Index: languages/apertium-srd/apertium-srd.srd.dix =================================================================== --- languages/apertium-srd/apertium-srd.srd.dix (revision 78673) +++ languages/apertium-srd/apertium-srd.srd.dix (revision 78674) @@ -38294,7 +38294,7 @@ tigiol tigiola tigione - tigr + tigr tija tilpera tilibri Index: languages/apertium-srd/corpus/srd.crp.txt =================================================================== --- languages/apertium-srd/corpus/srd.crp.txt (nonexistent) +++ languages/apertium-srd/corpus/srd.crp.txt (revision 78674) @@ -0,0 +1,83043 @@ + +Pàgina printzipale: +Not Sardinian? Sc-0? + +Casteddu: +Casteddu de Callaris (In italianu : Cagliari e In ispagnolu e cadelànu: Càller) est su cabulogu e sa tzitade prus manna de sa Sardigna. Inoghe s'agatant su Cussìgiu, sa Giunta Regionale, e sos corpos prus importantes de su Istadu (Corte d'Apellu, Cumandu Militare, Cumandu Regione Carabineris, etc.). +Bivent oe in Casteddu a giru de 170.000 Sardos (Casteddajos) e istràngios, ma bi triballant o bi benint ongi die casi su dòpiu. +Istòria. +Casteddu est una de sas tzitade prus antigas de sa Sardigna, e paret chi l'apant fundada sos Fenìtzios a giru de su séculu VIII a.C., in s'oru de s'istáinu de Santa Illa. Su nòmene Fenìtziu fit "Caralý", nòmene plurale pro ite ca giai dae tando fiat formada de unas cantas biddas. +Sos Romanos, arribados in su 238 a.C., l'ant fata sea de provìntzia e amanniada, faghende·la crèschere a giru de sa Pratza de su Cramu fintzas a Santu Sadurru: a foras de sa parte bìvida fiant sos campusantos de "Tuvixeddu" (iare cartaginesu) e "Bonàiri". In su sèculu II ap.C. l'ant fata "colònia". In edade cristiana at tentu unu pìscamu. In edade romana puru su nòmene fiat plurale: "Carales". Sos bividores depiant èssere unos 30.000. +Mancari a serru, Casteddu (Carales) at sighidu a bìvere a suta de Vàndalos e Gregos (Bizantinos), sende sèmpere sa sea de su guvernadore provintziale. In su 711 peroe parit chi sos Arabos l'apant iscontzada e abruscada, e tando sos bividores ant lassadu sa tzitade romana andende in sa prus parte antiga e sigura, in s'oru de s'istàinu. Infatis no s'intendet prus de "Carales", ma de "Santa Ìgia" (Santa Gilla, Santa Illa, it. Santa Cecilia). +In edade Giuigale Santa Illa fiat sa capitale de su Giuigadu (Regnu) de "Càlari": su nòmene de sa tzitade antiga si fiat sarvadu in su de su logu. Santa Illa teniat unos 15.000 bividores, una tzinta de muros e una crèsia cadirale: sos rastos si podiant bìdere galu in su '800 inue oe est sa Tzentrale Elètrica. +In su 1216 sa Giuighissa Beneita (Benedetta) de Lacon aiat permìtidu a unos cantos Pisanos de fraigare unu casteddu inue oe est su bighinadu de "Casteddu de susu". Idea mala, ca in sas gherras intra de Pisa e Gènua su Giuigadu si diat èssere alliadu a sa segunda: in su 1258 sos Pisanos e sos àteros Giuigados sardos alliados issoro iscontzant Santa Illa e nche isparghent su sale. Sos bividores lassant sas ruinas, unos cantos andende a Domunoas e Bidd'e Crèsia, àteros a fundare Biddanoa, s'apendìtziu de Casteddu chi totu connoschimus. +Su casteddu si naràt "Castellu de Castro de Callari", e de custu est bènnidu su nòmene sardu de sa tzitade: Casteddu. Sos Sardos no podiant bìvere in su Casteddu, ma petzi in sos apendìtzios ("Stampaxi", "Biddanoa", "Marina"), e si carchi Sardu fiat agatadu a intru de sos muros a portas serradas (est a nàrrere a su note), fiat acumpangiadu a foras, cun una ispinta de sa Turre de Santu Francau (o de carchi àtera). +In su 1324 sos Catalanos ant cunchistadu sa Sardigna pisana, fundende una tzitade in su monte de "Bonàiri" (est a narrere "àire bona"), ma passende giae in su 1325 in Casteddu, boghende sos Pisanos e intrende·bi bividores Catalanos petzi. In sas gherras intra de Aragone e Arbaree, Casteddu l'ant assitiada sos Arbaresos prus bortas, ma no l'ant mai pigada. +De su 1410 Casteddu, chi sos Catalanos narànt "Càller" est sa capitale de unu rennu unidu, su "Regnum Sardiniae et Corsicae" (Rennu de Sardinna e Corsica). Su ree est su de Aragone, apresentadu de unu bisurree o de unu guvernadore. In prus inoghe s'acorrat su Parlamentu (sos Istamentos). Tando bi depiant esser unos 10.000 abitantes. +Fintzas a sa gherra tzivile de su 1700-1714 sa Sardinna est abarrada asuta de s'Aragone a innantes e de sa Ispanna apustis, cun pagu noas ma importantes: s'Universidade (1626), sa Cadirale (pisana, ma torrada a fare in stile barrocu), sa Festa de Sant' Efis, etz. +Pigada de sos Austrìacos in su 1708 e torrada a cunchistare dae sos Ispannolos in su 1717, est assinnada cun totu sa Sardinna a su Duca de Savoia in su 1720. Su primu guvernadore est istadu su barone de Saint-Rémy (su de su Bastione). +Semper abarrada cun sas Savoias, oe est su capulogu de sa Regione Autònoma de sa Sardigna de sa Repùbrica Italiana. + +Capitale: +Una capitale est sa tzitàde inue funt sos corpos de guvernu de una comunidade (manna o pitica, lìbera o sutaposta). Sa paraula benit de "capita" (campidanesu "cabitza"): comente custa, sa tzitade in ogetu est apitzos de sas àteras, in artu. + +Sardigna: +Sa Sardigna est sa segunda ìsula prus manna de su Mare Mediterràneu. Est posta a otzidente a unos 200 km a ovest de sa penìsula italiana, unos 300 km de sa Liguria, 500 de s' Ispagna e a sud a unos 184 km. dae sa Tunisia. Sa terra prus a probe est sa Còrsica o Còssiga, petzi 11 km. +Sa Sardigna est una Regione Autònoma (Regione Autònoma de sa Sardigna) pro reconnoschimentu de sa Costitutzione Italiana e pro resones istòricas e linguìsticas. +Geografia. +Sa forma de s'ìsula est sa de una catzola, de unos 260km in diretzione NS e unos 120 in sa EO. S' ispuntone a N est sa bidda de Longone ("Lungoni" in galluresu), sa de S su "Cabu Teulada". Sos mares chi l'inghìriant sunt su "Mare Tirrenu" a E e su "Mare de Sardigna" a O. S'àrea est de ca. 24.000km², s'oru de mare de unos 2400km. +Monte pro su 13,5 %, montigru po su 68 % e pranu po su 18,5 %. Su monte prus artu tirat 1834m (Punta La Màrmora, nòmine in sardu: "Pedra Cràpias"), in sa serra de su Gennargentu, in su mesu de s'ìsula. +Su tempus tirat a su sicu, in istiu e in ierru. Sa temperadura mèdia est de 14-18 °C, cun cambiamentos mannos intre pranu e monte, istiu e ierru: si podet passare de is -2 o -3 a is 30 °C. Su bentu podet esser forte meda, màssimu su "bentu estu" (de NO). Proet pagu, 400-600mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intre monte e pranu, oru de mare e terra aintru. +Bi at finas unu lagu naturale, su lagu "Baratz",cun unos 60 ètaros de tirada, in su NO de s'ìsula, acanta de Tàtari e de S'Alighera ("l'Alguer" in catalanu). Sos rios (cursos de àbba semper prenos) sunt pagos: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàtari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumindosa, su Mannu e su Cixerri. Sos àteros sunt rios, sicos in parte de s'annu. Su frùmene prus longu est su "Tirsu", chi tirat 159km e essit in su Mare de Sardinna a pustis de àere tocadu sa titade de Aristanis. +Istòria. +" Bae puru a biere : Istoria de Sardinnia." +S'istòria de sa Sardigna at raighinas chi partint dae su Paleolìticu. Sos òmines bivent peroe in s'ìsula solu dae su Neolìticu. De cuddu perìodu est s'isfrutamentu de s'ossidiana, unu materiale in cussu tempus raru e pretziosu, de su Monte Arci. Dae su neolìticu a s'edade de su brunzu (XIX - XIII sèculos innantis de Cristos) est nàschida tzivilizatzione "prenuraghesa", caraterizzada dae sos putos sacros, sas "tumbas de sos gigantes"). Su perìodu nuràgicu at bidu su cumparrer in Sardigna de una tzivilidade distinta dae construtziones megalìticas, sos nuraghes. +Ma si podet esser seguros chi su mare est istadu sa bia printzipale chi at muntesu sa Sardigna a tzentru de sa tzivilidade mediterrànea. Podet èssere chi sos chi biviant in Sardigna fint issos sa "gente de su mare" chi timiant sos egitzianos antigos. Ma est seguru chi, dae su mare, appet comintzadu a bènnere gente chi chircaiat ràmine, prumu, trigu, e àteras cosas pro faghere commerciu. Innantis a tottus sos fenitzios, chi arribant in ue oe b'est Casteddu, 1500 annos innantis de Cristu. Appustis ant fraigadu ateras tzitades: Tharros, Nora, Bithia, Sulci, Sant'Antiogu. Sas urtimas fint mannas meda, ca inie bi aiat su minerale chi ddi serviat. Non s'ischit meda de comente fin sas cosas cun chie biviat in Sardigna e custos fenitzios, ma issos abbarraiant accanta de su mare e chircaiant de istare in accordu con sa zente autoctona. Sunt bistados sos fenitzios a iscriere a primmu su nòmine Sardigna, ind una preda chi est in su museu archeològicu de su Castrum de Casteddu, si podet narrere chi issos non impreaiant sas bocales cando iscriìant. Paret chi, comente s'est passadu dae sos fenitzios de su Libanu a cussos chi bivende in Africa sunt nados Punicos, carchi cosa siat cambiada, ca custos fint peus e cheriant fàghere sos meres. In custu tempus sa Sardigna fit puru una base milidare de sos punicos, ca sas naves issoro, dae Cartàgine e su portu de Capu Malfatanu, accanta de Teulada, serraiant ind una morsa su Mare Mediterraneu e nemos podiat passare. A pustis de sa segunda gherra pùnica arribant sos romanos, e po sèculos meda sa Sardigna abbarrat romana. E diventat sa "domu 'e trigu" de Roma, sas tzittades accanta e su mare sunt semper prus mannas, ma est seguru chi sos romanos non bi l'apant fatta a "romanitzare" sa Barbàgia. Sunt arribados a Fordongiani (Forum Traiani), Austis (Augustus) ma inie sunt abbarrados. Cando Roma est rutta sunt arribados sos Vàndalos, chi teniant puru sa parte de Africa chi est acanta acanta a sa Sardigna: Ippona (chi oe si narat Annaba, in Algeria) est sempre istada prus acanta a Casteddu de ontzi tzitade de sa penisula italiana. In carchi manera sos romanos de oriente, sos bizantinos (in sardu "Aregos") nde giàgarant sos vàndalos e pro chimbichentos annos abbarrant in Sardigna. A sa fine si nde andant, ma lassant famìllias nobiles, chi sunt sas chi ant a andare a cummandare in su perìodu de is Giuigados. De sos Aregos abbarrant sos santos e sos lùmenes: Costantinu, Bachis, Chìrigu, pro narrere. De ammentare chi sos Aregos, comente sos atteros romanos, no bi la apant fatta a intrare in Barbagia, e comente sos àteros ponent su "Dux militaris" in Fordongiani, pro chircare de firmare sas bardanas de chie biviat in sos montes. +De interessu mannu sos sèculos intra su IX e su XV d.C., cando si est isboligada sa tzivilizadura de sos giuigados, battor rennos autòctonos de traditzione romana, non feudale, nàschidos pro more de s'isolamentu de sa Sardigna in sos sèculos de su domìniu àrabu de su Mediterràneu (sos sèculos VIII - IX d.C.). +In s'annu 1324, sos Aragonesos conchistant manu militari Casteddu cun s'agiudu de su Rennu de Arbarea, boghendeche a fora sos Pisanos. Est sa nàschida de su Rennu de Sardigna. Dae su 1354 a su 1420, cun fases diversas, addurat sa gherra intro de su rennu aragonesu e su arbaresu, s'ùrtimu abarradu de sos bàttor rennos sardos antigos. Persones de importu de cussu perìodu de gherra e pestilèntzias sunt su Giùighe arbaresu Marian IV e sa fìgia sua Eleonora. In su 1420 s'ùrtimu giùighe, Guillermu de Narbona, bendet su tìtulu giuigale a su re de Aragona pro chentumìgia fiorinos de oro. Abarrat unu rennu solu, in s'ìsula, su Rennu de Sardigna, prima cadelanu e a pustis ispannolu. Cun sos cadelanos e sos ispannolos sa Sardigna connoschet su feudalismu. +In su 1720 sa corona colat in conca a sos ducas de Savoia, chi in custa manera si faghent reis. +De importu, suta sos Piemontesos, su perìodu "revolutzionàriu" de sos annos 1793-1796, cun unu protagonista mannu: Juanne Maria Angioy. Su Rennu de Sardigna addurat cun totas sas prerogativas suas fintzas a su 1847, cando su re Càralu Albertu cuntzedit sa "Fusione Perfetta" cun sos istados continentales de su rennu. In su 1861, a pustis de sas duas primas gherras de indipendèntzia italiana e de sas conchistas garibaldinas, mudat nòmine in Rennu de Itàlia. +In su sèculu de binti sunt de ammentare sos fatos de sa "Brigata Tàtari" in sa Prima Gherra Mundiale, dae chi s'est ischidada torra s'identidade e su natzionalismu sardu. De su 1921 est sa nàschida de su Partidu Sardu de Atzione, fundadu, cun àteros, dae Emìliu Lussu. +Su fascismu at tènnidu dificultate meda a s'instaurare in Sardigna. In su 1924 Benito Mussolini mandaiat in Sardigna su generale Gandolfo pro isperrare su Partidu Sardu de Atzione (chi teniat tando su 30-40% de sos votos): naschet s'esperièntzia de su ""sardu-fascismu"", est a nàrrere sa gestione de su PNF in Sardigna dae sa dereta de su PSdA, ghiada dae Paolo Pili. In càmbiu, Mussolini finàntziat sa Lei de su Milliardu, ma comintzat un'òbera de "italianitzatzione fortzada" de Sardigna, colonitzende cun vènetos is paules a intre Terraba e Aristanis, e atachende s'impreu de sa limba sarda, "natzionalitzende a s'italiana" sas massas sardas puru. +In sa II Gherra, Casteddu fit casi deruta de is bombardamentos anglo-americanos, ei sos nazi-fascistas aiant operadu una ritirada istratègica dae s'Isula. In sos annos chi sighiant, in Casteddu si fit acodrada una Consulta pro iscrìere un'"Istatudu de Autonomia", chi fit aprovadu, in formas moderadas e partzialmente autolesionistas pro sa Sardigna, in s'ùrtima sètzida de sa Corona costitudora in su 28 de freàrgiu de 1948: est sa nàschida de sa Regione Autònoma de Sardigna, isperu e disisperu de sos annos postbèllicos. +In sos annos '50 ant picadu comintzu fatos noos. Est istada bogada sa malària, gràtzias a su dinare de sa fundatzione Rockefeller, e custu est istadu unu fatu bonu pro sas populatziones de sas marinas e su turismu. In su matessi tempus ant impostu però sa "tzerachia militare": unu muntone de ètaros leados a sas atividades econòmicas e postos in suta de sa cumpetèntzia militare de sa Nato e de sos americanos: Su 60% de totus sas tzerachias milidares italianas sunt, a die de oe, in Sardigna. De sos annos '60 imbetzes est su "Pranu de Rinàschida", una leze de s'istadu italianu chi cuntzediat finanziamentos agevolados pro fagher a naschere industrias mannas in Sardigna. Gai sunt nàschidos sos polos chìmicos Portu Turre e sas rafinerias in Sarroch. In sos annos '70 pro sa legge contra a su banditismu in Sardigna fit istada finanziada s'industria de Otzana. Ma, a pustis de tantos annos, si podet narrer chi in parte est istadu unu faddimentu, pro sos dannos ambientales e pro cussos economicos massimu in su casu de Ottana. S'industrialitzazione at creadu puru grandes cambiamentos sotziales. Ma in su matessi tempus ant fraigadu in cussos annos diversas infrastrutturas chi ant mezoradu meda su livellu istrutturale e economicu de s'isula. +Sa Regione. +Sa Sardigna est una de sas 5 regiones autònomas a istatutu ispeciale de Itàlia. Sa Sardigna est s'ùnica Regione de Itàlia (imparis cun su "Veneto") chi sa zente sua at de manera ufitziale su nùmene de «popolo» dadu dae su Parlamentu italianu. +Assentada in sa Costitutzione de sa Repùbrica Italiana, est nàschida in su 1948. Sas primas eletziones bi sunt istadas in su 1949. +Oe, su presidente de sa Regione est Francesco Pigliaru. +Sa Regione tenet 8 provintzias: +Cultura. +Limba. +" Bae puru a biere : sardu, galluresu, tataresu, catalanu aligheresu, tabarchinu, italianu." +Sos sardos impare a s'italianu faeddant su sardu, limba nou-latina reconnota comente ufitziale paris cun sa de istadu in su 1997, a pustis de medas peleas chi punnaiant a cust'iscopu, ma puru ateras limbas chi sardas no sunt e costituint minorias, comente a su galluresu, cunsideradu dae unos cantos che unu limbazu autònomu, o unu cossu simile a cussu de sa tzidade 'e Sartene, o isulas linguisticas a sese, che a s'aligheresu, una variante de su catalanu orientale, su venetu in Fertilia, Maristella, Arborea e Tanca Marchesa (bell'iscumpartu, peroe). Sicund'e un'istudiu reghente de sa regione, su sardu lu diant connoschere unos 1.495.000 pessones e faeddare unos 1.000.000, a fronte de su 3% ebbia chi naraiat de no lu connoschere, de no lu cumprender e de no lu cherrer a imparare. Ant sinnaladu chi, peroe, b'at s'arriscu chi su sardu diat poder andare intre pagu tempus ind unu protzessu de estintzione, si no si ponet remèdiu, ca no b'est galu su bilinguismu, bistu chi b'at unu stigma assotziadu a custa limba e in sos ufìtzios pùblicos no s'impreat a favore, oje, de s'italianu ebbia: sa majoria de sardos est oe in die italianitzada. +Turismu. +S'ìsula est fentomada pro sas localidades turisticas suas, e intra custas podimus ammentare sa Costa Smeralda, sas isulas de Madalena e Cabrera, sa tzitade de S'Alighera, pro sas calas ispantosas de s'Ogiastra incastradas in sas falèsias calcàreas artas: Cala Goloritzè, Cala Luna, Cala Gonone e puru pro s'internu sou, e in particulare su Gennargentu. In sos ùrtimos annos in su Sud ant fraigadu paritzas locandas e sìtios turìsticos (a SE Crabonaxa e Murera a SO Santa Margarida e Guàrdia de is Morus de Pula, Chia). Interessantes pro su turismu, s'archeologia de sas Ìsulas de s'Arcipèlagu sulcitanu (Santu Antiogu e San Pietro): in custu arcipèlagu in su perìodu Maju - Làmpadas faghent oe galu sa pisca de su Tunnu Ruju (Tunnus Tynnus) cun sos brancos de tunnos chi benint dae s'Atlànticu, in fase riprodutiva. + +Limba corsicana: +Sa limba corsicana est una de sas Limbas Romanzas. Su logu printzipale de manigiu de su Corsu est sa Còssiga e in sighida su nord de sa Sardigna. Custu limbazu appartenet a su gruppu italu-romanzu, e s'assimizat tantu a su toscanu chi sos limbistas cussideran a bortas su cossu comente unu dialettu italianu, mancari s'evitet de lu narrer gai pro chestiones de tipu politicu. Custu est cantu naraiat a propositu Niccolò Tommaseo: +S'istadu frantzesu reconnoschet su corsicanu che limba rezonale. Sicund'e cantu narat una cherta sientifica, a die de oe sos cossos allegan in sa limba 'e su logu semper prus pagu, difatis est in perigulu de estintzione, un'arriscu prus grave de su chi curret su sardu. +Variantes. +Sa limba cossa tenet 6 o 9 variantes ma, comente accadit puru in sa sarda, bi nd'at duas chi dian partzire s'isula in duos: sa de su cabu 'e susu, o comente narana sos cossos etottu de sa ""Corsica suprana"", chi si narat "corsu supranacciu", e sa de su cabu 'e jossu chi si narat "corsu suttanacciu" e tenet meda ite bider cun su galluresu (antzis, a parrer de limbistas medas su limbazu faeddadu in sa Sardigna setentrionale est una variante de cossu). + +Launeddas: +Is launeddas (reuleddas in logudoresu) sunt un'istrumentu musicale a alenu sighidu, de impreu populare fintzas dae sos tempos prus antigos. Unu brunzeddu agatau in su sartu de Ìtiri, chi amostat unu sonadore de launeddas, nde testimonzat s'esistèntzia giai in su tempus nuraghesu. Est fatu de canna de arriu segada in su mentras de sa luna manna de freàrgiu e lassada sicare pro nessi tres annos. +S'istrumentu. +S'istrumentu est cumponidu dae tres cannas de longària e grussària diferentes; duas prus longas sunt presas cun ispagu pìghidu in duos puntos distintos e formant sa croba, cando chi sa de tres, prus curtza, est isorta. Su bassu o tumbu est sa canna prus longa de sa croba (60 cm pagu prus o mancu) e, a su sòlitu, est setzionadu in duas o prus partes; est sena istampigheddos e dat petzi una nota, sa tònica, fundamentale pro s'intonatzione. Sa segunda canna de sa croba, longa su mesu de sa prima e mutida mancosa ca si sonat cun sa manu manca, dat sas notas de acumpangiamentu, difatis tenet bator istampigheddos retangulares pro sos pòddighes e unu pros sos acordos. Sa canna isorta, mutida mancosedda o destrina ca si sonat cun sa manu dereta, tenet bator o chimbe istampigheddos, semper retangulares, e dat sas notas melòdicas. +Su sonu est produidu dae unu limbatzu, chi vibrat comente colat s'àera, tacheddadu in unu pitzu, de canna etotu, cramadu cabitza chi s'incassat in su cabu de sas cannas. Pro incassare sa cabitza a sa canna s'impreat cheròpighe, chi si ponet finas subra de sos limbatzos pro acordare s'istrumentu; a segunda de sa cantidade càmbiat su timbru de sonu e s'otenent sonos acutos o graes. +Pro sonare sas launeddas s'impreat una tècnica particulare cramada alenu sighidu, chi permitit de inspirare s'àera dae su nasu e de l'espirare dae sa buca. A pustis de aer prenu sa buca de àera, unfrende sos cantergios, in antis chi custa nch'agabet si devet fàghere un'àtera inspiratzione a manera de otènnere unu sonu sighidu. +Totu s'istrumentu est cramadu finas cuntzertu, giogu o fàsciu de cannas e, a segundu de sa longària de sas cannas leat sos nùmenes de puntu de òrganu, contrapuntu, mediana, pipia, fioràssiu, ispinellu e àteros. Cando non sunt impreadas, sas launeddas si costoint in un'istugiu, a s'ispissu de pedde, mutidu stracàsciu. +Francu in sas bandas in ue fiat difusu su cantu a tenore, mescamente in su Campidanu e in su Sarrabus, sa presèntzia de unu sonadore de launeddas fiat indispensàbile pro acumpangiare sos ballos, mescamente in sas festas. Sa fortuna de sos sonadores est andada minimende in su cursu de su Noighentos, finas a sos annos Otanta cando pro more de istùdios subra de sa mùsica ètnica, est torradu a nàschire s'interessu pro s'istrumentu. +Unu contributu indipensabile in s'istudiu de s'istrumentu l'hat dadu su musicologo danesu Andreas Fridolin Weis Bentzon chi hat registradu e trascrittu in pentagramma medas sonadas traditzionales. +Is Maistus Mannus. +Is Launeddas funt andadas sparessendi a pagu a pagu in su ‘900, parti poita ca funt arribaus in Sardigna is sonetus e parti poita est arribada, de foras, fintzas atra casta de musica. +Sa tradizioni est abarrada bia in d’unas cantu biddas, anca ddu atiat Scolas de sonadoris beni connotas chi funt stetias sighidas de is sonadoris benius apustis. Medas sonadoris ant lassau s’arregordu, ma no est abarrau nisciunu documentu. +Su primu a essiri intrau in d’una sala de registratzioni est stetiu Efisceddu Melis (1890-1970), sonadori de sa Scola de su Sarrabus. Funt abarraus is documentus de is registratzionis chi hat fattu me in Milano in si 1930, 1937, 1950 e 1962, in parti in discus a 78 girus chi funt stetius, de pagu, torraus a masterizzai e pubbricaus in CD. (Punt"e organu) +Connotu po essiri su mellus sonadori chi s’arregordit, (Mediana) iat tentu una fida turmentada. Me is sonadas cosa sua ddu adiat troppu novidadis e no praxiant meda me is pratzas de is ballus, anca is baddadoris no fiant avesus a nodas diversas meda de is chi iant sempiri intendiu. Praxiat de prus, Antoni Lara (1886-1979), issu puru de Bidda de Putzu chi fadiat a gara cun Melis po essi capassu, ma issu fiat prus arrispetosu de sa traditzioni. (Mediana a pippia) +I duus sonadoris iant circau po totu vida de si nci passai pari pari, fintzas a candu, a s’oru de 70 annus si fiant postus de accordiu po fai una registratzioni impari. Su risultau est stetiu una de is prus bellas cuncordias chi si siant mai intendias, registrada in Milano in su 1962. (Punt"e organu e Fiorassiu) +Sa Scola de su Sarrabus est sighida a andai a innantis gratzias a Aureliu Porcu (Bidda de Putzu) e a Luigi Lai (Santu 'Idu) chi, me is annus de sa crisi de is launeddas ant sighiu a mantenni bia sa tradizioni e gratzias puru a medas amministratzionis comunalis, ant amostau a medas giovanus sa conoscenzia insoru, boghendinci, fortzis po sempiri, su pirigulu de sparessi de is sonus de canna e de custa musica antiga. +Aurelio Porcu, (Spinellu a Pipia) est stetiu unu de is chi ant sonau de prus me is pratzas de is ballus anca baddant ancora a sonu ‘e canna; po ispassiu s’attriviat a cantai puru. In custaregistrazioni cantat accumpangiau de su maistu Antoni Lara. (Cantzoni a curba). +Luigi Lai (Fiorassiu) riconnotu de totu cantus cumenti su mellus sonadori de oi nc'est bessiu unu pagu foras de sa traditzioni e at tentu esperientzias cun cantadoris e sonadoris de musica classica, ligera e jazz. +Atru sonadori, scienti de Melis e Lara, chi at lassau su Sarrabus po andai a bivi a Oristanis (Santa Justa), est stetiu Felicinu Pili (1919-1982). Issu at tentu importantzia manna po fai connosci in Oristanis sa moda de sonai de su Sarrabus, a prus pari accumpangendi i Gruppus Folkloristicus chi insaras fiant cumentzendi a sì formai. (Tripidi a Fiorassiu) +Sa scola de sa Trexenta at tentu cumenti de rappresentanti prus importanti Dionigi Burranca de Samatzai, ma chi biviat in Ortacesus, scienti de Beppi e Francischeddu Sanna. Burranca (Mediana a pippia) tenit su meritu puru de ai scipiu atirai a sa musica sarda sonadoris no sardus, chi ant imparau is sonadas de is launeddas po ddas torrai a fai cun atrus strumentus. Su scienti prus mannu chi hat tentu, Sergiu Lecis de Assemini est stetiu unu de is organizzadoris de s’Associazioni Culturali “Sonus de Canna” chi est fadendi un’opera importanti de ricerca e valorizzazioni de is launeddas a prus pari po sa Scola de sa Trexenta. +Sa Scola de su Campidanu ‘e Casteddu no at lassau nisciuna documentazioni discografica, funt abarradas sceti is registrazionis chi iat fatu AF Bentzon de Pasqualinu Erriu (Punt’’e organu), scienti de Giovanni Pireddu. Gratzias a is registratzionis de Bentzon funt stetias allogadas una pariga de sonadas de cresia de Efisio Cadoni (Messa) +Su Campidanu de Oristanis puru at tentu unu sonadori nomenau: su Brichi, de Crabas, ma nemus tenit arregordu de is sonadas suas. Oi in diri sa traditzioni benit poderata de Giovanni Casu (Paui) chi secundu AF Bentzon sonada in d’una manera prus antiga de is sonadoris de is atras scolas. (Passu ‘e tresi) +Unu sonadori chi tenidi unu stili diversu est Beppe Cuga de Ovodda, bidda de sa Barbagia, chi sonat ballus chi assimbillant a i cussus de cabu ‘e susu sonaus a sonettu. In custus urtimus annus at bessiu a pillu medas sonadoris nous, chi funt unu bellu spettu po is launeddas, po is annus chi ant a benni. + +Calendàriu: +Unu calendàriu est una manera de calculare sas dies, sas chidas, sos meses, sas festas chi capitant in s'annu. +Esistint varios calendarios, pro es. su calendariu cinesu, su calendariu musulmanu e ateros. +Nominamos su calendariu romanu, ca at apidu importantzia pro nois otzidentales. Sos Romanos aiant unu calendariu chi s'est mustradu imperfetu. In su calendariu romanu si faeddaiat de calendas, sas primas dies de su mese, e de “idi”, idas chi indicaiant sa medade de su mese (su 15 in tzertos meses, su 13 in ateros). Giuliu Cesare l'at cherfidu riformare. S'est leadu comente puntu de riferimentu s'equinotziu de beranu fissendelu a su 25 de martzu, e s'annu fut de 365 dies e 6 oras. Su contu s'est mustradu isbagliadu, ca ognia annu si depiat bogare 11 minutos e 12 segundos. Passende sos annos e sos sèculos custu isbagliu aumentaiat. In sos seculos prus bortas s'est presentada s'intentzione de lu cambiare, spetzialmente dae parte de sos Pabas, chi s'agataiant su problema de fissare sa data de tzertas festas. Su problema fut tocadu puru dae carchi Conciliu. Su Conciliu de su Lateranu 1518 e su Conciliu de Trento (1545-1563) chi at impostu sa riforma de su calendariu). Su Paba Gregoriu XIII (Ugo Boncompagni, elegidu in su 1572) s'est impignadu pro riformare su calendariu. Pro 10 annos sunt esaminadas varias propostas. Una pariat rispondere bene a su bisonzu. Fut fata connoschere a sos res, principes, Universidades. Sa decisione fut chi in su mese de santuaine de s'annu 1582 in su calendariu nou si saltaiant 10 dies, e a su 4 de santuaine sighiat su 15 de santuaine. S'equinotziu de beranu depiat essere su 21 de martzu, e no si nche depiat allontanare meda, e pro custu s'est introdusidu s'annu bisestile. +Ligada a su calendariu est sa chistione de su contu de sos annos in Otzidente. Su monacu Dionisi su Minore, chi est bividu in su sèculu V-VI at fissadu su contu de sos annos dae sa naschida de Gesu Cristu, ponindela in su 753 dae sa fundatzione de Roma, ma paret chi epat fatu un'errore, e custa data si depet antitzipare de 4-7 annos. + +Porcu: +Su porcu est unu animali tipicu de su sartu; A segunda si podet narrer in sardu finamentra: ""Sue"" (femina 'e porcu, fizada), ""Erre"" (mascu 'e su porcu), ""Mannale"" , ""Busatzu"". + +Bàca: +Sa bàca esti unu mamiferu, allevadu po sa produtzione de su latte ( bacca de fruttu) e po sa petta. Benidi allevadu lassendelu pasculare in campagna o tenindelu in istallas o in sos duos modos. Esistini varia ratzas de 'accas; calicuna est allevada po su latte, ca nde produede meda. Ateras sunu allevadas po sas petta. Un'acca, cando anzada dada unu 'itellu (bitellu, biju). Su masciu de custu tipu de memiferu est su 'oe (boe), su masciu castrau. Unu tempus boes e baccas funi meda usados po tribaglios, po arare, po tirare su carru, po triulare. Su masciu adattu po sa riprodutzione est su trau. Dae boes e baccas maselladas si ogada puru sa pedde e -i su corzu chi servidi in s'industria. + +Àinu: + +Canisca: +Su canísca (in italianu "verdasca") est unu animale de su mare. + +Limba sarda: +Su sardu est una de sas limbas romanzas, faeddada mescamente in su logu de orìgine, sa Sardigna, e dae sos disterrados. +Datos generales. +Su sardu est atesu meda dae su latinu e sas limbas neolatinas, mescamente pro su chi pertocat sa gramàtica. Sa limba sarda si agatat in s'"ala otzidentale" de sa latinidade, paris cun su catalanu, su frantzesu, s'otzitanu, s'ispagnolu, su portughesu e àteras minores. Custu cheret nàrrere chi tenet comente caraterìstica su prurale in -s. +In intro de sas limbas latinas, si sinnalat chi nde at pigadu s'artìculu ("su"/"sa") dae su latinu "ipse", cando imbetzes totu sas àteras limbas l'ant leadu dae "ille" (francu su cadelanu in sas Isulas Baleares chi at bogadu s'artìculu "es"/"sa" dae su latinu "ipse"), in prus est s'unica chi fraighet su tempus benidore ponende su verbu de agiudu "àere" in antis de su disfinidu (p.e.: "apo a cantare" dae "habeo ad cantare") e no a pustis (p.e.: it. "canterò", dae "cantare habeo"). +Istòria. +Naschida de sa limba sarda. +Su sardu cumenti limba chi ndi benit de su latinu cumèntzat a naschere in su 238 adenanti de Cristu, candu sa Sardìnia fudi provìncia de Roma. Su latinu de sos soldados romanos, chi no fiat cussu istudiadu in sos lìbros ma fiat diferente meda intru de sas arregionis chi ndi beniant, at cumentzadu a s’amesturai illuegus cun sa lìmba chi sos sardos faeddaiant; a dolu mannu no scieus meda de sa lìngua chi chistionamus in Sardìnnia a su tempus, ca no si funt abarraus dogumentus scritus e duncas totu su chi scieus est gràtzias a fueddus (prus chi totu arrelataus a su sartu, bestiàmini, matas) chi no ndi benint de su latinu ma chi ndi benint de su “paleusardu”, cumenti a làcana, mara… Sos Romanos pero no ant agatau su “paleusardu”, difatis tòcat a no si ndi scaresci de totu is tzitadis pùnigas in is costeras, chi amarolla ant intrau fueddus pùnicus intru de is sardus puru; oindi’ is fueddus pùnicus chi ancoras imperaus fatu fatu funt unus cantu, est a nai mitza, tzìpiri, chemu, tzichiria, tzingorra (in italianu, sorgente, rosmarino, una manciata, aneto, piccola anguilla). A contu fatu duncas su sardu est una lìmba romanza cumenti a su frantzesu, su ispanniolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu; totu lìmbas chi funt nàschidas de su latinu de is soldados romanos cun sa lìmba chi sa zente de su logu faeddaiant ja. +Arrutroxa de Arroma e Imperu Bizantinu. +Cumentzendi is sègulus cuatru e cincu agoa de Cristu in s’imperu romano ddoi ìntrant is Bàrbarus. Sa Sardìnnia puru no abàrrat a foras de custas intradas, e difatis intru de su 450 e su 530, lompint is Vàndalus, chi a su tempus iant cunchistau giai s’Àfrica arromana. Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta.In su 534 sa Sardìnnia tòrrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou imoi sa capitali no est prus Arroma ma Costantinòpoli. Medas funt is fueddus chi ndi funt bènnius de custu atòbiu cun is bizantinus, chi depeus amentai, sa curtura insoru est intrada in totu is partis de sa vida de is sardus de su tempus; is fueddus bizantinus prus connotus funt lepa, cundaxi/cundaghes (arregorta de àutus giurìdicus), nòminis de personi cumenti a Miali, Aleni, Giorgi, Stèvini. +Is pisanus in Sardigna. +Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de sos maumas, duncas s’Ìsula abàrrat a sola fintzas a s’annu milli, candu cun s’annu milli Pisa e Gènova cumèntzant a intrai prus chi totu in Cabu de Susu e in su Giuixau de Casteddu, e ant lassau sa tzitadi de Tàtari a is Genovesus. Po medas annus calincunu linguista at portau a innantis s’idea chi is pisanus apant mudau meda sa bariedadi campidanesa, in sa pronùntzia e in s’evolutzioni de sa lìngua, narendi chi su campidanesu ""lìngua"", ""silìcua"", ""anguidda"", ""ègua"", ""cena"", funt pròdusius de sa colonisadura pisana e chi is fueddus sardus diaderus siant ""limba"", ""siliba"", ""ambidda"", ""eba"", ""chena"", chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu. Is ùrtimus stùdius intamis ant amostau de manera crara chi, sendi chi is pisanus funt abarraus sessanta annus sceti in Cabu de Giossu, sendi chi no si funt mai bòfius amesturai a is sardus, est craru chi no ant pòtziu mudai una bariedadi chi partit de susu de Aristanis e chi pìgat prus de una perra de Sardìnnia. E prus pagu ancoras in cussus annus, chi no esistiat sa scola cumenti a oi, no ddoi fiat s’arràdiu, is giorronalis, sa telebisioni. Is fueddus e is fenòmenus chi a is linguìstas stràngius che Max Leopold Wagner funt partus stravanaus e acanta de su pisanu antigu e diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius simprementi ca est diferenti sa stòria de cumenti su latinu est intrau e de cumenti est andau a innantis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat ""lìngua"" chi ""limba"" (e totu is atrus fueddus chi eus arremonau) funt sardus a su 100%, unu perou fait parti de is bariedadis campidanesas e s’atra de is bariedadis logudoresas. Comuncas, craru est chi calincunu fueddu est intrau in sardu de su pisanu, is prus connotus funt ""bèciu""-""(b)etzu"", ""brigùngia""-""(b)irgonza"". +Su Cadelanu e su Castillianu in Sardigna. +Su Cadelanu bessit lìngua ufitziali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Chena duda peruna su cadelanu est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, oindi’ puru meda fueddus chi imperaus tenint arrexini cadelana, est a nai ferreri, pichepedreri, sabateri, mìgia, buciaca, cadira, bratzolu e aici nendi. Custa lìngua fiat aici forti in sa sotziedadi puru chi esistiat unu dìciu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi ddu imperànt po nai de unu fulanu chi fiat innioranti meda. Su Castillianu est intrau meda a su propriu pero prus a tardi, a s'accabada de su 1500 candu già ci fianta stettius 100 annus de influentzia de su cadelanu. Medas, notàrius dd’ant imperau fintzas a s’acabu de su 1700, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su 1800, su sardu ad arriciu una sienda de fueddus de su castillianu pero bisongiat a ddu nai ca medas si funt perdius e po cussu paridi ca is fueddus cadelanus prevalessinti occannu. Ci funt meda fueddus castillianus in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podeus agattai: aposentu, brincai, callentai, dengosu, fardetta, gana, intregai, lei (legge in itallianu), menguai, nascimentu, obra, prenda, resfriai, sintzillu, tacca, ventana. Toccat a nai ca is verbus in castillianu prevalessint in su sardu a cunfrontu de cussus de su cadelanu mentras su cadelanu prevalessit in meda atras cosas. +S’Italianu in Sardigna. +In su 1718 sa Sardìnnia bessit parti de su chi iat a essi stètiu s’Arrennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadori at tentu s’idea de burrai sa lìngua sarda po imponni sa lìngua sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta, de fai binci prus de totu is atras sa lìngua italiana.Sigumenti su sardu fiat forti meda cumenti a lìngua e cun is mesus de cussus tempus no fiat a fai una furriada linguìstiga de pressi, s’arruga prus simpri po "italinisai sa Sardìnnia" fiat a "italianisai su sardu". Est prus simpri meda a passai de unu sardu italianisau a s’italianu chi no de unu sardu sintzillu a s’italianu. Po fai custu su primu passu fiat a bogai de sa conca de is sardus is fueddus chi fiant atesu meda de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu” (sardu proceddinu), po fintzas is fueddàrius e is gramàtigas de su tempus (s’otuxentu) teniant custa tenta, imparai s’italianu a is sardus passendi de unu sardu totu amesturau. Ma s’italianu at cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in su noixentu, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. S’allestrada manna de s’italianu in Sardìnnia dd’eus tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is domus sardas.In is ùrtimus cincuanta annus su sardu at arrenconau, unu muntoni de fueddus, arremprasaus de italianismus e custu est acadèssiu in totu s’ìsula, no ddoi funt logus e biddas a nca custu fenòmenu no siat acadèssiu. S’enna est bessia sa porta, s’ajaju est bessiu su nonnu, su fradili est bessiu su cuginu e aici nendi. +Sa batalla po sa limba sarda. +In s’acabu de is annus Sessanta e in su cumentzu de is annus Setanta de su Millinoixentu in totu s’Europa nc’est stètia una furriada curturali in totu is logus a nca ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisi’ Franco su ditadori, is minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant cumentzau a traballai meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles in s’Arrennu Uniu is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas.In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda si fiat fatu forti meda, in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi a chistionai de lìngua sarda no fiat prus unu spantu. Is studiosus che Antoni Lèpori su professori fiant cumentzendi a scriri fueddàrius modernus, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti. Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu. Nàrat puru ca sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu nostu, tòcat a dda amparai cumenti si spètat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia di’. Agoa de duus annus est bessia sa lei 482 de su Stadu, chi agoa de giai giai sesanta annus de demogratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de su Stadu. Cun custa lei su Stadu arreconnoscit doxi minorias linguìstigas a intru de is làcanas italianas, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa srovena, sa arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadalana e s’otzitana.Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias). No cumenti a unus cantu de oras a sa cida, cumenti a una lìngua stràngia, ma chi fait a ddas imperai po imparai is imparus che sa matemàtica, sa stòria, sa giografia e aici nendi. Custa est una furriada diaderus ca sa lìngua de minoria bessit lìngua mesu de imparu. Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministratzioni pùbriga e duncas permitit de dda imparai acanta de s’italianu, mancai s’italianu sceti donghit efetus de lei. +Difusione, situatzione a die de oe e perigulu de estintzione. +Si carculat chi la faeddant o la cumprendent, nessi pro carchi fràsia, unos 1.200.000 pessonas de Sardigna prus sos disterrados chi no bi istant. Sos chi la cumprendent e impreant de mèngius manera sunt prus pagos, ma no b'at carchi cherta ispetzialìstiga chi nde tratet; paret peroe, comente pro totu sas limbas de minoria, chi la faeddent mèngius sos betzos, mancari bi sient giòvanos chi l'istùdient e l'impreent meda e bene. Sicund'e un'istùdiu reghente de sa regione, su sardu lu diant connòschere unos 1.495.000 pessones e faeddare unos 1.000.000, a fronte de su 3% ebbia chi naraiat de no lu connòschere, de no lu cumprender e de no lu cherrer imparare. Ant sinnaladu chi, peroe, b'at s'arriscu chi su sardu diat poder andare intre pagu tempus ind unu protzessu de "estintzione", si no si ponet remèdiu, ca no b'est galu su bilinguismu, bistu chi b'at unu stigma assotziadu a custa limba e in sos ufìtzios pùblicos no s'impreat a favore, oje, de s'italianu ebbia. Custa situatzione letza si depet a s'istadu de diglossia, a livellu sotziològicu, ch'at tentu e galu tenet su sardu dae s'època moderna in susu, ca sos invasores semper ant impostu che ufitziale sa limba issoro (si depet tènner in contu chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzione, sa piemontesa, sos Savoias cheriant aunire puru linguisticamente su dominiu issoro); sa cosa si ch'est galu prus imbrutada in sos annos '50 e '60 de su sèculu coladu, cando sos mèdios de comunicatzione e s'istrutzione ufitziale ant fatu a manera chi sos sardos aiant intesu s'italianu che "limba de cultura e zente ischida", detzidende de non imparare a sos fizzos issoro su sardu. In custu perìodu, benit a pizu puru su dualismu tra tzitade e bidda, chi galu sa limba mama cunservat. Pustis de una pelea longa incumintzada dae sos annos '70, si podet nàrrer chi carchi cosa siet cambiada ma solu in su 1997, pro more de una lege regionale chi su sardu l'at postu che limba ufitziale de sa Sardigna impari a s'italianu. Como b'at duas iscolas de pensu: a una banda, chie pensat chi s'irraighinamentu de su sardu dae sa sotziedade siet a unu puntu tale chi si creet oramai bell'iscumpartu e duncas estintu, a un'àtera chie imbetze cheret torrare sa limba a sos sardos chircande de sighire s'esèmpiu dadu dae àteras limbas de minoria, comente su catalanu. B'at una tzerta atividade pro unificare su sardu, partzidu ind una cantidade manna de dialetos (unos 350) chi intra issos si podent cumprèndere, ma pro como est suzeta a crìtica o polèmica (comente at sutzessu pro sa Limba Sarda Unificada e sa Limba Sarda Comuna). +Sas bariedades. +Sos limbistas partzint su sardu in duas bariedades fundamentales: su logudoresu-nugoresu e su campidanesu. Su galluresu (cossu), s'aligheresu (catalanu) e su tabarchinu (ligurinu) no sunt dialetos sardos. Pro su tatharesu (o turritanu) sa chistione est prus difitzile ca mancari siet de gramàtiga cossa, tenet meda de su lessicu logudoresu (80% a parrer de medas). +Su logudoresu lu chistionant dae su Màrghine e dae su Montiferru in susu, fintzas a su monte Limbara. No est presente in Gaddura (francu po sas biddas de Terranoa e Luras), ma medas lu faeddant finas in Tàthari e S'Alighèra, mancari custas cussòrgias tèngiant dialetos issoro, e est bistada sa limba de referèntzia po sèculos po sos poetas sardos e de sa litteradura sarda. +Su nugoresu, chi est sa matessi bariedade de su logudoresu, sinò po sa mancàntzia de sa "lenitzione", est chistionadu in sa provìntzia de Nùgoro, boghende·nche a parte su tretu asuta de Sòrgono (limba de Mesanìa ) e de su Màrghine (logudoresu). Est custu su faeddu prus biu e oe puru sos pitzinnos lu chistionant dae apenas nàschidos. +Su campidanesu est sa bariedade prus ispainada, cun unos 700.000 faeddadores. Si podet nàrrere chi, bogados sos Tabarchinos (Calasedda e Carloforte), totu sa Sardigna suta de unu raju ideale chi partit dae Cabras e lompet a Lotzorai chistionat campidanesu, mancari in frommas diferentes. +Sas grafias. +Finas a oe, mancari bi siant istados medas traballos e bideas, no s'agatat ancora unu "istandard" de iscritura de sa limba sarda. S'ùnicu puntu chi acomunat sos istudiosos est sa modalidade de atzentadura: s'atzentu cheret postu in sa sìllaba de tres (partende dae sa fine de sa paràula) o in s'ùrtima. Lassende a parte sas grafias no issientìficas, sighidas dae sos iscritores e dae sos poetas in tantos sèculos, oe bi sunt bàtor propostas printzipales pro iscrìere su sardu: +Documentos in sardu anticu. +Si podet bider carchi elementu de su sardu ja in su 1063, ma si depet aisetare una bintina de annos a pustis pro bider sos primos documentos in sardu anticu, comente sa "Carta Volgare" (in campidanesu) e su chi si narat "Privilegio logudorese", oje cunservadu in Pisa: +"Donatzione de Torchitoriu" (1089 o 1103, campidanesu): +"Attu" tra Bernardu, su piscamu de Civita (oje narada Terranoa), e Beneittu, aministradore de s'Opera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu): +Sa segunda "Carta" in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206: +"Istatudos tataresos", iscrittos in logudoresu (1316) +Sa fentomada "Carta de Logu" de su Zudicadu de Arborea (1355-1376): +In su chimbichentos e seschentos, su sardu diat aer appidu faeddos medas chi beniant dae su catalanu e ispagnolu, pro more de sa dominadura. +Vocabolarieddu. +Inoghe si podet ghettare un'ograda a carchi vocabolu a manera de lu ponner a cunfrontu in sas limbas romanzas. + +Polìtiga: +Sa Polìtiga, est s'arte de guvernare sa sotziedade. + +Limba italiana: +Sa limba italiana est una limba romanza, faeddada in Italia, in San Marino, in su Vaticanu, in su Cantone Ticino in Isvìtzera e in àteras partes de su mundu (inue bivint disterrados italianos, comente est s'Amèrica de su Nord e s'Amèrica Latina). +Raighinas importantes de sa limba italiana las agatamos in Toscana de sos seculos passados, cun Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarca e ateros meda. Pustis: Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Niccolò Tommaseo. Medas paraulas s'italianu las at leadas dae sos dialettos varios chi esistint in Italia. S'intrada de paraulas in s'Italianu dae sos dialettos italianos est aumentada cun sa televisione. Ma sa televisione at puru livelladu s'italianu in totas sas regiones de s'Italia. + +Limba romuna: +Sa limba romuna est una de sas Limbas Romanzas. Si faeddat in Romania, in sa Moldova, e in medas ateras isulas limbisticas de minoria in tota sa Penisula Balcaniga. + +Limba frantzesa: +Sa limba frantzesa est una de sas Limbas Romanzas. + +Nùgoro: +Nùgoro est sa sea de sa Provìntzia de Nùgoro e est su tzentru prus mannu de sa Barbàgia de Nùgoro, in sa Sardigna. +Posta a sos pedes de su Monte Orthobene, in unu tacu de granitu a unos 600 m.s.m., Nùgoro est crèschida comente tzentru aministrativu a cumintzare dae sa segunda metade de s'800. +Inoghe sunt nàschidos Grazia Deledda, iscritora, binchidora de su prèmiu Nobel pro sa Literatura in su 1926, e Salvatore Satta, autore de "Il Giorno del Giudizio". +Archeologia. +Sas primas evidèntzias de sa presèntzia de òmines in Nùgoro sunt de su II millenniu a.C., sun sos restos de una biddichedda chi s'agatat a curtzu a su nuraghe Tanca Manna. +In su Monte Orthobene in sos tretos de "Sedda Ortai" b'at tratzas de fortificatziones chi si pensat siant de s'edade 'e su Ramine. +De s'edade nuràgica bi sunt medas nuraghes (a su mancu trinta) chi istant a supra de sos montes de sa tzitade. + +Fìsica: +Movimentos: +Movimentos in caminos derettos, in caminos curvos, bantzigadores, relativos, cumpostos, vettores. +Fortzas: +Sa de duas lezes de Newton, ispessias de fortzas, fortzas de inertzia, meccanica tzeleste, ecuilibriu. +Printzipios de cunservatzione: +Cantidade de movimentu, tzentru de massa, enerzia de gravidade, enerzia elastiga, pendulu, colpos, mamentu angulare. +Undas: +Movimentos armonigos, undas meccanicas, caratteristigas de sas undas, reflessione, efratzione, diffratzione, printzipiu de Huygens. +Interferentzia: +Printzipiu de subrappositzione, interferentzia, esperimentu de Young, undas istatzionarias, cannau vibradore. +Fenumenos unduladores: +Sonu, báttidos, effettu Doppler, polarizatzione. +Ottica: +Reflexione e refratzione subra pizos pianos, ispizos curvos, pizos curvos, lentes, puntos conzugados, lama, prisma, illuminamentu. +Termodinamica: +Mudas in sos gas, tzirculos, movimentu brownianu, macchinas termicas, irreversibilidade, cambiu de istadu. +Relatividade: +Relatividade galileana, ispessiale, zenerale. +Eletritzidade e mannetismu: +Campos, flussu, movimentu de una garriga in d'unu campu eletrigu, forza de Lorentz, condutzione, tzircuitos. +Eletromannetismu: +Indutzione eletromannetiga, generadores, tzircuitos in currente alternada, undas eletromannetigas. + +Provìntzias de sa Sardigna: +In sa Regione Autònoma de sa Sardigna b'at 8 provìntzias: +Provìntzias noas: + +GNU Free Documentation License: +Sa GNU Free Documentation License (GNU FDL) est unu permissu de copyleft pro contènnidos lìberos, creadu dae sa Free Software Foundation pro su prozetu GNU. S'iscritu ufitziale de su permissu est disponìbile a s'URL http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html, e puru a s'URL http://www.softwarelibero.it/gnudoc/fdl.it.html est disponìbile sa tradutzione no ufitziale in Italianu. +Su GNU FDL l'ant creadu pro dispensare sas iscrituras de software e materiale de imparu. Narat chi onzi esemplare de su materiale, modificadu puru, cheret dispensadu cun su matessi permissu. Custos esemplares faghet a bender·los e, si riproduidos in cantidade manna, cherent produidos puru de una manera chi siat fàghile de los modificare torra. Sa Wikipedia est sa incunza prus manna de documentos chi utilizat custa impronta de permissu. +Su isvilupu legale de Debian non cunsiderat su GNU FDL unu permissu lìberu, pro ite non respetat sas "Debian Free Software Guidelines" (ide e [http://web.archive.org/web/20040119094504/http://lists.debian.org/debian-legal/2003/debian-legal-200304/msg00246.html, in Ingresu). +Sas "partes segundàrias". +Su permissu separat craramente su "Documentu" dae sa "Parte Segundària". Custa parte podet contenner informatziones a pitzus de su ligàmene intra s'autore (o s'editore) e su suzetu de su documentu, ma nissuna informatzione a pitzus de su suzetu matessi. Diferentemente dae s'iscritu de su documentu, chi su cambiamentu suo est permissu cun conditziones eguales (e puru incompatìbiles) a cussas de su GNU General Public License, carchi una de sa Partes Segundàrias ant carchi restringhimentu istudiadu pro garentire s'atributzione zusta de s'iscritu a sos autores pretzedentes. +In su particulare, sos autores de una versione pretzedente cherent ispetzificados e carchi "setzione eguale" ispetzificada dae s'autore orizinale e chi pertocat su ligàmene suo cun su documentu, non cheret modificada. Si su documentu est modificadu, su tìtulu suo cheret modificadu (nessi siat chi s'autore pretzedente apat contzessu su permissu de lu mantenner eguale). Su permissu aministrat puru sa fatzada de innanti e de addaisegus, a prus chi sas partes assinnadas a sa Istòria de su documentu, a sos ringratziamentos, a sas dèdicas e a sos riconnoschimentos. +fick die muschis ihr huren +Impreare su GNU FDL. +Pro apricare custu permissu a unu documentu iscritu, cheret posta una còpia de su permissu (in inglesu!) in su documentu e inseridu custu avisu zustu a pustis de sa pàzina de su tìtulu: +Copyright (c) ANNU NÒMENE BOSTRU. +est garantidu su permissu de copiare, distribuire e/o modificare +custu documentu sighende sos tèrmines de su Permissu pro +Documentatzione Lìbera GNU, Versione 1.1 o onzi versione +a pustis pubricata dae sa Free Software Foundation; cun sas +Setziones Non Modificàbiles ALLISTRARE SOS TÌTULOS, cun sos Iscritos +Coberta LISTA, e cun sos Iscritos de Coberta de Palas LISTA. Una +còpia de su permissu est postu in sa setzione intitulada "Permissu +pro Documentatzione Lìbera GNU". +Si non bi sunt Setziones non Modificàbiles, cheret iscritu "sena Setziones non Modificàbiles" imbetzes de narrer cales sunt non modificàbiles. Si non bi est Iscritu Coberta, cheret iscritu "nissunu Iscritu Coberta" imbetzes de "s'iscritu Coberta est LISTA"; e de sa matessi manera cheret fatu pro s'Iscritu de Coberta de Palas. +Wikipedia e su GNU FDL. +Totus sos artìculos de sa Wikipedia sunt distribuidos cun su GNU Free Documentation License. Pro una mezus informatzione faghet a abaidare . Sa còpia locale de su permissu, comente chèrfidu dae su GNU FDL, est in . +Materiale chi est proibidu a lu distribuire a mercadu. +Nissunu materiale chi est proibidu a lu distribuire a mercadu podet esser impreadu in unu documentu suta permissu GNU FDL, pro esempru unu artìculu de Wikipedia, ca su permissu non proibit unu utilizu cumertziale. Comuncas, in unos acasos ispetzìficos, s'impreu cumertziale diat poder esser onestu e in cuddu acasu cussu materiale no at abisonzu de esser distribuidu suta GNU FDL si custu impreu pertocat a totu sos utentes potentziales de su documentu orizinale. Unu esempru craru est dadu dae sas parodias. + +Itàlia: +S’Itàlia, tzerriada ufitzialmente sa repùblica italiana (in Italianu: Repubblica Italiana), est una repùblica parlamentare de su sud de s’Europa. Alindat cun sa Frantza ,s'Isvìtzera, s’Àustria e s'Islovènia addae de sas Alpes a su nord. Atinat fintzas a totu sa penìsola italiana a su sud, in prus de sas ìsulas de Sardigna e de Sitzìlia , sas prus mannas de su Mediterràneu. Annotamala atinat paritzas ìsolas prus piticas . Sos istados indipendentes de San Marino e de sa tzitade de su Vaticanu sunt enclaves a intro de s’Itàlia, inbetzes sa comuna de ‘Campione d’Itàlia’ est una esclave a intro de s'Isvìtzera. +Sa cussorza italiana carrargiat unos 301,338 km2 in sos chi bivènt unos 60 milliones de abitantes . Est su de chimbe paisu prus populadu de s’Europa e su de bintitrès de su mundu. Sos oros de su mare sighint pro 8.000 km a sa grussera. +Roma est sa capitale e sigomente fiat sa capitale de s’imperu romanu, fiat istadu su tzentru de sa tzivilidade otzidentale pro agiomai ses sèculos. +A pustis chi s’imperu est rutu, meda popolatziones istràngias s’aposentaiant a intro sas làcanas italianas, mescamente germanicos, ma áteros puru. +In sos sèculos imbenientes sa penìsola fiat partzidu in paritzos tzidade-istados e istados regionales, chi fiant a s’ispissu controlladu pro istràngios governos. A pustis de carchi sèculos s’Itàlia torrat a èssere su bratzolu de sa cultura otzidentale a caddu de su risorgimentu in su sèculo XV. In fines s’Itàlia arreneschet in su 1861 s’unidade a segudare, gratzias a su rennu de Sardigna, chi aunit su rennu a suta de sa corona de Savoia, e gratzias a sa voluntade de su pòpulu italianu a sa unidade e a nde isterisare sa dominatzione istràngias. +In su de XX séculu hat segudadu unu imperu coloniale e leat parte a sa Prima e a sa Segunda gherra mundiale, binghende sa de unu ,ma perdende sa de duos e pro cussu perdet a sas colònias suas. +In sa segunda mitade de su séculu su paisu hat tentu unu isvilupu econòmicu mannu. Est su de 24 paisu prus isvilupadu de su mundu e su de 10 pro su chi atenet sa calidade de sa vida. Est unu de sos fundatores de su chi immoe est sa Unione Europea et est in sa Euro-zona. Leat parte a su G9, su G20 e a sa NATO. Tenet sa de tres reserva prus manna de oro , su de oto GDP nominale, su de deghe GDP (PPP) e sas de sas intradas (budget) prus mannas de su mundu. Tenet unu livellu de pùblica educatzione bonu a beru et est globalitzadu meda. +S’Itàlia giogat unu ruolu meda importante pertocat s’aspetu militare, culturale e diplomaticu in su cuntestu internatzionale. +Geografia. +A nord alindat cun sa Frantza, s'Isvìtzera, s'Austria, sa Islovènia. Est inghiriada dae su Mare Mediterraneu: s'Adriaticu, su Ioniu, su Tirrenu. A s'Italia apartennent duas isulas mannas, Sitzilia e Sardigna, e àteras minores. A nord de s'Italia b'est sa cadena de sas Alpes, e in longaria, in sa peninsula, sos Apenninos. Su frùmene prus mannu de s'Italia est su Po, chi naschet dae su Monviso, e atraessat sa Pianura Padana, e si nche ghetat a mare in s'Adriaticu, a cutzu de Venezia. +Sas Alpes ant un'isterrida de 1200 km. Calchi monte: su Monte Biancu (4800m.), su Cervinu (4400m.), su Monte Rosa (4600m.), Su Bernina (4050m.), su Monviso (3800m.), Adamello, Ortles, Cevedale e ateros. Sos ghiacciaios de sas Alpes alimentant frùmenes mannos (in Italia): su Po, su Ticinu, s'Adda, s'Adige, su Tagliamento, e àteros. E ateros in Europa: Su Renu, su Ròdanu, su Danubiu. +In Italia peninsulare bi sunt sos Apenninos, chi tenent una longaria de 1200 km., dae su passu de Cadibona a su Istritu de Messina. Sunt partzidos in tres partes: Apenninos setentrionales, chi cumprendent sos Apenninos Ligures e Toscanos, cun su Monte Cimone, su Monte Fumaiolo e-i su Monte Falterona. E cun sos frùmenes: Arnu e Tevere. +Sos Apenninos tzentrales, cun sos Apenninos Marchigianos e Abrutzesos, cun su Gran Sasso d'Italia (2912m) e sa Maiella (2795m), e sos frùmenes Metàuru, Trontu, Pescara. +Sos Apenninos Meridionales, cun sos Apenninos de sa Campania e de sa Calabria e sos Montes La Sila e s'Aspromonte (1955m). Unu riu importante: su Gariglianu. +Dèvemus annànghere s'Apenninu Sitzilianu, cun sos Montes Nebrodi e Le Madonie e su riu Simeto. In Sardigna sa cadena de su Gennargentu, cun sa Punta La Marmora (1834m). +In Italia bi sunt lagos: a nord sos printzipales sunt su Lagu Mazore, su de Garda e su d'Iseu. +A su tzentru: Lagu de Bolsena, e Lagu Trasimenu. In Sardigna bi est su lagu artificiale prus mannu d'Europa, su Lagu Omodeo, formadu dae su Tirsu. +Etimologia. +Su istadu leat su nòmene dae sa regione geografica chi issa cumprendet. +Ipòtesi printzipale: dae su annigru. +Sende chi bi sunt paritzas ipòtesis pro su chi atenet sa orìgine de su fueddu, pro sa majoria de sos istoricos e de sos linguìstas est dae sos grecos ca su nòmene benit. Aìci parret chi tzerriant sa regione e custu parret chi benit dae sa paraula ‘’Viteliù’’ de sa limba oscana, una limba +iscumpàrrida chi si faeddaiat in su sud de sa penìsula. Su fueddu cherit nàrrere ‘sa terra de sos annigros’ , est a nàrrere de sos traos giòvanos. Su trau fiat unu sìmbulu sagradu pro custas popolatziones. + +Wikipedia: +Wikipedia est una entziclopedia multilìngue a cuntènnidu lìberu, iscrita dae boluntàrios chi traballant paris e sustenta dae sa Wikimedia Foundation, unu comitadu chi non pedit cumpensu . Ae como, est pubricada in 200 limbas (unas 100 in ue sos sotzios sunt ennanghinde paràulas, cun sa ingresa chi est sa prus cumprida) e cuntenet "boghes" cale siet una entziclopedia traditzionale, almanacu, ditzionàriu geogràficu, entziclopedia de novas. Sa tarea sua est de iscriere e fagher connoschere una entziclopedia internatzionale lìbera, bortada in d'unu rigòre 'e chistiònos, gai chi siet lèggida in cada zassu de su mundu . Wikipedia est giai unu de sos sitos de consultatzione prus impreados in su web, rezzinde nessi 60 miliones de compudadas pro die. +Wikipedia cuntenet gasì 1,8 miliones de artìculos. Prus de 700.000 de custos sunt in ingresu, prus de 280.000 in tedescu, prus de 150.000 in frantzesu e prus de 130.000 in zaponesu. Sa versione italiana at coladu sos 67.000 artìculos. Wikipedia est nàschida su 15 ghennàrgiu 2001 comente progetu complementare de Nupedia (unu progetu cun tarea sìmile ma fattu dae espertos). Sende semper crèschida in popularidade, at dadu bida a medas progetos frades comente Wikitionary, Wikibooks e Wikinews. La contivìgiant boluntàrios a sa manera wiki, in su sentidu ca sos artìculos podent èssere modificados dae chie si siat o gasi. Sos boluntàrios de Wikipedia sustenent sa polìtica de su "a bisura neutrale" chi narat ca sas opiniones presentadas dae personas de importu o dae operas literàrias cherent contadas comente benin allegadas, ae mutu postu, chena manizzos. No c'at de s'ispantare si compudande Wikipedia s'agatant faddinas o aligarzas,si gasi, cherent zerriados sos sotziòs chi an'a bier issos si c'at de ite mendare, o si est abile, lu mendat su chi est leginde e totu. +Sa nomena de Wikipedia comente sistema de consultatzione est istada ogetu de cuntierras: l'ant alabada pro sa distributzione sua lìbera, pro sa compilatzione lìbera e pro su rigòre de argumentos, e atatzada pro pregiudìtzios sistèmicos presuntos (diant èssere privilegiadas sas boghes de interessu pro sos contribudores sena abaidare as'importu issoro reale), sa preferèntzia de s'acòrdiu a sas provas, lacunas pro unos cantos argumentos e amancu de responsabilidade e autoridade cando acarada cun sas entziclopedias traditzionales. Sos artìculos suos sunt remonados dae sos mass media e dae istitutos acadèmicos e sunt disponìbiles suta su permissu GFDL. S'editzione tedesca l'ant distribuida in compact disc e de medas editziones ant creadu unos "mirror" o unos progetos derivados. +Naturale. +Sa tarea de Wikipedia est de creare un'entziclopedia lìbera e credìbile — antzis sa prus entziclopedia manna in s'istòria, e pro amprària e pro fundària de sos argumentos sighidos. Su fundadore suo Jimmy Wales descriet Wikipedia comente "unu isfortzu de creare e distribuìre una entziclopedia lìbera de sa megius calidade chi fagat a ongi persona in su praneta in sa limba sua". Creada in su giassu "web" wikipedia.org, Wikipedia tirat su nùmene suo dae s'unione de sa paraula "wiki", paraula hawajana chi cheret nàrrere "lestru" e chi la ponent a unu tipu de "software" collaborativu, e dae "pedia", sufissu de entziclopedia chi in grecu cheret nàrrere "imparu". Wikipedia, in sas intentziones de Wales, diat deper arribare a una calidade pari o megius de s'Entziclopedia Britannica e èssere publicada finas in papiru. +Bi sunt o bi fint medas àteros progetos de entziclopedias in Internet. In unos cantos, ant impreadu sas polìticas editoriales e sa propriedade pro sos artìculos traditzionales, comente s'Entziclopedia Stanford de Filosofia o Nupedia, chi est giai morta, ambas duas cumpiladas dae espertos. Giassos web prus informales comente h2g2 o Everything2 serbint comente ghias generales e sos artìculos issoro los iscrien e controllant personas comunes. Progetos comente Wikipedia, Susning.nu, e sa "Enciclopedia Libre", sunt imbetzes "wiki" ue sos artìculos los adelantant medas autores e no esistet perunu protzessu formale de revisione. Wikipedia est diventada su prus mannu de custos "wiki" entziclopedicos pro nùmeru de artìculos. A diferèntzia de medas entziclopedias su cuntènnidu de Wikipedia est lassadu suta su permissu "GNU Free Documentation License". +Wikipedia tenet totu unu paris de lìneas de ghia impunnadas a identificare su tipu de informatzione bonu pro lu pònnere in issa. Las remonant medas bortas in sas cuntierras pro detzidere si unu tzertu cuntènnidu cherat agiuntu, revisionadu, trasladadu a unu progetu frade o bogadu. +Cuntènnidu lìberu. +GFDL, su permissu chi sos artìculos de Wikipedia sunt lassados disponìbiles, est unu de sos medas permissos pro su "copyright" de tipu "copyleft", sende chi permitet sa redistributzione, sa creatzione de òperas derivadas e s'impreu cumertziale de su cuntènnidu suta conditzione chi siat apoderada s'atributzione a sos autores e chi su cuntènnidu abarret disponìbile suta GFDL. Cando carchi autore contribuit a su progetu cun materiale originale, sos deretos de autore abarrant in possessu suo ma isse cuncordat a lassare su traballu suta GFDL. Su materiale de Wikipedia podet duncas èssere distribuidu a, o incorporato dae, fontes chi a contu issoro impreent custu permissu. De su cuntènnidu de Wikipedia bi sunt medas "mirror" o progetos derivados a partire dae còpias de sos "database". Mancari totu sos iscritos siant disponìbiles suta GFDL, una perchentuale manna de imàgines e sonos in Wikipedia non sunt lìberos. Elementos comente logos agiendales, esempros de cantzones o fotos giornalìsticas amparadas dae copyright sunt impreadas cun una decraratzione de "fair use" (in Itàlia s'idea de "fair use" non bi est in su corpus legale, e duncas òperas chi cuntenerent custos elementos diant podere èssere no amìtidas). Wikipedia at retzidu finas materiale suta conditzione chi non si podant produire traballos derivados o chi podat èssere impreadu petzi a intru de Wikipedia. Comuncas, unas cantas editziones atzetant petzi cuntènnidos multimediales lìberos de copyright. +"Wikipedia" l'ant impreada sos media, acadèmicos, e àteros comente referimentu o suplementu. Organizatziones de noas ant remonadu artìculos de "Wikipedia" comente fontes o faeddende de s'informatzione in su Web, calicunu de manera regulare. Segundu sas listas mantentas dae contribuidores de "Wikipedia", sos artìculos los ant remonados medas bortas in sos news media. Prus pagas bortas, l'ant impreada in istùdios acadèmicos, libros, cunferèntzias, e càusas in giudìtziu. +Editziones in limba. +Wikipedia abratzat 92 editziones in limba ativas a maju 2005. Sas editziones suas prus mannas sunt, in òrdine decreschente, sa inglesa, tedesca, frantzesa, giaponesa e svedesa. In totale, Wikipedia cuntenet 205 editziones in limba cun unu nùmeru totale de unos 1,8 miliones de artìculos. +Sas editziones in limba traballant ongi una pro contu suo. Non sunt obrigadas dae su chi bi est in sas àteras ma sunt petzi tentas a respetare sas lìneas ghia comente su "puntu de bista neutrale". Comuncas sos artìculos e sas imàgines sunt comunes intra sas editziones, sos primos gràtzias a unu traballu de tradutzione, sas segundas gràtzias a sa regorta Wikimedia Commons. Sos artìculos traduidos rapresentant una partighedda petzi de sos artìculos de ongi editzione. +Cumponidura. +Casi totu sos chi abisitant su giassu de Wikipedia podent cumpònnere un'artìculu e àere luegus mustradas sas modìficas issoro. Wikipedia est fraigada in su combinchimentu chi su traballu a paris intra sos utentes potzat in su tempus megiorare sos artìculos, prus o mancu de sa matessi manera chi adelantant su "software" "open source". Sos autores de sos artìculos non depent àere pro fortza una connoschèntzia o calìfica formale pro sos argumentos contivizados e sunt avisados ca sas contributziones issoro podent èssere "modificadas sena piedade e redistribuidas a piaghere" dae chie lu chèrgiat. Sos artìculos non sunt controllados dae un'utente o grupu editoriale particulare e sas detzisiones de pigare pro su cuntènnidu e pro sas polìticas editoriales de Wikipedia bessint pro e carchi borta dae votu, mancari a Jimmy Wales tochet sa detzisione finale. +Pro su naturale abertu de custu progetu, medas bortas bi sunt "gherras editoriales" o cuntierras longas cando sos editores non arribant a unu acòrdiu. Unos cantos de custa comunidade ant ispricadu su protzessu de cumponidura in Wikipedia comente unu traballu a paris, o unu protzessu in crèschida de darwinismu sotziale, ma custa sa comunidade pro su prus non la cunsiderat una auto-presentada giusta. Sos artìculos sunt semper sutapostos a modìficas, gai chi Wikipedia non decrarat mai finidu un'artìculu. Sos dannàrgios sunt unu problema costante pro Wikipedia. +WikiMedia. +Lìneas de cumportamentu. +Wikipedia rechedet a sos collaboradores de osservare unu "puntu de bista neutrale" cando iscrient e de no carrigai peruna chirca originale. +Su puntu de bista neutrale, una lìnea de cumportamentu "non negotziaditza", faghet crara sa tarea de s'entzicropedia e cuddu de "rapresentare sas cuntierras, descriere·las, innantis de ingagiare·si pro issas". Si bi arribant, Wikipedia non diat èssere iscrita segundu unu puntu de bista "ogetivu", ma diat presentare de manera impartziale totu sas caras de una chistione, atribuidos a sos sustenidores issoro de manera neutrale. Custa polìtica imponet ca onzi unu de custas caras depat retzire unu pesu uguale a sa popularidade sua. Issa est istada criticada pro àere una tarea chi no faghet a tocare, pro èssere inutilosa cun unu materiale sena fundòriu e cunfirmas e pro permìtere chi siant rapresentados lados "ofendidores de sa morale". +Opiniones o teorias chi non sunt istadas giai pubricadas sunt cunsideradas "chircas originales", e custu no est permìtidu in Wikipedia. Sa polìtica de sa "chirca no originale" afirmat ca cuddu tipu de materiale non faghet a l'atribuire cun siguresa suta unu puntu de bista neutrale e ca non depat èssere intrada una cale chi siat idea o prospetu originale de unu contribuidore. +Sos collaboradores de Wikipedia mantenent in prus totu una bariedade de polìticas e lìneas ghia minores. In cuntrastu con àteros "wiki" de su tempus suo, comente su "Portland Pattern Repository" de Ward Cunningham (cunsideradu s'imbentore de su "wiki"), sos Wikipedianos impreant sas "pàginas de cuntierra" pro resonare de sas modìficas a sos artìculos, innantis de lu fàghere a intru de sos artìculos etotu. +Sos collaboradores de Wikipedia medas bortas modìficant, moent e burrant cuddos artìculos chi cunsiderant disadatos pro una entzicropedia, comente sas definitziones de ditzionàriu (pro custas esistent progetos "ad hoc" comente su Wikitzionàriu) o iscritos dae fontes originales. Medas bortas sas editziones de Wikipedia istabilint cumbentos de istile. +Pàginas ligadas: +Autores. +In Wikipedia non bi sunt distintziones formales intra sos contribuidores, sas detzisiones sunt pigadas arribende a s'acòrdiu intra cuddos chi traballant. In su ghènnargiu de su 2005, Wikipedia aiat a inghìriu de 13.000 utentes chi contribuiant in cuddu mese cun nessi chimbe elaboratziones; 9.000 de custos utentes ativos traballaiant pro sas tres editziones prus mannas. Unu grupu prus ativu de unos 3.000 utentes, e prus de su mesu traballaiat pro sas tres editziones prus mannas, at contribuidu pro prus de 100 elaboratziones a mese. Segundu Wikipedia, su bator unu de su tràficu de Wikipedia benit dae utentes no assentados chi cun paga probabilidade podent èssere cramados editores. +Sos traballos de mantenimentu sunt fatos dae unu grupu de boluntàrios adelantadores, agiudadores, buròcrates e aministradores, e su nùmeru issoro est a inghìriu de chentenas de unidades. Sos aministradores sunt sos prus numerosos de su grupu e gosant unos cantos previlègios comente su de poder impedire chi sos artìculos potzant esser modificados, de burrare sos artìculos o de blocare de manera temporànea o permanente unos cantos utentes in sa modìfica de Wikipedia. Sas atziones de dannàrgios o sas infratziones minores de sas lìneas ghia podent cumportare un'avertimentu o unu blocu temporàneu, e blocos longos o permanentes a sighida de infratziones prolonghiadas e graes los dat Wales o, comente in s'editzione inglesa, unu Cussìgiu Arbitrale. +Su giae cumponidore capu de Wikipedia Larry Sanger at naradu ca àere su permissu GFDL est comente una "afiantza de libertade, est una motivatzione forte a traballare in una entziclopedia lìbera". In un'istùdiu a pitzus de Wikipedia comente comunidade, su professore de Economia Andrea Ciffolilli at afirmadu ca su costu bassu de transatzione in su pigare parte a unu "software" "wiki" creat unu catalizadore pro sa crèschida collaborativa e ca una acostada a sa "costruzione creativa" incoràgiat su pigare parte. Wikipedia est istada bida comente unu esperimentu sotziale de anarchia o demograzia. Su fundadore suo at respustu ca no est istada pensada de gai ma antzis nde est una cunsighèntzia. In una pàzina a pitzus de su fàghere chircas cun Wikipedia, sos autores suos ispricant ca Wikipedia est de importu comente comunidade sotziale. Est a narrer, a sos autores de artìculos podent dimandare de difèndere o crarire su traballu issoro e sas cuntierras faghet a las bìere luegus. Sas editziones de Wikipedia cuntenent medas bortas unu "bangu de sas informatziones" puru, ue sa comunidade respundet a sas preguntas. +Tzinnos istòricos. +Wikipedia l'ant creada in su ghennarzu de su 2001 in inglesu, a pustis de cuntatos intra Larry Sanger e Ben Kovitz, e finas gràtzias a su traballu de Jimbo Wales, chi at postu a dispositzione sos server netzessàrios pro s'esperimentu. +Sa fase isperimentale est istada luegus sighida dae una fase de adelantamentu mannu chi at bidu cun s'andare de su tempus una crèschida lestra de utentes assentados (a làmpadas 2004 unos 7.500 in sa versione in limba inglesa, prus de 1.100 in sa in italianu) e una impinnada ispantosa de su nùmeru de artìculos produtos (a gratis e traballende imparis), chi at passadu de meda sos 600.000 (boghende dae su contu sos e sas pàzinas ). +Su 22 cabudanni 2004 Wikipedia tota canta est at passadu su milione de artìculos. +S'istòria de Wikipedia, in inglesu, faghet a la legher in . +Inue est Wikipedia? +Mancari a beru manna meda comente comunidade (mìgias de utentes ativos e una cantidade ispantosa de artìculos e informatziones), sos server de wikipedia sunt casi piticos: una deghina de elaboradores (duos database e carchi server web), postos in un'àngulu de s'aposentu chi òspidat sos server de Bomis.com (pro nde ischire de prus, bae inoghe). +Su prozetu est finantziadu pro su prus dae una persona, prus sas donatziones boluntàrias, aiat giustu unu dipendente pro su primu annu (a pustis prus nemus), sos server los manìgiat una persona part-time petzi, finas custu boluntàriu. Sa versione de oe de su software l'at iscrita casi tota unu programadore ebia e bi est unu team de boluntàrios chi lu tenet agiorronadu e lu megiorat passu passu. +Esistent unos cantos "cache-server" in Parigi pro allestrare su tràficu europeu. +Wikipedia in sardu. +Sa versione sarda de Wikipedia, chi ses leghende como, tenet a nominzu Bichipedia. Est nàschida in Abrile de su 2004. +Cumenti cheret pronuntziada Wikipedia. +Non esistet una pronùntzia ufitziale. Una preguntadedda intra sos "wikipedianes" italianos at portadu a pizu ca unzi unu la pronùntziat a comente cheret. +Sas pronùntzias finas a oe connotas sunt: + +Lege: +Definitzione. +In s' àmbitu giuridico o isperimentale, duncas sa lege èst una fòrmula chi at lòmpidu a s'eficàtzia espressiva netzessària pro registrare e/o prebìere andàinas e/o cumportamentoos, una sìntesi fata "ex ante" incasu chi sa lege siat giurìdica (ca sa lege pretzedit s' osservàntzia sua ), o "ex post" incasu chi sa lege siat empìrica (ca sa lege sighit sa rilevatzione isperimentale de una regularidade). Sas leges matemàticas ebia, de su restu, tenent unu balore assuludu e atempurale chi no torrat a sa definitzione narada innantis. + +Limba Sarda Unificada: +Sa Limba Sarda Unificada (LSU) est una proposta de norma iscrita pro sa limba sarda. Sas normas sunt istadas publicadas in su 2001 dae sa Rezione Autònoma de sa Sardinna (RAS), Assessoradu de sa Cultura, cun su tìtulu "LIMBA SARDA UNIFICADA / Sìntesi de sas Normas de base: ortografia, fonètica, morfolozia, lèssicu". Sa LSU est su resurtadu de su traballu de una Cumissione de espertos de limba sarda incarrigados dae sa RAS: Eduardo Blasco Ferrer, Roberto Bolognesi, Diego Salvatore Corraine, Ignazio Delogu, Antonietta Dettori, Giulio Paulis, Massimo Pittau, Antoninu Rubattu, Leonardo Sole, Heinz Jürgen Wolf, e Matteo Porru (su segretàriu). +Su primu incàrrigu a sos membros de sa Cumissione est istadu atribuidu cun una prima Cunventzione n. 59/117 de su 29 de nadale de su 1998 (Zunta de tzentru-manca cun Assessore de sa Cultura Ballero) e cunfirmadu cun una segunda Cunventzione n. 52/105 de su 28 de nadale de su 1999 (Zunta de tzentru-destra cun Assessore de sa Cultura Onida). Sa Cumissione at traballadu finas a su 28 de frearzu de su 2001. In totu custu tempus ant traballadu pro 21 riuniones. +Comente resurtat in sa Premissa de su libreddu ""Sa norma istandard unificada deliberada dae sa cumissione cheret mediare intro de sas variedades tzentru-orientales, prus cunservativas e sas meridionales de s'ìsula, prus innovativas, e est rapresentativa de sas variedades prus a curtzu a sas orìzines istòricu-evolutivas de sa limba sarda, prus pagu esposta a interferèntzias esternas, meda documentadas in testos literàrios, e in foras de sa Sardinna prus insinnadas e rapresentadas in sas sedes universitàrias e in su mundu sientìficu."" +E, comente ponet sa Presentada: ""Sa norma elaborada podet esser impreada liberamente dae chie si siat, mescamente dae sas aministratziones pùblicas e privadas, ma finas dae sas impresas de onzi casta, dae sos sòtzios, dae sos òrganos de informatzione, etc."" + +S'Alighèra: +S'Alighèra (in saligheresu L'Alguer, in tàtaresu "L'Aliera", in italianu "Alghero") est una tzitade situada in sa Provìntzia de Tàthari in sa Sardigna nord-otzidentale. B'at 40.461 tzitadinos. +Istòria e Limba. +S'Alighera, tzitade in su nord ovest de sa Sardigna. S'Alighera est istada fundada e suta de sos genovesos de sa famìlia de sos Doria (cun su numene Alghero), imparentada cun familias de su Rennu de Torres. Est istada disputada tra sos Genovesos, sos Pisanos e su Rennu de Arborea. In su 1354 est istada conchistada dae Pedru IV de Aragona, tando sa populatzione originària sardòfona ed in partis italianofona nd'est istada bogada e cambiada cun colonos arribende dae sos Paisos cadalanos. +No si ischit inue sa populatzione originale siat finida, aderetura si narat in Dèsulu. Dae carchi documentu agatadu dae pagu, paret imbece ind unu logu no tropu acanta, né tropu atesu, ind una bidda noa (Biddanoa Monteleone?). +S'Alighera creschende, in su 1500 incomintzant sas cuntierras cun Tàtari. +In su 1503 diventat sea de Diòtzesi e in su 1612 sos Gesuitas aberint unu Collegiu, sa prima iscola. +In su 1652 S'Alighera benit colpada dae una pestilentzia grave chi nde bochit a abitantes meda. +Su 1720 passat a suta de sos Savoja, in pari cun totu sa Sardigna, e nde bessit de s'àrea polìtica ibérica. +Un'ìsula cadalana in Sardigna. +Sa tzitade fut intro de muros chi la difendiant. E oe puru sa tzitade betza mustrat sos sinnos de su passadu cadalanu: palattos de familias cadalanas; monumentos: su campanile e parte de sa Seu, sa crèsia de Santu Frantziscu, sas Turres e sas murallas chi serraiant sa tzitade... +Oe puru s'aligheresu, resistente in sa boghe de sos mannos e pagu faeddadu dae sos giovanos e pitzinnos, est de origine cadalana. +S'aligheresu no s'est isviluppadu sighinde s'evolutzione de su cadalanu de Catalogna, est finidu po diventare unu cadalanu cun unu isviluppu sou, po su fatu de restare prus pagu isoladu dae su restu, e cun influssos de su sardu e de s'italianu. +In s'Alighera esistint duas iscolas de pénsu: chie cheret cullegare s'aligheresu a su cadelanu de Catalogna, ispinghinde a atzetare cambiamentos po lu fàghere diventare su cadelanu de oe, e chie invece cheret cunservare s'aligheresu comente est e si ch'est evolutu, preoccupadu prus de lu tènnere biu in sa faeddada e iscritúra. Sa duas tendentzias però cherent favorire sos cullegamentos culturales, turìsticos et economicos puru (gemellagios) cun Barcellona e-i sa Catalogna. +In sa tzitade betza, si podet legere su nomene de sas carrelas in catalanu ("carrer", "carrerò") e in italianu. In s'Alighera s'intendet puru faeddare in sardu: sos chi dae sa biddas sunt andados a bivere in s'Alighera, puru a poi de medas annos cun sos amigos o in domo sighint a lu faeddare. +Atividade marina. +Su portu, po barcas de pisca, est puru unu importante portu turìsticu. +Fut importante in passadu sa pisca de su corallu, chi sighit ancoras oe. +Atividade aradòria. +In su sartu de s'Alighera s'agatant olivarios e si prodùet ògiu bonu e meda, et est cultivada sa bide (Cantine Sella e Mosca, Cantina di Santa Maria la Palma ). +Comunigatziones. +S'Alighera tenet unu aeroportu, importante pro su turismu, ca s'Alighera est unu tzentru turisticu importante in Sardigna cun albergos, ristorantes, pitzerias, discotecas, agriturismos, campings, bars, cun turistas meda in s'istiu. +Sa bìa nada "de sos duos mares" collegat sa tzidade cadalana cun Portu Turre. In medas dae s'Alighera andaìant e andant a trabagliare a Portu Turre in su petrolchimicu. +Logos de interessamentu turìsticu. +Bellas sas praias de s'Alighera e de su territoriu. Logos famados, Cabu de Cassa e sas Grutas de Nettunu sunt visitadas dae sos turistas dae mare o dae terra (Escala del cabirol, prus de 600 iscalinas). Dae pagu ant inauguradu su Parcu de Porto Conte, de paritzos km de isterrida, e valorizzende sos fraigos de sa ex Colonia penale de Tramariglio. +In su 1800, de sa tzitade betza si distruent parte de sas muraglias po faghere logu po sos fraigos de sa tzitade noa. Restana turres antigas: sa Turre de l'Esperò Reial,o Turre Sulis; sa Turre de Santu Jagu, sa Turre de Santu Giuanne, sa turre de Porta Terra (Turre de sos Ebreos) e ateras e parte de sa muraglia. Sas cresias: sa Seu, santu Frantziscu, santu Micheli (Miali), sa Miserigordia, su Carmine. +Unu santuariu a fora de s'Alighera, su santuariu de Valverde (Vaiveld) o Baluvilde in sardu. Esistint ateras cresias in campagna: sant'Anna, s'Isperantzia, Sant'Austinu. Custas sunt sas cresias antigas, a pustis bi sunt sas cresias noas, sas parrocchias, sete in tzitade e ses in sos burgos (borgate). +In sas campagnas s'agatant zonas archeologicas: sa Necropoli Anghelu Ruju (3300-1800 a.C) iscoberta in su 1903: una de sas prus mannas in Sardigna, 38 tumbas o domos de janas,iscavadas in sa pedra arenaria e calcarea. Su Nuraghe Palmavera, a 8 km dae s'Alighera (XV-X a.C.), unu nuraghe e unu villagiu nuragicu. Bi ant agatadu meda materiale chi como s'agatat in su Museu Sanna de Tatari. Sant'Imbenia, cun restos romanos; Monte Carru, inue ant agatadu ischeletros umanos. +Caraterìsticos sunu sos burgos (Borgate) in sas campagnas de s'Alighera: Santa Maria la Palma, Guardia Grande, Loretella, Sa Segada, Maristella. Fertilia, est fundada in periodu fascista e abitada dae su 1948 dae istrianos. +Ateros datos de interessamentu tzivile. +S'Alighera tenet unu presone, s'Ispidale Tzivile e s'Ispidale Marinu. Dae pagu est sa sea de sa Facultade de Architetura de s'universidade de Thàthari e de una sea de s'Universitat Oberta de Catalunya. + +Futei: +Futei (nùmene ufitziale in sardu) o Furtei est unu comunu de unos 1.700 bividores de sa Meria de su Campidanu de Mesu. +Sa bidda e su sartu. +Furtei s'agatat in su Campidanu de Mesu e a pretzisu in sa Valentza-Marmilla, da atraessat su Frùmini Mannu e est in is pees de unu montigheddu carcàreu. Istesiat unos 45 km. de Casteddu, est sa gianna de sa Marmilla e de sa Trexenta pro chine benit de su Campidanu. Est fàtzile arribare a Furtei passende pro sa SS 197 pustis 4 km de s'ingrugiada de Biddasanta (SS.131 km.40), in deretura de Barùmini. +Sa istòria. +Acanta a su sartu de Furtei tocat a regordare a su mancu chimbe nuraghes - mancari oe isrocados - in cussòrgia Cumossàriu, Sos Bagnos, Sa Conca Manna, Nuraghiais e Su Bruncu de su Sentzu. A pagos km dae sa bidda nche fiat sa biddighedda Nuraghe, chi esistiat ancora in su XVII sèculu. Sa crèsia retorile fiat intregada a Santu Brai e esistit oe puru. S'orìgine de Furtei si ponet in su 1290 mentres su nòmine, capatzi de orìgine prelatina, est atestadu in su 1340 (ecclesie de Frutey calaritane diocesis), ma su chi bolet nàrrere est dudosu. +Pagas sunt sas testimonias de sos Pùnigos (cussòrgia Santu Brai), meda prus pagos sos rastos romanos: abarrat feti unu ponte de pedras acanta a sa bidda. +Unos cantos de nodas istòricas narant chi Furtei est istada una bidda medievale de una cancu importàntzia. In su 1358 Furtei est istada donada in fèudu a Guglielmo Bertrando de Torrente. +In su mentres de su perìodu de sa dominatzione aragonesa Furtei fiat parte de sa Curadoria de Nuràminis. Candu, in su XIV sèculu, sos aragonesos aiant tzerriadu in Casteddu su primu stamentu, Furtei, chi giai gosaiat de franchìgias, ddui aiat imbiadu sos representantes suos. In su 1414 Furtei est essida baronia e est istada donada a is Sanjust. Su 8 de freàrgiu de su 1421 su rei Alfonsu V de Aragona aiat donadu sa bidda a Donnu Dalmàtziu Sanjust, pro sa balentia chi issu aiat amostadu in sa gherra de Còrsica. +Sa concedidura dd'ant cunfirmada su 10 de abrile de su 1426. Mortu Donnu Dalmàtziu chena de fedu, sa bidda est passada, segundu su pregone de su 19 de freàrgiu de su 1456, a su frade Antoni Alibertu, chi at donadu cumentzu a is contes de Santu Larentu. Sa bidda est abarrada a is Sanjust finas a su 1839, cando l'ant luida. Su 1561 est s'annu de s'inghitzu de una sèria de àutus filigresialis, chi si cunserbant in s'archivu arcobispale de Casteddu. Sa filigrèsia avedale est dedicada a Santa Bàrbara, ma in sos àutos de sa vìsita pastorale de su arcobispu Melano in su 1777 resurtat chi Santa Bàrbara fiat s'abogada, mentris Santu Antiogu fiat su titolare de sa crèsia. Oe Furtei est connota pro sas mineras de oro. +Archeologia. +Ant agatadu tretos de muros e pomentos de trinta domos de s'edade de su ferru e de s'edade antiga. In su Cùcuru de Santu Brai sos Cartaginesos ant tramudadu una primu fortilesa nuràgica segundu sa fòrmula de s'architetura militare insoro. Su montigheddu anca fiat su nuraghe dd'ant afortiadu cun unu muru o una barandilla de pedras, e l'ant pratzidu in duas partes ponende parte de su nuraghe aintro de una turre tzentrale de forma cuadra. A sa turre s'arribat de nord traessende un'intrada afortiada a forma de ghidu. Un'atra lìnea afortiada prus in foras paret èssere esìstia a unos 10 m. dae sa prima. Sa manera de fraigare su nuraghe assimbìgiat a cussas amparadas pro is biddigheddas de Monti Nari, Pani Lòriga, e Monti Sirai in su VI e V sèculu a.c., e serbiat pro castiare una posidura istratègica, posta acanta a su Frùmini Mannu e a unu istrintu chi acàpiat su Campidanu a sa Marmidda. +Arte e architetura. +Sa filigrèsia de Santa Bàrbara mantenet unu cuadru de importu, pintadu a ògiu de Antiogu Mainas (XVI seculu) chi afigurat su cravamentu e una “Dormitio Virginis” de interessu de su setighentus cun sa pannamenta de bistiris de brocadu, sàndalus e corona de prata. +In su sartu, sa crèsia de Santu Nartzisu naschet in unu montigheddu acanta de sa bidda e sa crèsia de Santu Brai fiat sa filigrèsia de sa bidda issussada de Nuraghe. +Bibliotecas. +S’ùnicu biblioteca de Furtei est in Via Madre Teresa di Calcutta n°1, e tenet unus 3.500 lìberos. + +Bolzanu: +Boltzanu (in tedescu: Bozen; ladinu: Bulsan) est sa tzitade capitale de sa provìntzia autònoma de Boltzanu (Alto Adige). +B'at 100.000 bividores (98.311 -mayu 2005-), pro su prus de sa limba italiana, cun una forte minoràntzia zermana (pagus prus de unu cuartu de sa popolatzione). Sa popolatzione istrannera in sa 31.12.2004 arribàt a 7% de sa popolatzione totale (6.856), sa mazoràntzia de s'Europa extracomunitària. Bolzanu at otènnidu su deretu de tzitade in su 1268. + +Decraratzione Universale de sos Deretos de s'Òmine: +Sa Decraratzione Universale de sos Deretos de s'Òmine est unu documentu, firmadu in Parigi su 10 de nadale de su 1948, sa redatzione fit istada promovida dae sas Natziones Unidas pro aer aplicatzione in totu sos Istados Membros. + +Nintendo World Cup: +Nintendo World Cup est unu videogiogu chi simulat su giogu de pallone. +In custu giogu nche sunt 13 iscuadras natzionales (Argentina, Brasile, Camerun, Frantza, Germània, Giappone, Inghilterra, Italia, Mèssicu, Logos Bascios, Russia, Ispagna, Istados Unidos de Amèrica) chi chircant de bìnchere sa Cupa de su Mundu. +Su giocu inghitzat isseberende una iscuadra, aprontende in campu is giogadores de s' iscuadra isseberada. +Sa formatzione chi giogat est: unu porteri, duos difensores, su capitanu (cuntrolladu dae chine giogat) e duos atacantes. +In custu videogiogu nche sunt bator tipos de terrinu: +Pro fàghere unu goal est possìbile a imperare trassas: si podet sinnare fintzas faghende una furriada a s' imbesse impossìbile de firmare. +A s'acabu de onni partida bìnchida essit a foras una crae de lìteras. +Su giogu acabat cando una partida finit cun una pata o cun una pèrdida. +Si si binchet sa finale s' iscuadra si aunit in una festa e a su capitanu benit donada sa cupa. + +Fotografia: +Sa fotografìa est sa tecnica de produìre una imagine artifitziale dae unu mezzu mecànicu o digitàle. Issa faghet parte de sas artes visivas. A parte sas finalidades artistigas sa fotografia est impreada finas, atoratora, pro àere imagines pro usos pratigos. + +Provìntzia de Casteddu: += Comunas de sa Provìntzia de Casteddu = + +Bennàlzu: +Bennàlzu ("bennarzu" in nuoresu e "gennargiu in campidanesu") est su nòmene de su primu mese de su calendàriu gregorianu. + +Freàrgiu: +Freàrgiu (dae su latinu "februum", purificatzione) est su segundu mese de su calendàriu gregorianu. Est s'ùnicu mese cun 28 dies e 29 onnia bator annos. + +Limbas: +Sas limbas sunt sistemas de sinnos vocales cuncordados pro comunigare imparis sos òmines. Cando chistionamus de limba devimus pensare innantis de totu a sas limbas faeddadas, e no a cuddas iscritas: s'òmine at cumentzadu a faeddare innantis de iscrier. +Parit chi totu sas limbas de su mundu tèngiant sa matessi raighina, ma como faghet petzi a las agrupare in "eredeos" (o familias), chi si sunt formados in mìgias de annos po resones diferentes: isulamentu, disterru, ispostamentu voluntàriu etc. +Sos eredeos prus de importu oe in su mundu sunt: +Bi sunt àteros eredeos minores che sas limbas caucàsicas, austronesianas, dràvidas, amerindianas, e bi sunt finas limbas isuladas, chena de parentela peruna in sas limbas oe connotas, comente e su bascu. +No bi at diferèntzia bera intra de "limba" e "dialetu". Pro su prus intendimus pro limba unu dialetu postu apitzus de sos àteros pro lege o pro cuncordu, formale o informale, de sa gente. +Est de importu mannu amentare ca "limba" e "iscritura" (grafia) sunt cosas diferentes: faghet a iscrier sa matessi limba cun sistemas de iscritura meda diferentes. + +Atzara: +Atzara est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in su Mandrolisai, s'agatat a 540 metros subra su mare e jughet 1.310 bividores. + +Enciclopedia: +S'entziclopedia esti una òbera ki boddit e amustrat totu su chi s'agatat apitzus de un'argumentu calisisiat, po su prus in òrdini alfabèticu. +Su nùmene benit dae su grecu "enkyklopaideia", est a nai "imparu cumpridu". +Sa prima enciclopedìa de s' istòria moderna (sa Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers) l'aiant pubricada sos Illuministas frantzesos dirizidos de Denis Diderot e Jean Baptiste d'Alembert intra de su 1751 e su 1772. + +Martzu: +Martzu est su de tres mese de su calendàriu julianu e gregorianu. + +Limbas romanzas: +In logudoresu. +Sas limbas romanzas sunt sas limbas caladas de su Latinu a pustis de sa fine de s'Imperu Romanu de Otzidente. +Sas limbas romanzas sunt: +Su Dalmàtigu est mortu su sèculu passadu. Lu faeddìant in sas ìsulas de su mare Adriàticu chi oe s'agatant in Croàtzia. +In campidanesu. +Is lìnguas arromanzas funt is lìnguas caladas de su Latinu a pustis de sa fini de s'Imperu Arromanu de Ocidenti. +Is lìnguas arromanzas funt: +Su Dalmàtigu est mortu su sèculu passau. Du fueddànt in is ìsulas de su mari Adriàtigu ki oi s'agatant in Croàtzia. + +Provìntzia de Nùgoro: +Datos generales. +Sa Provìntzia de Nùgoro o Meria de Nùgoro est in sa Regione Autònoma de sa Sardigna. Creada in su 1927 cun comunes de sas provìntzias de Tàthari e de Casteddu, ismenguada in su 1974 (nàschida de sa provìntzia de Aristanis) e in ùrtimu in su 2005. At làcanas cun sa Provìntzia de Tàtari a nordovest, cun sa Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu a nord, cun su Mare Tirrenu a est, cun sa provìntzia de Casteddu a sud, cun sa Provìntzia de Aristanis a ovest e cun sa Provìntzia de s'Ogiastra a sudest. +Cun lege regionale n. 9 de su 12 Arzolas 2001, 23 comunes chi fint in sa provìntzia de Nùgoro ant formadu sa provìntzia noa de Ogiastra e duos comunes (Budoni e San Teodoro) sunt andados a fàghere parte de sa de Terranòa-Tèmpiu. In prus 13 comunes chi fint in sa provìntzia de Nùgoro sunt passados a sa de Casteddu (Iscalapranu, Iscroca, Istretzili, Gergei, Ìsili, Nuragus, Nuradda, Nurri, Orroli, Sàdali, Serri, Seulu e Biddanoa Tulu) e 10 a sa provìntzia de Aristanis (Bosa, Flùssio, Genoni, Làconi, Magomadas, Mòdolo, Montresta, Sàgama, Suni e Tinnura). +Sa seu est Nùgoro. Si faeddat Sardu nugoresu printzipalmentu + +Ispagna: +S'Ispagna (Castiglianu e galegu España; catalanu e balentzianu Espanya; bascu Espainia; aranesu Espanha) est una natzione in s'Europa otzidentale. Sa capitale sua est Madrid. A oriente est infusta dae su Mare Mediterraneu, a nord dae su Oceanu Atlanticu, in parte. Ca pro un'atera parte, a nord lacana cun sa Frantza e sa micronatziòni de Andorra, pro su mediu des Sos Pireneos, una cadena montagnosa chi arrivat a sos 3.000 metros. A Ovest lacana cun su Portugallu, e pius a nord con s'Oceanu Atlanticu. A sud mesu mesu, cun s'Oceanu e-i su Mare Mediterraneu. Faghent parte de s'Ispagna sas Isolas Baleares in su Mediterraneu, e-i sas isolas Canarias, in s'Atlanticu, a nord ovest de s'Africa. + +Frantza: +Frantza ("France", in frantzesu) est una natzione de s'Europa otzidentale, chi cumprendet puru s'ìsula de sa Còssiga e tenet dipendèntzias (Territoire) fora de s'Europa comente tzertas ìsulas de s'Oceanu Pacificu, Oceanu Indianu e de s'Atlanticu, e in su Sudamèrica sa Guyana Frantzesa. +Sa Frantza est un'istadu membru de s' Unione europea. +Sa capitale sua est Parigi, is tzìtades printzipales sunu: Marsiglia, Lione, Tolosa, Lilla, Bordeaux, Strasburgu, Nitza, Nantes, Rennes, Montpellier. + +Germania: +Sa Germània (in tedescu "Bundesrepublik Deutschland") est una natzione in s'Europa occidentale, cun unos 82.5 milliones de abitantes. Este unu Istadu Federale cumpostu dae 16 istados e sa capitale est Berlinu. + +Portogallo: +Portugallu est una natzione in s'Europa otzidentale. Sa capitale sua est Lisbona. +Tzitade printzipales. +Lisbona (Lisboa), Oporto(Porto), Braga, Coimbra, Ebora (Evora), Faro, Funchal, Ponta Delgada, Aveiro, Viseu, Leiria, Gaia, Matosinhos, Guarda, Covilha, Castelo Branco, Figueira da Foz, Amadora, Almada, Setubal, Queluz, Agualva-Cacem, Odivelas, Portimao, Guimaraes, Viana do Castelo, Chaves, Tomar, Elvas, Angra & Horta. +Rios printzipales. +Tejo (Tagus), Douro (Duero), Guadiana, Minho, Mondego, Vouga, Tamega, Zezere, Sado. +Montagnes (serras) principals. +Pico, Estrela, Larouco, Peneda, Geres, Marao, Gardunha, Lousa, Caramulo, Coroa, Montesunho. +Persones de ammentare. +Paco Bandeira, Ary dos Santos, Carlos do Carmo, Candida Branca Flor, Ababela, Linda de Suza, Roberto Leal, Jorge Ferreira, Lena D`Agua, Marie Myriam, Mariza, Micia, Vitor Espadinha, Lenita Gentil, Camoes, Pessoa, Miguel Torga, Antonio Nobre, Florbela Espanca, Agustina Bessa Luis, Sophia de Mello Breyner Andresen. + +Lisbona: +Lisbona (in portughesu: Lisboa) est sa capitale e, cun unos 565.000 abitantes in s'area urbana e unos 2.650.000 in sa Grande Lisboa, sa tzitade prus manna de su Portugallu. +Est cunsiderada una Global city (tzitade globale) est a narrere una tzitade chi este unu nodu importante in su sistema economicu globale. + +Òmine: +S'òmine o òmini est unu mascu umanu mannu, imbetzes sa fèmina manna la tzerriamus fèmina. Su nòmene "òmine" l'impreamus pro indicare sa distintzione biològica intre sos sessos, sa distintzione culturale ligada a su tipu, o ambos duos. S'edade virile o "adulta" est su perìodu in sa bida de su mascru a pustis de sa transitzione sua de sa pitzinnia. +A largu naramus "òmines" pro indicare totu s'umanidade, est a nàrrere totu sos èsseres umanos. + +Diego Salvatore Corraine: +Diegu Sarvadore Corràine (nàschidu in Nùgoro in su 1949) est istudiosu de limba sarda e tradutore in limba sarda. Est presidente de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda e diretore de sa sotziedade editoriale Papiros. +Dae meda s'interessat de problemas de polìtica linguìstica, normativa de sa limba sarda, terminologia. +Est istadu membru de s'Osservatoriu de sa Limba Sarda; est istadu finas membru de sa Cumissione incarrigada dae su Guvernu Sardu de ammaniare una proposta de limba sarda de referèntzia: sa LSU e, pustis, de sa LSC +Dae su 2001 a su 2006 Diegu Corràine est istadu diretore de s'Ufitziu de sa Limba Sarda e coordinadore de su Master de "Tradutzione in limba sarda e Istùdios interculturales", fatu in Nùgoro in sos annos acadèmicos 2003/04, 2004/05, 2005/06 dae Provìntzia de Nùgoro, Universidade Autònoma de Bartzellona, Cunsortziu Universitariu de Nùgoro. + +Europa: +S'Europa est unu de sos sette cuntinentes de su mundu e unu de sos continentes chi fachen s'Eurasia. Sas lacanas naturales suas son: a otzidente s'Otzeanu Atlanticu, a nord su Mare Articu, a chirru 'e bassu su Mare 'e Mesus e a oriente sos montes Urales e su riu Ural. +Est su sigundu cuntinente prus minore de sa Terra chin 11.000.000 de chilometros cuadratos de superficie (7% de sas terras essitas) e mancari non siet meta mannu istan in tretos suos unas 800.000.000 de pessones chi fachen de s'Europa unu de sos cuntinentes prus populatos de su mundu a pustis de Asia e Africa. +S'Europa est su brossolu de sa curtura otzidentale. Dae s'antichidade (de importu mannu est istata s'antica Grecia) fintzas a oje, at influentzatu economicamente e curturalmente tottu su mundu. +Intre 'e sos seculos 'e 15e su de 20, sas natziones europeas an controllatu belle che tottu su mundu (Americas, su prus de s'Africa, Otzeania e cantzos de gabbale de Asia); custu fintzas a sas gherras mundiales, cunflittos chi an sinnatu s'achirrata de du su dominiu europeu in su mundu po lassare locu a superpotenzias che a sos istatos Unitos e s'Unione Sovietica. +In tempos de gherra frita intre Usa e Urss, s'Europa est istata dividita dae sa cortina de ferru fraicata dae sa Nato e su Pattu de Varsavia. +S'integratzione europea at permissu sa naschita de su Cussizu de Europa e de s'Unione Europea chi s'est irmanniata a pustis de s'iscontza de s'Unione Sovietica in su 1991. + +Assèmini: +Sa panada de angioni e patatas +Assèmini est una bidda e comunu de su Campidanu de Casteddu, in sa Provìntzia de Casteddu. +Su nòmini. +Dui funt unas cantu teorias, ma is prus de importu funt duas. +Bitori Anjus narat ca su nòmini fiat Assèmini o Arsèmini, e de custu medas ant supostu una forma originarja *Arx munita* o cosas de aici, comenti parit testimonjai Gironi Fara puru. Su fatu ca in bidda no apant agatau mai su tanti de contonis de perda bastantis po is murus de una fortilesa no depit ponni barrancu: in su sartu de Terrarba s'agatàt unu muru de làdiri aici tostau ki podiat arrempratzai sa perda. +S'atra possibilidadi est ca su nòmini siat de arrèxini semìtiga, fenìtzia o araba. Is fenìtzius biviant in custus logus, e una de is deidadis insoru, su deus Eshmun, du venerànt in unu tempru ki at lassau pagus arrastus in s'oru de su stàinu de Santa Illa, pagu atesu de sa bidda. Is Arabus parint ki apant cunkistau parti de sa Sardinja in sa gherra de Mujahid, e si siant aposentaus in unas cantu biddas e finas in Assèmini: de custu podint essi indìtzius is mudas aportadas a sa cresiedda grega de Santu Juanni, unus cantu nòminis de logu ("su Mortroxu de su Moru", "arriu Sa Nuxedda" etc.), unas cantu monedas e iscriiduras arabas agatadas in su Setixentus e in s'Otuxentus acanta de sa crèsia. +Istòria. +No scieus beni de candu dui siat sa bidda de Assèmini. In su sartu suu ant agatau arrastus antistòrigus, fenìtzius, cartaginesus, arromanus, forsis bizantinus. In prus, sa bidda da nòminant in cartas de s'edadi de mesu. Assèmini, de s'antigòriu, no est mai abarrada sentza de bividoris. In s'edadi de mesu fiat in su Juigau de Càlari, in sa curadoria de Dèximu, in s'obispau de Casteddu. Cunserbat in sa cresiedda de Santu Juanni, de orìgini bizantina, unas cantu iscriiduras juigalis in lìngua grega, de su sèculu XI. A s'arrutroxa de su Juigau de Càlari (1258) d'at incorporada s'Arrepùbriga de Pisa, finas a su 1325, candu is Cadelanus funt lòmpius a ndi bogai is Pisanus e a s'apoderai sa parti insoru de sa Sardinja. In edadi moderna fiat in sa Contea de Kirra, fintzas a s'acabu de su feudalismu. +Su sartu. +Su sartu fait a du pratziri in tres partes: sa de sa bidda, sa de Makiareddu, sa de Gùturu Mannu. +Coxina Tipica de Assemini. +Sa Panada cun anguidda e prisucci + +Provìntzias de sa Sardinna/campidanesu: +In sa Arrejoni Autònoma de sa Sardinja dui funt 8 provìntzias: +Provìntzias noas: + +Provìntzia de Carbònia-Igrèsias: +Sa Provìncia de Carbònia-Igrèsias, su nòmini ufficiali est in italianu Provincia di Carbonia-Iglesias (in tabarkinu Provinsa de Carbònia-Igréxi e in sardu logudoresu "Provìntzia de Carbònia-Igrèsias"), podit essiri nomenada comenti Contau de Carbònia-Igrèsias, o puru Meria de Carbònia-Igrèsias, est è una provìncia italiana de sa Sardigna o Sardinia in su territòriu de sa Maurreddia o Sulcis e s'Igresienti, e sa prus piticca comenti estensioni in sa Regioni Sarda. Custa noa provìncia, fatta de pagu tempus (istituida in su 2001 e attivada da su 2005), tirat 1.494,95 km², hat 129.840 bividoris o habitantis residentis (in su 2010) e tenit 23 comunus o municìpius (cittadis e biddas), tiraus de su Contau de Casteddu Mannu, o Provìntzia de Casteddu Mannu o Provìncia de Casteddu Mannu, o puru Meria de Casteddu Mannu. Confinat cun sa Provincia de su Mesu Campidanu (in italianu Provincia del Medio Campidano) a settentrioni, cun sa Provìncia de Casteddu Mannu (in italianu Provincia di Cagliari) a orienti e a meridioni, infini a occidenti is costas suas funt in su Mari de Sardigna o Mediterràneu, aundi s'accattant puru is isulas de Sant'Antiogu e Santu Perdu (e attras isulas minoris), chi fun parti de su territòriu provinciale. Cun un PIL pro capite nominali pari a 14.346 € in su 2009 risultat essiri sa provincia prus pòbera de s'Itàlia. +No tenit po immoi una seu unica definida comenti capulogu provinciali, ma is comunus o municìpius prus mannus, chi funt Crabònia e Igrèsias, funt is seus: su primu de sa Giunta Provinciali e sa segundu de su Consìliu Provinciali. Po custa rexioni Carbònia est considerada diaderu su capulogu provinciali. += comunus o municìpius (cittadis e biddas) = + +Provìntzia de Aristanis: +Sa Meria de Aristanis fut creada in su 1974 cun is comunes tirados de is Merias de Tàtari, Nùgoro e de Casteddu, amanniada de pagu cun àteros comunes de sa provìntzia de Nùgoro. Oe contat 88 comunes. +Tirat 82.433 km², e contat 167.971 bividores (2001). += Comunas = + +Provìntzia de su Campidanu de Mesu/campidanesu: +Generalidadis. +Creada de pagu cun 28 comunus tiraus de sa provìntzia de Casteddu. +No tenit ancora una seu definidia. Po imoi sa seu est in Seddori. +Tirat 1.516,19 kilòmetrus cuadraus e contat 105.400 bividoris (2001). +Sa targa est VS po una lei noa, ma innantis est stètia MD. + +Sardinnia/campidanesu: +Sa Sardìnnia est un'ìsula de su Mari Mesu-terràniu ocidentali, posta a unus 200km de sa penìsula italiana, su propriu de sa Tunisia, unus 300km de sa Ligùria e 500 de sa Spannya. Sa terra prus acanta est sa Còrsiga, 11km.feti. Sa forma de s'ìsula est sa de un'arretàngulu longu, de unus 260km in deretura NS e unus 120 in sa EO. Sa punta a N est sa bidda de Lungoni (Santa Teresa de Gaddura), sa de S su Cabu de Teulada. Is maris ki d'ingìrianta funti su Mari Tirrenu a E e su Mari de Sardìnnia a O. Sa tirada est de unus 24.000km², s'oru de mari de unus 2400 km. +Monti po su 13,5 %, montixeddu po su 68 % e pranu po su 18,5 %. Su monti prus artu tìrat 1834m (Punta de La Màrmora), in sa serra de su Gennargentu, in su mesu de s'ìsula. +Su tempus tìrat a su sicu, in istadi e in ierru. Sa callentura mesana est de 14-18 °C, cun cambiamentus mannus intra de pranu e monti, istadi e ierru: si podit passai de is -2 o -3 a is 30 °C. Su bentu podit essi forti meda, prus de totus su bentu estu (de NO). Proit pagu, 400-600mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intra de monti e pranu, oru de mari e terra 'e a intru. +Du-i at unu lagu naturali feti, su lagu de Baratz, in su NO de s'ìsula, acanta de Tàtari e de s'Alighera. Is frùminis (cambas de àcua sempri prenus) funti pagus: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàtari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumindosa, su Mannu e su Cixerri. Is atrus funt arrius, sicus in parti de s'annu. Su frùmini prus longu est su Tirsu, chi tìrat 159km e bessit in su Mari de Sardìnnia a pustis di essi tocau sa tzitadi de Aristanis. +Sa Sardìnnia est parti de s'istadu italianu est regioni autònoma e tenit una populatzione de 1.680.000 personis. Is lìnguas chistionadas funt s'italianu e su sardu in duas bariedadis prus mannas campidanesu e logudoresu. +Est fueddau puru s'inglesu a livellu cumerciali e turìsticu po is medas basis americanas chi ddui funt in totu s'isula. + +Cabuderra: +Cabuterra est una bidda de sa Provìntzia de Casteddu con 24.000 abitantisi. +Cennusu Generali. +Das colliasa prù attasa de sa fasci monatana chi fairi de corona a sa zona pianeggianti de su brazzu occidentali de su Golfu des Angelusu, s'estendiri su territoriu chi pigara su nomini de Cabuderra. +Sa bidda de Cabuderra esti a 17 km de Casteddu. Situara trai mari e muntagna e su stagnu, est principalmenti una bidda agricula. Nutevoli esti sa sua crescita demugrafica des utimusu 50 annusu. In sa sua Historia funti importantisi sa cresia de sant'Efisi de santa Brabara e de santu Girolamu. + +Armùngia: +Armùngia (fintzas connotu comente Armùnja, in italianu "Armungia") est unu comunu de 584 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Est su logu aundi est nàsciu Emilio Lussu. + +Limba de Mesania: +Sa Limba de Mesania est sa proposta de Màriu Pudhu (Puddu), e sa grafia dha impreant in su "Ditzionàriu de sa Limba e de sa Cultura Sarda", chi fait a ligi e buscai in s'Arretza a su giassu www.ditzionariu.org. Dha impreant in su giassu www.condaghes.com puru. +A prou de custa proposta dhui est sa disponibbilidadi de ainas informàtigas prontas e in partigulari de unu curregidori ortogràfigu. +Sa proposta de Pudhu fait a dha cunsiderai bàsciu duus puntus de bista: sa lìngua e s'iscriidura. +Língua. +S'idea de Puddu est ca sa Arregioni Sardigna arríciat "in intrada" dogumentus in calisisiat bariedadi, ma impreit po is paperis suus "in essida" una bariedadi feti de su sardu, assentendi sa "de mesania", est a nai sa de sa zona "murra" in mesu a Campidanu e Logudoro, spètzia is biddas de su Barigadu, de su Mandrolisai, de sa Brabaxa de Brebí e de Parti Valentza e Brabaxana. A parri suu is puntus de fortza de custa bariedadi funt: +Scriidura. +Pudhu partit de s'idea chi dònnia lìngua abisòngiat de unu sistema ortogràfigu suu, ca impreendi su de un'atra língua est capatzi ki bèngiant barrancus mannus. Custu no bolit nai chi su sistema suu siat traballosu, ma bolit unu pagu de istúdiu po dhu manigiai beni, poita ca assentat unu númeru de grafemas e fonemas prus ampru de su de sa LSU. Su sistema permitit de scriri de manera bastantementi crara no feti sa bariedadi de mesania ma casi totu is atras. +Piessignus. +Caraterìstigas de sa grafia de Pudhu, diferentis de sa LSU, funt: +Cullegamentus de foras. +Fait a agatai atras iscedas e ainas in su giassu www.condaghes.com/limbasarda, cun artígulus de atrus istudiosus puru. + +Grafia sarda autònoma: +Est sa proposta, cun is annus unu pagu arranjada, de Antoni Lèpori (e de atrus innantis de issu). Pensada po su campidanesu ma bona a su pròpiu po is atras bariedadis, est nasça in is annus '70, candu unus cantu scriidoris ant tentu barrancus a scriri su sardu in grafia italiana. +Is chi scrint cun custu sistema po su prus pensant ca no dui bollat una bariedadi feti de sardu calada de s'artu, ma una agualadura fata de sa genti a partiri de una grafia comuna chi donjat a totus sa possibilidadi de scriri sa bariedadi locali insoru. Castiendi a sa polìtiga, sa Arrejoni Sardinja iat a podi arriciri calisisiat bariedadi de sardu e arrespundi in d-una de is duas bariedadis mannas (Logudoresu e Campidanesu), e provìntzias e comunus impreai sa bariedadi de sa cussorja insoru. De s'impreu fitianu e pùbrigu iat a nasci a giru de pagu tempus (unus cantu annus) unu "modellu" chi fatzat a puntu càncaru: s'idea de fundu est ca sa lìngua est una moda, e da fait sa genti chi da fueddat, no unus cantu professoris sètzius a giru de una mesa. +S'idea struturali de custu sistema est ca una lìngua de minoria no potzat impreai sa grafia de sa lìngua dominadora basçu perìgulu de biri assentau una borta po sempri su stadu de inferioridadi chi tenit e de no podi nimancu descriri a sei matessi in is bariedadis suas. +Ndi bessit unu sistema chi, jai in s'arfabetu, tenit pagus cosas in comunu cun su de s'italianu: po custu is cuncordadoris ant pigau a essemprus atras lìnguas lìnguas arromanzas e ant pigau de su connotu totu su chi podiant, po podi burrai de su sistema gràfigu cantu prus "italianismus" podessint. +Cunsiderendi su nùmeru de fonemas e grafemas assentaus, est forsis su sistema chi permitit mellus de scriri su sardu in calisisiat bariedadi: est fintzas prus arricu de su de Puddu, mancai no siat aicetotu pretzisu. +Sinnus caraterìstigus de custu sistema gràfigu, cara a LdM e LSU, funt: +Acàpius de foras. +Podeis agatai prus scedas in custa pàgina e in is acàpius chi eis a agatai innia. +Da impreant in medas jassus web comenti e custus (e atrus ancora): + +Regione Autònoma de sa Sardigna: +Sa Regione Autònoma de Sardigna est una regione a istatutu ispetziale de sa Repùblica Italiana, istabilida in sa Costitutzione e nàschida in su 1948. Òcupat s'ìsula de Sardigna e sas isuleddas minores a inghìriu suo, comente s'artzipèlagu de La Maddalena, s'ìsula de Malu Entu, de s'Asinara... +Su primu Cussìgiu Regionale l'ant eletu in su 1949. +Sa sede regionale est Casteddu. +Como (dae su 2014) su presidente est Francesco Pigliaru. +S'Istatutu. +Aprovadu dae sa "Assemblea Costituente" su 31 ghennàrgiu 1948, l'ant ufitzializadu cun lege costitutzionale n.3 de su 26 de freàrgiu 1948. +Est partzidu in oto "tìtulos": + +Provìntzia de Tàtari: +Generalidades. +Sa Provìntzia de Tàtari o Sassari o Meria de Tàtari o Sassari est una provìntzia de sa Sardigna sa prus antiga imparis cun sa de Casteddu. At làcanas cun sa Provìntzia de Aristanis e sa Provìntzia de Nùgoro a meridione, cun sa Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu a oriente, e cun su Mare de Sardigna a tramuntana e otzidente. +Sa sede est Tàtari. +Segundu sa lege regionale n. 9 de su 12 Arzolas 2001, 24 comunes chi fint in sa provìntzia de Tàtari ant formadu sa provìntzia noa de Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu (Agghju, Santu Franciscu d'Aglientu, Alà, Altzachena, Badesi, Berchidda, Bultigghjata, Buddusò, Caragnani (Calanzanos), Figari, La Maddalena, Loiri Portu San Paoli, Locusantu, Lurisi (Luras), Monti, Tarranóa (Terranòa), Òschiri, Padru, Palau, Sant Antoni, Lungoni, Telti, Tèmpiu, Trinita). +Apustis de sas eletziones de su 2005, su Presidente de sa Provìntzia est Alessandra Giudici in Fogu. +Tirat 4.281km² e contat 336.636 abitantes. + +Linguìstica: +Sa linguìstica est s'istùdiu de sa limba segundu sos mètodos de sa iscièntzia moderna. +Sa linguìstica òperat in sos campos de: fonologia, morfologia, sintassi (chi imparis formant sa chi in su connotu la narant gramàtica), mètrica (chi istùdiat s'istrutura rìtmica e sa tècnica componidora de sos versos), semàntica, lessicografia (chi abratzat s'etimologia). Sutadissiprinas suas podent esser cunsideradas sa dialetologia, sa sotziolinguìstica, s'etnolinguìstica e sa psicolinguìstica. +Sos duos mètodos printzipales umperados dae sa linguìstica sunt: +Nàschida de sa linguìstica sincrònica. +Sa linguìstica sincrònica naschet cun sos cursos de linguìstica generale fatos dae Ferdinand de Saussure a Ginevra. In particulare, in su de duos cursu (1908-1909) sunt definidos sos fundamentos de sa dissiprina nessi finas a Noam Chomsky. Ferdinand de Saussure cunsiderat comente tarea de sa linguìstica fraigare teoremas a pitzus de sa limba e demustrare·los, iscampende afirmatziones "flottantes" de sa linguìstica diacrònica de s'Otoghentos. Pro Saussure, sa limba est unu sistema "serré", e duncas sa teoria - est a narrer sa linguìstica generale - depet esser su matessi. Su modellu suo de iscièntzia est sa geometria. +Pro arribare a custu modellu iscientìficu Saussure cheret definire pretzisamente ite est una limba. A diferèntzia de sas àteras iscièntzias, sa linguìstica uumperat comente trastu de analizu s'ogetu suo. Duncas, pro iscampare sos latzos de sas currespundèntzias, si partit sa limba in duas perras: sa "langue", est a narrer su podere, sa capassidade, s'organizatzione pronta pro faeddare de sa limba cunsiderada in sa persona, e sa "parole", s'atzione de sa persona chi realizat su podere suo gràtzias a su cumbentu sotziale chi est sa limba. +Partende dae s'anàlisi de sa iscièntzia de sos sinnos (semiòtica) de s'iscritura, Saussure tirat sas propriedades chi distinghent sas limbas dae sos àteros sistemas de sinnos. +Sa linguìstica duncas pertocat innantis de totu a sa "langue", chi est un'astratzione reduiditza a unu sistema de sinnos, ue onzi sinnu est solidale a s'àteru: si introduimus in su sistema unu sinnu nou, s'ispàtziu de denotatzione de su sistema at a mudare totu cantu est; a sa fine, una "langue" de duos sinnos at a denotare unu mesu de sos "denotata" cun unu sinnu e s'àteru mesu cun s'àteru. +In sa limba s'inghitzada est reduida a su prus pagu: su momentu de su cumbentu pro sos sinnos (cuntratu primitivu), finas pùbricu comente in s'acasu de s'esperanto, sas generatziones de pustis lu retzint de manera passiva: sa limba intrat in sa "bida semiològica" sua e non faghet prus a torrare agoa. No est duncas de interessu resonare de s'orìgine de sas limbas prus de cantu siat a resonare de s'orìgine de su Ròdanu (Saussure). +Sa noidade de Saussure pertocat a sas cosas e a sas cosas de sa linguìstica: dae inoghe sa distintzione intra linguìstica sincrònica e linguìstica diacrònica e sa nàschida de sa linguìstica comente iscièntzia moderna. + +Limbas de sa Sardigna: +Limbas de sa Sardigna: +Bae puru a bidere + +Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu: +Sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu o Meria de Terranoa-Tèmpiu est una de sas provìntzias de sa Regione Autònoma de sa Sardigna. += Generalidades = +Creada in su 2005 cun 24 comunas tirados dae sa Provìntzia de Tàtari e 2 dae sa de Provìntzia de Nùgoro. +Su nòmene ufitziale in italianu est de Provincia di Olbia-Tempio. +Sa seas definitivas de sos òrganos e sos ufìtzios sunt Terranoa e Tèmpiu. +Tirat 3.397 chlòmetros cuadros e contat 157.859 bividores (2010). += Comunas = + +Provìntzia de Ogiastra: +Generalidadis. +Sa ""'Provìntzia de s'Ogiastra o Meria de s'Ogliastra est stetia creada de pagu cun 23 comunus tiraus de sa Provìntzia de Nùgoro. +Su nòmini ufitziali est Provìntzia de s'Ogiastra""'. +Tenit duas capitalis: Lanusèi (auba si reunit sa Giunta) e Tortuelie (auba si reunit su Cussìgiu). +Tirat 1.854,24 chilòmetrus cuadraus e contat 57.974 bividoris (2010). + +Lussemburgu: +Lussemburgu est una natzione in s'Europa otzidentale. Sa capitale sua est Lussemburgu. + +Isvetzia: +Isvètzia, ("Sverige"), est una natzione in s'Europa setentrionale. Sa capitale sua est Stoccolma. + +Matemàtica: +Finalidades de sa Matemàtica. +Sa paràula "matemàtica" benit de su gregu μάθημα ("máthema"), tradusiditzu cun sas paràulas "iscièntzia", "connoschèntzia" o "imparu"; μαθηματικός ("mathematikós") cheret narrer "disizosu de imparare". +Cun custa paràula oe mutimus sa dissiprina chi, chistionende a s'ingrussu, podimus narrer chi abàidat a sos protzedimentos chi permitent de ponner e resolver chistiones chi pertocant cantidade, tirada e figuras ispatziales, moimentos de corpos e chi istùdiat sos mètodos chi permitent de manizare de manera generale custos protzedimentos. +Sa matemàtica tenet unu connotu antigu in totu sos pòpulos; si fit dodada de mètodos e ogetos pretzisos, e duncas impunnaiat a arribare a su "status" de iscièntzia, at passu passu alladiadu sas argumentos de sa chirca sua e ispainadu sos campos chi podet agiudare cun càrculos e modellos. Est de importu chi in unas cantas limbas a sa paràula singulare preferant su prurale "matemàticas". +Totu assentant chi sa matemàtica sighit a tenner resurtados de fatu e de bisura de importu mannu. +In s'istòria sua longa bi sunt istados tempos de grande crèschida e de istentu de sos istùdios. Custu in parte pro s'importu de sas personas bonas a donare aportos meda innoadores e craridores e de istrumbulare sa chirca matemàtica gràtzias a sas calidades issoro de imparadores. +Sa manera de traballare e de comunicare de sos matemàticos, reduit meda sos atopos de faddinas o de malu cumprendimentu. +In s'istòria de sa matemàtica faghet a bier una cuntierra continuada de duas maneras de intender s'iscièntzia: una chi abàidat a sas aprigaduras, e una chi abàidat a sa sistemadura teòrica. A segunda de sas edades e de sos ambientes binchiat s'una o s'àtera. +Argumentos de sa Matemàtica. +Circhemus como de sinnalare a s'ingrussu sos argumentos ogetos de sa chirca matemàtica, mustrende una ispètzia de caminu ghiadu acostende passu passu sos problemas, sas resonadas e sas sistemaduras teòricas. +Sos primos problemas chi portant a s'acostare a sa matemàtica sunt sos chi faghet a afrontare cun s'aritmètica: sunt càrculos fatos cun sas bator oberatziones chi podent pertocare contabilidade siendale, aprètziu de mannàrias geomètricas o mecànicas, càrculos pro ogetos e tècnicas chi agatamus in sa vida de onni die. +Sos prus simpres de custos càrculos faghet a los fagher serbende·si petzi de nùmeros interos naturales, ma luegus sos probremas de càrculu rechedent de poder manigiare sos nùmeros interos acapiados e sos nùmeros ratzionales. +Sos probremas de càrculu prus simpres los resolvimus cun fòrmulas chi torrant resurtados consighiditzos. Faghende prus difìtziles sos enuntziados nois depimus serbire de ecuatziones. Sas prus simpres sunt sas lineares, e ca a issas portant sas chistiones geomètricas prus simpres, e ca sunt resolviditzas, totas o gasì, cun protzessos istandard. +In sa geometria prana elementare ponimus finas problemas de costrutzione chi rechedent de aprofundire unas cantas costrutziones geomètricas. +In sas fòrmulas e in sas ecuatziones est megius a fagher intrare paràmetros cun balore no definidu: de gasi podemus disponner de ainas de portada prus generale, chi permitent de cunsighire economias mannas de cunsideru. Pro apretziare megius sas fòrmulas e pro resolver medas tipos de ecuatziones est abisòngiu a pensare unu càrculu literale chi permitat de aminudare unas cantas fòrmulas. Sas règulas de custu càrculu literale cumponent s'àlgebra elementare chi faghet a cunsiderare una tècnica chi podet esser utilosa pro totos. +Primos bisòngios de impostare unu sistema e duncas bisòngiu de astratzione: arribamus a istudiare sas istruturas. +Partes de sa Matemàtica. +Cantidades. +Nùmeru -- Nùmeros naturales -- Pi Gregu -- Nùmeros interos -- Nùmeros ratzionales -- Nùmeros irratzionales -- Nùmeros cumplessos -- Nùmeros ipercumplessos -- Nùmeros iperriales -- Nùmeros surreales -- Nùmeros ordinales -- Nùmeros cardinales -- Nùmene de sos nùmeros -- Disfinidu +Ainas. +Ainas informàticas. +In sos ùrtimos annos amus tentu a disposta medas pachitos software impunnados a automatisare s'esecutada de càrculos numèricos, sas elaboradas simbòlicas, sa fraigadura de gràficos e de ambientes de bisura e, pro cunsighèntzia, impunnados a agiudare s'istùdiu de sa matemàtica e s'adelantamentu de sos programas chi potzant esser diaderus funtzionales. +De importu e capassidade manna sunt sas chi naramus sistemas de àlgebra informàtica o finas cun su nòmene ingresu Computer algebra systems, incurtzadu in CAS. +Sinnalamus unos cantos programas open source o comuncas a disposta a donu pro s'istùdiu de sa matemàtica: +Istruturas. +Àlgebra astrata -- Teoria de sos nùmeros -- Geometria algèbrica -- Teoria de sos grupos -- Monòides -- Anàlisi -- Topologia -- Àlgebra lineare -- Teoria de sos grafos -- Àlgebra universale -- Teoria de sas categorias +Ispàtzios. +Topologia -- Geometria -- Trigonometria -- Geometria algèbrica -- Geometria diferentziale -- Topologia diferentziale -- Topologia algèbrica -- Àlgebra lineare -- Geometria fratale -- Teoria de sa mesura -- Anàlisi funtzionale +Matemàtica apricada. +Mecànica -- Anàlisi numèrica -- Otimizu -- Probabilidade -- Istatìstica -- Matemàtica siendale +Fondamentos e mètodos. +Filosofia de sa matemàtica -- Lògica matemàtica -- Teoria de sos modellos -- Teoria de sos umpares -- Teoria de sas categorias -- Tàula de sos sìmbulos matemàticos -- Lògica + +Geografia: +Sa geografia (dae su latinu "geographia", e custu dae su gregu, γη/γεια (terra) e γραφειν (iscrier), de manera literale, "iscritura de sa terra") est s'iscièntzia chi istùdiat, intèrpretat, descriet e rapresentat sa Terra in sos aspetos suos fìsicos e in sos organismos ispatziales de su pizu suo. +Sa geografia est meda prus de sa cartografia, est a narrer s'istùdiu de sas mapas, e no est nemancu s'istùdiu de cabos e calas, no iscrucuzat petzi ite e ue est in sa Terra, ma finas ca est ingune e non a carchi àtera banda, relatende·si a sa 'postura in s'ispàtziu' sua. Istùdiat custu chi sa càusa siat naturale o umana, e istùdiat sas cunsighèntzias chi custos fatos detèrminant. +Istòria. +Sos primos òmines chi ant elaboradu unu cuntzetu de geografia sunt istados sos Gregos, chi li ant postu su nòmene. Ma s'iscièntzia issoro si firmaiat a descritziones meda resuminosas e rudimentales de su mundu, e duncas sunt istados sos Romanos, chi ant compudadu terras noas, sos chi ant agiuntu tècnicas noas; Strabone (bìvidu no ischimus cando, ma intre su sèculu I a.C. e su sèculu I ap.C.), at cumpostu una "Istòria" manna (arribada a nois petzi in pagos cantos) e una "Geografia" de su matessi importu e interesa, chi imbetzes est arribada a nois in conditziones bonas. +In s'Edade de Mesu custa iscièntzia at comintzadu a torrare a coa, ca medas bortas la contaminaiant creèntzias religiosas: bi sunt istadas duncas pagas òperas, chi ant pro nois oe s'aspetu de listas, o cartas grusseras medas e medas bortas finas imbentadas. Bogamus dae su contu sos geògrafos àrabos, chi ant creadu òperas de calidade manna, comente pro esempru su ""Libro del Re Ruggiero"", de Idrisi (de su sèculu XII), e àteros autores comente Ibn Battuta e Ibn Khaldun. +Cun sos grandes compudos terrestres impunnados a s'Àsia ("Il Milione" de Marco Polo est un'esempru amajosu) e cuddas marìtimas cara a sas Amèricas, s'òmine at torradu a iscoberrer sa passione pro sa geografia, e su bisòngiu de un'istùdiu prus incuradu. Sunt difatis de su sèculu XVI sos primos atlantes, e de su sèculu XVII sas tentadas de "Varenio" de sistemare s'iscièntzia geogràfica. +In su sèculu XVIII ant comintzadu a intender comente tarea printzipale de sa geografia sa regorta de dados de sas caraterìstigas fìsicas, sotziales, econòmicas, istòricas de onni terra. In su sèculu XIX est nàschida sa geografia moderna, gràtzias (innantis de totu) a sos tedescos Alexander von Humboldt (chi nde at fundadu s'indiritzu naturalìsticu) e Ritter (chi nde at fundadu s'indiritzu antròpico-istòricu): cun su passare de su tempus custos duos indiritzos si sunt unidos in unu ebia. Luegus est intrada che disciprina in s'universidade, comintzende dae Parigi e Berlinu. +In sos ùrtimos duos sèculos, sa cantidade de connoschèntzias e su nùmeru de ainas disponìbiles sunt crèschidos meda. Bi sunt ligàmenes fortes intra sa geografia e sas iscièntzias de geologia e botànica, comente puru economia, sotziologia e demografia. In su sèculu XX, in otzidente, sa disciprina geogràfica l'ant esaminada in bator momentos diferentes: determinismu ambientale, geografia regionale, revolutzione cantitativa e geografia crìtica. +Mètodos. +Sos liòngios ispatziales sunt su fundamentu de custa iscièntzia, chi impreat sas mapas comente aina printzipale. Sa cartografia cràssica si est unida a s'anàlisi geogràfica prus moderna, fundada a pitzus de su Sistema Informativu Geogràficu (GIS). +Sos geògrafos impreant bator caminos ligados: +Partes de sa geografia. +Geografia fìsica. +Custa parte cunsiderat sa geografia comente una iscièntzia de sa Terra, chi impreat sa biologia pro cumprender su disinnu de sa flora e de sa fàuna de su mundu, e matemàtica e fìsica pro cumprender su moimentu de sa Terra in liòngiu cun sos àteros corpos de su sistema solare. +Geografia Umana. +Custa parte abratzat sos aspetos econòmicos, polìticos e culturales de sa geografia, impunnada a sas iscièntzias sotziales, e a sos aspetos non fìsicos de s'òrdine de su mundu. Esàminat comente sos òmines si adatant a su logu e a sas àteras personas, e sa manera chi bivent paris cun su mundu. +Ainas. +Sa cartografia est s'iscièntzia apricada impunnada a fagher mapas, s'aina printzipale pro afigurare e analisare dados geogràficos. Cun sa crèschida de sas tecnologias informàticas sos Sistemas Informativos Geogràficos (GIS), ant alladiadu sas possibilidades de atzessu, manìgiu e elaboratzione de dados geogràficos. +Sas terramannas. +Àfrica - Amèricas - Antàrtica - Àsia - Europa - Otzeània +Boghes ligadas. +Istados de su mundu. + +Iscièntzias de sa Terra: +Sas Iscièntzias de sa Terra sunt totas sas disciprinas chi istùdiant s'istrutura interna, sa morfologia de pìgiu e s'evolutzione de su pianeta Terra. S'istùdiu de su pianeta nostru est unu campu de sa Planetologia, chi in generale istùdiat sos pianetas presentes in su sistema solare nostru. +Sas disciprinas printzipales sunt: +Àteras disciprinas cumpartint cun sas iscièntzias de sa Terra unos cantos campos de interessu: pro esempru sa speleologia e sas iscièntzias naturales. + +Ballau: +Ballau est unu comune de 971 bividores de sa Provìntzia de Casteddu. + +Istados de su mundu: +ATENTU: custa pàzina benit de sa wiki italiana. Cheret acabada de traduire, in ispètzia sos nòmenes de sos istados. +Lista in òrdine alfabèticu de sos istados de su mundu cun indicatzione de su nùmene interu. +Bi sunt iscritos sos 191 istados de sas Natziones Unidas prus : + +Istòria: +S'istòria est sa disciprina chi istùdiat sos fatos de su passadu cun sos documentos iscritos (o trascritos, si sunt testimonias orales) lassados dae comunidades e tziviltades umanas. Sa paràula medas bortas la impreamus in generale pro indicare una regorta de informatziones a pitzus de ite est sutzessu in unu tempus lontanu meda. +Su nòmene "istòria" benit dae su gregu "ιστορία" (in latinu "historia"), ""unu relatu de sas informatziones de una persona"". Sos istòricos impreant fontes de tipu diferente, registratziones iscritas o imprentadas, intervistas (istòria orale) e archeologia. Modalidades diferentes podent esser impreadas a segunda de su perìodu suta esàmene, e s'istùdiu de s'istòria at sas modas e manias suas. Sos fatos sutzessos antis de s'assentadura umana sunt connotos comente antistòria. + +Porto Alabe: +Porto Alabe est sa fratzione marina de sa bidda de Tresnuraghes in sa Provìntzia de Aristanis. + +Tresnuraghes: +Tresnuraghes est una bidda de 1.296 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Sotziologia: +Sa sotziologia est una iscièntzia chi s'òcupat de sas relatas sotziales e de totus sa cosa fata in pari cun àteros/àteras, est a narrere chi cheret ispricare sa vida partende dae su raportu chi esistit a intro de onniunu de noisàter*s cun s*s àter*s. +Difatis, sa pessone umana no podet èssere cunsiderada che una mònade, e onniunu de noisàteros si podet cumprèndere petzi cumprendende su mundu inue isse bivet. Onniunu de noisàteros est s'àteru suo, su bighinu, s'isprigu in ue si rifletet s'identidade sua. E custu est beru in una manera particulare chi si cherent cumprender totus sos fenòmenos chi podent esistire petzi cun sas fainas collaboradoras de pessones diversas. +Istòria de sa sotziologia. +Fintzas dae s'Antigòriu gregu-romanu, e, in maneras diversas in calechisiat tzivilidade, sas pessones umanas ant proadu a cumprender su mundu, siat in una manera ispontànea e finas ingènua, siat in una manera istudiada, chirchende a lu contzetualizare. Prima de s'isboddicu ufitziale de sa sotziologia che disciplina sientìfica autònoma, a su mundu fiant atribuidos caràteres ontològicos, est a narrer ca su mundu fiat redùsidu a s'essèntzia sua (s'òmine a sa 'naduralesa umana', su sòtziu a un'òrdine còsmicu o reliziosu, ec.). +Pighende s'esèmpiu de s'isboddicu de sas sièntzias de sa naturalesa in sos sèculos de XVII e de XVIII, su filòsofu sotziale frantzesu Auguste Comte (1798-1857) si nd'imbentaiat sa paràula 'sotziologia', e cuntzepiat unu programma gasi metafìsicu pro custa disciplina noa. Ma est a s'acabu de su sèculu de XIX, cun su càmbiu organizativu de sas universidades europeas ei sa modernizatzione issoro, chi si podet narrer ca sa sotziolozia che chistionu sientìficu autònomu siat nàschida, abarrende peròu semper pagu pagu tzeraca de sa filosofia, est a nàrrer abarrende una teoria sotziale chene de unu programma empìricu isboddicadu e modernu. +Comentesisiat, sa nàschida de sa disciplina si depet atribuire massimamente a su frantzesu Emile Durkheim (1858-1917) e a su tedescu Max Weber (1864-1920). Sunt istados issos a fraigare sas craes cuntzetuales prus mannas e chi galu a sa die de oe cunditzionant sa disciplina. Segundu Durkheim, su cumportamentu de s'òmine e de sos grupos tenet sentidu e podet esser cumpresu ebbia, castiende a sas istitutziones sotziales, chi pretzèdint sa vida de donzi òmine e sutzedent a sa morte issoro. Sunt custas 'fatos sotziales' beros, tostados che pedra, chi s'imponent a sas sèberas e a su destinu individuales, pro mèdiu massimamente de sa formatzione de sas identidades individuales. In s'òpera sua 'Le suicide' (1897) isse, impreende datos istatìsticos, dimustraiat s'acàpio determinadore a intro de sa cultura de pertenèntzia ei sa sèbera prus personale chi podiat esistire, su suitzìdiu. Custu pro nàrrer ca est possìbile de agatare una causalidade sotziale a calechisiat cumportamentu e sèbera. +In s'òpera de Weber, a sa cuntrària, s'interessu prus mannu no fiat su fatu ca s'atzione de sos òmines est cunditzionada dae sas istitutziones sotziales, ma su càmbiu de sas istitutziones e de sos òmines 'etotu: e duncas pro ite massimamente su mundu modernu est caraterizadu dae sa possibilidade, atzetada dae sa sotziedade, chi si nde podiant cambiare istruturas, cumportamentos, etc. una cosa ca in sos mundos regulados dae su connotu fiat atzetadu in una manera diversa meda, e comuncu ostacoladu gasi semper. Pro ite, in particulare, su disìgiu de richesa s'est furriadu in una manera noa e legìtima de traballare e de produer, s'impresa moderna ei s'ispìritu de su capitalismu. In un'òpera de maistru (S'ètica protestante e s'ispìritu de su capitalismu, 1904), Weber nosind'ammustrat in unu tretu ca òmines cunditzionados dae un'educatzione catòlica, chi bidiat su dinare ei sa richesa che 'farra de su tiàulu' si fiant cumbertidos, furriende·si·nde protestantes, a unu sentidu opostu, intepretende sa matessi cosa non prus che una nexe ma ke unu sinnu de sa gràtzia de Deus e de sa sorte issoro che elìgidos e destinados a su paradisu; e, segundamente, ca custu cumportamentu nàschidu in un'ambiente religiosu at fatu nàscher s'ispìritu capitalista de impresa e duncas at modificadu no tantu e no solu sa religione, ma s'economia. Duncas, no est beru ca su cumportamentu umanu est intreamente cunditzionadu dae sas istitutziones sotziales e ca si podiat agatare càusas ùrtimas e ispricadoras de s'isboddicu de sa sotziedade e de su sòtziu. +Su sèculu de XX est istadu marcadu massimamente dae s'ispostamentu de su tzentru de sas iscièntzias otzidentales, e de sa sotziologia puru, dae s'Europa a s'Amèrica. Incue s'universidade aiat introdùsidu unu càmbiu importante meda in s'istrutura de sa chirca: a sas cadreas monocràticas e baronales europeas si sustituiat su traballu de grupu, cun sa nàschida de su departimentu universitàriu. Inultras, àteros caràteres democràticos de sa cultura americana permitiant a sos chirkeris universitàrios de esser prus lìberos cunforma a s'esigèntzia de respetabilidade a sa manera de sa gentitedda chi bi fiat in Europa. Insuma, fiant prus lìberos de chircare bias noas. +In sa sotziologia custu at significadu massimamente su cumentzu de unu programa empìricu e sa bessida dae sas bibliotecas e departimentos universitàrios pro regoller sos dados empìrigos in manera dereta. At cambiadu s'arte e at isboddicadu una parte empìrica chi at a sinnare su benidore de sa disciplina. +A su cumentzu, sa nàschida de unu Departimentu de antropologia e sotziologia in s'Universidade privada de Chicago fiat caraterizada dae su lantzu de una sèrie istòrica de chircas a subra sa tzitade de Chicago e totu. In custas chircas si fiat isboddicadu su fundamentu de sos mètodos calitativos de chirca, est a nàrrere de s'intervista, de s'osservatzione, e de sa còllida de testimòngias, analizadas e interpretadas dae sos sotziòlogos. Aintro de custos sotziòlogos, tocat a amentare a Robert Park, William Thomas, e Everett Hughes, chi ant interpretadu sa sotziedade che unu inpari de mundos dominados dae s'interatzione sotziale, est a narrer dae cudd'aggregu de atziones e de interpretatziones de su mundu cumpartidas dae sa gente chi definit sas situatziones e ghiat sas atziones a sas sèberas. +Che reatzione a custa manera de traballare, giai in sos annos trinta e massimamente in sos baranta e chimbanta, si sunt isboddicadas àteras sotziologias in sa Costa orientale de sos Istados Unidos, chi si sunt opostas a sos interatzionistas simbòlicos siat in sa manera de chircare siat in sa visione generale de sa sotziedade. Pro issos, infatis, su sòtziu torrat a esser un'aggregu de cumportamentos chi sighint règulas generales (funtziones) provocadas dae su bisongiu ca ogni sotziedade tenet de respunder a esigèntzias fundamentales (bisongios), comente a su produer sa richesa, trasferrer una cultura a sas generatziones noas, tenner creèntzias comunas, defender sa seguresa pùbrica, etz. Pro respunder a custos bisonzos naturales de onzi sòtziu, in donzi sotziedade si sunt criadas istitutziones sotziales chi currispundent a custas funtziones, che sa còyua, s'iscola, sa religione, s'economia, etc. Torrende a Durkheim (ma no de seguru a su Durkheim de "Sas formas elementares de sa vida religiosa"), issos bient in sa sotziedade un'aggregu de unidades chi respundent a una lege generale, chi est sà de su mantenimentu de s'ecuilìbriu sotziale. Sende un'aggregu coerente de unidades discretas, fiat possìbile a l'istudiare cantifichendilas. E tando fiat introdùsidu in sotziologia s'impreu de mètodos istatìsticos, pro mèdiu de sa trasformatzione de protzessos sotziales in cantidades discretas. Su modellu teòrigu funtzionalista, che sos istruturalistas e neomarxistas, aderint totus a custa bisione chi redusit su cumportamentu sotziale a efetu de càusas chi tocat a chircare in s'istrutura cumplessiva de sa sotziedade. +Custu innestu at provocadu un'isboddicu chene pretzedentes de sa disciplina, aplicada massimamente a sa mesura de su mundu, chi est bessida dae s'universidade puru furriende·si·nde a impresa cummertziale (istitudos de sondazu) o, pro esèmpiu in Sardigna, a sustengiu parasientìficu a s'atzione polìtica, ma, a su matessi tempus, at provocadu sa poberesa teòrica ei sa decadèntzia sientìfica de sa sotziolozia, chi s'est redùsida a una tautologia de sa sotziedade e no iscobèrit prus nudda, si no cunfirmat sos pregiudìtzios de sos chircheris de professione e de su rangu sotziale issoro. +In sos annos partende dae su 1970, unos cantos grandos sotziòlogos, che Pierre Bourdieu in Frantza e Anthony Giddens in Rennu Unidu, ant chircadu de agatare un'intregu a intro sas duas bisiones de sa sotziedade, est a narrer s'istrutura cunditzionadora ei s'atzione cambiadora, cun èsitos chi si podint cuntierrare meda. Oe, comuncu, sa sotziologia in su mundu paret chirkende una bia noa, pro ite massimamente paret difìtzile de isprigare tropu de su chi sutzedit sighende custa immàgines fortes de su chi est sa sotziedade in su cumplessu suo. Sas chircas empìricas no portant a niuna iscoberta, e cunfirmant sas ipòtesis de sos chircheris ebbia. +Pro custu, massimamente in Amèrica, in Frantza, in sos Logos Bassos, in Germània e in sos Logos iscandìnavos, si assistet a una torrada a s'iscola de Chicago e a sos mètodos suos de chirca. +Sa sotziologia in Sardigna. +In Sardigna sa sotziologia s'est isboddicada pagu e male, sèmpere atzeracada a sa sotziologia italiana, chi est una de sas prus peus chi si podiat agatare in su mundu. Impèdida a suta de su fascismu, sa nàschida sua apustis de sa liberatzione est istada cunditzionada dae sa sotziologia funtzionalista americana e dae su marxismu. Ideolòzica, irraighinada in unu mundu parafeudale che s'universidade italiana, sa sotziolozia sarda est pòbera e chene prestìgiu sotziale. S'istòria sua, comuncu, tocat a l'iscrier. Isfortunadamente, sa sotziedade sarda est istada s'ogetu de àteras disciplinas, massimamente s'antropolozia, chi ant partitzipadu a fraigare un'immàgine de sa Sardigna che unu pòpulu antigu e acapiadu a su connotu, inimigu de sa modernidade chi podiat benner solamente dae sos terramannesos e dae sos 'progressistas', e chi meritaiat una sorte de museu ebia. E sos antropòlogos sardos sunt macos de museos. Medas sotziòlogos cunfirmativos sunt de custu partidu, e sighint a cooperare pro fraigare un'imàgine de sa sotziedade sarda che inimiga de sa modernidade e de su progressu (assùmidos che unu bene in se e assoludu, ma descritos segundu sos prezuìtzios issoro), mentres medas àteros sunt proende a isboddicare una sotziologia chene pregiuìtzios ideològicos. +Aintro de sas chircas de sa sotziedade sarda prus importantes nosi nde podimus amentare "La famiglia esclusiva" de Luca Pinna (1971), "Proletariato e ceti medi in Sardegna" de Marcello Lelli (1974), "Famiglie di pastori" de Benedetto Meloni (1984), "Le lingue dei sardi" incurada dae A. Oppo (2006). Una parte de Sardigna est istada istudiada cun una chirca manna fata in sos Chimbanta aintro de su "Progetu Sardigna" finantziadu dae s'OCSE, chi est istada torrada a èssere publicada in custos ùrtimos annos ("Socialità e organizzazione in Sardegna", inc. dae A. Anfossi, torrada a s'imprenta in su 2008). +Comente si podet bìere, niunu de sos libros de sa sotziologia sarda at influidu in sa cuntierra pùbrica comente, naramus, a "La vendetta barbaricina come ordinamento giuridico" de A. Pigliaru, "La rivolta dell'oggetto" de M. Pira o a s'òbera de Antoni Gramsci, chi sunt traballos chi pertennent a àteras traditziones disciplinares. No bi sunt mai istados traballos de sotziologia iscritos in sardu. + +Rennu de Sardigna: +Su Rennu de Sardigna (nùmene uffitziale: "Rennu de Sardigna, Cipru e Gerusalemme, Ducadu de Savoja e Monferrato, Printzipadu de Piemonte) "fiat su rennu chi de su 1720 fiat suta podèriu de sa dinastia Savoja, annu cando s'ìsula de Sardigna fiat istada tzedida a su re Votòriu Amedeu II de Savoja, in cambiapare cun s'Austria-Ungheria de sa SItzìlia. Sa Sardigna fiat difatis istada assignada a custos ùrtimos in su tratadu de Utrecht (1713). +Su rennu fiat formadu foras de Sardigna de sa regione oe frantzesa de Savoja, de su Piemonte, Nitza e de su 1815, annu de su cungressu de Vienna nde faghiat parte fintzas sa Liguria e sa capitale sua Genova. +Durante sa prus parte de sos sèculos sa capitale polìtica e economica fiat Torino, mancari ufitzialmente intre su 1326 e su 1847 esseret Casteddu. Contrassempere a su nùmene, sa Sardigna aiat in realidade pagu importu in sas detzisiones chi pertocaiant s'istadu. +In su 1860 su rennu aiat perdidu sos territòrios de Savoja e Nitza, tzèdidos a sa Frantza che pagamentas pro s'azudu in sa gherra contra sos austrìacos. +Sa fine sua currespondet a sa nàschida de su Rennu de Itàlia, de chi est cunsideradu legalmente istadu fundadore. +S'istitutzione de su tìtulu de Rennu de Sardigna e Còrsica ("Regnum Sardiniae et Corsicae")" "torrat a coa a su 1297 (o 1299). Su paba Bonifàtziu VIII, chi pretendiat chi is ìsulas aparteneret a su pabadu, aiat dadu a su re aragonesu Jacu II "licentia invadendi", chi diat èssere su deretu de las invàdere e nde las cunchistare. +Istòria. +In su 1297, addurande galu sa gherra de su "Vespro" tra Anzoinos e Aragonesos, su papa Bonifaciu ottavu aiat cuntzedidu a sos Aragonesos sa corona de res de Sardinna in cambiu de sa de su rennu de Sitzilia: una "licentia invadendi" in beridade, ca sa Sardinna aiat zai sas istitutziones suas. +Infattis b'aiant sos Pisanos in Casteddu e Gaddura, sos Doria in su Capu de Susu e supratottu su zuigadu de Arborea. +Sos Aragonesos aiant isettadu belle trint'annos, innantis de si movere. In su 1323, però, aiant astrintu una alleantzia cun su zuighe arbarichesu Ugone su secundu e aiant movidu gherra contras a sos Pisanos de su Capu de Sutta. In su 1324 aiant conchistadu Casteddu e sas curadorias de cudda banda de s'isula. In su 1326 aiant bogadu a fora pro semper sos Pisanos fintzas dae sa tzittade fortificada de Casteddu. +Custa est sa naschida de su Rennu de Sardinna. +De fattu, però, sa bida sua leat caminu in s'annu 1421. A pustis de sa gherra longa cun su zuigadu de Arborea, in su 1420 sos Aragonesos aiant ottennidu chi tottu s'isula esseret in sas manos issoro. S'urtimu zuighe arbarichesu, Guillermu de Narbona, aiat bendidu a sa corona aragonesa su titulu zuigale e sas terras chi galu teniat in s'isula pro chentumiza fiorinos de oro. In su 1421, comente fiamus narende, leat cumintzu s'istoria istitutzionale de su rennu sardu, cun sa prima remunida de su Parlamentu, in Casteddu. +Sos fattos de importu de s'istoria sua sunt pagos, ca custu periodu est su prus tristu de s'istoria sarda intrea. Sas conditziones de sa bida fiant feas, su feudalesimu, battidu dae sos Cadalanos ind una terra chi non l'aiat mai connottu innantis, destruiat sas istitutziones, sos usos e sa manera de bivere matessi de sos sardos. In prus, mescamente a pustis de sa riforma protestante, sas autoridades aiant fattu intrare in sardinna s'Incuisitzione ispannola, chi fiat pejus de sa romana. Non fiant tantu sos ereticos luteranos o de atteras fides, chi fiant pessighidos, ma sas maghiarjas, sos chi connoschiant sos secretos de sas prantas e tottus cuddos chi sighiant credentzias diversas dae sa cattolica apostolica decrarada in su Contziliu de Trentu. Custu cheret narrer chi belle tottu sa populatzione fiat in periculu de rugher in sas manos de sos incuisitores. +In custos annos de decadentzia, sos barones e sos ecclesiasticos, mancari b'aeret su vis-re cun sos funtzionarios suos, faghiant e disfaghiant sa leze. Fiant issos sos meres de s'isula. Ma non si nde poniant pessamentu meda, si non pro sos privilezios chi aiant. +Cada deghe annos fiat reunidu su parlamentu. Fiat formadu dae tres bratzos (sos "istamentos"), in sos cales sedeiant sos rapresentantes de sa nobilesa, de sa cresia e de sas tzittades reales (Casteddu, Iglesias, Aristanis, Bosa, Alighera, Tattari, Castedduaragonesu/Casteddusardu). In custa occasione fiat detzisu su "donativo", sa tassa chi sos sudditos deviant pacare a su re. Non b'at bisonzu de narrer chi non fiant tzertu sos barones e sos ecclesiasticos a ponner manu a butzaca. +Una bia, però, in su 1668, custu "donativu" non fiat istadu votadu dae su parlamentu. B'aiat in cuddu periodu una forma de resistentzia de sos nobiles sardos-cadalanos a sas pretesas de su re: cheriant aer pro issos sos titulos e sas caricas uffitziales, in sas cales imbetzes b'aint semper ispannolos numenados in terramanna. Non fiat una reberdia natzionale, però, ca su populu fiat tennidu a largu dae calesisiat isseperu. In su mese de lampadas de cuddu matesi 1668 tando fiat istadu bochidu in casteddu su vis-re matessi, su marchese de Camarassa. Fiat una trampa preparada dae sos nobiles discuntentos e s'iscandalu fiat istadu mannu a beru, finas in Madrid. Sos chi aiant fattu sa trassa, in pagu tempus, mancari si nch'esserent fughidos in terramanna, ruttos ind unu tranellu preparadu dae su vis-re nou, fiant finidos male: bochidos unu pro unu, s'urtimu, su capu, in pratta, in Casteddu, che a unu bandidu. +In su 1720, a pustis de sa gherra de sutzessione ispannola, sa corona de Sardinna colat in conca a sos printzipes Savoia. Non fiat unu isseperu issoro, nen aggradeschiant de aer custu ligamene cund una "isula de bandidos", comente la bidiant issos. Ma cheriant su titulu de res, tando, a mala gana, aiant leadu su chi sa sorte lis aiat dadu. +Sos Savoia e sos vis-res piemontesos non sunt istados guvernadores de gabbale. Pro annos e annos ant lassadu chi sas cosas andarent in dae nantis che a semper. +In su 1760 aiant pessadu de fagher impreare s'italianu che a sa limba uffitziale de s'istadu. Sos Piemontesos non lu faeddaiant, ca preferiant su frantzesu, e sos sardos nemmancu, ca sas limbas de su rennu fiant istadas finas a tando su sardu, su catalanu e s'ispannolu. Carchi istudiosu sardu aiat antzis artziadu una polemica manna contras a custu decretu: sa limba de sos sardos deviat esser su sardu e bia. +S'italianu at pigadu pede in sos usos uffitziales a sa fine de su seculu de degheotto, ma galu pro meda tempus nemos l'at faeddadu. +De sos annos 1793-1796 sunt sos fattos fattos prus de importu de su seculu. sas conditziones economicas de s'isula, mancari esserent mudadas a bellu a bellu in sos urtimos annos, non fiant però bonas e nemmancu discretas. B'aiant problemas mannos chi su guvernu tzegu e prepotente de sos Piemontesos aiat fattu creschere, antzis chi los acabare. cando sos Frantzesos si tuccant pro invadere s'isula, sos Piemontesos s'abarrant firmos, sena faghere unu isseperu. Sos barones e sos ecclesiasticos, timende de perdere sas richesas e sos privilezios, ca sos Frantzesos pro issos fiant tottus zacobinos periculosos, aiant organizadu sa difesa. Sos sardos, male armados e pagu prontos, aiant ghettadu in dae segus sos invasores. A cuddu puntu, su guvernu piemontesu deviat a su mancu narrer grassias a sos sudditos e a sos chi los aiant ghiados in sa difesa de s'isula. Su parlamentu aiat imviadu chimbe dimandas a su re Savoia, pro chi esserent reconnottos sos meritos de sos barones sardos. +Su re, imbetzes, aiat rispostu de mala manera e cun pagu grabbu. +In su 28 de aprile de su 1794 sa populatzione de Casteddu, pesada contras a sos funtzionarios istranzos dae sos chi aiant ghiadu sa resistentzia contras a sos frantzesos, aiant duncas bogadu a fora de sa tzittade e de s'isula tottus sos Piemontesos. +Tottu sa Sardinna fiat in bulluzu. Sos massajos leaiant sas armas e non pacaiant prus sos tributos feudales, sa situatzione pariat fughire dae manu a sos chi l'aiant criada. +Dae tottu custu, essit a campu sa figura manna de Giovanni Maria Angioy, abocadu de Bono. Imbiadu in Tattari cun sa carica de "alternos" (chi cheret narrer belle de vis-re), antzis de facher acabare sas reberdias, si ponet a sa ghia de sa rivolutzione, cun s'intedimentu de bortulare sas istitutziones feudales e de decrarare sa repubrica. +In mentras chi issu e sos chi lu fiant sighinde falaiant armados dae su Capu de Susu, sos barones e sos riccos chi l'aiant sustennidu finas a tando aiant pessadu bene a du chi lis cunbeniat e l'aiant lassadu solu. Medas massajos e belle tottus sos pastores, timende de perdere cun sa rivolutzione su chi aiant, no aiant leadu parte peruna a su motu rivolutzionariu. A curtzu a Aristanis, abarradu cun pagos cumpanzos male armados, Zommaria Anzoi devet rinuntziare a s'atzione sua. Resessit a si fughire in Corsica e a pustis in Frantza, inue si nche morit disterradu e poveru carchi annu prus a tardu. +Gai finit sa rivolutzione sarda. +Sos Piemontesos, torrados in s'isula cun su gradimentu de sos nobiles e de sos ecclesiasticos, ponent ordine in s'isula sena peruna piedade. Biddas intreas finint derruttas e sas populatziones issoro pessighidas che sos pejus bandidos, finas feminas, betzos e pitzinnos. Sos amigos de Zommaria Anzoi, chie ind unu momentu, chie pagu a pustis, sunt cundennados a morte e bochidos in pratta. +Cando Napoleone intrat cun sas troppas suas in Piemonte, sos Savoia matessi podent acatare amparu in Casteddu, chi pro carchi tempus est sa capitale unica de su rennu. +Su Rennu de Sardinna addurat finas a su 1861, cando mudat numene, diventande Rennu de Italia. + +Elianora de Arbarèe: +Elianora de Serra-Bas (Molins de Rei, Cadalunnia, 1347 – Aristanis, 1404) , segunda filla de su gìuighe Mariane su de bator, Judikessa de Arborea. +Biografia. +De sa pitzinnia sua ischimus pagu e nudda. Sa midade de su sèculu XIV est tempus de gherras e pestilèntzias. Sa peste niedda est arribada in Europa in su 1348 e dae tando non b'at rennu o provìntzia chi non la connoscat. In cuddos annos matessi, su giuigadu de Arbarèe, segada s’alleàntzia cun sos aragonesos de su rennu de Sardigna, chircat non solu de abarrare indipendente, ma pèri de conchistare totu s’ìsula, ca su domìniu aragonesu, in sas zonas ue giai lu connoschent, est malu a aguantare pro sos sardos. +Elianora creschet in sa corte aristanesa e, a una edade chi non est prus gai birde, finit cojuada cun Brancaleone Doria, su sennore de sos Doria sardos. Paris cun issu si nch’andat a bìvere in Genova e inie diat abbarrare pro semper, si frade suo Ugone su de tres, gìuighe in Aristanis a pustis de babbu issoro Mariane, no esseret bocchidu in d-una reberdia populare, in su 1383. Custu podet esser fatu, ca in sos giuigados sardos su pòpulu at semper àppidu su deretu de bocchire su re traitore. +A sa morte de frade suo, Elianora devet ghirare in Sardigna, ca su gìuighe nou, numenadu dae su parlamentu de sa Corona de Logu, est fìgiu suo Federicu. Sende issu minore, però, su rennu devet esser poderadu dae calicun’àteru. Sa Corona de Logu issèperat issa matessi, pro custu incàricu. +Duncas Elianora non est reina, ma rezidòra de su rennu a contu de fìgiu suo. Brancaleone Doria, su maridu, tando cheret astringhere sa paghe cun sos Aragonesos e custa idea non bi dispiaget a Elianora puru. Pro more de custu intendimentu, imbiat Brancaleone matessi a sa corte aragonesa, in Ispanna. +Sos aragonesos, cuntentos de custu regalu, cund una trampa, ghettant Brancaleone in presone e pedint a Elianora de acabare totus sas operatziones militares contras a issos e de torrare totus sas terras leadas finas a cuddu mamentu, chi fiant belle tottu s'ìsula. Elianora finit chi a mala gana devet narrer chi eja a custa pretesa, ma decrarat chi lu podet fagher solu cun sa cunfirma de totus sos sùdditos suos. Dae custu patu naschit sa paghe de su 1388. Su documentu chi la cuntenet mustrat sas firmas de sos rappresentantes de cada bidda de Sardinna: est unu documentu unicu e pretziosu meda. +Sas atziones militares, a custu puntu, sighint cun sa ghia de Brancaleone matessi. Issu, iscaddadu dae su tratamentu appidu, at lassadu a una banda su disìgiu de paghe e amistade cun sos aragonesos e como est su pejus inimicu issoro. Mentras chi Brancaleone ponet s'assediu a sas tzitades de Casteddu e de s'Alighera, sas unicas tentas dae sos inimicos, Elianora bogat a campu torra sas leges de su giuigadu, giai fatas iscriere dae babbu suo Mariane carchi annu innantis. Su rennu est prus mannu, duncas b’at bisòngiu de acontzare sas leges pro las fagher cuncordare cun sa situatzione noa. +Sas leges de su giuigadu sunt remunidas in sa Carta de Logu, ca su Logu est s’istadu e totu. Sa Carta de Logu arbarichesa est una regolta giurìdica de importu mannu. Abarrat sa lege ufitziale de sas biddas sardas finas a su 1827, cando su re de Sardigna Càralu Felitze de Savoja bogat a campu su còditze tzivile nou. De sa Carta de Logu si nde faeddat galu in totus sos testos de istòria de su deretu. +Non s’ischit pro cantu tempus Elianora tèngiat su potere. Fìgiu suo Federicu, chi fiat su gìuighe numenadu da sa Corona de Logu, devet esser mortu chito, ca non at mai leadu sa ghia de s’istadu. Unu segundu fìgiu, Mariane, fortzis est istadu numenadu gìuighe pagu tempus a pustis, ma a custu puntu, in sos annos a inghìriu de su 1405, Eleonora est giai morta. Fortzis de peste niedda. +De sa bida sua no ischimus àteru. +Sa figura sua est diventada unu sìmbolu in su sèculu de XIX, cando fiant fortes sas ideas romànticas e medas pòpulos chircaiant de otenner sa libertade e s’indipendèntzia dae sos istranzos. Fiat pintada che a una eroina de sa libertade, ghia de su pòpulu suo contras a sos invasores e su mitu suo galu a die de oe sighit a pràghere a medas sardos. + +Regiones Autònomas de s'Itàlia: +Regiones Autònomas de s'Itàlia: + +Chìmica: +Sa chìmica (dae s'arabu "al kimiaa", الكيمياء) est s'iscièntzia chi istùdiat sa cumpositzione, sas propiedades e sas trasformatziones de sa materia. +S'àtomo, est sa parte prus pitica de sa matèria. Sa chímica istùdiat sos síngulos átomos in sas caraterìsticas e propiedades issoro, e in prus comente custos si unin tra issos a frommare sas moléculas. Sa frommatzione o sa truncadura de unu ligàmene tra átomos o tra moléculas sunt a sa base de sa trasformatzione de sa materia. +Sa chímica, est divisa in duas brancas mannas: chìmica inorgànica e chìmica orgànica, e àteras brancas prus piticas, comente chímica física, chímica analítica, chímica de s'istadu sólidu e de sas superfìcies, biochímica, chímica farmacéutica, chímica industriale, chímica de sos alimentos. +Sa chímica inorgánica est sa chi istùdiat totu sos elementos chi cumponent sa matèria e sa creatzione de cumpostos inorgánicos. A partire dae inoghe sa chímica de sos metallos, s'eletrochímica, sa cristallografía, sa geochímica, s'astrochìmica, s'ispetroscopia moleculare, e finas sa metallurgia. +Sa chímica orgánica istùdiat sos cumpostos orgánicos, chi dian éssere sos cumpostos de su Carbòniu. L'aian cramada orgànica ca assoras cussa branca de sa chímica s'interessaiat de cumpostos pròpios de organismos biventes, vegetales o animales chi esserent. +Custa definitzione l'aian abandhonada cando aian iscobertu sa síntesi de s'urea partinde da cumpostos inorgánicos, dimostrande chi cumpostos criados in laboratòriu tenian sa matessi cumpositzione e istrutura de cussos produidos dae s'organismu animale o vegetale, cuntrastande sa ipótesi chi sos elementos orgànicos depian tenner pro fortza orígine biològica. +S'atmosfera est fata po su 79 po centu de azoto, pò su bintunu po centu de ossìgenu, e s'atru pagu chi abarrat est fatu de argon, anidride carbònica e atrus gas. +In natura s'ossìgenu esistet comente molècula de O2. + +Biologia: +Sa Biologia (de su grecu βίος, biòs= bida e λόγος,logos= istudiu) est s'istùdiu de sa bida segundu sos mètodos de sa sièntzia moderna. +Sa biologia includit medas materias ispissu funt cunsideradas indipendentis, is primus a proponi custu tremini fuint, in sos comintzos de XIX securu, Jean-Baptiste de Lamarck e Gottfried Reinhold Treviranus. + +Sessualidade de s'òmine: +Sa sessualidade est un'aspetu fundamentale de su cumportamentu de sas personas, chi cumprendet sos atos (finalizados a sa riproduzione, a chircare su praghere, ma puru sociales) chi si funt isvilupados in base a sas propriedades tìpicas de s'aparadu riprodutivu. Difati s'ambitu sessuale investit in meda maneras totu s'evolutzione 'e sa creschida de sa persone e pigat in consideratzione tottu sas relatziones de sa vita sua. + +Samugheo: +Samugheo est una bidda de 3.509 bividores e s’agatat in sa Provìntzia de Aristanis in sa Barbagia de su Mandrolisai. +Geografia. +Su sartu de Sammugheo est collocadu a 400 metros in s’artura de su mare, allàcanat cun sa Barbayanna, cun sa Marmilla e cun su Barigadu. Su territoriu de Samugheo s’estendet pro 80 chilometros, e sas biddas cussorgiales sunt: a parte dee susu, Busache, Ortueri e Sorgono, a s’ala de manca cun Allai e Arruinas, a parte de jossu cun Asuni e a s’ala de destra Atzara, Meana e Laconi. Est una zona rica de binzas e tancas de laore, cun baddes e rios, cun sirbones e crabiolos, crabas arestes e matzones, astores e abilas, sa punta prus arta de totus sos montes, Monte Taccu, arribat a 660 metros de artura. +Traditziones. +Est connota pro su tessinzu e s’arranda, pro sos bellos costùmenes de fèmina e de òmine, ricos e bene repuntados. Su costùmene de s’omine est cumpostu dae sa "camisa", de linu o codone, dae sa "berrita", de orbatze o pannetu nieddu, dae su "cosso", chi est repuntadu cun sos rollos azurros e interamente fatu de veludu blu, dae su "bragallitu" (nomenadu "chintzullu" o "‘raga niedda") chi podet essere fata de orbatze o pannetu nieddu, dae sas "bragas biancas" (o canudas) fatas de linu o codone, dae sas "cartzas"e a bortas nche fut fintzes su "apotinu" de orbatze e velludu, e su "gabbanu", longu-longu de orbatze niedda. Su dee sa fèmina est meda bellu, cun sas "chintas" de orbatze niedda o rubia, sas chintas sunt duas: sa "‘e ‘nantis" e sa "‘e palas". Sa "‘e palas" est tenta a fni, e jughet fitas de seda, e a su fundu unu rollu de seda birde, sa "chinta ‘e ‘nantis", imbetzes, est totu de orbatze, ma no est tenta, pro ite andat repuntada, e est rollada, custa puru, dae seda birde. Jughet sa "camisa", repuntada, e tenta firma dae su "cropitu", de brocadu o de velludu, cun rollos rubios, subra su "cropitu" e sa camisa andat postu su "Cipone", de brocadu nieddu, blu o druchesadu, e est a manigas longas. Su "liongiu" fu' fattu in origine dea 11 mucadores, ma cun su passare de su tenpus sunt passados a 4. +Sos ballos de sa bidda sunt: s’"orrosciada", sa "dantza", su "ballitu", sos "tres passos", su "passu torradu", su "ballu sadru", sa "treghenta", chi sunt sonados a sonete, a fisarmòniga, trunfa, pitariolu, launeddas e cun su tenore. +In Samugheo s’agatant fintzes sos "Mamutzones", sos "‘omadores", s’"Urtzu", e su "Carru 'e Santu Minchilleo", mascheras traditzionales de su Carrasegare samughesu. + +Aba potàbile: +Aba adata pro su consumu umanu e pro su tratamentu de sos alimentos ca tenet unu livellu bastante artu de puresa chìmica e microbiològica. + +Aba proja àtzida: +Aba proja chi trazat cumpostos àtzidos causados dae reatziones chìmicas in s'atmosfera. + +Aba proja radioativa: +Su Nuclear fallout est unu depòsitu de partìculas sicas o ùmidas chi si sunt fatas radioativas ca b'at àpidu un'esplosione nucleare o un'intzidente in una tzentrale nucleare. + +Abas residuales: +Sas Abas residuales sun abas chi cuntenent resìduos diferentes chi provenint dae s'indùstria, dae sos nùcleos urbanos o dae sas atividades agropastorales. + +Dejetziones lìcuidas: +Produtu lìcuidu formadu dae unu misturu de dejetziones sòlidas e lìcuidas, e dae produtos de alimentatzione animale, in cantidades variàbiles, a su sòlitu cun unu cuntenutu de aba superiore a su 85% in pesu. +Sa regorta de dejetziones lìcuidas in depòsitos no adeguados, s'usu comente ingrassa in èpocas no adatas a su cultivu o s'iscàrrigu non controlladu podent provocare contaminatzione de sas abas suterraneas e superfitziales. + +Ambiente: +Cumplessu de sos elementos biòticos (flora e fauna) e abiòticos (energia solare, abba, àera e terra minerale) in un'ispatziu determinadu, chi interessant s'isvilupu e sa supravivèntzia de un'organismu, e chi permitent s'isvilupu de ecosistemas. + +Diòssidu de carboniu: +Su diòssidu de carboniu (CO2) est unu gas incolore, inodore e insàbidu, formadu dae protzessos biolòzicos naturales de ossidatzione totale de su carboniu, resurtadu de sa deforestatzione, o dae sa combustione de combustìbiles fòssiles e de sa matèria orgànica in ue b'at tropu ossìzenu. Sos efetos prus craros de custu contaminante atmosfèricu sunt sos cambiamentos climàticos e s'aumentu de s'efetu serra. Sa denominatzione anidrìde carbònica no est amìtida dae sas normas de nomencladura de chìmica inorgànica de s'Unione Internatzionale de Chìmica Pura e Aplicada (UICPA). + +Antiparassitariu: +Sustàntzia, o misturu de sustàntzias, orgànicas e/o inorgànicas, destinadas a prevenner o controllare onzi ispètzia non disizàbile de fundos o animales. + +Arga: +S'arga o àliga est unu cumplessu de cosas chi si nde fùliant, mescamente de domo, che a restos de màndigu, cantzos de pabiru, plàstica o roba. + +Arsènicu: +S'arsènicu est unu metàllicu, de colore grisu, de lughentesa metàllica, fràzile, chi s'agatat in natura in forma de sulfuros o de arsenosulfuros. Est unu contaminante tòssicu pro bia orale e pro inalatzione. Provenit mescamente dae atividades metallùrzicas determinadas o dae sa fabricatzione de antiparassitàrios a s'arsènicu. + +Atmosfera: +Pizu de gasu chi imbòligat sa Terra. Sos gasos printzipales chi cumponent s'atmosfera sunt su nitròzenu (N2 - 78,08%), s'ossìzenu (O2 - 20,95%), s'argon (Ar - 0.93%), su vapore acueu (H2O - 0,33%) e su diòssidu de carboniu (CO2 - 0,032%). + +Magumadas: +Magumadas est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 596 bividores. + +Aba: +Cumpostu lìcuidu ki tenet sa molecola formada dae duos àtomos de idrogeno e unu de ossìgenu, netzessàriu pro protzéssos kìmicos meda siat in su mundu orgànicu ki in cussu mineràle. +S'aba leat formas diversas in sa naturalesa. A s'istadu solidu est nodida comente biddìa o astragu, a s'istadu gassosu est connota comente papore acueu. Sunt connotas finas ateras duas formas solidas, sa de s'astragu bidriosu e sa de su solidu amorfu, no cristallinu, simizante a su 'idru. +A subra de tzertos balores de temperadura e pressione (nados criticos), ki sunt pro s'aba 647 K e 22,064 × 106 Pa, s'aba etotu nk'intrat in d'unu istadu nadu supercriticu, in ue aunidos de aba ai s'istadu simil-licuidu curren a intro una fase de simil-papore. +S'aba pesante est aba in ue sos atomos de idrozenu sunt bistados sostituidos dae su deuteriu, s'isotopu sou ki at pesu atomicu 2 uma. Su cumportu kìmicu sou est azummai uguale a su de s'aba; agatat aplicu comente mediu pro allentare sos neutrones emitidos dae sa fissione nucleare. + +Papiros: +Papiros est una sotziedade editoriale sarda, cun sede in Nùgoro, ispetzializada mescamente in libros in sardu pro pitzinnos. Sos libros suos sunt presentes in totu sas librerias de sa Sardigna. +Editziones Papiros est connota finas pro àere organizadu e organizare cuncursos literàrios e didàticos pro sas iscolas, pro dare s'ocasione a sos iscolanos sardos de praticare sa limba sarda iscrita. Unu de sos prus connotos est "iscrie una lìtera a sos Tres Res", chi cunsistit in una lìtera in sardu chi s'iscolanu de sas iscolas elementares de sa Sardigna imbiat a sos TRES RES de sa traditzione cristiana. Sa premiatzione la faghent semper su 6 de ghennàrgiu de cada annu in una bidda de Sardigna. Cada annu sas Ed. Papiros pùblicant in unu libru sas 100 lìteras mègius iscritas dae sos pitzinnos. +Su presidente de Papiros est Maria Mannia, su diretore editoriale Diegu Corràine. +Norma linguìstica impreada. +Papiros ant semper crèidu chi una norma iscrita de referèntzia comuna e generale servat a sos letores, chi in custa manera non devent fàghere isfortzu cambiende semper norma, e a sos editores, ca sa costàntzia e coerèntzia de una norma comuna favorit s'alfabetizatzione in sardu e, duncas, sa letura. +Pro custu, in antis at publicadu libros sighende sas normas iscritas de sa "Limba Sarda Unificada" (2001), como sas de sa "Limba Sarda Comuna "(2006). +Cuncursos literàrios. +• "Iscrie una lìtera a sos tres res" (20 edizioni) +• "Die de s’Europa" (tres editziones) +• "Sa festa de s’aba" (una editzione) +• "Chentu paraulas" (una editzione) +• "Cantamus e faeddamus a Deus" (duas editziones) +• "Lenardu Alagòn" (una editzione) +• "Prèmiu G. F. Pintore, de giornalismu in sardu (una editzione), in cursu +• "Prèmiu Max Leopold Wagner, pro tesis de làurea in/de sardu (una editzione), in cursu +Atividade linguìstica. +• "Ditzionàriu Sardu de su Tempus Nostru", ditzionàriu in Internet italianu-sardu-italianu, cun intradas in Lsc, variedades locale, tèrmines ispetzialìsticos, in cursu + +Carta de Logu: +Sa Carta de Logu est su còdighe de leges, emanadu dae Eleonora de Arborea, cun s'intentu de dissiplinare in manera orgànica, coerente e sistemàtica unos cantos setores de s'ordinamentu zurìdicu. Cumprendet unu còdighe tzivile e penale e unu còdighe rurale. Su bisonzu de una codificatzione b'est semper istadu, pro nche superare situatziones dissiplinadas in manera non crara e cumplessa, a manera de render difìtzile meda e a bias arbitrària s'atuatzione de su deretu e s'aministratzione de sa zustìtzia. Sa Carta de Logu in prus, sinzat una tapa fundamentale pro sa costitutzione prena de s'istadu de deretu, est a narrer, un'istadu in ue totus devent rispetare e osservare sas normas zurìdicas. Pro sas temàticas tratadas, comente sa tutela e sa positzione de sa fèmina, s'usura e sa defensa de su territòriu, sa Carta est galu oe de atualidade manna. +Est abarrada in vigore, in su Rennu de Sardigna, finas a su 1827, cando fiat istadu emanadu su còdighe felitzianu. +Incipit. +S'incipit de sa carta de logu est meda famau: +Bibliografia. +Birocchi I. e Mattone A., La carta de logu d'Arborea nella storia del diritto medievale e moderno, Laterza, 2004. + +Emìliu Lussu: +Biografia. +Laureadu in sa Facultade de Giurisprudèntzia de Casteddu, fiat in favore de sa gherra contras a s'Austria. Gai chi dae istudente "interventista" partètzipat a sa Prima Gherra Mundiale, comente capitanu de fanteria in sa Brigada Tataresa. +A pustis de custa esperièntzia dramàtica, arribat a madurare unu pessamentu prus cumpridu contra a sa negatividade de sa gherra. +Torradu a Sardigna in s'annu 1919, partètzipat cun Camillo Bellieni a sa fundatzione de su Partidu Sardu de Atzione, chi pro issu est de pònnere in relatzione cun s'esperièntzia de sa gherra e cun su sentimentu de solidariedade chi si fiat creadu in mesu de sos sordados (cumpàngios) sardos chi aiant gherradu in su fronte. A pustis, su Partidu Sardu de Atzione si cunfigurat comente unu movimentu sotziale e polìticu de sos massajos e de sos pastores sardos. +Est elèghidu deputadu in su Parlamentu italianu in su 1921 e in su 1924. A pustis de su delitu Matteotti, partètzipat a sa "setzessione aventiniana". Su 31 de santugaine de su 1926, cando su fascismu fiat imponende sa ditadura cun sas «leggi fascistissime», pro ischirriare sos partidos e sos sindicados de ispiratzione sotzialista e catòlica e pro abolire sa libertade de imprenta, Lussu fiat istadu assartadu in domo sua in Casteddu dae unu grustu de fascistas malintentzionados e pro si difèndere nd'ochiet unu. Arrestadu, est assoltu pro legìtima defensa, ma lu cundennant su matessi in base a sas leges fascistas e cunfinadu in Lipari. +In s'annu 1929, paris cun Carlo Rosselli est protagonista de una fua, resessit a evàdere e a arribbare a Parigi. Inie, cun àteros antifascistas, creat su movimentu de "Giustizia e Libertà". +Sos eventos polìticos chi at bìvidu in sos annos 1919-1929 sunt s'argumentu de su libru Marcia su Roma e Dintorni, chi est una testimonia autobiogràfica. +In su 1936 est ricoveradu in un'ospidale de s'Isvìtzera, pro si fàghere operare a sos purmones. Inoghe, sigomente depiat istare in pasu pro tempus meda, iscriet duas òperas de valore, sa Teoria de s'insurretzione chi est un'istùdiu subra de sas caraterìsticas de sa gherra partigiana, e su libru suo prus connotu Un anno sull'altipiano chi est unu contu autobiogràficu subra de s'esperièntzia sua de un'annu in trintzea (dae su mese de làmpadas de su 1916 a su mese de Trìulas de su 1917) in sa "Gherra Manna" de su "15/18". +A pustis de chimbe annos de esìliu, torrat a Itàlia in su mese de Austu de su 1943 gherrat in sa Resistèntzia. In su 1945, a pustis de sa fine de sa gherra, intrat comente ministru in sos guvernos Parri e De Gasperi, e deputadu in sa Costituente comente senadore de deretu. +A pustis de sa fine de su Partidu Sardu de Atzione (1947), intrat in su Partidu Sotzialista ma, in su 1964, mustrat un'àtera bia su temperamentu rivolutzionàriu suo e partètzipat a sa costitutzione de su Partito Socialista di Unità Proletaria. + +Raimondo Carta Raspi: +Raimondo Carta Raspi (Aristanis, 1893 - Casteddu, 1965) fiat istòricu, libràriu, editore e organizadore de cultura sarda. +Laureadu in Iscièntzias Sotziales, fiat istadu in sa tzitade nadia sua finas a su 1911. Si nche fiat tramudadu a Casteddu e a pustis a Firenze. Fiat torradu a Casteddu in su 1922 e aiat cumintzadu deretu sa fundatzione de Il Nuraghe, aunida a sa rivista omònima ghiada da isse matessi pro sete annos, una libreria (in pratza Màrtiri in Casteddu), una biblioteca itinerante, una butega de arte e una domo de imprenta cun tìtulos de paritzos autores. +Si fiat ocupadu finas de literatura, teatru e novellistica. In su 1936 e in su 1937 aiat publicadu sas chi, a parrère nostru, sunt sas òperas suas megius e galu bàlidas: Ugone III d'Arborea e le due ambasciate di Luigi I d'Anjou e sos duos condaghes a tando inèditos de Santa Maria de Bonàrcado e de Santu Nigola de Truddas. In su 1944 fiat essidu s'opùsculu antizipadore: "Verso l'autonomia". + +Francesco Alziator: +Francesco Alziator (Casteddu, 1909 - 1977) est istadu unu iscritore, giornalista e istudiosu de traditziones populares. +Biografia. +Laureadu in lìteras in su 1932 e in iscièntzias polìticas duos annos a pustis, zai in su 1928 L'Unione Sarda publicat su primu artìculu, "Prefiche e canti funebri"; in su matessi annu comintzat a collaborare cun sa rivista Mediterranea. In su 1929 tres poesias suas sun publicadas in Il lunedì dell'Unione. Semper in sos annos de s'universidade si fit distintu collaborende cun R. Ciasca a sa Bibliografia della Sardegna. +Fascista cumbintu, at fatu parte de s'organizatzione culturale de su "G.U.F." (Gioventù Universitaria Fascista); at leadu parte finas a sos prelitoriales e a sos litoriales de sa cultura. At cumbàtidu in sa segunda gherra mundiale e, essende sordadu, at collaboradu cun paritzas testadas: L'Unione Sarda, Il giornale d'Italia, Marzocco, Tempo di Roma, Mediterranea e Sud-Est. Sa morte de su babu, in su 1943, suta de sos bombardamentos americanos li faghet cambiare ideas polìticas. +Una olta cungedadu, in su 1945, aiat cumintzadu sa carriera de professore de lìteras in sos istitutos superiores de Casteddu; aiat traballadu in s'Istitutu magistrale Eleonora d'Arborea e in s'Istitutu tècnicu agràriu Duca degli Abruzzi. In s'universidade de sa capitale isulana est diventadu assistente de Lìteras italianas. Su cuotidianu L'Unione Sarda non bi l'at chèrfidu pius comente collaboradore pro su passadu sou de fascista. Tando at collaboradu cun L'Arcobaleno e Il convegno. +In su 1954 publicat "Storia della letteratura di Sardegna". A pustis publicat unas cantas òperas subra de sas traditziones populares isulanas: "Storiografia delle tradizioni popolari di Sardegna" e "Il folklore sardo", publicadas ambas in su 1957. torrat a collaborare cun L'Unione Sarda finas a su 1963, comente espertu de demologia. Su 14 de trìulas de su 1961 est nominadu membru de s'"Acadèmia de Buenas Letras" de Barcellona. In su 1969 at otentu s'incàrrigu in s'Universidade de Tàtari comente lìberu dotzente de Traditziones populares. + +Anzelinu Carta: +Anzelinu Carta (Durgali, 1946) est unu iscritore sardu. +Biografia. +In su 1968 andat a Roma, in ue adurat belle un'annu. In su 1969 est in Torinu, in ue, a inghìriu de su 1970, intrat a traballare a sa FIAT. Si torrat a dedicare a sos istùdios, chi l'ant a cunsentire de si diplomare e a pustis de si laureare in Matemàtica. Sas dificultades mannas de sa carrera, sinnada dae sas peleas pro megiorare sa calidade de sa bida sua, e s'intensidade de sas esperièntzias diferentes ant a èssere su fundamentu de Anzelinu chi est su contu de una gioventude turmentada, a pustis de una pitzinnia colada in su mundu de sos pastores. Est s'istòria de unu riscatu sotziale tràmite s'istrutzione iscolàstica, dae su cuile durgalesu a s'Universidade de Torinu, ma cun sa cussèntzia de non dèvere e de non pòdere denegare sos patimentos de su tempus coladu. + +Albino Bernardini: +Albino Bernardini (Finiscole, 1917) est unu iscritore. +Biografia. +Richiamadu durante s'ùrtima gherra, at partitzipadu a sas campannas de Albania, Grètzia e Jugoslàvia. Dae custa esperièntzia naschet "Disavventure di un povero soldato", unu libru de denùntzia contra a su machine de totu sas gherras, dedicadu a sos giòvanos. +Dae su 1945 insinnat a tempus prenu in iscola. In su 1960 dassat sa terra sua e andat a istare a probe de sa capitale, in ue cumintzat unu capìtulu nou de sa bida sua: intrat a fàghere parte de su MCE (Movimentu de Cooperatzione Educativa) in ue connoschet su poeta-iscritore pro sos pitzinnos Gianni Rodari devenende amigos carrales. +In su 1968 publicat Un anno a Pietralata, su primu libru suo, e dae ue faghent sa pellìcula Diario di un Maestro. Dae tando at a iscriere unu libru in fatu de s'àteru, su bonu paristòrias e contos pro pitzinnos. At bisitadu iscolas medas in Itàlia e in s'èsteru: Istados Unidos, ex Unione Soviètica, Isvitzera, Polònia, etz.. At retzidu deghinas de prèmios e reconnoschimentos. Est su Presidente de sa giuria Prèmiu Natzionale de Literatura Infantile Sardigna chi si faghet cada duos annos in Ortzai (Nu) e prèmiat contos èditos e inèditos. +Dissìpulu de su frantzesu Prenet e de s'isvìtzeru Jean Piaget est s'ideadore de s'imbentu "didàticu- educativu" fatu dae sas «istòrias sena fine»: est a narrere contos e paristòrias chi non sunt cungruidas a manera chi sos letores minores podant imbentare un'agabu issoro. At collaboradu cun paritzos cuotidianos: l'Unità, Paese Sera e l'Unione Sarda. + +Salvatore Cambosu: +Salvatore Cambosu (Oroteddi, 1895 - Nùgoro, 1962) est istadu unu iscritore sardu. +Biografia. +At fatu sos primos istùdios in Nùgoro, in ue at ledu sa maturidade clàssica e su diploma de maistru de iscola elementare. At istudiadu in sas Universidades de Pàdua e Roma chene mai si laureare. Torradu a Sardigna at insinnadu in unas cantas biddas de s'ìsula, a pustis si nche tramudat pro semper a Casteddu. +Giornalista produtivu e impinnadu, osservadore atentu de sa realidade sarda, at collaboradu cun giornales sardos e italianos comente "Il Politecnico", "Il mondo", "Nord e Sud", "Ichnusa", "L'Unione Sarda". +Iscritore sensìbile connoschiat bene sas traditziones de sa terra sua e la contat in un'època de gherra intre sa cunservatzione de su tempus coladu e su andare cara a su tempus benidore. +S'òpera sua de importu prus mannu est "Miele amaro" (1954) definida dae sos intelletuales sardos de su tempus, comente ""su fatu prus importante de sa crònaca literària sarda de sos ùrtimos deghe annos"" (A. Pigliaru), ""unu bastimentu de ispètzias e de paristòrias, de contos, de mele e de poesia"" (G. Pinna), etc. +Si podent ammentare finas àteras òperas de Cambosu, comente Lo Zufolo de su 1932, Il carro publicadu a puntadas in su 1934 in L'Unione Sarda, Una stagione a Orolai sinnaladu dae sa giuria in su prèmiu Grazia Deledda de su 1954. +Fontes bibliogràficas. +Mameli G. , Bua M., Lo scrittore nascosto. Il meglio di Salvatore Cambosu, Edizioni Della Torre, + +Sigismondo Arquer: +Sigismondo Arquer (Casteddu, 1530 - Toledo, Ispagna, 1571) fiat unu avogadu. +Biografia. +In su mese de maju de su 1547, s'est laureadu in Deretu Tzivile e Canònicu in s'Universidade de Pisa e in Teologia in s'Universidade de Siena. A Casteddu torrat s'annu imbeniente. In su mese de cabudanni de su 1548 dassat s'ìsula un'àtera bia, pro andare inche su re Càrulu I (su de V imperadores), a Bruxelles, a perorare sa càusa de sa famìlia sua ca l'aiant postu suta secuestru sos benes. Durante un'istonzu curtza in Basilea iscriet, invitadu dae Sebastian Münster, òmine eruditu e de fede luterana, chi l'at acollidu, una descritzione curtza de sa Sardinna intitulada Sardiniae brevis historia et descriptio; tabula chronografica insulae ac metropolis illustrata, inserida dae Munster matessi in sa Cosmografia sua, publicada in Basilea in su 1550 (torrada a editare, a pustis, dae Domenico Simon in su volùmene Rerum Sardorum Scriptores, publicadu in Torinu in su 1788). +S'òpera, frunida de una carta geogràfica de sa Sardigna e de una carta iconogràfica de sa tzitade de Casteddu, est partzida in sete capìtulos. In sos primos duos s'Autore descriet sa positzione geogràfica, sas dimensiones, su territòriu e sos produtos naturales de s'ìsula; in su de tres s'òcupat de sa toponomàstica e faghet un'atzinnu lestru a sas dominatziones diferentes patidas dae sos sardos; sos duos capìtulos chi sighint sunt dedicados a Casteddu e a sas àteras tzitades de su Rennu. Su de ses est dedicadu totu a sa limba sarda e a sas àteras limbas faeddadas in Sardigna a s'època de s'autore. Su de sete, e ùrtimu capìtulu, dat noas subra de sos magistrados, subra de sas leges, subra de sa religione, sa genia e sas costumàntzias de sos Sardos. +A pustis de carchi mese de convalessèntzia pro una maladia grave, colados in Germània, in su mese de cabudanni de su 1549 arribat a Bruxelles. Cunchistada s'istima de Càrulu I e de su prìntzipe Filipu, e sistemadas sas chistiones familiares, otenet dae issos incàrrigos importantes e, in su mese de làmpadas de su 1553, est nominadu avogadu fiscale pro sa Sardigna, incàrrigu chi cumintzat a esertzitare a beru dae su mese de trìulas de su 1555. +S'incàrrigu suo nche lu leat, sena chi lu poderet evitare, a s'iscontrare cun unas cantas famìlias nòbiles isulanas de sas prus autorèvoles, in mesu de cussas sos Aymerich, sos Aragall, sos Torrellas e sos Zapata, chi cumintzant a ordiminzare contra a isse. In su protzessu intentadu contra a sos nòbiles Salvatore e Giacomo Aymerich, Melchiorre e Filippo Torrellas e àteros, mandantes de un'ofesa contra a su cussizeri de Casteddu, Bartolomeo Selles, e de s'assassìniu de su frade suo, Girolamo, Arquer est apozadu dae su vitzerè Lorenzo Fernàndez de Heredia, chi, però, motit in su 1555. +In su mese de austu de su 1556, su regente Girolamo Aragall, imparentadu cun sos Aymerich, a prus pagu de un'annu dae sa nòmina lu faghet impresonare. A pustis de carchi mese de presone in sa turre de San Pancrazio, Arquer resessit a si nche fuire e a otenner dae su vitzerè nou, Àlvaro de Madrigal, su permissu de andare a Ispagna pro pedire giustìtzia a su prìntzipe Filipu. In s'ìnteri, istruint contra a isse, in su mese de ghennàrgiu de su 1557, unu protzessu in contumàtzia. Discurpadu dae sas acusas, lu cunfirmant in s'incàrrigu de avogadu fiscale. +Torrat a Sardigna in su 1558 e l'acusant de luteranesimu. Incuisidu dae s'archipìscamu de Casteddu Antonio Parragues de Castillejo (cun chie, a pustis, istringhet un'amighèntzia manna e devenit su defensore suo inche su soberanu), lu assolvent in prenu. +S'acusa fiat sustènnida dae su vitzerè Àlvaro de Madrigal, e si basaiat mescamente subra de s'òpera giovanile sua Sardiniae brevis historia et descriptio, in ue espressat giudìssios negativos subra de su cleru sardu, acusadu de esser innorante e impinnadu prus a procreare chi no a istudiare, e subra de sos incuisidores, chi nde lamentaiat sos mètodos violentos. Custos giudìssios fiant, però, prus dèbiles de sos chi aiat espressadu in su matessi perìodu su pìscamu de Ampùrias e su archipìscamu de Casteddu matessi, finas ca Arquer, in s'òpera matessi, aiat naradu chi su cleru, mancari sa corrutzione difusa, fiat, su matessi, impinnadu in manera sintzera a divulgare sa paràula de Gesus Cristos. A narrer sa beridade sa chistione religiosa devenit su pranu a ue nche tramudare s'iscontru polìticu intre su tzetu feudale - depositàriu finas a tando, paris cun su tzetu eclesiàsticu, de sos incàrrigos prus importantes de su Rennu - e su tzetu togadu, in ue esponentes importantes fiant Arquer e sa famìlia sua, chi si fiat afortende a s'internu de s'aparadu burocràticu e aministrativu de s'istadu. +Bida sa situatzione difìtzile in Sardinna, Arquer, a pustis de aer dassadu, cun su cunsensu de su re, s'ufìtziu de avogadu fiscale a su babu, detzìdit de andare a Ispagna pro carchi tempus. +Sos tentativos de nche dispatzare Arquer dae sa bida polìtica pariant destinados a faddire, cando, a su cumintzu de su 1563, arrestant in Pedralba Gaspar Centelles, de sa famìlia de sos contes de Oliva, capitanu de sos casteddos de Tàtari e de Castedduaragonesu, chi teniat unu giru de pessones suspetadas de eresia. Gasi chi, a s'incuisitzione de Valenza l'intrat in manos sas lìteras iscritas a Centelles dae Arquer, durante s'amighèntzia longa issoro, e dae su canònigu valentzanu Jeroni Conques, arrestadu pagu a pustis. Siat Centelles, mandadu a su rogu in su 1564, siat Conques, aiant acusadu Sigismondo Arquer de eresia, gasi chi intre su mese de austu e su mese de cabudanni de su 1563, fiat nche l'arrestant e nche l'inserrant in sa presone de s'incuisitzione in Toledo cun s'imputatzione de aer mantesu raportos cun sos luteranos Münster e Centelles, e de difunder in Sardigna e in Ispagna ideas erèticas. +Sena bi resessire Arquer tentat de evitare su protzessu, chi durat dae sa fine de su 1563 a su mese de làmpadas de su 1571, in antis apellende·si a su Cussigiu Mannu de Ispagna; a pustis proende a si nche fuire dae presone. Lu torturant ma, addurat firmu iscurpende unas cantas pessones numenadas in sas currispondèntzia cun Centelles. +Lu cundennant e, a pustis de sete annos e oto meses, pagu prus o mancu, de presonia nche lu ponent in su rogu su bator de làmpadas de su 1571. + +Limba latina: +Su latinu est una limba morta chi fit naschida in s'antiga Roma e fit faeddada in totu s'imperu romanu, finas a su XIX seculu est istada sa limba internazionale impidada in tota s'Europa pro sa diplomazia e pro sas publicatziones iscientificas. +Dae su latinu sunt naschidas sas limbas romanzas, chi sunt s'italianu, su frantzesu, s'ispagnolu,su portughesu, su catalanu, su sardu, su romunu e medas influentzias si agatant puru in s'inglesu e in su tedescu. +Latinu Becciu. +Su primu innetu de latinu becciu iscritu edi unu retulu in d'una broscia de su VII securu a.C., chi narat : in latinu classicu ""Manius me fecit Numerio"" (Manio mat fatu pro Numerio). Su primu ad iscriri literatura in latinu fut Livio Andronico in su 240 a.C., sighiu dae Nevio e Ennio. In su II securu incumenzo a nasci su triatu cun is commedias de Plauto e Terenzio. + +Cìnema: +S'istòria de su cìnema est comintzada in s'annu 1895, candu sos frades pariginos Lumière ana realizadu sa prima projetzione cinematografica de s'istòria. +In generale si podet nàrrere che su cìnema est una forma de arte-tecnica moderna nàschida verso sa fine de su XIX sèculu; connota puru comente sa 7º arte, est tecnicamente una projetzione lestra de immàgines chi dana s'impressione de su movimentu. Su cìnema faghet parte de sas artes visivas. + +Religione: +Una religione o religioni est una pratica organizada de creetzias, cumportamentos, attos rituales e culturales che servint a sos adeptos o fideles pro intrare in contattu cun una o prus entidades ispirituales o deus o pro intrare in rapportu cun una realidade supranaturale o ultraterrena. +Sa religioni che creiri in unu deus si tzerriat "religioni monoteista", o meda deus si tzerriant "religioni politeista"). No tottas sas religionis creenti in unu o prus deus. Ci funti religionis che creinti in ispiritus de sa natura commenti sas religionis animistas de calincunas gentis primitivas e +Sas religiones monoteistas prus mannas atualis funti cattru: sa Buddista, sa Cristiana, sa Islàmica, sa Giudea. Cristianesimu e Islam funti sas prus mannas commenti numeru de praticantis: 2,2 miliardus e 1,8 miliardus rispettivamenti. +Sa religioni politeista prus manna atuali est s'Induismu. In pasadu c'indi fiant meda prus commenti su paganesimu classicu o religionis precolombianas ma immoi funt estintas. +No tottas sas religionis creenti in unu o prus deus. Ci funti religionis che creinti in ispiritus de sa natura commenti sas religionis animistas de calincunas gentis primitivas e religionis sentza deus o ateas commenti su taoismu, Scientology e Wicca. + +Nuraghe: +Sos nuraghes o runaghes (in logudoresu, in campidanesu si naran "nuraxis") sun fraigos de fromma conica fattos de pedra, chi s'agatan petzi in sa Sardigna, de unu fonte prestu de 8000 (ma medas sun istados dirrutos, massimu in su periodu de dominatzione piemontesa, e s'agatan solu istigas de sos fundamentos). Sos prus mannos e imponentes furent costruidos appresu de su 1500 a.c. e poden tennèr un altesa fintzas a 19m - ma est casi tzertu ca de printzipiu furent calincunu metros prus mannos. +Sos nuraghes curriponden a una tipologia costruttiva, ma bi nd'at de divescias frommas e mesuras, a segunda de s'impleu chi si nde faghiat. Difattis b'at nuraghes monoturre, bilobados, cumplessos cun tres turres o battor, cun bastiones, bi nd'at de tipu allongadu, ellissoidales, e gai sighinde. +Sun istrutturas chi calchi istoricu narat "megalitica", fattas cun roccas e pedras mannas chi fintzas oe no ischimus cun cale tecnica pretzisa che las altziaìant fintzas a su cuccuru de su fraigu. S'istruttura printzipale est pretzisa in dogni nuraghe: sun torres (fintzas pius de una) cun bovida a falsa cupola, cheret narrère chi intro sa bovida tenet una fromma de cupola, chi però no si podet biere dae fora. Sa fromma esterna est a truncu de cono e si pensat chi in sos nuraghes pius mannos giughian a subra una terrazza pro sa vedetta chi s'acceraìat cun un'ispessia de ispassizzu de mesu metro bonu a fora de su corpus de sa torre, mentre sos pius minores giughiant solu sa terrazza chi restaìat in d'unu perimetru currispundente a cussu de sa torre. +Sa bovida de intro no fit una cupola comente la podimus pensare oe, cund un'arcu a tottu sestu, ma fit de una fromma particulare: est infatti a sestu acutu e sas forzas de su pesu de sas pedras no sunt isgarrigadas a terra cun particulares cuntraffortes o istutturas gasi, ma faghen un'istruttura chi podimus pensare casi chi si rezzat rizza a sa sola: sunt difattis tantos aneddos de pedra unu subra a s'atteru e onzi aneddu no ruet a intro gratzias a fortzas chi si faghet isse matessi: sas pedra no sun proriu de fromma regulare, ma las devimus pensare unu pagu comente una pezza de casu segada a raggera e chena tzentru: sas forzas chi nche tiran sas pedras a giosso e a centru sun cumpensadas dae sas fortzas laterales de sas chi li sun attaccadas. Est custa particulare istruttura chi at permissu a sos nuraghes de arrivire gasi bene cunservados fintzas a sos tempos nostros e chi ancora oe nos faghen restare a bucca abelta. +No s'ischit ancora (mancari che sian colados casi 3500 annos dae tando) a itte bisonzaìan: b'at chie narat chi fin istrutturas de difesa, chie narat chi fin comasinos pro su trigu e su mandigu, chie narat chi fin sos casteddos in ue istaìan sos res. Sa tesi chi paret pius giusta fintzas a como est cussa chi sos pius mannos faghian de palattu reale e de casteddu pro sa difesa, mentre sos pius minores chi sun fraigados a manera de los poder biere dae su nuraghe a cultzu fin impittados comente istrumentu de avvistamentu de sos inimigos. +S'etimologia de sa paràula est intzerta, ma sa prus segura est dae "nurra" ca cherìat narrer "muntone de pedras". +Totus sos nuraghes giughen una janna ca est semper orientada a sa matessi diretzione, ca meda bortas est a sud/oest. +In origine fian fattos po si nche abbadiare unu cun àteros tres, comente de agiudu contraa sos inimigos. + +Prima gherra mundiale: +Sa prima gherra mundiale est su lumen chi at picau sa pelea chi at imputau paris belle tottus sas ptentzias mundiales, e puru medas de cuddas minores, tra s'istiu de su 1914 e s'acabbu de su 1918. A s'incumintzu muttìa "gherra europea", cando b'an intrau nassiones chi fachian parte de su Commonwealth, sos Istados Unidos e atteros istaos chi fin foras de calesisiat lacana europea, at picau su lumen de "gherra mundiale" siat pro sa mannesa siat pro sas caratteristicas de "gherra totale" chi at tentu: difatis est istada sa gherra prus manna mai peleada fintzas a su 1939, ovverosiat a s'incumintzu de sa segunda gherra mundiale. +Sa gherra, cando in s'11 de Sant'Andria de su 1918 sa Germania at firmau s'armistitziu chin sas fortzas inimicas, at cambiau sa cartina geopolitica de s'Europa intrega: sos imperos prus mannos de su mundu - su tedescu, s'austro-ungaricu, s'ottomanu e su russu - an acabbau de esistire, naschinde dae sa morte issoro paritzos atteros istaos. + +Adelàsia de Torres: +Adelasia de Torres (? 1207 - Su Burgu, 1259) est istada Reina de Torres (o Logudoro) e de Gallura in su mesuevu, e Reina de Sardigna puru. +Biografia. +Segunda fiza de su soveranu de su rennu zudicale de Torres Marianu II de Lacon-Gunale, e de Annesa de Lacon-Massa de Càlari. +A dòighi/trèighi annos si cojuat cun Ubaldo Visconti, mancari sa contrariedade trigadiva de su pontèfitze Onòriu III e sas ambitziones de su re de Càlari Barisone-Torchitoriu IV de Lacon-Serra. +In su mese de santugaine de su 1232 su maridu devenit re de Gaddura e issa reina. +Devènnida biuda a trintunu annos in su mese de ghennàrgiu de su 1238, contra a sas bètias de su paba chi la cheriat fagher cojuare cun Guelfo Porcari, si torrat a cojuare, in su mese de santugaine de s'annu matessi, cun Entzu o Erricu Hohenstaufen, fìgiu naturale de s'imperadore Federicu II de Svèvia, chi teniat bìndighi annos (ma forsis bintitrès). Però la dassat noe meses a pustis de su cojuiu, in su mese de trìulas de su 1239. +Tando, si nch'est inserrada in su casteddu de Su Burgu in Gotzeanu. +In su 1246 otenet dae su paba su divòrtziu dae Entzu, e, segundu sa paristòria, si diat dever esser torrada a cojuare cun su vicàriu giudicale Micheli Zanche. +S'ùrtimu mentovu documentàriu suo, essende bia issa, est de su 1255. Paret chi siat morta in su 1259 sena eredes, cunfirmende una donatzione de s'Istadu suo a sa Crèsia, giai espressada dae su mese de martzu de su 1237. A custa donatzione si fiat apostu Entzu, chi pretendiat galu su Rennu de Torres trasmitende sos deretos soberanos suos a sos nebodes - fìgios de sa fiza -Arrigo e Nino de sa Gherardesca; ma sena cunseguèntzias. +Segundu su Libellus iudicum turritanorum fiat istada interrada «dae antis de su altare majore» de sa catedrale de Nostra Sennora de su Rennu in Àrdara; àteros, imbetzes, pessant chi siat istada interrada in sa crèsia de Santu Bainzu Màrtire in Isprollatzu. + +Vittorio Angius: +Vittorio Angius (Casteddu, 1797 o 1798 - Torinu, 1862) fiat unu istòricu e geògrafu. +Biografia. +Cando fiat re Carlo Alberto, Goffredo Casalis l'at cramadu a collaborare a su "Dizionario geografico, storico, statistico, commerciale degli Stati de S. M. il Re di Sardegna" pro sa parte chi pertocaiat sa Sardigna. Pro custu, dae su 1832 e su 1848 girat totu s'ìsula pro si documentare; su materiale collidu fiat istadu gasi meda chi nch'aiat ocupadu prus de tres partes una de totu s'òpera de Casalis. +A pustis at collaboradu a su giornale tataresu "Il Promotore", e a sa rivista casteddàrgia "La Meteora". +At iscritu sa parte sarda e italiana s'Innu natzionale sardu ("Hymnu sardu nationale") «Cunservet Deus su Re», musicadu dae su Maistru Giovanni Gonella, eseguidu pro sa prima bia in su teatru Tzìvicu de Casteddu su 20 freàrgiu de su 1844. +Est istadu finas diretore de su giornale "Dagherrotipo". A pustis est coladu a sa diretzione de su "Liceo", giornale chi aiat sustituidu su de in antis ma chi est faddidu belle deretu. +Sos cuntributos suos, mancari pòveros de crìtica e caràtere iscientìficu beru, sunt pretziosos pro sa cantidade de datos subra de sas costumàntzias e sas traditziones, de sa limba, de su deretu, de s'archeologia e de s'istòria, de sa geografia e de s'economia de sa Sardigna, comente s'àtera òpera importante sua: "Sulle famiglie nobili della Monarchia di Savoia: narrazioni fregiate dei rispettivi stemmi incisi da Giovanni Monneret ed accompagnate dalle vedute dei castelli feudali disegnati dal vero da Enrico Gonin" publicada in Torinu in su 1841-57. +In su 1848 est eletu deputadu in su collègiu de Lanusè. + +Alfonsu I de Sardigna: +Alfonsu I de Sardigna (Nàpule, 1299 - Barcellona, 1336) fiat su fìgiu minore de Giagu su Giustu e de Bianca de Angiò. +In su 1319, pro sa renùntzia a sos deretos subra de su tronu de su frade prus mannu (cramadu Giagu, est decraradu primu fìgiu e logutenente generale de su babu pro totus sos Istados de sa corona de Aragona. Gasi chi otenet su mandadu de realizare in pràtica su Rennu de Sardigna ocupende sos territòrios pisanos de s'ìsula. A capu de una armada potente ghiadu dae s'amiràlliu Francesco Carròs (o Carroz), cumpostu dae chimbanta galeras, binti cocas, chimbe linnas e àteras naes medas de gherra in ue b'aiat imbarcados ùndighi mìgia òmines intre cavalleris, fantes, balestreris e iscuderis, partit cun sa mugere dae Portfangos, in sas foghes de s'Ebro, su 30 de maju de su 1323. In manera atrivida, atzetat su cussìgiu interessadu de su "giùighe" Ugone II de Arborea de no atacare deretu Casteddu, e su 13 de làmpadas de su 1323 isbarcat in Canyelles de Palma de Sulcis, oe Portu Vesme, in su sartu de Santuanni Suerxu, pro ponner suta assèdiu Bidda de Crèsia (Igrèsias) domada a pustis de sete meses e oto dies de resistèntzia. +Lassada Igrèsias, su 13 de freàrgiu 1324 Alfonsu andat cara a Casteddu. Ma sa die 29, mèrcuris de lìssia, l'est tocadu de currer a Su Masu pro isbarrare su caminu a s'armada pisana chi, isbarcadu a sa Maddalena Spiaggia, inghierende s'istàinu de Santa Gilla colende dae Cabuderra, Uda e Dèximu pro liberare dae s'ovest sa tzitade. B'at istadu duos iscontros, unu in localidade Lutocisterna, pagu prus o mancu a s'artària de su bìviu de areoportu de como, s'àteru in sas abbas de su Golfo degli Angeli, cara a su trighìngiu de Stampaxi, cun sas naes de apògiu pisanas. Sos Aragonesos cun dificultade fiant resessidos a bincher. +Su 19 de làmpadas de su 1324 Casteddu s'est arresa. +Devènnidu re a sa morte de su babbu, su 2 de santandria de su 1327, Alfonsu, cramadu su Benignu pro su caratere modde suo. +In Sardigna intervenit petzi pro minetzare sos etzessos de sos feudatàrios e de sos ufitziales règios chi non si faghiant iscrùpulos a degumare biddas intreas, comente sa bidda de Ariagono, distruida pro rapresàllia in su 1329. +A pustis intrat in parte sua, non sena cuntrastos, su fìgiu de sa prima mugere Pedru I su Tzerimoniosu. + +Giorgio Asproni: +Giorgio Asproni (Vitzi 1809 - Roma 1876) est istadu unu polìticu e giornalista. +Biografia. +A bintibator annos si laureat in Deretu in Casteddu e, a pustis, leat sos votos. In su 1843 lu nominant canònigu penitentziale de su Capìtolu de Nùgoro e leat s'incàrrigu de dotzente de Teologia morale in su Seminàriu locale finas a su 1847. In cussu annu matessi si nche tramudat a Gènova pro cuntrastos cun su cleru e cun s'ambiente nùgoresu contràrios a sas ideas democràticas suas. In Gènova frecuentat esponentes de sas currentes democràticas chi li cunfirmant s'idea sua de sa netzessidade chi sa Sardigna mantenzeret un'identidade sua mancari in intro de s'ordinamentu natzionale. Collaborat cun Il Pensiero Italiano dae ue s'auguraiat una collaboratzione prus istrinta intre sa Sardigna e sa Ligùria a dannu de su Piemonte privilegiadu dae su guvernu federale. Devenit membru de su Circolo Italiano. In Nùgoro creat un'agregatzione de custa casta de orientamentu democràticu e republicanu. Si presentat a sas eletziones de sa I legisladura in su 1848, resessit a si fàghere elèghere a su Parlamentu subalpinu, ma s'èsitu est annulladu essende incumpatibile cun s'incàrrigu de canònigu benefitziàriu. Si dimitit dae custu incàrrigu in su 1849 e si torrat a presentare a sas eletziones de sa III legisladuras in su collègiu de Lanusei e est elèghidu. Est istadu deputadu in sas IV, V, VII, IX, X, XI, e in sa XII legisladuras ponende·si cun sa sinistra. Fiat aversàriu de Camillo Benso conte de Cavour chi sighiat una polìtica liberìstica a dannu de sos interessos de s'ìsula. Giornalista ativu meda, de ispiratzione democràtica, at iscritu in sos periòdicos prus mannos de s'època. A issu est atribuidu s'opùsculu famadu "Proggetto di legge pel miglioramento de'Regolari dell'Isola di Sardigna", de su 1850. +In su 1859 partìzipat in manera ativa a sos motos patriòticos risorgimentales regollende dinare e armas pro sos voluntàrios. In custu clima fundat in Torinu sa Società dei Liberi Comizi, promovende sa creatzione de su giornale Lo stendardo italiano. +Faghet parte de s'ispeditzione de sos Milli de Garibaldi. Sighit sos garibaldinos a Palermu in su mese de austu de su 1860 e a pustis a Nàpule. Inoghe, tenende raportos cun sos esponentes democràticos meridionales, cumintzat una collaboratzione cun sos periòdicos napuletanos prus importantes, in mesu de cussos Il popolo d'Italia devenende·nde su diretore. +In sos annos 1863-1867 tenet cuntatos medas cun su movimentu operaju, partitzipende finas a su cungressu X de sas Sotziedades operajas in Parma. Est su mamentu chi s'acurtziat de prus a sas ideas maginianas. In su 1865 intrat in cuntatu finas cun Bakunin chi si fiat istabilidu in Nàpule. +In su 1869 est reconnotu comente unu de sos cuspiradores chi ant organizadu un'insurretzione generale, minetzende su guvernu. +Sos diàrios suos, agatados dae su giornalista e istòricu Bruno Josto Anedda, sunt publicados in Collettanea Calaritana (testos e documentos inèditos o raros publicados dae sa Facultade de Iscièntzias Polìticas de Casteddu). + +Sergio Atzeni: +Sergio Atzeni (Cabuderra, 1952 - Ìsula de Santu Pedru, 1995) est istadu iscritore e giornalista. +Biografia. +A 14 annos iscriet su primu artìculu, e pro tempus meda at a collaborare a sa pàgina sarda de l'Unità e cun sos giornales isulanos (at a iscrìere retzensiones e contos in La Nuova Sardegna dae su 1975 a su 1984). Cun su contu "Gli amori, le avventure e la morte di un elefante bianco" at bintu in su Mystfest de su 1981 (s'annu imbeniente at a essire in sos Gialli Mondadori). +Cando Sellerio li publicat, in su 1986, "Apologo del giudice bandito", dassat su traballu in s'Enel e comintzat una vida de iscritore de professione, moende a logos diferentes de s'Europa, faghende traballos medas, ma mescamente su tradutore e su consulente pro sas domos de imprenta italianas prus de importu. In su 1997, dae su segundu romanzu suo, Il figlio di Bakunin (1991), Gianfranco Cabiddu nde bogat una pelìcula. "Il quinto passo è l'addio" est su de tres, editadu dae Mondadori. Su 6 de cabudanni de su 1995, iscumparet in mare a probe de s'ìsula de Santu Pedru. Pagas dies a pustis de sa morte essit su de bator romanzos suos, "Passavamo sulla terra leggeri". Àteras òperas medas, sunt publicadas pòstumas + +Honorè de Balzac: +Honorè de Balzac (Tours, 1799 - Parigi, 1850) est istadu unu iscritore. +Biografia. +A pustis de aer publicadu sa prima òpera sua iscrita in versos, Cromwell, un'amigu de famìlia li cussigiat de dassare sa carrera literària. Isse sighit a iscriere ma sena resurtadu. Sa situatzione econòmica sua est mala etotu, galu peus a pustis de su fallimentu de sa tipografia chi aiat comporadu. Pro custu est obrigadu a iscriere sena pasu. Pessende de faghere fortuna, benit a Sardigna pro isfrutare sas iscòrias de sa prata de sas minas de sa Nurra. Dae su biagiu no otenit su chi isperaiat, difatis s'isfrutamentu de sas iscòrias fiat giai istadu assinnadu a su genovesu Pezzi, arribadu in antis suo. +Prenu de amargura andat tando a su Sud de s'ìsula, a Domusnoas, cun s'isetu de otennere s'isfrutamentu de sas iscòrias de sas minas de cue, ma non tenende prus mancu una sesina est custrintu a torrare a Frantza. In una lìtera chi aiat iscritu a sa fèmina sua, Hanska, su 17 de abrile de su 1838, descriet sa Sardigna comente una terra agreste, sena cultivatziones cun òmines bestidos de istratzu e cun fèminas chi faghiant su pane dae sa farina de lande. Una terra desèrtica cun savanas de pramas agrestes e cun cabras in totue chi distruiant totu. +A costagios de custa miseria, descriet biddas cun bestires de richesa manna e cun terrinos cultivados. Duncas una terra prena de cuntraditziones. Dassat s'ìsula tristu e discuntentu ma semper cun s'isperu de torrare pro s'irrichire. + +Bachisio Bandinu: +Bachisio Bandinu (Vitzi 1939 - ) este unu antropologu, giornalista e publitzista sardu. +Biografia. +Istudiosu de cultura populare dae su 1972, animat in manera originale sa kistione supra de s'identidade ponèndesi in sa prospettiva de su diàlogu intre antropologia e iskièntzias sotziales. +In su 1976 iscrivet, cun G. Barbiellini Amidi, su sàziu "Il Re è un feticcio", ube analizat su rapportu intre su mundu traditzionale de su pastoriu e sa tzivilitade de sos consumos. In su 1980 iscrivet "Costa Smeralda", un'àtteru cuntributu a s'anàlisi de su rapportu traditzione/innovatzione. In su 1993 binket su prèmiu Funtana Elighes e in su 1999 lu fakent direttore de "L'Unione sarda". Est presidente de sa "Fondazione Sardinia". +Unos cantos traballos suos sunt de cussiderare unu contributu mannu pro sa lettura de s'istòria cuntemporànea de Sardigna. + +Camillo Bellieni: +Biografia. +Laureadu in Leges in Tàtari e in Filosofia, in Roma. At bìvidu in Nàpule, frecuentende sos tzìrculos culturales partenopeos; e, in ie, s'est cojuadu cun Margherita Ciampo. +Boluntàriu in su prima gherra mondiale, cumbatit comente sordadu sèmplitze in su regimentu de fanteria 134 in una batalla in su Carsu. Devènnidu sutatenente in su de 43 regimentos de fanteria, nche lu tramudant dae sas trintzeas de Plava a sas de sas Frasche. At militadu in sa Brigada Tàtari in s'altura de Asiago. In su mese de santugaine de su 1917 lu ferint in manera sèria. Retzi finas duas medàllias pro su balore militare. A pustis de sa gherra partitzipat a su movimentu de sos cumbatentes sardos chi at fatu naschere su Partidu Sardu de Atzione, devenende unu de sos ideòlogos majores. Pro custu patit sa repressione fassista. Est suta cuntrollu fitianu, lu suspendent dae sa dotzèntzia universitària in Bologna e s'addatat a faghere su professore precàriu in tzitades diferentes de su cuntinente, s'ùrtima Trieste dae su 1925. +A pustis de su 1943 torrat a Sardigna, a Tàtari, ue faghet su bibliotecàriu de s'Universidade. Cròmpidos sos limites de edade, si ritirat in Nàpule in ue abarrat finas a sa morte. At collaboradu a sas rivistas "Volontà", "Critica politica" e "Il Nuraghe" de Remundu Carta Raspi. +Òperas. +Sa mezus òpera istòrica sua est "La Sardigna nella civiltà dell'Alto Medioevo", imprentada in duos volùmenes dae sos tipos de Fossataro in su 1973. + +Orgòsolo: +Orgòsolo est una bidda de s'ìsula de Sardigna de 4538 bividores de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai. +S'economia sua est basada in sa pastoria e in su turismu, mascamente pro bisitare sos Murales, oe si at sa connoscentzia de sa bidda in Italia e in foras de Italia. Custa traditzione de sos murales est naschida in sos annos '60, paris cun sa protesta polìtiga contras a s'idea de s'Istadu de ponner bases de addestramentu militare in sa localidade de Pratobello, a mesu caminu dae Orgòsolo a Fonne. Sos Murales sunt rappresentados disignos politigos, problemas antigos, iscenas quotidianas de sa bidda o tradiziones antigas. +Mancari su Patronu de sa bidda siat Santu Perdu e sa sua festa siat meda intesa e tzelebrada, sa festa chi si faghet de prus est "Nostra Segnora de Mesaustu", propriu sa die de mesaustu, su 15 de Austu de cad'annu. In custa festa si faghet una manna protzessione, cun prus de 100 caddos e medas costùmenes tradizionales orgolesos. In sa protzessione bater ommines pigant sa Madonna drommia, chi est meda pesante. Sa festa sighit cun sa Vardia, sa famosa cursa de sos caddos. Sa festa cumentzat su 13 e accabat su 23, e su 23 si faget una atera protzessione, a de notte, peroe bi sunt sempere medas costùmenes e caddos. + +Luras: +Luras (in galluresu "Lurisi") est una bidda situada me sa Gallura in sa Meria o Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu, subra a una lada de granitu a nord de su Monte Limbara, a 508 mt de altitudine a pagus kilometros dae Tèmpiu. Sa terra sua tenit una superfizie de 90kmq cun una populatzione de 2657 abitantes. + +Roma: +Roma est sa capitale e sa tzitade pius manna de s'Itàlia cun unos 2.700.000 abitantes collocados in d'un'area de 1.285 km², est su comune pius populadu e pius mannu de tota s'Italia. +Roma est istada sa capitale de s'Imperu Romanu e su centru de sa cristianidade cattoliga. +Cun pius de 26 miliones de visitadores in su 2007, Roma est sa tertza tzitade in Europa e s'ottava in su mundu comente numeru de presentzias turistigas. +Su tzentru istoricu de Roma est iscrittu in sa lista de sos Patrimonios de s'Umanidade (World Heritage Sites) de s'UNESCO. + +Natzione: +Una natzione, pro esistire, depit tennere unu populu e unu territoriu. + +Macintosh: +Macintosh, incurtzadu comente Mac, est una famìlia de carculadores personales connotos meda, fabricados dae su 1984 dae sa Apple Computer Inc. (Cupertino, California) chi isfrutant su sistema operativu MacOS (como Mac OS X). Su Mac originale est istadu su primu elaboradore cun una interfaghe gràfica e unu sorighitu de sèrie, chi at interessadu una cantidade manna de utentes in totu su mundu, proponende una manera avantzada e in su matessi tempus fàtzile de impreu de s'informàtica personale. Cun su Mac, sa Apple at mediadu s'èsitu negativu de sos primos Apple Lisa, chi l'aiat pretzèdidu, sena otenner su resurtadu isperadu. Cun custu aparadu informàticu nou, Apple aiat mustradu chi s'idea de su cuntzetu de iscriania virtuale chi si fundaiat in una interfaghe WIMP (Windows, Icons, Mouse, Pointer) fiat su mègius e su chi teniat prus fortza de torrai a nou. + +Stanis Dessy: +Stanis Dessy (Àrthana, 1900 - Tàtari, 1986) fiat unu pintore sardu. +Biografia. +A pustis de su ginnàsiu in Casteddu s'est iscritu a s'Acadèmia de sas Bellas Artes in Roma. In su 1921 est torradu a Casteddu, in ue at fatu su professore de disinnu in s'Iscola de rieducatzione pro mutilados. Ciusa l'at cussigiadu de traballare comente tzeramista ma at a preferrere sa pintura. At fatu de modellu pro s'istàtua de L'Ucciso. At debutadu in sa mustra de su tzìrculu universitàriu catòlicu. In su 1922 su Giornale d'Italia at publicadu in sa pàgina sarda unu profilu de s'artista. +S'annu imbeniente at espostu in sa Cuadriennale de Torinu su ghissu Cinzio, retratu de su figiu de Ciusa. At incumintzadu a collaborare cun sa rivista Il Nuraghe e a traballare comente issenògrafu in sa Compagnia Stabile Sarda. In su '25 at espostu in sa III Biennale romana e in sa Mustra de arte de Casteddu. In su 1926 si nche est tramudadu a Tàtari. In su 1927 at incumintzadu a istudiare sa pintura tedesca e fiaminga. In su 1930 s'est cojuadu cun Ada Dessì. In su matessi annu at partetzipadu a sa segunda espositzione de litografia e xilografia in Chicago e at isperimentadu s'acuaforte ghiadu dae Melis Marini. In su mese de santandria est andadu a Parigi ma sena resurtadu perunu. At comporadu istampas antigas de Dürer e Rembrandt. Si dèdicat a su monotipu. +In su 1937 duas xilografias sunt incluidas in sa regorta de su "British Museum". In su 1938 in sa IX Sindacale Nuorese at bintu su prèmiu PNF pro sa pintura. In su 1940 at espostu in una personale de xilografia in sa Biennale de Venezia. In sa Biennale de su 1942 at espostu sa xilografia Notte di San Giovanni. In su 1944 at disinnadu paris cun Tavolara sa tèssera de su Partidu Sardu. In su 1949 at collaboradu cun sa rivista Ichnusa e s'est iscritu a su sindacadu regionale de sos artistas. In su 1952 at partetzipadu pro s'ùrtima bia a sa Biennale de Venezia. +In su 1956 at organizadu cun Tavolara sa V Mustra de intzisiones italianas. In su 1957 at partetzipadu a sa de sete mustras de su Premiu del Fiorino. In su 1959 in s'Unione sarda Frantziscu Màsala l'at acusadu de indiferèntzia pro sos problemas sotziales. Issu at rispostu chi sa pintura sua unu caràtere sotziale lu tenet, giai chi est destinada a li garantire su sustentamentu. In su 1960 at donadu sa pintura La Cena in Emmaus a su Collegium Mazotti. In su 1964 at espostu in una personale in sa Rassinna de xilografia sarda e piemontese de Torinu. In su 1977 s'aministratzione provintziale tataresa l'at dedicadu una mustra antològica. +Unas cantas òperas. +Cinzio (brunzu), 1921-22 +Mendicanti, 1924 +Ada nel giardino, 1927 +Zia Remondica, 1928 +Mendicanti di Monte Gonare (xilografia), 1930 +Ada (màrmaru), 1931 +Zio Paolo, 1939 +La Giustizia, 1943-45 +Fonte bibliogràfica: ALTEA, G. - MAGNANI, M. Stanis Dessy, Ilisso, Nùgoro, 2002. + +Bonaccattu: +Bonaccàttu (o "Bonàrcadu" in sa forma italianitzada) est una bidda sarda de 1700 abitantes de sa provintzia de Oristanis, chi s'azzappat in s'artura de su Monteferru. S'economia est agropastorale. Sa bidda est connota mescamente pro sa festa de Nostra Sennora de Bonacatu, su 18 e 19 de cabudanni. Sa variante de limba sarda bonarcadesa est una limba de Mesania, agattandesi in su tempusu giudicale in sa lacana in mesu a su giudicau de Torres e cussu de Arborea. +Istoria. +Gratzias a su fertile terrinu bonarcadesu paris cun sas benas de abba in custa zona s'omine at cumintzadu a biver dae sos tempos prus anticos, comente si podet cumprender dae sos tadzos de nuraghes chi si podent azzappare. +Bonaccattu tenet in Sardigna sa cantidade prus manna de Nuraghes a “corridoio”, chi nuraghes non sunt, ca lis mancat sa tholos e sas àteras carateristica chi desini unu nuraghe veru. +Sa parte prus manna de sos nuraghes bonarcadesos si podet azzappare a chirru de Paule: Ziligherto, Serra Crastula, Scovera, Campu Scudu, Sas Losas e Livandru. +S'azzappant fintzas tumbas de zigantes, derrutas pro differentes motivos in s'edade de Mesu. +Su passazzu de sos romanos est istettidu azzertadu, cun sos tribaglios de restauratzione de su Santuario de Nosta Sennnora de Bonaccattu, inue est istettidu acatadu, in terra, unu mosaico chi a ponner mente a sos istudios fattos, datan sa pesadura de sa cresiedda a su 400 a pustis de Cristos. +Acurtzu a Bonaccattu b'aiat sa cresia de Santu Jorgi de Caecaria, tzitada in su Kondaghe de Santa Maria de Bonaccattu, ischeda n. 25. Est importante a l'amentare ca tratat de su kertu de su priore Nicolaus contra de Bera de Zori,fiza de Pretu Seke,liberu maiorali e de Alene de Zori, libera, chi at tentadu, chene bi resesire, de difender sa libertade de sos duos fizos, dae sa "serbitude" a sa "ditta cresia" e sa libertade sua matessi ca su Priore Nicolaus non la cheriat reconoscher comente libera.Totu sende chi Bera e sa famìllia sua fiant cristianos e catolicos e su priore, periissu cristianu,los at cherfios, e sa "corono de curatoria l'at dadu resone, serbos de sa cresia de Santu Jorgi. + +Calcio: +Su calcio o jogu de su pallone (o de sa bocia oburu a segunda de zertos ditzionàrios fùbalu) est un'isport imbentadu dae sos inglesos (football) in su sèculu XIX. +Su calcio comente si joga como est istadu codificadu in Inghilterra cando in su 1863 sun istadas istabilidas sas regulas de su jogu (Laws of the Game). Su calcio a livellu internatzionale est guvernadu dae sa Fédération Internationale de Football Association connotta dae tottu cun sa sigla FIFA. Sa cumpetizione pius importante est su campionadu mundiale chi si jogat ogni battor annos. Custu eventu este su pius sighidu de totu su mundu difattis s'audience este su doppiu de sa de sas Olimpiades. +Su jogu. +Si acarant duas trumas de ùndighi giogadores, chi chircant onzi una de ghetare sa botza a intru de sa retza de s'atra. + +Isoglossa: +Un'isoglossa est una lìnia ideale in una mapa linguìstica otenta aunende sos puntos chi currispondent a unu matessi fenòmenu fonèticu, chi sinnat sa làcana de duas àreas distintas: lìnia de i. + +Acrònimu: +Vocàbulu formadu ponzende umpare partes de nessi duas paràulas, costituidu dae su cumintzu de sa prima e dae s'agabu de sa segunda, p. es., informàtica dae infor(matzione auto)màtica, o dae su cumintzu de ambas paràulas, p. es., modem dae s'ingl. mod(ulator) dem(odulator) o, a su sòlitu, dae àteras cumbinatziones, p. es., radar, dae s'ingl. ra(dio) d(etection) a(nd) r(anging) o, finas, p. es., sonar dae so(und) n(avigation) a(nd) r(anging). + +Gosos: +Sos gosos o gòggius sun cantos devotzionales e/o paralitùrzicos in onore de sos santos o de Nostra Sennora. Sa paràgula "gosos" e sas variantes suas "gotzos" e "cotzos" diffusas in su capu 'e susu de s'ìsula benin dae su castillanu "gozos", cando chi sas variantes de sa parte meridionale "goggius", "goccius", "coggius" benin dae su catalanu "goigs". Ambas paràgulas ibèricas, benin derettas dae su latinu gaudium «cuntentesa». In sa zona tzentrale de sa Sardigna est impreada finas sa paràgula "grobbes" chi arribbat dae su catalanu cobla/cobles; mancari non siet impreada petzi pro cumponimentos devotzionales e/o paralitùrzicos ma finas pro cumponimentos satìricos chi no an forma de gosos. +Est unu cantu monòdicu, est a narrer cantadu petzi cun una tonalidade. +Sa cuartina de apertura si podet partire in duas perras de duos versos cada una: sos primos duos versos introduchen su tema de su cantu, sos àtteros duos sun sa "torrada". Sichin sas istrofas, mascamente sestas de ottonàrios, in ube est cantau su tema. +S'ùrtima istrofa est una cuartina. Cada istrofa est serrada dae sa torrada chi est ripìtia duas bortas. +S'aspettu prus de importu de custa tipolozia de cantu est chi, mancari siat unu pacu monòtonu comente melodia, azudat sos fideles pro sa retentiva e s'esecussione de sa torrada. Pro su chi pertoccat sa mètrica, s'ùrtimu versu de cada istrofa tenet sa matessi rima de su secundu de sa torrada e annùntziat a sos fideles cando est su mamentu de cantare. +Intre sas attestassiones de sa paràgula gosos in Sardigna s'ammentat sa de Juan Espina Velasco, s'incuisidore, in su 1640, in sa relassione sua subra de su viazu Tàtari-Casteddu, Casteddu-Tàtari. Firmandesi in Sueddi in sa crèsia de Santu Zorzi aiat ordinau de cantare sos gozos. De cussos cantos non s'ischit nen sa limba nen s'istruttura istròfica. De su cumponimentu Gosos chi si narran cun su ufìtziu de sos mortos, imbetzes, tenimus su testu cumpletu iscritu in sardu. A dolu mannu, cun sa documentassione chi tenimus est diffìtzile meda a facher una cale si siat ipòtesi subra de s'orìgine issoro. + +Cantu a tenore: +Su cantu a tenore, ki est unu cantu polifònicu, est s'espressione musicale prus antiga de sa Sardigna e est sa proa de s'esistèntzia in s'ìsula de sa pràtica polifònica, giai dae èpocas antigas. Cufforma a su giassu, leat su nùmen de qussertu (in Mamuyada e in sa Baronia arta), cuncordu (in Cùllieri, Santu Lussurzu, Fonne, in sa Barbàgia de Ollolai, in Bolòthana e Orane), cuntratu (galu in Fonne e Sèneghe), cuntzertu o cuncertu in su Guilcier e in su Barigadu. +Sos cantadores sunt bator: su Bassu, sa Contra, sa Mesu Boghe, sa Boghe. Sunt postos a chircu rapresentende, gasi, sa forma architetònica prus importante de tzivilidade de sa Sardigna: su nuraghe. +Duas de sas boghes, su Bassu e sa Contra, sunt guturales e sunt sas chi dant a su cantu a tenore particularidade e peculiaridade. +Su Bassu cun unu sonu grae e profundu mantenet sa matessi tonalidade de sa boghe solista. Sa Contra est una cuinta subra de su Bassu e at unu sonu prus liniare, metàllicu e prus pagu vibradu. Contra e Bassu paris, faghent su sonu onomatopèicu "Bim Bam Boo" e non mudant mai nota in antis de su tzinnu de sa boghe solista. +Sa Mesu Boghe chi irrichit su cantu cun virtuosismos de sa boghe, mutidos "giradas", si aunit a sas duas boghes guturales faghende in paris unu acumpanzamentu armònicu pro sa boghe solista, chi ghiat su tenore intonende e cadenzende su cantu belle totu in manera sillàbica. +Est diftzile meda a istabilire sas origìnes de su cantu a tenore ki, a párrer de unos cantos, diat dever ténner prus de 4000 annos. +Su cantu a tenore diat parrer ligadu a sa bida pastorale, a sa solidade de su pastore in su sartu cun su bestiàmen e cun sa natura matessi. Diant esser sos animales ei sa natura chi ant ispiradu sas boghes. Diat poder esser chi sa Contra siat nàschida dae s'istrochidura de sa berbeghe, su Bassu dae sa 'e sa baca e sa Mesu Boghe dae sa 'e su bentu. + +Remundu Piras: +Piras, Remundu (Biddanoa Monteleone 1905 - 1978). Poete, improvisadore. +Autodidata, at cumintzadu a cantare in sas festas locales cando teniat petzi deghennoe annos. Pro trèighi annos, dae su 1932 a su 1945, l'aiant custrintu a abarrare a sa muda pro more de su divietu de cantare impostu dae su rezìmene fassista a totus sos cantadores. +Reconnotu dae totus comente unu de sos cantadores prus mannos, fiat dotadu de unu sensu crìticu naturale e de un vocatzione ispantosa a cumponner poesias in su mamentu; cumpeter cun isse in subra de su palcu fiat difìtzile meda. Est cunsideradu su cumponidore prus mannu de "modas", tipu de cumponimentu chi cumparit in sas garas a inghìriu de sa medade de sos annos Binti, e chi est cunsiderada sa proa poètica prus distintiva de s'abilidade de s'improvisadore. +Sos versos de "tziu Remundu" sunt una testimònia ùnica finas dae su puntu de bista linguìsticu, pro sa richesa de su lèssicu, sa bundàntzia e s'orizinalidade de sas imàzines. Una produtzione interessante meda finas suta su puntu de bista sotzio-antropolòzicu, pro sas noas subra de sos raportos sotziales, de sas cunditziones econòmicas e de sas superstitziones. +Non si connoschet totu sa produtzione intrea sua. Petzi a pustis de sa morte est istada curada una regorta de poesias, chi sunt però de tipu meditativu: Mistèriu, regorta de sonetos; Bonas Noas, sàtiras e tertzinas; Sas Modas, cantos longos chi congruiant sas garas poèticas; A bolu, otavas improvisadas. + +Melchiorre Murenu: +Fizu de Batista Ledda, aiat leadu su sambenadu de sa zaja materna. +Biografia. +A s'edade de tres annos, a causa de sa pigota fiat devènnidu tzurpu; a deghe annos, aiant arrestadu su babu, mortu deretu a pustis, dassende sa famìlia in misèria. Custos eventos los contat cun tristura, ma finas cun dinnidade manna, in sa poesia "Sùplica a Mussennor Bua", unu cuadru de sa bida sua prena de anneos, e, in su matessi tempus, una testimonia de sa fide manna chi tenìat in Deus. +Mancari no apat pòdidu imparare a legher e a iscrier, sas poesias suas sunt espressione de una profundidade culturale non comuna: una cultura chi s'alimentaiat cun su patrimòniu teolòzicu e filosòficu de su catolitzèsimu. Isse, chi teniat una memòria istraordinària, andaiat fitianu a missa e, iscurtende sos preigadores e sighende sa letura de sos testos bìblicos, s'aiat fatu unu patrimòniu de connoschèntzias reliziosas chi, a su tempus, fiat tìpicu de sos poetas. +Gasi chi, aiat cumintzadu a andare a sas festas de sas biddas, improvisende cunforme a comente l'ispiriaìant sa bena artìstica sua de moralista abistu e s'umore sarcàsticu chi teniat. No est de badas chi una de sas poesias prus famadas est "Sas isporchìtzias de Bosa", una sàtira prena de benenu contra de sa bidda de sa Planargia. +Non mancant sas poesias de impinnu sotziale, che a "S'istadu de Sardigna, o sa batorina", iscrita in ocasione de sa Lege de sas tancas de su 1820, chi at a abarrare a amentare sos dannos de un'isvilupu capitalìsticu sena règulas: «"Tancas serradas a muru / fatas a s'aferra aferra / si su Chelu fiat in terra / l'aiant serradu puru"». +Sa morte sua fiat istada su cuncruimentu tràzicu de una bida prena de anneos: una note de Santugaine tres òmines si fiant presentados a domo de unos cantos amigos chi lu fiant istranzende, mandados, naraìant issos, dae su poeta Maloccu, aversàriu mannu in sas garas poèticas e, in su matessi tempus, amigu carrale de Murenu. A pustis de l'aer postu in fatu, nche l'aiant ghetadu dae una pèntuma, ochiendelu. + +Condaghe de Santa Maria de Bonàrcado: +Rezistru patrimoniale de su monastèriu de Santa Maria de Bonàrcado in su Rennu de Arvarè, chi cuntenet ischedas in limba sarda arboresa dae su sèculu XII a su sèculu XIII . +Editadu pro sa prima bia in su 1937 dae Raimondo Carta Raspi, e torradu a publicare dae Maurizio Virdis in su 1982. +Arribat dae sa biblioteca Guillot de s'Alighera. +Su manoscritu pergamenàtzeu est formadu dae 95 cartas numeradas ma cun s'òrdine cronolòzicu internu alteradu, ca nche l'aiant copiadu a pustis dae ischedas iscapas e sena òrdine. +Sos primos documentos sunt, pagu prus o mancu, de su 1180 ca, in sas ischedas 33 e 37, sunt amentadas «donna Agalbursa regina d.Arborea » e maridu suo «iudice Barusone d.Arborea» de cussa època. +Sos ùrtimos sunt de su 1261. + +Cuntratu a cumpàngios: +Unu cuntratu a cumpàngios est unu assòtziu intre duos pastores, propietàrios minores o mèdios, chi duraiat un'annu. Est unu tipu de cuntratu chi esistiat petzi in Sardigna e galu impreadu in carchi zona finas a sos annos Sessanta. A su sòlitu si poniant paris duos pastores minores chi si partziant su traballu in manera ratzionale e s'agiudaiant in sa gestione de su cuile. Fiat basadu totu in su tziclu de su late, est a narrer, sa prima die chie faghiat prus pagu late lu daiat a su chi nd'aiat murtu de prus e custu si faghiat su casu, s'àteru pessaiat a sos imperios de su traballu. Cando su chi faghiat prus pagu late nche superaiat cun sa cantidade versada a s'àteru, sa cantidade de su cumpàngiu, tando fiat custu ùrtimu chi deviat dare su produtu suo, a manera chi s'àteru si poderet fagher su casu. Cando a unu li tocaiat sa die pro fagher su casu, s'àteru paschiat su bestiàmene. Sas ispesas fiant individuales, s'afitu de sa pastura fiat pagadu in base a sa cantidade de su bestiàmene chi teniat onniunu. Sa comodidade de custu assòtziu fiat chi su pastore non fiat semper ligadu a su cuile, ma teniat sa possibilidade de si moer e andare a fagher àteros imperios. + +Gianfranco Zola: +Zola, Gianfranco (Ulìana 1966 - ) est unu giogadore de pallone. +Segunda punta, est istadu unu nùmeru deghe clàssicu; lestru, fantasiosu, malu a lu marcare, e capatzu de sinnare in onzi manera. Sena duda peruna, est istadu su giogadore sardu prus forte de semper e unu de sos mezus in Itàlia, in sas ùrtimas decadas. Cun su cumportamentu suo semper curretu, est istadu unu campione in intro e in foras de su campu. +At cumintzadu a giogare in sa Corrasi, iscuadra de sa bidda sua, e in su 1984/85 est coladu a sa Nuorese in sèrie C2. In su 1986/87 est andadu a sa Torres de Tàtari binchende su campionadu de C2; pro duos annos s'est postu in mustra in C1 e in su 1989/90, comporadu dae su S.S.C. Napoli, at fatu s'esòrdiu in sèrie A binchende s'iscudetu cun s'iscuadra de Maradona. S'annu imbeniente at bintu finas sa Supercopa Italiana e est devènnidu s'erede de Maradona chi aiat dassadu su Napoli. S'esperièntzia napuletana est fundamentale; devenit unu de sos zogadores prus fortes in Itàlia, famadu pro sos tiros de punitzione e pro sa fantàsia de su giogu suo, tantu chi in su 1991 est arribadu a bestire sa màllia biaita de sa natzionale italiana. Dae su 1993/94 a su 1995/96 at disputadu tres istajones cun su Parma, semper a livellos artos meda, binchende sa Supercopa Europea in su 1993/94 e sa Copa UEFA in su 1994/95. +In su 1996/97, a istajone giai cumintzada, at dassadu s'Itàlia andende a giogare in Inghilterra cun su Chelsea; in pagu tempus est devènnidu su bandelariu de s'iscuadra londinesa, istimadu dae cumpàngios e tifosos e respetadu dae sos aversàrios. Cun sa màllia de sos "blue's", chi dae annos medas non binchiant nudda, cunchistat sa Copa de Inghilterra in su 1996/97 e in su 1999/2000, sa Copa de sas Copas e sa Copa de Lega Inglesa in su 1997/98, sa Supercopa Europea in su 1998/99 e sa Supercopa Inglesa in su 2000/2001. "Magic Box", comente lu mutint sos tifosos de su Chelsea, est istadu nominadu su mezus giogadore de su campionadu inglesu in su 1997; in su 2003 est istadu elèghidu su mezus giogadore de semper in s'istòria de su Chelsea. +In su 2003 si nche est torradu a Sardigna pro giogare cun su Casteddu; profeta in sa terra sua, in su 2003/04 at bintu su campionadu de Sèrie B ghiende s'iscuadra chi torrat a artiare a sèrie A. S'annu imbeniente est torradu a giogare in sèrie màssima a pustis de oto annos ritirende·si dae s'atividade agonìstica a sa fine de s'istajone. In su 2004, pro sos mèritos suos, est istadu nominadu dae sa reina Lisabeta de Inghilterra "Membru onoràriu de s'Imperu Britànnicu", tìtulu onorìficu massimu pro sos istranzos. +Cun sa màllia de sa natzionale italiana contat 35 partidas e 8 retes. In su 1994 at leadu parte a sos Mundiales, in manera pagu fortunada mancari s'Itàlia fiat arribada segunda; finas in sos Europeos de su 1996 non est fortunadu meda. No est istadu cunvocadu pro sos mundiales de su 1998, mancari sas retes suas de importu in sas cualificatziones. At giogadu 238 partidas, cun 90 retes, in sèrie A e 312 partidas, cun 90 retes, in Premier League. + +Sartiglia: +Sa Sartìglia est una cùrta a caddu, a sa manera de sas ziostras de s'Edade Mèdia, chi si faghet in Aristanis s'ùrtima domìniga de Carrasegare e su martis imbeniente. Sos cadderis chi bi leant parte, currende a parafua, devent inferchire cun un'istocu un'isteddu istampadu in mesu, chi est apicadu a unu filu, in artu, in sa pista de sa cursa; segundu sa traditzione, prus sunt sos isteddos inferchidos, prus bona at a esser s'annada in sos campos. Sa festa est amaniada dae sos grèmios artesanos de sos massajos (Santu Zuanne) e de sos maistros de linna (Santu Zosepe), chi si partzint s'aparitzu de sas duas dies de cursa. +Sa cursa est s'ùrtimu mamentu de sa festa, antibitzada dae àteros ritos sighidos meda dae sa zente aristanesa, mescamente sa bestidura de su capu de sa cursa, connotu cun su nùmene de componidori. Custu, sètzidu in una cadrea posta subra de una mesita, in unu logu frunidu cun frores e trigu, est bestidu dae duas pitzocas, mutidas massajeddas, ghiadas dae una massaja manna, chi est sa muzere de su presidente de su grèmiu. Su bestire de su componidori s'assimizat meda a su costùmene de sos massajos aristanesos de su Setighentos: sa camisa, bianca e a mànigas ampras, est presa a su bratzu cun tres fetas coloradas; su tzingheddu est largu, de pedde e cun una fìbia de prata pro regher sos cartzones. Sa cara est cuguzada dae una caratza de linna, chi non tenet bisura nen de mascru nen de fèmina, mantesa dae unu mucadore de seda annodadu in su gatzile; sa conca imbetzes est cuguzada dae unu belu brodadu e dae unu capeddu nieddu tzilìndricu chi at sustituidu sa berrita ruja, prus antiga meda. Su cojetu, una casta de gropete longu sena mànigas e serradu cun butones de prata, chi falat finas a sos ghenugros, cuguzat su restu de su bestire. +Àteros mamentos de sa festa chi antibitzant sa cursa a s'isteddu sunt s'isfilada de sos costùmenes, cun sos tumbarinos e sos trumbiteris, e sa beneditzione de sa zente, fata dae su cumponidori cun unu màtzulu de violetas infustas de aba; su màtzulu est cramadu sa pipia de maju. +Sa Sartiglia tenet orìzines antigas meda. Paret chi siat istada introduida in Otzidente dae sos Crotziados intre su 1118 e su 1200, cando chi in Aristanis podet esser datada a inghìriu de sa medade de su sec. XIII. In sa festa aristanesa elementos de sa traditzione sarda, che a su ritu de sa fecundidade espressadu dae s'isteddu, sa mustra de s'abilidade a caddu e sa caratza de su componidori, si miscrant a elementos ispannolos, che a unas cantas partes de su bestire e, mescamente, su nùmene de sa festa chi benit dae s'ispannolu "sortija", derivadu dae su latinu "sorticula" diminutivu de "sors" chi cheret narrer sorte, fortzuna. Finas su nùmene de su capu de sa festa, su componidori, derivat dae s'ispannolu "componedor" chi fiat su mastru de campu, figura militare tìpica de sa sortija ispannola. + +Pedru Casu: +Pedru Casu (Bilchidda 1878-1954) fit unu iscritore. +Est istadu unu de sos iscritores importantes de sa literatura sarda de sa prima medade de su Noighentos. +Ziai dae pitzinnu s'est interessadu a cosas medas. Est istadu preìderu de sa bidda sua (Berchidda), pro prus de baranta annos, famadu in totu sa Sardinna pro sas prèigas suas in limba logudoresa. Est istadu maistru de italianu in sos seminàrios de Otieri e Tàtari. +At collaboradu cun medas cuotidianos e rivistas, siat de Sardigna siat de su continente. At bortadu in sardu sa Divina Commedia in su 1929 e, semper in sardu, at iscritu poesias medas e bortadu in limba autores medas, non petzi natzionales. +Pro totu sa bida at isetadu sa fine de sa cumpilatzione de su "Vocabolàriu sardu-logudoresu/italianu", publicadu dae pagu. +At iscritu meda finas in italianu: in deghe annos at deghe romanzos e chimbe libros de contos. Su tema prus importante chi cumparit de prus est s'augùriu a sa Sardigna pro unu cras prenu de lughe. + +Antoni Cossu: +Antoni Cossu (Santu Lussurzu, 1927 - 2002) est istadu unu romanzieri e poeta sardu. +Biografia. +Laureadu in Lìteras in Milanu, si nch'est tramudadu a Ivrea ue, dae su 1954 a su 1958, partètzipat a su movimentu Comunità, organizadu dae Adriano Olivetti, e pùblicat su primu testu narrativu "Sardigna a passo di carro e di cavallo" (1955) in sa rivista "Comunità", semper de Adriano Olivetti. +In su 1959 torrat a Sardinna e traballat in sa Rezione sarda, in su tzentru de programatzione pro sos interventos sotziales. S'annu matessi at publicadu "Autonomia e solidarietà nel Montiferru", resurtadu de un'istùdiu sotziolòzicu fatu paris cun Diego Are e Albert Meister de s'Universidade de Parizi. In sa collana "Narratori" de s'editore Vallechi, at publicadu duos romanzos: "I figli di Pietro Paolo" (1967) e "Il riscatto" (1969), bortadu in inglesu dae Isabel Quigly, pàzinas de literatura arta e de paris impinnu tzivile. +A pustis, est crèschidu s'interessu e s'impinnu pro sa limba sarda e pro su bilinguismu. In sardu at publicadu su romanzu "Mannigos de memoria" (1984), binchende su primu prèmiu in su cuncursu "Festa della poesia sarda", setzione romanzos, promòvidu dae s'Istitutu Superiore Rezionale Etnogràficu, e "A tempos de Lussurzu" (1985), bortadu in catalanu dae Antonio Arca. In s'ìnteri, in su 1968, cun "Cantzone de chie ch'est fora" aiat otentu su prèmiu ispetziale de sa zuria de su cuncursu de poesia sarda de Othieri. Sas poesias suas sunt regortas in duos volùmenes "I Monti dicono di restare" (1987) e "Il vento e altri racconti" (1993). +Est istadu diretore de su periòdicu "Il Montiferru", redatore capu de sa rivista "Il Bogino", redatore de "La via del Piemonte", e mescamente diretore de sa rivista culturale "La grotta della vipera", fundada dae isse etotu in su 1975, devènnida su mèdiu de una batalla a profetu de sas limbas e de sas culturas locales. +In su 2002, in antis de si nche morrer, at publicadu su romanzu "Il sogno svanito". + +Giuseppe Fiori: +Giuseppe Fiori (Silanos, 1923 - Roma, 2003) est istadu unu iscritore e giornalista. +Biografia. +At traballadu comente redatore de L'Unione Sarda e a pustis in sa Rai, est istadu vitzediretore de su TG2, in ue at imbentadu una sèrie de editòriales polìticos a pustis regortos in "Parole in TV". Dae su 1979 est elèghidu senadore pro tres lezisladuras, in antis de Igrèsias e a pustis de Aristanis: in sa matessi època est istadu diretore de "Paese Sera". A pustis de su libru-inchiesta subra de sos piscadores de Cabras ("Baroni in laguna") at iscritu sa prima de sas biografias polìticas: a sa "Vita di Antonio Gramsci", de su 1996, sunt sighidas sas de Michele Schirru, s'anàrchicu sardu fusiladu in su 1931 pro aer pessadu de ochier a Mussolini; de Emilio Lussu ("Il cavaliere dei Rossomori", de su 1987); de Enrico Berlinguer, de su 1989. +At sestadu sa biografia de duos capos liberales sotzialistas mannos, Ernesto Rossi ("Vita di un italiano", 1994) e Carlo Rosselli. +In su 1996 at sestadu in "Il Venditore sa carrera imprenditoriale", e a pustis polìtica de Silvio Berlusconi. +Dae un'àteru libru-inchiesta subra de sa Sardinna, "La società del malessere" (1968), est istadu ispiradu su film "Barbagia" de Carlo Lizzani. Cun su romanzu "Uomini ex" subra de unu grupu de comunistas chi si nche sunt cuados in Praga in sos annos de sa Gherra Frita, at bìnchidu in su 1993 su "Prèmiu Nàpule". "Sonetàula" est istadu giai publicadu in su 1962, ma pro s'editzione essida in su 2000 l'at cambiadu meda, faghende logu mescamente a sa realidade dolorosa e dramàtica de sos fatos personales de su protagonista. + +Salvatore Niffoi: +Salvatore Niffoi (mutidu Carrone) (Orane, 1950) est unu iscritore. +S'est laureadu in lìteras in Roma in su 1976 cun d'una tesi subra de sa poesia dialetale sarda (sos relatores fiant Carlo Salinari e Tullio de Mauro). Como insinnat matèrias literàrias in sas iscolas mèdias de Orane. +At esordidu in su 1997 cun su romanzu "Collodoro"; a pustis, at publicadu "Il viaggio degli inganni" in su 1999, "Il postino di Piracherfa "(in su 2000, custu bortadu fintzas in frantzesu) e "Cristolu" (2001). S'ùrtima òpera sua est "La sesta ora" publicada, che a sas àteras, dae sa domo de imprenta Il Maestrale. Cun Adelphi at torradu a publicare, rinnovadu, "La leggenda di Redenta Tiria". +In sos romanzos suos impreat unu limbàzu espressivu meda. Resessit a trasmiter a chie leghet, un'idea de sa Sardinna chi non est petzi bella, ma finas areste e misteriosa. Iscriet in italianu, però in sos romanzos suos impreat finas paràulas sardas e sardismos sintàticos. Carchi òpera est istada presentada finas in teatru (mescamente dae Bocheteatro e Cada die teatro) comente "Cristolu" e àteros contos ("Il maestro pazzo" e "La balente"). + +Gianfranco Pintore: +Zuanne Frantziscu Pintore (Irgoli, 31 de agustu de su 1939 - Orosei, 24 de capidanne de su 2012) est istadu unu iscritore e zornalista. +Zornalista professionista, at traballadu pro Il Mondo Nuovo, Giorni-Vie Nuove, Abc, L'Unità in Firenze, Roma e Varsavia. Torradu a Sardinna, at fattu su currispondente pro L'Espresso, Tempo Illustrato e àteros periòdicos. +At fundadu Sa Sardigna e Liberatzione, diretu Ràdiu Supramonte e Il Solco e, at traballadu in Telesardegna, faghende su Telediàriu. Editorialista de L'Unione Sarda e de Sardigna.com . +Dae su 2002 a su 2004 est istadu su consulente de su presidente de su Parlamentu sardu. Est ispiradu in su 2012 pustis de una longa maladia, teniat tando 73 annos. + +Antonio Cano: +Antonio Cano (fine sèc. XIV - 1476/1478) fiat unu religiosu. +De sa bida sua si connoschet pagu. Fiat istadu abate de Sacarza e retore de sa bidda de Giave. In su mese de triulas de su 1436 fiat istadu ordinadu pìscamu de Bisàrtziu. +Trasferidu a sa igrèsia metropolitana de Torres, aiat leadu, comente sutzessore de Pietro Spano, dinnidade de archipìscamu in Santu Nigola dae su 1448 a su 1476. +Est nodidu pro aer iscritu sa prima òpera literària in limba sarda chi si connoscat: Sa vitta et sa morte, et passione de sanctu Gavinu, Prothu et Jaunariu. + +Antioco Casula: +Antioco Giuseppe Casula nodidu comente Montanaru (Dèsulu, 1878 - Dèsulu 3 marzu 1957) fiat unu poete sardu. +At frecuentadu sas iscolas elementares in Dèsulo. A pustis si fit ispostadu a Casteddu e a Lanusè pro fagher su Liceo ma aiat dèvidu dassare sos istùdios. Sa famìlia fit pòvera e si nch'est dèvidu torrare a sa bidda sua pro azuare su babu in und'atividade cumertziale minore. +At fatu sa gherra in Àfrica in su 1896 e gràtzias a custa esperièntzia cumponet innos patriòticos e cantos de gherra. A 18 annos si nch'est andadu a carabineri. +At publicadu in su 1904 "Boghes de Barbagia", suta de su pseudònimu de Montanaru. Dassada s'Arma e in su 1909 est devènnidu diretore de s'ufìtziu postale e finas insinnante elementare in sa bidda sua. In su 1922 at publicadu "Cantigos d'Ennarghentu". +Cumbintu defensore de su balore de sa limba sarda e de s'importu de s'insignamentu suo in sas iscolas, at rapresentadu s'ìsula in su primu cungressu natzionale de sos dialetos de Itàlia in su 1925. +Intre su 1926 e su 1927 at proadu s'esperièntzia de sa presone, cun s'acusa de tenner ligàmenes cun sos bandidos de sa Barbàzia. In su 1933 at publicadu Cantos de sa solitudine. Finida sa gherra s'est iscritu a su Partidu Sardu d'Atzione, sende prus 'e acordu chin s'ala indipendentista. In su 1949 at bìnchidu su "Cuncursu nazionale de poesia dialetale", cun sa cantzone "S'olia". In su 1950 at publicadu "Sa lantia". +In su 1953 l'at faladu una paralis. At a morrer bator annos a pustis. +In su 1978 est essida sa regorta pòstuma "Sas ultimas canzones, Cantigos de amargura". + +Maria Giacobbe: +Dae su 1958 istat in Copenaghen. Maria iscriet in italianu e in danesu. At retzidu reconnoschimentos medas pro s'òpera sua de difusione de sa curtura italiana in Danimarca e de sa curtura danesa in Itàlia. Dae sos annos 1970 paritzos libros suos sunt istados pubricados in antis in Danimarca e a pustis in Itàlia. At publicadu treighi libros, contende sos romanzos, sas regortas de contos e chimbe antolozias de lìricas. +Cun su primu libru suo, Diario di una maestrina, pubricadu in su 1957, at bìnchidu su Prèmiu Viareggio-Òpera primma e sa Prama de Oro de s'Unione Donne italiane a pustis, e est istadu bortadu in prus de bìndighi limbas. In Piccole cronache (1961) at contadu sos drammas de sa bida familiare cando, in su 1937, su babu, s'inzenieri Dino Giacobbe est espatriadu in manera clandestina pro andare a cumbatere in defensa de sa Repùblica Ispannola, sas lìteras suas de cussa època sunt istadas pubricadas dae sas fizas Maria e Simonetta e dae su nebode Thomas Harder). In su 1975 at pubricadu Le radici, ammentos de sa Nùgoro de sos zajos chi torrat finas in Maschere e angeli nudi (2000). Dae su romanzu Gli arcipelaghi (1955), prèmiu ispetziale de sa zuria in su Prèmiu "Giuseppe Dessì", su rezista Giuanne Columbu nd'at fattu, in su 2000, una pelìcula. +At finas collaboradu a revistas de importu, danesas e italianas ("Il Mondo" de Pannunzio) e at bìnchidu in su 1978 su Prèmiu Igrèsias de giornalismu. +Est presidente de su Comitadu de sos Iscritores danesos pro sa defensa de sa libertade de espressione e membru fundadore de su Comitadu pro sa coesistèntzia israelo-palestinesa. + +Heinz Jurgen Wolf: +Heinz Jurgen Wolf (Düsseldorf, Germània 1936 -) est una linguista. +At istudiadu romanìstica, anglìstica e filosofia in sas universidades de Colònia e de Aix-en-Provence, laureende·si in frantzesu e inglesu in su 1962. A pustis at cungruidu unu dotoradu de chirca in s'universidade de Colònia cun unu traballu subra de sos nùmenes ètnicos frantzesos, "Die bildung der französischen Ethnica" (1967). Cunsighida sa dotzèntzia lìbera in su 1970, est ordinàriu de Linguìstica romanza in s'universidade de Bonn dae su 1974. At iscritu paritzos traballos subra de sas limbas romanzas, mescamente s'itàlianu e su frantzesu e, dae su 1983, finas su sardu; in particulare s'est ocupadu de fonètica istòrica, formatzione de sas paràulas, dialetològia e toponomàstica. Intre sas publicatziones suas tocat de mentovare Glosas Emilianenses (1991), una monografia subra de s'ispagnolu antigu, e "Französische Sprachgeschichte" (1979), un'istòria de sa limba frantzesa. In particulare, subra de su sardu at publicadu Studi barbaricini (1992), una regorta de istùdios e Toponomàstica barbaricina (1998), subra de sa toponomàstica de noe biddas de sa Barbàgia. + +Bustianu Satta: +(Nùgoro, 1867 - 1914). Poeta, avogadu e ziornalista. +Laureadu in zurisprudèntzia in Tàtari, aiat esertzitadu sa professione de avogadu penalista, in su foru de Nùgoro, distinghende·si pro sa cumpetèntzia e s'elocuèntzia sua. Poeta in limba sarda e in limba italiana, fiat istadu unu de sos animadores de sa bida culturale nugoresa intre s'agabu de s'Otighentos e su printzìpiu de su Noighentos. Aiat esordidu in su 1893 cun Versi ribelli, regorta de poesias cumpostas in Bologna cando fiat milìtare in ie; in custa cajone aiat connotu s'òpera poètica de Carducci. S'annu matessi fiat intradu in sa redatzione de su cuotidianu tataresu L'Isola; s'annu imbeniente aiat publicadu, cun trìulu mannu, un'intervista fata dae isse a sos bandidos Derosas, Delogu e Angius. Aiat sighidu a iscrier versos e a collaborare cun rivistas literàrias finas a cando, in su 1908, li fiat falada una paralisi e non fiat torradu mai in salude, tantu chi si nch'aiat coladu sos ùrtimos ses annos de bida martùriu; disgràtzias familiares, dificultades econòmicas e una salude mala ant sinzadu sa bida de su grandu poeta nugoresu. +Poeta intre sos prus mannos de Sardinna, est istadu su cantore de sa trazèdia de sa terra sua marturiada, bida che a una mama-atitadora. Sa poesia sua, rica de ideales umanitàrios, s'ispirat mescamente a sa realidade sarda ma, in su tempus matessi, est finas aberta a sas esperièntzias de sos poetas italianos prus mannos de su tempus, dae Carducci a Pascoli. Sas lìricas suas benant dae un'umanidade profunda e dae una cussèntzia sotziale forte. Sas mezus lìricas suas sunt regortas in Canti barbaricini (1910) e in Canti del salto e della tanca (1924), publicados pòstumos che a Canti della culla (1924). +Unas cantas òperas: + +James Henry Bennet: +James Henry Bennet (Inghilterra, 1816 - ?) fiat unu mèigu e iscritore. +Biografia. +Inglesu pro nàschida, at bìvidu semper in Frantza in ue at istudiadu laureende·si in Meighina in sa Sorbona. At traballadu in paritzos ospidales inglesos e frantzesos. +In su 1859, malàidu a purmones, si nch'est tramudadu a Menton pro cambiare àera e semper pro custu motivu at fatu unu biàgiu a sos paisos de su Mediterràneu. In custa manera naschet in isse sa passione pro descrier sos logos pro dare una ghia a sos biagiadores imbenientes. Iscriet "Winter and spring on the shores of the Mediterranean", publicadu in Londra in su 1875 e s'annu matessi est publicada in Parigi sa versione bortada in frantzesu. Unos cantos amigos corsicanos li cussìgiant de publicare a banda sa parte chi pertocaiat sa Còrsica, isse sighit su cussigiu ma pùblicat finas sa parte ue faeddat de sa Sardigna cun su tìtulu "La Corse et la Sardaigne". A Sardinna est bènnidu in su mese de abrile de 1864 cun s'azudu e s'amparu de paritzas autoridades de s'època e finas de Crispo, professore de sa Facultade de Meighina de s'universidade de Tàtari. +Sa parte dedicada a sa Sardigna, in intro de custa òpera, cumintzat in sa pàgina 161. A banda unos cantos isbàllios, comente su de creder chi sos nuraghes fiant òperas de sos Fenìtzios, cuntenet osservatziones de importu subra de s'economia, de sa bida, de sas costumàntzias e impressiones subra de localidades diferentes. + +Gaddhuresu: +Su gadduresu ("gaddhuresu") est una limba faeddada in sa regione istòrica de sa Gaddura ("Gaddhura"), in sa banda nord-orientale de sa Sardigna. Est unu limbàgiu meda pròssimu a cussu faeddadu in sa Còrsica meridionale, pretzisamente in sos distretos de Sartène e de s'Alta Rocca. Sa documentatzione literària prus antiga risalit a sa prima metade de su setighentos. +In su galluresu si podent notare sas istigas de su sardu, ca su 20% de su ditzionàriu est de orìgine sarda, ma sa pronùntzia, sa sintassi e sa grammàtica sunt de tipu corsicanu. Impare a su tataresu apartenit a su grupu de sas limbas sardu-corsicanas e est connotu dae sos linguìstas cun su nùmene de "corsu gadduresu". +Difusione. +Su gadduresu est ispartu in sa parte manna de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu e in carchi comuna de sa Provìntzia de Tàtari: Tèmpiu, Sa Madalena, Altzaghena, Calanzanos, Azos, Bortigiadas, Lungone, Logusantu, Su Palau, Santu Frantziscu de S'Allientu, Trinidade de Agultu e Binzola, Teltis, Fìgari, Santa Maria Coghinas (SS), Badesi, Vidda Betza (SS), Sant'Antoni de Gaddura, Lòeri - Poltu Santu Pàulu, Santu Deadoru e Èrula (SS). Est puru faeddadu, in minoria, in sa comuna de Codarruina (SS), Pèrfugas (SS), Belchidda, Monte, Òschiri, Padru e Budune. +In sa tzitade de Terranoa e in sas biddas de Luras e Padru est prus faeddadu su sardu, in sa variante settentrionale de su logudoresu. Sos dialetos faeddados in Casteddu Sardu (SS) e in su nord de s'Angrona, in Sèdine (SS) e Sa Mudditza de Codarruina (SS) sunt dialetos de transitzione prus influentzados da su tataresu; solu carchi paràula est gadduresa. In Casteddu Sardu però bi sunt formas diversas pro nàrrere una paràula, una tataresa (prus impitada) s'àtera gadduresa (pagu impitada). +Seguramente in casteddanu sa majoria de paràulas sunt de orìgine sarda, comente su tataresu, sende unu dialetu prus tataresu chi gadduresu. +Grammàtica. +Artìculos determinativos (sing./plur.): lu/li, la/li +Artìculos indeterminativos: unu, una +Pronùmenes personales: eu, tu, iddhu/iddha, noi, voi, iddhi +Verbos: +Sos verbos ant tres coniugatziones (-à, -é, -í). +Verbu esse (èssere): +Verbu aé (àere): +Coniugatzione in -à - Verbu amà (amare): +Coniugatzione in -í - Verbu timí (tìmere): +Coniugatzione in -é - Verbu vidé (bìdere): +Sos verbos de custa coniugatzione sunt pagos e totus irregulares: aé, cunviné, cridé, intindé, priidé, sapé, tiné, vidé, viné, vulé. +Una curiosidade de interessu de su gadduresu est sa presèntzia de duas maneras pro coniugare s'indicativu imperfetu, comente sutzedit in sa limba corsicana: +Verbu andà (andare): +In sa segunda manera de coniugare e in tzertas biddas su sonu -ggji- si pronuntziat fintzas -i- ("andaggjíami" -> "andaíami"). +Números: unu, dui, trè, cattru, cincu, sei, setti, ottu, noi, deci, úndici, dódici, trédici, cattòldici, chíndici, sédici, diciassetti, diciottu, diciannoi, vinti, vintunu, vintidui, vintitré, vinticattru, vinticincu, vintisei, vintisetti, vintottu, vintinoi, trinta, [...] coranta, cincanta, sessanta, settanta, ottanta, noranta, centu, centu (e) unu, [...] centu (e) deci, [...] duicentu, [...] middi, duimília, [...] un milioni, un milialdu; +Dies: luni, malti, màlcuri, gjoi, vènnari, sàbbatu, dumínica; +Meses: gjinnaggju, friaggju, malzu, abbrili, maggju, làmpata, algjola, austu, capidannu, santigaini, santandria, natali. +Istagiones: branu/primmaera, (i)statiali/(i)stiu, vaggjimu/ottugnu, (in)varru; +Colores: biancu/canu/albu, nieddu, ruju/russu, grogu/giallu, biaittu/blu, tulchinu/tulchesu, veldi, grísgiu/canu/murru, biaittògnu/pulpurinu, arànciu/aranciò/arancioni, marrò/castagnu. +Esèmpiu de gadduresu. +"La piú bedda di Gaddura (Nostra Singjora di Locusantu, Regina di Gaddhura)" di Ciccheddhu Mannoni: +Ascurta in Gadduresu +[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/it/c/c5/Locusantu.ogg] + +Grazia Deledda: +Maria Grazia Cosima Deledda (Nùgoro, 27 de cabidanni in su 1871 – Roma, 15 de austu in su 1936) est istada una iscrittora chi hat binchidu su Premiu Nobel pro sa literadura in su 1926. + +Ortobene: +Sa genna 'e Nùgoro. +""Nono, no est beru chi s'Ortobene si podat cumparare cun àteros montes; s'Ortobene est unu ùnigu in su mundu intreu: est su coru nostru, s'ànima nostra, su caràtere nostru, totu su chi b'est de mannu e de minore, de durche e tostu, de àspidu e dolorosu in nois."" -- Grazia Deledda + +Andorra: +Andorra est un'Istadu natzioni de s'Europa otzidentale. Sa capitale sua est Sa Vella. Cunfinat a setentrioni cun sa Frantza e a meridioni cun s'Ispanna e s'estendit totalmenti in sa cadena de is Pirenèus. +S'Andorra, mancai siat meda piticcu, est su "microistàdu" prus mannu de is 6 europeanus (Santu Marinu, Liechtenstein, Malta, Tzitade de su Vaticanu, Printzipàdu de Monaco). +Mancai s'indipendèntzia sua est stètia decrarada in su 1278, est intrau a fai parti de s'ONU sceti in su 1993: prima fiat un'ispètzie de protetorau de s'Ispanna e de sa Frantza. Est puru "unu de is istàdus prus àrtus de su mundu", cun d-un'artària mìnima de 870 m. e una màssima de 2409 m. +Su clima est de montagna. +Sa popolatzioni andorresa est, ironicamenti, una minorantza in su istadu: su 33% sceti de is andorresus tenit sa tzitadinàntzia: s'arrestu est cumpostu pro sa prus parti dae ispannolus, portughesus e frantzesus. Sa limba prus foeddada est su catalanu, perou funt foeddaus su ispannolu, su portughesu e su frantzesu aici e totu. +S'economia est mera fròrida e si basat printzipalmenti in su turismu. Sa religioni prus sighia est su catolicèsimu. + +Islanda: +Islanda (in islandesu: Ísland; ['islant]) est una natzione insulare de s'Europa chi s'agatat in norti-uestu istremu de su cuntinente. Su territòriu suo est fomadu dae s'ìsula omònima e de àteras ìsulas minores o isuleddas chi dd'istant a curtzu, in s'otzèanu Atlànticu intre s'Europa e sa Groenlàndia. Sa capitale sua Reykjavík, sa limba uffitziale s'islandesu. +In su 2009 s'Islanda at abiadu sas tratativas de adillidura a s'Unione Europea. +Geografia. +S'Islanda est situada in s'otzèanu Atlànticu a su sud de su tzìrculu polare àrticu, chi passat intames atraessu s'ìsula de Grímsey, posta a fache de sa costera setentrionale de s'ìsula. Diferentemente a sa Groenlàndia, chi dd'istat relativamente a curtzu, s'Islanda est geograficamente parte de Europa, non de s'Amèrica de su Norti, mancari geològicamente s'isla s'agatat posta intre ambas sas placas cuntinentales. S'Islanda est sa de 18 ìsulas prus mannas in su mundu e sa segunda de s'Europa a fatu de Britànnia Manna. +Sas ìsluas chi ddi sunt prus pròssimas sunt sa Groenlandia (a 287 km) e sas Ìsulas Føroyar (a 420 km). Sa distàntzia prus pròssima a sa parte cuntinentale de s'Europa est de 970 km, cun sa Norvègia. +S'isula tenet subrafache de 101 826 km², ma cun sos àteros territòrios insulares (unos 30) chi ddi apartenint azunghet a istèrrida 103 125 km². Contat populatzione de unos 331.000 bividores, chi bivent cuntzentrados mescamente in s'àrea de sa capitale Reykjavík. +A causa de sa posidura in sa dorsale mesoatlàntica, est un paìsu cun atividade vulcànica e geològica manna; custu fatore tenet efetos subras s'aèrgiu de su territòriu. Sa parte intranàbile cunsiste in una campeda caraterizada dae desertos, montes e biddiarzos. Gràtzias a s'influèntzia de sa currentada de su Gulfu, tenet unu clima temperadu in relatu cun sa latitùdine. +Istòria. +Sas primas cussòrgias umanas in Islanda dàtant a s'874 cando, segundu su "Landnámabók" o «Lìburu de s'acussorgiadura», su lieder norvegesu Arnarson diventaiat su primu colonu permanente de s'ìsula. Àteros navigantes, comemnte su vichingu feroesu Naddoddr, possìbile iscoberridore, aiant visitadu s'ìsula dae s'annu 860 pro bi passare s'ierru. In sos sèculos a sighire, àteros grupos umanos de orìgine nòrdica e gaèlica si ddiant assentare in Islanda. Fintzas a su de 20 sèculos sa populatzione islandesa dipendiat dae sa pisca e dae sa massaria. +Dae su 1262 a su 1944 faghiat parte a primu de su rennu de Norvègia e a pustis de su de Danimarca. S'Islanda at declaradu s'indipendèntzia dae sa Danimarca in s'11 de nadale de su 1918 ma nd'at otentu su reconnoschimentu petzi in su 17 de làmpadas de su 1944. Dae tando s'economia sua at tentu isvilupu meda lestru. +In su 2008 su sistema finantziàriu islandesu at tentu unu collassu chi at causadu una incuda grae de s'economia e manifestatziones chi ant tentu su resurtu de betire a eletziones parlamentàrias, in ue Jóhanna Sigurðardóttir at balangiadu postu de prima ministra. Parallelamente at tentu logu sa chi est diventada famada comente Rivolutzione islandesa, una serie de protestas e movimentos de organizatzione tzitadina chi, impare a su guvernu nou, at betidu a s'incausamentu de su primu ministru cabudianu Geir Haarde, duos referendumes pro detzìdere subra su pagamentu de su depidu esteru de sas bancas natzionales e unu protzessu tzitadinu de mudàntzia a sa costitutzione, chi su 29 de trìulas de su 2011 at dadu unu progetu costitutzionale de dibatire in su parlamentu. +Economia. +Oe in die s'Islanda s'apoderat subra una economia de mercadu chi godit de tassas prus bàscias de sa mèdia OCSE. S'islanda assegurat assistentzia sanitària e educatzione superiore gratuita pro totu sos tzitadinos. In su 2009 s'istadu est istadu classificadu dae s'ONU su de tres paisos prus isvilupados de su mundu. +Demografia. +Sa sotziedade islandesa est isvilupada e tecnologicamente adelantada. Sa cultura sua s'apoderat subra su patrimòniu nordicu e sa populatzione est de origine tzelta e iscandinava. +Sa limba uffitziale est s'islandesu, limba germànica setentrionale meda aprossimada a su norvegesu otzidentale. S'istadu assegurat libertade de cultu prena a sos tzitadinos, mancari sa religione de istadu siat sa crèsia natzionale de Islanda, de apartenèntzia luterana, de chi s'80% de sos islandesos est membru. + +Nicolò Copernico: +Nicolò Copernico (pol. Mikołaj Kopernik, Nicolaus Copernicus in sos liberos antigos e internatzionales - 19 freargiu 1473 - 24 maju 1543) est istadu s'astronomu polacu chi adi portadu a su sutzessu sa teoria de s'Eliocentrismu. +Est istadu puru unu Canonicu, unu giurista, unu governadore, unu astrologu e unu medigu. +Sa teoria sua - chi narrada chi est su Soli chi est in su centru de su sistema de orbitas e de pianetas de su sistema solare - pigada torra sa teoria greca de Aristarco da Samo. Su bantu suu no est duncas s'idea, ma sa dimostratzione rigorosa chi issu adiada fatu partende de osservatziones. + +Isport: +S'Isport est s'atividade motoria praticada pro mantenere su corpus dekidu, forte e in salude. + +Anela: +Anela est una bidda de 817 abitates, chi si naran anelesos. Faghet parte de sa provìntzia de Tàtari. +Anela s'agatada in su Goceanu a sos pes de Masiennera e Masiedda, sos montes prus altos de su territoriu sou carculadu in 36,96 km². +Istoria. +Meda istoricos narana chi Anela est sa bidda prus antiga de su Goceanu, sende istata fatta dae sos romanos chi bi afferrein una truma de zente pro la colonizare in su periodu de Silla. +Sendesi irricchida meda, in su tempu de sos Ziudicatos Anela fiat sede de sa Curatoria de su Goceanu, pro paritzos seculos. +Però a poi de una grave pestilentzia su compitu est passadu a Bono ei sa bidda at connoschidu tempos malos. +Infattis a poi de sa isconfitta de su marchese de Oristani Anela est istada finas a su 1839 unu feudu rezu. + +Tiesi: +Tiesi est una bidda in provintzia de Tattari. Tiesi est affacca (4 km) a sa istrada numeru "131" o "Carlo Felice". In sa regione de su Mejlogu. Sa limba chi si faeddat a Tiesi est su "Logudoresu" +Sa festa printzipale est cussa dee sa madonna de Seunis. + +Limba Sarda Comuna: +Sa Limba Sarda Comuna (LSC) est una norma de iscritura de sa limba sarda, pensada cun sa punna de trascrìvere sas variantes faeddadas de sa limba sarda e adotada cun caràtere isperimentale in su 2006 dae sa Regione Autònoma de Sardigna pro s'iscritura de sos documentos ufitziales in essida, in co-ufitzialidade cun s'italianu. +Piessignos. +Sa LSC, mancari partende dae una base logudoresa-nugoresa, leat fintzas elementos pròpios de sos limbàgios de mesania, est a nàrrere sos limbàgios chi sunt a mesania intre su logudoresu e su campidanesu, e duncas si proponet a livellu morfològicu comente una variedade mesana intre sas variedades diferentes de sardu, faeddadas o literàrias, chi esistiant in antis, chirchende de leare is elementos comunos. +Duncas est un'istandard fundadu a pitzus de una limba "naturale" e no "artifitziale", mancari minoritària cunforma a àteras variedades sardas, acurtziende·si a sa proposta de sa Limba de Mesania (LdM o LDM), fìgia de su movimentu culturale "mesanista", de acordu pro una variante ùnica, chi afirmaiat peri s'ispecificidade de sa limba sarda intre is limbas romanzas derivadas dae sa latinidade otzidentale (plurale cun s' acusativu) cun su catalanu, s'ispagnolu, su proventzale, su portoghesu etc. a s'imbesse de s'italianu chi, comente su rumenu, est fìgia de sa latinidade orientale (plurale cun su nominativu). +Est fintzas un'evolutzione de sa Limba Sarda Unificada (LSU), pubblicada in su 2001, chi dd'aiant criticada meda pro s'artifitzialidade sua, e ca no aiat leadu perunu elementu de sa variedade campidanesa, essende fundada subra de su logudoresu mesanu isceti. +Pro su chi pertocat s'impreu de su lèssicu, sa norma de sa LSC lu lassat lìberu, previdende sa possibilidade de impreare totu is ""parole ereditarie, anche se di uso limitato ad alcune varianti"", cun sa coesistèntzia de geosinònimos diversos comente "lègiu/feu, pòddighe/didu, àghina/ua, chèrrere/bòlere", etc, impreados comente sinònimos, e torrende a una forma gràfica ebbia sas variantes fonèticas de paràulas chi ant su matessi ètimu (faeddare e non fueddai, foeddare, faveddare, faiddare, fueddari, etc), su prus de sas bortas ponende fatu a s'etimologia in su sèberu de su modellu (mancari chi custu non sutzedit semper, comente in sa paràula de ""abba"", seberada comente forma gràfica curreta in logu de su meridionale ""àcua"", o comente in sa paràula ""lughe"", seberada in logu de sa forma nugoresa-baroniesa ""luche""). Pro is impreos iscientìficos, cando esistint paritzos sinònimos, consìgiat de seberare is tèrmines chi parent prus "nèutros", ca sunt prus ispartzinados o ca sunt derivados deretos dae su latinu, ma podende seberare is àteros sinònimos puru, mescamente pro impreos literàrios. +In su testu de sa delìbera regionale de su 2006 chi at istituidu sa LSC, in ue custa norma istandard est definida ""aperta ad integrazioni"", est evidentziadu chi ""tutte le soluzioni sono di uguale valore linguistico, ma è necessario per ragioni di chiarezza di chi scrive o traduce operare una scelta. La Limba Sarda Comuna, come norma scritta di riferimento e di “rappresentanza” dovrebbe tendere con il tempo appunto a rappresentare il sardo nel suo complesso e non a rendere per iscritto tutte le varietà locali, che sarebbe difficilmente proponibile per dare al sardo un uso ufficiale sovralocale e sovramunicipale"". +In prus, in cussu documentu etotu, est reconnota sa possibilidade de impreare is vàrias formas fonèticas de unu lemma matessi ""nella scrittura delle varietà locali"", reconnoschende duncas in manera implìtzita una coesistèntzia intre sa norma istandard e is àteras grafias diferentes, pro impreos locales. +In sa règula de sa LSC non s'agatat perunu riferimentu a sa sintassi de impreare, chi duncas est lassada a sa cumpetèntzia de is chi iscrient. +Adotzione ufitziale de sa Limba Sarda Comuna. +Sa Limba Sarda Comuna nche dd'at adotada in manera isperimentale sa Regione Autonoma de Sardigna cun sa Delìbera de sa Giunta Regionale n. 16/14 de su 18 de abrile de su 2006 ("Limba Sarda Comuna. Adozione delle norme di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta in uscita dell'Amministrazione regionale") comente limba ufitziale pro is atos e is documentos emanados dae sa Regione Sardigna (fintzas si s'art. 8 de sa lege italiana 482/99 narat chi at valore legale isceti su testu iscritu in limba italiana), reconnoschende a is tzitadinos sa possibilidade de iscrìere a s'Ente in sa variedade pròpia e istituende s' Ufitziu de sa Limba Sarda regionale. +Impreu. +Sa Regione Sardigna in is annos passados at sighidu sa norma LSC in sa tradutzione de paritzos documentos e delìberas, de is nùmenes de is entes, ufìtzios e assessorados suos in prus de su nùmene suo matessi "Regione Autònoma de Sardigna", chi oe s'agatat in s'istemma ufitziale in pare cun su nùmene italianu. +In prus de cuddu ente, s'istandard isperimentale LSC nche dd'ant impreadu comente sèberu voluntàriu parìtzos àteros entes, iscolas e mèdios de informatzione, medas bias in manera cumplementare cun grafias chi sunt prus probianas a sa pronùntzia locale. +Pro su chi pertocat custos impreos ant fatu un'istima pertzentuale, cunsiderende isceti is progetos finantziados o cofinantziados dae sa Regione pro sa difusione de sa limba sarda in is ufìtzios linguìsticos comunales e subra-comunales, in sa didàtica in is iscolas e in is mèdia dae su 2007 a su 2013. +Su Monitoràgiu a pitzus de s'impreu isperimentale de sa Limba Sarda Comuna 2007-2013 a cura de su Servìtziu Limba e Cultura Sarda de s'Assessoradu pro s'Istrutzione Pùblica, che dd'ant publicadu in su giassu ìnternet de sa Regione Sardigna in su mese de abrile 2014. +Pro su chi pertocat is progetos iscolàsticos finantziados in s'annu 2013, pro esèmpiu, dae cussa chirca nd'est essida a pitzus una preferèntzia ladina de is iscolas pro s'impreu de s'ortografia LSC in pare cun una grafia locale (51%), cunforma a s'impreu esclusivu de sa LSC (11%) o a s'impreu escluscivu de una grafia locale (33%) +Imbetzes pro su chi pertocat is progetos editoriales in sardu in is mèdia regionales, finantziados in su 2012 dae sa Regione, agatamus una presèntzia prus manna de s'impreu de sa LSC (chi diat pòdere derivare dae una premialidade de 2 puntos in sa formatzione de is graduatòrias pro leare is finantziamentos: premialidade chi non nche fiat in su bandu pro is iscolas). Segundu cuddos datos resurtat chi sa produtzione testuale in is progetos de is mèdia est istada pro su 35% in LSC, pro su 35% in LSC e in una grafia locale e pro su 25% in una grafia locale ebbia. +A ùrtimu mentovamus a is ufìtzios linguìsticos locales cofinantziados dae sa Regione, chi in su 2012 ant impreadu in s'iscritura pro su 50% sa LSC, pro su 9% sa LSC in pare cun una grafia locale e pro su 41% una grafia locale ebbia. +Propostas de emendamentu. +Dae su 2006 a su 2014 ant publicadu, mescamente impreende sa rete ìnternet, unas cantas propostas de emendamentu de sa norma LSC, chi punnant a l'acurtziare de prus a sa pronùntzia de is limbàgios meridionales de sa limba sarda, chi ddos podimus cunsiderare in manera verosìmile comente faeddados dae sa majoria de is sardòfonos. +Intre custas propostas mentovamus sa de su prof. Francisco Xavier Frias Conde, filòlogu e romanista ispagnolu in s'Universidad Nacional de Educación a Distancia (UNED), chi est istadu coordinadore de sa Revista de Flilologìa Romànica "Ianua," èdita dae "Romania minor". Est iscritore in galitzianu e in ispagnolu e autore di paritzos sàgios in italianu e in sardu subra de is problemas di linguìstica sarda. +Custu sàgiu suo est intituladu "Proposte di miglioramento dello standard sardo LSC" +Un'àtera proposta est sa de su prof. Roberto Bolognesi, chi proponet calicunu arrangiamentu chi diat permìtere a totu is sardos de lèghere s'istandard segundu sa pronùntzia issoro, impreende unas cantas règulas simples de letura. + +Iscroca: +Iscroca est unu comune de 692 bividores de sa Provìntzia de Casteddu. + +Urtei: +Urtei (in italianu Bultei) est una bidda de 1.206 abitantes in sa provincia de Tathari.Este una idda de costera( Goceano) + +Parigi: +Parigi est sa capitale e sa tzitade pius manna de sa Frantza. In s'area metropolitana de Parigi bi campan pius de dòighi milliones de persones. + +Saint-Dié-des-Vosges: +Saint-Dié-des-Vosges est una tzidade de sa regione Lorena de Frantza. +Istòria. +1507 : "Cosmographiae Introductio" e prima carta geogràfica de America, "Universalis Cosmographia" (Martin Waldseemüller) +Ammistratzione. +Universidade : Institut universitaire de technologie (IUT) + +Limba grega: +Sos populo grecioso et proto-grecioso ana connoschidu 3 limbas in s'epoca antiga; sa prima naschidi cun sos miceneos chi gia dae su secundu millenniu a.c cando custu populu falat in sa penisola greca.'Ustu alfabettu antizipada s' istoria greca ca mostrada chi sos populos grecos aiant una forma de iscriere chi pretzedidi a'utilizzo de su alfabettu feniciu.In su 1450 a.c circa sa lineare b arrivit a Creta graziasa a sa conquista micenea, inifatti a Creta si usaiada sa lineare A chi no est ancora tetzifrada.Cun sa conquista Dorica, Eolica e Ionica sa lineare B iparidi. +IIX seculu +Cun a ripresa de sa tziviltade Greca e sa naschida de sas polis sos grecoso imparana s' alfabettu feniciu e lu adattana e sas esigezias linguistica issoro...custu est su periodu de sa divisione politica greca chie causat meda dialettos pro onzi poleis.Custa lim ba est giamada peró in generali comente Ellenika (Ελληνικά-dae cale derivat Elllenistì-Ελληνιστί=greci). +Sa κοινέ. +Cando Alessandro magno conquistat mezu mundu adottat custa comente limba internazionale de s' imperu cun variantese leadas dae onzi Πολις e da tottu s' imperu.Custa este s'istoria de su grecu antigu in sos millenios prim' e cristu. +Istòria. +Faghet a pratzire s'istòria de sa limba grega in unas cantas fases: +Protogregu. +Cun custu nomen indidamus sa fase prus antiga de sa limba grega, connota petzi de recumponidura interna; dae issa calant totu sos dialetos gregos de edade istòrica, ma fiat diferente de s'antipassadu comune protoindoeuropeu. Pensamus ca lu faedderent a su comentzu de su millènniu II a.C. in sa penìsula balcànica, ma semus galu resonende de sos tempos pretzisos de aposentamentu de sos Gregos in sa penìsula ellènica. +Miceneu. +Est su gregu chi connoschimus gràtzias a sas tauleddas chi benint dae Pilu datadas 1200 a.C. iscritas in lineare B, una iscritura sillàbica chi fiat unu adatamentu a su gregu miceneu de sa lineare A, chi sos minòicos impreaiant pro iscrier sa limba issoro, chi finas oe non podimus lègere. Su miceneu est de unu tempus intre su sèculu XIV a.C. e su sèculu XII a.C. Custa limba presentat caràteres proprios chi no permitent a la cunsiderare sa antepassada comuna de totu sos dialetos de su millènniu I a.C., mancari su "status" suo (dialetu gregu faeddadu a beru o puru limbàgiu istilisadu dae sa iscritura) e sa postura sua in sa crassificatzione de sos dialetos gregos est terrinu de chistione. Pro su prus, pensant chi assimigit a s'arcàdicu-cipriota. +Gregu ellenìsticu o "koiné diálektos" o ("limba comuna") o "Alexandrinè koiné" (limba alessandrina). +Le conquiste di Alessandro Magno e la diffusione della cultura greca in una vastissima area favoriscono lo sviluppo di un linguaggio comune, che superi le divisioni dialettali del greco arcaico e classico. Questa lingua comune, o "koiné", si basa sull'attico, depurato dai suoi tratti più caratteristici e con interferenze da parte di altri dialetti (soprattutto lo ionico). Questa lingua rimase in uso per tutta l'età ellenistica e romana, costituendo la lingua franca di tutta la parte orientale dell'Impero Romano. +Gregu de s'edade de mesu o gregu bizantinu. +Il greco bizantino costituisce la naturale evoluzione della "koiné" sotto l'impero bizantino, generalizzando i mutamenti fonetici e la semplificazione grammaticale iniziata nel periodo precedente. Caratteristico di quest'epoca è anche il divario tra la lingua parlata e la lingua letteraria, rimasta legata ai modelli classici e fortemente arcaizzante. L'epoca bizantina ha rappresentato una tappa fondamentale per la conservazione e divulgazione dei testi della grecità antica. +Gregu de Calàbria. +Il greco di Calabria o ""dialetto greco-calabro"" è la versione del greco d'Italia usata nella Bovesìa in provincia di Reggio Calabria ed anche in alcuni quartieri della città, contrapposta all'altra parlata nel Salento. +La lingua ha molti punti in comune col neogreco. É un dialetto derivato sia dal greco ellenistico parlato nella Magna Grecia che dal greco bizantino medievale, a testimonianza dell'antico possesso di Bisanzio, possiede nel suo vocabolario molte parole derivate dall'antico greco dorico. Si scrive usando caratteri latini, ma possono essere utilizzati anche i caratteri greci. +Gregu modernu o gregu nou. +Sotto la dominazione turca, la tradizione scritta continua nell'ambito del Patriarcato Ecumenico di Costantinopoli, mentre la lingua parlata adotta numerosi termini provenienti dalle lingue degli altri popoli dell'Impero Ottomano, soprattuto dal turco, ma anche dall'italiano. +Un nuovo impulso alla lingua greca è dato solo nel XIX secolo dall'indipendenza, anche se il nuovo Stato crea una barriera tra la lingua parlata (o "dhimotikì"), con i suoi dialetti, e la lingua ufficiale, la "katharevousa" (o "Katharévussa") , una forma artificiale, "purificata" di greco, adottata come lingua ufficiale dello stato. +Per tale motivo era fatto comune che un oggetto avesse due nomi, uno ufficiale e uno usato comunemente dalla gente. +Tale situazione si mantenne sino al 1976, anno in cui, grazie ad una riforma linguistica, la dhimotikí diviene lingua ufficiale. La pronuncia etacistica è quella utilizzata per lo studio del greco classico ovunque, tranne che nella Grecia stessa, dove la lingua antica viene studiata adoperando la stessa pronuncia di quella moderna, per via della ininterrotta trasmissione testuale che dall'epoca antica arriva fino a oggi per tramite della fase bizantina. In effetti è molto difficile risalire alla pronuncia effettivamente in uso in età classica, specie se consideriamo che la lingua greca classica non è altro che un insieme di dialetti (eolico, dorico, ionico e attico oppure eolico, dorico e ionico-attico) unificati da Alessandro Magno con la "κοινή διάλεκτος" ("koinè diálektos", idioma comune). + +Aritmètica: +S'aritmètica est unu campu de sa matemàtica chi istùdiat sas propriedades elementares de tzertas "operatziones" cun sos nùmeros, in ispètzia sos nùmeros intreos. +Operatziones aritmèticas. +Sas operatziones aritmèticas traditzionales sunt "additzione", "sutratzione", "multiplicatzione" e "divisione", mancari a bortas sos istudiosos pòngiant in sa dicsiprina finas operatziones prus adelantadas comente e s'"innartziamentu a podèntzia", s'"estratzione de raighina", sos "logaritmos" e s'impreu de sas "percentuales". Sos càrculos aritmèticos cherent fatos respetende s'"òrdine de sas operatziones". +Teoria de sos nùmeros. +Sa paràula "aritmètica" la impreamus finas cando chistionamus de sa "teoria de sos nùmeros". Custa istùdiat sas propriedades de sos 'intreos' umpare a sos 'nùmeros primos', sa pratzilidade, e sas solutziones intreas de sas ecuatziones, chi sunt argumentos chi sunt creschende a lestru in sa matemàtica moderna. Inoghe incontramus su "teorema fundamentale de s'aritmètica" e sas "funtziones aritmèticas". +Imparamentu de s'aritmètica in s'iscola italiana. +In generale in s'iscola de sos pitzinnos sos mastros imparant sos algoritmos de càrculu manuales pro fagher sas bator operatziones in s'umpare de sos nùmeros naturales e de sos nùmeros ratzionales positivos in sa forma deghimale; in sas de sos pitzocheddos sos algoritmos de custas operatziones matessi fatas cun fratziones e introduint s'umpare de sos nùmeros ratzionales e su de sos nùmeros reales. +Semper sos pitzocheddos istùdiant sas operatziones de innartziamentu a podèntzia, de estratzione de raighina, de pratzidore comunu mannu e de multiplu comunu piticu. Umperaiat a imparare s'algoritmu manuale de estratzione de raighina cuadrada, ma como non lu faghent semper, ca medas professores preferint a imparare s'impreu de sas tàulas numèricas o su de su carcoladore tragaditzu. Sos istudiantes imparant finas a aprossimai sos resurtados. +In sas iscolas de sos pitzocos istùdiant sos logaritmos; inoghe puru sunt passados dae s'imparu pro impreare su règulu carculadore a su de su carculadore o de s'elaboradore. Ambaduas custas ainas las impreant meda cando finint sos istùdios pro fagher càrculos numèricos. + +Bidda: +Una bidda est una tzitadi pitikedda. Su fueddu benit da su latinu "villa". Candu si narat bidda, si podit inditai una bidda in particulari (comente "sa bidda de Benetutti"). Si podit nai bidda fintzas in generali (comenti "inui est ki fias?" "in bidda"). Is ki bivint in d-una bidda si tzerriant cun su nomini chi benit de sa bidda (comenti "unu benetuttesu"). + +Tèmpiu: +Tèmpiu (in italianu Tempio Pausania, in gaddhuresu Tèmpiu), est una tzitade de 14.100 ab. in su nord de sa Sardigna, in sa Caddura, sede (chin Terranoa) de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. Sede de Pìscamu (Diotzese de Tèmpiu-Ampùrias) e de Tribunale. + +'Onne: +Corcada acanta de "Monte Ispada", Fonne at 1000 metros de artitudine, in Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai, est sa bidda prus arta de totu sa Sardigna. +Jughet 4500 abitantes e s'economia est fundada pro meda parte subra sa pastorìa, e in custos urtimos annos fintzes subra su turismu de yerru. In "Monte Ispada" e "Bruncu Spina" bi sunt defatu sos unicos impiantos de pigada pro sos isportes yerriles e medas albergos e agriturismos pro sos turistas. Ateras atividades sunt sos forros de pistocos de Fonne e de pane carasau. +Sa prima dominiga de Lampadas b'est sa festa pro "Nostra Sennora de Sos Martires" cun ballos sardos e protzessiones in costùmenes e arribant medas pellegrinos dae totus sas biddas de su tzircundariu. Atera festa manna pro su patronu ca de "Santu Jubanne Batista". + +AMM: +Sos artes martziales ammisturadas funt sas artes martiales chi portanta aintru meda corpos e meda de luttas a terra. +Su pankration fiat una betziu istile de lutta cun sos manos. Sos Gregos antigos hanno introdotu custa disciplina in sos Giogos Olimpicos in su 648 AC. Calincuna mostra pubrica de luttas est istada fata a su printzipiu de su XIX segulu. Fiant rappresentados su ju-jitsu, sa lutta gregu-romana e ateras in sos torneos europeos. +Sos artes martziales ammisturadas nascint dae sos eventes de Valetudo in Brasile, e de su Shootwrestling giapponesu. + +Oroteddi: +Oroteddi est una bidda de 2.314 abitantes de sa Provìntzia de Nùgoro, est posta a 470 m.s.l.m.,in sa Barbagia de Ollolai. su tzentru de Oroteddi est naschidu meda probabilmente in epoca romana, galu oe si poden bidere sos restos de duas istradas romanas in s'essida de sa idda, chi fintzas a primos de su 900, innanti de faghere sas istradas chi oe connoschimus fint sas unicas istradas de atzessu. +In d'unu de sos trettos prus artos de sa idda, b'est sa cresia de Santu Juanne Battista, fraicada innanti de su 1139, (de tale data est sa prima attestatzione de sa cresia), e ampliada in su 1966 chin sas duas navadas laterales. Sa cresia, accontzada dae pacu, est particulare pro su campanile a vela, ue bi sunt galanos artos rilievos, (unicos in Sardigna) in sa pratza de Santu Juanne b'est finzas un'arcu, chi fit sa janna de su monasteru anticu. In sos campos de Oroteddi no bi mancana sos nuraghes,comnte su de Calone e su de Aeddos (in sa serra de idda) +Sa idda si partit in duos riones mannos: "Oroteddi" e "Mussinzua", atteros bichinados anticos e noos sunt: "S'iscaleddu", "Iscattai", "Ninillia", "Puttu 'e lendine", "Molinu 'etzu", "Santu Juanne", "Parola", "Su chercu 'e s'ospile", "Santu Antoni", "Santa ruche", "Riu 'e janna", "Palatteddu", "Sa cronta", "Dionisi", "Preda 'e s'arzola", "Su brasile", "Puttu 'e loddo", "Puttu 'e dona", "Pedeadde", "Ena longa", "Su palu", "Roseddu", "Diadoru", "Santu Antinu", "Sa murichessa", "Sa ruche", "S'angrone", "Jumpadu", "Turre", "Murreri", "Su bangulieri", "Su tremene", "Sa 'e tziu lostia", "Ortivai" e ateros pacos.Su sardu oroteddesu no est barbaricinu,ma in sa idda si faeddata su logudoresu (su sardu uffitziale de sa sardignia). +Un'atera cosa particulare de Oroteddi est su monte "Crastu 'e Jorzi". +Sas mascheras de Oroteddi sunt: sos "Thurpos" e sos "Eritajos". +Una tradizione particolare de Oroteddi est cussa de su cantu a Cuncordu (Tenore) pro su modu de cantare chi est unicu in Sardinna, mescamente pro su cantu "a sa seria" e a "traccheddu". +Io sono quello che l'ha scritto e sono gay. + +Astronomia: +S'Astronomia (dae su gregu: αστρονομία = "astron" (ἄστρον), "istedda" + "nomos" (νόμος), "lei"= lei de is isteddas) est sa sièntzia ch'istùdiat is acuntèssius de su celu e is ogetus celestes (isteddas, pranetas, cometas e galàssias). + +Norvegia: +Norvegia est una natzione in s'Europa.Sa capitale sua est Oslo. + +Finlàndia: +Sa Finlandia est una natzione de s'Europa. Sa capitale sua est Helsinki. + +Danimarca: +Danimarca est una natzione in s'Europa. Sa capitale sua est Copenaghen. + +Ulìana: +Ulìana (nòmene italianu: Oliena) est cara a Nùgoro, in Barbàgia de Ollolai, a una ala de su massitzu calcàreu de su "Supramonte". Su Supramonte de Ulìana est ricu de pinnetos originales, chi sunt peroe belle totu abandonados. Su territòriu at medas testimoniàntzias de sa cultura nuràgica, at medas nuraghes abandonados e puru una fonte nuràgica in sa badde de "Lanaitu". Su cannonau de Ulìana est su nepente, unu binu forte e durtze che su mele. + +Pubusa: +Sa pubusa ("Upupa epops") est unu pugione cun piculu longu,sa conca pubusada, su tuju de colore rujittu, e-i sas alas e sa coa de colore biancu e nieddu. Vivede in logos cun arvures. Est unu pugione migradore. Este su sìmbulu da sa LIPU. + +Iscièntzia: +Iscièntzia in su sentidu prus ampru si referit a calesisiat connoschèntzia o abilidade, mascamente (ma no petzi) cando faghet a la mesurare. Sa faedda "iscièntzia" descriet puru calesisiat campu de istùdiu sistemàticu o sa connoschèntzia tirada de unu istùdiu de gai. Prus a s'istrinta, "iscièntzia" si referit a unu sistema de achirire connoschèntzia fundadu in sa isperimentadura, e finas a su corpus de connoschèntzias organisadas chi sos òmines ant tiradu dae chircas de gai. +Sos campos de iscièntzia sunt pro su prus classificados segundu duas lìneas printzipales: + +Taulara: +Taulara est un'ìsula de sa Sardigna, in sa rezone istoriga de sa Gallura. + +Austis: +Austis est una biddha de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 750 metros subra su mare e jughet 959 bividores. Est connota pro s'"orroca de sa Crabarissa". + +Archeologia: +S'Archeologia(dae su gregu ἀρχαιολογία, archaiologia – ἀρχαῖος, archaīos, "antigu, ezzu"; e -λογία, -logia) est s' iscièntzia chi istudiat sa culturas de s'omine cun su recuperu, sa catalogatzione, sas analisis e sas interpretatziones de restos materiales e datos ambientales, chi cumprenden s'architetura, manufatos, caratteres e configuratziones e paesaggios. + +Sarule: +Sarule est una bidda de 1800 bividoris, posta a 6 km dae sa bidda 'e Orane a suta de su Monti Gonare, e contat 600 m.s.l.m. +Sarule est connota in totu sa Sardigna po sa "burra" e "s'aranzada". De importu meda est sa festa de Nostra Sennyora de Gonare, àteras festas sunt: Santu Micheli (Santu Miali), Santu Bernardinu (Santu Bernadeddu) e Santa Luchia (Santa Luxia). +Un'àtera cosa de amentare est sa Funtana e Gaghisi. +sa careta tìpica de Sarule est sa màschera 'a gatu. + +Òsile: +Òsile est una bidda de 3.498 abitantes (Osilesos) de sa Provìntzia de Tàtari, pagu pis' a mancu, affacca a Tàtari (12 Km.). +Est postu in una de sa tres puntas de su Monte Tuffudesu a 650 m. s.l.m. ed est dominadu dae su Casteddu de Malaspina, oramai derruttu. +Osile est sempre istadu famosu pro su casu, su fresi e pro sa bellesa de su costumine de gala de sas feminas: "Sa Cappitta". + +Achern: +Achern est una tzitade in sa Repùbrica Federale Tedesca, in su istado de Baden-Württemberg. Bivint oe in Achern 24.681 persones. + +Alà: +Alà est una bidda e unu comunu de guasi 2000 abitadores de sa provintzia de Terranoa-Tempiu. Si isterred in sos settiles chin su mantessi lumene de sa bidda, a 700 metros subra s’atta ‘e su mare. +S’erettu alaesu arribada sitos importantes de archeologia nuragica (Su pedrighinosu, Balare, Su Posidu, Malagarrucca, Sos Nurattolos, Chidade) testimonìas de una origine antiga meda. Si pessad chi su lumene “Alà” bendzad’ dae “Balare” chin sa peldentzia de sa B ass’incomintzu (ancora oje est tipicu de su faeddhu alaesu sa peldentzia de sa B a printzipiu de paraula, a paragone de su logudoresu genericu) chelfende narrere duncas “bidda de sos Balares”. Oppuru si attuidi chi benzat dae su lumene “Ilienses” (unu populu antigu de ratza greca), e dae cue Alaenses e a pustis Alà, ma sos limbistas no atzettana custa teoria. A donzi manera sia sos Balares, sia sos Ilienses fini sos antigos abitadores de sos logos alaesos, ambos duos populos mai assugetados in tottu a sos Romanos. A cumprobu de cantu nadu, unu nummeru abberu mannu de toponimos pre-romanos in sas cussorzas de Alà (Boddò, Serì, Laccaralò, Senè, Istenolì...), comente forsis in perunu ateru logu in Sardigna. +Sa bidda de oe est naschida in su XVI seculu daboi de Cristu, forsis pro more de si accultziare a sas leadas de Gaddura, dae palte de sa zente de su Monte Acutu. Custas andamentas deini vida duncas a Alà, a sos istatzos suos e de Monte e Padru. Alà ad appidu sempere una acolomia ligada a s’agricola e-i su pastoriu, tribaglios chi ad dadu dae seculos su pane a sa comunidade intrea. Connota e famada fidi sa petta ‘ula seberada e su mele, mentres chi sas erveghes fini in mancu cunfromm’a sa media sarda, forsis pro sas mannesas minimas de su pastorizale e de sas tancas (in Alà mai s’est connotu su latifundu). A sa fine de s’ottighentos si isviluppeidi s’acolomia de su calvone, grazias a carvonajos bennidos dae Tuscana, chi su pius si frimmeini a vivere in Alà (ancora oe si reconnoschen sos sambenados, e sos lumenes puru - Dante, Cesare e Cesarina, Giulio, Giusuè - chi fintzas a tando no si connoschian tra sos alaesos). S’acolomia de sas cheas però distrueidi meda buscos e padentes, comente s’ided’ oje in Su Monte e andende a Torpè. +A pustis de unu tempu de disterradas a truma, a fine de su seculu passadu, chi atteidi su minimu istoricu de abitadores pro Alà, sa bidda est resessida a torrare in posse, gratzias a s’isviluppu turisticu gadduresu. Sos mastros’e muru ‘e pedra alaesos sono sos pius chilcados e montovados, tantu chi si pessad’ a unu sotziu de tutela. Puru sa forestale est meda cumbeniosa pro Alà: meidade ‘e su comunale este a domaniu. Ojè Alà ad’un’acolomia chi est creschendhe arreu, che-i neune in Italia. In su 2004 est istada sa ‘iddha chin pius asiendhas cunfromm’a sos abitadores, chin una creschida de sas impreas de su 18% in su 2003. Tottu custu gratzias a sos mastros de muru, a s’oltiju bogadu in sas cussoldzas alaesas - su mendzus de Saldigna – e su contone chi, mancari s’istrobbu de sa Cina, resessid a muntennere su melcadu mondiale. Pro tottu custu su numeru de sos arressos est prossimu a su nuddha, e vivini e trabaglian in Alà, 150 e piusu de istranzos affeltos dae onzi palte’e logu. Su peccu de tottu custu est unu numeru de laureados basciu abberu, forsis su pius minore de sa Saldigna intrea. +Unu ‘antu mannu de Alà est una realidade sociale pagu abbelta a sas malidades de sos tempos de oje. Alà est de seguru una de sas pagas ‘iddhas ithalianas in’ue mai s’est appida una denuntzia pro droga. Sa bendida e su cossumu de sustantzias tossicas no b’est mai istadu, e sos alaesos si bantan de custu, comente est zustu. In pius, sa limba salda è bia comente no mai, a s’imbesse de atheras iddhas saldas, tantu chi no si poded faeddhare mancu de bi-limba italianu-saldu pro Alà, ma sia diad faeddhare de mono-limba salda: cale si siad arrejonu - dae sas faeddhadas lebias in su tzilleri, a sas preigas crejastigas, fentzas sas chistiones in consizu cumunale - est pelferidu guasi tottu in saldu, siad dae palte de sos giovanos che-i dae sos mannos. +Donz’annu si curred’in Alà sa cursa campestre Alasport, chi pro sa calidade de chie bi currede est oramai sa prima in Europa, appende-che coladu pro impoltantzia sa leggendaria “Cinque Mulini”. In beranu de onz’annu colad’in sos tirighinos alaesos calchi tappa de su rally mondiale Sardinia-Italia. Su 4 de Sant’aine si festad’in Alà Santu Frantziscu’e Assisi, chin ‘ustu a petta e brou pro pius de 10.000 accudidos dae tottu s’isula. + +Cussorgia: +Sa Cussòrgia est unu antigu istitutu, tipicu de sa Sardigna, a trassa de Adempriviu, unu deretu prus forti de is cussorgialis, a pitzus de unu territòriu de monti, chi nci bogat is atrus comunistas (is componentis de una comunidadi de una bidda). +A diferèntzia de is Ademriprìvius, chi fiant sceti una usàntzia de is comunistas de arregolli is frutus de is padentis e cassai is animalis arestis, su deretu de cussòrgia si tramandat de babbu in fillu e si cumpriat in su deretu de fai e possidiri sa barraca, de fai e possidiri is furriadroxus de su bestiàmini, de pasci in is filadas chi fiant parti de sa cussòrgia. +Medas cussorgialis si passant tali deretu cun atus notarilis e bantant, de ai otènniu "ab immemore" permissus de su Feudatàriu. Custu deretu s'est trasformau, in basi a leis precisas, siat in Gallura che in is biddas de Sìnnia, Maracalagonis e Burcei, giai po totus, in propriedadi perfeta (duncas trasmitiu de babbu in figiu), mancai sempri is Consillus Comunitativus apant arrebronau talis afeterius e imbudrugus po tutelai is interessus de usu ademprivili de totus is comunistas. + +Filosofia: +Sa filosofia (dae gregu φιλείν (fìleìn) = "amare" e σοφία (sofìa) = "sapienzia", est a nàrrere "amore pro sa sapienzia") est definida comente s' istùdiu de sa possibilidade e de is làcanas de sa connoschèntzia umana e fintzas de s'anàlisi de s'òmine che sugetu de custa connoschèntzia, cussideradu in isse matessi in sa relatadura sua, teòriga e pràtiga, cun s' ogetu connotu. +Su pensamentu filòsofigu otzidentale naschet dae sa "meravìgia" naraiat Aristotele est a ischire cando s'òmine incumintzat a si preguntare chie siat isse etotu e su mundu chi ddu inghiriat. Custu, chi in filosofia est tzerriadu su problema de su raportu intra su sugetu e s'ogetu, e est tratadu segundu duas bisuras: sa prima est su de sa filosofia teorètica chi narat chi si cheret "connoschere" s'ogetu, su segundu est su de sa filosofia pràtiga o morale o ètiga, cando si cheret ischire comente nos depimus cumportare, ite fàghere in is cunfrontos de cuss'ogetu chi podet èssere un individuu che a mie etotu. +Sa definitzione de sa filosofia abbarat un problema filosoficu. Ma fintzas prus problemàtiga resurtat sa chistione de su "incomintzu" filosòficu, est a nàrrere de su fundamentu suo matessi e de sa possibilidade de sa chirca filosòfica comente tale. Si sa filosofia chircat in intro de issa etotu in manera dialètiga, in ue nche podimus pònnere is preguntas suas? +Est un' istùdiu chi s' acumprit formulende in manera linguìstiga is problemas, dende·nde sa solutzione e giustifiende·dda, e impreende protzeduras rigorosas pro dda argumentare. Est, finamentas, s' istùdiu de sos printzìpios primos e de is resones ùrtimas. +No tenende sa filosofia unu campu materiale de indagadura ispetzìfigu, comente sas sièntzias empìricas, podet èssere cussiderada siat in crae istòrica chi in crae sistèmatica, comente "mama de sas sièntzias". +Sa passione pro sa connoschèntzia de cada cosa, de su mundu, de s'umanidade, de su pensamentu pròpriu, chi at semper tentadu s'òmine in cada logu e in cada tempus. S'isfortzu de cumprèndere su ite est, su pro ite, de is cosas. +Sa filosofia est duncas una manera de si pònnere innantis de is cosas de sa vida e de su mundu; naschet cun su cumprendòniu de s'òmine. Non est beru chi est nàschida in sa Grètzia antiga: est nàschida in cada logu ue un'òmine s'at preguntadu cale si siat cosa e at chircadu, chentza de ispantos, una respusta isceti cun s'agiudu de s'atibidura sua. + +Igrèsias: +Igrèsias esti una cittàdi de 27.773 abitàntis de sa Sardìnia sud-occidentàli, in su Sùlcis-Igresiènti. +Esti capoluògu in pari cun Carbònia de sa provincia de Carbònia-Igresias e sedi vescovìli (Diocesi de Igresias). +Sa Storia. +Sa storia de Igresias esti decisamenti meda antìga risalènti interamenti a tràccias preistòricas installàdasa in su territòriu: i tracciàs prus antìgas de su insediamentu umànu risàlinti a sa Cultura Neolitica de Santu Micheli de Ozieri, cun tùmbas a fossa, i famòsas Domus de Janas, in sa parti montuosa de Santu Benedettu. +Sìghinti àtras traccias de frequentaziònis nuràgicas (ascantu Nuràghis i moi sciùsciàusu funti presèntis in su tèrritoriu), e no màncanta rèstus archeologicus de ceramicas feniciu-pùnicas. +In s’epoca Romana ci vìanta meda frequentaziònis, specialmènti po cantu riguardàda i minièras de Argentu in su Territòriu. +Fòntis nanta de Metalla una bella cittadi pèrdia, fròzisi in su confini tra Igresias e Fluminimaggiore, logu principali de estrazioni mineraria in su Tèrritoriu. +In s’Artu Medioevu si funti pèrdias is tràccias urbànas, in sa prima mètadi. +De VIII Seculu d.C. funti torràras a si bi tràccias cun sa Crèsia Bizantina de Santu Sàrbaroi, restauràda e recuperàda pagu tempu fàidi, esti una testimonianza de sa presenza de s’esercitu de Bisanzio. +In su bàsciu Medioevu: prima Villa di Chiesa (in latinu Villa Ecclesiae) in su domìniu pisànu e poi Iglesias cun sa dominazioni de is Aragonesus in su VIV sèculu, sa cittadi incumenzàra a teni una certa importanza de su XIII seculu asutta sa dominazioni de Pisa gràzias a s’estrazioni de su carboni, da sa blenda (minerali de su zincu) e de sa galena minerali de prumbu e de ascàntus quantiràris de argentu. +Sa famiglia pisana de sa Gherardesca ha fattu unu castellu (cambiàu e restauràu cun i sèculus) e finanziendi po sa costruzioni de ascàntu crèsias, sa prima vìada sa crèsia de Nostra Signora de Valverdi in su 1200; mèras àtras crèsias vìanta fàttas annus seguèntis, tanti de determinài su nòmini de sa cittadi. +Su prus importanti de sa cittadi esti su Breve di Villa di Chiesa su Codici prus antìgu de lèis de sa cittadi, esistenti in scetti una coppia de su 1327, perfettamenti allogàra e custodìra in s’Archìviu Storicu Comunali. +Is minieras. +Igresias ha conottu èpocas bònas e màlas in tottu sa storia po curpa de s’economia scetti de i minieras. +Is èpocas prus bònas vìanta in sa dominazioni pisana e aragonèsi ( sa testimonianza vìada sa presenza de una zecca aùndi si coniàda una moneta in mistùra de argentu zerriàda Alfonsìnu), in su dòminiu sàbaudu in sa segùnda metàdi de su XVIII sèculu, a sa fini de su XIX sèculu (Quintino Sella) vìada promotòri de s’estrazioni mineraria e s’esti meritàu unu monumentu in in prazza manna de cittadi), e in su bintenniu Mussolinianu. +Esti de nai ca in su sfruttamentu de is minièras po esigenzasa de traballu e de trasportu de is mineràlis in is galleriàs, is ingenièris de cuss’eràri anti inventàu (s’escavadori a pàia o a cullèra) e cust’invenzioni s’esti sparsa in tottu su mundu, cumenti s’Autopaia de Montibècciu. +In su XXI sèculu, accabbada po sempri sa ricchezza mineraria (pàgus minièras ancora in peis), Igresias esti cunvertendisì in una cittadi turistica po mèritus de is attraziònis de epoca medievali. +Mèras iniziativas funti nàscias (cortèu medievali, tornèu de is balestrièris, partìras a schacchi vivèntis ecc..) +E sa cittadi esti fadèndi de tottu po assimbilài sempri de prus a cussa de settixetus annus faidi. +In sa Spagna c’esti una bidda ca si nàrada Iglesias esti in sa Asturias. +Riònis e quartieris. +Dopu is quattru quartièris stòricus ca compòninti su centru medievali de sa cittàdi: Funtàna, Castèllu, Santa Chiara e Quartieri de Mesu, funtis atrus rionis modernus, Campu Pisanu, Campu Romanu, Col di Lana, Montecrèsia, Monte Fìgus, Montepòni, Palmàri, serra Perdòsa, Sant’Antòi, Santu Sarbaròi, Serra Perdòsa, Vergine Maria. +Rìtus de Cira Santa. +Mera suggestìvus funti i rìtus de sa xira de Pasca organizzàus de s’Arcicunfraternita de su Santu Monti. +Sa Cunfraternita esti in vida de cincu sèculusu cumenti nanta is cronacas de su ‘600, si liggi ca su 16/06/1616 arribbàra s’elevaziòni de su rangu de s’Arcicunfraternita. +S’attividàdi de cussa si manifèstada in tempus antìgusu cumenti s’assistenza de is cundannàus a morti e ai malàrius oi cun s’aggiùdu de sa genti prus bisognosa ca funti assòlus in sa sociedàdi. +I ritus de Scira Santa no anti tèntiu mera cambiamèntus in tottu custus sèculusus e assimbìlanta mera a cùssasa antìgas, is pàgus novidadi funti pàgus e essenziàlisi. +Is ‘’confràris’’ cà fòrmanta s’associazioni vìanta nòbilis e vìanta de famiglias prus importàntisi de sa cittàdi. +Sa gerarchia interna de sa cunfraternita vìada cumpòsta de unu Cunservadòri, unu vice Cunservadòri, unu Tesorièri, unu Segretàriu e de su Sacrista Maggiori ca regolànta is attividàdis ca vìanta dirètas e realizzàdas de su Corpu de is Cunfràris e ‘’Germànus’’ . +S’abbistimènta dei cùstus ùrtimus in is ritus, vìanta de sigùru de ispirazioni spagnola, vìada biàncu, longu fìnzas a is pèis e in conca tenìanta unu cappeddu cun sa visiera abasciàda (sa visièra) aùndi si birìanta scetti dus stàmpus po is ògus. +Su Martis Santu si svòlgiri sa Processiòni de ‘’Is Misterus’’, bèninti portàus setti simulacrus ca arregòrdanta sa passioni de Cristu, rappresèntanta Gesù preghèndi in is òrtus de is olìas, sa cattura, sa fragellaziòni, s’ Ecce Homo, s’arziàda de su Calvàriu, sa Crocifissiòni e sa Maria Addolorada. +Is stàtuas funti portàdas in is spàllas de is ‘’Babballòttis’’, funti sa figura de is ritus Igresientis. +Su Mèrcuis Santu si benerìxi e si dònada a is fedelis ràmus de olìas ca addòbbanta sa statua de Gesù preghendi in sa processioni de is misterus. +Su giòbias Santu a merì su Santissimu Sacramentu bèniri espòstu in fòras. +Solitamènti si vìsitanta cùstas cappèllas de sa Reposizioni. +Po custu motìivu, antìga tradizioni, su Santu Monti bèniri fatta bessìri in sa processioni po fai custu attu de pietàdi e de fedi accumpangiàu de àtras cunfraternitas de sa cittàdi (Santissimu Sacramentu de Santu Giuseppi ). +A custa processioni fàinti parti pippìus e mannus cun sa tradizionali abbistimènta de is babballòtis: cust’abbistimenta arregòrdada cussu de is antìgus fragellantis de su XIII seculu vìianta cun sa in soru presenza is principalis momentus de fedi de sa cittàdi +Vìanta incappucciàus, cumènti is Germanus de su Santu monti, sfilèndi in is arrùgas de sa parti beccia de sa cittàdi in arregolimèntu religiosu, appàllas de su simulacru de sa Vergini Addoloràda. +Su tàmburu e is matràccas (cun cùssas mànnas ca obèrrinti su cortèu) avvìsanta àundi àndada su cortèu. +Su Cenàbada Santu esti siguramènti sa dì prùsu spettacolàri de sa Scira Santa, is Germànus pòninti a is tresi de merì su crocifissu e cumènzanta is preparativùs po sa processioni de su ‘’Descènsu’’ a merì tradu in is arrùgas de su centru storicu cun làmpadas allùttas accanta de is mùrus, su cortèu cumènzada cun sa presenza de ‘’Is Vexillas’’ cun strumentus de sa Passioni de Cristu, poi tòccada a Santu Giuanni, a sa Maddalena, dus pippìus bistìrus cun fòggias de orienti accumpangiàus de is Obrieris de su Descensu ca funti is dus Germanus responsàbilis de sa deposiziòni de su Crocifissu e de is dettàglius organizzàtivus de custa processioni, poi pàssanta ‘’Is Varonis’’ ca ràppresentanta is figùras de Giuseppi de Arimatèa e Nicodèmu accumpangiàus de dus sèrvus, poi tòccada a su baldacchinu de Gesù mortu portàu in is spàllas de is fedelis, sa statua esti a artàri de òmini, opera artistica de su XVII seculu. +Appàllas de su baldacchinu cun Gesù mortu, sa statua de sa Addolorada scortàda de is componentis de s’Arcicunfraternita, appàllas de cùssus sa cruxi manna de lina portada de is ‘’Penitentis’’. +Corteu storicu medievali. +Tra is vàrias manifestaziònis stòricas ca si svòlginti in Igresias, sa prus importanti esti rappresentàda de su ‘’Cortèu storicu medievali’’ ca si svòlgidi in is arrùgas de sa cittàdi mineraria su 13 de Agùstu. +Su corteu esti un evèntu mera particolari e suggestivu po sa bellèsa de is abbistimèntas medievalis +indossàus de meras partecipàntis. +Sa manifestazioni si fàidi in su centru de sa cittàdi medievali in is arrùgas de su centru storicu, is partecipantis sfìlanta accumpangiàus de is sònus de is tambùrus, de is clarìnas e de is evoluziònis de is sbandieradòris. +Is figurantis ca pàrtecipanta a sa sfilàda funti circa 500 unitàris e fàinti parti de is cuattrus Quartieris Storicus de sa Cittàdi de Igresias (Castellu, Santa Chiara, Funtana, cun is balestreris e is Hospitaleris de Santa Lucia e Quartieri de Mesu) e a is associaziònis, corporazionis e gruppus storicus de sa cittàdi (Gruppu Storicu Ghibellina, Societàdi Balestreris Villa Ecclesiae, Associazioni Ballestreris Igresias, Gruppu Storicu Musici Porta Sant’Antoi, Cumpangia dess’Arcu, Gruppu Storicu Antigas Portas, Corporazioni Bingiaiolus Contadinus Taberneris, sbandieradòris e aquilas Ghibellinas, Corporazionis Traballadoris de Fossas, Saggitarii Vagantes, Sbandieradoris de Santu Guantinu de su Quartieri Castellu) e de àtrus sodalizius e importantis Comunus toscanus cumenti Pisa, Lucca, San Sepolcro, Castiglion Fiorentino, Massa Marittima e mera àtrus. +Su Cortue Medievali nàsciu in su 1995 esti stèttidu organizzau de su Quartieri Castellu. +Su Corteu si ìspirara a sa amministrazioni Pisana in Villa di Chiesa (Igresias sec. XIV) e proponiri attraversu sa ricostruzioni de is abbistimentas, sa borghesìa, toscana ca bivìara in cittàdi, fìnzas a is tempus de su Conti Ugolinu de sa Gherardesca, icona storica de custa bella cittàdi ca allògada una fedeltadi toscana in s’urbanistica e in sa cultura cumenti si ìspirada a Su Corteu Storicu Medievali. +Esti organizzau de sa S.Q.M.V.E. (Societàdi Quartièris Medievalis Villa Di Chiesa) e su comunu de Igresias ca funti arrenèscius cun s’apportu fondamentali de is Gruppus cittadinus in costumu, a fai s’Istadi Igresienti unu appuntamentu cun sa Storia e su spettaculu unicu in cussu generi in tottu sa Sardigna. +S’importanza de su Cortèu ari varcàu in confìnis regionàlis e in moi esti un appuntamentu de livellu nazionali inseriu in tòttus i situs web ca tràttanta de turismu, cultura e tradizionis. +De occannu i balestreris de su quartieri de Funtana partècipanta a sa prima edizioni de su torneu nazionali F.I.B.A.L (Federazioni Italiana Balestreris), in pari a is cittàdis de Casteddu, Assisi e Norcia, no si pòriri negai ca su quartieri ari centràu un’obbiettivu de primaria importanza in sa scena nazionali. +Capulogu de provincia +Su 12 Ottobre de su 2005, cun Delibera de su consillu Provinciali n. 21 (Determinazioni de su Capulogu, Attu Statutariu) a Igresias, in pari cun Carbonia, esti stèttida attribuìa sa qualifica de sa Provincia de Carbonia-Igresias, aundi tèninti sedi is membrus de su Consillu Provinciali +Esti a 200 mt. De artàri de su livellu de su mari e esti attesu 8 km. De su litorali. +De su 2002 esti gemmellada cun sa bidda tedesca de Oberhausen +Sport. +Sa cittàdi esti rappresentàda in su campionàu italianu de baseball in sa serie C1 Nazionali (dopu essi bìnciu su campionàu de serie C2 regionàli in su 2008) de su Igresias Baseball e in su campionàu italiànu de softball de is Màscus, de su Igresias Softball ca giògàda in Serie A in su gironi A. +Po cantu riguàrdada sa pallavolo de is Màscus esti rappresentada de saComer Volley Igresias ca mìlitada in su campionau de B2 de is Màscus esti in sa serie D, e de sa Volley Futura Igresias in 1° Divisioni. +In serie C de is Fèmminas inveci de sa Tecnochem Volley Igresias e in serie D Volley Futira Igresias. +Po cantu riguardada su calciu sa Monteponi Igresias +Amministrazioni Comunali. +Sindigu: Luigi Perseu cunniscidu Ginetto (Centrodestra) dal 30/05/2011 +Centralinu de su comunu: 0781 274300 +Posta elettronica: sindaco@comune.iglesias.ca.it + +Abbasanta: +Abbasanta est una bidda de 2.888 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Terranoa: +Terranoa (in italianu Olbia, in gadduresu Tarranoa), est una tzitade cun 56.701 ab. bene aposentada in sa mantessi pianura in su nord est de sa Sardigna, in Gallura, Est istada sa capitale antiga e istòrica de su Giudigadu de Gallura, sede de sa "Curia Regnum", cioè sa residèntzia de su Zuighe, capulogu de sa curatoria de Fundimonte, unu de sos dipartimentos territoriales chi fit divisu su Giudicadu. E pro pius de 1500 annos sede de su pìscamu. Oe est su capulogu e sede (chin Tèmpiu) de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. Essende sa pius manna tzitade de sa provìntzia e una de sas pius importantes de sa Sardigna. +Istòria. +Terranòa est una de sas pius antigas tzitades de sa Sardigna, in sa pianura terranoesa s’agatant medas testimoniantzas de sa presèntzia de sos òmines a comintzare dae su neolìticu ae su perìodu nuràgicu. +Sos istùdios archeològicos però narant chi sa tzitade fit fundada dae sos pùnicos a giru de su sèculu V - IV a.C. ma bi sono trattas notabiles de frequentazione Grega et Fenicia. +Cun sos romanos, arribados in su 238 a.C., sa tzitade fit su tzentru pius mannu de sa Gaddura. +In su V sèculu d.C. sa tzitade ruet sutta a sos Vandalos arrivados dae su mare, in calicuna manera sos bizantinos ne giarrigant sos vandalos e pro chimbighentos annos abbarrant in Terranoa (su nùmene como est "Phausiana"). +In su X sèculu Terranoa cun su nùmene de "Civita" est sa capitale de su Giudigadu de Gaddura, in custu perìodu aiant fraigadu sa Basilica de Santu Simprie (XI-XII), e su Casteddu de Pedres (XIII). +In su perìodu Aragonesu sa tzitade fit pagu populada. In su ‘800 aiant fatu a nou su portu, e Terranoa comintzat a crèschere; In sa segunda Gherra Mondiale sa tzitade est istada bombardada, unos 22 òmines mòerent. +In su ‘900 est istada bogada sa malària, sa tzitade passat da 14700 pessonas de su 1951 a 45500 de su 2001. Oe est sa pius manna tzitade de sa Gallura e de sa provìntzia de Terranoa-Tèmpiu, ei una de sas prus importante de sa Sardigna. +In su 2006 su comune de Terranòa est istadu "“comune d’eccellenza del sistema amministrativo italiano”" pro capatzidade aministrativa e gestionale. + +Bortigale: +Bortigale (510 metros) est una bidda de sa provìncia 'e Nùgoro, abitada dae mill'e chimbighentos ànimas, posta a pes de su monte Santu Padre (1030 metros) e chi faghet parte de sa zona de su Marghine, in s'ala "centru-ocidentale" de sa Sardigna. Est unu centru chi podet bantare orìgines antigas meda ; b'ant boghes chi narant chi in s'època Pùnicu-Romana sa bidda bi fit giai, e fit numenada "Berre". Cando sa bidda de Berre est istada isfascada, paret chi si sient salvadas solu sete famìglias, e gràtzias ai custas sa bidda est potida torrare a nàschere: oe e totu, in Bortigale, su rione pius antigu si narat "sete padeddas", ca bi sun sete domitas derrutas una in fila a pare cun s'àtera. In su territòriu tot'a inghìriu de sa bidda, b'at itineràrios interessantes e ricos meda, chi sunt bistados valorizados dae Pro Loco, Comune e setzione de zona de su C.A.I.. In mesu de custos cheret chi s'ammentet su "Sentiero Natura", chi dae Bortigale che leat a Mularza (sa fratzione de sa bidda), colande·che tot'in mesu a monumentos naturales e archeològicos. Àteru tretu dignu d'esser ammentadu est cussu chi, colande peri tancas e zassos de rara bellesa, giompet fintzas a su monte Santu Padre, unu de sos cucuros pius altos de su Màrghine, dae inue faghet a bier unu panorama comente pagos, chi abbratzada un ala manna meda de sa Sardigna de bassu; in sas percas de su monte bi vivint fintzas paritzos “benturzos”. Una de sas zonas pius caraterìsticas de sa bidda est de siguru su centru istòricu, atraessadu dae deghinas de uturos in impedradu, adornadu dae unu muntone de architraves iscarpeddados dae sos "picapedras" in istile "catalanu-aragonesu". Sa carrela principale de Bortigale est su cursu Vittorio Emanuele, ue si pesan paritzos palatos burghesos de sos primos annos de su noighentos. Non podent mancare sas crèsias; in sa bidda si nde contant sese; sa de Santa Maria de sos Ànghelos est sa crèsia mazore, poi bi sun sa de su Rosàriu, sa de Santu Prameri e sa de Santa Rughe (in custas ùrtimas tres bi sunt galu organizadas sas cunfrarias, a ùrtimu bi sunt sa de Santu Antoni e sa de Santu Zusepe. Totu sas crèsias sunt regoltas in perfetu istadu e sunt ricas de prendas artìsticas, comente sos cuadros de sa crèsia mazore, chi paret chi sient bistados fatos dae s'iscola de su "Maestro di Ozieri". In su terrinu de sa bidda b’at barantatres "nuraghes", deghe "domus de janas", duos "dolmen" e duas "tumbas de gigantes". Po totu s'annu, in Bortigale b'at unu muntone de momentos traditzionales, chi sunt meda sentidos dae su populadu intreu chi los mantenet vivos a cantu podet. In bennarzu b'est sa festa de S. Antoni, ue si atidi una "tuva" (unu truncu mannu de àrbure bòidu in mesu, chi benit segada e batida in su mese e Santu Gaini) pro la brusiare in su "passizu"; in dies de Pasca poi bi sunt totu sos ritos de sa "chida santa" e sas cerimònias chi nde faghent parte sunt curadas dae sas cunfrarias; in martu b'est sa purtissione de Santu Marcu (sos pitzinnos bi andant cun sas "cogoneddas" de pane pintadu) poi in austu b'est "sa festa": ses dies de afestos civiles e religiosos pro sa Vèrgine Assunta; e a ùrtimu b'est sa sagra de santa Maria de Saucu, chi at mantesu totu sa genuinidade e sas maneras de sèculos de traditzione, comente sa purtissione a pes e a caddu dae sa bidda a su santuàriu de Saucu, ch'istat in sa zona de Campeda, una bindighina de chilòmetros dae sa bidda e ube sos bortigalesos colant sas nuinas in sos muristenes, in mesu a momentos dedicados a sa religione e àteros a su spàssiu cun mùsica e ballos, in su passizu chi atòbia zente de cale si siat etade. + +Ilartzi: +Ilartzi (o Bilartzi) est una idda de 4.622 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Norghiddo: +Norghiddo est una bidda de 1.223 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Paulle: +Paulle o Paule est una bidda de 2.517 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Santu Lussurzu: +Santu Lussurzu est una bidda de 2.578 tzitadinos, colloada in su versante orientale 'e su Montiferru, in sa Provìntzia de Aristanis. +Territoriu. +Su territoriu 'e sa 'idda est in parte manna montagninu. Lompet a oriente fintzas a s'altipianu 'e Abbasanta ibue suerzos e masones parent a intro'e una pintura. Cun Culeri si partzit sas cimas prus altas de sa cadena 'e su Montiferru. +Buscos de castanza e de elighe, chi sunt istados amenetzados de su fogu 'e su 1994 chi at postu in perigulu su Montiferru, faghent sentinella e corona a sa'idda. +In medas narìant chi sa 'idda s'isviluppàt a intro 'e unu vulcanu. In beridade, totu su Montiferru paret de origine vulcanica ma non s'ischit ibue siat su zassu zustu 'e su cratere. +Zassos de interesse. +A pagos chilometros de sa 'idda, in diretzione nord SP 20, si podent visitare duos interessantes zassos turisticos: Santu Nenaldu a 5 km de sa 'idda e su Monte'e Sant'Antoni a 15 km chi però est in su Comun'e Macumere. Sa idda est ricca de Cresias e su territoriu antat nuraghes de importu mannu. +Santu Nenaldu. +Su burgu 'e Santu Nenaldu est bividu de paga zente in s'ierru ma si populat de turistas e furisteris in s'istiu, in sa cale istaione, sas dominigas e sas dies nodidas, si prenat de zente in crica 'e su friscu 'e sos montes suos. Est naschidu propriu cun su fraigu 'e Sa Cresia romanica de su XII seculu e a costazu s'antigu ispidale, sede de s'ordine de Santu 'Anne in Gerusalemme.In cussu tempus Santu Lussurzu faghiat parte de su Giudicadu de Torres chi tra su 1127 e su 1182 fuit cumannadu de Gonario II chi ìat leadu parte a sa sigunna Crociata. +Su burgu est como famosu po sas sete funtanas (siete fuentes), s'abba e sas cales, pura, cristallina e famosa in totu sa Sardigna po sas propriedades salubres suas, alimentat unu riu chi calat fintzas a sa pian'e Abbasanta. Su zassu est propriu a intro 'e unu buscu de elighes e suerzos. No est raru bier albures seculares, in particulare a unu chi teniat prus de 200 annos est istada posta una targa. Propriu in Santu Nenaldu oldinzant d'ogni annu sa Fiera regionale 'e su caddu, chi attìrat totu sos amantes de sa cultura lussurzesa ligada a su munnu 'e sos caddos. + +Ardaule: +Ardaule est una bidda de 1.158 bividores, situada me sa Meria o Provìntzia de Aristanis. + +Kurów: +Kurów (pron. ['kuruf]) est una bidda in su sud-est de sa Polonia, atraversada dae su riu Kurówka. Format unu comune autonomu in su Voivodadu de Lublin e tenet una popolatzione de aprossimadamente 2800 abitantes (in su 2005). + +Tàtari: +Tàtari o Thàthari (in italianu e tàtaresu Sassari, in catalanu Sàsser), est una tzitade de 130.000 ab. in su Cabu 'e subra (tàtaresu Cabbu di sobbra, e in campidanesu Cabu de Susu) de sa Sardigna, sede de sa Provìntzia de Tàtari. Sede de Piscamu (Diotzese de Tàtari) e de Tribunale. Est sa secunda tzitade de sa Sardigna. +Istoria. +Una de sas massimas espressiones culturales e politicas de sa zittade est istada siguramente sa emanatzione in su XIIImu seculu de sos Isthatudos Thatharesos, iscrittos in latinu e in sardu logudoresu. Su documentu, chi est arribadu in duas copias una in latinu e s'attera in sardu (in cussa in sardu b'est sa data de su 1316), est divisu in tres partes: sa prima est dedicada a su derettu pubbricu, sa segunda a su derettu zivile e sa tertza a su derettu penale. +Custu codighe de derettu est bistadu pagu a pagu adottadu dae meda comunes de Sardigna. Pro custu motivu podimus nàrrer chi custu est unu documentu identitariu de tottu sos sardos. + +Aristanis: +Aristanis (in logudoresu Oristanis, in italianu Oristano, in ispagnolu, Oristan, in catalanu Oristany) est una tzitadi de sa Sardigna, cun 32.936 bividoris, seu cun su matessi nomini de sa Meria o Provìntzia de Aristanis. Est situada in sa parti prus a nord de sa cèa de Campidanu in sa Curadoria anomenada Campidano de Aristanis. + +Patada: +Patada est unu comune de 3.364 abitantes de sa Provintzia 'e Tathari (Regione Agraria n.1: Montes de sa Costera e de Elà), in su Montacutu. +Chin un'altària chi andat dae 794 a 828 metros s.l.m. est sa bidda pius arta de sa Provintzia 'e Tathari. +Posta suta 'e sas arturas de Pattada, colende in sa carrera chi andat a Oscheri, b'est sa 'iddighedda de 'Antina (chi est suzeta a Pattada). +Sas làcanas de su cumonale 'e Pattada, chi hat un'isterrida de 165 kilometros cuadros, tocan maigantas biddas (de su Montacutu, de sa Costera e de sa Barbagia 'e Bithi). +Sos montes printzipales sunt: s'Unturzu, Molimentos, Sedda Otinnera, su Corriadore, Sa 'Uca 'e su Truncu, sa Muzere, sa Filu 'e su Telarzu e-i su Monte 'e Lerron. +Pattada est connota e mentovada meda pro sos mastros frailarzos chi produint sas "Resolzas", leppas chin sa maniga de corru 'e murone e-i sa fiama de atarzu a fromma 'e foza de murta. +Connota fiamentra pro sos violinos, su casu 'onu e-i sos durches. +Dae Pattada a Bantina b'at naschidu maigantos poetes connotos in sas ateras leadas e in tota sa Sardigna chi sunt: +Padre Luca Cubeddu, Pesutzu, "Limbudu" (improveru de Juanne Asara). Ateros poetes mentovados sunt: Sini Ogana, Coccera, Cambone e Palitta Su cantu de su suore. De sos poetes bios no si podet no mentovare a Monzita, poete chi at una capatzidade de descrier sa campagna, sos logos, sos tribaglios, in manera unica. +In sos terighinos de su monte 'e Lerron (1094 m) colat una "tappa" de su Rally Italia Sardinia. +Finamentra si sa bidda est cuverenada dae su 'entu cossu (travuntana) dae su monte' e Santu 'Ainzu, in ijerru bi faghet fritu meda (mentovada sa fioccada 'e su 1956 chi c'at carrarzadu sas jannas de sas domos) finas si tocat de narrer chi est unu fritu sicu. In istiu si b'istat bene meda e a sero cando si che cuat su sole, no tocat mai de s'ismentigare unu golfitu ca sa friscura si faghet intendere. +In su cumonale de sa bidda bat 'enas de abba 'onas meda: in s'Olorche, in su monte 'e Lerron, In Muros de Intro, e bai nende. +Sa cheja pius manna est cussa 'e Santa Sabina (amparadora de sa bidda; sa festa est su 29 de austu). De sa cheja antiga b'at restadu pagu meda e finamentra su campanile 'etzu, a base tunda, nd'est rutu pro 'more de unu lampu in sa prima meidade de su seculu chi si ch'est coladu. Su campanile nou, a base cuadrata, nd'est istadu imboladu a fine e su 1900 pro problemas istruturales. +Ateras chejas de sa bidda sunt su Rosariu, in sa piata manna de sa bidda (su Pebianu), santu Juanne, s'Ispiridu Santu, Su Galminu, e foras Santu Nigola e Santu Miali. +Su lagu 'etat 72 miliones de metros cubos de abba e, in parte at cambiadu su clima 'e sa bidda: innantis no si b'idiat neulas chi como in ijerru b'est guasi 'onzi die. +Patrimoniu archeologicu. +Nuraghes + +Armènia: +S'Armènia est una natzione de su Caucaso, segundu sa geografia in Asia ma po cultura considerada Europa. Sa capitale est Erevan. +S'Armènia lacant cun sa Turchia a ovest, sa Georgia a nord, s'Azerbaigian e sa repubrica "de facto" de Nagorno Karabakh a s'est, s'Iran e s'exclave azera de Nakhchivan a sud. Est unu istadu chentza bessida a mare. + +Oniài: +Oniai est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 766 bividores. + +Firenze: +Firentze o Frorentzia est una zitade de 370.580 abitantes e su capoluogo de sa provinzia de Firenze e de sa Toscana. Est famosa in su mundu ca est istada sa patria de Dante Alighieri, de Giovanni Boccaccio e de medas pintores, iscultores, architettos tra sos prus mannos chi sunt esistidos. +In su Medioevo est istadu unu zentru importante pro sa cultura, su cummèrtziu, s'economia e sa finàntzia: in s'etade moderna est istada sa capitale de su "Granducato di Toscana", a ditada de sas familias de sos Medici e de sos Lorena. Dae su 1865 a su 1871 est istada capitale de s'Italia, a pustis de s'unidade de s'istadu (1861). +Bi est un'universidade importante e sa zitade este patrimoniu de s'umanidade UNESCO: est apreziàda pro essere su logu in ue est naschidu su "Rinascimento" e una de sas prus bellas zitades in su mundu, gràzias a sos monumentos e sos museos chi tenet, commente su Duomo, Santa Rughe, sos "Uffizi", "Ponte Vecchio", sa piatta de sa Signoria e "Palazzo Pitti". + +Gènova: +Gènova ("Genova" in Italianu, "Zena" in limba ligure) est unu comune italianu, capitale e tzitade prus manna de sa Provìntzia de Gènova e de sa regione Liguria. +Su comune tenet 608.015 bividores, s'area metropolitana 1.400.000. Est sa sesta zitade italiana pro popolamentu, este su terzu zentru industriale natzionale e sa terza zitade prus manna de su Nord Itàlia. Cun Torinu e Milanu faghet su Triangolo industriale Milano-Torino-Genova de su Nord-Ovest. +Su tzentru istòricu de Gènova este patrimoniu de s'umanidade UNESCO. + +Perugia: +Perugia est sa capitale e sa tzitade prus manna de sa Umbria. + +Gottfried Leibniz: +Gottfried Wilhelm Leibniz (Lipsia 1 de triulas 1646 – Hanover 14 de santandria 1716) est istadu unu scientziadu e filosofu tedescu. +Issu est istadu educadu in leges e in filosofia. Adi serbìu cumente factotum pro duas mannas domus tedescas de nobiles (una nci bessire cumente domu reale britannica). Leibniz est istadu unu diplomaticu e politicu importante in su tempu suu. Est istadu importante meda puru pro sa filosofia e pro sa matematica. Adi inbentadu su "calculus" indipendentemente de Isaac Newton, e sa notatzione sua est cussa chi est usada immoi puru. Adi inbentatu su sistema binariu puru, cussa chi est sa base de sos carculadores. +In filosofia, est arrecordadu pro s'otimismu. Sa conclusione sua est chi s'universu de nosus est su prus bellu chi Deu podia faghere. Leibnitz est istadu unu de sas ratzionalistas prus importantes de su seculu 17. Sa filosofia sua castiat a sa traditzione scolastica, e anticipat sa logica e s'analisi de oe. +Leibniz adi donadu puru sos prus mannos contributos pro sa fisica e pro sa tennica, e adi postu sos bases pro s'artras materias, cumente sa biologia, sa meighina, sa geologia, sa teoria de is probabilitades, sa psicologia e s'informatica. Issu adi iscritu puru de politica, de lege, de etica, de teologia, de istoria e de filologia. Adi iscritu puru poesias. + +Oslo: +Oslo est sa capitale de sa Norvegia + +Copenaghen: +Copenaghen est sa capitale sua de sa Danimarca. + +Psicologia: +Sa psicologia est sa disciplina ki istudiat su compurtamentu de is individuos e is prozesos mentales insoro. Cust'istudiu castiadat a is dinamicas internas de s'individuo, is raportos ki passant intra cust'urtimu e s'ambiente, su cumpurtamentu umanu e is prozessos mentales ki passant intra is istimulos sensoriales e is relativas arrespustas. +Etimologia. +Sa peràula "psicologia" benit dae su gregu psyché (ψυχή) ki bolli narai ànimu, ispìritu, e dae logos (λόγοςm) = istùdiu, arrejonu. +Si podet duncas nàrrere ki sa Psicologia siat s'istùdiu de s'ispìritu o de s'ànima. + +Madrid: +Madrid est sa capitale de s'Ispagna. Cun 3.213.271 de abitantes est sa prima tzitade ispagnola prus populada. + +Stoccolma: +Stoccolma est sa tzitade pius manna e capitale de s'Isvetzia. + +Berlino: +Berlinu est sa capitale e unu de sos seighi istados de sa Germània. Ada una populatzione de 3,4 milliones edd'est sa tzitade pius manna de sa natzione. +S'agatat in su nordest de sa Germania subra su Riu Spree, edd'est in su centru de s'area metropolitana de Berlinu/Brandeburgu, chi contat 4 milliones e mesu de abitantes. Unu terzu de s'area de sa tzitade est cumposta de parcos, giardinos, rios e lagos. + +William James: +William James (New York, 11 de ghennàrgiu 1842 - Chocorua, New Hampshire, 26 de austu 1910), est istadu unu psicologu e filosofu de sos Istados Unidos. +Sa familia. +Fiada de familia calvinista. Frade prus mannu de chimbe figius. Unu frade fiada Henry James, romantziere. Su babu fiada su filosofu trascendentalista Henry James senior. +Psicologu e filosofu. +A pustis chi si est laureadu in meighina in su 1869, sighidi a sudiare de autodidata, interessadu spetzialmente a sa psicologia. In su 1872 cumentzada sa carriera universitaria in s'universitade de Harvard, partende de istrutore pro arribare a d'essi professore assistente de fisiologia. In su 1885 pigada s'incaricu de professore de filosofia e in su 1890 cuddu de psicologia. In s'Universitade de Harvard faidi unu de sos prus mannos laboratorios de psicologia de sos Istados Unidos. In su 1890, pubblicada unu de sos traballos suos prus mannos, "Principus de psicologia", in duos libros. In su 1907 si arritarada de s'insegnamentu universitariu. +Empirismu tradizionale e empirismu radicale. +Su pensamentu psicologicu e filosoficu de William James si spoddada de s'empirismu tradizionale propriu in sa mannera dde intende s'esperientzia. S'esperientzia pro James si "cuntennidi de sola e nun dipendidi de nudda". +Sos istudios de s'esperientzia religiosa e de cudda mistica. +In su 1902 pubricada su risultatu de sas ricercas suas psicologicas de sa fenomenologia de sas esperientzias religiosas e, in particulare, de s'atteggiu misticu e de sos istadios esperientzialisi de su misticismu. Su titulu de custu traballu est "Sa bariedade de s'esperientzia religiosa". In unu papere adi scrittu chi est un'esperienzia chi deppid'essi difesa de sa filosofia. +Innoi, prus che ingunis, 'nci bessidi s'influenzia de su filosofu protopragmatista Emerson. +S'incontru cun Sigmund Freud. +Candu ca William James fiada su filosofu prus famosu de sos Istados Unidos, in su 1909, incontaada su medigu de Vienna Sigmund Freud. + +Polonia: +Sa Polonia est una natzione in s'Europa. Sa capitale sua est Varsavia. + +Meana: +Meana (in italianu Meana Sardo) est una 'idda de sa provìntzia de Nùgoro cun 2.000 bividoris. + +Nurighe: +Nurighe est su logu chi dat su nomene a una grutta de su Logudoro-Mejlogu, e prezisamente de su territoriu de su comune de Cheremule, in provìntzia de Tàtari, in su cabu de susu de sa Sardigna. +Sa grutta, iscoberta e esplorada dae sa Truma de Arkeo-Gututulugia "Monte Maiore" (TAG) de Thiesi, est piena de ossos fossilizados de una ispetzie de chervu estintu de su pleistocene. + +Bonuighinu: +Bonuighinu est unu locu chi s'incontrada in su territoriu de Mara, in su Meilogu. +Este printzipalmente conoschidu pro sa gai nada "tziviltade de Bonuighinu" e sos repertos archeologicos incontrados in una grutta nada Sa ucca de su Tintirriolu. +Su santuariu de Nostra Segnora de Bonuighinu este una creja de su milli e settighentos chi puru s'incontrada no lontanu dae sa grutta. E no lontanu dae inoghe bi fut su castellu de Bonvehì o Bonuighinu fraigadu dae sos Dorias segnores de custos logos in su sec. XIII. + +Ballu: +Su ballu, est cussa dantza fata po ispàssiu, in mesu a sa genti, fata po comunigai, o in dies de festa. +Su ballu, no est fatu po amostu, ma est prus una cosa de crica, chentza andai a iscola po ddu imparai. +Nci funt unu sciacu mannu de ballus, sa dantza populare, su ballu '"e discoteca", sa "breakdance", sa dantza "latino-americana", tip tap, hip-hop... +Po carrasegare si ballaiat po notes intreas. Sas fèminas non podiant negare su ballu a neunu, francu chi esseret sa de tres bortas chi t'invitaiat su matessi òmine, o chi esseret frade o parente de astrintu. Su ballu fudit una cosa sèria e podiat sutzèdere brigas mannas po unu ballu negau o una allega male nada. Po invitare a su ballu si naraiat: +Po abèrrere su ballu tundu si togaiat su bratzu de sa fèmina narende: +Su ballu de sos tres passos fudit meda sèriu e lentu e si ballaiat a boghe fintzas de tenore ca su prus de sas bortas non nche aiat sonadore e si ballaiat in totube: messonzos, marronzos, pustis tribulau e fintzas torrande a bidda pustis de sa zornada. +Po sas festas totu cantos torraiant a bidda po sa missa e sos ballos in pratza de crèsia chi si faghiant a pustis, totus sos pastores, massajos e acudiant fintzas sos mannos. Como, po Sant'Antoni, si ballat ancora a pustis de sa beneditzione de su preide, a fùrriu de su fogu, si papat su druche traditzionale po onorare su santu, sighinde a festare a ispuntinu mannu e meda binu nieddu. In pagas biddas de Barbàgia si ballat fintzas su mèrculis de lessiu, fintzas si nche est intrada sa caresima. +In sos annos chimbanta e sessanta, cando sa crèsia sortiat sas feminas in sas associatziones (a logos ddi naraiant sas circulinas) non cheriant chi si esseret ballau ca non fudit bellu po sa religione, tando sos zòvanos, mascos e fèminas si sortiant in coghinas mannas e ballaiant a fura. Sos mannos nos contant ca su ballu fudit fintzas unu modu po fàghere fronte cun allerghia a sos perìodos lezos de bisonzu meda, cando s'incunza de labore, o de orzu fudit istada pagu po s'annada mala, sos bighinos si sortiant, un'òmine tiraiat sa boghe e ballaiant fintzas a s'ismarrire ismentigande sa gana. + +Danza populare: +Sa Danza popolare, est sa danza ke pertenessit a sa genti e a sà traditzioni, is prus de is bortas ballau de balladoris no professionalis. +Me s'Italia, ci funt distintzionis medas, intra su nord e su sud; ci funt, unas bintina de ballus differentis. +Sa "Tarantella" e "pizzicata" (cust'urtima est paressia a sa tarantella etotu) me sa Pulya, Calabria e sud Italia, Saltarella, me sa parti nord de sa Campania e me sa "Ciociaria", ballu tundu me sa Sardinnya, "tamurriata", me sa Campania,(ca est sempiri una tarantella), "balli staccati" , e is ballus de is baddis me su Nord de sa penisula. + +Nutritzione: +Sa nutritzione est una scientzia émpirica, ole narre chi est fata abaidanno cussu che suzzedede con ispiritu scientificu, ma non est sempere possibile dae su narre cussu chi podede suzzedere prima chi sia suzzediu. +Commente narrada su numene servidi a cumprennere comente est a pappare, e buffare, pro bode bivere in salude o cussu chi est megnusu a pappare e buffare (mancare abba frisca) canno unu est malaidu e est puru sa manera de faere custu cun cussu chie s'agattada in d'unu logu, poite non si pode narre a chie bividi in Siberia chi deppede pappare cussu chi inie non creschede o chi si podia agattare puru ma est meda caru. +Insomma est, puru, sa manera de pappare cummente s'ispettada dae dogna parte imperanno cussu chi sa zente tenete de pappare. Tottusu ischeusu ca canno unu tenede sa diabete non deppede pappare zuccuru e deppede ischire kantu de dogna cosa podede pappare. Atra cosa est a ischire commente deppente pappare is pitzinnos o chi est bezzu. +A sa fine de su seculu passau du' est istetia meda atentzione pro custa cosa in sos Istados Unios, ca poite meda gente fia ingrassannosi e ammalaidannosi de custas maladias metabolicas. Sos iscentziaos americanos anta cumpresu che su chi di bisognaiada fiat una manera de pappare cummente haeus sempere fatu noso chi biveusu in su Mediterraneu Otzidentale: pane, oggiu hermanu, tomatas, pische, ognia calidade de birdura e de frutta e mancare unu tantigheddu de inu. In custa manera hanta nau chi sa megnu cosa est a sighire sa "piramide alimentare". +Chi chele narre chi bisognada pappare unu muntune de birdura e frutta (a su nessi kimbe tantos a sa die) unu pagu de pane e pasta, pische, fasolu, fae, pisurtze, unu tantigheddu de casu (s'arrescotu est megnusu), pagu petza e pagu tzuccuru. Non si pode non narrere chi non a tottusu servidi ischire custas cosas, o megnus, pro meda gente non parede possibile de sighire custa manera de pappare. +Custu poite su numeru de chie est obesu (grassu meda) o sobraepesu (grassu ebbia) est creschenno dae dogna parte: a cummintzaere da sos Istados Unios e a accabbare in s'Africa, pro non narrere de logos cummente sa Cina. Cussu chi deppeus crerre, est che non bastada ischire cummente pappare si unu bivede a cudda manera e pappada a tipu "fast fudu". Custu est unu problema prus mannu e non est prusu de biere dae sa cara de sa nutritzione poite est una cosa chi dipendede da sa sozziedade. + +Gdańsk: +Gdańsk est una tzitade de 464.000 ab. in su nord de sa Polonia. + +Seui: +Seui est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra in sa Barbagia de Seulu, s'agatat a 800 metros in pitzu su mare e jughet 1.460 bividores. + +Adam Mickiewicz: +Adam Mickiewicz (Zaosie, 24 de nadale 1798 - Costantinopole, 26 de santandria 1855) est consideradu su prus famosu poete polacu. + +Limba ladina: +Su tèrmine ladinu, a sa prima difùndidu in sa Badde de Badia arta, est impreadu, como, pro definire unu grupu de limbas bastante omogèneas faeddadas in s'àrea dolomìtica. Mancari siet puru su numene de un ateru grupu linguisticu conottu puru comente Limba Ebraicu-castilliana faeddada dae sos ebreos sefraditas in s'antighidade in sa penisula Iberica e pustis in su nord Africa e in Oriente 'e Mesu. + +Tabarchinu: +Su Tabarchinu ("tabarchin") est una bariedadi de s'antigu idioma liguri, fueddau me is biddas de Carloforte (U Paize) e Calasetta (Cadeseda), e in dd-una parti de is isulas de Santu Pedru e Sant'Antiogu, in sa Meria o Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +Su Tabarkinu est considerau un'isula linguistica ainturu de su macrosistema linguisticu Italianu, sa particularidadi de custa kistionada locali est sa de tenni aguantau medas arcaitzismus de lu liguri prus antigu. + +Międzyrzec Podlaski: +Międzyrzec Podlaski est una tzitade de 17.300 ab. in su east de sa Polonia + +Due Fantagenitori: +Dusu FantaDiddinus (in italianu: "Due Fantagenitori", in inglesu: "The Fairly OddParents") est unu cartoni americanu (imbentadu de Butch Hartman). +In custu cartoni c'est unu pitzinneddu de 10 annos, Timmy Turner, chi tenet su babbu e sa mamma chi traballant totu sa die e du trascurant meda. Candu issos no bi sunt, a domu sua andat una pitzoca chi si tzerriada Vicky. Issa est mala de diaderos e lu tratat meda male. Pro fortuna una die arribant pro issu "Dusu PantaDiddinos", Cosmo e Wanda. Issos podent faghere casi totus sas magìas pro acuntentare a su pitzocheddu. Tzertos disijus sunt proibidos e c'est unu libru (Da Rules) chi ispiegat beni beni totu. + +Limba bèrbera: +Su bèrberu est sa lìngua de is Bèrberus, est una lìngua camìtica chi fait parti de sa familla linguìstica camito-semìtica, e est parenti cun s'egìtziu antigu e cun s'arabu. Is prus momentus antigus de su bèrberu funt rappresentaus de su lìbicu antigu. +In italianu, "berbero" benit de su frantzesu "berbère", chi pigat torra sa pronùntzia magrebina de su arabu "barbar". Su fueddu arabu probabilmenti benit de su latinu "barbarus", nòmini po is popolatzionis de lìngua no latina. Una etimologia populari, arrelatada giai de Ibn Khaldūn, narat chi is Arabus, chi no cumprendiant chini fueddàt su bèrberu, narant chi "faiant sonus chi no si cumprendiant" ("narai sonus chi no si cumprendint" si narat in arabu "barbar"). +Oi is Bèrberus no baliant prus a si intendi lamai cun custu nòmini (in arabu "barbar" bolit nai fintzas "bàrbaru"), e preferint a imperai po sei su fueddu bèrberu "amazigh" (a su prurali "imazighen", "òminis lìberus"), e po sa lìngua bèrbera su femininu tamazight. +Estensione de su bèrberu e bariedades suas. +Is limbas bèrberas ddas faeddant 40-50 miliones de persones. A pustis de àere gherradu pro otènnere su reconnoschimentu de sa limba e de sa cultura bèrbera, in Marrocu, su bèrberu s'imparat in iscolas meda e como est limba ufitziale. Su bèrberu s'imparat finas in Algeria e in unas cantu universidades. Sa limba bèrbera tamazight de su Marrocu at unu alfabetu suo chi est antigu meda e chi si narat tifinagh, in àteros logos dd'iscrient cun is alfabetos latinu o àrabu. +Is bèrberos sunt is abitantes originàrios de de s'Africa mediterrànea e oe sunt ispartzigninados in unu territòriu mannu de su nord de s'Africa, chi andat dae s' Egitu, Libia, Tunisia, Algeria, Marrocu, Mauritania, finas a su Mali, Niger e Burkina Faso (Tuareg); fintzas is antigos abitantes de is isulas canarias in capas faeddaiant su berberu. Aende in contu sa mannària de su territoriu in ue istant, si cumprendet chi esistint dialetos meda de su berberu (unos 300). In custos territòrios faeddant mescamente su bèrberu e s'arabu, limbas chi si sunt unu pagu ammesturadas cun su tempus. Pro su chi pertennet a is faeddadas podimos nàrrere ca in su sud de su Marrocu est faeddadu su Chleuh, in su nord su Rif su Tuareg chi est sa limba berbera de is nomades de su Sahara. + +Narabuia: +Narbulia (in su logudoresu de i Narabugliesusu è zerriada Narabhuya) est una bidda de 1.803 bividoris, s'agatada a bassu de su Montiferru et tennidi territorio de mari e de monti. + +Santeru: +Santeru (fintzas Sant'Eru o Santu Eru, in italianu San Vero Milis) est una bidda de 2.532 bividoris (santeresus) de su Campidanu de Mibhis, in provìntzia de Aristanis,collocau asutta 'e su Montiferru. +Su territoriu arribat fintzas a mari, innui tenit 25km de prayas (Putzu Idu, S'Arena Scoada, Mandriola, Su Pozzosu, Sa Rocca Tunda, Su Crastu Biancu). +Is biddas lacarantis funtis Tzedhiani, Boatiri, Arriora, Narabuya, Senighi, Mibhis e Tramatza. Sant'Eru tenit su campanilu prus artu de Sardigna et est connotta po sa crannazza, s'artigianau cun su juncu (chibirus, etc.), is prayas e sa zent'arrubia chi bivit in is paulis de Sinnis (Sal'e Purcus, Sa Salina Manna, Sa Marigosa e Is Benas. +Is domus funti de ladiri (domus campidanesas), e pighendi de Aristanis esti sa primma idda chi tenidi domus a poatziu antigas. +Su santeresu fait parti de is dialectus Arboresus: est unu dialectu campidanesu cun medas infruentzas logudoresas in sa pronuntzia (fizu po fillu, deghi po dexi) e in is fueddus (chimbi po cincu, battru po cuattru, abba po aqua). + +Genetica de sos Sardos: +Sa zenetica de sa popolatzioni ominali sarda consistidi in unus cantu de genti ki istudiant sa genetica de sa genti ki bividi in s'Isola cun duus printzipalis obietivus. +Su primu tenit unu iscopu prettamenti iscientificu e culturali, i est cussu de reconstruiri s' istoria naturali de sa populatzioni. +Issa consistidi in sa comprensioni de s'entidadi, de is tempus e de is modalidadis de s'effettu de sa fondatzioni impari a sa sucessiva o concomitanti dinamica demografica i evolutiva. +S'atera est inzarasa aplicativu e tenit sa finalidadi de cumprendi is causas zeneticas de unas cantus de patologias, cunfrontendi is peculiaridadi de sa popolatzioni sarda, ki da rendidi in pitzus po istudius ki prevedinti s'utilizu d... + +Macumere: +Macumere est una importante bidda de sa Sardigna, posta in sa Provìntzia de Nùgoro. Postu a 572 metros supra de su livellu 'e su mare, in sa cadena de su Màrghine; in s'oru bi colat su Rio s'Adde, ed est a 57 kilometros dae Nùgoro. +Istòria. +Sa Tzitade de Macumere, posta in d’unu situ istratègicu de sas bias de sas +comunicatziones de sas istradas e de sas ferrovias, depet a custa tzentralidade sa +particularidade de s’istòria e de s’econòmia. Est istadu in sos sèculos su tzentru de atopu +pro su cùmèrtziu, pro sa cultura e pro agregamentu sotziale. +In sos sèculos Macumere est diventada su tzentru de riferimentu pro un’area geografica +manna, e custu at pèrmissu de isvilupare e infortigare in sos annos una retza manna pro +su cumèrtziu: siat pro sa distributzione manna, siat pro sa distributzione minore, mancari a +dies de oe, su setore de sa distributzione bivat in un’istadu de crisi manna. +Sa tzentralidade de su situ, ube s’agatat Macumere at portadu sa tzitade a àere unu rùolu +de importu mannu pro sos servìtzios territorìales a livellu locales e subralocale. +In sa tzitade s’agatant meda de sas seas de sas istruturas de sos servìtzios, de +s’istrutzione, de su trasportu cun sa ferrovia e de su trasportu sos postales, dae carchi +anni, b’at puru sa sea de su V° Reggimentu de sos Gènios Guastadores de sa Brigada +Tàtari de s’Esercitu Italìanu. +Macumere at puru in disponimentu unu zassu bonu pro sos eventos: sas ex Casermas +“Mura”, torradas a fraìgare a nou, ube cada annu, benit fatta sa FIERA DE SA SARDIGNA +TZENTRALE, cun sa mustra de sos produtos de su cùmertziu, de sos mastros artigìanos e +de sos servìtzios; sa manifestatzione est diventada cussa de importu prus mannu a pustis +de sa Sardigna, segunda solu a sa Fiera Internatzionale de Casteddu. +Semper in sas ex Casermas “Mura”, cada annu, at logu sa MUSTRA REGIONALE DE SU +LIBRU, sa manifestatzione de sa cultura e de sos libros de importu prus mannu chi benit +fata in Sardigna e chi at lòmpidu sos deghe annos de atividade. +In su beranu, cando sas normas sanitàrias e veterinàrias lu pèrmitent, benint fatas sas +mustras- mercadu (a livellu provintzìale, regionale e nazionale) de su bestiàmene +berveghinu, càprinu e bòinu, chi siat iscritu a s’Albu Genealògicu. +Macumere at unu territòriu mannu e riccu de pàsculos bonos meda pro s’allevamentu: su +bestiàmene est de calidade seletzionada, balutadu 40 miliardos de liras betzas, in su +territòriu de Macumere s’agatant 32.000 berveghes e 3.000 cabras. +No est de badas, chi Macumere benit numènada puru comente sa “SA CAPITALE DE SU +CASU”! +In Macumere, b’at puru sa sea de su Consòrtziu Sardu- Latziale pro sa Tutela de su Casu +Pecorinu- Romanu, su casu sardu, chi benit bèndidu de prus in su mundu (USA, Canada, +etz.); in sa Zona Industriale s’agantant aziendas meda chi traballant miliones de litros de +su latte a s’annu. +Innantis de sa crisi manna, Macumere fia sa “Capitale de su Setore Tessile Sardu”, cun +s’Alas- Texal e cun sa Tirsotex, Legler e Queen: aziendas chi in custos annos ant bidu +limitadu s’apportu ocupatzionale a pagu o nudda. +Cheret amentada bene sa festa manna chi at logu in su Monte de Sant’Antoni (nadu in +s’antigòria SAS COAS), dae sa die 1 a sa die 13 de su mese de làmpadas: sa festa in onore +de Sant’Antoni de Paduva, chi est una festa ricca de Fide, Folklore e ispetacùlare. +Macumere est abitada dae 11 pessonas e tenet 150 postos-lettos in sos albergos. +B’at unu Museu Etnogràficu e a luego at abbèrrere puru unu Museu Archelògicu de su +Màrghine, in su tzentru istòricu de s’abitadu, inghirìadu dae istrùturas de chirca subra +s’istòria, subra de sa cultura, subra de sa limba de sa Sardigna. +De importu mannu pro s’isvilupu de oe e pro su benidore de Macumere, est sa presèntzia +in tzitade de sa Caserma “Bechi Luserna”, chi oe est sa sea de su V° Regimentu de su +Gèniu Guastadores chi faghet parte de sa “Brigada Tàtari”. +Sa Caserma est istada posta dae su Minìsteru de sa Difesa a intro de unu progetu –pilota +comente “Caserma aberta e integrada cun su territòriu”, cun d’una serie de inditos chi +sunt mirados a sa fraigada de istruturas isportias e pro su rìcreu, abertas a sa +pobulatzione tzivile e sos militares cun pischina coberta, aulas multimediales pro +s’insinniamentu universitàriu a tesu, Tzentru Polifuntzionale pro su tempus liberu, campos +polivalentes e una discoteca. +Sa idda de Melchiorre Murenu connottu comente s'Omero de sos sardos. + +Meighina: +Sa meighina o meixina est una parte de sa connoscientzia de s'omine chi tratat de averguare puite sa zente s'irmaladiat, de chircare de iscoperrere meixinas e ateros medios pro sanare sos maladios o po los agiudai a tirare a innantis chin sa malattia, de imparare a sa zente cales son sas maneras pro no s'irmaladiare (custu est su chi in italianu si narat "profilassi"). +Sa meixina tenet una istoria chi est vezza chei s'istoria de s'omine, puite ca sa zente at pessatu sempere a azuare su maladiu e a chircare de lu sanare, o de l'azuare,chin ervas o tzerimonias a che colare sa malattia. +Sa meighina moderna otzidentale naschit de sas raichinas de sa meighina greca, romana, araba. +Chin s'iscoperta de sa manera da atuare iscientifica de Galileo, chin esperimentos e dedutziones, sa meighina colat de pratica empirica a iscienzia aplicada, i a pacu a pacu disfrutat de sas connoschenzias de sas materias chi si naran iscienzias basicas,comente sa chimica,sa biologia,sa microbiologia i s'ottighentos, sa biochimica e sa genetica i su novighentos. +A dias de oie sa meichina est una de sas materias prus istudiatas e supra sa cale si gastat prus dinari, i die chin die avanzat chircande de sanare sas malatias prus importantes de custu seculu novu, chi son sos tumores e sas malatias de su coro. + +Irlanda (isola): +Irlanda (Èire in irlandesu) est un'ìsula europea de s'Atlanticu de Susu, chi format impare a sa Britannia Manna, Man e àteras ìsulas, s'artzipelagu de is Ìsulas Britannicas. Politicamente s'agatat pratzìda peri sa Repùblica de Irlanda, istadu de s'Unione Europeana, e s'Irlanda de Susu, chi s'agatat ancora asuta de su Regnu Unidu de Britannia Manna. +S'ìsula tenet istèrrida de 84.421 km2 e populatzione totale de unos 6.478.000 bividores. + +Dublinu: +Dublinu ("Baile Átha Cliath" in gaelicu, "Dublin" in inglesu) est sa capitale de s'Irlanda, est sa tzitade prus manna non petzi de sa Repùblica ma de totu s'ìsula de Irlanda. +Su nùmene "Baile Átha Cliath" cheret nàrrere "Tzitade de su bau fortificadu", su nùmene "Dublin" derivat dae su nùmene pagu giustu "Dubh Linn" chi cheret nàrrere "Paule niedda". +Sos abitantes sunt 505.739 (dae s'ùrtimu tzensimentu) e si contamus fintzes sos abitantes de totu s'àrea metropolitana arribant e superant su millione. Sa tzitade est in continu creschimentu urbanu e econòmicu dae unos deghe annos e prus. +Dublinu est istada fundada dae sos Vichingos comente tzentru pro bèndere sos ischiavos, s'agatat in sa foghe de su riu "Liffey", a su tzentru de sa costa de oriente de s'ìsula, custa regione est mutida "Dublin Region", est istada sa capitale dae sos tempos medievales. +Sa tzitade est cumposta dae sa zona amministrada dae su "Dublin City Council" e dae sos soborgos chi unu tempus fiant sa "Contea de Dublinu" e in die de oe sunt sas conteas de: "Dun Laoghaire-Rathdown", "Fingal" e "South Dublin". Sa "Greater Dublin Area" est cumposta dae custas conteas prus cussas de "Kildare", "Meath" e "Wicklow". + +Aerospàtziu: +S'Aerospàtziu est una iscièntzia ki istùdiat tottu sas attividades chi pertocant su bolu umanu, in s'aèra (in sa bascia atmosfera) e in s'ispàtziu interplanetàriu. Disciplinas chi intrant in custu campu sunt: +aerodinamica - iscentzia k'istudiat sos fenomenos ligados a su movimentu (dinamica) in s'aera ki nos respiraus; +meccanica de su bolu - parte de sa meccanica k'istudiat sos fenomenos meccanicos (fortzas, acceleratziones, velocidade, potentzia e àteros) ligados a su bolu e sa tecnologia de is veìculos ispatziales. Podent èssere veìculos pro s'òmine (cumente su LEM, Mòdulu Lunare) ki est caladu in sa Luna in su 1969. + +Due Fantagenitori/campidanesu: +Dusu PantaDiddinus (in italianu "Due Fantagenitori", in ingresu "The Fairly OddParents") est unu cartoni americanu (imbentau de Butch Hartman) chi donanta in television, a Videolina chi s'attaccada a K2 de Jetix. +In custu cartoni c'est unu piçocheddu de 10 annus, Timmy Turner, chi tenidi su babbu e sa mamma chi traballanta totu sa dì e du trascuranta meda. Candu issus no ci funti, in domu sua andada una piçiocca chi si tzerriada Vicky. Issa est mala de diaderus e du trattada meda mali. Po furtuna una dì arribanta po issu "Dusu PantaDiddinus", Cosmo e Wanda. Issus podinti fai casi totus is maxias po accuntentai a su piçocheddu. Calincunu disiju esti proibiu e c'est unu libru (Da Rules) chi spiegada beni beni totu cumenti si faidi. + +Femmina accabadora: + + +Butch Hartman: +Elmer Earl Hartman IV, prus connotu comente Butch Hartman, (Highland Park, Michigan, 10 de ghennàrgiu 1965) est unu disegnadore e regista americanu, chi adi imbentadu is cartones "Due fantagenitori" e "Danny Phantom". + +Pompu: +Pompu est unu cumunu de sa provìntzia de Aristanis. + +Timmy Turner: +Timothy "Timmy" Turner esti su personaggiu principali de su cartoni Dusu PantaDiddinus. +Storia. +Timmy esti unu piçocheddu de 10 annus chi deppidi afrontai situazionis meda traballosas: Francis, unu cumpanju de scola meda malu, Denzel Crocker, unu professori meda maccu, ma prima de tottu Vicky, una "babysitter" porfiosa, mala e crueli. Po furtuna una dì arribanta po issu Cosmo e Wanda, Dusu PantaDiddinus chi podinti fai casi totus is maxias po du accuntentai. + +Francesco Totti: +Giogada cumente attaccante in sa Roma dae candu fidi unu pitziocheddu. + +A.S. Roma: +Sa A.S. Roma ("Associazione Sportiva Roma") est una sotziedadi de palloni de Roma. + +Simone Perrotta: +Simone Perrotta (Ashton-under-Lyne, 17 de cabudanni 1977) est unu giocatore de calcio italianu. Jogada cumente atacante in sa Roma. + +Alessandro Faiolhe Amantino: +Alessandro Faiolhe Amantino (Belo Horizonte, 1 de austu 1980) prus notu cumente Mancini, est unu giocatore de pallone brasilianu. Giocada cumente atacante in su A.C. Milan. + +Christian Panucci: +Christian Panucci (Savona, 12 de aprile 1973) est unu giocatore de pallone italianu. Giogada cumente difensore in sa Roma. + +Otzana: +Otzana (su nomene in Limba italiana est Ottana) est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 185 metros subra su mare e jughet 2.526 bividores. + +Gùspini: +Guspini (13.000 cristianusu) esti sa segunda bidda po numeru de abitanti de sa provinza de su Campidanu de Mesu. +In annusu '90, anti serrau is minierasa, ca fianta sa ricchezza de sa bidda, infatti po cussu sa bidda ari importau genti de tottu su Campidanu de Mesu. Su sindigu ei Rossella Pinna. +Teiri tre parrocchiasa distribuirasa in tottu sa bidda: santu Niccobau (sa prinzipalli posta in su centru storicu sostituira a sa cresia de Santu Pisandulu accanta de su Montigranaticu), santu Giuanni Bosco mei is Boinargius (parti noba de su centru abitau che fudi utillizzada po s'allevvamentu de boisi), e santu Piu X (a sa patti de sa mitza de Santa Maria). Sa festa prinzipalli de sa bidda esti "sa festa manna" o "sa festa de s'Assunta", cellebrada in Austu. Custa festa teiri arrexinisi in su tempu passau risallenti a sa costruzioni de sa cresia secundaria in sa parrocchialli de Santa Maria Assunta in su 1100-1200 circa. +Duranti s'annu doi funti generalmenti atra festasa minorisi: santu Isidoru (cun sa cresia e'sattu accanta de sa zona industrialli cabendu a Terraba), santu Iroxi (cun sa cresia e'sattu andendu a Gonnusu), santu Pedru (a sa cresia de santu Giuanni Bosco). +Sa parrocchialli teiri un organo de su 1700 costau mera francusu po is dimensionisi de sa bidda in cussu periudu (2000 cristianusu circa); e teniri i sembianzasa de un armadiu, e teniri una tastiera e una dexina de registrusu, e ei pintau cun composizionisi floreallisi semplicisi birdisi e giallusu cu is contornusu nieddusu. +In su mesu de sa bidda do'i ei ua collina zerriada "su Cuccuru e'Zeppara", atta crca 150 metrusu e sa perd chi da compoiniri ei beccia de 3 millioisi de annusu. +Importanti interessi storicu esti sa miniera de Montibecciu, prazira cun su Cantieri de Levanti, abì in passau si sceberara su mineralli, e cun su centru abitau de vetti 100 cristianusu, ma ca prima ospitada meda pru genti ca trabballada in sa miniera. Tottu is attrasa minierasa funti distribuirasa intottu su terrenu arburesu e guspinesu finzasa a sa costa Arburesa. + +Bera Cresia de Gesu: +Sa "Bera Cresia de Gesu" esti una cresia non-confessionali (indipendenti) criada in su 1917 in sa cittadi de sa Tzina Beijing. In su 2005, sa cresia portada unu tanti de fidelis de 1.5 - 2.5 milionis, chi bivinti in 45 paisus e 6 cuntinentis. Sa cresia esti bessida prus manna kizi in su bintesimu seculu partendi de su movimentu Pentecostali bixinu a su Cristianésimu. Sa cresia narrada custu chi esti iscrittu in su "Vangelu" a tottas is nazionis prima de su segundu arribu de Gesu. In su 1967, est nascia a Los Angeles s'Assemblea Internazionali de sa Bera Cresia de Gesu +Is dexi dottrinas printzipalis. +Is dexi dottrinas essentzialis de sa Cresia funti: + +Cagliari Calcio: +Cagliari Calcio est sa sociedadi calcistica de Casteddu, est sa prus connota de sa Sardigna in Italia. +Est nàscia in su 1920. Unu de is momentus prus importantis de s'istòria sua est sa bitoria de su "Scudetu" in su campionau de sa serie A Italiana in s'annu 1969/1970. In su "Cagliari Calcio" at giogau Gigi Riva puru, unu de is prus mannu campionis de su calciu mondiali de totus is tempus. Poi de Massimo Cellino, su presidenti de oi est Tommaso Giulini e s'allenadori Massimo Rastelli. + +Idrogeno: +S' Idrogeno est su primu elementu de sa tavola periodica de sos elementos, ada simbulu H e numeru atomicu 1. +Esistit prus de atteru comente molecola formada dae duos atomos. Est s' elementu prus abbundante, tantu chi est presente fintzas in s'abba. A temperadura ambiente esistit comente gas, chentza colore e meda aframiante. + +Ortueri: +Ortueri est una bidda de 1.437 bividores de sa Provìntzia de Nùgoro in su Mandrolisai. +Territoriu. +Ortueri est una bidda de sa provintzia de Nugoro, inue bivente milli e chimbighentos presonas, in su tzentru de sa Sardigna e faghete parte de su Mandrolisai. Su territòriu est ericcu de bìngias, matas de ortigu e olia. Ortueri, meda bortas, est lumenadu pro is traballos in ortigu, de antigu prestìgiu, pro s'originalidade e s'abilidade de is artigianos e po sa tessidura de orbàce chi est manigiada po faghere is costumenes de sa traditzione sarda. +Istoria. +Is raighinas de custa bidda funti medievales. Sa prima populatzione incomintzat a bivere in "S'arte de Travi" e Ales Ruinas chi fiat, innantis, una colònia romana. Medas funti is restos de s'epoca romana chi s'agatant in su territòriu, comente sa pedra chi s'agatat in "Pedra Litterada" e chi serbiat comente tumba, inue, fintzas a su 1932 due fiat un'antiga necròpoli. +In s'arte de "Pran'e Laccos" s'agatant tumbas anca funti iscritas, in su covecu de pedra, is initziales DM, dedicadu a is "Dei Mani". +Ortueri fiat parte de sa Curatoria de su Mandrolisai e de su Giudicadu de Arborea, e in su tempus Sabaudu fiat parte de sa contea de Santu Martine, Terra de sos Valentino. +Poite bisitae Ortueri?! +Meritanta una visita is singiales de sa civiltade Romana ki funti ispratzinaos in tottu su territoriu, però sa cosa ki prusu si pode godíe funti is profumos e sa bellesa de Natura. +Kara a Nord de sa bidda s'agattada su Monte Pedrarba, dominau de un'orrocca tzirriada "Sa Conca e s'Isteddu" +de nue si podente biede is Montes de su Gennargentu kara a Est, a s'atteru kirru su mare de Crabas, in mesu de sa natura e de sa riserva naturale anka bivente: sribones, margianes, dainos, poianas, e otros animales ki igue agatanta acconcu. +Est possibile faede passilladas a pea o a cuaddu in su boscu fitu e profumau de Suergios e Iddostre de su Parku "Mui Muscas", inue no est dificile attobiae calecunu molenteddu sardu, arratza in estintzione, ki bivede in su Parku e est protéggiu po mole de sa lezze de s'omonimu "Parku de su Molente Sardu". +Monumentos e Festas. +Sa Cresia de Santu Nigola est istettia fraigada tra su XVII e su XIX seculu, e s'agattada propiu in mesu de sa idda. Est sa Cresia principale de Ortueri, cund'unu campanile de 38m e su segundu de Sardinnia. +Sa festa in onore de su Santu funti: su sese de Nadale, cun crufessones, coros e ballos sardos. Sa terza Dominiga de Maju. +Santa Maria, s'agatada in pizzu de unu montigheddu daenue domina sa idda, anca prima, in is tempos antigos s'agataiada unu tempiu paganu. +Sa festa religiosa si festada s'otto de Cabudanni cun sa Santa ki benidi leada de sa Cresia de su Patronu fintzas a Santa Maria. In onore suo, seganta una matta arta e a pustis da pulinti de is naes e in sa punta benidi posta una bandela de linna cun in aintru una pariga de puddas. A pizzu de sa bandela s'accappiada unu pane tundu fattu in dommo e beneidu "su Pitzudu". Ancora oe is piccioccos faente a gara po artziae a "nde lompede sa Bandela". + +Su patriottu sardu a sos feudatarios: +Su patriottu sardu a sos feudatarios (nodidu finas comente Procurade 'e moderare) est unu cumponimentu patriòticu e antipiemontesu iscritu in su 1794-1796 dae Frantziscu Inniàtziu Mannu, magistradu de s'Audièntzia Riale. +Su cumponimentu est iscritu in 47 otavas, cun s'ischema mètricu "a bb cc dd e". S'istòria de custu innu comintzat in su 1793, cando sos Istamentos detzident de imbiare a Torinu 6 delegados, in rapresentàntzia de sa Natzione Sarda, pro preguntare a su rei s'approvàda sua de sas "Chimbes preguntas", unu documentu chi diat a serbire pro megiorare unu pagu sa situatzione sarda. +Petantis chi sa delegàda lompiat a Torinu, su visurrei iscriet a su re ca sas "preguntas" e s'òrganu chi ddas aiat iscritas (sos Istamentos) cheriant s'autoguvernu de sa Sardigna e ca su rei si ch'esserent andadu. +Su rei retzit sos deputados sardos una loba de meses apustis, e nemancu ddi donat arrespusta, ei su ministru Graneri imbiat a su visurrei a nòmine de su rei unu paperi narende ca sas dimandas non fiant aprovadas. +Petantis chi in Sardigna fudint isetande s'arrespusta de su rei, su visurrei incumintzat a fagher ponner in presone una loba de cuddas persones chi aiant traballadu pro iscrìere sas dimandas; a mesudie de lunis, 28 de Arbile 1794, fiant postos in presone Bissente Cabras et Bernardu Pintor. Pagas oras a pustis cumentzàat sa Sarda Revolutzione, ki dia durare pro tres annos. Totu su populu, sos possidentes e medas de sos istamentarios, armados, intrant in Casteddu e in una chida ebbia, prus de 500 piemoneses fiant açapados, carriados, imbarcados e imbiados torra a domo. Pro custu in Casteddu custa die est amentada che "dii de s'açapa", e oe etotu regordada che "Die de sa Sardìnnia" a manera ufitziale dae sa Regione sarda. +S'Innu est su Cantu natzionale de is Sardos. +Custu cumponimentu est istadu bortadu in limbas agenas: in inglesu dae John Warre Tyndale in su 1849 cun su titulu "Endeavor to moderate...", in frantzesu dae Augusto Boullier in su 1864 cun su titulu "Songez à modérer...", in italianu in su 1896 dae Bustianu Satta e in tedescu dae B. Granzer e B. Schütze in su 1979 cun su titulu "Die Tyrannei". + +Cuartu Sant'Aleni: +Cuartu Sant'Alèni (iscrittu fintzas comente Quartu Sant'Aleni, in italianu "Quartu Sant'Elena") est una tzitade de 70 000 abitantes e comunu de su Campidanu, in sa Provìntzia de Casteddu. +Su sìndigu est Mauro Contini. Cuartu pigat su nùmene da sa perda mulla romana. +Sa tirada de Cuartu cumprendit bona parte de Molentàrgius, 26 km de su Puettu, Margine Rosso, Sant'Andrea, Capitana, Is Mortòrius, Mari Pintau, Cala Regina, Geremeas-Kal'e Moru. + +Thalía: +Ariadna Thalía Sodi Miranda (Tzitade de Messicu, su 26 de austu de su 1971), prus conoschida popularmente commente Thalía o uffitzialmente cumenti Thalía Sodi, est una cantante e attora messicana ki bivit me is Istados Unidos. Est filla de su dotore e criminologu messicanu Ernesto Sodi Pallares e de Yolanda Miranda. +Est conoschida pro is discos mùsicales in limba ispagnola e telenovelas suas fatas me is annos 1990. Su maridu suu est su produtore Tommy Mottola cun kini tenit una filla, Sabrina Sakaë Mottola Sodi, naschida su 7 de santugaine de su 2007. Cun unos 25 miliones de discos bendidos, est una de is cantantes prus de importu de su mundu ispanicu. Sa boghe est mezzosopranu e tenit unu rezistru de tres ottavas (segundu una interbista fata cun issa in 2006). + +Monte Lerrono: +Est su monte prus artu de Pattada [http://sc.wikipedia.org/wiki/Pattada] (1094 metros); +In su demaniu forestale b'at cherbos, muvras, porcrabos; in sas puntas prus artas bolat s'abila reale. Sa Funtana de Rode' connota pro sas abbas friscas e jaras. Ateros zassos de biere: serra 'e chelos; tratascias. +Dae carc'annu si bi curret una de sas menzus tapas de su mondiale de rally. +A in basciu b'est su lagu de su Riu Mannu, una diga de 72 miliardos de litros de abba. +A curtzu a sa diga b'est su Nuraghe de Lerrono, chi si podet biere in mamentos de sicagna ebia, ca s'abba nche l'at cobertu. + +Bantina: +Bantìna (it. Bantine) est una fratzione de Pattada chi contat pius pagu 'e 100 aminas. L'agatamus a 3 chilometres dae sa 'idda, a 640 metres de altària, in sa carrera chi andat a Oscheri. +Mentovada sa "mata 'e Antina", ue b'at terrinos bonos meda pro oltaliscias. +Su pius connotu 'e sos Bantinesos est Pedru Pesutzu, poete mannu de su 1700. + +Pesutzu Pedru: +Poete mannu de su '700, connotu finas comente Pisurci o Pisurtzi, nàschidu in Bantina. +In mesu a su chi at iscritu signalamus: "Cantone de su cabaddareddu", "Su cazzadore, sa chelva e ‘i su pastore", "Malissias e difettos de sas feminas", S'abe, e bai nende. + +Othieri: +Othieri o "Otieri" o "Utieri" (in italianu "Ozieri") est una bidda de sa Provìntzia de Tàtari cun 10.829 abitantes. Tratas de sa cultura prenuragica de su neoliticu las agatamus in sas grutas de "Santu Miali", a sa 'essida de sa tzitade. +Andamentu demograficu. +Segundu sos datos de su censimentu 2001 in su Comune de Othieri b'aiat 11.334 abitantes residentes, de custos 8.024 abitantes (su 71%) in sa Zittade de Othieri. Sos ateros logos ue b'istat zente de su terrinu cumonale sunt Santu Nigola chin 1.627 abitantes e Chilivani chin 294 abitantes, tando chi sos ateros abitantes ispartos sunt 1.389. + +Limba ispagnola: +Sa limba ispagnola est una limba romanza otzidentale, commente su sardu, faeddada in Ispagna e in una parte manna de América. Est sa limba romanza prus faeddada in su mundu. Atualmente la faeddant como 500 miliones de pessonas commente limba mama e unos 60 miliones commente segunda limba. Sa limba ispagnola benit de su latinu vulgare faeddadu in sa Penìnsula Ibérica septentrionale e tenit influèntzias de sas limbas faeddadas antigamente in cudda penìnsula. +Sas bariedades. +Su ispagnolu faeddadu tenet duas bariedades fundamentales: septentrionale et meridionale. Sa bariedade septentrionale est carateritzada dae sa pronuntzia de totu sas "s" da chi sunt in antis de consonantes et in fine de peràula et dae sa pronùntzia de sas sìlabas "ce/ci" e sa "z" commente . +Sa bariedade meridionale si caraterizat pro no pronuntziare sempre sa "s" finale in antis de sas consonantes. + +Tunisia: +Tunisia est una natzione in s'Àfrica. + +Padre Luca Cubeddu: +Juanne Pedru Cubeddu (dae totu connotu che a Padre Luca Cubeddu) est istadu unu de sos prus mannos poetes in limba sarda (calecunu lu cramat su Dante sardu). Naschidu in Pattada in su 1748, mortu in Oristanis in su 1828. +Imbiadu a Tathari dae criadura, at istudiadu chin sos Iscolopios; diventadu padre, pro carchi annu est andadu totu bene finas chi no b’apeit una morte in cheja; calecunu penseit chi fit gurpa sua e tando isse si deit a bandidare in sas campagnas de Pattada e de Bitti; si contat chi pro annos, donzi dominiga, narait missa sutta unu cherzu posca de aer fatu accudire totu sos bandidos de sa leada. Isteit su primu poete de s’arcadia sarda. In sos urtimos annos de sa vida che torreit a s’ordine torrende a preigare e a issinzare. +In mesu a sas operas suas ammentamus: +Isculta, Clori ermosa - Sos ingannos de su mundu - Sos piagheres mundanos - Su leone e-i su molente, Paris e s’hermosa Elena: ossiat sa distruzione de Troja - S’amante e-i sas deas de Parnasu. Elogiu de nostra Signora - Sa cantone de sardos, Sa femina onesta - Sa cantone de Paris - Amore esaltadu – Su Cucu e-i sa rundine, e bai nebde. +Tocat de narrer chi cando fit bandidende, ja s’ischit, bi cheret dinari, tocat de manigare e de si cuverenare dae su fritu e-i s’abba. Seguramente Padre Luca Cubeddu, in su bandidonzu, at dadu medas de sas poesias suas in cambiu de piagheres e de ajudigheddos; e bai s’agatat poetes chi poetes no sunt mai istados chi ant publicadu a lumene issoro operas chi no fint a manera de ponnere a pari e b’at per esempiu unu bitichesu chi, istranu ma ‘eru, iscriet a sa pattadesa. Pro che l’agabare cherimus narrer chi a su ‘arriu de operas a isse “atribuidas” tocat de b’agianghere totu cussas chi che l’ant obigadu. + +Juànne Marìa Asàra: +Juànne Marìa Asàra (Pattada, 23 austu 1823 - Pattada, 19 freàrgiu 1907), est istadu unu poète sardu. +Dae totu connotu chin s'improverzu de Limbudu. Poete mannu, buglista e realista fit a manera de descriere sos pecos de sa sotziedade in manera lughida e pretzisa; iscuru su chi si poniat suta ca che l'atzantaraiat dae conca fin'a pes. Grascias a su tribagliu innantis de Enzo Espa e posca de Angelo Carboni chi ant acoglidu sas operas suas, no est sutzessu comente pro ateros poetes mannos chi totu o guasi anderet perdidu. In mesu a sas operas signalamus: +Su barantinu; Su 'izadolzu 'e Canemalu + +Portescusi: +Portescusi est unu comunu de 5.392 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Tommaso d'Aquino: +Tommaso d'Aquino (Aquino/Roccasecca, provintzia de Frosinone, 1225 – Fossanova, 1274).Santu. Dominicanu o de s'Ordine de sos Preigadores. Est istadu unu filosofu italianu ( ada valorizadu sa filosofia de Aristotele applichendela po sa teologia cristiana) e unu teologu, de sos mannos. Discipulu de Sant'Alberto Magno, ada insegnadu in Parigi, Roma e Napoli. Ada iscrittu sa Summa Theologiae, unu monumentu de dottrina teologica; Summa contra Gentiles ( un'atera opera importante) e ateros Trattados. Sa festa sua su 28 de bennalzu. +Scolasticu e teologu, nomenau ""Doctor Angelicus"" o ""Doctor Universalis"" + +Nanni Moretti: +Nanni Moretti (Brunico, 19 de austu 1953) est unu regista italianu. +Sas operas suas funt caraterizzadas pro comentzare de una visione, in crai ironica e sarcastica, de sos logos comunos e de sas problematicas de su mundu de sos giovanos de su tempu, po si bortare in sa diretzione de una critica, de sa sotzietade. +Biografia. +Nascidi in Brunico (BZ) su logu aundi su babbu e sa mamma fianta in vacanza. Est pitzioccheddu in Roma e fintzas de candu est unu pitzioccu prus mannu sighidi is passiones suas, sa pallanuoto e su cinema. +De giovunu adi istudiadu a su liceo classico e adi cumentzadu a istudiare a su DAMS de Bologna, in su 1973 girada, cun una cinepresa super 8 acattada bindende sa colletzione sua de francobolles, su cortometraggiu "La sconfitta", istoria de sa crisi de unu militante ex sessantottinu bia cun chiave comica, sighiu de su mediometraggiu "Pâté de bourgeois", istorias de amigos e de una coppia in crisi; su titolu est unu giogu de paraulas aintru de "paté de foie gras" (patè de figau grassu) e "épater les bourgeois", chi in frantzesu boi narrere "spantai is borghesus". +Nel 1974 girada su mediometraggiu "Come parli frate?", parodia de I promessi sposi, aundi interpretaada su personaggiu de Don Rodrigo. +Nel 1976 girada, sempri in super 8, su primu lungometraggiu suu "Io sono un autarchico", aundi bessidi sa prima borta su persunaggiu, interpretau de issu in artris filmis puru, de Michele Apicella. In cuddu annu arrinescidi a si fai bii de is registis Paolo e Vittorio Taviani, chi du fainti recitai in su film "Padre padrone". +"Io sono un autarchico", bessìu su 14 dicembre 1976, buscada unu belle successu de su pubblicu, aparrendi in programmazioni po meda tempu a su Filmstudio de Roma. Su filme esti stettiu a pustis stampau torra in 16 mm e proiettau in artrus cineclub romanus, e a Berlino e Parigi in occasioni de festival cinematograficus, cummenzendi a ci bogai s'interessi de callincunu criticu cinematograficu (a intru a custus Alberto Moravia su L'Espresso de su 9 gennaio 1977). +Su 8 marzo 1978 bessiri a Roma sa priama criazioni professionali, "Ecce Bombo"; su film, girau in 16 mm e in presa diretta, esti presentau in concorsu a su Festival de Cannes, praxiri mera a su pubblicu e guadangiara mera (costau 180 milionis de francus, incassara 2 miliardus). +Filmografia. +Atori. +A pustis dei is filmis ki ari derettu e/o prodottu, Nanni Moretti ari rexitau in cussus filmis: +Produtori. +A pustis de is filmis de issu, Nanni Moretti ari prodottu: + +Ecce Bombo: +Ecce Bombo esti stettiu su secundu longumetraggiu de Nanni Moretti, girau in presa diretta e in 16 mm, e a pustis ristampau in 35 mm. +Trama. +Michele, Mirko, Vito e Goffredo, quattrus amigus ex sessantottinus, straccus de no fai nudda po tottas is nottis a su bar, si cunvincinti de fai s'autocoscienza po aggiustai is insoddisfazionis de issus. +Michele tennidi rapportis difficilis in da familla, una relazioni complicada cun sa sposa sua Silvia (chi traballada in su cinema cum'enti aiuto regista) e cun is femminas in generali, e meda de problemas esistentialis; Mirko, unu piccioccu assillau de meda problemis, tennidi in domu sua Olga, una picciocca schizofrenica; Vito esti unu impiegau sganau; Goffredo unu studenti universitariu sganau issu puru. +S'arribu de s'estadi accabada s'esperimentu de autocoscienza, ma is quattrus amigus sighinti a si biri; una borta biendisindi, piganata sa decisioni de andai a acattai Olga; ma a sa fini esti scetti Michele chi bandara a d'acattai. +Su film accabada cun Michele e Olga castiendisindi. + +Silver Surfer: +Silver Surfer est unu personi de is fumettes criau de Stan Lee i Jack Kirby in su 1966, pubricau de sa Marvel Comics. +Personi chi no est normali, de su mundu de sa Marvel, bessiu de is avventuras de is Fantastic Four. Silver Surfer est unu araldu extraterrestri de Galactus, un entidadi istravanàda meda, abili de si papai is mundus, chi du furat po sarvai su pianeta suu (Zenn-La) e du donat poteris ke su scudu de prata, chi du fait essi forti meda i abili de biaxai lestru lestru in s'universu, a pitzus de una taula de surf. Arribau a sa fini in sa Terra, po sa pietade chi issu intendit pro is omines, Silver Surfer si furriat a su meri suu, andendi in pari cun is Fantastic Four pro circai de du bati. Galactus detzidit tando de du lassai in su su pianeta chi issu aiat sarvau. Carateristicas de custu personi funti is arrelatas ki tennit cun su sentidu de "beni" e su sentidu de "diferentzia", tipicus de is eroes disacataus de sa Marvel. +S'inimigu suu est Mefistu, unu dimoniu chi bollit s'anima sua i chi, po da ottenni, ndi furat sa pitzinna Shalla Bal, isposa de Silver etotu. +Acapios. +Su Jassu Ofitziali de sa Marvel + +Shōhei Imamura: +Shōhei Imamura (Giaponesu: 今村昌平; Tochiu, 15 de triulas 1926 – Tochiu, 30 de maju 2006) fiat unu regista giaponesu. +At bintu duas bortas sa Prama de Oru in su Festival de Cannes, in su 1983 e in su 1998, e fiat su primu giaponesu a bintzire custu premiu. + +Orune: +Orune est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia, s'agatat a 745 metros subra su mare e contat 2.936 abitantes. + +Orosei: +Orosei est una comuna de 6.790 pessones in sa provìntzia de Nugòro, crèschidu in sa costera cara a sole de sa Sardinna, a bell'e che 2 chilometros dae su mare (Marina de Orosei - Isporoddhai). +De economia bell'e che petzi agrìcola finzammentas a carchi deghina de annos a oje, a pustis at àpidu una crèschida econòmica manna cun s'imperonzu de sas cavas de marmaru e de su turismu in mare (Marina, Cala Liberotto cun sas ispiaggias de Sas Linnas Siccas, Cala Ghiniperu, Sa Mattanosa, Bidderosa). +Geografia. +A bell'e che 2 km dae sa costa , Orosei est crèschida in sa vadde de su riu Cedrino. In sos 15 km de costas chi b'at si potent atzappare siat plagias mannas (Marina de Orosei - Isporoddhai, Su Barone, Osala, Cala Ghiniperu, Sas Linnas Siccas, Sa Curcurica) siat artos trèmmenes chi ghettant a mare. Orosei at dadu su nùmmene suo a sa cala in uve est nàschida. +Collegamentos istranzos. +Orosei in su Web + +Irgoli: +Amèna bidda de Sa Baronia de 2.333 abitantes, postu in sa piana de su Tzedrinu pius o mancu a 8 km dae su mare. +A un'economia chi ainnantis fit subra 'e tottu agropastorale si azunghen medas forros pro sa produtzione de su "pane carasatu", s'industria de su turismu e de s'artijaneria. + +Chichimeca: +Is Chichimeca funti una band sarda, nascinti in su 2000, criaus da Claudia Crabuzza, chi iscriiri is testus e cantada (sonara ge in is Tazenda), Fabio Manconi, chi iscriiri sa musica e sonada sa fisarmonica, e Andrea Lubino, chi sonada is percussionis e sa bateria. Su nomini Chichimeca bennidi de sa lingua antiga olmeca messicana e boi nai “barbarus”. + +Ardecore: +Ardecore est unu progetu musicale naschidu de s'incontru artisticu aintru de sa band post-rock de is Zu, su cantautori Giampiero Felici e su chitarrista americano Geoff Farina, ex-frontman de is Karate. S'intentzioni de su grupu musicale est cussu de elaborare torra in crai moderna is cantos de sa traditzione popolare romanesca, arrispettendi is particolaritadis stilisticas de custu stile. +Biografia. +S'idea de sa collaboratzioni nascidi in su 2002 candu nci fiat su tour europeu: is Karate de Geoff Farina aiant fattu cun is Zu e is Blind Loving Power (Felici) comente gruppos chi operrianta su cuntzertu. +Donzi cuntzertu beniat aberridu e serradu cun discos de betzos istornellos romanos. Da inoghe nascheit s'idea de tribagliare umpare pro torrare a bisitare sa musica traditzionale romanesca in crae moderna. +b'an a cherrer duos annos prima chi su progettu si cuncretizet ei su primu discu,omonimu,bessit in su2005,pro sa collana Il manifesto. +su filu conduttore de sas nobe cantzones chi cumponint s'album est bighinu a s'ala piùs iscura e trista de sa traditzione popolare romana. Sos temas printzipales,duncas,sun s'amore, in sa bisura pius tragica, sa morte,sa traittoria; sas insidias de su Tevere ei sa presone. +In su 2007 est bessidu su segundu discu issoro, Chimera semper pro sa collana Il Manifesto: tonos pius allirgos de su de prima,ei,atera cosa noa rispettu a su primu lp, tres cantzones originales. + +Francesco Totti/campidanesu: + +Jogada cumenti attaccanti in sa Roma de candu fiada unu piçiocheddu. + +Limba cadelana: +Sa limba cadelàna (in cadelanu: "català" o "valencià" — in Valèntzia) est una de sas limbas romanzas otzidentales. La faeddant unos 9.100.000 pessonas in Ispagna in sa Comunidade Autònoma de Catalogna, Valèntzia e sas Ísulas Baleares, s'este de s'Aragona ("Franja de Ponent"), in Frantza in sa Catalogna Nord numenàda puru Russillione, e in Andorra. In sa Sardigna est faeddada in sa tzìdade de S'Alighèra. Sa limba cadelana si assimìzat meda a s'otzitanu. + +Limba basca: +Sa limba basca ("euskara" in limba basca) est una limba non indoeuropea faeddada in su Paisu Bascu (Euskal Herria). La faeddant unos 1.033.900 pessonas in sa Comunidade Autònoma de Paisu Bascu e Navarra (Ispagna) e Paisu Bascu frantzesu (in su dipartimentu de sos Pireneos Atlànticos, Frantza). Est ufitziale in sa Comunidade Autònoma de Paisu Bascu e in su nord de sa Navarra. +Limba basca unificada. +Sa Limba basca unificada o Euskara batua est sa limba regulada dae Acadèmia de sa Limba Basca (Euskaltzaindia) + +Movimentu: +Su movimentu de unu corpu, in fìsica, est su mudare de su logu in su colare de su tempus. Est unu de sos contzetos pius fàtziles e printzipales de sa mecànica. A segunda de sa fromma e de sa proportzione intro de logu e tempus bi sunt tipos divressos de movimentos. Sos chi ant dadu s'azudu pius mannu a sa formulatzione de sos movimentos (e de sa mecànica) fint prima Galileo Galilei, a pustis Isaac Newton e sas lezes suas de sa dinàmica. +Intra sos movimentos clàssicos, bi sunt: +Est importante meda finas su movimentu armonicu chi pro sa lezes de sa mecànica est acumonadu a su movimentu tzirculare. + +Movimentu in caminu deretu: +Unu corpu si movet in unu movimentu in caminu deretu si sa sua velotzidade no cambiat in diretzione e vessu. Si mancu s'intensidade cambiat su movimentu si giamat paremighe. Su movimentu uniforme in caminu deretu est a sa base de su printzipiu primu de sa dinamica (printzipiu de inertzia). +=Movimentu paremighe= +S'ecuatzione printzipale de su movimentu est: +cun "v", "x", "t", chi sunt sa velotzidade, su logu (in una dimensione sola) e su tempu. +=Movimentu non paremighe= +Si s'intensidade de sa velotzidade cambiat in su passare de su tempu, s'egalidade de supra no agiuda pius e pro aere sa velotzidade in unu mamentu pretzisu amus a impreare su carculu infinitesimale. In custu modu, cun sa notazione de Leibiniz pro sas derivatas, s'ecuatzione est: +O, cun sa forma integrale: +S'integrale no si podet simplificare in sa realidade si che bogamus movimentos chi ant un'acradiadura paremighe o a su mancu bene iscrita, sinòno comente pro totos custos integrales s'impreat s'anàlisi numèrica. +Movimentu acradiadu paremighemente. +S'integrale si podet simpilificare in unu modu fazile si, pro esempiu, s'acradiadura no cambiat in su passare de su tempu. S'ecuatzione duncas est: +Sicomente +cun "a" chi est s'intensidade e "û" sa diretzione de s'acradiadura (e de su movimentu). + +Rugby: +Su rugby est unu sport de squadra meda difùndiu in totu su mundu, specialmenti in Francia, Irlanda, in is paisus britannicus e in is ex-colonias de s'Inghirterra, cum'enti s'Australia, sa Nuova Zelanda e su Sudafrica. Est praticau meda in Argentina e in Italia puru. +Su giogu de su rugby est dividìu in tres codicis de regolamentu: su rugby a 15, su prus diffùndiu, su rugby a 13 e su rugby a 7, gestius de 2 federazionis e organismus internazionalis diversus ca no funti collegaus fra issus, is variantis a 15 e a 7 dipendint de sa propriu federazioni internazionali (Rugby Football Union), invecis sa varianti a 13 dipendit de sa Rugby Football league. Est definiu unu sport de combattimentu e de situazioni. Est unu sport de toccamentu e de combattimentu poitta sa cumparanzia fisica fra is giogadoris ddu at sempri in su giogu. Est definiu peri unu giogu de situazioni poitta cun is annus est sempri prus importanti sa capacidadi de cumprendiri su contestu de su momentu (momentu tatticu) aundi ogna parti de sa partìa si svilupat in manera cuncreta. Sa definizioni de is ruolus, candu su giogu torrat a partiri de una situazioni firma, parit, in su rugby de oi, limitanti, bitta sa necessitadi, po ogna giogadori, de s'adattai a ogna posizioni in campu e a ogna fasi de giogu. +Si giogat cun d-una boça ovali e in 15 giogadoris. Sa boça si pigat cun is manus o cun is peis, ma si poit passai cun is manus sceti in fatu. Si faint cincu puntus faendi "meta", est a nai crakendi sa boça a terra innantis a sa lìnea de meta. Candu si fait meta si poit tirai cun is peis in mesu a is palus de sa porta e fai atrus duus puntus. Nci funt tres puntus po sa punitzioni e po su "drop" - una puntada de pei pighendi sa boça candu est bolendi - (sempri in mesu a is palus). +Storia. +Formas antigas de giogus cun sa boccia funti sempri esistias in ddogna parti de su mundu: de custas, is prus nomenadas funti s'episkyros gregu, s'harpastum romanu, su calcio storicu fiorentinu e sa soule francesa. In origini su tremini inglesu "football", invecis de su chi si pensat, no indicada sempri giogus auba si depiat calai una puntada 'e pei a sa boccia, ma tottus is chi faiant is artigianus e e is massaius "a pei" ("to play at ball on foot", de custu su tremini modernu "football"), in manera diversa de is nobilis ca impreanta is cuaddus po nci passai su tempus. In su cursu de is seculus, is barius football furint introdusius in medas "public schools" inglesas, cun regolamentus duncas diversus sia po sa forma de sa boccia e a su ettu de ddu manixai o ddu carciai, sia po su numeru de giogadoris in campu. +Sa liggenda apponit a William Webb Ellis, unu studianti de sa scola de Rugby, s'invenzioni de s'omonimu giogu: in su 1823, in occasioni de una partia de football giogau cun regolas ancora no standard, William Webb Ellis iat arregortu sa boccia cun is manus e iat incumenciau a curriri conca a sa linia de fundu campu avversaria streccandudedda addai de sa linia de fundu campu aboxinandu: "META!". Custu stremu maravigliada ed incuriosada medas personas, ca tandu iant incumenciau a praticai custu "sport". In onori de William Webb Ellis ddu est a immoa ancora una statua de brunzu a innanti a sa scola auba est stetiu "imbentau" su mannu sport de su rugby. +Sa farta de s'uniformidadi in is regolas intr'e is barius ettus de giogai a football iat causau una prima, manna, scissioni: in su 1863 is rappresentantis de unu grupu de club inglesus iat decidiu de adottai is Regolas de Cambridge, in parti mudadas, e iant fundau sa Football Association, e anti aicci fattu nasciri su chi at a essiri connottu comenti Association Football o Soccer. +Is club ca iant mantenniu is Regolas de Rugby iant fundau, peri issus, in su 1871, s'organismu offissiali insoru, sa Rugby Football Union. +Sa segunda partidura est avvennia a intru de sa Rugby Football Union in su 1895 candu, po problemas socialis e economicus, calincunu club de su nord de s'Inghilterra iat formanu sa Northern Rugby Football Union, divennia a pustis sa Rugby Football League, custa a lestru iat incumenciau a mudai grandu partis de is regolas, erribbandu a tenni una versioni de su rugby football meda diversa de sa ca fut gestia de sa RFU. +Sigomenti ca is bariedadis offissialis de su rugby furinti a cussu puntu duas, si furinti deppius distinghiri peri in su nomini: su rugby union fut cussu gestiu de sa RFU e su rugby league su disciplinau de sa RFL. +=Cultura= +In medas paisus de cultura anglosassoni su rugby fudi storicamenti cunsiderau unu sport elitariu e amatoriali, est a nai giogau prus che atru de genti de is classis erriccas. Peri oi, pon'esempiu, medas studentis de scolas privadas e scolas segundarias a indirizzu umanisticu faint comenti sport su rugby union, de custu modellu ndd'est bennia sa rugby league faendu nasci una disciplina semi-professionistica giogada de is classis medias e de traballadoris. Unu superamentu de custus stereotipus ideologicus est benniu a lestru in Inghilterra, su sport, est istetiu insertau citzi in su sistema de is public schools (is scolas indipendentis/privadas), mentris in is biddas de su Galles funti nascius is piticus clubs ca ponint paris operaius, minadoris e sa borghesia pitica. +De is annus '90 a innantis, cun su professionismu, meda est mudau, totu su sistema depit criai giogadoris professionistas de artu livellu, is clubs si funti assoziaus in franchigias, est erribada s'attenzioni mediatica e cun issa sponsor esigentis, peri su regolamentu s'est avvesau a is esigenzias mudadas favoressendu sempri de prus sa spettacularidadi de su giogu invecis de is fasis firmas. Calincunu ritu po is professionistas de su traballu no nc'est prus, ma su spiritu de s'origini est abarrau su matessi e accanta a su professionismu abarrant ancora medas clubs dilettantisticus. +In Noa Zelanda, Galles e in particulari in Llanelli in sa contea de Carmarthenshire, Cornovaglia, Scozia, County Limerick in Irlanda, Languedoc in sa Francia meridionali e is Isulas Pacificas su rugby union est populari intre is classis de is traballadoris. Eppuru su rugby league benit cunsiderau su Sport de is classis de traballadoris in is conteas inglesas de Yorkshire, Lancashire e Cumbria, e in is stadus australianus de New South Wales e Queensland. In su Regnu Uniu, su rugby union benit medas bortas tzerriau de is fan "rugger". In calincuna regioni su kick off benit mutìu "Rug Off". +Po comenti est fattu su sport (inci funti medas contattus in is partìas intre is giogadoris), su mundu de su rugby no permittit su cumportamentu antisportivu, poitta peri una infrazioni pitica de is regulas iat a podiri fai benni infortunius serius o adderettura sa morti. Propriu po custu is federazionis faint is regulas prus cirdinas. +Is tifosusi francesus de rugby league medas bortas issus e totu "treizistes"; custu foeddu benit de su nomini francesu de su rugby ("jeu à treize"). Custu nomingiu s'est a immoa diffundiu in totu sa Francia e peri in is nazionis anglofonas. +=Rugby a 15= +Mannarias de campu de giogu. +Sa lizza est cumposta de su campu de giogu e de s'area de sa meta. Su campu de giogu no deppit essi prus longu de 100 metrus e prus largu de 70 metrus. A pustis de sa linia de meta ddu at s'area de meta ca deppit essi tra is 10 e is 22 metrus de longaria, in modu ca sa longaria massima de su campu siat de 144 metrus massimu. Sa longaria e sa largaria de s'area de giogu deppint essi su prus possibili accanta a is mesuras indicadas. +Su campu de giogu est dividìu in 2 de sa linia (continua) de metadi campu, in dogna metadi funti tiradas atras linias parallelas a sa linia de mesanìa: +Is gennas a forma de "H" s'agatant in mesu a is linias de meta. Su tretu tra is duus palus de is gennas, de 3,4 metrus de artaria minima, depit essi de 5,6 metrus. Is duus palus funti unius fra issus de unu palu postu de trevessu, su lau de susu depit essi a 3 metrus de su terrenu. +Is regolas. +Cussas in custa lista funti solu is regolas principalis de su rugby a 15. +Rolus de is giogadoris. +A is ottu giogadoris ca cumponint prima,segunda e terza linia, ddi nanta "innantis" ("avanti"): issus funti is chi si cuntendint is "accioccus" e is "remittias lateralis". S'accioccu podit essiri serrada o oberta: in ddunu accioccu serrau ddu ant 5 giogadoris po parti e minimu atrus 5 giogadoris abarrant accanta fincias candu ddu at s'obertura de su giogu, mentris in ddunu accioccu obertu (ruck) ddu ant unu o prus giogadoris a camba a deretu toccamentu cun s'avversariu candu sa boccia est in terra. In s'ordinanza in campu, a palas de is "innantis" abarrant is duus "mesanus" ("mediani"), a palas de is mesanus abarrant quattru "tresquartus" ("trequarti") e a palas de is tresquartus ddu at s'"estremu" ("estremo"). S'utility back est unu giogadori particolari ca podit fai diversus ruolus de tresquartus. Is atletas de ogna ruolu, in is scolas de tecnica po principiantis, imparant a fai s'azioni prus importanti, su "placcaggiu". +In dduna partìa si podint fai massimu 7 sostituzionis. +In su rugby union, sa varianti prus diffundia in su mundu, is rolus de is giogadoris in campu funti is sighentis (inglesu-italianu-sardu): +15 - "Fullback" - Estremo - Estremu +14 - "Right wing" - Tre quarti ala aperta destro - Tres quartus ala oberta destru +13 - "Outside center" - Tre quarti centro (centro esterno) - Tres quartus centru (centru de foras) +12 - "Inside center" - Tre quarti centro (centro interno) - Tres quartus centru (centru de intru) +11 - "Left wing" - Tre quarti ala chiusa sinistro - Tres quartus ala serrada de manca +10 - "Fly-half" - Mediano d'apertura - Mesanu de obertura +9 - "Scrum-half" - Mediano di mischia - Mesanu de accioccu +8 - "Number 8" - Terza linea centro - Terza linia centru +7 - "Openside flanker" - Terza linea ala (flanker destro) - Terza linia ala (flanker destru) +6 - "Blindside flanker" - Terza linea ala (flanker sinistro)- Terza linia ala (flanker de manca) +5 - "Lock (2nd row)" - Seconda linea - Segunda linia +4 - "Lock (2nd row)" - Seconda linea - Segunda linia +3 - "Tighthead Prop" - Pilone destro - Piloni destru +2 - "Hooker" - Tallonatore - Carronadori +1 - "Loosehead Prop" - Pilone sinistro - Piloni de manca +Comenti si contant is puntus. +Ogna meta fata balit cincu puntus. +Sa squadra ca at fatu una meta tenit deretu a una puntada de pei de "conversioni" o "mudanza" ca balit duus puntus: su carci si donat de sa posizioni e perpendicolari a su puntu aundi s'est fata sa meta cicchendi de arziai sa boccia prus in artu de su palu trevessu de sa genna. Atrus tipus de carcis funti is de "castigu" e de "rimbalzu" ca chi arrenescint donant tres puntus. A su carci de castigu comenti su de mudanza ddi nanta "assentau" poitta sa boccia est firma in terra invecis su carci de rimbalzu benit fatu in dduna azioni de giogu a pustis de essi fattu rimbalzai sa boccia in su campu. +Mudadas in su contu de is puntus. +Cun is annus, su rugby at mudau medas bias su contu de is puntus, e po unu pagu de tempus (fincias a su 1893) mudada peri de Paisu a Paisu. +In is primus tempus baliant sceti is mudanzas e is drop, e is metas baliant 1 puntu ca naranta "goal" ( su tremini "try" impreau in s'inglesu, boliat nai propriu ca donada su deretu a "provai" sa puntada de pei). No si podiant tentai carcis a puntu in is castigus, custu est istetiu permitiu sceti de su 1893. Tra su 1888 e su 1977 di podiat tentai de "agatai una genna" cun su "carci de mark" (fatu cun sa manera de su drop). Si tenit deretu a carciai sena fasciugu de is avversarius a pustis de s'arregorta de sa boccia primu chi tochit terra a pustis de unu carci (up-and-under) avversariu. Oi si podit fai sceti arregollendu sa boccia in is proprius 22 metrus e de su 1977 non si podit carciai in sa genna. +Is puntus furint introdusius, a su mancu in s'Inghilterra, in su 1886: in su tempus ant'a acabai peri poitta est istetiu postu su carci de mark (boccia pigada primu de tocai in terra) (introdusiu in su 1891 - pesau po contai is puntus in su 1977). Sa mudada a su mancu po sa RFU inglesa at a essi sa sighenti: +Fincias a su 1893 nci furint maneras unu pagu diversas, de Paisu a Paisu, de contai is puntus. +Su terzu tempus. +Una tradizioni importanti in su giogu de su rugby est su terzu tempus. candu acabat sa partìa is giogadoris de is duas squadras s'attoppant paris cun is tifosus e a totus is chi ant pigau parti a s'arrenescia de sa gara po festeggiai sa partia appenas acabàda. Sa tradizioni bolit unu rmurgiu, cumbidau de sa squadra ca hat ospitau sa partìa. S'aria de cordialidadi auba si pasant is tensionis de sa partìa est una de is cosas ca brexiant de prus chini ddi pigat parti e prus affascinant chini sihit custu sport de foras. +Rugby a 15 in Italia. +Su rugby a 15 in Italia si giogat de casi 100 annus e su svilupu suu prus mannu s'est tentu candu ant cumenciau a s'affermai, peri a foras de s'Itàlia, giogadoris de scola italiana comenti Sergio Lanfranchi, Mario Battaglini e Paolo Rosi. +In su 1987, annu de sa primu Coppa de su Mundu, est toccau propriu a s'Italia giogai sa primu partia in totu de custa competizioni, peri chi iat pigau unapiastada contra sa Noa Zelanda. +In su 2000, gratzias a totu is girus diplomatcus de Giancarlo Dondi (presidenti de sa Federazione Italiana Rugby), s'Italia imbuccat in su storicu torneu de is 5 nazionis, mudandudeddi su nomini in 6 nazionis. +S'11 martzu 2006 po sa primu borta s'Italia est arrenescia a conchistai unu puntu a foras de domu in su Ses Nazionis accabbandu paris 18-18 a Cardiff, contra su Galles. +Su 24 febbraio 2007 est un'atra data storica po sa nazionali italiana: prima bincida a foras in totu azura in su 6 Nazioni in Murrayfield, cun su punteggiu de 17 a 37. Su 6 Nazioni de cuss'annu est nomenau in sa storia comenti su primu cun duus bincidas. Difatis a pustis de petti duas cidas de s'attoppu storicu de Edimburgo su 10 de martzu de su 2007 sa squadra italiana bincit po 23 a 20 contra sa squadra gallesa in ddunu stadiu Flaminio totu prenu. Cun custa bincida s'Italia arrenescit a binciri su Galles po sa primu borta in sa storia in su Ranking mondiali ponendusì a s'8u postu. +Su 12 martzu de su 2011, s'Italia fait un'atra impresa storica bincit in su Ses Nazionis po sa primu borta, in dduna gara grandu tirada, is titulatissimus francesus po 22-21. +Su 17 martzu de su 2012, s'Itàlia at bintu in su Ses Nazionis contra sa Scotzia s'unica sua partia de custa edizioni de su torneu, lassandu a sa Scotzia e totu sa "Cullera de linna", ca benit "binta" de is squadras ca perdint totus is partias de su Ses Nazionis. +Su campionau rugbisticu prus artu est s'Eccellenza, postu in fatu de 3 campionaus Nazionalis, Serie A, Serie B, postus in fatu issus e totu de is campionaus regionalis de Serie C e de Serie D e is ligas prus piticas dilettantisticas. De su 2010 duas squadras italianas pigant parti a sa Celtic League. +Su rugby in Sardigna. +In sa stasoni 2011-2012, ddu ant duas squadras sardas in sa Serie A2 de Rugby a 15 s'Amatori Rugby Alghero e s'Amatori Rugby Capoterra. Sa A2 est su campionau de segunda divisioni, a suta de s'Eccellenza, est dividìu in duus gironis A1 e A2, is primas duas classificadas de de su propriu gironi giogant is play-off po andai in s'Eccellenza. +Rugby in is media. +Cinema. +Intre is film prus nomenaus, s'ammentant: +Televisioni. +Partias de rugby de diversas specialidadis e competizionis funti trasmittias d'ogna dii de medas emittentis nazionalis e localis in su mundu: inoa arremonaus sceti ca in Italia su torneu Ses Nazionis fudi trasmittiu de sa RAI, giai de candu is nazionalis ammittias furinti cincu, cun su comentu de Paolo Rosi, in segus fincias a s'edizioni 2009 est istetiu trasmittiu in craru in La7, cun comentu de Cecinelli e Mazzariol, ma de su 2010 is partias de su torneu funti trasmittias in deretta in Sky Sport e in differia in La7. Gratzias a unu accordiu cun sa Rai, invecis, is partias de su campionau professionali italianu prus mannu benint trasmittias in Rai Sport satelliti e digitali terrestri e peri in streaming in su giassu http://www.raisport.rai.it/. Sempri Rosi iat comentau medas partias de sa nazionali po Campionato europeo per Nazioni di rugby e ; est craru ca su campionau mondiali de rugby a 15 est sa competizioni rugbistica prus sighìa e tandu est peri s'eventu televisivu prus commerciali: 30 segundus de pubblicidadi in sa finali costat tanti dinai ca sceti is multinazionalis si podint permittiri. +Is competizionis Tri Nations, Super 15, Heineken Cup, National Rugby League e Super League funti a su solitu trasmittius de eurosport e Sky Sport; is campionaus mundialis e is prus importantis competizionis de rugby a 7 in su tempus passau funti istetius trasmittius de Sky Sport e sportitalia; custa trasmittit de pariccius annus "Total Rugby": programma de un'ora condusiu ogna giobia de s'ex rugbista de Serie A Luca Tramontin e de sa giornalista Daniela Scalia. Is primus edizionis de su Tri Nations furinti istetias trasmittias in differia de TMC Monte Carlo ca degaici iat donau a is amadoris italianus sa possibilidadi de biri medas partias in craru. +=Torneus prus mannus= +Rugby a 15 +Rugby a 13 +Rugby a 7 +Su rugby piticu o mini rugby. +Su giogu de su rugby serbit meda po educai poita imparat su rispettu po s'avversariu e s'arbitru (imparus ca atrus sport no donant o chi ddu 'onant non in sa "cantidadi" ca serbit). In prus a sa socializzatzioni, a su rispettu de is principius e de is regulas, su mini rugby donat s'opportunidadi po is pippius de si ponniri facci a pari cun sa aggressividadi insoru e de is atrus in ddunu giogu. In particulari, sa Federazione Italiana Rugby tenit una parti dedicada a sa promotzioni de su mini rugby in is scolas, auba benint attivaus progettus po s'educazioni e a sa formazioni de is studiantis. S'allegat de mini rugby in is piccioccus cun dduna etadi intr'e is 5 e is 12 annus est a nai is piccioccus ca giogant in is under 6;8;10;12. +Su mini rugby in prus est unu giogu ca favoressit sa socializzatzioni e integratzioni: podint giogai in squadras amescuradas sia pippius ca pippias, in prus peri piccioccus diversamente abilis. +=Affroddius= +In is partìas de Rugby no benit mai sonada sa canzoni "We are the champions" de su grupu inglesu Queen, comenti invecis si fait in medas atrus sport, poitta tenit sa fràsia "No time for losers" ("No ddu'at tempus po chini perdit") ca est cunsiderada de arreulu po is avversarius. +Eppuru a pustis de sa finali de su mondiali de rugby de su 2003 bintu de s'Inghilterra, custa canzoni est istetia sonada. + +Movimentu in caminu chirculare: +Unu corpu si movet de movimentu in caminu chirculare candu si movet in unu chircu. Sigomente sas dimensiones sunt duos no si podet pius bogare sa fromma vetoriale si sa velotzidade cambiat in intensidade (est giamadu su mattessi "paremighe" puru si sa velotzidade cambiat in diretzione e vessu). +=Logu= +In sas coordinatas polares su motu est: +cun una "f" generàle e "R" comente su raju de su chircu. Sigomente su caminu est chirculare sa velotzidade in su raju est sempre nudda. +In sas coordinatas cartesianas su motu est duncas: +E fazilmente +=Velotzidade= +Giamamus velotzidade angulare (o pulsatzione), s'angulu pro unidàde de tempu: issa est medida in rad/s e s'iscriet cun sa litera grèca "omega". Cun sa notatzione de Leibniz pro sas derivadas: +Sa velotzidade tanghentziale est sa velotzidade de sa componente formula_7 in su raju R, e iscriende su vetòre logu cun sa litera r: +=Acradiadura= +S'acradiadura chi "fortza" su corpu a no s'aviare dae su tzentru si giamat "tzentripeta", in su matessi logu s'acradiadura longu s'angulu si giamat "tanghentziale". Totas duas sunt sas componentes de s'acradiadura posta comente derivada de sa velotzidade iscrita supra. +Sa prima derivada si giamat acradiadura angulare, s'iscriet cun sa litera grèca "alpha" e si medìat in rad/s2. Sa secunda componente de s'acradiadura est sa tzentripeta. Simplifichende: +Comente si bidet inoghe s'acradiadura tzentripeta est cuntraria a sa diretzione de su raju. +=Movimentu paremighe= +In su movimentu paremighe si podet simplificare totu e bogare sos vetòres. Sa velotzidade angulare no cambiat. Amentamus chi sa velotzidade angulare est colligada cun sa velotzidade tanghentziale cun s'ecuatzione: +Sigomente su movimentu at sa matessi velotzidade tanghentziale s'acradiadura est sa tzentripeta sola. +=Movimentu acradiadu paremighemente= +Comente pro su movimentu in caminu deretu, custu est su solu movimentu non paremighe chi si podet istudiare. Podimus bogare ancora sos vetòres in unu istudiu fazile. Sigomente +podimus faghere duas integratziones: + +Anàlisi numèrica: +S'anàlisi numèrica est sa parte de sa matemàtica ke imperant is ordinadoris po computai problemas matemàticos e aère resurtadas numèricas, impreada sempre candu amus carculos comente integrales, ecuatziones differentziales chi no se podent faghere cun sas manos. + +Lo Spettro: +Lo Spettro ("The Spectre") est unu personagiu de s'universu DC Comics inbentadu in su 1940, at essere in prena "golden age" (etade de oru), de Jerry Siegel e Bernard Baily. Bessit pro sa prima bia in su numeru 52 de "More Fun Comics", pro brintare a pustis in sa Justice Society of America in sas paginas de "All Star Comics", mentras in Italia bessit pro sa prima bia in su numeru 16 de sa "Collezione Uomo d'Acciaio". +Est pratigamente onnipotente, e podet cambiare s'istessa cara de su mundu, gai comente est in beridade. + +Alhazen: +Numene populare de Ibn Al-Haytim (Bassora 965 d.C. - ca. 1039 in Cairo) filosofo persianu. Consideradu unu de sos prus importantes scientziados de su mundu islamicu (e, particolarmente, de s'initziu de su segundu millenniu). Est consideradu de calincunu s'inventore de s'otica moderna. Est istadu nomenadu puru al-Basrī (cussu de Bassora) e al-Misrī (s'egitzianu). + +Sardigna/logudoresu: +Sa Sardigna est un'ìsula de su Mare Mediterràneu occidentale, posta a unos 200 km dae sa peninsula italiana, su matessi de sa Tunisia, unos 300 km dae sa Ligùria e 500 dae s'Ispagna. Sa terra prus a probe est sa Corsica, appenas 11km. +Geografia. +Sa fromma de s'ìsula est cussa de unu retàngulu longu, de unos 260km in diretzione NS e unos 120 in sa EO. Sa punta a N est sa bidda de Longone (Lungoni in galluresu), sa de S su Cabu Teulada. Sos mares chi l'inghìriant sunt su Mare Tirrenu a E e su Mare de Sardigna a O. S'àrea est de ca. 24.000km², s'oru de mare de unos 2400 km. +Monte po su 13,5 %, montigru po su 68 % e pianu po su 18,5 %. Su monte pius altu tirat 1834m (Punta La Màrmora), in sa serra de su Gennargentu in sa zona centrale, tra su nuoresu e s'Ozastra. Dae su Gennargentu naschet su Flumnedosa su segundu fiumene de sa Sardigna. +Su tempus tirat a su sicu, in istiu e in ierru. Sa temperadura mèdia est de 14-18 °C, cun cambiamentos mannos intre pranu e monte, istade e ierru: si podet passare de is -2 o -3 a is 30 °C. Su bentu podet esse forte meda, ispètzia su bentu estu (de NO). Proit pagos, 400-600mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intre monte e pranu, oru de mare e terra aintru. +Bi at finas unu lagu naturale, su lagu Baratz, in su NO de s'ìsula, in territoriu de Tàthari e de S'Alighera. Sos rìos sunu pagos: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàthari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumindosa, su Mannu e su Cixerri. Sos àteros sun rios, sicos in parte de s'annu. Su frùmene prus longu est su Tirsu, chi tirat 159km e isbucat in su Mare de Sardinna apustis de aere tocadu sa tzitade de Aristanis. +Istòria. +In Sardigna s'agatan sas primas istigas de presentzia umana solu dae su Neolìticu. De cuss'epoca est s'isfrutamentu de s'ossidiana, su idru vulcànicu nieddu de su Monte Arci. Dae su neolìticu a s'edade de su brunzu (XIX - XIII sèculos innantis de Cristos) sunt nàschidas tzivilizatziones chi connoschimus cun su nùmene de "prenuràgicas", ca sunt bènnidas innantis de cudda prus manna e famosa de sos nuraghes. Su perìodu nuràgicu at bidu su cumparrer in Sardigna de una tzivilidade peculiare, distinta dae construtziones megalìticas ùnicas (sos nuraghes matessi, sos putos sacros, sas "tumbas de gigantes"). +Ma si podet esser seguros chi su mare est istadu sa bia printzipale chi at muntesu sa Sardigna a tzentru de sa tzivilidade mediterrànea. Podet èssere chi sos chi biviant in Sardigna fint issos sa "gente de su mare" chi timiant sos egitzianos antigos. Ma est seguru chi, dae su mare, appet comintzadu a bènnere gente chi chircaiat ràmine, prumu, trigu, e àteras cosas pro faghere commerciu. Innantis a tottus sos fenitzos, chi arribant in ue oe b'est Casteddu, 1500 annos innantis de Cristu. Appustis ant fraigadu ateras tzitades: Tharros, Nora, Bithia, Sulci, Sant'Antiogu. Sas urtimas fint mannas meda, ca inie b' aiat su minerale chi ddi serviat. Non s'ischit meda de comente fin sas cosas cun chie biviat in Sardigna e custos fenitzos, ma issos abbarraiant accanta de su mare e chircaiant de istare in accordu con sa gente autoctona. Sunt bistados sos fenicios a iscriere a primmu su lùmene Sardigna, in d una preda chi est in su museu archeològicu de su Castrum de Casteddu, si podet narrere chi issos non impreaiant sas bogales cando iscriiant. Paret chi, comente s'est passadu dae sos fenitzos de su Libanu a cussos chi bivende in Africa sunt nados Punicos, carchi cosa siat cambiada, ca custos fint peus e cheriant fàghere sos meres. In custu tempus sa Sardigna fit puru una base milidare de sos punicos, ca sas naves issoro, dae Cartàgine e su portu de Capu Malfatanu, accanta de Teulada, serraiant in d una morsa su Mare Mediterraneu e nemos podiat passare. Appustis de sa segunda gherra pùnica arribant sos romanos,e po sèculos meda sa Sardigna abbarrat romana. E diventat sa "dom'e trigu" de Roma, sas tzittades accanta e su mare sunt semper prus mannas, mea es seguru chi sos romanos non bi l'apent fatta a "romanizzare" sa Barbagia. Sun arribados a Fordongiani (Forum Traiani), Austis (Augustus) ma inie sun abbarrados. Cando Roma est rutta sun arribados sos Vàndalos, chi teniant puru sa parte de Africa chi est acanta acanta a sa Sardigna: Ippona (chi oe si narat Annaba, in Algeria) est sempre istada prus acanta a Casteddu de onzi tzitade italiana. In carchi manera sos romanos de oriente, sos bizantinos (in sardu Aregos)nde giàgarant sos vàndalos e pro chimbichentos annos abbarrant in Sardigna. A sa fine si nd' andant, ma lassant famìllias nobiles, chi sunt sas chi ant a andare a cummandare in su perìodu de is Giuigados. De sos Aregos abbarrant sos santos e sos lùmenes: Costantinu, Bachis, Chìrigu, pro narrere. De ammentare chi sos Aregos, comente sos atteros romanos, no bi l' apent fatta a intrare in Barbagia, e comente sos àteros ponent su "Dux militaris" in Fordongiani, pro chircare de firmare sas bardanas de chie biviat in sos montes. De interessu mannu sos sèculos intra su IX e su XV d.C., cando s'est isboligada sa tzivilizadura de sos Giuigados, bator rennos autòctonos de traditzione romana, no feudale, nàschidos dae s'isolamentu de sa Sardigna in sos sèculos de su domìniu àrabu de su Mediterràneu (sos sèculos VIII - IX d.C.). +In s'annu 1324, sos Aragonesos conchistant Casteddu cun s'agiudu de su giuigadu de Arbaree, boghende a foras sos Pisanos. Est sa nàschida de su Rennu de Sardigna. Dae su 1354 a su 1420, cun fases divressas, addurat sa gherra intro de su rennu aragonesu e su giuigadu arbaresu, s'ùrtimu abarradu de sos bàtoro rennos sardos antigos. Pessones de importu de cuddu perìodu de gherra e pestilèntzias sunt su giùighe arbaresu Mariane IV e sa fìgia sua Eleonora, Eleonora de Arbaree. In su 1420 s'ùrtimu giùighe, Guillermu de Narbona, bendet su tìtulu giuigale a su re de Aragona pro chentumìgia fiorinos de oro. Abarrat unu rennu solu, in s'ìsula, su Rennu de Sardigna, prima cadelanu e a pustis ispannolu. Cun sos cadelanos e sos ispannolos sa Sardigna connoschet su feudalismu e s'abarat pro sèculos isulada e a fora de s'istòria. +In su 1720 sa corona colat in conca a sos ducas de Savoia, chi in custa manera si faghent res. De importu, suta sos Piemontesos, su perìodu "revolutzionàriu" de sos annos 1793-1796, cun unu protagonista mannu: Giomaria Angioi. Su Rennu de Sardigna durat cun totas sas prerogativas suas fintzas a su 1847, cando su re Càralu Albertu cuntzedit s'"Unione Perfetta" cun sos istados continentales de su rennu. In su 1861, a pustis de sas duas primas gherras de indipendèntzia italiana e de sas conchistas garibaldinas, mudat nùmene in Rennu de Itàlia. +In su sèculu de binti sunt de ammentare sos fatos de sa Brigata Tàtari in sa Prima Gherra Mundiale, dae chi s'est ischidada torra s'identidade e su natzionalismu sardu. De su 1921 est sa nàschida de su Partidu Sardu de Atzione, fundadu, cun àteros, dae Emìliu Lussu. +In sos annos 50 ant picadu comintzu fatos noos. Est istada bogada sa malària, gràtzias a su dinare de sa fundatzione Rockefeller, e custu est istadu unu fatu bonu pro sas populatziones de sas marinas e su turismu. In su matessi tempus sunt istadas impostas però sas tzerachias militares: mìgias e mìgias de ètaros leados a sas atividades econòmicas e postos suta sa cumpetèntzia militare de sa Nato e de sos americanos. De sos annos '70 imbetzes est su "Pranu de Rinàschida", una leze de s'istadu italianu chi cuntzediat dinare meda pro fraigare industrias mannas in Sardigna. Gai sunt nàschidos sos polos chìmicos in Otana, Portu Vesme e Portu Torres, e sas rafinerias in Sarroch. Ma, a pustis de tantos annos, si podet narrer chi est istadu unu faddimentu cumpretu, unu faddimentu econòmicu, ambientale e sotziale puru, ca sos problemas de sa modernizatzione de sa Sardigna sunt abarrados bell'e totus e nde sunt nàschidos àteros noos. +Sa Regione. +Sa Sardigna est una de sas 5 regiones autònomas a istatutu ispeciale de Itàlia. Sa Sardigna est s'ùnica Regione de Itàlia (imparis cun su Veneto) chi sos bividores hant de manera ufitziale su nùmene de «popolo» dadu dae su Parlamentu italianu. +Assentada in sa Costitutzione de sa Repùbrica Italiana, est nàschida in su 1948. Sas primas eletziones sunt istadas fattas in su 1954. +Oe, su presidente de sa Regione est Frantzìscu Pìgliaru +Sa Regione tenet 8 provintzias: +Provìntzia de Aristanis (cap. Aristanis) +Provìntzia de su Campidanu de Mesu (cap. Seddori e Biddexidru) +Provìntzia de Carbònia-Igrèsias (cap. Carbònia e Igrèsias) +Provìntzia de Casteddu (cap. Casteddu) +Provìntzia de Nùgoro (cap. Nùgoro) +Provìntzia de Ogiastra (cap. Tortuelie e Lanusè) +Provìntzia de Tàthari (cap. Tàthari) +Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu (cap. Terranòa e Tèmpiu) +Cultura. +Festas +Sa Sartiglia: Aristanis +Su Redentore 29 Austu: Nùgoro +Sa essida de sos Candaleris (La faradda di li Candareri) 14 Austu: Tàthari +Sa essida de sos Candaleris 14 Austu: Nuivi +Sos martires turritanos: Portu Turre +Sa festa de Santu Simpriziu 15 Maju: Terranòa +Sa festa de Sant'Efisiu:1 Maju: Casteddu +Sa die de sa Sardigna - Festa de su populu Sardu +Turismu. +S'isula est portada a nùmene pro sas localidades turisticas suas, e intra custas podimus amentare sa Costa Smeralda, sa tzitade de Terranoa (Olbia) e totta sa Gallura, sas isulas de Sa Madalena e Caprera, sa tzitade catalana de S'Alighera, pro sas calas ispantosas de s'Ozastra incastradas in sas falèsias calcàreas artas: Cala Goloritzè, Cala Luna, Cala Gonone e puru pro s'internu sou, e in particulare su Gennargentu. In sos ùrtimos annos in su Sud ant fraigadu paritzas locandas e sìtios turìsticos (a SE Crabonaxa e Muraera a SO Santa Margarida de Pula, Chia). Interessantes pro su turismu s'archeologia sas Ìsulas de s'Arcipèlagu sulcitanu (Santu Antiogu e San Pietro): in custu arcipèlagu in su perìodu Maju - Làmpadas faghent oe galu sa pisca de su Tunnu Ruju (Tunnus Tynnus) cun sos brancos de tunnos chi benint dae s'Atlànticu, in fase riprodutiva. + +Basìlica de Santu Simplìtziu: +Sa crèsgia de Santu Simprije est istada fraigada a giru de su XI-XII, in onore de Santu Simprije, píscamu et màrtire sa die 15 maju de su anno 304 d.C. e patronu de Terranòa e de sa Gaddura. +Est su monumentu pius importante de sa Gaddura, inoghe s’agatant duos affrescos de su XII sec., e sos reliquias de su santu e de sos cumpagnos suos. + +Judicadu de Gallura: +Su Judigadu de Caddura est uno de sos bator Giudigados de sa Sardigna, sos primos testimonias s'ant a giru de XI seculu. Fiat de sos Judigados su prus a norti, sa capitale fiat Civita o Ulbia, o Ulpia, pesada a susu de sas ruinas de s'antiga Olbia. Civita oe est narada Terranoa.In Locusantu bi fit una residentzia/casteddu de su Zùighe. Lacanaiat a ovest cun su giuigadu de Torres, a sud cun giuigadu de Calaris. +=Istoria= +Meda pagu s'ischet de custu rennu, e sas novas in propositu s'incrarent isceti a partire de su XII seculu, cun su commentzu de s'acarpamentu pisanu. Su primu judighe de chi si ischìet su nommene est Torchitoriu de Zori. +=Curadorias= +Su judigadu de Caddùra teniat undighi curadorias: + +Caddura: +Sa Caddura (in italianu Gallura, in galluresu Gaddura), est una regione istòrica e geogràfica de sa Sardigna, est posta in su nord de s’ìsula, dae su riu Coghinas a su Monte Nieddu in Santu Tiadoru. Sas tzitades prus importantes sunt Terranòa (it. "Olbia") e Tèmpiu (it. "Tempio Pausania"). +In s'edade de mesu fiat unu de sos battor Giuigados de sa Sardigna, su Giuigadu de Gaddura. + +Carbònia: +Carbònia o Crabònia (in italianu Carbonia) est una cittadi sarda, ufficialmenti comunu o municìpiu italianu de casi 30.000 habitantis, posta in sa parti meridionali e occidentali de sa Sardigna, est capulogu, impari cun Igrèsias, de sa Provìncia de Carbònia-Igrèsias (CI), istituida in su 2001 e attivada da su 2005. Su nomini suu indicat su "logu o sa terra de su craboni", testimoniendi sa vocatzioni sua mineraria. +Principali centru abitadu de su Sulcis, Carbònia est s'ottava cittadi po numeru de habitantis in Sardigna, e puru sa prus popolada de sa provìncia noa e in generali de sa parti sarda meridionali e occidentali. Su centru urbanu est nàsciu in is annus trinta de su Noixentu, a casi 65 km a occidenti de Casteddu Mannu, po hospitai is maistrantzas impiegadas in is mineras de craboni, chi fiant avviadas in custus annus in sa zona da su regimi fascista po is necessidadis energeticas de s'Itàlia in is annus de s'autarchia. In particolari Carbònia fiat edificada accanta a sa Minera de Serbariu, inglobendi s'omonimu comunu ottocentescu, chi est immoi unu rioni meridionali e orientali de sa cittadi. Accabada s'epopea minerària, Carbònia est diventada centru de servitzius po su territòriu, basendi s'economia sua principalmenti in is settoris terziarius e industrialis, poita accanta a s'àrea industriali de Portuvesme, in su Comunu de Portuscusi. +Sa geografia fìsica. +Carbònia est situada in sa parti meridionali e occidentali de sa Sardinia, in sa stòrica regioni de sa Maurreddia, aundi est su principali centru urbanu, posta casi a 65 km a ponenti de Casteddu, in un area unu tempu paludosa e pustis bonificada in su periodu de sa costruzioni de sa cittadi. Sa morfologia de su territòriu est in bona parti cun pranus, cun pagus rilievus de altitudini modesta (inferiori a is 300 metrus), de custus monti Sirai (de aundi si podit ammirai unu panorama de sa baia de s’Ìsula de Sant'Antiogu), monti Crobu, monti Lioni e monti Rosmarinu. Su monti prus artu in su comunu est su monti de Santu Miali (in italianu: San Michele Arenas), artu 492 m s.l.m.. De custu monti, accanta de i ruinas de sa cresiedda de Santu Miali, forzis cun origini bizantina ma de giai scumparia, si podit ammirai un mannu panorama cun casi tottus is comunus de sa Maurreddia, eccettu Gonnesa e Teulada. +Carbonia, po cumenti est posta geograficamenti, donat puru sa possibilidadi de arribai in is logus de su mari in 15 minutus scetti. +Istòria de Carbònia. +S'istòria de Carbònia est s'istòria de is menas o mineras de craboni e de is minadoris. Carbònia est stètia costruida in dus annus, scetti po recabai, da is mineras de sa zona, sa prus manna parti possìbili de craboni. +Sa minera prus importanti, cudda de Serbariu, est stètia imperada po tottus is annus de sa Segunda Gherra Mundiali e fintzas in is primus annus a pustis de sa gherra. Cun su passai de is annus su craboni est stètiu imperau sèmperi prus pagu, fintzas a candu sa minera de Serbariu est stètia serrada in su 1964. Una borta serrada, sa Minera de Serbariu est stètia abbandonada e tottus is edifìcius e is istrumentus si funt arruinaus. Po meritu de is finantziamentus donaus dae sa Unioni Europea, sa Minera de Serbariu est torrada hat essi cumenti fiat e oi si tzerriat Centru Italianu de sa Cultura de su Craboni. Aintru de sa minera oi s'acattant: su Museu de su Craboni e su Museu Paleontologicu Paleo Ambientis Sulcitanus o de sa Maurredia, aundi funt espostus medas repertus de su tempus antigu. A Crabònia ci funt puru su "Museu Archeologicu de Villa Sulcis", de pagu tempus torradu a nou, e su Parcu Archeologicu de Monti Sirai chi donant sa possibilidadi de conòsciri sa civilidadi fenìcia e cudda pùnica. Ma s'istòria de Carbònia est prus antiga puru. Is repertus accattaus a Su Carroppu de Sirri, cumenti puru cuddus de is Domus de Janas de "Cannas de Sutta", in sa localidadi "Medau sa Grutta" a pallas de Cursu Iglesias, Monti Crobu e Cortoghiana, faint pensai ca s'hòmini hat bìviu in su territòriu de Carbònia giai da su VI millènniu innanti de Cristu. Po cuddus chi aggradessint s'istòria prus recenti, si cunsillat de andai a biri sa cittadi, chi est unu bellu esèmpiu de s'Architettura Ratzionalista de su 1900, cumenti demostrant is edificius postus in Pratza Roma, comenti sa Crèsia, su Comunu, su campanili is attrus ancora. A urtimu, regordaus is importantis strutturas nàscias po hospitai is attividadis sportivas, cumenti su Palazzettu de su Sport, sa Piscina e is attrus logus a su sport dedicaus. A Carbònia ci funt puru medas logus dedicaus a sa cultura, cumenti su Teatru "Centrali", sa biblioteca, sa mediateca e attrus logus puru, chi fainti de Carbònia una cittadi culturalmenti ricca. Carbònia tenit puru una ricca traditzioni enogastronomica, chi mesturat is traditzionis de sa pastorìtzia e de sa pisca. Non si podit scarèsciri, nimancu, su binu bonu de sa Sardigna, comenti su Carignanu o Carinianu. +Onorificientzas. +Corona de cittadi +Medaglia d'argentu o pratta a su mèritu civili +Boxis correladas. +Provìncia de Carbònia-Igrèsias + +Curitiba: +Curitiba est sa capitale de s'istadu de Paranà e sa tzitade prus manna de su sud de su Brasile. Bivint oe in Curitiba 1.797.408 pessones. + +Orane: +Orane est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai a cursu de Onieri e de Sarule. +Jughet 3.560 bividores e su 13 de ottobre b'est sa festa de "Santu Tanielle". Jughet una genna: sa "Genna 'e Gonare" artuìa 1.080 metros. +Su personazu prus notu est Salvatore Niffoi. + +Fordongiani: +Fordongianus est una bidda antiga e rica meda de istòria de su Barigadu. Sa bidda est de orìgine romana (e si giamaiat Forum Traiani): est abitada de 1050 ànimas, e sa prus parte triballant (traballant)in sa pastoria e in sa messarìtzia, ma su triballu (traballu) chi at fatu Fordongianus famada in su mundu est sa perda de Trachite, chi si prestat po s'alasciamentu de totu is domus, po is pratzas e is crèsias. +Sa genti benit numerosa in custa bidda po biri is famadas termas romanas, inue s'abba arribat a sa temperatura de 60°. +S'ospidàgiu de is fordongianesus si podit biri su bintunu de austu po sa festa de Santu Lussùrgiu, recurrèntzia meda sentida in sa bidda, chi in sa processioni acumpàngiant su santu cun is cuaddus in sa crèsia de monti chi pigat su lùmini de su santu patronu. +De pagu tempus est naschiu unu centru termali, chi pigat s'abba de is termas, po sa cura de su corpus, e chi at fatu de Fordongianus su centru po sa riabilitatzione de is malàidus. +No mancat s'arti de sa mùsica, coltivada de sa gioventude fordongianesa; est naschiu unu grupu tzerriau Hypsia in arregordu de is orìginis antigas de sa bidda. + +Àllai: +Àllai est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis. + +Biddanoa Truschedu: +Biddanoa Truschedu est una bidda de 321 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Foghesu: +Foghesu est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 600 metros in pitzu su mare e jughet 1900 bividores. +Perdasdefogu est unu nòmene cumpostu de tres faeddos: "Perdas de fogu", in limba sarda, bolet nàrrere siat "carbone", siat "pedras pro fàghere su fogu" o finamentas "perdas chi ghetant fogu", est a nàrrere "diamante". +Is abitantes, in limba issoro, tzerriant sa bidda cun su nòmene de "Foghesu". Dae custu nde benit su nòmene de is bividores : "foghesu" (masch. sing.), "foghesa" (femm. sing.), "foghesus" (masch. plur.) e "foghesas" (femm. plur.). +Is abitantes, in italianu, si narant "foghesi" o "foghesini" +Nòmenes de rios e bighinados de Foghesu: +"Piss'e Tacu", "S'Argidda", "Perd'e Palassiu", "Sa Mura Gessa", "S'Antonalai", "S'Orgioledda", "Su Cucuru 'e sa Furca", "Is Orgiolas", "Su Mont' 'e s'Argidda", "Sa Serra", "Maraidda", "Santu Serbestianu", "Santa Barbara", "Su Cungiau de is Morus", "Frùmini", "Funtana 'e Mariarraspa", "Abbamessi", "Su 'runcu", "Su Tac'e s'Olu", "su Nuraghe Sa Domu è S'Orku", "Martinusala", "Sa peddi 'e cani", "Tueri", "Arruin'e puligi", "Fumia" +[...de mancant medas, de agiùnghere...]. + +Milanu: +Milano (Italianu: Milano, in milanesu:"Milàn" ) est sa tzitade pius manna e sa capitale e de sa Lombardia e de s'omonima provìntzia. Contada 1.308.975 abitantes edd'est sa segunda tzitade pius populada poi de Roma, est in su centru de s'area metropolitana pius manna de s'Itàlia e una de sas pius populada de s'Europa. +Sa tzitade est istada fundada in su IV seculu prima de Cristos. + +Juanne Maria Angioy: +Juanne Maria Angioy o Giovanni Maria Angioy, nàschidu in Bono in su 1751, est istadu unu polìticu, revolutzionariu, indipendentista e patriotu sardu. +At ghiadu sos motos rivolutzionàrios sardos contra a su feudalesimu, e a pustis de su degogliu de su moimentu est istadu custrintu a s'esiliu, in Frantza inue est mortu, in sa tzitade de Parigi, in su 1808. +Sa Vida. +Juanne Maria Angioy est nàschidu in Bono. Is babbos fint de is printzipales de sa bidda. Issos moriant candu Juanne fiat minoreddu, ma is parentis de Juanne aiant assegurau una educatzioni po Juanne Maria. Iat istudiau in Thàthari e apustis de s'universitadi fit diventau professori in sa facultadi de lei in Casteddu candu fit giòvanu meda. Apustis, Angioy fit diventau unu abogau e a sighiri Giugi de s'Audièntzia Riali. S'Audièntzia Riali (Reale Udienza) fiat una istitutzioni chi teniat su poderi de sa justìtzia in su Rennu de Sardigna. +Angioy fiat unu bonu imprendidori puru. Aiat criau una fràbbica de berritas e iat isperimentau tzertus cultivus de cotoni. In sa vida sua iat ammuntonau unu patrimoniu mannu chi issu curàt cun giuditziu. Angioy leat dinai a prestitu, ma fiat generosu puru : iat donau una arrenda a calincunu predi chi teniat bisongiu. +Sa Sarda Rivolutzioni. +Sa Sarda Rivolutzioni est su perìodu revolutzionariu sardu de s'annu 1793 a s'annu 1796. In custu perìodu is sardus incomintzànt a gherrai contra a su feudalesimu in Sardigna e pro su deretu de si guvernai issus etotu in sa patria issoro. Angioy fut un'omini de grandu importu in custu perìodu. +A innantis de sa Rivolutzioni, nci fiat stètiu un'arrumpellamentu in Thàthari in su 1780. Mancai una de is allegas de custu arrumpellamentu fiat sa mancantzia de trigu in sa bidda, s'arrumpellamentu teniat allegas politicas puru e fiat causau po su scuntentu cun sa corrutzioni e su malu guvernu de is piemontesus. +Carchi annu ainnanti de su 1780 is Thatharesus ianta iscriu a su Rei po denuntziai sa corrutzioni e su disputismu de su guvernadori piemontesu Tondut e de pobidda sua, e su Rei iat mandau calincunu funtzionàriu a fai unu perrogu. Is funtzionàrius de su Rei iant confirmau sa corrutzioni e disputismu de is Tondut, ma iat carriau sa nexi a sa mulleri de Tondut po no donai barrancu a sa carica isitutzionali de su guvernadori. +Sa Rivolutzioni iat iniziau invecis apustis de s'invasioni de is Frantzesus in su 1793. Is Frantzesus bolianta conchistai sa Sardigna poita s'ìsula fiat importanti po su controllu de su Mediterraneu. Carchi bastimentu francesu iat bombardau Casteddu e trumas de sordaus francesus iant sbarcau in su Puetu de Cuartu. In su matessi tempu, Napoleone Bonaparte iat leau voluntàrius cossus po attaccai s'isula de Santu Stèvini. +Is piemontesus no fianta bonus a defendi sa Sardigna poita fianta impiciaus cun sa defesa de su Piemonte. Intzandus, sa nobilesa e sa burghesia de Sardigna si fianta ordingiaus po apariciai un'esèrcitu po sa defesa de sa Sardigna. Nobilis e burghesus meda iant donau meda dinai po apariciai is truppas, fintzas Angioy etotu iat donau dinai, mancai no meda cunsiderendi sa richesa de issu. +Is frantzesus fiant arreusaus de is sardus. Apustis de custa bìnchida, sa nobilesa, su cleru e is militaris iant convocau is Stamentus, su parlamentu sardu e iant iscritu 5 preguntas a su Rei de Sardigna. Is 5 preguntas fiant: +Is 5 preguntas no fianta preguntas rivolutzionarias: sa nobilesa e is funtzionarius preguntànt sceti de tenni prus importu in s'amministratzioni de sa Sardigna. Mancai is preguntas no fiant rivolutzionàrias e no costrantànt s'autoritadi de su Rei e de su governu piemontesu, su Rei iat narau no a tottu is 5 preguntas. +Custu ch'at pesau una tale discuntentèsa, chi una dìe, connotta in Casteddu comente "sa dì de s'acciàppa" (oje comente Sa die de sa Sardigna), su populu ch'at bocàu tottus sos funtzionarios sabaudos, vicerè cumpresu, catzandechèlos a foras de sa Sardigna. +Sa situatzione fit bulluzàda abberu: su populu in sas campagnas non cherìat pacare imposta nen decima perùna e attaccabat sas domos aristocraticas e sas sèas de su gubernu piemontesu. Est tando chi in Casteddu si mandabat in su capu de susu s'Angioy, pro appachiàre sa populassione. Ma s'Angioy, cando Napulione Bonaparte invadìat s'Italia, traballabat chin emissarios frantzesos pro illiberàre sa Sardigna dae su jugu piemontesu. Chin sa pache de Cherasco e cussa de Parigi in su 1796, comùncas, est bènniu a mancare s'appòzu e s'Angioy promòghet una màrtza revolutzionaria in Casteddu, chi s'at fattu inìmicu nobiltade, crèsia e burghesìa; s'Angioy fit custrìntu a sìche firmare in Aristanis in s'òto de làmpadas, cando su chi lu appozabat lu aìat lassau, ca su re aìat atzettau sas chimbe precuntas de sos Istamentos Sardos. Angioy aìat tando dèpiu disterràre andandesìche a Parigi, in ube fit mortu in povertade in su 1808. In su mentras sos piemontesos aìan attaccau sas biddas chi galu resistìan, cundannande a sa furca tottus sos chi fachìan parte de su movimentu antifeudale revolutzionariu. + +Roy Thomas: +Roy Thomas (nasciu su 22 Novembre de su 1940, in su Missouri, Istados Unidos) est unu iscritori de fumetos e editor, e su ki adi sighìu cumenti editor-in-chief Stan Lee me sa Marvel Comics. Est istetiu connotu mellus poita ca adi portau su personagiu de is arrivistas pulp Conan il Barbaro in is fumettos americanus, cun una serie chi partiada de is istorias de Robert E. Howard e in custa manera adi ghettau su generi sword and sorcery in is fumettos. Thomas est connottu puru poita ca adi iscrittu istorias de sa Justice Society of America, de is "X-Men" e de is "Vendicatori", in sa Marvel e de "All-Star Squadron", pro sa DC Comics. + +Barry Windsor-Smith: +Barry Windsor-Smith, nomenadu candu chi fìara cumentzende sa carriera cun su nomine donadu de su babu e sa mamma Barry Smith (Londra su 25 de maju 1949) est unu pittadore de fumetos ingresu ma sa parte prus manna de su traballu suo est istada criada in sos Istados Unidos. +Sos clamores funt arribados pro issu cun su fumettu Marvel "Conan il Barbaro" pittadu de su 1970 a su 1974 e iscritu de Roy Thomas. + +Rùssia: +Sa Federatzioni Russa (rus. Российская Федерация, Rossijskaja Federacija, /rʌs'sijskəjə fʲɪdʲɪ'raʦijə/, tzerriada puru Россия, Rossija, /rʌs'sijə/) est unu stadu chi si sprundit intre s'Europa e s'Asia. Sa capitale sua est Mosca. +Cun una tirada de 17.075.200 chilòmetrus cuadraus est sa prus natzioni manna de su mundu. Est lacananti cun Norvegia, Finlandia, Estònia, Lettonia, Bielorussia, Lituània, Polonia, Ucraina, Georgia, Azerbaigian, Kazakistan, Cina, Mongolia e Corea de su Nord. Est sfusta a su nord ovest de su Mari Balticu, a su Nord de su Mari Glatzali Articu, in s'est de s'Oceanu Pacificu e a su sud de su Mari Nieddu e de su Mari Caspiu. +Sigumenti est su prus stadu de importu chi benit de s'Unioni Sovietica, sa Rùssia est oindii una natzioni cun d-una fortza polìtiga manna, po su prus aintru de sa CSI, chi abratzat totu is natzionis de sa ex Unioni Sovietica bogadas is tres repùbricas bàlticas - Letònia, Estònia e Lituània - e sa Geòrgia. + +Predi de arrìu: +Su predi de arrìu ("Libellula" Linnaeus, 1758) esti unu babbalottu. + +Sìsini: +Su sìsini esti unu pilloni chi bibidi in s'aqua. Esti unu anatide e si conoscidi po zugu longu. +Una specie de sìsini australianu esti su sìsini nieddu + +Sìsini nieddu: +Su sìsini nieddu ("Cygnus atratus") esti unu sìsini australianu chi portada sa particolaritadi de ad'essi nieddu + +Sestu: +Sestu s'agatada a 10 kilometrusu de Casteddu, in sa Sardigna de iossu in su Campidanu. Contat 18.237 bividoris,s'economia de su logu si faidi prima de tottu a s'agricoltura(arraiga, latia etc), fruta (axina) e trigu. In Sestu dui funti cincu cresiasa: Santu Millanu (13° sec.); Santu Jorgi (16° sec.); Santu Srabadori (13° sec.); Santu Antoni (annus 30 de su 900) e Nosta Sinniora de is Gratzias (annus 80 de su 1900). +S'istòria. +Is arrestus arkeologicus antigus agatausu (testus ki s'imperànta in domu) funti de su III millenniu A.C., scrobertus in d'una necropoli in sa zona de "Corso Italia". Si pentzat ca is originis de sa bidda siant cartaginesas. In atras zonas funti stetias agatadas monetas de su periudu de Caligola e Domiziano, una losa romana, una cordonera e una perda milliari ki s'agatada in cresia de Santu Jorgi. Su nòmini de sa bidda benidi de su perìudu romanu e pigada su nòmini de sa ia ki percurriada dae Casteddu a Porto Torres: Sexto ab urbe lapide, o siada acanta de sa pedra milliari agatada in sa bidda cun s'iscrita: AD SEXTUM LAPIDEM. +In s'Idadi de Mesu Sestu fiada patti de su Judicàu de Casteddu i esti stetia posta in sa Curatoria de su Campidanu. Candu su Judicàu esti arrutu (1257) sa bidda fadiàt parti de su Comunu de Pisa. +Prus ananti esti passada a is Aragonesus ki in su 1324 fadiat patti de su feudu de Berengario Carroz. In su 1363 esti stetia criada sa Contea de Quirra e sa bidda de Sestu esti intrada a fai patti de sa Baronia de Santu Migheli, sempri feudu de is Carroz. +In su 1603 fadiada patti de su feudu de is Centelles e prus ananti esti passada a is Osorio ki d'anti tenta fintzas a s'abolitzioni de su feudalesimu (1839). De su 1840 Sestu esti comunu liberu. +Oi sa bidda de Sestu contada 18.113 bividoris. + +Biddacidru: +Biddacidru (connotta fintzas comente Biddexidru o Bidda de Cidru, nòmene italianu Villacidro) est unu comunu de 14.586 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. Ischitu est pure pro Istregas segundu sa traditione. + +Almazán: +Almazán est una bidda de s'Ispagna. Tenet una popolatzione de 5.727 abitantes (in su 2006). + +Tom Waits: +Thomas Alan Waits, nòdidu Tom Waits, nàschidu in Pomona (California) su 7 de Nadale 1949, est unu cantautore, componidore e atore istadunidesu. +Biografia. +Su comentzu. +Tom Waits naschet comente ùnigu fìgiu de una famìllia Iscotzesa, Irlandesa e Nurvegesa chi, a pustis de èssere nàschidu issu, andat a bìvere in sa California de bassu. +Cun sa famìllia bivet in San Diego, Laverne, Pomona, Silver Lake, North Hollywood. +Pro unu pagu de tempus bivet in Whittier, aunde est nàschidu fintzas Richard Nixon. +Su babu e sa mama si lassant cando Tom tenet deghe annos, bivet pro totu su tempus de sa pitzinnia cun sa mama e is sorres, e passat su tempus a solu. +Cun su babbu est cuntentu, connoschet sa musica, in particulare su pianoforte e su jazz de is annos trinta: Johnny Mercer, George Gershwin e Cole Porter. +Inghitzat a traballare in unu restorante a 14 annos, comente isciàcuapratos e a pustis comente coghineri. Cando est prus mannu faghet su gianneri in su Folk Club di Los Angeles, s'"Eritage Club", aunde cantat puru. +Su produtore Herb Cohen, in su 1972, ddu ascurtat e, poita ca ddi praghet, ddu pigat a traballare. +Is primos traballos. +Is discos suos de su printzìpiu sunt pràghidos meda a sa crìtica e a su pùbricu: acostumados a cantzoneddas, s'agatant cantzones chi chistionant de solidade, de emarginatzione, de arculismu e cosas diaici. +Tom devenit unu pessonàgiu, corcadu in su pianoforte, meda bortas imbriagu, cun sa boghe chi s' arreschet pro is sigareddas e po is superarcòlicus. +Su primu discu suo, "Closing Time", bessit in su 1973, sighìdu de "Heart of Saturday Night" in su 1974 e de su live-in-studio istravanadu "Nighthawks at the Diner" in su 1975. Is primos traballos fiant influentzados meda dae su poeta beat Jack Kerouac e praghent meda, in manera ispetziale a sa crìtiga. +Asylum years. +Waits sighit sa filosofia neobeatnik me in s'arte e me in sa vida cosa sua .Is cantzones suas refressionant sentidos berdaderos e contant malas benturas de sa vida sua. +Isfurrat album unu fatu de s'àteru: "Small Change" (1976) e "Foreign Affairs"(1977), chi faghent bìere una bena jazzada in manera prus marcada ; "Blue Valentine" (1978) e "Heartattack and Vine" (1980), ue Waits lassat pro sa prima borta su pianu po sonare sa ghiterra. +A s'acabu de custos annos, Waits lompet a su fundu de s' istòria autodestruidora cosa sua,umpari a un'àtera artista "malaita" comente Rickie Lee Jones arribat a sa fine :a pustis de àere pintadu sa musa sua de s'època in su cofanu de sa màchina in sa cobertedda de s'album "Blue Valentine", Tom bortat pàgina, siat in sa bida brivada chi in cussa artìstiga. +Is annos 80: sa bortada. +In is annos otanta, Waits detzidit de isplorare sonoridades sena lassare pèrdere s'ispiratzione poètiga cosa sua, resessende a bessire in manera perfeta dae su cliché de sa pessone chi si fiat criadu e ue podiat abbarrare trampadu. +In custu sentidu, sa mugere sua Kathleen Brennan est fundamentale, devenende sa musa sua noa , agiudende·ddu a pònnere a conca, sarvende sa bida sua, comente issu etotu at decraradu bortas meda, e faghende·ddi iscobèrrere su piaghere e sa responsabilidade de tènnere una famìllia. +Imoe iscrient umpare is cantzones e tenent tres fìgios; su prus mannu, Casey Xavier, paret chi bògiat sighire is orminas de su babu: in su "Get Behind The Mule Tour", de su 1999, si est aunidu a sa band in medas ocasiones setzende·si in sa bateria pro cantzones no aici simpres comente "Big in Japan". Waits non tenet pinnicos de coerèntzia, nde bessit dae sas classificatziones e iscriet mùsica originale, che isfidat calesisiat prova de definidura e constituit s'espressione formidàbile de unu talentu etzèntricu, chi istimat sas iscarpas puntudas italianas. +A pustis de is annos setanta, sos gai nados "Asylum Years", Waits affrontat cun passione e professionalidade un progetu de Francis Ford Coppola, iscriende sa mùsicapo su film "One from the heart" in su 1982 (est in cue chi at connotu sa mugere benidora). Su film est istadu unu disastru comente pùbricu, e sa culonna sonora est su chi benit regordadu de prus. +Sa bortada professionale de sa àndala de Waits coincide con il trasferimento alla casa discografica Island Records, dove Tom produce il trittico degli anni ottanta, cominciato con "Swordfishtrombones" nel 1983, colende per "Rain Dogs" nel 1985, fino ad approdare all'opera teatrale "Frank's Wild Years" nel 1987, senza dimenticare la raccolta "live" del 1988 "Big Time". +La distanza a livello compositivo rispetto agli anni settanta è netta ma non per questo infierisce su di esso; anzi proprio la sua inventiva e la sua voglia di esplorare raggiungono il culmine probabilmente in questo periodo produttivo, in cui Waits si dedica anche a diversi altri progetti sia cinematografici che teatrali. +Is urtimos annos. +Nei primi anni novanta, Tom pubblica altri 2 album di alto livello, "Bone Machine" del 1992 e "Mule Variations" del 1999, entrambi vincitori di un Grammy ciascuno, nonché la colonna sonora del film di Jim Jarmusch del 1993 "Down on Earth". Proprio col tour di supporto a "Mule Variations", per la prima volta Tom Waits include l'Italia nelle sue tappe musicali, se si esclude una breve apparizione al Premio Tenco del 1986. +In questo periodo instaura una profonda amicizia col regista teatrale Bob Wilson da cui nasceranno diverse collaborazioni che porteranno alla pubblicazione di album come "The Black Rider" del 1993 (a cui partecipò anche William S. Burroughs) e l'accoppiata "Blood Money"-"Alice" del 2002. +Nel 2004 esce "Real Gone", opera in cui Tom estremizza la propria personalissima ricerca musicale senza tuttavia dimenticarsi di quei brani dolci e riflessivi che lo avevano portato al successo negli anni settanta. Nel Natale dello stesso anno, durante un mini-tour italiano, si esibisce assieme al musicista Cristiano Testa in alcuni pub della capitale. Tom Waits definisce Testa come "un amico sincero". +Nel 2005, Waits appare nel film italiano "La tigre e la neve", diretto dal suo amico Roberto Benigni, con cui aveva già lavorato anni prima in "Down by Law". +Nel film canta un suo pezzo "You Can Never Hold Back Spring" tratto dal suo ultimo triplo cd "Orphans: Brawlers, Bawlers & Bastards" + +X-Men: +Is X-Men funti una banda de supererois mutantis chi dònanta su titulu a meda bessìas de fueddus pubblicadas de s'editori statunitensi Marvel Comics. + +Franti: +Nascinti cum'enti Guerrilla's Band a iscola, a Torino. Si zerrianta Franti in su 1982. +Piganta su nomini de su protagonista de "Cuore" de Edmondo De Amicis. Cussu chi 'n ci ghettada is cogorrus a is birdis e arridi candu ca morridi su rei. +Cojanta una politica de autogestioni e autoproduzioni candu ca in Italia du fadiada pagu genti. Inantis fainti una cascitta cun duas canzonis, poi un'artra, "Luna Nera", in 500 copias, a pustis fatta torra in vinile. +Po issus su copyright esti una forma de fascismu. +A pustis de "Luna Nera" sighinti is autoproduzionis, cun sa collaborazioni de etichettas e distribuzionis de su mundu 'e s'autogestioni, ma sempri controlladas in tottus is aspettus de is cumponentis. +Sa banda fit cumposta dae Stefano Giaccone (sassofono, chiterra, boghe), Vanni Picciuolo (chiterra), Massimo D'Ambrosio (basciu), Marco Ciari (baterìa) e Lalli (boghe). + +Fumetu: +Su fumetu est unu manera de espressare, unu limbàgiu formadu de prus codigos, a intras sos cales si podent acatare printzipalmente cussos de s'imàgine (illustratzione: colore, prospetiva, montagiu...) e de tempu (armonia, ritmu, narratzione...). Faghet parte de sas Artes visivas. Will Eisner biat su fumetu comente un'arte sequentziale. In Itàlia, su fumetu at tentu e tenet immoi puru un'importàntzia meda manna. S'aiat pòdere nàrrere ca sa cultura fumetìstica italiana incumentzat chentos annos faghet cun sa nàschida de su gazzettinu de sos piticos (il corriere dei piccoli) aundi est istadu publicadu su primu fumetu italianu: Tziu Bonaventura. In sos annos a pustis fiant nàschidos àteros giornales de fumetos comente Il Vittorioso, Il Giornalino e Topolino. + +Gerxei: +Gerxei o Xrexei est unu comune in sa Provìntzia de Casteddu. +Est una bidda famada ca ddui est sa crèsia de Santu Idu. +In Gerxei bivint 1.457 personas. + +Istados Unidos de Amèrica: +Sos Istados Unidos d'América (abbreviadu IUA; in inglesu: "United States of America", abbreviadu "USA") sun una repùblica federale e constitutzionale integrada pro 50 istados e unu distritu federale. Sa repùblica est situada printzipalmente in su centru de su subcontinente nord-americanu, ue s'agatant sos 48 istados continentales e Washington DC, su distritu capitale, chi sunu a làcana a su nord cun su Canada e a su sud cun su Mèssico. S'issextadu de s'Alaska si agatat in su nord-ovest de su subcontinente a su nord de su Canada a s'est e a su sud e cun Rùssia a s'ovest in rujant s'Istrintu de Beringu. S'istadu de Hawaii si agatat a su centru-nord de s'Oceanu Pacìficu. Sos Istados Unidos administran finas diversos territòrios e areas insulares de su Pacìficu e su mare de sos Caraìbes. + +Rennu Unidu: +Su Rennu Unidu de Britànnia Manna e Irlanda de su Nord o Rennu Unidu (in inglesu: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland), mera bortas nomenau sballiendi cun sa sineddoche "Inghilterra", esti unu istadu de s'Europa Occidentali. Sa capitale est Londra. +Esti stettiu formau de meras Attus de Unioni ki aunianta custas natzionis costitutivas: Inghilterra, Galles, Scotzia e Irlanda de su Nord. sa parti prus manna de s'Irlanda sinci bogaara a foras in su 1922 criendi di aicci sa Repùbrica de s'Irlanda), sa parti chi nun si fiara bogara esti immoi parti de su Rennu Unidu e esti narara Irlanda de su Nord e benit a essi sa manna parti de sa regioni de s'Ulster. +Su Rennu Unidu tenit istèrrida de 242 521 km² e populatzioni de unus 64.500.000 bividoris. +Primu stadu a s'industrializai in su mundu, s'est dotadu de costitutzioni giai in su de 18 sèculus , diventendi modellu po is sistèmas democràticus chi fiant nàscius pagus a pustis in totu is stadus ocidentalis de s'Europa. +Po totu sa durada de su de 19 sèculus, su Rennu Unidu s'est impostu in su mundu che sa potèntzia prus manna, solu istadu intra de is atras cosas a rennesci a non si fai invadi ni de is tropas napoeònicas a primìtziu de s'800, ni de is tropas nazistas in sa Segunda Gherra Mundiale. Is ispesas poderadas pro cumbati is duas gherras mundialis, impari a su scònciu de s'impèriu coloniali, nd'ant menguadu s'influèntzia in su mundu. +Cun tantu custu fatu, est in dii de oi sa de cincu potèntzias econòmicas mundialis a fatu de Istadus Unius, Cina, Giaponi e Germània; est duncas su segundu stadu prus potenti de Europa ( a fatu de sa Germània). Tenit fintzas unu de is inditus de isvilupu prus artus de su mundu. +Est membru fundadori de s'ONU e de sa NATO, membru de s'Unioni Europea de su 1973, de su G8 e de su G7. Non fait però parti de s'unioni econòmica monedària de s'Unioni Europea, sighit duncas a impreai sa sterlina in logu de s'euro. + +Conan il Barbaro/campidanesu: +Conan su Bràbaru (Conan the Barbarian) est unu personi literàriu criau dei su scriidori "heroic fantasy" Robert Ervin Howard. +Sa portadura a fumixeddus est de Roy Thomas i Barry Windsor-Smith po sa Marvel. +Acàpius. +su jassu ofitziali de su scriidori Robert E. Howard + +Catalão: +Catalão est una tzitade de Brasile. Tirat 3.777,8 kilòmetros cuadrados e contat 75.623 abitantes (2007). + +Bugerru: +Bugerru est unu comunu de 1.163 bividores de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Cala Seda: +Cala Seda (Câdesédda in tabarchinu) est unu comunu de 2.500 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Carbònia-Igrèsias postu in s'isula de Sant'Antiogu. +Est un'isola linguistica innui si fueddada su tabarchinu. + +Carloforte: +Carloforte (U Pàize = "Sa Bidda" in tabarchinu) est unu comunu de 6.444 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias postu in s'isula de Santu Pedru. +Est un'isola linguistica e si fueddara su tabarchinu. + +Domunoas: +Domunoas est unu comunu de 6.504 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +http://www.comune.domusnovas.ca.it/ + +Frùmini Majori: +Frùmini Majori est unu comunu de 3.004 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Giba: +Giba est unu comunu de 2.093 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Gonnesa: +Gonnesa est una bidda de 5.169 abitàntis de sa Provintzia de Carbònia-Igrèsias. +Calas, costas e spiaggias de Gonnesa. +In su litorali de Gonnesa ci vunti custas calas, costas e spiaggias pru conottasa: +Historia. +Gonnesa, popolau finzas in su 1000 - 1200, vera una domus, un'unioni de aggregatusu ruralisi. Finzas a su 1257 vera de su Giudicau di Casteddu. +Finzas a sa fini de su XVIII seculu Conesa viara senz'e abitàntis. +Prestu però, sa popolazioni ari incuminzau a aumentai de numeru, finzas a su 2003 candu si contanta prus de 5.000 abitàntis. + +Masainas: +Masainas est unu comunu de 1.500 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Musei: +Musei est unu comunu de 1.506 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Narcau: +Narcau est unu comunu de 3.365 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +http://www.comunenarcao.it + +Nuxis: +Nuxis est unu comunu de 1.703 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Perdaxius: +Perdaxius est unu comunu de 1.465 bividores de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias in su Sulcis. + +Mela pirongia/campidanesu: +Sa mela pirongia ("Cydonia oblonga", Mill. 1768) est una mata de sa familla de is Rosaceae comenti sa mata de sa mela ("Malus domestica") e cussa de sa pira ("Pyrus"). +Est una de is matas chi portant frutu prus becias, cultivada giai 4000 annus fait de is babilonesus. + +Turkia: +Sa Repùbrica de Turkia () est una natzioni chi s'estèndit in dus continentis: sa parti prus manna est in sa penìsula de Anatòlia, in s'Àsia, e una parti prus piticca est in s'antiga Tracia, in s'Europa. +Cunfinat a setentrione cun sa Bulgaria, su mari Nieddu e sa Geòrgia, a orienti cun s'Armènia, s'Azèrbaigian e s'Iran, a meridioni cun s'Iraq, sa Sìria e su mari Mesuterràneu Orientali, a otzidenti cun sa Grèghia e su mari Egeu. +Ìntras sa parti europea e sa parti asiàtica de sa Turkia ddui est su mari de Màrmara, chi dividit is dus continentis cun dus istrintus: is Dardanellus e su Bòsphoru, aundi s'agatat sa citadi de Istanbul (in limba turca ), chi est sa prus manna e importanti de sa natzioni, mancari sa capitali est Ankara (in s'Anatòlia). +Sa religioni prus sighia est s'Islam, ma ddui funt fintzas minorantzas cristianas, ortodossas e giudeas. +Su fundadore de s'istadu turku e su primu presidente fidi istadu Atatürk + +Cordolinu de pezza: +Su Cordolinu de petza ("Pleurotus") est unu tipu de cordolinu basidiomiceti cun una cunsistenzia tipu de petza, mannu meda, cultivau a livellu industriali puru. +No si connoscint cordolinus de cussa ginia chi fatzant morri o chi tengiant fenenu. + +Gela: +Gela est una tzitade de 77.311 ab. in sa Sitzìlia septentrionale, sede de sa Provìntzia de Caltanissetta. Sedu de Tribunale. Est sa sesta tzitade de sa Sitzìlia. + +Piscinas: +Piscinas est unu comunu de 886 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Santu Giuanni Suergiu: +Santu Giuanni Suèrgiu o Santu 'Anni Sruexu est unu comunu de 6.116 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Bloody Mary (fumettu)/campidanesu: +Bloody Mary esti su titulu de unu fumettu de fantascienza. Esti una miniserie scritta de Garth Ennis e pittara de Carlos Ezquerra. Esti stettiu pubblicau in su 1994 de sa divisioni Helix de sa DC. + +Murra/campidanesu: +Sa murra esti unu giocu meda populari in Italia e specialmenti in Sardinia. +Si giocara circhendi de cassai su totali de is numerus ghettaus cun is manus de is sfidantis. +Po sa lei italiana esti unu giogu de azzardu. + +Santadi: +Santadi est unu comunu de 3.767 bividores me sa Meria o Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Arresi: +Arresi ("Sant'Anna Arresi" in italianu) est unu comunu de 2.715 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +Esti importanti mera po su festival jazz nau Sant'Anna Arresi Jazz e po sa prax' 'e Porto Pino. +http://www.comune.santannaarresi.ca.it + +Santu Antiogu: +Sant'Antiogu. +Santu Antiogu esti unu comunu de 11.730 abitantisi de sa Meria o Provìncia de Carbònia-Igrèsias postu in s'insula de Santu Antiogu. +Sant’Antiogu esti unu comunu sardu de 11.811 abitantis de sa Meria de Carbonia-Iglesias, in su Sulcis-Iglesienti, in Sardinia. +In s’isula de Sant’Antiogu s’agàtada sa cittàdi omonima, esti sa prus manna de tòttus is isulas sardas e cun is 109 km² esti sa cuarta de s’Italia po estensura a pustis de sa Sicilia, sa Sardinia e s’Isula d’Elba, sa de setti de su mediterraneu po estensura de prus o mancu 12.000 abitantis. +Est attesu de Casteddu prus o mancu 84 km i est accappiada a s’isula manna cun un’arrastu artificiali. +Su territoriu de s’isula esti sparzìu de su comunu de Sant’Antiogu, su prus popolosu e s’agàttada aundi ci fìada s’antiga cittàdi feniciu-punica de Sulci, e su de Calasera, sa segunda bidda de prus importu de s’isula. +Ci funt aterus centrus bivius turisticus de Maladroxia ca fàidi parti de su comunu de Sant’Antiogu, e cussu de Cussorgia me su giassu de Stann’e Cirdu, de su comunu de Calasetta. +Prus in basciu de s’isula s’agàtant dus isulas pitticas, su Toru e sa Bacca e in pari cun custa c’est su Vitellu. +S’isula tènidi logus medas bellus de biri, arroccas a picu in su mari de sa parti occidentali e prajas in sa parti orientali. +Meda bona est sa coxina a basi de pisci, molluscus (còcciua e vongolas) e crostacius (alegusta). +In s’isula est tambeni traditzioni sa navigadura a vela latina, Sant’Antiogu est intra is pagus comunus italianus aùndi s'agàtàda sa tradizioni de is maistrus de segudi po sa fabricadura de bàrcas me is pittìcas aziendas familiaris. +Sa sagra de Sant’Antiogu. +Quindixi dis a pustis de sa Pasca si svòlgidi sa Sagra de Sant’Antiogu, protetori de s’isula e santu patronu de sa Sardinnia. +De tota s’isula arrìbant meda trumas folcloristicas e isfìlanta me is istradas de sa bidda apalàs de su simulacru de su Santu. +Su Sàbudu prima de sa festa si svòlgidi s' isfilada de Is Coccòis. +Po s’ocasioni is fèminas prus espertas de sa bidda in sa produssidura de su pani prepàrant paninèddus piticus ispecialis de arbu e levitàus ke si nanta Coccòis de su Santu, alichidìus a tipu fròris e pillonèddus. +Is cocòis fùnt portàus de is trumas de fidèlis in sa Cresia e po ascàntus cìras fùnt acànta de su simulacru po ornamentu de is relicuas. +Custas funt allogàdas in sa cresia de Santu Antiogu e puru cùssas fùnt portàdas in processioni. +Aculliaus asuta de unu relicuariu doràu est allogàda in cresia sa conca (ossamentas) de su Santu in pari cun ascàntu òssus de su femori e de su ghinzu. +Sa Sagra de Sant’Antiogu est sa prus antìga festa religiosa documentàda in Sardinnia. +In unu documentu de su 1520 (millicincuxentubinti) a firma de su Giudixi de Castèddu ca s’agatàda me cùssus tèmpus, Sant’Antiogu bènidi atestàu comenti santu patronu de sa Sardinnia. +S’orìgini de sa sagra de oi in dii est datàda a su 1615 (millisexentukìndixi), s’annu aùndi s’est agatàu de cussàs ki si crèidi is relicuas de su santu me is catacùmbas in basciu de sa cresia. +Su primu de Austu si nàdada un’atera editzioni de sa sagra in onori de su santu, no est prus pagu bella de cussa beranili, in custa puru cun processioni religiosas e parada de trumas in bestimenta sarda. +Su 13 (trexi) de donniasantu si cèlebrada sa ricorrentzia religiosa cun processioni a medì. +Is bividoris de Sant’Antiogu festìgiànt su santu meda cun coru e sentimentu prus forti de sa religioni +A su Santu est afìdada sa protetzioni de sa famillia e in Issu is Antiokèsus agàtanta cunfortu in tempus de dificoltadi o maladìa. +Sa protzessioni in bestimenta, a kini no dda conòscidi podi parri allìrga, meda e arruidosa e disarrimàda, ma apàlas de su folklori si aculliad unu sentimentu de afetu e devotzioni po su Santu. +Rìtus de Cira Santa. +A Sant’Antiogu funt meda intèndius is arritualis de Cira Santa. +Sa processioni de su Cenàbada Santu, de origini catalana est meda assugetadori. +Unu Cristu mortu bènidi portau in processioni a su scurigài de sa diì a pitzus de unu catafalco dorau, sighìu de sa Madonna bistia a lutu. +Su mengiànu de Pasca si fàidi s'arrituali de “S’incontru” , Cristu Arresortu e sa Madonna bèssint de sa crèsia de Sant’Antiogu Martiri e sìghinti duas istradas diferentis a passu lestu e arrìbant in duus partis diferentis de pratza Umbertu. +Inòi s’incòntrant e si ispàrant scuètus (foghetus o boetus) me su chelu. +Bestimentas. +Is bestimentas traditzionalis de Sant’Antiogu fùnt oi in dii portas sceti in ocasioni de is sagras religiosas. +Scetti pàgus feminas prus bècias pòrtant tambeni oi donnia dìi unu tipu de bistìri de su bestiri tradizionali. +Is bestimenta de Sant’Antiogu funt diferentis e arrespetant sa positzioni sociali de kini du bestidi. +Su “Bistiri a nostrana” fìada bistiu de is femminas de sa borghesia messaja. +Est una farda a piègas, “sa fardetta de mesu grana” arrùbia de orbaci fini, “su ventalliccu”, unu grembiuli nieddu ricamàu, “su gipponi” corpettu strintu de rasu o vellutu, “sa camisa a polanias”, sa camisa bianca ricamada, “su praneddu”, de poni in pizzu de is ispallas, “sa perr’e sera” su muncadori ricamau, “is bottinus”, is crapìttas arrùbias cun su taccu, is gioiellus: “sa gioia” (una collana), “is arreccadas” (is orecchinus), “is anèddus”. +“Sa massaia”, sa femmina de domu bistìada prus semplici e senz’e gioiellus (a parti sa fedi) +In qustu bistìri ci funti “su gipponi”, “sa perr’e sera” e “su ventalliccu”. +In conca una ciccìa arrùbia “sa scuffia”, in is peis is cappus de lina imbodiàus cun una fascia arrùbia: “is cappus”. +Importanti esti su bistìri de “su massaiu”, s’òmini, caratterizzàu de is coloris nieddu de is crazzònis, “is craccionis”, de orbaci e aguantàus strintus in vida de unu xintu de peddi e de su biancu de sa camisa de linu ricamada: “sa camisa”. +A su xintu c’esti sempri postu unu muncadori piegàu, de colori arrùbiu. +In conca una “berretta” niedda, is crappìttas cropettas de mìggias, nieddas, “is craccias”. +Su corpettu nieddu de poni appizzus de sa camisa “su cossu” esti adornau de una doppia fila de dinàì (monetas) doràdas a tipu buttonis. +Su cappottu de lana marroni, “su gabbanu”, meda bellu, còmudu, eleganti e assimbìlada prus a unu mantellu de unu cappottu, ma tènidi is mànigas. +Monumentos e logos de interessu. +Si singiolant prus che àteru su Museu Archeològicu "Ferruccio Barreca", sa Basìlica de Santu Antiogu, su forti sabaudu "Forte Su Pisu", su Museu etnogràficu, is ipogeos pùnicus adataus a domus ("S'arruga e is gruttas"), su Tophet, sa Necròpoli, is insediamentus nuràgicus. +Museos. +Museu Etnogràficu +Museu de su Bisso +Pessonàgios nòdidos. +Est sa cidade aundi est nàscida Lisa Masia, chitarrista e cantanti de sa band Lilies on Mars , supporter de s' ùrtimu tour de Franco Battiato +Est sa ciitadi de orìgini de su senadori Antonello Cabras, segretàriu regionali sardu de su Partidu Democràticu. +http://www.comune.santantioco.ca.it/ + +Tratalias: +Tratalias est unu comunu de 1.121 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Bidda Matzràxia: +Bidda Matzràxia (connota fintzas comente Bidda Matzràxa, Biddamatraxa o Biddamassàrgia, in italianu "Villamassargia") est unu comunu de 3.713 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Sa Baronia: +Sa "Baronìa" esti una bidda de su Sulcis ki s’agatara a 60 km de sa tzidari de Casteddu e a 15 de su mari. Oi Bivinti in Baronia a giru de 1117 Sardus (Baroniesus) e stranjus. Sa bidda esti parti de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +Esti importanti mera sa necropoli prenuragica de Montessu. +Sa Baronia est comunu a sei de su 1979. + +All-Star Squadron: +All-Star Squadron est una banda de supereroes DC Comics chi ari cumenzau a 'nci bessire un su numeru 193 de "Justice League of America". Criau de Roy Thomas, Rich Buckler e Jerry Ordway. + +Lingua wu: +Sa lingua wu (chinesu semplificau: 吴方言; chinesu tradizionali: 吳方言; pinyin: "wú fāngyán"; o: chinesu semplificau: 吴语; chinesu tradizionale: 吳語; pinyin: "wú yǔ") est una de is bariantes printzipales de sa limba chinesa a pustis de su mandarinu. Est chistionara ispetzialmente in sa provìntzia de Zhejiang, in sa munitzipalidade de Shanghai, a meridione de sa provìntzia de Jiangsu, e in banas piticheddas de sas provìntzias de Anhui, Jiangxi e Fujian. +Est una limba faeddada de 77 miliones de òmines, ma nun tennere traditzione iscrita. Chinni da fueddara iscriere in mandarinu. + +Limba tzinesa istandard: +Su Mandarinu standard est sa lìngua tzinesa fueddada ofitziali impreada in sa Repùbriga popolari de sa Tzina, sa Repùbrica de Tzina o Taiwan, Malaìsia e Singapura +Sa pronùncia de su mandarinu standard dda ghiat su dialetu de Pechinu (tradizionali: 北京話, simpli: 北京话, pinyin: běijīnghuà) , chi est parti de su mandarinu, unu grupu mannu e vàriu de dialetus tzinesus fueddaus de su nord a su sudovest de sa Tzina. Sa gramàtiga de su mandarinu standard dda donat su linguàgiu tzinesu scritu standard, custu puru po su prus fundau in su mandarinu. + +Cina: +Sa Cina (, a sa lìtera «Terra de Mesu») est unu stadu de s'Àsia Orientali (, , capitali Pechinu); est su prus populosu de su mundu e su chi tenit làcanas cun prus Stadus (14). +Làcanat difatis a nord cun sa Rùssia, sa Mongòlia, a est cun sa Corea de su Nord, a sud cun su Vietnàm, sa Birmània, su Laos, su Bhutan e su Nepal, a ovest cun s'Ìndia, su Pàkistan, su Kazàkistan, su Tagìkistan, s'Afghànistan e su Kirghìzistan. +A est si afàciat a su Mari Grogu, e a su Mari Tzinesu Orientali e a sudest a su Mari Tzinesu Meridionali. Sa capitale sua est Pechino. + +Giappone: +Su Giappone (日本, にほん、"Nihon" o "Nippon") est una natzione insulare de s'Asia Orientale, edd'est un arcipelagu e sa bator ìsulas printzipales sunt Honshu, Kyūshū, Shikoku e Hokkaidō. S'agatat in su Ocèanu Pacìficu, a est de sa Cina, Corea e Russia s' allongat dae su mare de Okhotsk a nord fintzas a su Mare Cinesu Meridionale a sud. Sos caràteres chi cumponent su nùmene de su Giappone cherene narrer literalmente "Accantu naschet su sole", pro custu su Giappone est connotu finas comente «Terra de su Sole Levante», unu nùmene chi derivat dae sa positzione orientale de s'istadu rispetu a sa Cina. Sa capitale e tzitade printzipale est Tōkyō. +Si creet ca su nùmene impreadu in otzidente siat derivadu dae su de unu dialetu de sa Cina meridionale su cale est pronuntziadu/jāk-bəng/. Su nomene ufitziale est "Nihon-koku" o "Nippon-koku" +Organizadura polìtica. +Su Giappone est una monarchia costitutzionale. S'imperadore (como Ahikito), segunde sa costitutzione de su 1947, est "su sìmbulu de sa Natzione e de sa unidade de su pòpulu", fattende de issu mascamente una figura simbòlica. Su podere efetivu est ténnidu dae su Primu Ministru (como Shinzō Abe) e sos àteros elezidos in sa Dieta. + +Offlaga Disco Pax: +Is Offlaga Disco Pax funti una banda new wave italiana. +Bida. +Benninti de Reggio Emilia e narranta d'ad'essi unu "collettivu neosensibilista contrariu a sa democrazia in is sentimentus". Pubblicanta in su 2005 su primu discu "Socialismo tascabile". +Su 2 freargiu 2008 est cumenzau su tour de s'album nou, "Bachelite", chi est bessìu s'8 freargiu. + +Ernst Mayr: +Ernst Mayr (Kempten, Germània -5 de triulas 1904 - Bedford, Massachusetts, USA 3 de freàrgiu 2005) fiat unu isientziadu e filosofu tedescu. +Issu est istadu educadu in leges e in Biologia. + +Barì: +Barì Sardo est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra e tenit 3.871 bividoris. +Est a tres km de mari, esti circundada de teccu, su pranu, su crastu. + +Miles Davis: +Miles Dewey Davis III (Alton, 26 maggio 1926 – Santa Monica, 28 settembre 1991) esti stettiu unu cumponidori e trombettista jazz statunitensi. +Discografia essenziali. +Bebop +Cool e Blue Period +Primu Quintettu/Sestettu +Cun Gil Evans +Segundu Quintettu +Epoga elettriga e elettroniga + +Baunei: +Baunei est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra de 3.866 bividores. A 8,8km de Baunei b'est sa fratzione de Santa Maria Navarrese, in s'oru a su mare. + +Cardedu: +Cardedu est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 49 metros in pitzu su mare e jughet 1.465 bividores. + +Aves: +Is pillonis o putzones ("Aves", Linnaeus 1758) funti una classe de animales. + +Partidu Indipendentista Portoricanu: +Su Partidu Indipendentista Portoricanu o PIP (in spagnolo: Partido Independentista Puertorriqueño) est unu de sos tres partidos politicos prus mannos de Porto Rico. S'ideale de fundu de su partidu est sa lutta pro s'indipendentzia. Su partidu est de tipu socialdemocraticu e fairi parti de su "COPPPAL" ("Conferencia Permanente de Partidos Políticos de América Latina") e de s' Internatzionale Sotzialista. Su PIP denunciara sa associatzione libera cun sos Istados Unidos comente unu istadu de colonialismu. +Est naschidu su 20 ottobre 1946 a Bayamón. Su fundadore de su PIP est istadu Gilberto Concepcion de Gracia. Immoi su presidente de su partidu est Rubén Berríos. + +Elini: +Elini est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra de 553 bividores. Est posta a un'artària de 472 metros in pitzu de su mare. Est sa bidda prus pitica de s'Ogiastra. In mesu bidda s'agatat s'istatzione de is trenos, chi imoe portat is turistas de su "Trenino Verde". Su sartu suo, ricu de ulivàrios e èlighes betzas, tirat pro 11 ha e inserrat peri su jassu naturalìstgcu de su "Parcu de su Cramu". Est a làcana cun àrthana, Irbonu, Lanusè, Loceri, Barì e Tortuelie. In bidda b'est peri una sea ischiliada de sa facultade de Giurisprudèntzia de s'Ateneu de Tàtari. Sa funtana mutida "Funtana manna" bogat a totu annu su matessi tzurru de abba. + +Gàiru: +Gàiru est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 690 metros in pitzu su mare e jughet 1.678 bividores. + +Gelisuli: +Gelisuli ("Girasole" in italianu) +est una comuna de 1.198 abitantes de sa pronvìntzia de s'Ogiastra e +s'agatat a 10 metrus in pitzu de su mare. +Geografia fisica. +Territoriu. +Sa positzione tzentrale in sa campura ogiastrina, in sa riba +nord-ovest de s'istàniu de Tòrtuelie, sa vicinanzia a su portu de +Arbatax e a s'aeroportu (6 km), nde faghet una meta disigiada e fàtzile +de agatare dae medas turistas. S'istàniu est s'abitat de medas pugiones e +prantas. +Istòria. +Su toponimo "Gelisuli" at àpidu medas mudas in is suos 3000 annos de istòria. In su 1300 est divènnidu "Gerosuli", in su 1500 "Gelisoli" e in fines, dae s'istudiosu Allodio est tzerriadu cun su nùmene "Girasol", mancari chi in su sardu de sa bidda est mutidu "Gelisuli". +Is fontes istòricas e is chircas archeològicas fatas in varìus perìodos, cunfirmant ca Gelisuli, antigamente tzerriada "Sulci" o "Sulsi", diat essere istada in su pròpiu logu de oe dae pagu prus o mancu 1000 annos primu de su XII sèculu. +Is iscàvos fatos in su +1966 in su cùcuru a nord de sa bidda, in s'antigu casteddu, ant +batidu a sa lughe iscòbios de fràigos a contones mannos postos a +sicu, chi assimìgiant a is fràigos pùnicos de Sant'Antiogu e chi +no podent ca èssere atribuidos a unu fràigu cartaginesu, datàbile +tra su IV e su III sèculu a.C, cun d'ogna possibilidade antepostu +dae unu àteru edifìtziu fenicio prus antigu. + +Paolo Benvenuti: +Paolo Benvenuti (Pisa, 1946) est unu regista italianu. + +Straub e Huillet/campidanesu: +Jean-Marie Straub, nasciu su 8 Gennaio 1933 a Metz (Moselle) e Danièle Huillet, nascia su 1936 a Parigi e motta su 10 Ottobre a Cholet (Maine-et-Loire) funti duas registas franzesus. Funti stettius mulleri e pobidu finzas a sa morti de sa Huillet e anti trabbalau sempri impari. + +Aritzu: +Aritzu est una bidda de 1.544 abitantes de sa Provìntzia de Nùgoro. + +Stanley Kubrick: +Stanley Kubrick (New York, 26 luglio 1928 – Harpenden, 7 marzo 1999) esti stettiu unu regista, sceneggiatori e produttori cinematograficu statunitensi naturalizzau britannicu, considerau unu de is prus importantis de su XX segulu. + +Chablis (binu): +Su Chablis est unu inu biancu sicu fatu in Borgogna in su comunu de Chablis. + +Romano Prodi: +Romano Prodi (pronùntzia: /ro'mano 'prɔdi/) (Scandiano, 9 Austu 1939) est unu polìticu, economista e istatista italianu, Presidente de su Cossìgiu de sos ministros de sa Repùbrica Italiana dae su 17 de maju 2006, disessidu su 24 de ghennargiu 2008 a pustis de sa refusada de sa confiàntzia a su Guvernu suo. +Dae su 17 ghennàrgiu 2008, a pustis de sa disessida de su Guardasigilli Clemente Mastella, at leadu fintzas sa gàrriga de Ministru de sa Giustitzia ad interim. +Docente universitàriu de "Economia e politica industriale" in s'Universidade de Bologna, est istadu in su 1978 ministru de s'Indùstria e, a pustis, presidente de s'IRI. Intradu in su 1995 in s' issena polìtica, est giai istadu Presidente de su Cossìgiu (1996-1998) e Presidente de sa Cumissione Europea (1999-2004). +Dae su 23 de maju 2007 est istadu Presidente de su Comitadu natzionale pro su Partidu Democràtigu, e cun sa fundada de custu est devènnidu Presidente de s'Assamblea Costituente Natzionale. + +Silvio Berlusconi: +Silvio Berlusconi (Milano, 29 de cabudanni 1936) est unu politicu italianu, at fundadu e tenet sa sotziedade multimediale Fininvest (oe giamada Mediaset), su partidu politicu Popolo della libertà, e tenet, comente presidente su club de fubalu de su Milan. Est connottu puru comente "Il Cavaliere" ca l'ant dadu s'onorefitzentzia de "Cavaliere del Lavoro" (Cavaglieri de su trabagliu). Comente politicu setzit a sa Camera de sos Deputados dae su 1994, dae sa prima sua eletzione. At tentu tres mandados de presidente de su Cossizu, su primu in sa XII legisladura (1994) e sos ateros duos, consecutivos, in sa XIV (2001/2005 e 2005/2006), lende in custa occasione puru sos ingarrigos ad interim de ministru de sos Esteros, de s’Economia, de sa Salude e de sa Funtzione Pubbrica. + +Ed Brubaker: +Ed Brubaker (naschidu su 17 de Santandria de su 1966) est unu fumetista et iscritore istadunidense et unu de sos binchidores de su Premiu Eisner. +Est naschidu a su National Naval Medical Center, Bethesda, Maryland. +Est connotu particularmente comente iscritore de fumetos, ispetzialmente de "Batman", "Daredevil", "Capitan America", "Iron Fist", "Catwoman", "Gotham Central", "Sleeper", "Uncanny X-Men", "", e "The Authority", e pro ite ca at fatu nàschire torra su fumetu de gènere de crimine. +De su 2007 bìvet a Seattle, Washington. + +Paùli: +Pauli est unu comune de 20.829 bividores de sa Provìntzia de Casteddu. + +Tortolì: +Tortolì ò medas voltas puru Tòrtuelie o Tòrtuele (italianu : Tortolì) est una bidda de 10.310 bividoris, esti cun Lanusèi capoluogo de sa Provìntzia de s'Ogiastra. Est sa bidda prus manna de s'ogliastra, e est connotta po is ispiaggias. +Cun s'aeroportu e su portu est beni collegara su "Continenti" . + +Lotzeri: +Loceri est una bidda de 1.336 abitantis de sa Provìntzia de s'Ogiastra. + +Lotzorai: +Lotzorai est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 16 metros in pitzu su mare e jughet 2.150 bividores. + +Osini: +Osini est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 645 metros in pitzu su mare e jughet 947 bividores. + +Talana: +Talana est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 682 metros in pitzu su mare e jughet 1.129 bividores. + +Babbalottu: +Is Babbalottus funti una classe de animalis invertebraus. +Sa scientza chi studiara is babbalottus esti s'entomologia. + +Tertenia: +Tertenìa est una bidda de 3.726 abitantes de sa Provìntzia de s'Ogiastra. S'agatat a is pees de su monte "Tacu Mannu "in sa badde de su riu de Cirra a 130 metros subra su mare, giughet unu territòriu de 177,17 Km^2. Su territòriu suu arribat a su mare peroe sa bidda non godet sa bida de su mare pro ite ca b'at sa serra de "sa Piodadi" chi dda dibidet de sa marina chi si narat "Sàrrala". Is montes prus artos sunt su "Monti de Ferru" (875m) e su "Monti Arbu" (811m) a is pees de su cale b'at su notu padente de "su Crabiolu", is rios prus importantes sunt su "riu Mannu" o "riu de Cirra" e su "riu de Corongiu". Tertenìa allacanat cun is biddas de: Cardedu, Gàiru, Iersu, Lanusè, Loceri, Osini e Ulassa. +Istòria. +Is primas rastas de insediamentos umanos in su territòriu de Tertenìa sunt de su Neolitico. Is ritrovamentos de trastos, de buncones de stergios e àstulas de pedra cròbina in unas grutas in sa zona de "Giuilea" sunt is testimònias de su naradu (Cannas, 1989). Ma is rastas prus importantes sunt de su Eneolitico, sunt testimongios is 67 nuraghes ispainaos in totu su territòriu e is numerosas tumbas de Giigantes. Segundu Spano, unu de sos pagos istòricos chi faeddant de Tertenìa, su nòmene Tertenìa derivat dae su fenìciu Tzar, chi cheret nàrrere fortetza, pro ite sa bidda s'agatat in costa, segundu àteros istòricos, derivat dae "dardanos" o "tartanos" (àteru nòmene de sos trojanos). Segundu La Marmora, intra sos Sarcopitanos (abitantes de su Sarrabus) e sos Sulsitanos (abitantes de sa zona de Tortuelie) bi fiant sos Saralapenses, abitantes de Saralapis dae su cale derivat su nòmene Sàrrala (sa marina terteniesa). Custu est atzertau dae una còpia de carta de Tolomeo de su 1462 in sa cale s'agatat Sarala. Segundu sa traditzione de su logu in antis sa bidda fiat in sa marina e petzi a pustis de is incursiones de sos Vandalos e de sos moros est istada abbandonada dae sos abitantes suos chi aiant preferiu logos prus seguros a s'internu dae custas popolatziones sunt naschidas Tertenìa e Gàiru (segundu sa traditzione). Tertenìa in antis fiat in sa costa prus arta mutia "Giuilea", abbandonada a pustis pro ite ca su terrinu no fiat istabile mansimu in s'jerru pro s'ispostare prus a jossu in ue s'agatat in die de oe. +Natura e territòriu. +Su territòriu terteniesu est infustu dae su mare Tirrenu pro 12 km, chi andant dae "capo Sferracavallo" finas a "Barisoni". In custas costas galu a tesu dae is flussos turìsticos mannos, agatat domo una fauna ecetzionale: astore pellegrinu (leporàrgiu), pugiones de mare (cormoranos e corbos marinos). Domo pro sa fauna terrestre sunt sos padentes de ilighes de su "Monti de Ferru" (875m) in ue bivent su sirbone, s'irbirru (martora), su gatu areste, sa perdighe sarda, s'abila reale e cussa de Bonelli. Sa vegetatzione de custu territòriu est cumpònnia dae suergios, ogiastros, silibbas, laueros, ilighes e chercos chi si bient dae su nivellu de mare a is cucuros de is montes prus artos, su sutta boscu est cumpònniu dae liones, issipire, chessa, sinneberu rubiu. S'ammentent intra is arbores de sa flora medas endemismos comente: Helichrysum saxtile, Seseli bocconii, Scrophularia trifoliata e Psoralea morisiana, Orchis brancifortii, Polygala sardoa, Cymbalaria equitriloba etc. +Artistas. +Intra sos artistas terteniesos sunt de ammentare: Albino Manca, Armandino Demurtas, Giò Pisu, Gian Battista Loi, Ottavio Manca, Pierpaolo Loi, Tommaso Loi. +Usos e costùmenes. +Tertenìa, a metade intra mare e monte cunservat cun orgogliu traditziones chi mustrant custa duplicidade de sa cultura de sa bidda. Sa coghina est sòbria ma saboria, sighit is istagiones e is tziclos de sa terra. Intra is produtos ammentamus is culurgiones, sa cordula, sa cocoi prena, is pardulas, sa petza a rustu, su pische a rustu, su pane pintau, e urtimu su famosu casu. +Is festas printzipales. +Is festas printzipales de Tertenìa sunt partende dae Ghennàrgiu: +In s'istiu si faghent medas festas, intra custas sunt dae ammentare sa + +Ulassa: +Ulassa est una bidda de 1.613 abitantes de sa Provìntzia de s'Ogiastra. +Geografia. +Ulassa est posta in su coro de sa Ogliastra, in mesu is montes. Su territoriu cumonale est de 122 Km2, chi andat dae sa bidda a sa làcana de sa Provìntzia de Casteddu.Sa bidda est posta intra mesu su "Tacu" a nord e su monte "Tisiddu" a sud: in is pees de su "Taccu" bi sunt una bella pariga de grutas, sa prus connota e sa "Gruta de Su Màrmuri" chi est longa prus de 800 metros, issa est sa printzipale logu pro is turistas de zona. + +Orthullè: +Orthullè est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 511 metros subra su mare e jughet 1.443 bividores. + +Biddamanna Istrisàili: +Bidda Manna Istrisàili est una bidda de 3.697 abitantes de sa Provìntzia de s'Ogiastra. + +Lingua wu/campidanesu: +Sa lingua wu (xinesu semplificau: 吴方言; xinesu tradizionali: 吳方言; pinyin: "wú fāngyán"; o: xinesu semplificau: 吴语; xinesu tradizionali: 吳語; pinyin: "wú yǔ") est una de is bariantis printzipalis de sa lingua xinesa a pustis de su mandarinu. Dda chistionant spetzialmenti in sa provìntzia de Zhejiang, in sa munitzipalidadi de Shanghai, a meridioni de sa provìntzia de Jiangsu, e in banas piticheddas de is provìntzias de Anhui, Jiangxi e Fujian. +Est una lìngua fueddada de 77 millionis de òminis, ma non tenit traditzioni iscrita. Chini dda fueddat scriit in mandarinu. + +Whizzer (Timely Comics): +Whizzer est unu personaggiu de fantasia de is fumettus Marvel Comics. Sa prima borta che esti bessìu fiara in su numeru 1 de sa serie antologica de sa Timely Comics, U.S.A. Comics de su 1941, in prena Golden Age. + +Arbus: +Arbus est unu comunu de 6.779 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. Sa bidda esti famosa po su pelleggrinaggiu de Sant'Antoni a Santadi, una frazioni de Arbus. + +Aidumajore: +Aidumajore (connotu fintzas comente Bidumajore) est unu comunu de 542 bividores de sa Provìntzia de Aristanis. + +Ollasta Useddus: +Ollasta Useddus est unu comunu de 289 bividores de sa Provìntzia de Aristanis. + +Abas: +Abas (nòmene ufitziale Ales) est unu comunu de 1.571 bividores de sa Provìntzia de sa Provìntzia de Aristanis. +In Abas est naschidu Antonio Gramsci. In sa bidda si agatat sa seu e s' episcopau + +Arborea: +Arborea est unu comunu de 3.927 bividores de sa Provìntzia de sa Provìntzia de Aristanis. +Limba. +In Arborea, particularmenti is beccius, chistionant su veneto tragau de is emigrantis de Treviso, Rovigo, Vicenza, Padova e Venezia, arribaus mentris ca si fariat sa bidda candu ca ci fiat su fascismu. + +Tristan da Cunha: +Tristan da Cunha est unu gruppu sperdidu de isulas de s'Oceanu Atrantigu meridionali, +distanti 2816 km (1750 miglias) de su Sud Africa e 3360 km (2088 miglias) de su Sud Ameriga. +fairi pati de is Territorius britannicus de s'Atrantigu e sa seu amministrativa est s'isula de Sant'Aleni, ki est 2161 km (1350 miglias) prus a nord. Su territoriu est cumpostu de s'isula principali, Tristan da Cunha (98 km²), e de una pariga de isulas senne abitantis: s'Isula Inaccessible e is Isulas Nightingale. Puru s'Isula Gough, posta a 395 km a sud est de s'isula principali, fairi parti de su territoriu. + +Battle Hymn (fumettu): +Battle Hymn esti una miniserie a fumettus pubblicau de sa Image Comics in is annus 2004 e 2005, criara de B. Clay Moore e pittara de Jeremy Haun. Chistionara de una banda de supererois inantis a su cumenzu de sa Segunda Gherra Mundiali. + +Kamandi: +Kamandi est unu personaggiu de unu fumettu de sa DC Comics criau de s'artista Jack Kirby. Sa parti prus manna de is apparimentus suus funti stettius in "Kamandi: The Last Boy on Earth", de su 1972 a su 1978. +Kamandi est unu eroe goivunu de unu crasi post-apogalittigu. A pustis de unu fattu mera importanti, nau "The Great Disaster" (Su carraxu mannu), is umanus dibenninti una minorantza perseguitara de animalis dibennius intelligentis. + +Dziecinów (powiat otwocki): +Dziecinów est una bidda in Polonia. Tenet una popolatzione de aprossimadamente 704 abitantes (in su 2007). + +Seada: +Sa Sebàda est unu druche sardu fattu de farina, casu, limone e mele (o tuccaru). Caliccune bi ponet puru oos. +In pitzu b'andat tzùcaru o mele. In is ùrtimos annos tziculate puru. + +Le cinque vite di Hector: +Le cinque vite di Hector ("Being Human") est unu film de su 1993 cun Robin Williams. +Su film narara s'esperientza de un'anima umana (interpretara de Robin Williams) longu tottas is cinquas incarnatzionis suas. +Su film est girau e scrittu de Bill Forsyth. +Innoi est sa prima borta chi recitara Ewan McGregor. + +Uetersen: +Uetersen est una tzidade in sa Repùbrica Federale Tedesca, in su istadu de Schleswig-Holstein. Bivint oe in Uetersen 17.865 pessones. Uetersen at otènnidu su deretu de tzitade in su 1224. + +Ìndia: +S' Ìndia, nòmini ofitziali "Repùbrica de Ìndia", est unu istadu (3.287.590 km², 1.095.351.995 ab., capitali Delhi Noa) de s'Àsia e cumprendit sa parti prus manna de su subcontinenti indianu. + +Conan il Barbaro: +Conan il barbaro est unu personagiu leterariu pensadu du su iscritore de "heroic fantasy" Robert Ervin Howard. +Est istado fatu a fumetos de Roy Thomas e Barry Windsor-Smith pro sa Marvel. + +Bloody Mary (fumettu): +Bloody Mary est su tìtulu de unu fumettu de fantascienza. Est una miniserie iscrita de Garth Ennis e pitara de Carlos Ezquerra. Est istadu publicadu in su 1994 de sa divisione Helix de sa DC. + +Murra: +Sa murra est unu giogu meda populare in Itàlia e ispetzialmente in Sardigna. +Si giògat chirchende de cassare su totale de sos nùmeros ghetados cun sas manos. +Pro sa lege italiana est unu giogu de azardu. + +Straub e Huillet: +Jean-Marie Straub, naschidu su 8 ghennargiu 1933 a Metz (Moselle) e Danièle Huillet, naschida su 1936 a Parigi e morta su 10 santugaine a Cholet (Maine-et-Loire) funt duos registas frantzesos. Funt istados pobiddu e mulleri fintzas a sa morte de sa Huillet; anti trabbalau sempere impare. + +Cannonau: +Su Cannonau est siat su numene de una calidade de sarmenta autòctona de sa Sardigna siat su omonimu inu chio si nde produit. + +Binu: +Su binu est una bevanda arcòlica chi s'alcansat dae sa fermentatzione de su mustu de aghina. + +Dino Campana: +Dino Campana (Marradi, 20 de austu 1885 – Scandicci, 1 de martzu 1932) fiat unu poeta italianu. +Connottu de manera ispetziale pro sa raccolta poetica connotta cumente Canti Orfici. + +La Nuova Sardegna: +La Nuova Sardegna esti su paperi prus diffundiu in su nord Sardigna, criau in su 1891 a Tàthari, aundi est immoi, de Enrico Berlinguer, iaiu de omonimu segretariu de su PCI. + +Assolu: +Assou est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 255 metros in pitzu de su mare e tenet 485 bividores. + +Asuni: +Asuni est una bidda de sa Meria o Provìntzia de Aristanis de 425 bividores. + +Dragon Ball: +Dragon Ball (ドラゴンボール (Doragon Bōru)) est unu de is manga prus popularis in su mundu, criau dae Akira Toriyama in su 1984. + +Nexus: +Nexus est unu fumettu iscrittu de Mike Baron e pittau de Steve Rude, pubricau in is Istadus Unidus in printzipiu de s'editori First, e a pustis de sa Dark Horse. +In Italia est stettiu pubricau in printzipiu de s'editori Star Comics, a pustis de sa Lexy e immoi de sa Bottero Edizioni. + +Civraxiu: +Su civràxiu o civraxu (dae su latinu "cibarius") est unu pani tipicu de su Campidanu, tzerriadu fintzas "pani 'e Seddori". Tenit forma tunda e podit pesai fintzas dus o tres chilus. + +Steve Gerber: +Stephen Ross "Steve" Gerber (20 cabudanni 1947 - 10 freàrgiu 2008) est istètiu unu iscritori de fumettus americanu connottu in mannera spetziali po ita ca est stettiu su co-criarori de su personaggiu comicu de saMarvel Comics Howard the Duck, nau, in italianu, Orestolo il Papero. +Artrus traballus: "Man-Thing", "Omega the Unknown", "Void Indigo", "Tales of the Zombie", "Marvel Spotlight: Son of Satan", "The Defenders", "Marvel Presents: Guardians of the Galaxy", "Foolkiller", "Nevada", +"Sludge", "A. Bizarro", e "Hard Time". + +Sosòga: +Sa Sosòga "(Chalcides ocellatus)" est unu sauru pitticcu de sa familla de is Scincidis. +Est diffundiu in Grecia, Sardigna, Sitzilia, Malta. + +Aressa: +Aressa esti una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 849 abitantes. + +Sedegliano: +Sedegliano ("Sedean" in friulanu) est unu comunu de 3.852 abitantis de sa Provìntzia de Udine. + +Trullu: +Su trullu ("Turdus philomelos", C.L. Brehm 1831) est unu pilloni de sa familla de is Turdidae. + +Sturru: +Su Sturru ("Sturnus vulgaris", Linnaeus 1758) est unu pilloni de s'ordini de is passeriformis. In sardu logudoresu,isturulu. + +Orziara: +Is orziaras (Actiniaria) funti unu ordini de Celenteraus antozois, ki bibint appodaus a su fundu de su mari. + +Estònia: +Estònia est una natzione in s'Europa. Sa capitale sua est Tallinn. + +Lettonia: +Lettonia (lettonu: Latvija) est una natzione in s'Europa e sa capitale sua est Riga. + +Boroneddu: +Boroneddu est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 184 abitantes. + +Bosa: +Bosa est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 8000 abitantes. Naramos chi est una tzitade in sun nord ovest de sa Sardigna, in una regione giamada Planargia ( o Pianalza) e de origine antiga meda. Portu de mare, po barcas de pisca, subra unu riu su Temo, po tres o battoro Km navigale dae barcas de piscadores. B'est unu antigu castellu, su castellu Serravalle, de sos Malaspinas, signores de su logu. In seculos passados Bosa ada fattu parte de su giudicadu de Torres e a poi de Arborea. Unu pagu fora de Bosa sa creja de santu Pedru, s'antiga cattedrale de Bosa. Bosa est istada sea de Diotzesi dae su seculu XI, fintzas a su 1972. Est istada logu de commerciantes, logu de binzas, e si produede sa Malvasia in terrinos de Bosa e de sas biddas a s'inghiriu, logu de olivarios. Bi funi Sas Conzas, e ancora si idene sos dominarios, po su tribagliu de sas peddes e de su colzu. Oe Bosa est impignada a si presentare comente localidade turistica. + +Busache: +Busache est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.629 abitantes. + +La cagna: +La cagna ("Liza") est unu film de su 1972 de Marco Ferreri girau in Itàlia e in Frantza de gènia dramàticu. +Sa pellicola durat 100 minutus e est a coloris. + +Marco Ferreri: +Marco Ferreri (Milanu, 11 de maju 1928 – Parigi, 9 de maju 1997) fiat unu regista italianu. +Su film sou pius connottu est La Grande Bouffe o La grande abbuffatta, cun Marcello Mastroianni, Michel Piccoli, Philippe Noiret e Ugo Tognazzi. + +Ingmar Bergman: +Ernst Ingmar Bergman (Uppsala, 14 de triulas 1918 – Fårö, 30 de triulas 2007) fiat unu regista isvedese, sia teatrale che cinematograficu. Est consideradu una de is personalidades prus eminentes de sa cinematografia mundiale. Tra sos film suos de ammentare: S"u setimu sizigliu" (1956) e "Su logu de sas fragulas" (1957), (Såsom i en spegel) Comente ind'un'ipiju(1961), (Töre’s dotter i wänge) sa funtana de sa vergine(1960), Fanny e Alexander (1982) cun custos ultimos tres at binchidu s'Oscar, + +Chachapoyas: +Chachapoyas est una idda de su Perù, capitale de sa provintzia de Chachapoyas e de sa regione de Amazonas, in sa sierra nord de su Peru'. +Toponimu. +Chachapoyas enid de sa paraula indiana "chachapoyacuno" chi cheret narrere "monte de neula" o "buscu". +Istoria. +Su capitanu Alonso de Alvarado fondat sa idda su 5 - 9 - 1538, pro chi siat sa capitale de s'Est de su Peru', de su riu Marañón a sos istados accurzos. Est unas de sas iddas prus ezzas de su Peru', e una de sas pagas chi galu s'assemizzant a s'Ispagna. Terra de orchideas, de canna a tuccaru e de gaffè, de garas de ballu e de manigos bonos, podet incantare a tottu sos chi b'andana. +Sa idda, chi fid su logu de sa civilisatzione de sos Chachapoyas, fit conquistada dae sos icas issu XV seculu, e appoi, cando sun suppridos sos ispagnolos, fit torra fondada dae Alonso de Alvarado, chi l'had muttida San Juan de la Frontera de los Chachapoyas; sa Pratza de Armas e sos istradonittos de pedra de oe sun los mattessis de su XVI seculu. In 1821 los patriotas peruvianos sun suppridos a Chachapoyas, e han fattu sa idda unu de sos primos dipartimentos. In Chachapoyas b'est su piscamu e sa biblioteca est meda connotta. +Logu, geografia e roba. +Custa idda est a un'artesa de 2.334 m s.l.m., in su nord-est de su Peru', accurzu a su riu Utcubamba. Grazias a su tempus temperadu in sas inzas bi fagent meda cereales, cannas a tuccaru, gaffè e manioca. +Tempus. +In custu zassu de su Peru', accurzu a sa selva, sa temperatura media est de 18 ºC e s'umididade relativa est de 74 pro chentu. No si deppet pessare chi siat unu logu meda caente, ca' in zertos zassos sa temeratura che podet falare a 2 ºC. +In Chachapoyas su tempus est temperadu, bi proet de manera moderada e sas temperaturas no cambian meda. +Sas medias pro annu de temepatura prus arta e prus bassa sun de 19,8 °C e 9,2 °C. +Comente bi supprire. +B'had un'istrada chi che leat a sa costa, e carchi aereo chi che leat a Lima e a atteros zassos de s'internu. +S'istrada chi che leat de sa Marginal de la Selva (Carretera Fernando Belaúnde Terry) a su monte de Pedro Ruiz e a Chachapoyas est de terra, ma in 2007 han impizzadu a ponner s'asfaltu. Cust'istrada est de 60 km, ma bi cherent duas oras pro bi colare ca' est male posta. +Turismu. +Plaza de Armas de la ciudad de Chachapoyas: sa Pratza de Armas, posta in su mesus de sa idda, chind'una funtana coloniale. Unu pagu prus attesu b'est sa sede de su piscamu, inue est naschidu su precursore de s'indipendentzia peruviana, don Alejandro Toribio Rodríguez de Mendoza Collantes. +Pozo de Yanayacu: su puttu est in su mattessis zassu inue nacchi chi Santu Toribio de Mogrovejo hat fatu essire s'abba dae unu monte, e hat accabbadu sa sicchesa. (Zassu: Cerro Luya Urco a 1 km dae sa Pratza de Armas de sa idda che Chachapoyas, unos bindighi minutos a pè. Pro s'abba trasparente la muttini Fuente Cuyana o Fuente de Amor. Si narat chi chie visitad custu zassu e bied s'abba, had a bier pro sempre in Chachapoyas. +Pampas de Higos Urco: zassu inue b'had appidu sa battaglia de Higos Urco a s'epoca de salutta pro s'indipendentzia (6 -6 - 1821). Zassu: El Triunfo s/n, in sa 'e Higos. +Huancas: +Huancas est una iddighedda traditzionale, chi had mantennidu sa sua traditzione puru si est accurzu a sa idda de Chachapoyas. Est postu a Nord, e sa zente de sa idda vivet de sa inza (sos omines) e faghet vasos (sas feminas). Todu sa robba comente sos isterzos e sos vasos si faghet a manos. Est interessante de annottare comente los faghene, in sa natura e chin sa linna de sa idda sua. A vinti minutos de caminu b'had unu monte dae inue si podet bidere su riu Sonche e su nord. A 1 ora de caminu, in su montigheddu de Huanca Urco, si poden bidere restos archeologicos, orchideas e su panorama de sos planos e de sos rios Utcubamba, Sonche e Vituya. Su santu patronu de Huancas est su Sennore de sos Miraculos, unicu, ca' su Cristu Moradu de custa iddighedda est un'immaggine e no una tela, comente su 'e Lima. +Torrende a Huancas dea sae su Colorado, si poden bidere: +Santuario de la Virgen Asunta: modernu, chin carchi cosa de coloniale. Inoghe b'hat sa Patrona de sa idda de Chachapoyas, s'Assunta, sae s'iniziu de sa festa in su mese de austu. +Sae su Piscamu: sa domo inue est naschidu Toribio Rodríguez de Mendoza est in sa domo 'e su piscamu de sa Diocesi de Chachapoyas. In custa domo b'hat armoirs bezzos e importantes, ritrattos de sos piscamos de Chachapoyas, una Bibbia ezza meda e carchi arazzu coloniale. +La Casona Monsante: monumentu istoricu, est fattu comente in sa tradizione de Chachapoyas. Bi fidi una buttega de tambaccu, e oe b'had un'ostellu, chind'una corte manna, inue bi sunu begonias, orchideas e prus de 1500 atteras piantas de su zassu. +Naran chi a su tempus de sos incas sa zente mala che la leaian attesu de sa capitale (Cusco), in sas terras de Huancas. +Cascata di Gocta: sa terza cascada prus manna de su mundu e una de sas prus bellas est in su departamentu de Amazonas. Est sa cascada Gocta, chi no b'est in sas cartas e chi no si connosched ca' ch'est troppu attesu. Si unu b'andat dae San Pedro Valera o Cocachimba bi supprit in 3-5 oras. +Sa cascada est ind'unu planu de buscu tropicale, e contat 22 cascadas de abba. + +Giru de is Fiandras: +Su Giru de is Fiandras (Ronde van Vlaanderen in neerlandesu) ust una clàssiga ciclìstiga de prestìgiu ki si fait in Belzu, in is Fiandras, e est una de is cincu clàssigas naradas clàssigas monumentu. +Pensada de su giornalista Karel Van Wynendaele, sa primu editzioni de sa "Ronde van Vlaanderen" est de su 1913: fiat longa 330 kilòmetrus e passada in totu is biddas prus caraterìsticas de su Belzu cumenti Gand e Bruges ki funt in su coru de is Fiandras. + +Palermo: +Palermu est una tzitade de 660.832 abitantes, cabu-de-logu de provìntzia e de sa Regione Sitzìlia. Su territoriu inghiriu est connottu comente “La conca d'oro” po sa coltivatzione de arantzos e limones. Fundada dae sos Fenicios, est istada a poi grega, e romana. Conchistada dae sos barbaros Bandalos e Ostrogotos. A poi po tres seculos sutta sos Bizantinos e apoi sutta sos Arabos. Conchistada dae Ruggero d'Altavilla, Normannu, su 1071 a poi de unu assediu. Passat poi sutta sos Angioinos. Su 1442 Palermo e sa Sizilia intrea passat sutta sos Aragonesos. Su 1504 sutta sos Ispagnolos, e apoi sutta sos Borbones e sos Savoias. +Sos Normannos ant fraigadu monumentos importantes: sa Cattedrale de santu Giuanne de sos eremidas : incomintzada comente basilica, a poi mudada in moschea dae sos Arabos; tòrrat a essere creja cristiana (1184) Monumentu imponente e de bellesa manna. +Su Palattu reale, fraigadu dae sos Normannos. Restauradu in su 1555 est istadu s'abìtu de sos res ispagnolos, de sos res borbonicos, e de sos Savoias.. +Sa Cappella Palatina, unu gioiellu architettonicu, cun colunnas, e mosaicos chena fine, e cun su Cristos Pantocrator in sa gupula. +Ateras crejas chi meritant un ammentu: San Giuseppe ai Teatini – Santa Caderina e Alessandria – Sa creja de su Gesù a Casa Professa (Gesuitas), creja meravigliosa, rinascimentale e prebarocca - +Sa creja gotico catalana Santa Maria de sa cadena. +Affaca a Palermo su Duomo de Monreale, fraigadu sutta sos Normannos dae mastroa Arabos o de iscola araba ( XII-XIII sec.) Un ispantu! Riccu de mosaicos. Attaccadu a su Duomo unu chiostro in istile arabu. + +Sitzìlia: +Sa Sitzìlia est un'ìsula de su mare Mediterràneu otzidentale, e una regione autònoma a istatutu ispetziale de sa Repùbrica Italiana. Est sa regione prus manna de totu s'Itàlia e s'isula prus manna de su mari Mediterraneu, dui bivint prus de chimbe milionis de personas e sa seu est Palermu. +Su presidente de sa Regione est Rosario Crocetta de su Il Megafono - Lista Crocetta (Partidu Democraticu) eligiu in uttubri 2012. +Provintzias. +Sa Provintzias sonu 9: +Politigas. +In Sitzilia la pulitigas est in Assimbrea Riggiunala Siciliana. + +Cavaliere splendente: +Cavaliere splendente est su nomini de tres supererois de s'universu DC Comics. +Storia de is personaggius. +Sir Justin. +Criau de Creig Flessel in "Adventure Comics" #66 (Settembre 1941). +Sir Justin, membru de is Cavalieris de sa mesa Rotonda a sa Corte de Re Artù ki Mago Merlino d'ari donau un'armatura e una spada magicas e unu quaddu alau de nomini Victory. +Su Cavaliere splendente s'esti unniu a is Setti Suldaus de sa Bittoria e a su All-Star Squadron, e ari fattu sa guardia e su corpu de Sir Winston Churchill candu ca ci fiara sa Segunda Gherra Mundiali. +Justin est stettiu sposu de sa segunda Firebrand. +Sir Ystin. +In su 2005, unu nou Cavaliere splendente est cumparsu in sa megaserie de is Setti Suldaus de sa Vittoria de Grant Morrison. + +Vincent van Gogh: +Vincent Willem van Gogh (Groot Zundert, 30 de martzu 1853 – Auvers-sur-Oise, 29 de triulas 1890) fiat unu pintore olandesu. +Museos. +Elencu de sos museos chi portanta sas operas de Van Gogh: + +Baulau: +Baulau est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 736 abitantes. + +Crabas: +"Crabas" est una bidda de sa provìntzia de Aristanis de 9.134 bividoris. +Geografia. +Sa bidda s'agatat in sa costera centru-otzidentalli de sa Sardigna, a su Nord de su gulfu de Aristanis, in su chirru prus setentrionalli de sa pati de su Campidanu chi benit narada de Aristanis. +Tenit làcaras cun is biddas de Aristanis, Arriora e Nurachi. +Su territòriu de su comuni tirat a totu sa pati centru-meridionalli de sa penìsua de su Sinnis e s'iscerat po sa richesa de istànius e de rius, fendi pati de una de is areas umidas prus istèrrias de Sardigna. Aciunghit a atària de unus 90 metrus a sus de mari. +Apartenint a Crabas is ìsuas de Malu 'Entu e de Su Cadallanu, chi s'agatant pagu a illargu de sa costera de su Sinnis. +Est pati de Crabas fintzas su "Cungiau de Gerruso", una ìsua amministrativa istesiada de su territòriu comunalli. S'àrea s'agatat in sa riba de dareta de sa foghi de su frùmini Tirsu. +Istòria. +Sa bidda, est nàscia fachi a s'annu 1000, cun s'abandonu de sa citadi de Tharros. Fadiat pati insaras de sa curadoria de "Campidanu Majori", in su Giuigau de Arborea. Is primas novas chi si ndi tenint s'agatant in documentus giuigallis in ui benit ammentuada comenti "masone de capras". Is giùighis taniant in s'oru de s'istàniu chi pigat nòmini de sa bidda unu casteddu, chi me in is sèculus a sighì est andau a pagu a pagu isciusciau. In di de oi nd'abarrant pagus fundamentas chi podint essi bias a pabas de sa crèsia de Santa Maria Assuntada, bessendi a pillu de s'acua. +In su 1420 cun sa arruta de su Giuigau de Arborea e sa colonizatzioni de is cadallanu-aragonesus, sa bidda fiat assignada a su marchesau de Aristanis. +In su 1652 sa Sardigna fiat impertantu passada a essi poderiu de sa carona de Ispagna. Est in cuss'annu chi su gurrei Filipu IV, po cumbati sa Gherra de Catalugna si fiat fatu prestai dinai de unu bancheri de Genova, Gerolamo Vivaldi. Comenti fiantza de su prèstidu aiat giau s'istàniu de Crabas e su de Santa Justa. Non rannescendi Filipu IV a pagai su dèpidu, s'istàniu fiat passau de propiedadi a sa famillia Vivaldi. +In su mesi de trèguas 1853, is eredis suus aiant cèdiu sa propiedadi a unu notaju de Aristanis: Don Srabadoi Carta. Dus annus a pustis fiant incomentzadas is primas gherras po torrai is terras a s'istadu e difatis, in su 1910 s'istàniu de Santa Justa fiat ispropiau, su de Crabas at però aguantau in manu a is privaus fintzas a su 1976. +Fintzas a cuss'annu is piscadoris de sa bidda funt istètius a totus is efetus tzaracus de sa famìllia Carta, e po podi piscai dèpiant rispetai is òrdinis chi su meri ddis giadiat. Su traballu fiat organizau de manera ca nchi fessint piscadoris chi podiant piscai cantidadis de pisci majoris o minoris segundu un'iscaba geràrchica istabillida de règulas feudallis chi duraiant de sèculus, e chi ddus obbrigaiat totus a lassai a su meri a su mancu unu 40% de is guandàngius. Chi si ribellaiat a su sistema beniat bogau e non podiat prus triballai, chi no a fura, cosa chi cheriat nai riscu de essi cassaus e postus in prasoni, o fintzas bochius a fosìlliu de is guàrdias de s'istàniu. Is gherras de is crabarissus e de is autordadis po torrai s'istàniu a s'istadu ant tentu durada de prus de unu sèculu. +Fentzas a su sèculu XVIII sa populatzioni de sa bidda s'est dèpia difendi de is lòmpidas chi fatuvatu arribbaiant de mari. +In antis de su 1974 Crabas fadiat pati de sa provìntzia de Casteddu. +Sa presèntzia de s'òmini in su territòriu est però meda prus antiga e is testimonias numerosas ispainadas ddu cumprobant. Intra de is situs prus importantis, cherint ammetuaus su situ neoliticu de Cùcuru de is Rius, s'ipogeu chi s'agatat a suta de sa crèsia de Santu Srabadoi, in sa biddighedda omònima e chi fiat nàsciu comenti putzu po su cultu de is àcuas, e is ruinas de s'antiga citadi de Tharros. +Duas iscrobetas funt rivolutzionàrias po s'istòria no iscetis de sa bidda, ma de sa Sardigna e de su mari Mediterràneu intrenu: sa prima est rapresentada de is gigantis de Mont'e Prama cantus de una corantina de istàtuas atas fentzas a dus metrus e mesu agatadas in su 1974, chi funtis iscurturas a "totu tundu" datadas intra is seculus VII e XI i.C, duncas is prus antigas de s'àrea mediterrànea. +Sa segunda est rapresentada de is taulleddas in bronzu de "Tziricotu", datadas segundu certus istùdius a is sèculus XIV-XII i.C. (ma segundu àturus de epoca medievalli), aciapadas in su 1996, mannas unus 6,5 cm in ui ddu iant essi iscrituras in caràteris cuneiformis. S'importàntzia principalli insoru istat in su fatu chi potzant essi testimonias ca is antigus sadrus iscidiant iscrì, e cunsiderendi s'alfabetu usau, faint pentzai a genti de orìginis o sa su mancu cun acàpius istrintus cun s'orienti mèdiu e duncas point apoderai is ipòtesis a sus de su pòpulu Shardana. +Po imoi is istudiosus sighint a tenni dificurtadis a datai e cumprendi a ita srebiant de pretzisu is istàtuas de Mont'e Prama. Po su chi tocat a is taulleddas de Tziricotu, is mèdius de anàllisi a disposta in di de oi non funt de ajudu po ddas podi datai e a lughi de is datus obietivus tentus, a parri de archeòlogus istimaus is incisionis sunt iscetis odrìngius de època bizantina. +In su territòriu de Crabas si contant 75 uàrchis, 45 a turri soa e 28 cumpostus. Tocat a nai ca po sa prus pati funt meda addanniaus. +Logus de atraida. +Sa bidda. +In s'abitau s'agatant domus campidanesas antigas pesàdas cun su làdrini. Caraterìstica de su centru est s'assentadura in rugas istrintas, grutzas e introchilladas. Segundu cuncua boghi funtis istètius is antigus ddas ai crèfias aici po cricai de cunfundi is istràngius, iscasi ca timiant is lòmpidas de is àrabus e de is turcus. +Is cresias de Santa Maria Assuntada (sèculu XVII) e de su Spìridu Santu (sèculu XVI) funtis is monumentus chi mellus s'iscerant. +A intru de sa bidda s'agatat unu museu archeològicu cun agataus chi benint de Tharros e de totus is situs de su Sinnis, e chi de su 22 de mratzu 2014 tenit in ammostu fintzas cancuna de is istàtuas cannotas comenti gigantis de Mont'e Prama, pretzidas po imoi cun su Museu archeològicu de Casteddu. +Bessendi de sa bidda si podit isceberai de pigai su longu-istàniu, camìnu de sighì a pei o in bricicreta, chi partendi de sa pratza de sa crèsia de Santa Maria sighit s'oru e s'istàniu. +S'archeologia. +Andendi fachi a Sinnis s'inciapat sa biddighedda de preda de Santu Srabadoi de Sinnis, cun sa cresiedda e s'ipogeu. +In Sant'Uanni de Sinnis s'agatant is isgavus de sa citadi fenìtziu-pùnicu-romana de Tharros e sa crèsia paleocristiana dedicada a Sant'Uanni Batista (sèculu VI-X). +A longu a longu de sa costera e de s'istàniu s'agatant is turris de guàrdia ispagnolas, chi unu tempus, in acàpiu cun àtras fintzas a Bosa e a su territòriu de Arbus, funtis srebias a annoditzai is lòmpidas de mari. +In Sinnis podit essi visitau su situ archeològicu de Mont'è Prama, in ui su funt agatendi is istàtuas omònimas. +Su situ neolìticu de Cùcuru de is Rius, chi s'agatat inghiriadu de s'acua de su canai iscucuradori, in di de oi non podit essi visitau e est in istadu de abandonu. +Un'amentu cherit fatu fintzas a sa "Pischera de Mar'è Pontis". +Sa natura. +Su territòriu chi inghìriat Crabas ammostat fintzas bellesas naturallis, is rius e is istànius funtis nodius po sa richesa de fera de paui. Intra de custus is mangonis, funt is animais chi atirant prus de totus sa curiosidadi de is turistas. +A segus de s'istàniu de Mar'e Pontis (o istàniu de Crabas), eghit visita fintzas a sa paui de "Pa'e Sai" chi s'agatat in in s'oru estu de Mar'e Pontis, pagu a norti de sa bidda, e sa laguna de "Mistras" chi s'agatat in sa costera de sud de su Sinnis. +Famadas is riberas de "Sant'Uanni de Sinnis" e de "Is Arutas", ma fomentzas is de "Maimoni" e de "Mari Ermi". +De su 1997 est istètiu istituiu su parcu maniu Penisua de Sinnis-Isua de Malu Entu, a su fini de tutelai sa fera e sa frora in totu su territòriu de mari e de sa costera. +Economia. +'economia de sa bidda s'apoderat a sus de sa massaria e sa pisca, prus pagu su pastoriu, chi andat a pagu a pagu ispredendi·si·nchi. Su turismu est una faina in ammanniamentu e cussa cun prus possibilidadis de isvilupu, ma comenti in totus is comunis de su Sinnis, cai de prus cai de mancu, mancai is risursas curturalli-naturalìsticas funt numerosas e ùnicas, abarrat po imoi una atividadi de segunda importàntzia, limitada a sa genti de sa provìntzia e de pagus istràngius atentziosus. +Is riberas e is àtras richesas naturallis funtis pagu cannotas fentzas de manna pati de is sadrus, is benis archeologicus pagu avaloraus. Est berus ca sa cuscèntzia est unu pagu mudendi gràtzias a is istàtuas de Mont'e Prama, chi de su restu ant fatu guadangiai fama a sa bidda. +Nau custu, prus de donnia atra cosa, ammancat s'organizatzioni, mellus iat essi chi in acàpiu cun is atras biddas de su Sinnis e fintzas de su Montiferru, de una proposta culturalli e de unu pranu de atraida chi potzat cumbinchi is turistas a nchi assotì. +Festas. +Est cussa po Santu Srabadoi sa festa prus caraterìstica e fintzas intèndia de sa bidda, difatis in onori de su Santu is òminis andant in prucessioni, currendi iscrutzus e bestius cun una camisa longa bianca, de sa biddighedda de Santu Srabadoi a Crabas. +S'orìgini de custu cultu, benit de una lòmpida de turcus me in is primus annus de su sèculu XVI, candu is òminis fiant andaus a difendi sa costera, e is fèmias fiant andadas a nchi betì s'istàtua de su santu de Santu Srabadoi a Crabas. +In beridadi is fèmias, mancai no siat cannotu de medas allènus a sa bidda, ancora sighint a fai una prucessioni insoru donnia annu me in is pròpias dis. +In su mesi de austu benit organizada sa "Sagra de sa Butariga".[[File:Giants boxer monte prama.JPG|left|thumb|391x391px|Una de is istàtuas de Mont'e Prama. Fatas de arenària, funt istètias agatadas - e si ndi sighint a agatai - in su situ omònimu de su Sinnis chi istat in su territòriu de Crabas a sa làcara cun su de Arriora. +S'istatua in custa fotografia rapresentat unu pugilista. +Mandiaris tìpicus. +Is mandiaris prus pròpius de Crabas funt fatus cun su pisci. +Is binus tìpicus de Crabas funt sa crannàcia e sa nieddera. +Limba. +Su sadru fueddau in Crabas tenit trassas in sustàntzia de su campidanesu, foras po cuncua caraterìstica chi nchi dd'acostat a su logudoresu. Est po custu fatu classificau a intru de sa "variedadi arborensi". +Su crabarissu difatis, cun pagus ecetzionis, mentenit sa e sa [k velaris ananti de is vocallis /i/ e /e/. A esempru, si narat: +Atra caraterìstica chi si podit agatai, mancai in prus pagus fueddus, est sa trasformatzioni de su sonu GU/QU a comentzu de fueddu o intra de vocallis in b- o -bb-; duncas si narat a esempru: +Atrus fueddus si narant a sa moda campidanesa, a esempru: +Fomentzas in su lèssicu est manna s'influèntzia de su logudoresu, unu esempru chi podit balli po totus est su de su vèrbiu "cherri" (in logudoresu "cherrer"), chi est meda prus usau de su sinònimu campidanesu "'olli/bolli". +Tocat a pretzisai, ca agatendi·sì sa bidda in una zona de mesu intra prus variedadis, medas fueddus podint essi intèndius pronunciaus siat in una manera siat in un'atra. Si narat a esempru: +Fintzas su matessi fueddu podit essi pronunciau a sa manera logudoresa o a sa manera campidanesa segundu su cuntestu in ui si cherit usai. Est su chi suntzedit cun su diminutivu de s'agetivu ""bellu"": +Atrus fueddus, me in is ùrtimas deghinas de annus prus de totu, benint italianizaus, aici a esempru: +Paris a totu sa zona de Campidanu de sus, fintzas in Crabas s'agatat s'elisioni de sa -n- intra vocallis (pani→paĩ; beni→beĩ; manu→maũ), de sa -l- intra vocallis (soli→soi; colori→caori; meloni→maoĩ), de sa -r- in is sillabas cun -rt- intra vocallis (portu→potu; murta→muta; martis→matis) e prus chi non in atrus logus un'inversioni de literas (cherbeddu→crabeddu; marxani→mraxaĩ; barca→braca). +In is sèculus passaus su sadru crabarissu - comenti totu is chistionaus in is biddas de sa zona - taniat seguramenti caràteris meda prus simbillantis a su logudoresu, mancai sempiri in ammesturu cun atrus tìpicus campidanesus. + +Crucuris: +Crucuris est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 317 abitantes. + +Cordolinu: +A su rennu de is cordolinus in sensu strintu fainti parti organismus, de mera facilis (unicellularis) a prus difficilis, pluricellularis, cun struttura begetativa organizzara in cellulas filamentosas naras ife o micelio primariu. + +Sardigna Natzione Indipendentzia: +Sardigna Natzione Indipendentzia, s'abbreviat comununemente cun sa sigla SNI, est unu partidu polìticu indipendentista sardu, fundadu in su 1994 in Nùgoro cun su nùmene de ""Sardigna Natzione"" dae Anghelu Caria e dae àteras baranta pessones chi beniant de su PSIN Partidu Sardu Indipendentista; A pustis de su primu cungressu tentu in su mese de arjolas de su 2002 at pigadu su numene attuale. +Sa comunicatzione ufitziale, intra sos organos de su movimentu e de sos militantes, benet praticada casi esclusivamente in sardu. S'imperu de s'italianu est limitadu a sa comunicatzione cun sos chi sunt a foras de su movimentu e pro sos arajonus polìticos cun cussa gente chi no intendet su sardu, chirchende in custa manera de fomentare s'impreu de sa limba, siat in sas bariedades istitutzionales LSC (Limba Sarda Comuna) siat in cussas sub-bariedades locales. + +Girona: +Girona (in castillanu Gerona est una citadi (86.672 bividoris) de s'Ispagna posta in sa parte nord de sa Catalugna. +Sea de sa provintzia omonima e de sa matessi comarca, est puru Sea Diotzesana. In custus urtimus tempus Girona est crescendi de popolatzioni e de importantzia in paris a totu sa provintzia sua, puru gratzias a s'aeriuportu sceberau de sa Cumpanzia Aeria "Ryan Air" cumenti basi comertziali po s'Europa Meridionali. + +Mojácar: +Mojácar est unu comune ispagnolu de 4.291 abitantes postu in sa comunitade autonoma de s'Andalusia. + +Georg Wilhelm Friedrich Hegel: +Georg Wilhelm Friedrich Hegel (Stoccarda, 27 de austu 1770 – Berlinu, 14 de santandria 1831) est istadu unu filosofu tedescu, cunsideradu su filosofu prus importante de s'Idealismu tedescu. + +Flùssio: +Flussìo est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 464 abitantes. + +Geroni: +Geroni (o Jaròi), in italianu Genoni est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.006 bividores. + +Ludwig Carl Christian Koch: +Ludwig Carl Christian Koch (Regensburg, 8 de santandria 1825 – Nuremberg, 1 de santandria 1908) fiat unu aracnologu tedescu. + +Gonnacodina: +Gonnacodina est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Marmilla e tenet 542 bividores. + +Gonnonnò: +Gonnonnò est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 835 abitantes. + +Lola Ponce: +Lola Ponce (Capitán Bermúdez, 25 de làmpadas 1982) est una cantante argentina. +Filla de unu cantadori, Hector Ponce, cun su nonnu genovesu chi faiat parti de s'Orchestra de Osvaldo Fresedo, giai de picioca at dimostrau de essi bona meda a cantai. +At bintu su Festival de Sanremo 2008 cun Giò di Tonno. + +Jethro Tull: +Jethro Tull est unu gruppu rock originariu de Blackpool, in su Rennu Auniàdu, fundau de su scotzesu Ian Anderson (pifferu traversu e polistrumentista). +Sa band pigara su nomini de su pioneri de s'agricurtura moderna, Jethro Tull (1674-1741). + +Britney Spears: +Britney Jean Spears (Kentwood, 2 de nadale 1981) cantante de sos Istados Unidos, est una de sas artistas feminas cun prus sutzessu de sa istoria de sa musiga. + +Gonnostramatza: +Gonnostramatza est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 945 abitantes. + +Santos: +Santos esti una tzitade de Brasile. +Tirat 280,3 kilòmetros cuadrados e contat 418.375 abitantes (2006). + +Brasile: +Su Brasile est una republica federale democratica de s'America Meridionale. A oriente est bagnadu de s'Oceanu Atlanticu. +Sa capitale est Brasilia. + +Manaus: +Manaus est sa capitali de s'istadu de Amatzonas i est posta a manca de su Rio Negro, a 18 km de sa confluentzia cun su Rio delle Amatzoni. +Tirat 1.644.690 bividòris. + +Làconi: +Làconi est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 2.302 abitantes. + +King Crimson: +Is King Crimson funti una banda progressive rock ingresa, nascia in su 1969 e ancora in attivitadi. +Discografia. +Album in istudiu +Album live +Collectors' Club +Raccoltas +Videos + +Padova: +Padova ("Pàdoa" in venetu) est una cittadi de 210.301 abitantis, area metropolitana 403.923, capitali de s'omònima provìntzia, postu in sa regioni Veneto. Seu de una prestigiosa Universidadi, Padova bantat meda testimoniantzas de unu passau gloriosu culturali e artisticu. + +Marrùbiu: +Marrùbiu esti una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 4.962 bividores. + +Masuddas: +Masuddas est una comuna minore de sa provìntzia de Aristanis de 1.150 abitadores, situada a 129 metros de artària. Ostentat in su sartu suo una tzerta richesa de pedras fontomadas: croniola, amatista, cuartzu, àgata, chi a dolu mannu sighint a esser assachizadas. In sa leada tenent bastante interessu sa crèsia bigariale de Santu Bustianu, fraigada in istilu gòtigu tardiu in su de XVI sègulos, peroe remodellada ampramente in su milliseighentos, comente testimonzat sa fatzada barroca, e sa crèsia romàniga de Santu Lionardu. + +The Clash: +The Clash est su nòmini de una banda inglèsa de sas prus importantis de sa mùsiga punk rock. +Discografia. +Studio. +Sa discografia uffitziali cumprendiri: +Formatzione. +1977 - 1982. +Sa formatzione printzipale: + +Ollastincu/campidanesu: +S' Ollastincu ("Pistacia lentiscus", L. 1753) est una pranta sempribirdi de sa familla de is Anacardiaceae. + +Zinnìpiri: +Juniperus (Zinnìpiri) - generi de is Cupressaceae, cumprendiri specias arboreas e arbustivas, a intru is callis ci funti mera spontaneas de sa flora italiana e bellas po sa selvicoltura. + +Shakira: +Shakira Isabel Mebarak Ripoll (Barranquilla, 2 febbraio 1977) est una cantanti Colombiana. + +Milis: +Milis est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.670 abitantes. +connota pro sa produzioni de aranzus e mandarinus. +Istòria. +Milis esti stetia fundada in su 1200 ,sfruttendi una zona arricca de abba e de terra bella da is paras camaldolesusu chi ianta prantadu i primus aranzus in una zona chi poi ianta zerriau s'ortu de is paras,in prusu ianta cuminzau a fabricai is pontisi e cresiasa,in tempusu pru modernusu Milis è diventada una provintzia de su campidanu de aristanis e si zerriada "campidanu de Milis" is'atrasa biddasa fuantasa santeru,senighi,baullau,tramatza,bronacudu e narabullia,fu sedi de pretura e de cumandusu de carabinerisi e polizia. + +Mòdolo: +Mòdolo est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 181 abitantes. + +Mogoredda: +Mogoredda est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 480 abitantes. + +Barùmini: +Barùmini est unu comunu italianu de 1.413 bividoris de sa Provìncia de su Campidanu de Mesu in Sardigna, in sa curadorìa storica de sa Marmidda. +In is làcanas de sa bidda s'agattat "Su Nuraxi", su molimentu nuragicu prus famau de sa Sardigna, connottu de s'UNESCO cumenti Sienda de s'umanitadi (iscrittu in su 1997). + +Aristotele: +Aristotele (in gregu antigu: Ἀριστοτέλης, Aristotélēs) (Stagira, 17 làmpadas 384 a. C.- Calcide, 7 martzu 322 a. C.) est istadu unu filòsofu, lògicu, e iscientìficu de sa Greghia Antiga. Sas bideas suas an influentzadu s'istòria intelletuale de su Otzidente pro pius de dua miza annos. +Aristotele at iscritu 200 tratados —de sos cales esistint oe petzi 31— a propòsitu de una enorme variedade de temas, comente sa lògica, sa metafìsica, sa filosofia de sa iscièntzia, s'ètica, sa filosofia polìtica, s'estètica, sa retòrica, sa fìsica, s'astronomia e sa biologia. Aristòtele at trasformadu medas, si non totus, sas àreas de sa connoschentzia chi at contivizadu. Est cunsideradu su babbu de sa lògica e de sa biologia. +Intre medas àteras contributziones, Aristòtele at formuladu sa teoria de sa generatzione ispontànea, su printzìpiu de non contraditzione, sas notziones de categoria, sustàntzia, acto, potèntzia, etc. + +Rihanna: +Robyn Rihanna Fenty (Saint Michael, Barbados, 20 febbraio 1988), prus conotta comente Rihanna, est una cantante barbadiana. + +Giuseppe Giovanelli: +Giuseppe Giovanelli (Venezia, 5 nadale 1824 – Lonigo, 11 cabudanni 1886) est istadu unu politigu italianu. + +Giambattista Giustinian: +Giambattista Giustinian (Venezia, 25 nadale 1816 – Venezia, 1 abrile 1888) est istadu est unu polìtigu italianu. + +Bettino Craxi: + +Wladimir Belli: +Wladimir Belli (Sorengo, 25 de triulas 1970) est unu ciclista italianu (naschidu in Isvitzera), professionista de su 1992. Scalatori, altu 179 cm e grai 64 kg. + +Justin Timberlake: +Justin Randall Timberlake (Memphis, 31 gennaio 1981) est unu cantanti statunitensi. + +Entropia: +In termodinamiga s'entropia est una funzioni de istadu ki si introduiri impari a su segundu printzipiu de sa termodinamiga e ki est interpretara cum'enti una misura de su carraxu de unu sistema fisigo o prus in generali de s'universu. Sighendi custa definitzioni si poi nai, in forma non rigorosa ma esplicativa, ki candu unu sistema passara de un'istadu ordinau a unu disordinau s'entropia sua bessiri prus manna. +In su Sistema Internatzionali si misurara in joule per kelvin (J/K). + +Kris Kristofferson: +Kristoffer "Kris" Kristofferson (Brownsville, Texas, USA 22 giugno 1936) est unu iscrittore, cantautore, attore e musicista americanu. Issu est meda connottu pro cantones comente Me and Bobby McGee, Sunday Mornin' Comin' Down, ecc. + +Ivan Graziani: +Ivan Graziani (Teramo, 6 ottobre 1945 – Novafeltria, 1 gennaio 1997) fiat unu cantautori italianu. + +7125 Eitarodate: +7125 Eitarodate est unu asteroidi de su sistema solari. Scopertu in su 1980, portat un'orbita caratterizzada dae unu semiasse mannu de 2,4130070 UA e dae un'eccentricità de 0,1163679, croccada de 2,25457° arrespettu a s'eclìtica. + +Mòguru: +Mòguru est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 4.779 abitantes. Sos Mogoresos faveddant su Mogoresu , una zinìa de Campidanesu simbile a su chi faveddant in su Campidanu de Aristanis e in sa Parte Montis . + +Islam: +S'Islam (in arabu إسلام de pronuntziai "Islàm", chi boli nai "sottomissioni", "abbandoni" Deu), est una religione monoteista nascia a Mecca (Penisula Araba) in su VII segulu a pustis de sa predicatzioni de Maometto (in arabu محمد , "Muhammad"), considerau de is musulmanus s'urtimu profeta mandau de Deu (in arabu الله, "Allāh") a totto su mundu. +A propòsitu de su nùmeru de is fidelis s'Islam (unu milliardu e otoxentu de personas +) sighint isceti is de su Cristianesimu (dus milliardus e dus de personas +Grupus religiosus. +Is musulmanus si diferèntziant printzipalmenti in: + +Montresta: +Montresta est una bidda de sa Meria o Provìntzia de Aristanis de 650 bividoris. + +David Suazo: +Óscar David Suazo Velasquez (San Pedro Sula, 5 novembre 1979) est unu calciatori honduregnu chi giogara cumente attaccanti in s'Inter e in sa Natzionale honduregna. +Esti connottu poitta ari giocau in su Cagliari + +Stan Lee: +Stanley Martin Lieber (New York, 28 de nadale 1922), prus connotu comente Stan Lee, est unu autore de fumetos istadunitense. + +Biddobrana: +Biddobrana ("Biddobrà") esti una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1794 abitantes. Est collocada tra su Monti Grighine e su Monti Arci. Is abitantisi bivinti principalmenti de pastorizia e agricoltura, ma s'agattanta meda maistus de muru e ferrerisi. + +18697 Kathanson: +18697 Kathanson et unu asteroidi de su sistema solari. Scopertu in su 1997, presentat un'òrbita caratterizada dae unu semiasse maggiore de 3,1083092 UA e dae una eccentricitari de 0,1280601, croccada de 1,18971° respettu a s'eclittica. + +Alicia Keys: +Alicia Keys (New York, 25 de ennalzu 1981) est una cantante e cumpositrice americana. + +Simmelsdorf: +Simmelsdorf est unu comunu todescu de 3.237 bividores, postu in su land de sa Baviera. + +Nughedu Santa Itòria: +Nughedu est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 578 abitantes.Est posta a 550 m slm. + +Robbie McEwen: +Robbie McEwen (Brisbane, 24 de làmpadas 1972) est unu ciclista australianu. + +Milano-Sanremo: +Sa Milano-Sanremo est una de is prus importantis corsas de su circuitu internatzionali, e est sa prima manna classiga in su calendariu de sa stagioni ciclistiga. + +Per Degaton: +Per Degaton est unu personagiu de is fumetus de sa DC Comics. Est unu "malu" ki poidit viagiai me su tempus. +Per Degaton s'est biu sa prima borta me "All Star Comics" #35 (Giugno-Luglio 1947) e est fut criau de John Broome e Irwin Hasen. + +Còssiga: +Sa Còssiga est un'insula de su Mare Mesuderraniu et est una regione chi appartenit a sa Frantza. S'agatat in subra de sa Sardigna e a zòsso de sa Liguria e de sa Provenza. Sa capitale sua est Ajaccio sa segunda tzittade est Bastia. Est sa cuarta insula pius manna de su Mesuderraniu. Omines de importu mannu pro s'istoria tenint origine còssa, cumente Napoleone Bonaparte. +A diferentzia de sas ateras regiones de Frantza, gòsat de una autònomia majore e pro custu si tzerriat "Coletividade Territoriale de Cóssiga". +S'insula est dividida in duas partes: Còssiga arta e Còssiga bascia. +Sa limba de sa populatzioni cossa est su corsicànu, limba noulatina. Su corsicanu est unu limbàzu toscanu; de s'atteru, s'italianu est istadu limba ufitziale finas a su 1859. Dae su tempus de s'intrada a suta 'e su guvernu frantzesu, is cossus tennint però a limba ofitziale su frantzesu. + +Cork: +Cork (in irlandesu: "Corcaigh") est sa segunda tzitade pro +abitantes et pro economia, de s' Repùbrica de s'Irlanda. + +Londra: +Londra est sa tzitade prus manna e capitale de su Regnu Unidu. Tenit pius de 7 miliones de abitantes. Est unu de sos centros pius importantes de s'economia europea. + +Biddanoa de Forru: +Biddanoa de Forru (fintzas connotta comente Biddanoa Forru, in italianu Villanovaforru) est unu comunu de 700 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Forru: +Forru est unu comunu de 1.014 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Giauni: +Giauni o Jauni (Genuri in italianu) est unu comunu de 386 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Buddhismu: +Su Buddhismu, iscritu puru "buddismu", est sa disciprina ispirituali nascia de s'esperièntzia mìstica bivia de su personagiu istoricu Siddhārtha Gautama, ca si podit cumprendiri me is letzionis suas, fundadas a susu de is «Cuatru Nobilis Beridaris». Cun Buddismu s'indicat puru totugantas is tradusiduras, sistemas de pentzamentu, praticas e tecnicas spiritualis, individualis e devotzionalis chi tenint in comunu su chi at cicau de imparai Siddhārtha Gautama, Buddha, a s'umanidadi intrea; s'istoria de su buddhismu chistionat de s'isvilupu suu cumintzendi de su séculu VI a.C., in Asia orientali in manera printzipali, (India, Tibet, Tzina, Corea, Giaponi, Indotzina), e, de su séculu XX in Europa e me is Istadus Unius de America puru. +Siddhārtha Gautama, nominau "Shakyamuni" (su sabiu de sa tribù Shakya), at biviu me s'India de su Nord a intru de su 563 a.C. e su 483 a.C. (is urtimus istudius, a pustis de is annus noranta, proponint commenti datas de nascimentu e mòrti de su Buddha is annus 480 a.C. e 400 a.C.). Buddha, est a nai «su chi est scidu», est nasciu duranti su biagiu ca depiat potai s'arreina Maya, pobidda de su nobili gherradori Suddhodana, a iscendiai su primu fillu in sa dommu de su babbu. Ma sa traditzioni narat ca sa giovana no arrannescendi a lompiri in sa dommu aiat depiu iscendiai in unu boschixeddu (a Lumbini in su sud de su Nepal), ponendi a su mundu su chi at a bessiri su Buddha. A innantis de cummintzai sa cica sua spirituali, issu biviat in s'arrichesa e in sa comodidadi, in su palatziu de su babbu. Candu fiat acanta de fai trint'annus bessit de su palatziu e in cuatru ocasionis diferentis bit unu pipieddu, unu mobadiu, unu omini beciu, e un'interru. Custas esperièntzias ca po issu fiant noas dd'ant a fai arraxonai a susu de sa vida cummintzendi a elaborai su chi at a essìri su fundamentu de su pentzamentu buddista: arrisolviri is cuatru "sunfrimentus" fondamentalis de sa vida: nascimentu, mobadia, beciesa, mòrti. +Is fundamentus de su Buddhismu. +A s'orìgini e a fundamentu de su Buddhismu agataus is Cuatru Nobilis Beridadis ("ariya-sacca"). +Narant ca su Buddha, meditendi a suta de sa ficus religiosa, ddas cumprendit in su momentu de sa scidada spirituali sua. +Issas funt nominadas in su "Dhammacakkappavattana Sutta" (in limba pāli o "Dharmacakrapravartana Sutra" in sanscritu) est a nai in s'""Allegàda de su ponniri in motu s'arroda de su Dhamma"" ("Dharma" in sanscritu). +Est sa prima allegàda pùbbrica de su Buddha, fata in su parcu de is gazellas no atesu meda de Sarnath acanta de Benares in su 528 a.C. a s'edadi de 35 annus, a pustis de essìri lompiu a sa ""scidada spirituali"" in sa bidda de Bodhgaya de s'istadu de su Bihar (unu de s'istadus prus pagu arricus de India), connosciu commenti ""satori"" in su Buddhismu Zen. +Custa allegàda est connota puru commenti ""Allegàda de Benares"", fundamentali po su Buddhismu; de custa prima allegàda pùbbrica nascit sa prima comunidadi buddhista (sangha) formada propriu de cussus cincus eremitanus ca a pustis de ddu aì sighiu po tempus meda dd'aiant abbandonau po sa pagu fidùcia chi teniant. +In custa allegàda si identificat su Buddhismu commenti "Su Caminu de Mesu" ("majjhimā patipadā") innui si cunsiderat ca sa manera prus giusta de si cumportai s'agatat in sa linea de mesania de sa cunduta de vida, evitendi is ecessus e is assolutismus, cantu su lassismu e s'abbandonu. +In s'ocasioni de custu sermoni su Buddha afirmat is "Cuatru Nobilis Beridadis", frutu de sa ""scidada spirituali"" scrufia. +Su Nobili Caminu de Otu partis. +Sa "Cuarta Nobili Beridadi" cunsìstit in su "Nobili Caminu de Otu partis" ("ariyo atthangiko maggo") ca condusit a sa prena e cumpleta realizatzioni spirituali buddhista gratzias a su lassai a pabas cussu conditzionamentu costituiu de su "sunfrimentu esistentziali" ca acumpangiat sa vida de s'omini de candu nascit. +Is elementus de su "Nobili Caminu de Otu partis" +Podint essìri cracullaus sigundu tres tipologias. +Perou custu ordinamentu no bolit nai ca esistit una mata gerarchica a intru de is otu elementus, e nimmancu ca esistit unu ordini de sucessioni e de importàntzia a intru de issus atotu. +Sa pratica buddhista dona cura a is otu elementus totu paris e issus movendi•si paribari giaint vida a una realizatzioni sinergica. +Ddui funt cuatru dhyāna (sanscritu) o jhāna (pāli). +Su fueddu "dhyāna" est a s'origini de su fueddu sinogiapponesu "zen": candu su Buddhismu est arribau in Cina, fut istetiu adatau a sa limba cinesa ("chan"). In seghida su Buddhismu fiat lompiu in Giapponi i una iscolla de importu mannu tenit custu nomini. +Diversas maneras de s'acostai a sa definitzioni de Buddhismu. +Po cantu spetat a sa definitzioni de su Buddhismu ddui funt opinionis diferentis. Su Dalai Lama at definiu su Buddhismu «una scèntzia de sa menti». Sigundu cancu atru s'iat podiri puru definiri religioni, o a onnia modu iat tenniri carateristicas de tipu religiosu; sigundu atrus, s'iat podiri puru definiri una filosofia de vida, o a onnia modu iat tenniri carateristicas de tipu filosoficu; sigundu atrus ancora in su Buddhismu ddui funt totu e is duas carateristicas; e po urtimu atrus negant ca su Buddhismu fetzat parti de custas categorias specificas, de su momentu ca su Buddha atotu, candu s'agatataiat, a chini ddi pregontaiat si is cosas ca naraiat fiant «teistas», «ateas», o costituiant una «filosofia de vida», no arrispondiat mai e si nd'abarraiat sempri citiu. +Propiu custa assèntzia de indìtzius e informatzionis at permitiu ca su buddhismu in prus de milli annus de istoria e de isvilupu in onnia parti de su mundu, fessit tolleranti de una manna variedadi de praticas a intru suu, fintzas a ndi bessiri cussa complessidadi de manifestatzionis e de facis oi presentis e ca funt puru causa de custa diversidadi de orientamentus e de opinionis a susu de sa definitzioni sua. +Buddhismu e religioni. +In s'origini sua su Buddhismu si nd'abarraiat efetivamenti atesu de calisisiat pentzamentu religiosu. Buddha, in sa cica sua spirituali e in sa predica sua, s'arrefudat de afrontai chistionis de tipu religiosu chi interessant s'esistèntzia de un printzipiu divinu assolutu, o s'ipotetica natura de una anima separada de su corpu: chistionis de custa arratza no benint ni negadas ni afermadas, ma simplementi lassadas in su mudori. Castiendi•ddu aici su Buddhismu, a su printzipiu, si ndi stesiat meda de s'induismu de insandus, ca teniat commenti nùcleu s'identidadi intre su deu individuali e s'Assolutu divinu. Puru po cantu spetat a su Nirvana, ca puru est s'obietivu urtimu de sa pratica Buddhista, su Buddha e sa literadura Buddhista ca sighint preferint ddu definiri in negativu, chentz'e nd'afirmai nudda de su chi a issu pertocada. Custu no bolit nai ca su "Nirvana" cunsistada in su "nudda": bolit nai simplementi ca limbagiu e pentzamentu no si podint acostai, ca no s'arranescit a contai cun is categorias concetualis poita sa sustàntzia sua est sa "sbudiesa". +Onnia modu, pagu tempus a pustis de sa moti de su Buddha, si cummintzat a biri unu protzessu de «deificatzioni» de su maistu, contzepiu sempri prus pagu commenti omini ugualli a is atrus e sempri prus commenti creadura dotada de facultadis ispantosas e subrumanas. A custu protzessu de deificatzioni si nd'acostat unu cultu populari relativu a su Buddha e a is arrelìchias suas. +In su sèculus a pustis, duncas, benit isvilupada a intru de su Buddhismu una fenomenologia devotzionali, fata de témpius, oratzionis e mitologia ca si cunfigurat a intru de is lacanas commenti una religioni de a berus. Castiendi•ddu aici ddui est chi afirmat, po cantu spetat a su Buddhismu Mahāyāna, ca issu siat una religioni. +Ddui est de nai ca puru si is diversas iscollas de su Buddhismu funt de acordiu in su de s'arrefudai de definiri in sensu positivu unu eventuali printzipiu divinu Assolutu, no benit a onnia modu negada s'esistèntzia de entidadis superioris a s'omini, est a nai is numerosas divinidadis de su politeismu. Su Buddhismu, no at mai negau s'esistèntzia de is "deva" in s'induismu aici commenti no at mai negau cussa de is "kami" giapponesus i antzis ddui est de nai ca nd'at acciuntu atrus: sceti in sa manera de biri Buddhista puru custas divinidadis (no contzepias commenti eternas o incorrutìbilis) faint pati, impari a s'omini e a totugantas is criaduras biventis, de su ciclu de su diveniri e de su sunfrimentu. +Su Buddhismu at imbentau duncas meda contus innui una, o unu niaxi de divinidadis, cabat de su celu po ascutai cun arrispetu su fueddu de su Buddha o po ddi fai cancua praxeri, «incluendi•ddus a intru de is laicus», fendi•ddus devotus de pigai a esempiu e protetoris de su Buddhismu. +Ddui est de notai a sa fini ca, in dì de oi, me is biddas innui sa pati prus manna de sa populatzioni est buddhista o innui su Buddhismu at tentu una influèntzia culturali manna (Giaponi e Indotzina po esempiu), in sa percetzioni populari su Buddhismu est biu e cunsiderau commenti una religioni. +Buddhismu i ateismu. +Cancunu pentzat ca sigomenti su Buddha at sempri bòfiu evitai de fai afermatzionis a susu de s'Assolutu, s'imparamentu suu est de siguru «ateu». +Atrus creint ca su Buddhismu est ateu poita is divinidadis de su "Brahmanesimu" (ca a sa fini at a diventai Induismu), no podint fai evitai a s'omini su sunfrimentu de sa vida, e duncas ddui creiri o no ddui creiri no at a cambiai is cosas e s'Omini. Sigundu su Buddha s'omini depit agatai su camminu ca condusit a sa «scidada interiori» propia i a sa personali realizatzioni spirituali, gratzias a sa pratica individuali e a s'esamini criticu de s'esperièntzia personali (su "dhamma-vicaya") sighendi su métodu introspetivu indicau de su Buddha atotu (su "Bodhipakkhika Dhamma"). +Puru papa Giuanni Paulu II, at biu in su Buddhismu unu fundamentu de ateismu, fendi cresciri aici sa tesi e is argomentatzionis de chi cicat de cumprovai in su Buddhismu unu sistema essentzialmenti ateu; issu afirmat in su libru-intervista "Varcare la soglia della speranza" de Giovanni Paolo II., ca «su Buddhismu est po su prus unu sistema ateu» de su momentu ca dd'ammancat s'acostamentu cun Deus: «Sa prenesa de su stesiamentu buddhista no est s'unioni cun Deus, ma su chi narant nirvana, est a nai unu istadu de indiferèntzia perfeta po su chi pertocat su mundu» e sighit narendi ca «su Buddhismu est, commenti su Cristianesimu, una religioni de salvesa, ma is dotrinas de salvesa de s'unu e de s'atru funt a intru de issas "cuntrarias"». +S'evidentziat duncas s'ammancàntzia de riferimentus a is fueddus de «Deus» e/o «Divinidadi», fendi notai ca si riferit sceti in una manera generica a unu «agiudu superiori» ca no est agiudu «divinu». +Custas opinionis naradas de su rapresentanti prus importanti e mannu de sa cresia catolica a susu de su Buddhismu, funt fundamentalmenti de acordiu cun unu documentu pretzedenti de su "Conciliu Vaticanu II (Nostra Aetate - 28 de Santuaini 1965)", puru si innoi si usant fueddus prus cuntziliantis poita sa politica interreligiosa ca ddui fut istetia innantis fiat prus moderada: «In su Buddhismu, sigundu is varias iscolas suas, benit connota sa insuficièntzia radicali de custu mundu mudangiosu e si imparat unu caminu innui is ominis, cun coru devotu e fiduciosu, arranescint a acuistai s'istadu de liberatzioni perfeta o de imbàtiri a s'istadu de alluidura suprema gratzias a is isfortzus fatus e a s'agiudu begnu de su celu», +Custas funt is printzipalis arraxonis de chi iat bolliri identificai su Buddhismu commenti una genia de ateismu. +Negada est custa interpretatzioni atea de su Buddhismu de chi narat ca s'ateismu, essendi sa negatzioni massima de Déus, costituiscit issu atotu unu assolutismu, e duncas si depit cracullai commenti istrangiu a su Buddhismu ca si fundat in s'echilibrau "Caminu de mesu" (su Nobili Caminu de Otu Patis) ca, bogat po natura sua atotu caisisiat forma de assolutismu, si ndi stesiat duncas de s'unu e de s'atru, de su teismu e de s'ateimu puru. +Duncas is iscrùpulus ca su Buddha sempri s'est postu in sa chistioni de s'Assolutu fiant po evitai de arruiri in una de is duas positzionis. +Stesiendi•si duncas de onnia forma de assolutismu, su Buddhismu essendi espressioni de su «Caminu de mesu» indicau de su Buddha in su famosu e fundamentali «discorsu suu de Benares», no podit a onnia modu no cunsiderai is chistionis esistentzialis propostas de s'ideologia teista e de cussa ateista, puru si ancòra no funt stetias risolvias. +Custas funt is printzipalis arraxonis de chi creit ca no esistit sa possibilidadi de identificai su Buddhismu commenti una genia de ateismu e duncas de ddu biri commenti negatzioni assoluta de Divinidadis (deismu) e/o de unu Deus specificu (teismu). +Si s'ateismu si bolit cunsiderai commenti s'abilidadi de afrontai «in manera critica» is dificultadis chentza de fai riferimentu a su chi superat sa realidadi, insandus si depit amitiri ca chentza de custa abilidadi est impossibili «imprassai» su Buddhismu, est a nai "si ndi scidai". Su «Buddhismu nudda negat», mancai a onnia modu «est una religioni chentza Deus», chentz'anima (e chentza sei), chentza credèntzia e chentza misteru, basat a susu de sa cumprensioni de is ideas ca dda fundant e no in sa fidi. Ddui est istetia «una seta sceti», sa "mahāsāmghika de is lokottaravādin" ca cunsiderada Buddha unu omini trascendenti ("lokottara", est a nai commenti de Deus) e su Buddha istoricu commenti unu fantasma ("nirmānakāya") derivau de issu. Funt istetius issus a scurpiri is monumentus mannus de su Buddha me is rocas de su Bamiyan, is propius ca funt istetius bombardaus de is talebanus; essendi musulmanus "iconoclastas" is talebanus, est a nai destruidoris de immàginis, ant fatu s'errori de cunsiderai is scurturas commenti paganas. Puru si me is intentzionis de sa seta «ddui fiat idolatria», is istatuas rapresentaiant unu omini e no unu Deus, e is talebanus ant sciasciau una rapresentatzioni umana e po nudda divina poita Buddha est a donnia modu sceti unu omini. +Buddhismu e filosofia. +Po cantu spetat a is arraportus a intru de Buddhismu e filosofia, sa chistioni est rendia prus complicada de sa definitzioni difitzili de su cuncetu de filosofia. +In su pentzamentu modernu, ca sighit a su sigulu XVI e a sa rivolutzioni scentifica, comunementi po filosofia s'intendit su «studiu de su significau e de sa giustificatzioni de sa connoscèntzia de s'aspetu prus universali de is cosas». Sa filosofia est duncas una forma de spricuadura de su sciri, ca bolit descriri sa natura prus profunda de sa realidadi. In custu sentidu est possibili rilevai aspetus filosoficus a intru de su Buddhismu. Sa presèntzia de chistionis bias commenti incongruentis in sa dotrina de su Buddhismu prus antigu (po esempiu sa negatzioni de s'esistèntzia de unu deu individuali) iat generau, me is séculus a pustis, speculatzionis teoricas mannas meda in sa tenta de ddas arrisolviri. Speculatzionis teoricas meda botas estremamenti complicadas, basadas assusu de sistemas de logica sofisticaus, ca discutint chistionis commenti cuddas de s'esistèntzia de su deu, o de unu printzipiu de causalidadi, ca podint agatai de is analogias a intru de sa filosofia de origini europea. Custas speculatzionis s'agatant po esempiu in s'iscola de su Madhyamaka o de su Vijnanavada. +Ddui est chi fait notai ca in su Buddhismu custas speculatzionis teoricas no funt diretas a definiri una descritzioni definitiva de sa realidadi (ambitzioni, custa, tipica de sa filosofia europea moderna), ma prus chi atru funtis strumentus momentaneus po permitiri a su praticanti Buddhista de fai svanèssiri is pregiudìtzius ratzionalis chi tenit arrispetu a sa realidadi in vista de s'ampuàda a su Nirvana. +A onnia modu, ddui est puru chi arrispondit ca in sa filosofia europea prus antiga, est a nai in cussa greca, su sciri ratzionali no fiat fini a sei atotu ma teniat una funtzioni strumentali in vista de un'ampuada spirituali. Aici sa dialetica platonica srebiat po podiri ampuai a su mundu puru de is ideas, i a sa propia manera is iscolas ellenisticas usaiant sa cica speculativa po scrufiri unu istadu mentali a s'aprigu de is strumbulladuras emotivas (commenti in su Stoicismu o in s'Epicureismu) o, po ampuai a una realidadi noa no definibili a fueddus (commenti in su Neoplatonismu). De notai ddui est ca, po cantu spetat a sa filosofia greca, s'ampuada filosofica non fiat sempri sceti mentali, ma si codrimingiaiat puru cun esercitzius fisicus, commenti po esempiu su cuntrollu de s'arrespiru, meda simbillantis ai cuddus buddhistas (susténnia est custa teoria de Pierre Hadot, istudiosu de su pentzamentu grecu antigu). +A sa fini ddui est de nai ca, po chi afirmat sa possibilidadi de fai analogias a intru de sa filosofia europea e su Buddhismu, no funt de lassai is assimbilàntzias cun sa teologia negativa, ca afundat is arrexinas suas in su Neoplatonismu e, gratzias a su Pseudu-Dionigi e Meister Heckart arribat cun Nicola Cusano fintzas a su printzipiu de sa modernidadi. +Sigundu sa manera de pentzai de su Buddhismu, s'origini e sa fini de s'universu no podint essiri avertias o cumprendias de s'omini, commenti puru totugantas is callidadis chi interessant a sa menti atotu. S'universu tenit in su fundu suu sa sensatzioni, s'intendimentu, sa connoscèntzia e is efetus mentalis relativus. Connosciri custu spàtziu po su chi est e in onnia cosa e lompiri a ddu superai est lompiri a sa prena alluidura. Meda botas sballiendi benit interpretau commenti unu nudda, una ammancàntzia o unu stampu nieddu, in beridadi issu acapiat onnia cosa. A custu spàtziu su Buddha ddu definit commenti sbudiesa ca cumprendit e connoscit totu is tempus e totugantas is diretziònis. +Ni teismu e religioni, ni ateismu, ni filosofia de vida. +Is positzionis de cuddus ca funt favorevolis a definiri su Buddhismu unu «Caminu spirituali ("magga") de pratica e disciprina ("dhamma vinaya") individuali» ca lassat de una pati is concetus de teismu, ateismu e filosofia de vida e duncas no ddu incluint a intru de is religionis, ni a intru de is ideologias e filosofias, s'arrimant a susu de diversas genias de motivus. +Bibliografia. +De sighida una bibliografia arraxonada de is testus 'de su' e 'a susu de' su Buddhismu in limba italiana. +Testus canonicus atinentis a su Buddhismu de is Nikāya o a su Buddhismu Theravāda. +Funt is testus cunsideraus canonicus de totugantas is iscolas buddhistas. Tocat arragodai ca s'iscola Theravāda cunsiderat "canonicas" sceti is operas cuntennias in su Canoni pāli. +Testus canonicus po su Buddhismu Mahāyāna. +Funt testus cunsideraus canonicus sceti de is iscolas de su Buddhismu Mahāyāna e de su Buddhismu Vajrayāna. No funt cunsideraus canonicus de s'iscola Theravāda e de is atras is iscolas de su Buddhismu de is Nikāya, cust'urtimas funt totugantas sparessias. + +Gèsturi: +Gèsturi est unu comunu de 1.430 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Gonnos: +Gonnos (Gonnosfanàdiga in italianu) est una bidda de 6.970 bividoris me sa Meria o provintzia de Casteddu (CA) fintzas a s'annu 2005; imoi pertenessid a sa Meria de Campidanu de Mesu (VS). +Is biddaius de Gonnos si tzerriant 'gonnesus'. +Sa bidda est situada me sa vaddi de su Monti Linas. +In antigoriu fiant duas biddas dividias dae s'arriu Riu Piras: Gonnos, sa prus becia, a monti, e Fanadiga in pranu. +Est connota po is ortus, (si narad ke sa tzindria de gonnos est sa prus durci de totta sa Sardnnya), s'ollu e is olias (Gonnos est "città dell'olio" dae medas annus bendidi s'ollu suu me tottu su mundu). +Sa genti bivia de masseria (ortus, olivarius e bingias), e cun su traballu in miniera (Ingurtosu e Monti Becciu) fintzas a is annos '60. +S'arriu Piras nascidi a Perda de Pibera, aundi ci fiat sa miniera beccia de 'molibdenite' serrada me s'annu 1952. +Oi, Perda de Pibera est parcu naturale. + +Antonello Venditti: +Antonello Venditti (Roma, 8 de martzu de su 1949) est unu cantautore italianu. + +Provìntzia de su Campidanu de Mesu: +Generalidades. +Provìntzia de su Campidanu de Mesu o Meria de Campidanu de Mesu. +Creada de pagu cun 28 comunas tiradas dae sa Meria de Casteddu. +No tenet galu una seu definitiva. Sa bidda prus manna est Biddexidru, sa prus pitica est Setzu. Sa seu provisòria est in Seddori aunde diat dèpere abarrare su Presidente, Fùlviu Toccu. +Sas seus ofitziales sunt duas: Seddori e Biddexidru. +Tirat 1.516,19 chilòmetros cuadros e contat 102.435 bividores (2010). + +Is Pratzas: +Is Pratzas est unu comunu de 269 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Lunamatrona: +Lunamatrona est unu comunu de 1.821 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Pabillois: +Pabillonis est unu comunu de 2.978 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Pauli Arbarei: +Pauli Arbarei est unu comunu de 685 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Samassi: +Samassi est unu comunu de 5.274 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Santu 'Èngiu: +Santu 'Èngiu (fintzas connottu comente Santu 'Ainju, in italianu "San Gavino Monreale") est unu comunu de 9.460 abitantes de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Seddori: +Seddori est unu comunu de 8.566 bividores de sa Meria de su Campidanu de Mesu. + +Sàrdara: +Sàrdara est unu comunu de 4.350 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Segariu: +Segariu est unu comunu de 1.358 bividores de sa Meria o Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Sandinista!/campidanesu: +Sandinista! est su cuartu arbum de sa banda ingresa The Clash, pubbricadu in su 1980. +Tottas is cantzonis funti de is Clash si no est specificadu diversamenti. + +Luigi Riva/campidanesu: + +Bibiri in Casteddu. + +Sandinista!: +Sandinista! est su cuartu album de sa banda inglesa The Clash, publicadu in su 1980. +Totas is cantzones fiant de is Clash si no est specificadu diversamente. + +Giuseppe Cianciafara: +Giuseppe Cianciafara (Messina, 14 freàrgiu 1801 – Messina, 22 màgiu 1886) fiat unu polìtigu italianu. + +Massimo D'Alema: +Massimo D'Alema (Roma, 20 de abrile 1949) est unu politigu italianu, giai Presidenti de su Consigliu de is Ministrus de su 21 ottobre 1998 a su 25 aprile de su 2000. +Est stetiu ministru de is Esterus e vicepresidenti de su Consigliu de su guvernu Prodi II (de su 17 maggio 2006). + +São Benedito do Rio Preto: +São Benedito do Rio Preto est unu munitzipiu de 17.235 abitantes (2007) de s'istadu de Maranhão in Brasile. + +Serramanna: +Serramanna est unu comunu de 9,433 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Serrenti: +Serrenti est unu comunu de 5.174 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Setzu: +Setzu est unu comunu de 166 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Siddi: +Siddi est unu comunu de 799 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Tuili: +Tuili est unu comunu de 1.185 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Turri: +Turri est unu comunu de 533 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Ussaramanna: +Ussaramanna est unu comunu de 611 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Mara Arbarei: +Mara Arbarei (fintzas connotta comente Bidda Mara, in italianu "Villamar") est unu comunu de 2.960 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. +Inoghe ch'est naskidu, su 28 de frearzu de su 1950, Antonello Salis, fisarmonicista e pianista de jazz. + +Biddanoa Franca: +Biddanoa Franca est unu comunu de 1.441 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Tiziano Ferro: +Tiziano Ferro (Latina, 21 freàrgiu 1980) est unu cantautore italianu. + +Mariah Carey: +Mariah Carey (Istadu de New York, 27 de martu 1970) est una cantante americana. + +Sigmund Freud: +Sigmund Schlomo Freud (Příbor, 6 màgiu 1856 – Londra, 23 cabudanni 1939) est istadu unu neurologu austriàcu, fundadori de sa psicoanalisi. + +Pibiri: +Su Pibiri ("Piper nigrum") est una matta de sa familla de is Piperaceae, coltivara po is fruttus suus, ki benninti assiccorraus po dus usai cum'enti spetzias. Custu fruttu est usau po fai su pibiri biancu, su pibiri nieddu e su pibiri birdi. + +Leonardo da Vinci: + +Giotto: +Giotto di Bondone, fortzis incrutzadura de Ambrogio o Angiolo di Bondone, connottu simplemente che Giotto (Vespignano, 1267 – Firenze, 8 ghennàrgiu 1337) est istadu unu pintore italianu. +Pintore de sos pius mannos. In sos annos '90 de su 1200 trabagliat in Assisi in sa Basilica Superiore, inue pintat istorias de Santu Frantziscu. Dante in sa "Commedia", in su Cantu XI de su "Purgadoriu" narat de Giotto: +Sa "Legenda de Santu Frantziscu" est presentada in 28 iscenas, e de custas ammentamos: "Su presèpiu de Greccio", "Sa preiga denanti de Onoriu III", "sa cunfirma e sa Regula", "sa preiga a sos puzones", "sa renuntzia a sos benes", "sa visione de su carru de fogu". +Tra su 1303 e su 1305 trabagliat a Padova in sa cappella nada degli Scrovegni, o de s'Arena, e dedicada a Nostra Segnora, inuie Giotto at illustaradu sos Misterios de sa vida de Cristos e de Maria. B'est s'iscena de sAnnuntziatzione de s' Anghelu a Maria". Sa freguras si mustrant intro duas ediculas cun evidentzias de sa prospettiva, una novidade. Sighini ateras iscenas marianas. Tota sa Cappella est pintada. Si devet notare: s' Adoratzione de sos Tres Res, s'istrage de sos Innotzentes, sa fuidura in Egittu, sa resurretzione de Lazzaru, s'Ultima Chena, su tradimentu de Giuda ( iscena ricca de particulares), Gesus denanti a Anna e Càifa, s'iscena de Gesus mortu (cun meda anghelos chi mustrant dolore), se resurretzione de Cristos, s'iscena de su Giuditziu finale ( Cristos zuighe sètzidu in tronu inghiriadu dae anghelos e santos: sutta, una rughe rezida dae duos anghelos; pius in basciu s'offerta de sa Cappella a sa Madonna. Sa rughe dividet sos santos dae un'ala, dae sos diaulos e dannados dae s'atera. +Dae su 1313 Giotto trabagliat a Firenze in sa Creja de Santa Rughe po decorare tzeltas cappellas (Bardi, Peruzzi). +Su 1334 incomintzada su trabagliu po su campanile de su Duomo de Firenze dende proa de essere unu architettu. Giotto morit su 1337 e-i su campanile no est finidu. Lu continuat Andria Pisano e lu finit Frantziscu Talenti. + +Hurritas: +Is hurritas funti stettius una popolatzioni insediara a nord de sa Mesopotamia candu ca ci fiara s'Etadi de su Bruntzu. + +Dago: +Dago est unu pessonàgiu de is fumetos creadu dae Robin Wood e Alberto Salinas, pessonàgiu printzipale de sa sèrie in biancu e nieddu gai nada, pubricada a pustis de su 1980 in sa revista argentina "Nippur Magnum", imprentada dae S'Editorial Columba. +Benit pubricadu in Italia a pustis de su 1983 in su chidàriu "Lanciostory", pubricadu dae sa "Edizioni Lancio", a pustis debennidas grupu Eura Editoriale. Est istadu torradu a imprentare in divressos insertos de "Skorpio", in su mensile "Ristampa Dago" e in sa cannaca de volùmenes cartonados a colores "Euracomix". Àteras aventuras de su pessonàgiu sunt pubricadas dae su 1995 in su monogràficu bonellide dae edicola "Dago". + +Alan Ford: +Alan Ford est su titulu de unu fumetu publicadu dae su maggiu de su 1969, ki narat sas aventuras de una banda strolica de agentes segretos: su Grupu TNT. + +Sa die de sa Sardigna: +Sa die de sa Sardigna est una festa istituìda dae sa RAS su 14 de Capidanne de su 1993 comènte festa de su popolu sardu. +Sa festa serbit pro ammentare sa sommossa de su 28 de aprile de su 1794. In cussa die su vicerè Balbiano sìch'est dèpiu fughìre dae Casteddu, ca su guvernu torinesu aìat refudàu de reconnòscher sos derèttos de sos sardos chi tenìan dae seculos. Sos sardos bolìan puru unu cunsìzu de s'Istadu issoro, sa sede de su vicerè e unu ministèrju pro sos affares de sa Sardigna in Torinu. Sos piemontesos no aìan atzettàu nudda de tottu custu, e pro cussu bi aìat àpiu s'attu de rebellìa chi est acabbàu cund'una momentanea tuccàda de su vicerè chi peròe, pagu tempus a pùstis, est torràu ca lu aìan cramàu sos "nobiles" sardos. + +SC Kuban Krasnodar: +SC Kuban Krasnodar (rus. "Футбольный клуб "Кубань" Краснодар / Futbol'nij klub Kuban' Krasnodar") esti sa socedari calcistica de sa Krasnodar in Russia. È nascia in su 1928. Su presidenti attuali esti Alexander Tkaciov. + +Ad Apostolorum Principis: +Ad Apostolorum Principis est sa XXXIX enciclica de Papa Pio XII. Criada su 29 giugno 1958. Chistionat de regulas po sa Cresia Catolica in Tzina. + +Nurachi: +Nurachi est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.619 abitantes. + +Nureci: +Nureci est una bidda de sa Meria o Provìntzia de Aristanis de 393 bividoris. + +Ollasta: +Ollasta est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.274 abitantes. + +Rinite: +Rinite est un termine dessa medihina i desriede s'irritazione e, bell'e sempere, s'infiammazione de zertas partes internas dessu nasu. Sa rinite si viede issa rinorrea, i este una produzione troppu manna de muone dae su nasu, i essidi afforasa issos isturridos e medas vortas assa sola. Vi suni tipos de rinite daos dae virus, batterios, o varias irritaziones. +Medas vortas, in pessones i ana una sensibilidade prur manna, sa rinite daede catarru. Daede problemas de sonnu, de intendinzu e de imparonzu. + +Ubuntu: +Ubuntu est una Distro Linux de sas prus famadas de sos urtimos annos. +Ubuntu est una distro de su sistema obrativu GNU/Linux naschida in su 2004, e fata partinde de sa Debian. +Ubuntu est pessau pro faghere prus fatzile s'impreu de sa Computadora, o +Donnia 6 meses bessit una versione noa, ki da nanta Upgrade. +Ubuntu est finantziàda dae sa "Canonical Ltd" (sotziedade arregistrada in s'Insula de Man). +Sa fundamenta de Ubuntu est de Mark Shuttleworth, unu zovanu imprendidore de s'Africa 'e Josso grandu amigu de su software liberu. Su nomene Ubuntu bennet de unu fueddu Africanu chi cheret narrer "umanidade pro sos atteros", o fintzas "Deo soe su chie soe, pro meritu de cussu chi semus totus". +Comente donnia distro de Linux, Ubuntu si podit installai in d'una computadora ue b'est un'ateru sistema (pro narrer, impari a windows a su MacOS o ateru sistema). +S'idea est de no fai pagai pro su sistema obrativu e totu, ma sceti pro su serbitziu tennigu. +Comente ateras distros de Linux, Ubuntu tennet virtudes ke: est a gratis, est stabili et donnat seguresa. +Ubuntu impreat sos paketos debian *.DEB pro azorronare o installai programas nous. Dae su menu grafigu, podis impleai su programa Synaptic pro agatare i installare dae sa lista ofitziali Donnia programa ki ti podit serbiri (ki siet de multimedia, de ofitziu o de seguresa). + +Linux: +Cumentzu. +Linux est unu sistema obrativu lìberu, cumentzau in su +1991 peri Linus Torvalds, unu istudiante de s'Unibersidade +de Helsinki, in Finlandia. +Gratzias a s'impreu de sa lissentzia GPL i a s'ajudu +de sa comunidade GNU, su progetu originali at tentu +unu afortiamentu mannu permitendi, oindie, de agatai +diferentes distribuiduras de su matessi sistema, +s'una criàda de sotziedades mannas i a pagamentu, +s'atera criàda de voluntarios i spainadas peri internet +a gratis. +Fundamentos de Linux. +Linux est unu sistema da sa familla UNIX. Su coro sou, +o aus a narrer menzus, su sistema etotu, si narat Kernel. +Fintzas ki a cumentzu su Kernel fit criau po andai cun +carculadoris de arratza x86 (CISC, IBM Cumpatibili) oindie est +istau portau a diferentis arkiteturas, cumente sa RISC +e sa ARM. Is distribuiduras de Linux funti formadas +de unu o prus de unu Kernel (po narri, a 32 bit o 64 bit) +acumpanzados dae unu programa de installadura, i de unu "set" +de programas, utilidades i drivers ki podint permiti, in cussas +prus a sa moda, de installai de manera simpli e crara unu +sistema lestru, modernu i cumpletu de totu su ki podet serbire +pro traballare o s'ispassiare cun sa computèra. Aici etotu, +s'agatant distribuiduras de Linux prus pagu craras i +bonas pro is prus spertus. + +Bir Ganduz: +Bir Ganduz "bi'r qandūz" (o Bir Gandouz, Bir Gandús, Anzarane) est una bidda de su Sahara Occidentali, a làcana cun sa Mauritania. + +Bir Lehlu: +Bir Lehlu est una bidda pitticchedda in su Nord-Est de su Sahara Occidentali, a oriente de su di aicci nau "Muru Marocchinu", aintru a is territorius "liberaus" (est a nai a sutta su controllu de su Fronti Polisariu). +Bir Lehlu est sa capitali ad interim de sa Repubblica Democratica Araba de is Sahrawis. + +Prammas: +Prammas est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 1.335 bividores. + +Barrali: +Barrali "Barrabi" est unu comunu de 1.076 abitantes de sa Provìntzia de Casteddue fai parti cumente a zona de sa Trexenta,e posizionadu ais peisi de monte Uda, ed esti finchegiadu de su riu Mannu.Is abbitantis de Barrabi si naranta Barrabesusu, ancora prima in sa antighidadi si naranta arrabesusu.Sa bidda de Barrabi s'agatada in unu crocivia geograficu,tra tresi zonasa diversasa,infati fai lacana cun sa idda de Donori, chi esti in sa zona de su Parteola,faidi lacana cun Samatzai, chi esti in su campidanu,e a sa fini fai lacana cun sant'Andria e Frius, Ortacesus e Pramantellu, chi funti in trexenta,cumenti esti Barrabi e tottu.Studiososo ante stabilidu,a Barrabi esistiada gia fida de 4700 annos prima de Cristu.Su territoriu este riccu de logos de importanzia archeologica, de differenti periudusu storicusu:nuraxi de Monte Uda, nuraxi de su guntruxiu,sa domu de s'orcu,natabi, muridinas,s'aruta, sa rocca de sa trinidadi,sa terra de is aurras, e aterusu logos puru.STORIA Barrabi in su periudu mediuevali,fadiada parti de sa curatoria de Dolia, cun sedi un Santu Pantaleu.In cusu tempusu Barrabi fiada una Bidda meda pittica.Dopu chi is' aragonesusu invadinti sa Sardigna, a metadi de su 14° seculu,Barrabi passada a is feudusu de sa trexenta.Su territoriu de Barrabi esti attraversadu da nord a sud de su riu Mannu.In s'antighidadi, su riu a contribuiu a s' economia agricola, is agricoltorisi usanta,is carropusu po acquai is terrenusu.Barrabi esti stetiu sempri serbiu de sa ferrovia Casteddu Lanusei Arbatax e Casteddu Sorgonu, ponendidu in una situazioni de collegamentusu meda favorevolisi. + +Burcei: +Burcei est unu comunu de 2.978 bividoris de sa Meria de Casteddu. + +Castiadas: +Castiadas est unu comunu de 1.310 bividoris de sa Provìntzia de Casteddu. + +Deximumannu: +Deximumannu (connottu fintzas comente Dèximu Mannu, in italianu" Decimomannu") est unu comunu de 7.042 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Is festas. +Sant’Arega. +Sa festa de Sant’Arega est potada a nòmini in totu sa Sardigna. Sa festa tocat sempri s’ùrtimu domìnigu de su mesi ‘e cabudanni e durat cuatru dis. Po s’occasioni arribat a Dèximu genti meda po pregai, po bendi, e po si spassai totus in paris. +Sant’Antoni. +Sa festa de Sant’Antoni si fait a Ghennàrgiu, su dexiaseti, sa notti innanti de su 17 in ònnia bixinau alluint su fogadoni: si pappat, si baddat, e si cantat a giru a giru e su fogu. Sa di in fatu a sa missa manna donant su pani beneditu a totus. +Santu Sidoru. +Sa festa de Santu Sidoru si fait in su mesi de làmpadas, peri a sa fini de su mesi de maju. Custa est sa festa de is massàrgius e de chini bivit de sa terra. + +Deximeputzu: +Deximeputzu (fintzas connotu comente Deximuputzu o Dèximu Putzu, in italianu Decimoputzu) est una bidda e comunu de sa Sardinja de 4.025 bividoris, in sa Meria o Provìntzia de Casteddu + +Patiolla: +Patiolla (fintzas connota comente Partiolla, in italianu Dolianova) est una bidda de sa Provìntzia de Casteddu. S'agatat a 212 metros in pitzu su mare e tenet 8.806 bividores. + +Domus de Maria: +Domus de Maria est unu comunu de 1.545 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. Est mellu connottu cumenti "Bidd'e Maria". + +Donori: +Donori est unu comunu de 2.138 abitadoris de sa Provìncia de Casteddu. + +Cappella de Santa Maria in Piantasala: +Sa cappella de Santa Maria in Piantasala o cappella de sa Tagliata est unu edifitziu sacru postu in sa bidda de Piantasala a Murlo. + +Adu Ogyinae: +Adu Ogyinae, in sa mitologia de su populu Ashanti de su Kenya est su primu omini. + +Olimpo de Bahía Blanca: +S'Olimpo de Bahía Blanca, nau de solitu scetti Olimpo, est una societadi polisportiva cun seu a Bahía Blanca, in Argentina. Est connottu in particulari po sa squasdra sua de palloni, ki giogara in sa Primera División, sa serie prus importanti de su campionau argentinu. + +Bustuchin: +Bustuchin est unu comunu de sa Romania de 3.647 bividoris, postu in su distrittu de Gorj, in sa regioni istorica de s'Oltenia. +Su comunu est fattu de s'unioni de 8 medaus: Bustuchin, Cionţi, Motorgi, Nămete, Poiana-Seciuri, Poieniţa, Pojaru, Valea Pojarului. + +Alessandro de Afrodisia: +Alessandro de Afrodisia (Afrodisia, ? – III seculu) est istadu unu filosofu gregu, nomenadu comente une de sos prus mannus cummentadores aristotelicos de s'antichitade. + +Romano Guardini: +Romano Guardini (Verona, 17 freàlzu 1885 – Monaco de Baviera, 1° cabidanni 1968) est istadu unu predi italianu, catòlicu, de cultura tedesca. Fut unu filòsofu de sa religione, teòlogu e crìticu literàriu. Istudiosu de su Medioevu. S'est agatadu a vìvere in d-unu perìodu meda agitadu, su tempus de su "modernismu". At leadu positzione contra su modernismu, cun sos lìberos, "Formazione liturgica", "Lo spirito della liturgia", "La fine dell'epoca moderna". + +Quino: +Joaquín Salvador Lavado prus connotu comenti Quino (Mendoza, 17 luglio 1932) est unu autori de fumettus argentinu. +Est connottu po su prus po sa creatzioni de su personaggiu de Mafalda. + +Gârla Mare: +Gârla Mare est unu comunu de sa Romania de 3.278 abitantes, postu in su distrittu de Mehedinţi, in sa regioni istoriga de s'Oltenia. + +Epitoma rei militaris: +S' Epitoma rei militaris (connotta puru cum'enti De re militari o cun su titulu italianu de "L'arte della guerra") est un'opera latina scritta de Publio Flavio Vegezio Renato tra sa fini de su IV e sa prima metari de su V segulu DC. + +Su Masu: +Su Masu est unu comunu de 7.930 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Innui s'acattara s'aeroportu "Mario Mameli" + +Peppinu Marotto: +Peppino Marotto (Orgosolo, 1925 – Orgosolo, 29 de nadale 2007) fiat unu poeta sardu. +Su 29 de nadale 2007 est istadu bocciu cun seis corpos de pistola a Orgosolo in prenu dì mentris fiara andende a si comporare su papere. + +Scalepranu: +Scalepranu (connota fintzas comente Iscalepranu, in italianu "Escalaplano") est unu comunu de 2.532 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Istersili: +Istersili est unu comunu de 844 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu in sa Barbagia de Seulu. + +Gèsigu: +Gèsigu est unu comunu de 988 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Goni: +Goni est unu comunu de 556 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Inoi s'acattara su cumpressu megaliticu de Pranu Muttedu. + +Hüntwangen: +Hüntwangen est unu comunu isvitzeru de su Canton Zurigo de 866 abitantes. + + +Carlo VII de su Sacru Romanu Imperu: +Carlo Alberto di Baviera (Bruxelles, 6 austu 1697 – Mònacu de Baviera, 20 gennàrgiu 1745) est istadu est unu imperadori de su Sacru Romanu Imperu e Rei d'Itàlia tedescu. + +Gomajori: +Gomajori (connottu fintzas comente Guamajori, in italianu Guamaggiore) est unu comunu de 1.082 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in Trexenta. + +Guasila: +Guasila est unu comunu de 2.968 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in Trexenta. + +Ìsili: +Ìsili est unu comunu de sa Provìntzia de Casteddu, seu de sa Comunidade Montana de su Sarcidanu e de sa Barbàgia de Seulu. +Istoria. +Su nòmini "Isili" parit chi bengiat de "Ilienses", antiga populatzioni ca secondu su romanu Pausania (bivviu ne is annus accanta de 110-180 d.C.) si fiat posta in Sardigna a pustis de sa distrutzioni de s'antiga tzitade de Troia. +Su territoriu est istetiu biviu giai de su Neoliticu, cumenti testimonianant medas insediamentus e medas domus de janas, a sighiri colonizzau de is romanus, is cali dianta pigau a is cartaginesus in su II d.C. Importantis insediamentus romanus funt presenti in sa zona a lacana cun Nuradda, innui dui fiat s'antiga "Bidda Beccia", e a lacanas cun Nurri e Serri, in "Baraci" innue dui fiat su brugu de Biora. In s'epoca medievali Isili faiat parti de su giudicau de Arborea. Cun sa nascita de su Ducato de Mandas, in su 1614, fiat intrau mi ne is propriedais de don Pedro Maza de Carroz Ladron, sighendi a fai parti de is territorius de su ducau fintzas a sa fini de su feudalesimu avennia cun is Savoia in su 1843. S'8 de Nadale 1821 Isili divéntat seu provintziale, con d'una populatzioni de unas cincuanta mila pressonis distribuias in cincuantunu comunus. In su 1859 sa Provintzia de Isili est istetia isperdia e sa bidda fiat intrada in cussa de Casteddu fintzas a su 1929, passendi a pustis a sa Provìntzia de Nuòru innui est abarrada fintzas a su Maju 2005, candu est torrada a fai parti de sa provìntzia de Casteddu a pustis de sa nascita de is cuatru noas provìntzias. +Territoriu. +Isili est postu a is peis de unu artipranu, a s'estremidai de susu de sa provìntzia de Casteddu e a lacana cun is provìntzias de Nuòru e de su Campidanu de Mesu. Su sartu est prenu de baccus e coddus, sa terra est fertili gratzias a is medas flumineddus e arrius, est coltivada in grandu parti a trigu, ojru, avena e bellus erbaius de foraggiu. Isili est nodia pro sa produtzioni ortalitzia poita due faidi beni sa temata, su pisolu, su pisoleddu, su pisucci, su cixiri, sa patata, sa crucuriga, s'aeda, sa latia, su perdingianu, su piberoni, s'appiu, e in misura prus pitìa sa sìndria e su melòni. Duus arrius funti incungiaus in sa diga "Is Borrocus", su prusu importanti esti s'arriu "Mannu" e formada aici su lagu artifitziali de Santu Srebestianu. Su lagu pigat su nòmini dae sa cresia posta in pitzus de s'isuledda ca s'est formada a su tzentru de su pauli. +Curtura. +A Isili dui est sa traditzione de su traballu de s'arramini e de sa tessidura antiga. Sa tessidura còntada una tradizioni importanti; Isili tenìada una scola de tessidura chi ia qualificau sa genti e donau calidadi a is trebballus. Si dui trebbàllada s'oru, ma non po tradizioni ca is maistus anti cummenzau pagus annus. Su trebballu de sa linna po fai cascias sardas e atrus mobilis s'esti sperdiu. Pagus abitantis fueddant un dialetu, nadu Arromanisca, ca si crei bengiada de is zingarus. + +Mandas: +Mandas est unu comunu de 2.700 abitantis de sa Provìntzia de Casteddu, in sa Trexenta. + +Maracalagonis: +Maracalagonis o Mara est unu comunu de 6.731 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +A 17 chilometrus de Casteddu, a 82 metrus impitzus de su mari, prus o mancu, ddoi est Mara cun 7.150 bividoris (maresus) in d-unu territòriu de 101,62 chilometrus cuadraus. Maracalagonis est nasciu dae s'unione de duos locus ruralis bixinus, "Mara" e "Kalagonis". +Sa bidda est a nord-est de sa capitali, a printzìpiu de su Sarrabus, tenit unu comunali mannu meda chi incumentzat de Is Seti Fradis e lompit finsas a su Gulfu de Casteddu, sighit finsas a Crabonaxa e nci acabat in su mari de Genna ‘e Mari e de Bacu Màndara finsas a is fratzionis de ‘Villaggio dei Gigli’, ‘Villaggio delle Rose’, Su reu e Monti Nieddu. +Su Logu de Mara. +Su comunali de Mara est mannu 10.162 ètarus, movit de is montis de is Seti fradis, nci passat in pranu e in montixeddus e nci stupat a mari, in su tretu de Bacu Màndara e Genna ‘e Mari (Torre delle Stelle), a manu dereta in su Gulfu de is Àngiulus. +Foras chi siat sa parti de Su Reu, su monti de Mara est pagu sfrutau po traballai, sceti pagu-pagu de pastoris e messajus. In is montixeddus ddoi at ìlixis, olioni, murta e finas modditzi e murdegu, po mori ca su logu est unu pagu sbendonau. +In su pranu ddoi at bìngias e ddu prenint a lori e a ortalìtzia. Ddoi at finas paricis animalis mancai su logu siat unu pagheddu sciutu, giai ca su prus de is arrius funt mesu sicaus (Arriu Stàini, Arriu Sesulu, Arriu Cortis, Arriu Padru, Arriu Loi, Arriu Piscina Nuxedda). +De arregordai su stàini bèciu, a manu dereta de sa bidda, in bàsciu, a 88 metrus impitzus de su mari. Sa mannària est 45 ètarus, tundatzu. Su màrgini de bàsciu est su prus artu. +In su tempus passau ddoi curriat àcua meda e fiat uno logu de traballu po is maresus. Su de s’essi sciutau est po mori ca ant smasciau totu is arritzolus chi ndi calànt de Sìnnia. +Giuanni Spanu, su stòricu, at scritu ca in su stàini de Mara, in s’ierru, ddoi iat pùligas a trumas e in s’istadi, mancai fessit mesu salidatzu puru, serbiat po donai a bufai a is animalis. +Sèmpiri po su stàini, Casalis in su 1842 iat scritu: ‘A pagu tretu de Mara ddoi est una pauli anca in s’istadi ddoi abitant anadis, mangonis e àterus pillonis de àcua durci’. +Storia de Mara. +S’òmini biviat in su logu chi oi est de su comunu de Mara giai de su tempus de su enolìticu; custu si-ddu amostant beni is tumbas chi ant agatau in Cùcuru Craboni, chi no est aillargu meda de su centru de sa bidda, conca a nord. In sa necròpoli ant agatau arrestus de sa cultura de ‘Monte Claro’ chi ddi nant, de s’edadi de s’arràmini, e de Bunnànnaro, de s’edadi de su brunzu e finas testimonias de su tempus chi est bènniu apustis, cun is Pùnicus e is Romanus. Po finas sa tzivilidadi nuraxesa, in totu is fasis suas, at lassau arrastus, mancai oi nd’abarrit pagu cosa. Pagu cosa nd’abarrat de su Nuraxi Genna ‘e Mari (Torre delle Stelle), acanta de Cannesisa, chi est chentza de nuraxi; àterus nuraxis fiant is de Bedutzu, Sa Màrdini, Sirigraxu, anca ddoi fiat su forru de fundi puru. Spantosa sa tumba de is mannus de Murta stèrria ‘e pitzus. +Manna sa presèntzia fènicia puru e infatu cudda pùnica, comenti in totu su Campidanu. In su 1920, in Carroi, chi oi est aìnturu de sa bidda, ant agatau custus brocus scuadraus e àterus arrastus de unu tèmpiu pùnicu cun duas stàtuas de su deus Bes (II-I a.c.) chi ant allogau in su museu archiològicu natzionali de Casteddu. Àterus arrestixeddus pùnicus ddus ant agataus faci a Arriu Su Stàini, Serigraxu, Cùcuru Crobu e Cùcuru Craboni. Po cunfirmai s’òrigini pùnica de su logu, Spano pensàt ca is nòminis Mara e Calagonis ndi fessint benius de is fueddus semìticus Hamara, pauli est a nai o stàini de àcua salia, e Chalaca, est a nai logu de terra bona. De pagu perou ndi ant bogau a pillu un’àtera idea chi narat ca su fueddu mara ndi benit de Magar, semìticu custu puru, chi bolit nai gruta, giai ca ddoi funt is tumbas ‘a camera’ de Cùcuru Craboni. +Comenti in totu sa terra chi fait a traballai in Sardìnnia, is Pùnicus iant impostu a dda preni a lori, chi de insandus est una cosa tìpica de s’economia isulana. Sa Sardìnnia fut unu logu de trigu, pretziau meda, ca furniat a is tzitadis de is dominadoris, chi iant cuncordau su sartu po chi su trigu e s’òrgiu no ddis amanchessint mai. Po Mara puru fut diaici, e custu cuncòrdiu de su sartu in is biddixeddas, anca ddoi biviant is colonus e is messajus acapiaus a sa terra chi depiant traballai, iat sighiu po finsas cun is romanus e in su mediuevu. +Sa presèntzia de is Romanus est provada de unu muntoni de arrestus chi ant agatau, prus de totu in d-unas cantu necròpolis: una muneda de su tempus de is Filipus (244-49 d.c.) chi ant agatau in su sartu, paricis strexixeddus e una fìbia pretziada. Un’acodeddu de scrita de su de III o de IV sèculus apustis de Gesugristu, de candu iant arrangiau is termas ‘Rufiane’, portat una scrita, a parti ‘e palas, chi chistionat de custu Johannes Presb (Giuanni Presbìteru). +Custas testimonias s’amostant su grandu interessu romanu po custas terras fèrtilis, po depi permiti a Roma de incungiai totu su chi donat sa terra. Su sartu dd’iant pratziu in ‘latifundus’ anca ddoi traballànt is messajus chi biviant in biddixeddas de pagu genti in su sartu etotu. In su latifundu ddoi fut sa grandu domu de is meris, sa ‘villa padronali’, cun is magasinus e is termas. +In su sartu de Mara e de is biddas de acanta depiat essi de importu finas s’arregorta de is mineralis, giai ca in sa chi est oi sa 125, faci a su chilometru 25, in su caminu chi nci torràt a Terranoa (Òlbia) passendi-nci de Sarcapos, ddoi fut su centru romanu de Ferraria, innui pinnigànt e scerànt su minerali po is portus e po is prus arrugas de importu. +In is primus sèculus de sa ‘era volgari’ s’est spainau in Sardìnnia su cristianesimu, prus de totu in is pranus colonizaus. Asuta de s’urrei vàndalu Trasamondo, in su 496 d.c., nd’iant betiu a custus obispus de su Nord de Àfrica; a is partis de Caralis, su cristianesimu fut giai intrau beni. Sa crèsia fiat giai cuncordada comenti si spetat e difatis in custu tempus duus papas de Roma fiant sardus, Ilàrio (461-468) e Sìmmaco (498-514) e nci iat monastèrius in paricis logus de eremitanus e finas àterus logus de cultu in Campidanu. +Apustis de sa conchista de is Vàndulus (533 d.c.), sa Sardìnnia at fatu parti a s’Imperu Romanu de Orienti. Is Bizantinus nd’iant betiu su cultu de paricis santus orientalis e custu ddu podeus biri finsas in su logu nostu etotu: Santu Gregori e Santu Basili (centrus a pagu tretu de sa bidda, conca a est) chi depiant essi logus po is eremitanus e chi ant mandau a innantis su cultu. In su sartu de bidda ddoi funt ancora nòminis de logu chi s’arregordant is cultus orientalis, che a Santu Sesulu, Santu Stèvini e Santu Giorgi. In custus sartus ddoi funt arrestus de logus cresiàsticus. +Custa fasi stòrica de importu dda podeus biri beni de su materiali bèciu chi ant torrau a imperai po sa crèsia noa de sa ‘Beata Vergine Assunta’ e finas po sa crèsia de ‘Nostra Signora d’Itria’. In sa parròchia funt de s’ùrtimu tempus de is bizantinus, duas barandìllias cun figuras de matas e de animalis beni fatas meda (unu lioni mascu e unu lioni fèmina) e una colunna posta aìnturu de crèsia. A parti de foras, in mesu de is murus a manu dereta, ddoi est unu ‘bassorilievo’ mesu spaciau, anca ddoi est sa figura de un’òmini a tùnica, cun d-una dòpia scrita romana e unu pilastreddu piticheddu, totu traballau e imbelliu cun arrosas, chi ndi benit forsis de un’artari, giai oguali a un’àteru acodeddu de pilastrinu allogau in d-una domu privada acanta de sa parrochiali. Po ndi pesai sa crèsia de ‘Nostra Signora d’Itria’ ant torrau a imperai paricis colunnas e trancafilus (capitellus) bècius. Impari a custus materialis tocat a nci aciungi finas àtera cosa chi oindii s’est pèrdia, una scrita a sa moda arega ingiriada de scenas de cassa a su cerbu e a sirboni e de una gruxi. Nant chi siant de sa basìlica de Santu Stèvini, in sa bidda bècia de Calagonis, anca ddoi est ancora su nòmini de logu Santu Stèvini, una centena de metrus a sud-est de sa bidda de oi. In Santu Stèvini, est a nai in sa chi fiat Calagonis, de pagu nd’est bessia a pillu una tumba ‘ipogèica’ medievali. +Comenti est acabau su tempus de is Bizantinus in Sardìnnia, a s’acabu de su de X sèculus apustis de Gesugristu, est nàsciu s’arrènniu de is giugis connotu comenti a Càlari o Plùminos. Su sartu de sa chi est oi Mara fiat in s’aministratzioni, chi ddi narànt ‘curadoria’, de su Campidanu. +Is pagus documentus chi teneus de su tempus de is giuigaus, si nant ca in su logu nostu nci iat unas cantu biddixeddas (de dexi domus prus o mancu, is prus mannas) chi fiant: Calagonis, Coròngiu, Geremeas, Mara, Massàrgia, Misa o Nisa, Nuxedda, Santu Pedru, Santa Maria de Paradisu, Sici, Sirigàrgiu. +Is urreis de s’arrènniu de Càlari iant circau a s’òrdini benedetinu de is Vitorinus de Marsìllia faendi-ddis donatzionis de crèsias, terras e serbidoris, agiudaus finsas de is papas romanus, chi ndi boliant torrai a sa Sardìnnia in su giru de sa crèsia romana, e finas de is repùbricas marineras de Pisa e Genova cun is seus (catedralis) insoru. Custus sceberus fiant beni fatus diaderus, poita ca is vitorinus iant agiudau a torrai in trassa sa messarìtzia e is pisanus iant favorèssiu sa benda de is produtus de is messajus e de is pastoris. +Mara puru ndi iat tentu proi de custus traballus, is Vitorinus teniant finsas de printzìpiu de su de XIV sèculus paricis possidimentus in is biddas de Mara, Calagonis e Sici; po nai, in Mara nci teniant is domèstias (domus colònicas) de Santu Lusciori e Silli, in Calagonis sa domèstia de Safa e in Sici s’ortu de Sabuina. +Sa bidda de Mara, chi fut intra is prus populosas de totu sa curadoria, fut in su chi est oi su centru stòricu, intra sa parròchia e sa crèsia de Nostra Signora d’Itria. Custas fiant is crèsias suas impari a Santu Lusciori, chi oi no s’agatat prus e chi est nomenada in d-una donatzioni de su 1 de abrili de su 1119. Faci a su 1190-1206 iant stabilèssiu is trèminis intra is terras de Mara e is de is mòngius vitorinus de Sìnnia. +Acabau s’arrènniu giuigali de Casteddu, in su 1258, finas sa bidda de Mara nci-dda iat acabada in is domìnius de Pisa. Faci a sa metadi de su de XIII sèculus e su printzìpiu de su de XIV sa bidda de Mara (chi insandus si naràt ‘villa’) iat incumentzau a si preni beni-beni e pròpiu po custa arrexoni, in su de XIII sèculus, ndi iant pesau duas crèsias noas: ‘Beata Vergine Assunta’, sa parròchia chi ddi nant oi, e Nostra Signora d’Itria. Faci a su 1320-22 in bidda nci iat giai 2000 personis. In su 1349-50 nci iat 510 òminis, est a nai ca nci iat prus de 2000 bividoris. +Sa bidda de Calagonis prus o mancu fiat tra Santu Stèvini e Santu Sesulu, anca ddoi iat duas crèsias de su tempus de is bizantinus. Is orìginis perou funt prus antigas meda. Po su nòmini de su logu nant chi ndi bengat de su fenìciu Chalaca (logu fèrtili) e difatis ant agatau paricis arrestus de is fenìcius anca ddoi fiat Calagonis. Chentza de duda peruna su tempus mellus po sa bidda est stètiu cun is bizantinus; de custu tempus s’at abarrau paricis arrestus chi ant finas torrau a imperai pensendi-ndi sa crèsia gòticu-aragonesa de sa parròchia de Mara e sa crèsia de Vìrgini de Ìtria. +Sa bidda de Calagoni Campitani est arregordada po sa primu borta in d-unu documentu de su 6 de donniasantu de su 1215 anca ddoi est unu testimòngiu chi ddi narànt Petru de Serra Calagonesu, acumpangiau de su fradi Gunnari. In sa conta chi iat fatu Pisa in su 1320, nci iat 150 famìllias e 600 bividoris. E est nomonada finsas in is Relationes Decimarum: in su 1341 Nicholao de Podio rectore de Talagonas, iat pagau is dèximas a su missu de su Papa. +Cun sa conchista de is cadalanus e sa nascimenta de s’arrènniu de Sardìnnia, aìnturu de sa corona de Aragona (su 19 de làmpadas de su 1324) finas is biddas de Mara e de Calagonis nci fiant acabadas in su stadu nou e ddas iant infeudadas. Is arrapresentantis de sa bidda de Calagonis Marco de Heso, Pietro de Hemana, Iohannes Murro, Marquo Acso, Perdus Pupusa, iant fatu parti a sa sètzida de su primu parlamentu de s’arrènniu de Sardìnnia (1355). +Sa grandu crisi econòmica, po mori de s’atropèlliu de is gherras de conchista e de sa tropu cosa de pagai a is feudatàrius spanniolus, iat fatu lassai sa vida de su sartu e finas is biddas. In logu nostu fut abarrada sceti sa bidda de Mara, chi iant donau po fèudu a is Oulamar, cunforma a sa moda de su More Italiae. A Mara ndi fiant aproillaus is de Calagonis puru, chi iant sbendonau sa bidda insoru giai innantis de su 1436. Iant apoderau perou s’identidadi de cussus e su nòmini, chi agoa nci iant aciuntu a su de Mara, chi fiat bènniu a essi Mara de Calagonis incurtzau in Maracalagonis, e finas su santu patronu, Santu Stèvini. Finsas is biddixeddas de Coròngiu, Geremeas, Massàrgia, Misa, Nuxedda, Santu Pedru, Santa Maria de Paradisu, Sici, Sirigàrgiu, ddas iant sbendonadas. +In su 1362 is Oulamar iant bèndiu su fèudu cosa insoru po 5500 fiorinus a is Carros, is feudatàrius de Cirra, chi nci iant postu a Mara e a Calagonis in sa baronia de Santu Miali. In su 1416 iant fatu un’acòrdiu intra su meri e is vassallus po arregulai su poderi de su meri etotu. In su 1511 candu si fut morta s’ùrtima de is Carros, totu su marchesau, cun Mara e Calagonis puru, nci fut passau a is Cantelles. +In sa primu metadi de su 1500 fiant nàscius in sa bidda de Mara, Giuanni e Andria Sanna, obispus de Abas e de Tàtari e incuisidoris de s’arrènniu de Sardìnnia. In su 1581 fiat nàsciu su para Salvador Vidal, est a nai Giuanni Andria Còntini, chi si fiat mortu in su 1647. Cussu annu etotu is Cantelles iant bèndiu sa bidda, impari cun Brucei e Sìnnia, a su mercanti Benedetto Nater, chi in su 1653 dd’iat torrada a bendi a Agostino Martin. In s’interis sa genti de sa bidda iat smenguau meda po mori de sa pesta de su 1652-55. Apustis de una chistioni manna meda, sa bidda nci fiat torrada a su marchesau de Cirra in su 1718, aprimu cun Francesco Borgia duca de Gandia e apustis cun is Català in su 1726, infatu de nci ai postu totu sa cosa in giustìtzia. A s’acabada in su 1805 nci fiat passada a is Osorio de la Cueva, chi si dd’iant comporada su 14 de mesi de idas de su 1839. +Su decretu de s’urrei n. 1195 de su 20 de maju de su 1928 iat serrau su comunu de Mara, e su de Sètimu puru, e nci-ddu iat postu impari a su de Sìnnia. Su comunu dd’iant torrau a aberri cun su decretu de lei ‘luogotenenziale’ n. 121 de su 24 de gennàrgiu de su 1946. +Tempus. +In sa bidda ddoi at giai sèmpiri tempus bellu, ddoi proit pagu in s’ierru ma incapitat de agatai sa nii in su cùcuru de monti Serpeddì, chi si scallat luegus e no lompit mai a bidda. Foras chi siat sa borta de sa niada famada de su 1985, candu sa nii nd’iat prenu totu sa bidda po 24 oras, prus o mancu. Is àteras niadas mannas fiant in su ’65, in su ’56 e in su ’35. Spantosa sa de su ’56. +Architettura. +Is domus aìnturu de sa bidda funt postas de sa pròpiu manera de is terrinus de is messajus. Aicetotu in su logu de acanta. +Aìnturu de bidda nci at duas calidadis de domu. Sa prus antiga est cudda campidanesa, a pratza in mesu e a lolla totu aingìriu. Agoa est nàscia sa domu a duus pianus: uno po ddoi bivi, in fundu, e s’àteru in s’oru ‘e sa bia cun su portali in sa faciada. +Trasportus. +Nci at giai 20 postalis dònnia dii po Casteddu e po is àteras bidda de acanta. +Traballus. +Messajus e pastoris funt is primus traballus de sa bidda e pagu pagu cumèrciu puru. Po cussu su prus de is Maresus s’agatant traballu in is biddas mannas comenti a Cuartu o a Casteddu etotu. +Monumentus e centru stòricu. +Duas crèsias medievalis funt testimòngius de su tempus passau e funt sa crèsia de ‘La Vergine degli Angeli’ e de ‘Sant’Ìllaru’ (Madonna de Ìtria). Santu Stèvini est su patronu de sa bidda e ddu afestant su 5 de argiolas cun sa festa tzivili e su 5 de donniasantu cun sa festa religiosa. +In su centru de sa bidda ddoi est su prus de is entis aministrativus e de is fainas cumercialis. +In mesu de is monumentus depeus arregordai su de su ‘Milite ignoto’ (po arregordai a is mortus de sa gherra) in pratza de crèsia e su de su para Sarbadori Vidal in sa bia Natzionali. A lestru ant a acabai su centru po is antzianus puru. +Tocat a arregordai finas unus cantu centrus sòtziu-culturalis comenti a su ‘Centro di recupero Il Samaritano’, chi est in su comunu bèciu, sa Pro-loco, is assòtzius culturalis ‘Signium’ e ‘Nuova Realtà’ (chi si donat meda ita fai finsas pubrichendi su giornali ‘Hamara’ dònnia duus mesis, in paperi e in internet puru http://www.hamara.it/), sa ‘Assoc. Cult. Musicale S. Stefano’, sa ‘Ass. Combattenti Reduci di Gherra’, sa Ludoteca Comunali, sa Biblioteca Comunali, s'Informagiovani Comunali e totu is assòtzius sportivus chi nci tenit Mara. + +Muristenis: +Muristenis (nòmene ufitziale Monastir) est unu comunu de 4.496 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +ATPasi trasportanti H+ in mesu a dùas settoris: +Sa ATPasi trasportanti H+ in mesu a dùas settoris est unu compressu enzimatigu ki catalizzara s'arreatzioni ki sighiri: + +Mùsiga/campidanesu: +Sa mùsica est s'arti de sa generatzioni e de sa combinatzioni de sonus chi, sighendi determinatas liggis fisicas e conventzionis formalis, espressadat unu stimulu fisicu e emotivu passendi pro s' apparau uditivu. Sa generatzioni de sonus succedidi, solitamenti, cun sa boxi umana (cantu) o cun instrumentus artifitzialis (strumentus) + +Murera: +Murera (in lingua italiana Muravera) est una bidda de 5.000 e prus bividoris in sa Meria de casteddu. +Sinnalis. +Sa bidda de Murera, est cunsiderada su tzentru de prus importu de totu su Sarrabus, est connota meda po sa produtzioni de arangius e agruminis in generali. +Su territoriu costieru cosa sua s'estendit in prevalentzia a bentesoi de su tzentru bividu, e me is urtimus annus est spaniendi-sì me is logus prus a Nordu puru. +Sa bidda de Murera est connota meda po is prajas mannas: de sa foxi 'e su flumendosa , de San Giuanni , de sa Turri Salinas e de Colostrai; a palas de cust' urtima s'acatada sa de Cabu Ferrau, unu promontoriu de arrocas trachiticas. +Prus a su Suddu, tambeni s'agatada a 8 km sa praja de Costa Rey, una de is prajas arenosas prus longa de totu sa Sardinnia, cun s'insediamentu turistico de su matessi nomini. +Inguni acanta si podint bisitai giasus ancheologicus de importu mannu, in particulari su menhir de Piscina Rey e su de Cuili Piras. +Postura. +Sa bidda de Murera s'acatat in sa parti tzentru-orientali de sa Sardinnia, in pitzus de una vaddi fruviali abrigada de unus cantus montis a giru de sa bidda, custus serrant unu sistema lagunari cun is poetus e piscinas de Feraxi, Colostrai, Turri Salinas e San Giuanni.Cun probabilidadi meda is primus acontzus de domu funt stetius "faci a mari" . +De inguni si nci est depiu transiri po no essi atacaus po is invasoris e de is corsarius. +Sa bidda oiindii, si presentat che una bidda crescia in dd-unu spatziu obertu, su de sa piana, chena de peruna barrera naturali, e tambeni acapiada a su mari. +A palas de basciu, funt segadas de is strintas vaddis de su Riu Picoca (Arriu Picoca), s'antigu "Saerpus" ki cun probabilidadi meda podit-ai donau su nomini a sa micro-regioni-storica de su Sarrabus. +Po aterus, amantiosus de is paristorias, sa boxi "Sarrabus" iat-a depi lompi inderetura de is fitianas incursionis de is piratas saratzenus (árabus), diaici: "is arabus = is-arrabus = (i)sarrabus, o po aterus, iat-a podi derivai puru (cun meda prus probabilidadi) de sa prus antiga tzitadi Punica de Sarcopos, situada oi in su cumunu acanta de Biddeputzi chi po richesa e influentzia depiad controllai in cusus tempus unu logu bastanti prus mannu, chi cumprendiat Murera e Cirra puru. + +Minucciano: +Minucciano est unu comunu de 2.521 bividoris me de sa Meria o provìntzia de Lucca. + +Tishri: +Primu mesi de su calendariu ebraicu, segundu sa sequentzia ordinaria. In ebraicu : תשרי. + +Vassouras: +Vassouras est una cittade de 33.522 abitantes de s'Istadu de Rio de Janeiro, in Brasile. + +Gulen: +Gulen est unu comunu norvegesu de sa contea de Sogn og Fjordane. + +Baldassarre Negroni: +Baldassarre Negroni (Roma, 21 de ghennàrgiu 1877 – Roma, 1948) fiat unu regista italianu. + +Harly: +Harly est unu comunu frantzesu de 1.803 abitantes posti in su dipartimentu de s'Aisne de sa regioni de sa Piccardia. + +Fléron: +Fléron est unu comunu belga de 16.139 abitantes, posti un sa provintzia vallona de Liegi. + +Geoff Shipton: +Geoffrey Shipton (4 de làmpadas 1941) est unu nodadori non prus in attividari australianu. + +Dewey Redman: +Dewey Redman (naschidu Walter Redman in Fort Worth, 17 de maju 1931 – New York, 2 de cabudanni 2006) fiat unu sassofonista de sos Istados Unidos. + +Grobleben: +Grobleben est unu comunu todescu de 102 abitantes, postu in su land de sa Sassonia-Anhalt. + +Joseba Sarrionandia: +Joseba Sarrionandia Uribelarrea (Iurreta, Bizkaia, Paisu Bascu, 13 aprile 1958). Iscritore in limba basca. + +Nuragus: +Nuragus est unu comunu de 1.025 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu in sa regione istòrica de su Sarcidanu. + +Nuradda: +Nuradda o Nuradha (in italianu Nurallao) est unu comunu de 1.431 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Casteddu. +Stòria. +Su territòriu ‘e Nuradha est arricu de arregodus, de su tempus de sa preistòria finzas a su medioevo, importantis meda po s'archeologia. Su monumentu prusu importanti est, prus che siguru, cussu de sa seportura megalitica de Aiodda, de s'edadi ‘e su brunzu, po' da fai iant umperau is statua menhir de epocas foras de arregodu scrittu. In localidadi Nieddìu s'agatat ancora un'aposentu "a tholos" chi iat appartènniri, parit, a unu tempiu a putzu de una citadi nuragica prus manna. Arregodus de su tempus nuràgicus funt finzas is duas seporturas de gigantis in localidadi "Sa cott'e sa tella" forrogadas cun iscàvus fattus a fura. In custu territòriu nci funti bivius is romanus puru, in su monte ‘e "Cannedu" du at ancora fàbbricus chi faiant parti de is bàngius romanus de s'edadi imperiali. De pagu anti agatau tres seporturas de s'epoca imperiali in localidadi "Aravoras" de acciungi a cussas giai connottas de Pibitzoi e Pranu ‘e fa, arriccas de tottu s'assortimentu de munèras, broccàs, làntias e pratus. S'omini a sighiu a bìvi in cussu logu in i seculus appustis puru, comenti testimòngias sa sepoltura +tardo-medievali e sa necropoli (campusantu antigu) agatada ultimamenti a "Sa Coronedda", accanta de sa crèsia antiga de Santu Sarbadori, arrutta e scarèscia. + +Nuràminis: +Nuràminis est unu comunu de 2.822 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Nurri: +Nurri est unu comunu de 2.431 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Arrolli: +Arrolli (connottu fintzas comente Arroli, in italianu Orroli) est unu comunu de 2.647 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Est connottu po su Nuraghe Arrubiu. + +Ortacesus: +Ortacesus est unu comunu de 1.009 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in Trexenta. + +Cipro: +S'ìsula de Cipru (in gregu "Κύπρος", "Kypros" o "Kıbrıs" in turcu) est posta in su Mari Mediterràneu Orientali i est sa tertza isola de custu mari pro estensioni, pùstis de sa Sitzìlia e de sa Sardigna. +S'ìsula tenet istèrrida de 9,251 km2 e populatzioni de unus 1.141.000 bividores. Est situada a meridioni de sa Turchia e a otzidenti de sa Siria e de su Lìbanu.Sa capitali sua est Nicosia (in gregu Λευκωσία, "Lefkosia" e in turcu Lefkoşa), chi est posta in su tzentru de s'ìsula etotu.S'ìsula est occupada pro dus de tres partis dae sa Repùbrica de Tzipru, chi fait parti de s'Unioni Europea; pro s'arrestu est occuppada dae sa Repùbrica Turca de Tzipru Nord dae su 1974 e chi est un'istadu arreconnotu dae sa Repùbrica de Turchia sceti. +Sa collocatzioni sua fait allegare is studiosus: si geograficamenti podit essi considerara Àsia, politicamenti e culturalmenti est considerada Europa (Tzipru est difati in sa UEFA, in s'Eurovisioni e in mèdas organizaduras europeas). + +Deià: +Deià est unu comunu de 718 abitantes de sa Mallorca. + +Nughedu Santu Nigola: +Nughedu Santu Nigola "(Nughedu San Nicolò)" este una bidda de sa provìntzia de Tàtari a battoro chilomitroso a Sud dae Othieri in s'adde de su Riu Mulinu, ada 940 abitantes chi si zamana nughedesoso. Su territorio est mannu 68,07 kmq. +Benidi zamadu Nughedu Santu Nigola pro lu distinghere dae Nughedu Santa Vittoria in provìntzia de Aristanis. + +Gavoi: +Gavoi est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai, s'agatat a 777 metros subra su mare e jughet 3.011 bividores. + +Pistilloni: +Gekkonidae (Gray, 1825) funti una famiglia de rettilis pittichededdus comunementi nominaus pistillonis. Mera scientziaus anti studiau sa capacitari de is pistillonis de s'appodai in d'onnia tipu de superfici. + +Pramantellu: +Pramantellu (connottu fintzas comente Pramentelu, in italianu Pimentel) est unu comunu de 1.238 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Pula: +Pula est unu comunu de 7.200 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Varsavia: +Varsovia (o Warszawa) est sa capitale de sa Polonia. + +Gadoni: +Bidda de sa Provìntzia de Nùgoro fundada in su 1400 circa dae unu pastori artzanesu, contat a su mancu 8-900 personas. Su nòmini suu derivat dae s'espressioni "Gàudiu 'onu"; godu de saludi bona. Gadoni est famosa pro sa minera de arràmini in localidadi Funtana Raminosa, ca in passau at garantiu benesseri et trebbaxu a sa bidda (Gadoni est arribbada a tènniri a su mancu 2000 personas, fra sa bidda e su villàggiu minerariu). Comu, purtroppu, sa minera non est prus in atividadi, ma funtzionat comenti parcu geomineràriu apertu pro is visitadoris e is turistas. Sa zona de Gadoni est bellìssima, et specialmenti sa zona de Coròngia, unu fra is prus bellus boscus de su mundu. Su territòriu de Gadoni partit dae su monti Artzanadolu (1200 m) a su confini cun Aritzo e arribat fintzas a su Flumendosa, confinanti cun Seulu. Gadoni at tentu medas personas famosas, comenti Antiogu Polla, illustri filòsofu sardu, e Marc'Antoni Ghiani, su chi at ocitu su visurrei spagnolu. Gadoni, bidda de genti orgoliosa, at tentu medas bandidus, fraitzus e malus ad aciapari, in mesu a cui su prus chi at fatu penari sa giustìtzia istràngia est istètiu Torracorti, bandidu fra is prus fraitzus et chi at fatu amachiari metadi de is carabineris de s'esèrcitu italianu. Sa mèngius ora pro bisitari Gadoni est a is primus diis de Nadali (Dicèmbri), candu ddu est sa festa de Prèndas de Ierru; et su 29 de Trèulas, pro sa festa de Santa Marta. + +Quartùcciu: +Quartùcciu o Cuartuciu (in italianu "Quartucciu") est unu comunu de 11.418 abitantes de sa Meria de Casteddu. + +Sàdili: +Sàdili (in italianu "Sadali") est una bidda de sa Provìntzia de Casteddu in sa Barbagia de Seulu, s'agatat a 705 metros in pitzu su mare e jughet 1.054 bividores. + +Samatzai: +Samatzai (nòmene antigu "Santu Maccari") est una bidda posta in sa Sardigna de giossu, in su territòriu de sa Provìntzia de Casteddu, tenit 1.746 personis e est a 30 km de sa capitali sarda, Casteddu. +Giografia. +Samatzai est una bidda de giai giai 1760 personis, e su logu suu est in Sardìnnia de Giossu, in sa provìntzia de Casteddu, atesu 32 km de sa Capitali. Est 72 km atesu de Aristanis, 156 km atesu de Nùgoro e 194 km de Tàtari. Is cordinadas giogràfigas funt 30° 29' de latitùdini e 0° 5' de longitùdini de su meridianu de Casteddu. Su territòriu cumunali tenit una mannària de 31,12 km² de manera arregulari de sud-est a nord-ovest intru de sa làcana de is cùcurus de sa Trexenta e is pranus de Campidanu. +Su territòriu tenit a làcana de nord Guasila, a est Pramentelu e Barrali, a sud Donori e Ùssana e a ovest Nuràminis - Biddagrega e Serrenti. Samatzai est in sa làcana de su pranu mannu campidanesu unu pagu in sa costa de su cùcuru, acanta de un’arriu. Est intru de 100 e 300 metrus apitzu de su pillu de su mari, e cun una mesana de 165 metrus. Est prus chi totu pranu, cun calincunu cùcuru in su sartu, chi ddi nant “monti”, chi faint parri su sartu prus de interessu acarendiddu cun is pranus campidanesus, e dd’assimbìllat de prus cun su sartu trexentesu. +Totu is cùcurus funt unu pagu atesu de sa bidda, chi est a 168 metrus apitzu de su pillu de su mari. Sa majoria de su territòriu, su 72%, tenit pendèntzias no mannas meda (de mancu de su 10%), chi ddas agataus in su fundali de sa baddi e acanta de s’Arriu Mannu, cun lozanas e arenàrgiu. Pendèntzias prus mannas fait a ddas agatai a nca ddoi at perda prus tipia, est a nai perda de cracina, granitu, arenàrgiu tzimentau. Su sartu ddu at fatu in parti sa perda de cracina, cun d-unu pillu ativu bastantementi fundudu (prus de 40 metrus) e unu gradu de pedrosidadi chi no lompit, bogau calincunu logu, su 15%, e in parti inundamentu fini e de fundu de baddi. Agataus siat terra màini a profilu omogèniu, siat terra bècia arrùbia tìpigus de su Campidanu de Casteddu. Ddus cunsìderant terras bonas e bonas meda, chi no tenint barrancus a ddus imperai, e chi traballaus e acuaus beni, faint medas cosas. +De s’antigòriu su sartu de Samatzai dd’ant traballau meda, e is matas spontàneas funt arrenconadas. Su sartu traballau est in dònnia logu, bogau a nca sa pendèntzia est meda e a nca ddoi funt domus e a nca ddoi at atividadi de bogai cosa de sa terra e de fraigadroxu. No ddoi funt arrius medas, difatis ddoi at un’arriu sceti, s’Arriu Mannu, chi ndi càlat totu s’annu, perou unu pagu atesu de su sartu. S’Arriu Mutedu-Pardu e s’Arriu Margiani pìgant àcua de unus cantu mitzixeddas, e truèssant sa bidda e s’atòbiant in Is Benatzus. +In is annus ’60 e ’70 funt nascias duus fraigadroxus de importu mannu (Calcidrata e ItalCementi), chi ant sfrutau sa sienda de su logu (perda de carcina, terra màini, arenargiu,…), chi at fatu agatai traballu a genti meda de sa bidda (su 16% de is traballadoris de su Tzimentudroxu bivit in Samatzai) e at fatu allestrai sa crèscida de sa bidda; ma custus fraigadroxus ant pagu pagu papau su territòriu, boghendiddi su connotu suu. In prus, oindi’ puru, custus fraigadroxu faint bessiri una cuntierra intru de is abisòngius de sa sienda stòrigu-archiològiga cun sa crèscida sòtziu-econòmiga. Sa bidda est a 4 km de s’Arruga Stadali 131: custu permitit a si movi de manera lestra in totu su Campidanu e un’acàpiu lestru a Casteddu. +Is acàpis cun is atras biddas acanta, bogadas Nuràminis e Pramentelu, funt prus trabballosus ca is arrugas no ddas ant asfartadas. Is ùnigus arrugas cun asfartu funt sa Provintziali 33 (A.S. 131-Nuràminis-Samatzai-Pramentelu) e sa A.S. 128; custa, mancai truessendi su territòriu est unu pagu arrenconada de sa bidda. Is atras arrugas no funt bonas e duncas calincunu logu de su sartu, mancai bonus, funt malus a lompi, su pròpiu medas logus archiològigus funt malas a nci’arribai. +Ddoi funt logus archiològigus meda, e cosa architetòniga de importu in bidda, sa majoria de custas cosas sa Soprintendèntzia no dd’at arregistrada e duncas no funt amparadas. Fintzas de s’antigòriu su sartu est pratziu in duus: Sartu de Susu e Sartu de Bàsciu. +Po Sartu de Susu naraus totu su logu chi àndat a nord, chi làcanat cun Serrenti, Guasila e Pramantellu. Po Sartu de Bàsciu sa parti chi àndat a sud-est e làcanat cun Biddagrega-Nuràminis, Ùssana, Donori, Barali e Pramentelu torra. Sa lìnia chi spèrrat is duas partis pàssat in mesu a is duas arrugas chi partendi de sa bidda betint a Ortacesus (conca a nord-est) e a Biddagrega (conca a sud-ovest). Scedas apitzu de su cumunu de Samatzai pigadas de "Sa storia nostra" de Antonio Leoni (Editzionis Nuove Grafiche Puddu) +Istòria. +Tempus antigu. +Is primus arrastus de sa presèntzia de s’òmini in su logu de Samatzai ddus agataus in su 3.500 innantis de Cristu, in sa Curtura de Otzieri. De custu tempus funt is domus de janas chi agataus in su sartu samatzesu, in s’Arroca Pertunta. Atras domus de janas ddas agataus in su Sartu de Bàsciu, in su logu Coròngiu Araxinus, acanta de sa làcana cun Nuràminis.A s’acabu de su 3.000 innantis de Cristu cumentzat sa Cultura de Monte Claro nascendi biddas de messajus chi faint testus e traballant is metallus. Cumentzant a fai is menhirs, chi in sardu ddus naraus perdas fitas, perdas mannas e longas cravadas in terra. Is perdas fitas chi fait a biri ancoras in su sartu de Samatzai funt is de Bruncu sa Furca, de su Sisu, de S’Arroca Nicolau, de Sa Carròcia e de Santa Maria. In su 1.800 innantis de Cristu cumentzat su Nuraxesu Arcàicu, e in su sartu de Samatzai ddoi agataus duus de is cincuanta proto-nuraxis chi ddoi funt in Sardìnnia, est a nai in Su Curruncu e in Sa Corona, in su sartu de Biddagrega-Nuràminis, ma in sa làcana cun Samatzai.Sa majoria de sa cosa nuraxesa de samatzai est de su Brunzu de Mesu (1.500-1.200 innantis de Cristu) e de su Brunzu de Acanta (1.200- 900 innantis de Cristu). Arruinas fait a nd’agatai in Nuraxi de Carrogas, Bruncu Musu Còngiu, Maurreddu, Domu is Abis e Santa Maria, Sant’ Aleni. In su sartu de Samatzai ddoi funt binti insediamentus ma su prus bellu e mellu postu est Su Nuraxi in Domu is Abis. In prus in su sartu agataus puru putzus sacrus e gisterras po s’àcua, e is prus bellas funt is de Perdas de Maria Mancosu. +Fenìcius e Arromanus. +Intru de su 900 e su 800 innantis de Cristu is Fenìcius cumentzant a abitai sa Sardìnnia. De cussu tempus no s’est abarrau meda, bogau arrogus de testus, màrigas e arrocas a nca agataus cosa scurpia, a nca ddoi at un’òmini preghendi sa deidadi Tanit e s’arroca chi fait a agatai in sa domu de sa pro loco in pratza 1 Maju. Spaciada sa gherra intru de Arroma e Cartàgini, sa Sardìnnia bessit provìncia arromana (227 innantis de Cristu) e su Campidanu fiat bessiu su donadori de trigu po Arroma. Fait a agatai cosa meda de su tempus arromanu, arruinas de domus, bàngius e necròpolis e fatu fatu is messajus agatant traballendi sa terra molas arromanas, arrogus de testus e de màrigas. +Edadi de Mesu. +Arruendi s’Imperu Arromanu, is Vàndalus cunchistant sa Sardìnnia, ma po otanta annus sceti. De s’àfrica nci iant bogau unus duxentus obispus, chi ddus ant mandaus a Sardìnnia e intru de custus ddoi fiat puru Bertòriu. Sigumenti is Vàndalus funt abarraus pagu tempus, no ant mudau sa vida de is sardus e no ant lassau cosa.In su 534 is Bizantinus iant bintu a is Vàndalus e ant pigau sa Sardìnnia. Sa presèntzia insoru fiat manna meda e in su sartu de Samatzai puru fait a agatai cresixeddas bizantinas, che sa de Sant’Aleni, Sant’Esu e Santu Nicolau. +Is Giuixaus. +Sa Sardìnnia innantis de s’annu milli si fiat agatada a sola po nexi de is Arabus chi fiant cunchistendi totu su Mediterràneu. Aici isulada sa Sardìnnia at adelantau una froma de gruvennu totu sua, sa de is Giuixaus, difatis fiat spratzia in cuatru, su Giuixau de Casteddu, su de Torres, su de Arbarei e su de Gaddura. Dònnia Giuxau fiat spratziu in curadorias e dònnia curadoria teniat unus cantu biddas. Sa bidda de Samatzai fiat in sa curadoria de Nuràminis. S’economia de custu tempus fiat totu apitzu de su bestiàmini e de su sartu, no esistiat dinai. Pagu scieus de Samatzai de unus trexentus annus, de su milli a su milli e trexentus, ma dd’agataus arremonau cun su nòmini de Santu Macarj, in su dogumentu a nca su Gùixi Torchitòriu de Casteddu dònat sa Trexenta a su fillu Salùsiu de Lacon.In su 1257 is Pisanus ant cunchistau su Giuixau de Casteddu e s’annu infatu Samatzai fiat bessia bidda de is Contis de sa Gherardesca. +Acabu de is Giuxaus e arribu de is Aragonesus. +In su 1323 arribant is Aragonesus chi sculant totu su sistema guixali e cumentzat po sa Sardìnnia su tempus malu. Sa genti arròscia de sdorrobòrius e bocimentus de is Aragonesus si ndi fuit de is biddas de su sartu e si cuat in mesu a is montis o si nci ghetànt in is biddas prus manna, che sa de Samatzai, che iat pigau sa genti de is biddixeddas de su sartu. +Su feudalèsimu. +In su 1326 Bernardu Ballaster, cadalanu, bessit meri de su Fèudu de Samatzai, ma po mori de sa pesta in su 1348 sa familla sua si sperdit e duncas custu fèudu fiat andau a Gullielmu de Torres e in su 1355 sa familla De Ampurias ndi bessit meri. In su 1362 sa bidda se Samatzai dd’ant donada a Antoni de Pujalt cumenti a fèudu e passendi su tempus. Teneus datus apitzu de sa genti chi biviat in in Samatzai in su tempus de su feudalèsimu; in su 1485 teneus 132 fogus (famillas), in su 1603 ndi teneus 212 e in su 1678 ndi teneus 248. +Is Spanniolus e s’Urrennu Sardu-Piemontesu. +In su 1479 in Sardìnnia cumentzat sa dominadura Spanniola e cincuanta annus agoa, Samatzai fiat passau a sa familla Aymerich e in su 1542 fiat passau a is Cervellon. In su 1718 sa Sardìnnia bessit terra de is Savojas, chi cumentzant a dominai in su 1720.S’economia de su sartu fiat posta mali meda, su trigu fiat pagu, is matas de fruta acetotu, is uliaxus fiant sparessendisi’, insandus Carlo Emanuele III at donau sa diretzioni de sa cosa sarda a su ministro Bogino chi in su 1761 fait nasci su Monti Granàtigu in Samatzai.Gruvennendi Carlo Felice de su 1821-1831 cumentzant is traballus po s’arruga casteddu-Torres, si circàt de frimai is morus chi ancoras beniant a fai furas in Sardìnnia, perou sceti cun Carlo Alberto (1831-1848) nd’arruit su feudalèsimu e su còixi de lei sardu, Sa Carta de Logu dd’ant arremprasau cun su Statuto Albertino.In Samatzai puru fiat spaciau su tempus de su feudalèsimu. +S’Urrennu Italianu. +De su 1850 Samatzai at tentu cosa noa, sa scola elementari, sa domu cumunali, arrugas mellus po si movi, intru de su 1857 e su 1858 ant arrangiau e amanniau su campu santu, est de su 1861 su sciacuadroxu pùblicu e su lacu mannu in pratza Funtana Manna. In su 1863 ant arrangiau sa funtana pùblica de Santa Maria, s’ùnigu chi donàt àcua bona de bufai a sa genti e faci a s’annu 1880 ant fatu is arrugas po Nuràminis e Pramantellu. +Su Noixentus. +Sa Sardìnnia fiat posta mali meda in su cumentzu de su noixentus, arremonaus is avolotus de Bugerru de su 1904, candu sa genti fiant manifestendi po una vida mellus e is sordaus ddus ant sparaus. Samatzai puru at pigau parti a is gherras, mandendi is fillus suus a Lìbia, teneus testimonias de sa furriada a domu de Vincenzo Leoni, e a sa Primu Gherra. Is samatzesus partius a sa gherra fiant 124 ma 38 no funt prus furriaus a domu. Arribau su fascismu, Samatzai puru at biu sa Domu de su Fàsciu, chi fiat in bia de Santa Maria e su segretàriu de su partidu fiat po medas annus Gino Musiu su dotori. Sa currenti fiat arribada in su 1926, ma sceti po is arrugas e is arricus, sa genti iat sighiu a no dda tenni in domu.In su 1934-35 s’Aministratzioni Cumunali at pesau unu monumentu po arregordai is mortus de sa Gherra Manna. In Samatzai puru ddoi est stètia una bonìfica de is paulis, est a nai in is benatzus e in is tramatzeddus, chi ddas ant sciutaus in su mesi de axrolas de su 1939. Cumentzada sa Segundu Gherra medas piciocus samatzesus funt partius e 13 no funt prus furriaus a domu, e is chi fiant abarraus in domu, ant patiu su fàmini e sa scassesa. Spaciada sa gherra fiat cumentzada un’atra gherra, sa contras a su sèntzulu chi betiat sa malària, gherra binta gràtzias a prus de 30.000 milla òminis e meda DDT. De is annus sessanta fintzas a oi Samatzai at tentu una furriada manna in su sartu e in atividadis econòmigas, in sa segundu perra de is annus cincuanta is terras chi fiant de Battista Melis ddas ant spratzias intru de is messajus e a su nascimentu de s’indùstria de sa cracina in su sartu acanta de sa bidda. +Festas. +Sa Candelera. +Custa festa arregordat s’arrituali po purificai a sa Madonna, agoa chi at tentu a Gesùs, comenti fiat sa lei in su tempus. Sa festa est su 2 de su mesi de friaxu, de sèmpiri. Dònnia annu scioberant 4 fèminas, sa Priorissa (chi depit essi sa mulleri de unu Cunfrari de sa Madonna de s’Arrosàriu), duas Priorisseddas (chi depint essi piciocas) e una Suta-Priorissa. S’arrituali est longu e bellu meda, est abarrau su pròpiu de s’antigòriu: innantis de sa missa manna, sa Suta-Priorissa si fait acumpangiai de is Priorisseddas a nche sa Priorissa, anca cuncodrant is cìrius e ponint duas trutureddas e un’ampudda de binu in d-unu cofinu, po ddu donai a su predi. Agoa totu s’acumpangiamentu andat a s’oratòriu bèciu, anca si mudant de bistiri e si ponint is bistiris tìpicus de sa festa; fatu custu andant a ndi pigai a su predi po andai totus imparis a s’oratòriu anca ddoi est sa stàtua de sa Madonna, po s’arrituali de sa beneditzioni. In sa Missa Santa, su predi beneixit is stiàricas chi agoa ddas donant a sa genti e acabada sa Missa, totu is cumbidaus andant anca bivit sa Priorissa po si donai is “Presentis”. Su mengianu acabat cun d-unu pràngiu mannu. Sa dii de sa festa sighit a de noti puru, e acabat cun sa cena manna in sa domu de sa Priorissa. + +Santu 'Asili 'e Monti: +Santu 'Asili 'e Monti est unu comunu de 1.400 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in Trexenta. + +Pauli Gerrei: +Pauli Gerrei (connotta fintzas comente" "Paùli Xrexèi, in italianu "San Nicolò Gerrei") est unu comunu de 977 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Santu Sparau: +Santu Sparau (connottu fintzas comente Santu Sperau, nùmene impreau dae sas àteras biddas, in italianu "San Sperate") est unu comunu de 6.821 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Sant'Andria 'e Frius: +Sant'Andria ‘e Frius (ufitziale), Santu Andria Frius o Sant'Andria Friusu (in italianu "Sant'Andrea Frius") est unu comunu de 1.892 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Santu Idu: +Santu Idu o Santu 'Idu est unu comunu de 3.895 bividoris de sa Provìntzia de Casteddu. + +Sarroccu: +Sarroccu est unu comunu de 5.244 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Nùmene +Su numene de Sarroccu naschiti dae Sharru-kin ( su re veru in accadicu, o su - mere mannu in Sardu) +chi diat esser Sargon de Akkad, chi at rennatu in Mesopotamia dae su 2334 a su 2279 A.C. in uve naschiti sa jenesi de sos URIM. +In su 2450 A.C., Sargon de Akkad at fundatu su sambenatu Sargonide (Sandanide o Sardanide). +In su 2300 AC, sa carestia manna, at custrintu sos pobulos de s'Asia minore a sa migratzione in s'ozzidente (Libanu - Palestina e isolas mannas de su Mediterraneu ozzidentale). + +Ceraxius: +Ceraxius (o Ceraxus, in italianu "Selàrgius") est unu comunu de 27.911 bividoris, in sa Provìntzia de Casteddu, postu in su cabu de giossu de Sardigna, in Logu de Campidanu. +Monumentus e logus de interessu. +Sa domu campidanesa. +Su centru istòricu de Ceraxius at allogau medas testimoniàntzias de importu culturali. Cunsideradas patrimòniu artìsticu/culturali de sa comunidadi, funt is domus campidanesas fatas de làdiri (de su latinu "later") e caraterizadas de su potali mannu de linna, de sa pratza stèrria in mesu a sa domu e, ananti de is aposentus, sa lolla chi castiat a sa pratza. In s'architetura si podit tenni contu de s'influèntzia ispagnola, ca das fait assimbillai a s'hacienda tìpica de s'Andalusia. +Po sa mellus pati, custas domus funt ancora imperadas po nci bivi, mancai siant pagus is chi d'imperant fintzas po traballai, cumenti fiat su costumu de una comunidadi de messàjus e patoris che cussa de Ceraxius in s'antighidadi. + +Saint-Hilaire-sur-Benaize: +Saint-Hilaire-sur-Benaize est unu comunu frantzesu de 303 abitantes postu in su dipartimentu de s'Indre in sa rejoni de su Tzentru. + +Happurg: +Happurg est unu comunu todescu de 3.679 abitantes, posti in su land de sa Baviera. + +Sèligas: +Sèligas (in italianu "Selegas") est unu comunu de 1.523 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Casteddu, in sa Trexenta. + +Senorbì: +Senorbì est unu comunu de 4.419 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in sa Trexenta. +Senorbì esti sa patria de Carlu Lonis, famosu piccapedreri bivviu prusu de duxentus annus faidi. In su zentru storicu 'è sa bidda s'agattada su museu sù. + +Serdiana: +Serdiana est unu comunu de 2.279 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Serri: +Serri est unu comunu de 760 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Sètimu: +Sètimu est unu comunu de 5.949 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Seulu: +Seulu est unu comunu de 1.023 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Silìcua: +Silicua est unu comunu de 4.150 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Tuvixeddu: +Tuvixeddu est unu monte e unu campusantu Punicu-Romanu postu in tzentru bìvidu de Casteddu, tra su Viale Sant'Avendrace e Via Is Maglias. +Est sa rapresentatzione prus manna de is fenicios in totu su Mari Mediterranau. + +Heavy metal: +S'Heavy Metal (chi cheret nàrrere "metallu grae") est sa genia musicale pius tzacosa de su rock. +Est naschidu intra de is annus setanta e de is annus otanta che ebolvimentu de s'"hard rock" (una bersione meda prus cravosa de su blues bessida in is primos annos settanta in Inghilterra pro mesu de grupos musicales che is "Black Sabbath" e is "Deep purple"). +S'heavy metal at ritmos meda agressivos e sonos meda potentes, otennidos pro mesu de s'amplificatzione e de sa recracadura de sas chiterras eletricas, de sos bassos e carchi borta finas dae is boghes e in is annos otanta e noranta s'est divididu in diversas sutagenias. Is grupos suos pius famados ancoras ativos sunt is "Iron Maiden" (birghine de ferru), is "Judas priest" (Predis de Giuda) e is "Metallica". + +Lo Spettro/campidanesu: +Lo Spettro ("The Spectre") est unu personagiu de s'universu DC Comics inbentau in su 1940, at a essi in prena "golden age" (edadi de oru), de Jerry Siegel e Bernard Baily. Bessit po sa prima borta in su nùmeru 52 de "More Fun Comics", po brintai a pustis in sa Justice Society of America in is paginas de "All Star Comics", mentris in Italia bessit po sa prima borta in su numeru 16 de sa "Collezione Uomo d'Acciaio". +Est praticamenti onnipotenti, e podit cambiai s'istessa faci de su mundu, diaici cument'est in beridadi. + +Silius: +Silius est unu comunu de 1.385 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Sìnnia: +Sìnnia (Sinnai in italianu) est unu comunu de 16830 abitantis de sa Provìntzia de Casteddu. + +Seurgus Donigala: +Seurgus Donigala o Sriugus Donigala (in italianu "Siurgus Donigala") est unu comunu de 2.189 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Solèminis: +Solèminis est unu comunu de 1.587 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Ollollai: +Ollollai (Ollolai in italianu) est una bidda de sa Sardigna, in Provìntzia de Nùgoro. Sea antiga de curadoria e capitale se de sa Barbagia chi dae issa leat su nomene, s'agatat a s'artària de 960 metros subra su mare, jughet 1.579 bividores e su territoriu suo est mannu 2.734 etaros. +Istoria. +Subra su monte de "Santu Basili" bi sunt sas rastras prus antigas de sa bidda. Inoghe s'agatant sas rastras de insediamentos umanos de su 4.000 a.C. A pustis a custas populatziones si sunt summadas ateras populatziones de nuragigos chi si fuiant dae Campidanu pro more de sos cartaginesos: si creet ca su nomene de sa bidda bengiat dae custas populatziones sos "Iolaesos". +Ateras rastras las ant agatadas in sos logos de "Sinasi", "Su trichinzu", "Puzone", "S'enucrarzu", "Sa 'erina", "Sos molinos", "Sos gadones", "Moroniai", "Orrocochina" e "Donnicheddu" (de epuca juigale). +Sos abitantes in su IV seculu fint galu paganos mentras in totu sa Sardigna fint jae cristianos, s'imperadore bizantinu Mauritziu, aiat cumpresu ca su controllu de sa Sardigna non podiat essere cumpletu chentza su controllu religiosu, duncas aiat pedidu agiudu a su papa Gregoriu Mannu, su cale tramite su capu de sos barbaricinos Ospitone (chi fit jae cristianu e chi si narat biviat in su monte de "Santu Basili") aiat cunvertidu sa populatzione cun su agiudu de Santu Felice e Santu Ciriacu. +Epuca Juigale. +In epuca giudicale faghiant parte de sa curadoria de Ollolai sas biddas de Gavoi, Lodine, Fonne, Ovodda, Ortzai, Mamoyada, Teti, Austis, Tìana, Orgòsolo e Ulìana. Importante de custa epuca est su fogu chi su 5 de Austu de su 1490 chi aiat distruidu totu sa bidda, si narat ca est istadu su frutu de sa "disamistade" intra sas famiglias de sos "Arbau" e de sos "Ladu", sos primos dae sa parte de sos Aragonesos, sos urtimos dae sa parte de su Juigadu de Arborea. +Limba. +Particulare est su sardu chi si faeddat in Ollolai, paris cun sas biddas de Ovodda, Mamoyada, Orgòsolo, Ulìana, Fonne, Lodine, Ortzai e Gavoi, su cale est caraterizadu dae una oclusione laringale su "corpu de glotide" pro sas literas K e F, paris fintzas cun sas biddas de su Sarrabus, est s'unicu casu intra totu sas limbas romanzas. +Festas printzipales. +Sas festas printzipales sunt "Santu Mighele" su 29 de cabudanni e s'8 de mayu, "Santu Basili" sa primu die de cabudanni, "Santu Antoni" su 17 de Jannarzu. Sa festa prus importante in die de oe est "Santu Porthulu" sa cale durat batto dies dae su 23 de austu. Meda importante est su "Carrasegare" cun sas "Mascheras Lìmpias", sos "Intintos" e sos "Bumbones". Totu sas festas de s'istiu sunt caraterizadas dae sas protzessiones a caddu. + +Giuseppe Garibaldi: +Giuseppe Garibaldi (Nizza, 4 de triulas 1807 – Isola di Caprera, 2 de làmpadas 1882) fiat unu generale italianu. +Tzeriau eroi de is duos mundoso (eroi dei due mondi) adi donau sa vida sua a cumbatti is prepotenziasa de is potentisi contrasa is poburusu ei debilisi,iada gherrau piusu de una borta cum sa Roma de is papasa e de is predisi de is paras e is mongiasa. +Garibaldi est una figura importante de su Risorgimento italianu, e zertamente est istadu e d'est su personaggiu chi pius de tottu ada istimuladu s'immaginazione de medas italianos e non solu. Sa vida sua est istada meda avventurosa e issu est'istadu autore de memorabiles impresas in Europa e Sud America. +Garibaldi est sepultadu in s'isola de Caprera in Sardigna inue si fit retiradu pro passare sos ultimos annos de sa vida. + +Antonio Gramsci: +Antonio Gramsci (Abas, 22 de ghennàrgiu 1891 – Roma, 27 de abrile 1937) fiat unu filosofo, iscrittore, politigu e teoricu de sa polìtiga italianu. +Est istadu unu de sos fundadores e leader de su Partito Comunista Italiano. Sos iscrittos suos sunu meda interessados a s'analisi de sa leadership culturale e politiga e dd'est cunsideradu comente unu pensadore altamente originale in sa traditzione Marxista. Unu de sos contributos suos pius importantes est istadu su cunzettu de egemonia culturale comente 'e mesu de sas classes dominantes pro imporre a sas classes subalternas sos valores, fatendelos passare comente universales, chi servini a mantenne' s'istadu de sa soziedade capitalista. +Impresonau suta su regime fascista de Benito Mussolini, est mortu appenas bessidu dae su carcere, inue, tra su 1929 a su 1935, aiat iscritu subra e diversos argumentos, sos iscrittos sun istados poi regoltos in "Quaderni del carcere". +Sa vida. +Gramsci fit naskidu in Ales (Aristanis) e fit su quartu de sos sette fizos de Giuseppina Marcias (1861-1932) e Franzisku (1860-1937). Su babbu nde derivaiat dae una familia albanese chi fit relatada cun Gramsh, una tzitade albanesa. +Curiosidades. +Antonio Gramsci est oe unu de sos autores italianos pius connottos e istudiados in su mundu. Ma, a parte in calchi raru casu, in sa sinistra e in su mundu accademicu in Italia custu produidi indiferentzia. Beru est chi non mancana sos omaggios e sas cerimonias istitutzionales in sos anniversarios, ma in sa realtade s'obera de Gramsci non benit leada in cunsidèru edd'est ignoradu s'omine e su politigu, e duncas in sos fattos non sun regoltas s'eredidade politica e culturale suas. +Agganzos dae fora. +Sas publicatziones de Antoni Gramsci + +Abel Ferrara: +Abel Ferrara (New York, 19 de trìulas 1951) est unu regista de sos Istatos Unidos, de origines italianas. + +Shri Nirmala Mata ji Devi: +Shri Nirmala Mata ji Devi, nascia a Chindwara sa primu die de Benai (21.03.1923). +Coiada cun su sennori Srivastava (Sir C. P. Srivastava). +Mamma de duas fillas e jaja de netas i nebodis. +Candu fiat picioca iada biviu cun cussa anima manna ki fiat Gandhi (Mahatma Gandhi). +De su 1970 si dedicada a fai connosci a tottu su mundu su bentu friscu de sa "kundalini"("" fueddu in sa lingua Sanscritto) cun d'unu movimentu de Issa e tottu fundau : "Sahaja yoga" mellus nau "su scimbullamentu de s'enegia primordiali", sa "kundalini", (atrotosciada in issa e tottu,"Sanscritto"). +A totu oi girada su mundu ad donnya etnia po fai connosci a tottus sa bellesa de su scimbullamentu de sa kundalini. +Si poderi narre (nai) ca in prus de setanta natzionis est connotu e in meda biddas in totu su mundu ddu at omminis e femias ki si spasiant a fai conosci, a ki'ndi tenidi praxeri su sciumbullamentu de sa kundalini tzerriau me inglesu "self realisation" + +Sahaja yoga: +Sahaja yoga est una disciplina fundada dae Shri Nirmala Mata ji. + +Sueddi: +Sueddi est unu comunu de 1.171 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Su patronu sù esti Santu Giorgi de Sueddi ca in su Medioevu è stettiu puru su vescuvu candu sa bidda fiada ancora vescovalli. + +Teulada: +Teulada est unu comunu de 3.988 Bividoris de sa Provìntzia de Casteddu. +Istòria. +S'istòria de s'origini de sa bidda si perdit in su tempus. Is primus sinnus de s'omini funt is medas nuraxis chi s'agatant in totu is satus de su comunu e is arrestus chi s'agatant in s'Isula Arrubia. +Su primu logu aundi est nascia sa bidda si pentzat ca potzat essi a palas de s'antigu "Kersonesus", connotu oi in diri cumenti Cabu Teulada, aundi parit ca ci fessint unas domus de militaris romanus po castiai e difendi is baìas de Cala Prumu e Zafaranu. Podit essi ca sa bidda siat sighia a abarrai inguni po totu sa simàna romana, candu sa bidda pigat su nòmini de "Tegula". +Seculus a pustis, fortzis po is bardanas chi lompiant dae su mari, sa bidda s'est movia, cumenti amostant unus cantu arrestus archeologicus agataus acanta de sa cresia de Sant'Isidoriu, in sa prana de sa "Tuerra" chi est unu logu prus atesu de su mari. Sa bidda, perou, no ada abarrai po meda tempus innoi e, biendi ca is bardanas de is Saracenus sighiant, is teuladesus a s'acabu de su Seixentus s'ant torrai a movi stesiendisiri de su mari. In custu tempu difatis, is teuladesus anta incumentzai a aproillai in su logu aundi s'agatat oi in diri sa bidda, aundi ci fiant giai unas cantu domus nascias acanta de sa cresia de Santu Franciscu. Propriu poita si timiant is bardanas de is piratas si nci aziant in totu sa costa de sa baìa de Teulada, anci cumenti in totu sa Sardigna, turris de posta, ca s'agatant ancora oi (mancai no si potzat stichiri a intrus) a Mrafidanu, Pixinnì, Potu Budellu, Potu Scudu e Cala Prumu. +In s'Otuxentus e in s'incumintzu de su Noixentus s'acolumia de sa bidda est casi totu in sa messarítzia, ma meda genti traballa fintzas in is minièras de su Sulcis. A pustis de is gherras mundialis, sa bidda lompit a su numeru prus mannu de bividoris, pustis unu numero mannu de giovunus patint in disterru fendi arribai is bividoris a is 4.000 de oi. In is annus cincuanta 7500 ha (75 milionis de m²) de su comunu benint secuestraus dae sa basi militari Nato ca no permitit a sa bidda de sfrutai de manera acolumica sa mellus pati de sa costa. +Oi Teulada est una bidda chi circa, mancai is strobus mannus de sa basi militari, de ndi bessiri de sa crísi cun su turismu de calidadi, ponendi impari su mari de sa costa cun su monti de aintrus. Po custu s'est aconcendi su potu turisticu, ca fiat stetiu fatu a patiri de su 1956, po ddu fai essi una frimada de is medas turistas chi, prus che totu in s'istadi, benint in Sardigna in bàrca. + +Ùssana: +Ùssana est unu comunu de 4.250 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Uda: +Uda o Uta est unu comunu de 6.676 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Serra Pedace: +Serra Pedace est unu comunu de 1.050 abitantes de sa Provìntzia de Cosenza. + +Turismu: +Su turismu est sa pràtica, s'atzione assolta dae sos chi biàgiant e bìsitant logos a iscopu de divagu, connoschèntzia e istrutzione. A su tzentru de s'esperièntzia turìstica ddu est su "turista" definidu dae s'organizatzione mundiale de su turismu ("World Tourism Organization", Agentzia ispetzializada de is Natziones Unidas) comente su chi biàgiat in logos diversos dae cussos chi bivet a foras de s'ambiente suo cuotidianu, pro unu tempus de a su mancu una note ma non prus de un'annu e su cale iscopu abituale siat diversu dae s'esertzìtziu de cada atividade remunerada a intro de s'istadu bisitadu. Cun custa paràula sunt inclùdidos cussos chi biàgiant pro: isvago, reposo e licanza, bisitas a amigos e parentes, motivos de aziendas e professionales, de salude, religiosos. + +Agricultura: +S'agricultura est sa attividade económica cunsiste in su cultivu de ispètzias vegetales. Su iscopu printzipale de sa agricultura est cuddu de otènnere produtos de sas prantas dae impreare a iscopu alimentare o non, ma sunt possìbile fintzas àteros iscopos chi non previdint netzessariamente sa bocadura de sos produtos. +S' agricoltura est istada una de sas attividaes pius antigas de s'omine, a poi de sa regolta de sos frutos comente si agataiana in natura. Sunu cambiados meda sos modos de trabagliare sa terra: su tzappu, arados de linna, de ferru tirados dae animales fintzas a sos tempos modernos cun su trattore e ateras machinas agricolas. Fruttu importante de s'agricoltura est sa produtzione de trigu po alimentatzione, de su risu, de trigumoriscu po mànicu po animales, e ateros produtos: irduras varias,cartzofas, pummattas, caules, fenujos, corcorijas, sindrias, melones. Importante est puru s'erva po nde faghere fenu po su bestiamene. In tempos retzentes si faeddada de Agricoltura biologica, cando si produidi a su naturale,chena impreare fertilizantes e pesticidas. + +Biogas: +Su biogas est unu combustibile chi si podere ottenire de is muntonaxiusu, de ladamini o de trigusu e de tottu sa sotanza organica. +Sa sostanza organica s'immattidi chena de ossigeno (anaerobico) fadendu naghe u batteriu tzerriadu metanigeno, si podire cumprende de su nomine ettottu ca faidi metano CH4. + +Abrile: +Abrile est su de bator mese de su calendàriu julianu e gregorianu. + +Maju: +Maju est su de chimbe mese de su calendàriu giulianu e gregorianu. + +Làmpadas: +Làmpadas est su de ses mese de su calendàriu gregorianu. + +Trìulas: +Trìulas est su de sete mese de su calendàriu gregorianu. Comente narat sa paraula est su mese de sa triulera, in tempos cando no bi fint sas trèbbias e triulaiant cun sos animales (boes, caddos o ainos). + +Austu: +Austu o Agustu est su de oto mese de su calendàriu gregorianu. +Su bíndhighi de austu est sa festa nódida (s'Assunta), tzerriada fintzas mesaustu. + +Cabudanni: +Cabudanni est su de noe mese de su calendàriu gregorianu. + +Santugaine: +Santugaine (o ladàmine) est su de deghe meses de su calendàriu gregorianu. + +Santandria: +Santandria (o Donniasantu) est su de ùndighi mese de su calendàriu gregorianu. + +Nadale: +Nadale (o Meseidas) est su de dòighi mese de su calendàriu gregorianu. Est craru ca custu nòmene faghet riferimentu a sa naschida de Gesùs Cristu. + +Linia: +In geometria, sa lìnia est unu de is fondamentus si podet narri ca una continuidadi de puntus est una lìnia. + +Końskowola: +Końskowola (pron. [kɔɲskɔ'vɔla]) est una bidda in su sud-est de sa Polonia, atraversada dae su riu Kurówka. Format unu comune autonomu in su Voivodadu de Lublin e tenet 2 188 abitantes (in su 2004). + +Italianu porcheddinu: +Manera de nàrrere, cando unu keret faeddare in italianu ma mèlciat paràulas meda in sardu reduinde-las a unu italianu "porkeddinu"; comente narat sa paràula non est italianu sìnkeru, e gai si impreat unu manera curiosa de faeddare, chi boltas meda est usadu dae còmicos sardos cun resultados "esilarantes". (es: "ti scramento io"). +A sa Campidanesa: "italianu proceddinu": manera de nai candu unu fuèddat in italianu ma, giai ki no connoscit totu is fueddus, ddus amesturat cun fueddus in sardu, italianizendi-ddus (es: "ti scramento io") faendi unu carraxu de lìngua. + +Gesùs: +Gesus de Nazaret, pro sos cristianos est su Fillu de Deus, e benit tzerriau cun tantos ateros nomenes: est a narrere, "su Nazarenu", "su Messia" o "Cristu", "su Sarbadore", "su Redentore". Propriamente su nòmene Gesus bolit nai Sarbadore. +Segundu is cristianus Gesus est bennidu in custu mundu dusmila annus fai. A su tempus in su cale fiat imperadore Cesare Augustu, comente narat su Vangelu de Luca. Est naschidu in Betlem, pro batire sa paghe, sarbamentu a sos òmines chi lu fint isetende, comente si leghet in sa Bibbia. Ischimus su nòmene de sa mama, Maria de Nazaret. Gesus at bividu in pitzinnia e gioventude in Nazaret. +Inoghe at trabagliadu faghinde su mastru de ascia e cando teniat trint'annos at comintzadu a preigare. Si leghet in sos Vangelos chi s'incomintzu fut: "Su regnu de Deus est vicinu, cunbertidebos e creide a su Evangelu". In sos vangelos si leghet su chi Cristu at fatu e s'insegnamentu chi at lassadu. +S'insegnamentu sou lughede in sas parabulas o contos chi at contadu pro faghere cumprendere medas cosas de Deus, de s'òmine, e de su destinu de s'òmine, chi bivet subra sa terra ma est destinadu a una vida chi non acabat mai. Cristu mutiat Deus " Su Babbu meu", e cando faeddaiat de sos òmines de Deus naraiat " Su Babbu bostru". + +Àrthana: +Àrthana o Àrtzana (in italianu "Arzana") est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra de 2.730 abitantes. + +Jersu: +Jersu est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra e jughet 3.352 bividores. + +Irvonu: +Irvonu, Irbonu o Irbono (in italianu "Ilbono") est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra e jughet 2.293 bividores. + +Ussassa: +Ussassa est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra in sa Barbagia de Seulu, s'agatat a 670 metros in pitzu su mare e jughet 763 bividores. + +Sarrabus: +Su Sarrabus est una istorica e giografica de sa Sardinna sud-orientali, pertenessidi cumenti a s'aministrazioni a sa Provìntzia de Casteddu. +S'origini de su nomini "Sarrabus" portad unas cuantas interpretatzionis ma po sa parti manna de is istudiosus derivat de s'antiga tzitadi Punica de Sarcopos, posta oi in su cumunu de Bidd'e putzi chii po richesa e influentzia depiat controllai in cuddus tempus una zona bastanti manna, chii cumprendiada prus o mancu su Sarrabus de oi in dii. +Su sardu ki si fueddat innie tenit sa particularidadi de su "corpu de glotide. +Allàcanat cun s'Ogiastra, su Gerrei e sa Parteolla. +Is biddas ki ddu cumponint funt: Murera, Biddeputzu, Santu 'Idu e Castiadas. + +Biddeputzi: +Biddeputzi ("Villaputzu" in limba italiana) est una bidda de 5.090 bividoris in su Sarrabus, in sa Provìntzia de Casteddu e fait parti de sa diocesi de s'Ogiastra +Su comunu est postu 8 metrus apitzus de si livellu de su mari. Su territoriu suu tenit un'isterrida de Ha. 17.429 e allacanat cun is Comunus de Murera, Santu 'Idu, Tertenia e Foghesu. Sa bidda est posta in dd'un brevi tretu formau cun is aremaduras de sa foxi de su Flumendosa, a canta de is cucurus de su Sarrabus. +Sarrabus. +Su toponimu "Sarrabus" lompit cun meda probabilidadi de sa prus antiga tzitadi punica de Sarcopos, is calis arruinas s'acatant innantis de sa localidadi de Santa Maria: custa bidda, po richesa e influentzia depiat controllai in cussus tempus unu logu bastanti prus mannu, ki cumprendiat Murera e Cirra puru. +Cuxina. +Biddeputzi est connota po sa cuxina sua rapresentada de is culixonis e de is malloreddus, de su casu, de is arrustus de petza e de pisci e de durcis traditzionalis che is pardulas, is pabassinas e is amaretus. Est difondia sa produtzioni de arangius e agruminis in generali. +Sonadoris de launeddas. +Istoricamenti est sa bidda innui si funt distintus particularmenti is prus mannus sonadoris de launeddas de su tempus passau ma in is urtimus tempus no at perdiu sa traditzioni sua. + +Biddesatu: +Biddesatu esti una bidda de 1.353 animasa de su Gerrei in sa Provìncia de Casteddu. +Geografia. +Sa bidda s'agattada in sa zona zerriada "Gerrei" (finciasa a s'Ottucentusu imperanta finciasa su nomini Galilla) e s'agattada a un'attesa de circa 500 metrusu a s'allivellu e su mari. +Sa zona de Biddesatu s'affacciada a Nord-est in su Flumendosa, arriu fondamentalli puita fai sì ca sa terra siada fertilli e adatta a essi coltivada, e arribada pusti s'arriu finciasa a su Saltu de Quirra, in sa zona zerriada Barigau. +Su territoriu andada poi a Sud in direzioni de Monte Genis (979 metrusu), ca s'agattada in su comuni de Biddesatu e connosciu po sa sorgenti d'acqua bona po' ognia cosa. +In su cuccuru de Monte Genis, monti ca fai parti de s'istituendu parcu naturalli de su Monte dei Sette Fratelli, si godidi de una bona vista, e si podidinti biri i montisi de s'Ogliastra e de su Gennargentu a Nord e i montisi de su Cagliaritanu a Sud (Serpeddì, Sette Fratelli ecc). +Sempri in pizz'e su monti dui esti una costruzioni de nuraxisi. +In fra mesu e sa boscaglia de ilixi, olioni e atrasa mattasa ca s'agattanta in custa zona, si bodinti agattai stranasa figurasa ca s'acqua e su entu anti modellau in sa pedra. +A Est su territtoriu è delimittau de su Monte Lora, famosu po sa forma de sfinge, ca segnada su confini cun Santu 'Idu. +De sa bidda si bodinti biri is cuccurusu de su Gennargentu, ad esempiu su Monti de Santa Vittoria de Esterzili, sa Punta de sa Marmora, is cuccurusu de s'Ogliastra (Sa Perda Liana de Gairo, is taccusu de Jerzu, is montisi de Tertenia, Monti Cardiga de Perdesdefogu), finciasa a su mari de sa costa orientalli de sa Sardigna, ca si bodidi raggiungi in pagu tempusu cun sa macchina. +In sa zona de Biddesatu dui esti callencuna grutta: ""Sa Grutta Manna" e ""Sa Grutta 'e Scusi" innui bividi su Geotritone Sardo. +Flora e fauna. +Sa zona è arricca de Ilixi,olia, moddizzi, olioni, murdegu,sparau e cardollinusu. +Funti medasa finciasa ins animallisi ca s'agattanta in sa zona: +cerbus e murvonisi in su territoriu de monte Genis, achillisi, storisi, spraberisi, sribonisi, marciusu, gattusu. +Sa Storia. +Su nomini Biddesatu benidi de su latinu "saltus" (sa(r)tu), po nai propriu una bidda de satu. +Finciasa de s'etadi prenuragica sa zona furiada popollada. +In su territoriu dui funti infatti tombasa, menhir, nuraxisi ancora intreusu commenti "Sa dom'e sa nì e "Corrolia". +Sa zona è poi passada asutt'e su dominiu de is fenicius e Cartagine po poi passai in manu ai Romanus de su II seculu a su V seculu appust'e Cristu. +Sa bidda è stetia asutt'e su dominiu Gallilense, ca adi protteggiu sa terra da is invasionisi romanasa e ancora oi s'agattanta is segnallisi a "Cea Romana" e "Monte Arrubiu". +Testimonianzaza de custas cosasa funti scrittasa in sa Tavola di Esterzili. +Sa zona furiada logu de scorribandasa vandallicasa e bizantinasa. +Appusti succiadasa custas cosasa si ennidi a farmoi una bidda, protetta e ricca de acqua po agattai protezioni da is bandidusu de sa Barbagia. +In su medioevu sa zona furiada asutt'esu dominiu sa Giurisdizione de Casteddu, finciasa a essi governada de sa Gallura. +Cun sa conquista de sa Sardigna de patti de is Aragonesusu la zona passò a is Spagnollusu e in su 1681 la idda fu comprendia in sa "cuntea de Biddesatu". +In su 1708 sa zona passò a is Austriacusu po poi arribbai in su 1718 a su Duca de Savoia. +Sa bia chi cullegada su Gerrei cun su Campidanu è stetia pagada de is Biddesatesusu cun sa bendida de parti de is terrenusu. +Gratzias a sa nascida de custa bia is circadoris ligurusu e francesusu iant agatau meda mineralis ca ianta portau a sa nàscida de "Sa Miniera de Su Suergiu"; fondamentalli po sa storia de sa comunidadi locali. +In su 1906 in Biddesatu e in su bixinu Iglesienti c'è stettia una protesta manna de is minadorisi po is pretziusu tropu attusu de sa cosa de pappai e de sa bida in generali, ed è stata fatta una lastra po arregordai is mortus e unu libru che contada cussu che est acadèssiu. +Biddesatu cun sa Miniera de antimoniu de Su Suergiu esti una interessanti area de su Parcu Geominèrariu de sa Sardigna. +Funti medas is minieras de su Gerrei che dipendiant de sa Miniera Su Suergiu de Biddesatu. In custa miniera in su dixiannoiesimu séculu fiat nàscia una fonderia che ne is annus est diventada unu centru de produtzioni de antimoniu meda importanti po s’Europa cun prus de cuatruxentus operaius. +Candu est spaciau su giacimentu in su 1950 sa fonderia iat incumentzau a traballai mineralis de àteras minieras sardas e agoa aiat pigau sa materia prima de su mercau stranju. +Ne is annus ’80 anti studau is forrus e is tenicus e is minadoris anti serrau po sempri is gallerias. +Guadangiu in sa bidda. +Funti medasa i Biddesatesusu pastorisi in sa zona de Biddesatu, e si dedicanta ad allevai animmallisi de fattoria commenti Crabasa, brabeisi, baccasa e boisi, procusu, cuaddusu, puddasa. +A bottasa is imprendidorisi anti decidiu de si dedicai a custu settori imperendi macchinariusu po allebiai su traballu e ottenniu unu maggiori guadangiu e produzioni de latti de bacca e de brabei. +S'agricoltura, graziasa a su terrenu fertilli esti beni svilluppada e permittidi de produrri meda frutta, berdura, leguminisi e cereallisi po du imperai o po du endi. +Graziasa a una pariga de contributusu po s'imprenditoria giovanilli sa bidda s'esti arricchia de buttegasa po sa cosa de pappai, is oggettusu e sa produzioni de cosasa de sa zona. +Una pariga de biddesartesusu funti impiegausu in su settori terziariu e in is traballus statallisi, +Descrizioni de sa bidda. +Sa bidda è divida in duas partisi: +Sa parti bascia s'agattada tott'a giru a giru de sa cresia de Santi Michelli Arcangellu, e sa noa a gir'e sa prima cresia de sa bidda, una cresia de su 1500 dedicada a Santa Brabara. +Sa bidda è dividia in rionisi: Corea, Terrepedis, Concia, Su Cuccuru, Terrapieno, Bracuccia, Funtana de josso, Forreddu, Su occili, Su Battumeo, Cott' e ois, Ziu Antini. +Camminendu in su impedrau in su centru storicu de sa bidda s'agattada sa omu Museu (innui si bodinti biri medasa attrezzusu de traballu imperausu in su passau in sa bidda) e medas'omusu costruisa cun sa pedra. +Sa bidda tenidi ognia serviziu necessariu a una vida dignitosa: +Sa Mina de Su Suergiu. +In su pallazzu ca fiat sa domu de su diretori de sa mina e de is ofìtzius aministrativus oi s'agattada su Museu de sa Mina, e innai funti espostasa tottus is cosasa ca imperanta po traballai. Custa Mina fiat una de is prusu importanti po sa produtzioni de su antimòniu ca eniada imperau in is gherras. Est in sa prus arta parti de s’àrea e de innia su diretori podiat controllai de pitzu is traballus de su Scalladroxu e is àterus ofìtzius. Is traballus funt acabaus in is annus ’70 proita ca nci fiant meda spesas e cumbeniat a portari is mineralis de àterus logus. +Is Tradizionisi. +Santu Michelli Arcangelu - È su patronu de sa bidda e si festeggiada su 29 cabudanni. +Sa festa ennidi cellebrada scetti relliggioamenti e scetti ognia tanti c'ha festa civilli. +Santa Brabara - Sa festa prusu manna de sa bidda esti cussa de Santa Brabara, cellebrada su primu lunisi de su mes'e làmpadas. Sa festa durada assummancu 4 disi e in custa occasioni sa bidda si prenidi de genti ca benidi de sa Barbagia, de su Sarrabus +Sa stessa festa benidi fatta su primu dominigu de Argiolas po donai sa possibillidadi a is turistasa e a is immigrausu de partecippai. +Is festasa funti organizzada cun processionisi in giru po tottu sa bidda e cun cantusu e ballusu. +Santu Cristollu - A una pariga de chillometrusu de da bidda s'agattada sa cresia de Santu Cristollu. +Po sa festa, cellebrada tra su 13 de Austu e su 14, benidi fatta una processioni partendu de sa Cresia parrocchialli e a pei s'arribbada a sa cresia campestri. +Su rientru de su Santu a sa Cresia parrocchialli enidi fattu cun una processioni in macchina ca accabada cun sa benedizioni de is autistasa. +Sant'Antoni e Santu Srebastianu - Sa festa de custus'dusu santusu esti su 17 e su 20 de Gennaxiu. +Po custasa duasa cellebrazioni funti organizzaus is fogaronisi in pratz'e cresia e a sa genti si onanta arangiusu po una festa e pani po s'atra. +"Is Animeddas" - Una festa po is mannusu e is pitticcusu. Sa mingianu de su 31 de su mes'e ladamini is pippiusu andanta de domu in domu e sa genti di onada cos'e pappai (drucisi o frutta) in onori de is mottusu. +"Sinnadroxiu" - Sa festa si faidi in su sattu accant'e sa bidda in sa dì de s'Ascensioni. +Su sinnu po arrecconnosci su bestammini benidi fattu in custasa disi, e po custu motivu enidi fatta custa festa. +Is pastorisi fainti su casu e custu enidi arregallau a sa genti in unu muncadori e sa proloco de da bidda faidi unu prangiu con pezza de brabei. +In ognia festa su gruppo folk de "Santu Cristollu" si bestidi cun su custummu de biddesatu e baddada su ballu sardu. +Commenti arribbai. +Candu si arribbada a Paollisi si depidi lassai sa strada statalli e pigai sa strada provincialli chi potadda a Biddesartu e Armungia. +Sa strada tenidi medas curvasa ma funti scetti 64 chillometrusu e c'ollidi un'oretta po arribbai. +Arribbausu ad Archefossu tra Santu 'Idu e Ballau si girada a s'incrociu chi aziada in sa vallada de su Rio Cannichili finciasa ad arribbai a Biddesatu. +Demografia. +I 1.353 abitantisi funti distribuiusu in 549 famigliasa cun una media po famiglia de 2,46 personasa. +Sangunausu. +I 10 sangunausu ca s'agattanta demprusu funti: +Congiu, Cotza, Lusso, Melis, Cappai, Cinus, Murtas, Angius, Gessa, Usai, Spagnesi. + +Biddaramosa: +Biddaramosa est unu comunu de 2.010 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Biddanoa 'e Tulu: +Biddanoa 'e Tulu ("Villanova Tulu" in italianu) est unu comunu de 1.208 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Crabonaxa: +Crabonaxa o Biddasimius est unu comunu de 3.319 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Biddesorris: +Biddesorris o Bidda de Sorris (in italianu "Villasor") est unu comunu de 7.065 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Biddaspitziosa: +Biddaspitziosa est unu comunu de 2.193 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +S'agatat in sa parti de bàscius de Campidanu, in su tretu intru de Casteddu e Igrèsias, a prus pagu de 20 km. de sa capitali. +Sa bidda est a canta de mari, a 20 km de su portu canali de Casteddu e de su mari turìstigu de Sardinnia de bàscius, a 40 km. de is minas de su Surcis e de s'Igrèsienti. +Est una bidda chi fait de coronamentu a su logu de sa tzitadi de Casteddu e, po custa arrexoni, at pigau parti a sa gana de cambiamentu chi sa tzitadi fait arribai in is biddixeddas acanta, e chi faint cambiai sa manera de bivi, sa strutura e sa forma de is biddas. +In custus ùrtimus annus sa populatzioni est crèscia meda, nci funt 2000 personas e meda prus domus. Sa bidda s'agatat in d-unu tretu paris a intrus de unu logu mannu chi est pagu pagu ondulau in sa parti nord-ovest sceti, ca ddu trebessat su frùmini Cixerri. +Su traballu in su sartu, mancai siat in crisi faci is atras atividadis, conditzionat oi puru, sa strutura de sa bidda, difatis in su “centru bèciu” nci funt domus de làrdiri, chi tenint una pranta a corratzu, sa chi teniant in s'antighidadi is domus de is arricus. S'agatant puru esemprus de domus pòbiras de is serbidoris, chi imoi no fait a impreai, ca no funt adatas a is apretus de oi. +S'atividadi econòmica est diferentziada. Sa laurantza imprendat unu cuartu de sa populatzioni chi traballat, de unu cundutu de familla, in d-una terra manna, a un'atru cun traballadoris dipendentis chi funt sempri de prus, fintzas a is siendas piticheddas (su 57% de is siendas tenit 3 ètarus de terra sceti). +Arant lioris, ortalìtzia e forràinis po pesai bestìamini (brebexinus). Is siendas de bestiàmini po su prus funt piticheddas ma comuncas modernas. +Fintzas a pagus annus a oi s'agàtant pagus fàbricas: unu casefìciu, tres de mobìlia, una po traballai mineralis. Ma cumenti ant amanniau su logu +industriali, chi ddu nant PIP, oi s'agàtant atras siendas: una fàbrica de salàmini, una butega de linna industriali e aici nendi. Anti giai donau 36 de 40 lotus aprontaus. +Su 78% de sa populatzioni chi traballat est in is setoris de duus (secondario) e de tres (terziario), ca sa bidda est acanta de Casteddu. + +Michelangelo Merisi da Caravaggio: +Michelangelo Merisi, naradu il Caravaggio (Milanu, 29 de cabudanni 1571 – Porto Ercole, 18 de triulas 1610), est istadu unu pintore italianu. Ativu a Roma, Napoli, Malta e in Sitzìlia intre su 1593 e su 1610, est cunsideradu su primu mannu esponente de sa iscola barocca e unu de sos prus tzelebrados pintores de su mundu. + +Masturbatzione: +Masturbatzione, o pugneta, est una pràtica autoerotica cunsistente in sa solitzitasione manuale de sos òrganos sessuales a iscopu de otènnere praghere. + +Doctor Who: +Doctor Who est su titulu e su nomini de su protagonista du una populari serie televisiva britanniga de fantascienza criara de sa BBC in su 1963. Narara de is avventuras de unu viaggiarori de su tempu, cun tramas ki bandanta de sa fantascienza a su contu goticu. + +Wald am Schoberpaß: +Wald am Schoberpaß est unu comunu de 654 abitantes de sa Stiria (Austria). + +Àldara: +Àldara est una bidda de 847 abitantes in sa Provìntzia de Tàtari. + +Agghju: +Agghju (in galluresu) e Azos o Aggius in sardu, est una bidda de 1.686 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Santu Franciscu d'Aglièntu: +Santu Franciscu d'Aglièntu (in galluresu) est una bidda de 1.175 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Altzaghèna: +"Altzaghèna" (Alzachena (in galluresu) est una bidda de 12.552 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Badesi: +Badesi (in galluresu) est una bidda de 1.853 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Bilchidda: +Bilchidda (in galluresu) e "Belchidda" in sardu, est una bidda de 3.177 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Bultigghjata: +Bultigghjata (in galluresu) e Bortigiadas in sardu, est una bidda de 896 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Svenskøya: +Svenskøya est un'insula posta in s'arcipelagu de is insulas Svalbard, in Norvegia. S'insula de Svenskøya est sa segunda po estensioni de s'arcipelagu de is insulas Kong Karls Land a pustis de Kongsøya. Svenskøya potara un'area de 137 km². + +Campionau de palloni rumenu 1979-1980/campidanesu: +S'editzioni 1979-80 de sa Divizia A ari biu sa vittoria finali de s'Universitatea Craiova. +Capocannonieri de su torneu est stettiu Septimiu Câmpeanu II (U Cluj), cun 24 rezzas. + +Santa Maria Navarrese: +Santa Maria Navarrese est sa fratzione in soru de mare de su cumunu de Baunei in sa Provìntzia de s'Ogiastra, in Sardigna. Santa Maria Navarrese est a presu a sa biddighedda de Tancau, in su cumunu de Lotzorai. Sunt angasi a presu s'unu cun s'atera ca parent chi sunt una bidda petzi in d'unu ùnicu tretu de costa, connotu comente logu de villegiadura. +Geografia. +Est a 8,8km de Baunei e 4,2km de Lotzorai. +De Santa Maria si biet su portu de Arbatax in su cumunu de Tortuelie in ue arribant sas naves mannas de Genova e Roma. +In antis de su mare de Santa Maria b'at unu grupu de isulotos, mutidos in italianu Isolotto d'Ogliastra e in sardu solu S'Isulotu. +Santa Maria jughet unu portitzolu turistigu impreadu pro s'imprus in s'istade pro sas barcas de sos turistas e pro sos barcones chi tragant sa zente in giru in sas calas prus connotas: "Cala Goloritzè", "Cala Luna", "Is pùligis de nie" ("Cala Mariolu") e "Cala Sisine". +Istòria. +Su nòmene de Santa Maria Navarrese est unu imbescuru intra istoria e traditzione: paret chi bengiat de una printzipessa de sa Navarra ispagnola. In su 1052, in d'unu biàgiu in nave, l'aiat ingollida su tempus malu e in custu puntu de sa costa sarda aiat agatadu logu a prigu. Tando, pro rengratziamentu aiat fatu costroire una crèsia. +E propriu in sa pratza "Principessa di Navarra" b'at una crèsia de su XI seculu, ristruturada in su 1960. + +Diplomatzia: +Su trataméntu in sa cultura de sa bidda +In sa cultura de sa bidda a tentu semper importanzia manna su tratamentu,como diamus podet narrer s'amistade,s'amicizia. +Sas mamas, ma de prus sos mannois, cando su édu creschende furriaiat a domo iscutu, ca jogande in sas partzas o in monte, sas brigas funt cosas de donnia die, naian: "trattàie bos bene, comente frades! Si ti toghan prima, difendedi! Ma tratài che frades". E de gasi, pranghende-riende, tra briga e paghe si aghiat a mannos e si cumprendiat su sensu de sas allegas intendias dae minores. +In sas familias, calegunu prus “ischentiddosu” che fudit semper e a cussu ddi naian : “A colare dae su tratamentu a non tratare, che cheret paghu, a bortas unu nudda, ma coment a coi chi siat, s'abilidàde est a si firmare prima, prima chi si arribet a puntu, chi non si podet prus torrare inségus”. +Su tratamentu, chi fintzas a tando nos fudit passiu bonu pro apaghiàre brigas de minòres, totu in dunu nos gàrrigaiat de pentzamentos, si cumprendiat s'importu, in logos nostos, de custa responsabilidade po mantenner sa paghe tra familias e duncas de sa bidda. Si imparaiat a pesare sas allegas e, a si formare comente pessona. +Sos mannos connoschian a su éthu in cale familia fudit istau pesau unu zovanu/a e naian: “donniunu a sa pesamenta si ch'andat”. +Cando sa pessona fudit manna cumprendiat ca custu narrer fudit caleguna cosa in prus de unu arresonamentu maternu o de jajos, in logos nostos. +Su tratamentu fudit unu dovere de donni unu, po aghet torrare in bonu murrunzos tra familias e istrantzire, tzertu fintzas a inube si dia podet, batallas e odios. Fudit un'impegnu fintzas po sas biddas de afurriu ca su tratare cheriat narrer a esser rispetau e difendiu mascamente si s'ofesa beniat de foras. +Su tratamentu, a bisu meu, aghiat òmines e feminas chi essen, pessonas de valia. +Como su tratamentu est perdendesi. + +Abicultura: +S'abicoltura est a pesare abes, est unu de sos traballos cunsideraos agricolos, s'ùnicu abberu eco-cumpatibile chi si basada in s'isfrutamentu de risorsas rinnovabiles chi non si poden isfrutare de àteru modu (nètare, galureu, cherapighe). == +Abicoltura e ambiente. +S'atzione pronuba de s'abe est a sa base de sa riprodutzione de sas mazores ispètzias vezetales e +de sa produtividade de medas piantas de interessu agrariu. S'istrintu lionzu tra abicoltura e ambiente assumede unu significadu ancora prus atuale a sa lughe de sa creschente espansione de s'agricoltura biologica, ambitu inube s'allevamentu de sas abes podet agatare ispatziu zustu, po unu potentziamentu suo e po sa valorizatzione de sos prodotos tipicos e de calidade. Comente in Sardigna, nche sunt totus sos presuppostos po unu cunsistente isviluppu de custa atividade. +Istòria de s'abicoltura in Sardigna. +S'abicoltura in Sardigna, giughet origines antigas. In Ulìana, in su 1843 ant agatadu una istatuina in brunzu chi raffigurada unu zovanu nudu cun chimbe abes bene assetiadas in pitzu de sa carena. Spano pentzaiat chi esseret rafigurau Aristeo, s'eroe de sa Lìbia chi, a cantu ant lassadu iscritu Diodoro Siculo, Cicerone e àteros at imparadu medas populos,intramesu fintzas sos sardos, a faghet su ghasu, s'ozu, allevare sas abes e a faghet su mele e sa chera. Ma nos ischimus ca sos Fenicios, Cartaginesos e sos Romanos ant acatadu de seguru in Sardigna un'abicoltura bene aviada, e si est beru ca cun sos Fenicios sos Sardos cumerciaian sa chera, sos Romanos dominadores aghian paghare sos tributos in pitzu de sa produtziones de chera e mele. E sunt semper sos Romanos chi ant dispretzadu su menzus mele chi sa Sardigna produit, su mele arranchiu de olidone: "Omnia que Sardinia fert, homines et res, mala sunt. Etiam me, quod in ea insula abundat, amarum est". +In su periodo giudicale,su ruolu de s'abicoltura est cussiderau istrategicu po s'economia de s'isola a su puntu de cumbinchere sos estensores de sa Carta de Logu a previdire ispetzificas santziones po sos furtos de alveares. Sa Carta, capitulu XXXI infatis narat: +"De chi furarit ortu de abis. Item ordinamus chi si alcuna persona furarit ortu de abis,ed esserit dessu Rennu, paghit infra dies bindighi,de chi hat a esser juygada,pro s'unu deghi; e si esserit de ecclesi, over de àtera persona,paghit pro s'unu chimbi. E niente deminuspaghit de machicia assa corti soddos centu, et emendit su dannu, a cui hat a esser. E si non pagat issa, over atter'homini pro see infra dies bindighi, de chi hat a esser juygada, tangintilli un'origlia". +Sas abes. +Sas abes domesticas o mellifiche, appartenent a s'ispetzie "Abes mellifera L.", o "Abes mellifica L." Si tratat de insetos sotziales chi appartenent a s'ordine de sos "imenoteri", familia de sos "apidi". A su genere "apis" appartenent atras tres ispetzias, comente sa mellifera, totus originarias de sas regiones tropicales de s'Asia sud orientale: +Oe s'Abe mellifera s'agatat distribuida in totu su mundu, ma prima fiat cunfinada in Europa, Asia e Africa. Infines si sunt formadas varias ratzas de Abes mellifera chi si partzin in tres grupos: +S'Abe mellifera ligustica est ispartzinada in totu su mundu, e in sas zonas chi funt presentes àteras arratzas sunt naschidos incròcios e duncas àteras abes selezionadas.Sas arratzas de importu mannu economicu sunt: +Sas abes mellifera sunt insetos sotziales e bivent in familias o colonias de pariga de milliaias de individuos (dae 10.000 a 100.000) sas familias de sas abes bivene in sos panes de chera costruidos o in bucos naturales comente truncos tuvudos etz. o in domos fatas de s'òmine (arnia). In sa sotziedade de sas abes esistidi s'abe mascu e duas castas de abes feminas: sas fecondas, chi sunt sas reginas e sas isteriles chi sunt sas operaias. De su puntu de vista geneticu non ca peruna diferentzia tra custos duos tipos de feminas, de unu obu fecondadu, difatis si podet isviluppare siat un'operaia siat una regina. Sa diversidade est depiu a sa cosa de papare chi ddis giant cando sunt galu larvas in su tempus de s'isviluppu issoro. Sa regina est prus manna de sas operaias e su traballu suo est a ponner sos obos. Podet bivere fintzas a bàtero o chimb' annos. Su ruolu de s'abe mascu est de fecondare sa regina e bivet paghu prus o mancu un'istagione. +S'abe tenet diversos compitos in sa vida sua e sunt: + +Lily Allen: +Lily Rose Beatrice Allen (Londra, 2 mayu 1985) est una cantadora pop ingresa a suta a s'eticheta Regal/Parlophone (EMI). Su singulu de su cumentzu "Smile" est arribau a su numeru 1 in is classificas de is singulus in Inghilterra in su 2006. + +Uddusò: +Uddusò est una bidda situada in Gallura in sa Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu, cun una populatzione de 4.145 abitantes. +Geografia. +Si podet narrer sa bidda de sas abbas o de sos buddos. Devatu, est in s'altupianu de Sa Pianedda chi ogat sos primos buddos de sas abbas chi originan su Tirsu e in sos montes de s'Ena sos afluentes de su Riumannu e forsis su nome de Buddusò. Ca a parte cussu, totu su territoriu est pienu de rios, trainos, putos e medas funtanas. Sa pius importante pro sa naschida de su burgu, isteit sa funtana de sos Arestes, chi alimentait su primu molinu e duas iscias de terras bundarosas nomadas: Ortumannu e Ortuminore; sighiat Funtananoa, Su Bucu, Olostris, Birolo, Donufreale. Poi, in giru de su vastu territoritoriu: Culipertuntu, De Sos Bandidos, Mesumata, Pentzima, Su Linnarzu, Filighemasciu, Lughida, Pedracana, Secretore, De Pirastros, bidolzu, Martine, Sas Iscias, Sa Zura, Su Lizu, Esedrele, Codinepedra e ateras medas. +Sas funtanas in medas casos dana su nome a sos trainos. Sos afluentes de su riu mannu, in Buddusò, sono: Bitzolu, S'additzola, Coltzucaddinu, Sas Concheddas, Mesumbrosu, De S'abbanoa, De S'Ajana, De Sa Roca, Sos Cucuros, Su Fraile, Filigheri, Aramamò, De Sas Trotas, Tertu, Sos Trainos, De Pedru Cossu. Afluntes de su Tirsu, sempre in territoriu uddusoinu sono: Enamajale, Baddefadosa, Baddetuvuda, Lughiaeroma, Sa Zura. + +Budoni: +Budòni (in galluresu) e "Budùne" in sardu, est una bidda de 5.125 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Ágreda: +Ágreda est una bidda de s'Ispagna. Tenet una popolatzione de 3215 abitantes (in su 2004). + +Alconaba: +Alconaba est una bidda de s'Ispagna. Tenet una popolatzione de 165 abitantes (in su 2006). + +Aldealafuente: +Aldealafuente est una bidda de s'Ispagna. Tenet una popolatzione de 120 abitantes (in su 2006). + +Les Noës: +Les Noës est una bidda de sa Frantza. Tenet una popolatzione de 163 abitantes. + +Ambierle: +Ambierle est una bidda de sa Frantza. Tenet una popolatzione de 1.728 abitantes. + +Noailly: +Noailly est una bidda de sa Frantza. Tenet una populatzione de 719 bividoris. + +Arcon: +Arcon est una bidda de sa Frantza. Tenet una popolatzione de 107 bividoris. + +Renaison: +Renaison est una bidda de sa Frantza. Tenet una popolatzione de 2.653 abitantes. + +Opfenbach: +Opfenbach est una bidda de sa Germània. Tenet una popolatzione de 2.247 abitantes. + +Bodolz: +Bodolz est una bidda de sa Germània. Tenet una popolatzione de 3.125 abitantes. + +Gestratz: +Gestratz est una bidda de sa Germània. Tenet una popolatzione de 1.220 abitantes. + +Grünenbach: +Grünenbach est una bidda de sa Germània posta in sa Baviera. Tenet una popolatzione de 1.462 abitantes. + +Heimenkirch: +Heimenkirch est una bidda de sa Germània. Tenet una popolatzione de 3.721 abitantes. + +Agedabia: +Agedabia est una tzidade de sa Lìbia. Tenet una popolatzione de 140.000 abitantes. + +EL Azizia: +Al 'Aziziyah est una tzidade de sa Tripolitania in Lìbia. Tenet una popolatzione de 32.000 abitantes. + +El-Abiar: +Al Abyar est una tzidade de sa regione de sa Cirenaica in Lìbia. Tenet una popolatzione de 33.390 abitantes. + +Beida: +Al Bayda (in gregu: Ελπίδα) est una tzidade de sa Lìbia. Tenet una popolatzione de 250,000 abitantes. + +Homs (Lìbia): +Al Khums est una tzidade de sa Lìbia. Tenet una popolatzione de 192.000 abitantes. + +El Merj: +Al Marj est una tzidade de sa Lìbia. Tenet una populatzione de 120.000 abitantes. + +Malu entu: +Malu 'Entu (in italianu Mal di Ventre) est un'ìsula de su Mari de Mesu chi est posta 7 km (3,5 mìglias marinas) a illargu de sa Peninsula de su Sinis, in sa costa tzentru-otzidentali de sa Sardigna. S'agatat in sa Provìntzia de Aristanis a intru de su territòriu de su comuni de Crabas. De su 1997 est parti de s'area mania Peninsula de Sinis-Insula de Malu Entu. +Sa tradutzione in limba italiana de su nòmini, chi torrat a coa a su sèculu de 19, si depit a su dominadori piemontesu e non correspondit in significau cun su chi tenit in sadru, sendi istetia fata chentza critèriu limbìsticu e filolòzicu. +Chi su nòmini in sadru est istetiu giau po su 'entu meda forti de maistrai a chi s'isula est sugeta, su in italianu cherit narri in sadru "daori de brenti" . Est prus a prestu possibile chi sa tradutzione fessit fata chirchendi de agatare una simbillàntzia genèrica intra is sonus de is fueddus in is duas limbas. +Esemprus de furriaduras fantasiosas in is nòminis de localidadis nd'at de su restu àturus in Sardigna (unu esempru intra tantis est s'apendìtziu de su "Margine Rosso", in su comuni de Cuartu Sant'Aleni, chi est una furriadura chi pagus acàpius agatat cun su nòmini sadru de "Marxiani Rubiu"). +In su mesi de austu 2008 s'ìsula, chi non tenit bividoris, est diventada nodia po essi istètia ocupada de unu grupu indipendentista guidau de Sarbadori Meloni ( prus connotu comente Doddore Meloni), cun s'obietivu de otènni su riconnoschimentu internatzionale de s'isula comente "Repùblica de Malu 'Entu". Meloni at mandau su progetu suu siat a is Natziones Unidas, siat a su chi insaras fiat presidente se su cunsizu de is ministrus italianu, Silvio Berlusconi, e at dimandau a su comuni de Crabas sa residèntzia in s'ìsula po giai una signìficu prus forti a s'intentu suu. Intra atras cosas at fatu fintzas coniare banconotas cun sa fachi sua, chi beniant a essi moneda de s'istadu. In su grannazu de su 2009 una lòmpida de su corpus forestali, de su càstiu ambientali e de sa capitaneria de portu, at fatu isbarratzai is indipendentistas, cun imputu fintzas de ai addanniau s'ambienti e de ai ismaltiu illitzitamente aighinzu chi aiant fatu in is mesis de ocupatzioni de s'ìsula. +Malu 'Entu in beridade fiat zai istetia a su tzentru de unu cumplotu separatista in is annus 80, a òpera de is grupus indipendentistas sardus de s'època. Segundu atrus però no fiat unu cumplotu indipendentista ma unu imbentu de is servìtzios segretos italianos po ghetare iscretia in su movimentu "sardista" chi si fiat isvilupendi in cussus annus. +Zeografia. +Zeolozicamente s'ìsula est meda antiga e rappresentat un relittu de sa prus remota orozenesi Sardu-Corsa chi hat dividiu definitivamenti is duas insulas gemellas de s'àrea intra s'attuali Catalugna e sa Provenza, comenti testimonzant is formatzionis impedradas de cristallus de quarzu de sa fini de su Mesuzoicu. +Tenit una tirada de 0,8 km² e s'artiori massimu est de 18 metrus subra su mari. A causa de su bentu de maistrai chi suat de NO po manna parti de s'annu, sa costera est arenosa in su chirru orientali, in cuddu otzidentali est imbetzis de rocca sendi custu parau in fachi a su bentu. +S'isula est disabitada, mancai turistas no n'di mancant mai spetzialmenti in s'istadi candu cun imbarcatzionis piticas e mannas fattas po su diportu illompint de is localidadis costeras de acanta. + +Elisabetta Canalis: +Elisabetta Canalis est nàschida in Tàtari su 12 de Cabidanni de su 1978. Est una showgirl, attrice e modella italiana. +Biografia. +Su babbu est radiòlogu e professore universitàriu, sa mama maistra de lìteras in pensione, su frade Luigi est radiòlogu issu puru. +Pustis sa maturidade clàssica, leada in su Litzeu "D.A. Azuni" de Tàtari, andat a istare in Milano ue s'iscriet in Limbas e Literaduras Istràngias in S'Università Statale. +Pigat parte a unos cantos casting, finas su pro su film "Il pesce innamorato" de Leonardo Pieraccioni. +In su 1999, addia de presentziare comente valletta a sos Telegatti e fàghere unu spot pro sas caramèglias M&M's, dda issèberant comente velina pro sa trasmissione "Striscia la notizia". Faghet custu triballu finas a su 2002, impare a Maddalena Corvaglia, chi si faghet amiga sua de coro. +In su 2002 issa e Maddalena Corvaglia faghent unu calendàriu pro sa rivista GQ. +A pustis de su sutzessu ispantosu de su calendàriu 2003 pro sa rivista "Max", pigat parte a sa condutzione de duas editziones de su programa isportivu "Controcampo", in unda in Italia 1. +Est atora in sa de tres e in sa de bàtoro sèries de sa fiction "Carabinieri". +In su 2003, impare cun Federica Fontana, pigat parte a su programa de rìere "Ciro presenta Visitors" e unu annu a pustis a su sequel "Super Ciro", sèmpere in Italia 1. +In su 2004 est sa protagonista de su videoclip de sa cantzone de Biagio Antonacci, "Convivendo". +In su 2005 est protagonista, impare cun Fabio De Luigi, de sa de duas sèrias de sa sit-com "Love Bugs", dereta de Marco Limberti. +A pustis, si nde andat a sos Istados Unidos pro pigare parte a cursos pro atores e de limba inglesa. Aparet finas in duos film: "Deuce Bigalow - Puttano in saldo" (2005), de Mike Bigelow, cun Rob Schneider, e "Decamerone" (2007), de David Leland, ma ambaduas sas bortas faghet pagus prus de unu cameo. +In su 2005 conduit, pro una chida, Striscia la Notizia paris a s'ex collega Maddalena Corvaglia. +In su2006 leat parte a su cine-panetone "Natale a New York", de Neri Parenti, ue est sa fìgia de Christian De Sica. In s' ispetantu, est paris cun issu in televisione in tzertas unas reclamizaduras de sa Tim e nde diventat "testimonial". +Torrat a costàgiu de Sandro Piccinini in "Controcampo Ultimo Minuto" a s'incomintzu de s' istagione 2006/2007. +In su 2007 presèntziat fissa in su programa de sa Gialappa's band "Mai dire Martedì", agiudende in sa condutzione su Mago Forest. Conduit fintzas su Festivalbar paris a Giulio Golia e Enrico Silvestrin. In su matessi annu leat parte comente ospite a surpresa in "Buona la prima", trasmissione de Ale e Franz de improvisatzione, in unda in Italia Uno. +Vida brivada. +Elisabetta Canalis est una piricocca isportiva, praticat su kickboxing e narat de èssere tifosa de su 'Inter. +Narat fintzas de èssere una fan de su rapper Eminem e s' at fatu tatuare su nòmene suo in su bratzu ca narat chi l' apet fatu cumpangia cun is cantzones suas in sas dies tristas (mancari imoe su tatuàgiu siat istadu tramudadu in una canaca de rosas). +At tentu relatziones cun tzelebridades nòdidas, che a su fubaleri Christian Vieri e a su diretore cinematogràficu Gabriele Muccino. +In su 2008 s' est nadu chi esseret istada fastigiende cun fubaleris de Serie A in atividade , che a su romanu Manuele Blasi (chi giogat in sa Napoli) e su brasilesu Reginaldo Ferreira da Silva (de su Parma). Innantis si fiat finamentas faeddadu de aventuras, semper negadas, cun su fubaleri Didier Drogba, su campione de mototziclismu Valentino Rossi e s'imobiliarista Niccolò Minardi. + +Trigu: +Trigu est su nomini generigu po nominai parti dei is spetzias de su generi "Triticum" de sa familla de is Graminacee o Poacee. +È usato per indicare sia la pianta che le cariossidi di tali piante. + +Campofelice di Fitalia: +Campofelice di Fitalia (Campufelici di Fitalia in sitzilianu) est unu comunu de 595 abitantes de sa provìntzia de Palermu. + +Rabia Kazan: +Carriera. +Rabia Özden Kazan est nascia a Malatya su 25 de Lampadas de su 1976. Est una giornalista e scritora turca. Ari cumenzau sa carriera sua cum'enti currispundenti televisiva in su 1996, cun su programma "Later hosting Istanbul", po sa"Turkish Flash Tv" aundi est aparrara duas annus. +A pustis ari fattu sa giornalista po Ortadoğu, po seis annus. In custu tempu issa est bennia famosa in Turkia po s'intervista a su terrorista c'ari provau a boccì su Papa Giuanni Paulu II, Mehmet Ali Ağca., Sa Kazan ari fundau, a pustis, s'arrivista Haber Revizyon e est s'editrixi. +In su 2007, ari scritu unu reportage a pitzus 'e sa conditzioni de sa femmina a Teheran, intitolau "Tahran Melekleri" ("Is angelus de Teheran"), aundi si kistionara puru de sa coja a tempu ("mut‘a") ki poiri cuai una spetzie de prostitutzioni legalizzara. Cussu libru ari giai provocau reatzionis de parti de su Orienti de mezu e de sa Turkia. + +Prepotto: +Prepotto (Prepòt in friulanu, Prapotno in slovenu) est unu comunu de 851 abitantes de sa Provìntzia de Udine. + +Tramonti di Sopra: +Tramonti di Sopra (Tramònç Disòre o Vile Disòre/Vildisòre in friulanu) est unu comunu de 393 abitantes de sa Provìntzia de Pordenone. + +Tramonti di Sotto: +Tramonti di Sotto (Tramònç Disòt in friulanu) est unu comunu de 456 bividoris de sa Meria o Provìntzia de Pordenone. + +Lunada: +Lunada est su títulu de su discu d'istudiu de undighi de sa cantante messicana Thalía, produchidu pro su mùsicu cubanu Emilio Estefan. Issu contenit 11 cantziones, intre issos sa "cover" de sa famosa cantzione italiana "Sarà perché ti amo" (in ispannolu: "Será porque te amo") de su grupu musicale Ricchi e Poveri. Custu discu est istadu publicadu in su 2008; su primu singulu suu est "Ten paciencia". +Su tìtulu. +"Lunada" in ispannolu significat "festa noturna cun mùsica e luna prena". + +Louvre: +Su Louvre ("Musée du Louvre") est unu museo meda famadu de Parigi. Est naschidu in su 1793, tenet una tirada de 60 000 m² e in su 2007 at tentu pius de oto milliones de visitadores. +Tenet òperas meda importantes comente: +"Sa Gioconda", "The Virgin and Child with St. Anne", "Sa Venere de Milo", "Codice de Hammurabi", "Sa Nike de Samotracia" + +Monti: +Monti ("Monte" in sardu, "Mònti" in gadduresu) est una bidda in su nord-est de sa Sardigna, posta a lacana de su Logudoro cun sa Gallura in sa regione de su Montacuto e chi faghet parte de sa noa provintzia de Olbia-Tempio. Est abitada dae 2500 animas, contende puru sas fratziones de Su Canale [http://sites.google.com/site/sucanalesardegna/] Sos Rueddos, Cuccuruedre, Stazione, Chirialza. A s'ala nord agatamus sa bidda de Telti, a est una parte de su logu de Olbia (o Terranoa), a sud Alà dei Sardi e a ovest Berchidda. +Su logu montinu presentat cuccuros in totue e una paia de flumineddos chi current fintzas a su lagu de su Coghinas. +Dae su belvedere si podet mirare totu su meravizosu ambiente chi ingiriat sa bidda, fatu de binzas e furestas de chercos e suelzos. In s'alciada chi che leat a Alà si passat pro Sa pineta e s'arrivit a Monte Pinu, terrinos imbuschidos, parte de sos cales impitada che "zona campeggio" e parte lassada a sa natura, chi b'at postu leperes, chervos, groddes, porcrabos, astores e cantu b'at. +Paret chi sa bidda appat origines medioevales, cando faghiat parte prima de su Juigadu de Torres e posca, dae su XIII sec., de su "Logu de Arborea", fintzas a s'invasione e s'ocupadura de sos catalanos-aragonesos e, pius a tardu, de sos piemontesos. +Propriu in su 1300, suta a sa dominatzione "turresa" est istada fraigada sa cheja de Santu Paulu cun su santuariu omonimu. Incuddae, donzi annu s'isvoligaiat sa prutzissione de S.Paulu chi bidiat arrivire zente dae tota sa bidda e fintzas dae sas biddas acultzu chi, a pes, pigaiant e falaiant pro sos nessi 10 chilometros de andadolzas chi giughent a sa cheja. Ancora oe b'at zente chi s'intendet de faghere custu isfoltzu e si tuccat. +Atera festa importante est sa de su patronu de Monte, Santu Gainu, chi si isvoligat propriu ìn su mese de Santi Gaini cun musicas, ballos e cantos; fintzas a pagos annos faghet b'aiat puru sa "gara dei poeti improvvisatori", chi como però, s'est perdida. +S'economia montina est tota intzentrada subra a sas binzas e a su turismu. +Sende sa bidda acultzu meda a s'ala turistica pius famada de sa Sardigna, sa Gallura, e a sos incantevoles paesagios suos chi donzi annu retzint turistas a millaja, sos montinos ant puntadu meda subra a su setore agroalimentare, abelzende agriturismos e tratorias de alta calidade, famados fintzas in continente. +B'at pois su setore printzipale de s'economia montina: sas binzas. In Monte si narat chi "fintzas chie no tenet binza est binzateri" dae cantu sa cultura de s'ua est irraighinada in sa mentalidade montina; sas binnennas diventant gasie unu momentu de aunione e de festa pro tota sa comunidade. Connotos in meda istados europeos sunt sa Cantina Del Vermentino e sos licchitos binos suos rujos, rosados e biancos, dae s'Abbaia ae su Thaora, passende pro su Galana e su Funtanaliras, apretziados fintzas a s'estèriu. Sa chentina, d'onzi annu, ammanizat sa "sagra del vermentno", ue si podent assazare sos produidos tipicos de sa bidda. +S'acciapant puru atividades artejanales chi tribagliant sa linna e su oltiju. +A livellu limbistigu su sardu montinu, logudoresu a s'incumintzu, leat medas influentzias dae su Galluresu. Tantas paraulas sunt in comunu o bortadas in logudoresu. Pro fagher s'esempiu "su mezoradu" (su gioddu), "su coltzu" (s'iscuru); sa moda de impreare, ancora de pius de sas biddas acultzu, sa "L" imbetzes chi sa "R" in medas paraulas, comente "sos Saldos", "s'alveschida". + +Ten paciencia: +Ten paciencia (in sardu: "Porta pasiénsia") est su tìtulu de su primu singulu de "Lunada", discu de Thalía. Sos autores suos sunt Descemer Bueno, Magilee Álvarez e Cynthia Salazar, su produtore est su mùsicu cubanu Emilio Estefan. Est una cantzione cumbia e cun una lìtera meda eròtica. Su videoclip suu est istadu filmadu in Miami Beach, Florida e contenit meda dantza. + +Francesco Cocco Ortu: +Francesco Cocco Ortu est naschidu in Casteddu, dae sambenadu benetuttesu, su vintiduos de Sant'Andria de su 1842. +Est istadu sindigu de Casteddu e prus vortas Ministru in sos gubernos de Starabba, Giolitti e Zanardelli. +Liberale de manca (sa montovada "Manca Istorica") est istadu unu de sos pagos liberales chi si sunt distintos pro savios prinzipios antifassistas in sos primos annos mussolinianos. +Est mortu in Roma su battor de martu de su 1929. + +Giovanni Francesco Fara: + +Karol Józef Wojtyła: +Papa Giuanni Paulu II, nasciu cun su nomini Karol Józef Wojtyła e nomenau a pustis "Ioannes Paulus II", est nasciu a Wadowice su 18 de maju de su 1920 e est mortu in s'istadu de su Vaticanu su 2 de abrile de su 2005. +Est stetiu su 264° vescuvu de Roma e papa de sa Cresia catoliga e cabu de su Vaticanu. +Est stesti nomenau papa su 16 de santuaine de su 1978. + +Linus Torvalds: +Linus Torvalds est unu inginieri infromaticu de s'Unibersidade de Helsinki, in Finlandia. +Fit naskidu in su 1970 i est famau meda pro aer criadu su sistema gratuitu Linux. + +Lissentzia GPL: +Sa GPL est una lissentzia infromatiga criàda in su 1989 de +s'Hacker Richard Stallman. +Keret narrer "GNU General Public Licence" i sa tenta est cussa de ispainare software i progetus liberus, +obertus, donende sa possibilidade de dus mudai ei amellorai. +Unu de is progetus prus connotus criau a pitzus 'e custa lissentzia +est su sistema Linux. +Acàpios. +Sa pazina de su progetu GNU + +GNU: +GNU est unu progetu cumentzau in su 1983 de s'hacker Richard Stallman, a pustis +de essi lassau su traballu sou in su Massachussetts Instutute of Tecnology. +Sa tenta de custu progetu est sa de criai una colletzioni de programas i librarias +de programatzioni libera i oberta ai su pubricu, aici ki spertus de totu su mundu +potzant ajudai pro dus amellorai. +GNU est fintzas su nomini de unu sistema operativu criau a pitzus scèti de software GNU. +Su Kernel de su sistema GNU depiat essi HURD, ma no sendi ancora cumpletu +medas distrubuiduras ant preferriu s'impleu de su Kernel Linux (sistemas GNU/Linux ke Debian) +o de aterus sistemas comente su kernel OpenSolaris de Nexenta OS. +Oindie, medas programas de sa GNU sunt istados portados pro sistemas a pagamentu ke +Microsoft Windows o Apple Mac OS X. +Acapios. +Sa pazina ofitziali de su progetu GNU + +HURD: +Hurd est unu "kernel" de sistema operativu de arratza UNIX criau de +su progetu GNU in su 1984 i progetau cumenti micro-kernel. +Sa tenta de HURD est cussa de essi cumpatibili cun UNIX ma de du sorigai +i bessiri mellus in fatu de seguresa, stabilidade i lestresa. +No sendi mai istadu acabau, is distribuiduras de su sistema operativu +GNU ant preferriu a oberai aterus kernel de aterus sistemas, tamen +de su kernel HURD. + +UNIX: +UNIX est unu sistema operativu criau in su 1969 de unas cantu de programmadoris de sa Bell Laboratories in su New Jersey. +Su sistema UNIX est famau meda pro essi impreau cumente server, fintzas ki, prus etotu in tempus modernus, s'est ispainadu meda in is sistemas workstation. +Oindie, su nomini UNIX est oberau pro inditare una familla de sistemas operativus prus manna, in sa cali s'agatant Linux, Solaris, BSD, Mac OS X, HURD et medas ateros. +Su nomini UNIX est unu marku arregistrau de sa Open Group, sotziedade ki traballat pro criai standard comunus. +Acapius de foras. +Sa pagina Unix in su jassu Open Group + +Solaris: +Solaris est unu sistema operativu UNIX criau in su 1992 de sa Sun Microsystems, a su postu de SunOS. +Dae cumentzu, Solaris est andau cun is arkiteturas SPARC i x86, fintzas ki posca sunt bessidas +versionis a posta pro PowerPC. +Dae sas primas bessidas at tentu una cara grafica cun suportu pro X Window System: a cumentzu oberaiat OpenWindows, tando CDE i posca sa JDS (JAVA DESKTOP SYSTEM) criada de sa Sun etotu a pitzus de GNOME, fintzas a arribai a sa portadura de KDE i XFCE. +Sa lissentzia de Solaris est sa Common Development and Distribution License (CDDL). + +BSD: +BSD est unu sistema obrativu de sa familla UNIX criau in su 1977 in s'unibersidade de Berkeley, in California. A cumentzu fiat unu sistema serrau a pagamentu, ma, in su 1994, benniat ispainàda sa bersioni 4.4BSD-Lite, oberta a sa programadura. +Dae 4.4BSD-Lite funti naskidas medas distribuiduras, comente FreeBSD, NetBSD, OpenBSD i Darwin (su sistema basicu de Mac OS X). +BSD est sempiri istau unu sistema meda innantis: est istau su primu a tenni su suportu po su Internet Protocol, tennit unu codighe de programadura limpiu i craru, ei, gratzias a su layer de compatibilidade, podet impleare programas criaus pro aterus sistemas ke Linux, a prena lestresa. Pro custas arrexones s'agatant portaduras de BSD po donnia arkitetura. +BSD impleat la Lissentzia BSD. + +Mac OS X: +Mac OS X (ki si narat "Mac Ou Es Ten") est su sistema obrativu bendidu dae sa Apple Inc. po is computers suus etotu. Mac OS X bennet a pustis de s'originali Mac OS, ma sa diferentzia de cussu, est ki tennet unu coru UNIX (BSD)i una tecnologia adelantàda dae sa NeXT dae is annus 80 fintzas a su 1996, s'annu ki sa Apple Inc. at comporau sa NeXT. Sa primu versioni de Mac OS X fiat bessia in su 1999. Criau a cumentzu pro s'arkitetura PowerPC, in su 2005 su sistema est istau portau a is processoris Intel. Sa tenta est sa de criai unu sistema modernu, cun d-una bella cara grafiga i simpli meda de oberai, istudiau pro su multimedia. +Carateristicas. +Sas carateristicas de Mac OS X variant a segunda de sa bersione impleàda. Una de sas carateristicas comuna a totas sas bersiones est sa cara grafiga "Aqua GUI" ki tennet funtziones comente s'Anti-Aliasing, unu motori grafigu OpenGL (nomenau Quartz) et unu sistema de output de s'imagine ke PDF. Una de is carateristicas prus famadas est su Dock, una barra transparenti in sa parti 'e basciu de su Desktop ki cuntennit iconas amostadas peri efetus grafigus. +Acapius de foras. +Sa pagina de Mac OS X in su giassu Apple + +Mac OS: +MacOS est unu marcu cummertziali impreau de sa Apple Inc. po inditai su software de sistema pro is computeras Macintosh. Su MacOS fiat naskidu in su 1984 i fiat unu de is primus a impleai una cara grafica et su mouse. Is primus bersionis de custu sistema andaiant scèti cun carculadoris Motorola 68000, fintzas a candu sa Apple aiat detzidiu de impleare s'arkitetura PowerPC. +Fintzas a su 1997, s'annu de sa torràda de Steve Jobs a sa Apple, fiat possibili comporai su MacOS pro ateras computeras cun carculadori PowerPC. +MacOS est acabau cun s'Arribu de Mac OS X, ki est unu sistema UNIX (BSD) cun tecnologia NeXT e una cara grafiga prus moderna. +In Mac OS X pro PowerPC s'agatat una utilidade ki permitit de impleare MacOS betzu, cun su nomini de "MacOS Classic". +Acapius de foras. +The Vintage Mac Museum + +Apple Inc.: +Sa Apple Inc. est una sotziedade americana de eletròniga fundàda in su 1976 dae Steve Jobs. Famada meda pro produtos comente sas computeras Macintosh i su ligidori de musica iPod. +Acapius de foras. +su jassu ofitziali de sa Apple Inc. + +Gaelicu Irlandesu: +S'Irlandesu o Gaelicu Irlandesu ("" in Irlandesu) est una limba tzèltica, ofitziale in sa Repubrica de Irlanda. Sa connoschentzia de custa limba si fit perdende pro more de su domìniu de s'inglesu (chi est una limba germanica) in s'isula. +S'Irlandesu, in pare a s'Iscotzesu e a su Gaelicu de Man, faghet parte de su rampu Goidelicu de is limbas tzelticas, e tenet sa literadura prus antiga de s'Europa a pustis de s'Aregu e de su Latinu. +In totu s'isula, bi sunt unas 100.000 persones petzi, chi faeddant su gaelicu comente limba mama, e s'agatant prus de totu in cussas terras nomenadas "Gaeltachtaí". In prus de 4 miliones de bividores, 1.600.000 ischint faeddare sa limba, su rastu podet petzi cumprendere pagas cosas o tenet petzi una connoschentzia generale de sa limba. +S'Irlandesu est obrigatoriu in is iscolas pubricas e bi l'ant dedicadu fintzas unu canale de telebisura, "TG4". +Comente totus is limbas, fintzas s'Irlandiesu tenet dialetos populares, su de susu ("Ulaidh o Dun na Ngall") su tzentrale ("Connachta") e su de josso ("An Mhumhain"). + +Massimo Cellino: +Massimo Cellino (Casteddu, 1956) est un imprendidore edd'est istadu su presidente de su Cagliari Calcio. + +Lucy Lawless: +Lucille Frances Ryan (Auckland, Noa Zelanda 1968), prus connota comente Lucy Lawless, est una cantante e attrice newzelandesa. + +Lodine: +Lodine est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai, s'agatat a 850 metros subra su mare e jughet 408 bividores. + +Ovodda: +Ovodda est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai, jughet 1.732 bividores. + +Brebì: +Brebì o Brevie (in italianu "Belvì") est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro chi dat su nòmene a sa Barbagia, jughet 741 bividores. + +Bìroro: +Bìroro est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro, s'agatat a 450 metros subra su mare e jughet 591 bividores. + +Vitzi: +Vitzi o Bitzi est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Vitzi, s'acatata a 550 metros supra su mare e bistana 3.149 pessonese. +Istoria +Su printzipiu de sa idda cheste in sa preistoria. Sa prima via chi eniti numenata este i su 1170 chin su numene Bitthe. +I su Medioevo Vitzi este sa capitale de sa curatoria de su Giudicatu de Gaddura, dopo i su XIV seculu intrata in su Giudicatu Turritanu. + +Bolòtana: +Bolòtana est una idda de sa Provìntzia de Nùoro e zughet 3.276 abitantes. + +Bòrore: +Bòrore est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 2.352 bividores. + +Dèsulu: +Dèsulu est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Brevìe, s'agatat a 886 metros subra su mare e jughet 2.887 bividores. + +Durgali: +Durgali est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro, s'agatat a 400 metros subra su mare e jughet 8.514 bividores. + +Duarche: +Duarche est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 764 bividores. + +Garteddi: +Garteddi (in italianu "Galtellì") est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 35 metros subra su mare e jughet 2.471 bividores. + +Lei: +Lei est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro, s'agatat a 500 metros subra su mare e jughet 601 bividores. + +Lodè: +Lodè est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 345 metros subra su mare e jughet 2,164 bividores. + +Lùvula: +Lùvula (connotta fintzas comente Lùgula, in italianu "Lula") est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in Barbagia, s'agatat a 521 metros supra de su mare e jughet 1.647 de popolatzione. +Est istada un'importante tzentru minearàriu, sa mina de "Guzzurra" est istada abberta dae sos Romanos, sa mina de "Sos enattos" at serradu de produire unos deche annos faghet. +Cun custas minas, Lùvula, cun àteras biddas de Sardigna, est parte de su "Parco Geominerario della Sardegna", decraradu patrimòniu de s'umanidade dae s'UNESCO. +Lùvula est connota pro "Santu Franziscu" e meda zente onni annu venit a bisitare sa crèsia e sas cumbessias, a fàghere sas novinas a su santu de sos poveros. +Sa festa, est affestada dae sos "Bovoreddos" de Nùgoro chi che l'ant furada a Luvula, festa chi in passatu colliat meta dinari, difatis in Nùgoro b'est su dìtziu chi narat "a ti vìdere priore de Santu Franziscu". +Tradiziones: "su ballu e sa vaglia" una cerimonia chi acchiana in processione pro che occare s'ocru malu a sa pessone chi lu teniat. +Prus imporatante pro s'istudiu chi n'est istatu attu est su "Battiteddu" una mascara de carasecare, vesita de pedde de erveche o de mascru, su mucatore in conca, chin sa cara pintata de carvone. In sa petorra picat sos marrazzos e appena sutta su chetu puzzone ortatu, chi est una entre de erveche prena de sambene e abba. In sa processione li veniti instamaptu pro li acchere issire su sambene chi nd rughet a terra pro l'accher proicare. +Lu sichin sos battileddos, omines vestitos de eminas gatias, sa cara pintata de carvone sichin cantante un lamentu de mortu, pichan ifattu una bamboledda de istrazzos chi la daen vasare a sa zente in su caminu. +Un istudiu narat chi sa maschera de su Batileddu est un ritu anticu ritu Dionisiacu de lebeddu, +Zente connota de sa idda e Luvula: Pauleddu Calia scenografu de Federico Fellini, istat in Parigi inuve sichit in s'arte sua. +Libros: "Le bacchette di Lula" de A. Bernardini. + +Noragugume: +Noragugume est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 378 bividores. + +Ortzai: +Ortzai est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai e jughet 1.046 bividores. +Orzai est una vidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai e istana 903 pessones. +Non semmus gai praticos a iscrivere in sardu, ma provamus gai tottu prima de nok'irmenti-are sas allegas a sa moda e vidda.. +Osas iscrittas in orzaesu non bindada e tando kri-ammus de l'iscrivere -ommente lu -istionamus. +"Per trascrivere l'effettiva pronuncia olzaese e non essendoci nelle lettere dell'alfabeto la corrispondenza per il colpo di glottide caratteristico della nostra parlata useremo il trattino ( - )". +"Il colpo di glottide sostituisce la ( c ) o la ( k ) delle altre parlate sarde" +Comminzammus un sos numenes de sor meses: +ghennarzu, vrearzu, marzu, aprile, maju, lampadas, trivulas, agustu, -appidanne, santu gavini, sant'andria, nadale. +sighimus un sos numenes de sa -ida: +lunis, martis, me-uris, zovia, -enepra, sapadu, dumini-a. +sos numeros suni -ustos: +unu, duos, trese, battoro, -imbe, sese, sette, otto, nove, deghe. +vinti, trinta, baranta, -imbanta, sessanta, settanta, ottanta, novanta, -entu. + +Onanie: +Onanie est una bidda me sa Meria o Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'acatat a 482 metros supra de su mare e jughet 473 bividores. + +Onieri: +Onieri est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 478 metros subra su mare e jughet 959 bividores. + +Osidde: +Osidde est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 266 bividores. Famosa est pro suas construcsiones de pedras e bias desertas. + +Pasada: +Pasada est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 37 metros subra su mare e jughet 2.394 bividores. + +Silanos: +Silanos (Silanus in limba italiana) est unu comune italianu e est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro. Naschet subra 'e una sedda a 432 metros subra 'e su mare, in d'unu zassu de 48 kmq e faghe parte de sos montes de su Màrghine e jughet 2.181 abitantes. +Dae su 16 de maju de su 2011, su sìndigu 'e sa 'idda est Luigi Morittu. +Su zassu in ube commo s'agàttat sa 'idda, resùrtada abitàda dae su tempu 'e sos nuràghes. A tando s'antìga 'idda romana, s'agattaìada accùrzu a ube commo best sa gava 'e sa carchìna. In antighidàde, fìnas a pàgos ànnos commo, in sa gava bi fidi su furru 'e sa carchìna; segùndu una traditziòne si nara chi b'èppan tribagliàdu sos presonèris chi fin condannàdos a sos tribàglis fortzàdos, invèze sa gava est bistàda abèrta da sos padres de s'ordine Cistercense. Incùe bi tribagliaìan sos padres, e solu dopo sa gava est bistada aberta a su restu 'e sa zente 'e sa 'idda. +In cussu zassu 'e tottu sos Cistercensos de Cabuabbas (Sindia, han fraigàdu sa crèsia de Santu Larettu (XII sec.) +In su tempus giudicale sa 'idda 'e Silanos, a tando Sjlano, faghìat parte de sa curadoria de su Màrghine, e appartenìada a su giudicato di Torres o de su Logudoro. +Silanos si càmpat allevànde su bestiàmene e cun s'artigianàdu tipicu: faghìnde tappettos, durches e pane. Su terrìnu, meda 'onu, es prantàdu a orzu, fae, olìa, bide e àrbules de frutta. Su campu est prenu de àrbules de piràstru, meda de custas sun bistàdas innestadas a diversas calidàdes de pira. +Istoria. +Su territoriu est bistadu popoladu finzas dae sos tempos de sa preistoria. Commente jai nadu in subra lu dimostran sos repertos chi s'agattan commo: Santa Sarbana (nuraghe, puttu sacru, tumba 'e sos gigantes de Pedra Pinta), sos bettiles de Santu Larettu e sos nuraghes Corbos, S'ulivera e Madrone. +In su tempus giudicale sa 'idda 'e Silanos, a tando Sjlano, faghìat parte de sa curadoria de su Màrghine, e appartenìada a su giudicato di Torres o de su Logudoro. +In su 1259, morta sa giudicessa Adelasia, sa curadoria, cuntesa tra sos Doria e sos Arborea, benit posta in su giudicato de Arborea. +Sa villa passa gai a su visconte de Narbona in su 1410, in su 1420 in mano a sos aragonesos, che l'han dada poi a su valenzanu Bernardo Centelles commente feudo. +In su 1439 benit zedida a Salvatore Cubello, intrande a faghe parte de su marchesato de Oristanis finas a su 1478. +Dae custu momentu, sa 'idda torrada a bintrare in sa contea de Oliva, infeudadu prima a sos Centelles, diventados contes de Oliva in su 1449, e poi a sos Borgia. +Una 'orta estinta sa famiglia, sa villa benid dada a sos Pimentel con Maria Giuseppa, s'erede de sos Borgia e muzzere de Pietro Tellez Giron. In manu a custos ad'abbarare finzas a su 1843, cando benid riscattadu su feudo. +Segundu a commente es bistadu partidu dopo dae su guvernu sardo-piemontese, Silanos benid assegnada a sa provincia de Cùllieri. +In su 1848 benid compresa in sa divisione amministrava de Nuoro, e in su 1859 in sa provincia de Tattari, cirdondariu de Nuoro e mandamentu de Bolotana. Una 'orta fatta sa provincia de Nuoro in su 1927, sa 'idda 'intrada a faghe parte de custa provincia. +Istemma de sa 'idda. +S'istemma de Silanos est de su matessi tipu de tottus sos istemma araldicos de sos comunes sardos. Infattis est cumpostu da unu iscudu franzesu (sannitico) postu subra de duos rampos de chercu e de lavru, presos dae unu presorzu de tres colores: 'irde, biancu e ruju, sos colores de sa Repubblica Italiana. Subra 'e tottu best posta una corona fatta commente una turre de pedra con fundu ruju. +S'iscùdu est divìsu in dùas pàrtes: una in susu e una in bassu. In sa 'e subra si che 'ìede sa crèsia de Santa Sarbana cun su nuraghe in palas, in d'una bella die cun su chelu lìmpidu e s'erba 'irde in pese; sa parte 'e bassu est in colore ruju e in mesu si bìede unu màttulu de trigu cun sette ispigas in colore 'e oro, presu dae unu presorzu in colore 'e chelu. + +Sindia: +Sindia est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Planargia e jughet 1.971 bividores. + +Thiniscole: +Thiniscole est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia e jughet 10.954 bividores. + +Sòrgono: +Sòrgono est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in su Mandrolisai, s'agatat a 700 metros subra su mare e jughet 1.761 bividores. +L'agatamus propriu in su centru geograficu de s'isula e podet essere cunsiderada sa bidda sa prus importante de su Mandrolisai. Difatis b'est s'ispidale, sa pretura, s'ufisciu de collocamentu, s'isetoria, e ateros servitzios de riferimentu pro tota sa leada coment'e sas iscolas: +s'iscola materna, +s'iscola elementare, +s'iscola media, +Su liceo iscientifico frades Costa-Azara, +S'istituto professionale superiore pro sa masseria, +Sa sede gemmada de s’universidade de Casteddu “ facultade de informatica”. +Archeologia. +Sos nuraghes : Nurake Biru 'e Concas,Nurake Calamaèra , Nurake Costa 'e Feùrra, Nurake Crastutòrro, Nurake Crebos, Nurake Crecos, Nurake Cungiau 'e su Crèccu, Nurake Funtana Frida, Nurake Funtana Morta, Nurake Ghenna 'e Pranu, Nurake Grùghe, Nurake Iscalas, Nurake Lò, Nurake Niu 'e Cròbu, Nurake Orrubiu, Nurake Pastoreddu, Nurake Prànu, Nurake Santu Giàccu, Nurake Santu Perdu, Nurake Su Angiu o Molimènta, Nurake Talalù, Nurake Talei, Nurake Tanca Sa Cresia, Nurake Terriscana. +Tumbas de Zigantes : Cungiàu 'e Tòre, Funtana Morta, Ghènna 'e Prànu Pastoreddu ,Santu Perdu, Serrazzàrgiu, Su Ebregàrgiu, Talei , Trodolossài . +Domus de janas: Pardu 'e Cresia, Perdonighèddu, Santu Loisu, Saùri . +Menhir: Biru 'e Concas. +Zassos de 'idere +Logu de mesania de sa Sardigna zassu Funtana de Meurra e foresta Massanì, cheja fora de bidda de San Mauro chin sos “muristenes”, cheja fora de bidda de santu Giagu, cheja fora de bidda Nostra Segnora de Itria, foresta S.Loisu e-i s'oasi naturalistica in sa leada de Bardacolo (logu ue si pesat su chervu sardu), foresta monte “Littu”, “Serra Longa”, funtana de “Perda 'e manza” . +Zassos culturales +Museo de sa linna(in fase di allestimento), Istazione ferroviaria de sa linea Casteddu-Sorgono (architettura de ingegneria ferroviaria de sos urtimos 'e s'800 chi che colat in logos galanos e ispetaculares. Cantaru Pisanu de su 1600 in su 'ighinadu “Funtana Lei”. B'at, pius de totu in su 'ighinadu “Forreddu”, paritzos esempios di architetura domestica aragonesa ; Domo Carta 'e su 1600 propriedade Sias. Di istraordinaria bellesa sa cheja fora 'e bidda de S.Mauro chin su rosone de istile Pisanu pius mannu 'e tota s'Italia, e-i sos "Muristenes" impitados sas dies de sa festa pro espositzione de sas cosas fatas in su logu. Sa cheja 'e Santu Jagu, fata dae sos Romanos. La cheja de s'Itria chi dae un'altaria dae pius a mancu de 1000 metres permitit una panoramica istraordinaria. + +Teti: +Teti est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 714 metros subra su mare e jughet 807 bividores. + +Tìana: +Tìana est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 564 metros subra su mare e jughet 584 bividores. + +Tonara: +Tonara est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Brevìee de su Mandrolisai, s'agatat a 950 metros subra su mare e jughet 2.397 bividores. In Tonara est naschidu su poeta Peppinu Mereu e s'avvocau e rivoluzionariu in Casteddu in su 1732 Vicenzo Cabras. Es connotta po sa produtzione de su turrone e de sos sonaggios. +Populatzione. +Bividores. +Sos bividores de Tonara, in totu 2.145 in su 2010, si muttint tonaresos. +Dialettu. +Su dialettu de sa limba sarda faeddada in Tonara assimigiat a su de sas biddas lacanantes comente Dèsulu, Aritzu, Brevìe +Economìa. +Tonara est famada pro sa produtzione de su turrone e de sos sonaggios. Mancari chi sa bidda siat inghirada dae arbures de castagnas e de nitzolas, custos non sunt isfrutados a iscopu economico. +Territòriu. +Tonara comente la connoschimus como est dividida in tres riones antigos: Arasulè, su prus mannu pro bividores e tirada, Toneri chi conservat galu domos antigas comente sa "Domo de is Porru" e Teliseri (o Taliseri) su prus pitticu. S'urtimu rione, su Pranu, fit còstruidu in su 1900. +Istoria. +Preistoria. +Su numene Tonara est antigu meda e forsis benit dae su gorropu de carcare de su Toni, o forsis dae una peraula accadica chi inditat sas funtanas (chi sunt medas in Tonara). In su sartu s'agattant sa domo de janas de "Is Forreddos"(3200-3000 a.C.) e sa losa in sa ruta de "Pitzu 'e Toni". +In Tonara s'aggattant sas ruinas de una antiga bidda de su periodu nuragicu in "Idda intr'Errios", "Tracullau", "Trocheri" e "Gonnalè". +Arte e curtura. +In tonara b'ant sas domus de janas de "is Forreddos ( 3200-3000 a.C.) +Sa Cresia de Santu Crabiele(su patronu):costruida in su XVII e ricostruida in su XIX. +Atteras Cresias funti Sant'Antoni,Santa Maria,Santu Giaccu,Santu Trebestianu e Sant'Anastasia. +Costumene de sa femmina. +Sa camisa de tela +Palettas de seda +Su tzippone +S'abratzeddu de furesi orrubia +Sa chinta de furesi o panno orrubiu fattu bellu cun s'arreffettu e s'orrolu +Su deventale de seda +Costumene de su mascu. +Sa berritta longa de pannu nieddu +Sa camisa de tela o linu +Su zippone de furesi orrubia +Sa este 'e pedde de agnone o de crabittu nieddu +Sa cardagula de furesi niedda +Sos carzones de linu arbu +Sas carzas de furesi niedda + +Torpè: +Torpè est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 24 metros subra su mare e jughet 2.719 bividores. + +Pau: +Pau est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de sa Marmilla, s'agatat a 315 metros subra su mare e jughet 326 bividores. + +Arriora: +Arriora est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 9 metros subra su mare e jughet 2.137 bividores. + +Bobadri: +Bobadri o Baradile est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 165 metros in pitzu de su mare e tenet 95 bividores. +Est famadu pro essere su comunu minore de sa Sardigna. +Ligas a foras. +Giassu Ufitziale de su Comune de Baradìle + +Boàtiri: +Boàtiri (nòmene ufitziale Baratili San Pietro) est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 1.251 bividores. + +Bidoniu: +Bidoniu o Biduniu est una bidda de 159 bividores, situada in sa Provìntzia de Aristanis. Est su comune prus pitsiriddu de tota Sardinia. + +Cùllieri: +Cùllieri est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e jughet 3.146 bividores. + +Mragaxori: +Mragaxori est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 351 metros in pitzu de su mare e tenet 892 bividores. + +Arruinas: +Arruinas est ua bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 365 metros in pitzu de su mari e teidi 825 bividorisi. +Ruinas est' u idda situada in sa regione storica de sa Barbaxiana. Sa cultura Arruinesa e'prossima a cussa de sa Barbagia(Barbagia-Mandrolsai. Cun Samugheo funti i biddasa de su cunfini naturalli de sa provizia de oristanisi .Sa limba e' de su centru de sa Sardignia, cun appartenenzasa a su Barigadu.Sa idda prusu accanta esti Samugheo. + +Sàgama: +Sàgama est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Planargia, s'agatat a 347 metros subra su mare e jughet 204 bividores. + +Arcidanu: +Arcidanu (fintzas Acidrànu), in italianu "San Nicolò d'Arcidano "est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 2.912 bividores. + +Santa Justa: +Santa Justa est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 4.408 bividores. + +Iscanu: +Iscanu est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Montiferru, s'agatat a 385 metros subra su mare e jughet 1.600 bividores. +Naschet a sos pes de su Montiferru, ind una de sas zonas prus sanas de s'isula a 380 mt. subra su livellu 'e su mare, da in ue ch'est attesu solu pagos chilometros. Creschidu in su cratere de un'antigu vulcanu mortu, ponet fundamentos subra roccas basalticas e trachiticas. Su territorriu sou est ispartu tra montes, montrigos e baddes pittorescas in mesu 'e cales current bundantes rios. +Sa 'idda est situada ind unu puntu istrategicu in prenu territoriu e monte. Su monte pius bartu est "Sa Pattada" (980 mt), da in ue si gosant vistas isconfinadas a solu 30 minutos de escursione. +S'ispiaggia prus affacca est a solu 15 minutos de macchina. +Fazile de raggiunghere da tantos zassos, est ebbia 18 Kms attesu da s'incrociu de Macumere de sa 131. Macumere de sa 131. +Pro chie preferit sa friscura 'e sos buscos b'hat una meravigliosa pineta a sos aforas de idda, o, a solu 4 Kms attesu, sos benales de Sant Antiogu addattu pro rebottas in sa friscura cun funtanas de abba frisca in dogni chizzone. +Pro sos appassionados de istoria, su territoriu de Iscanu tenet differentes sittos archeologicos. Su prus importante de tottus est su situ Nuraghe Nuracale , una costruzione nuragica quadrilobada cund una turre centrale, dae pagu tempus rivalutada pro s'importanzia sua e oggettu de iscavos archeologicos internatzionales. B'hat finzas necropolis prenuragicas cramadas Domus de Janas (domos de sas fadas) o Furrighesos, numerosas "tumbas de zigantes" ispartas in tottu su territoriu e unu numeru tra sos prus bartos de Sardigna de Nuraghes (unos 50) sa maggiore parte pero' quasi cumpretamente dirruttos. +SA GASTRONOMIA +Est ricca de mandigos da sos sabores antigos. Su piattu tipicu est sa timballa de arrosu, una fromma de arrosu reprena de petta e ortalizias. +Sa coltivazione de s'olia e sa 'ide dat un'ozzu saboridu e unu 'inu de calidade superiore. +Su pane e sos druches (amaretos, tiricas, pabassinos, pane 'e saba), benint ancora fattos cun metodos artigianales. +Tra tottu sos casos, su chi prus tenet meritu est su "casizzolu 'e su montiferru", da sa fromma caratteristica a pira, derivadu da su latte de 'acca e su "pilotu", s'autenticu casu de arbeghes sardas. + +Sèdilo: +Sèdilo est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu, s'agatat a 288 metros subra su mare e jughet 2.445 bividores. + +Sèneghe: +Sèneghe est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Montiferru, s'agatat a 305 metros subra su mare e jughet 1.972 bividores. + +Senis: +Senis est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 256 metros in pitzu de su mare e tenet 576 bividores. + +Sinnariolo: +Sinnariolo est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Montiferru e jughet 173 bividores. + +Siamajori: +Siamajori o Siimajori est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 996 bividores. + +Siamanna: +Siamanna est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 863 bividores. + +Siapicia: +Siapicia o Siipicia est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 376 bividores. + +Simaba: +Simaba o Sìmala est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 366 bividores. + +Simaghis: +Simaghis est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 12 metros in pitzu de su mare e tenet 2.157 bividores. +Cultura. +Sa bidda est connotta pro sa Sagra de s'Arrosu chi si organizat in su mesi de Donniasantu. A patti custu sa bidda est connotta fintzas pro su Carrasegare organizadu in crai rievocativa de unu fatu realmenti sutzediu, e si tzerriat "Sa Coia de Tziu Damus". +Custa festa arruidi generalmente in su sabudu de sa xida de matisi grassu. Sa festa cunsistit in d'una coia de duos isposus (issa atta e prenitedda, issu bascìu e langiu). Sa coia est celebrada dae unu atori chi fingit de essi su sindigu, e tottu sa bidda partecipat bestendisìa, aicci commenti is isposus, cun bestiris de sa traditzioni pastorali. Sa processioni de sa coia passat in sas rugas de su tzentru istoricu e finit cun sa cena de sa coia, innui totus is partecipadoris si bettint de domu sa cadira e sa cosa de pappai aicci commenti nara sa traditzioni. +Totas e duas sas festas funtis organizadas e postas in essi dae s'Associatzioni Turistica Pro Loco de Simaghìs. +Un'attera importanti manifestatzioni chi si svolgit in sa bidda de Simaghìs esti su "Mraxani rumor fest", unu cuncertu chi esti arribau in su 2010 a sa sua quarta editzioni. Organizzau, cun s'aggiudu de su Comunu e dae sas atividades locales, dae sos giovanes de s'omonima associatzioni chi funtis arrannescius a bettire in sa bidda insoru artistas famosus commente CapaRezza, Motel Connection, The Wailers, 99 posse e medas atteros. +Amministratzioni. +Sindigu : Frantziscu (Cicci) Cossu; +data de eletzioni : 31-5-2010; +partidu : lista civica; +mandadu : segundu +Geografia. +Sa bidda de Simaghis s'agattat in su pranu de su Campidanu majori, innui su frumini Tirsu arricidi is abbas de s'arriu Santa Elena (o arriu de Biddaubrana). +Istoria. +Su territoriu de Simaghis fudi bividu giai dae sa Preistoria, commente testimongiant is repertos archeologicos agatausu innìa. Is zonas archeologicas funtis: +In su periudu Giudicali Simaghis fadiat parti de s'omonima Curadoria aintru de su Giudicau de Arborea. + +Sini: +Sini est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Marmilla e tenet 564 bividores. + +Siris: +Siris est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 249 bividores. + +Soddie: +Soddie est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu e jughet 135 bividores. + +Sabarussa: +Sabarussa est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 2.493 bividores. + +Sorradile: +Sorradile est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu, s'agatat a 350 metros subra su mare e jughet 497 bividores. + +Sune: +Sune est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Planargia e jughet 1.237 bividores. + +Tadasune: +Tadasune est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu, s'agatat a 180 metros subra su mare e jughet 179 bividores. +Fintzas a s'annu 2008 bi fit su museu de sos instrumentos musicales anticos de don Juvanne Dore, chi fit connottu dae medas istudiosos de su mundu intreu. Como, dae cando don Dore es mortu, su museu es cunzau proite sas amministratziones publicas, sa diocesi e sa familia Dore no si ponen de accordu pro lu torrare a aperrere. + +Terraba: +Terraba o Terrarba est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu, s'agatat a 9 metros in pitzu de su mare e tenet 10.332 bividores. + +Tinnura: +Tinnura est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Planargia, s'agatat a 328 metros subra su mare e jughet 272 bividores. + +Tramatza: +Tramatza est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu, s'agatat a 19 metros in pitzu de su mare e tenet 998 bividores. + +Ula: +Ula est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu, s'agatat a 348 metros subra su mare e jughet 634 bividores. + +Uras: +Uras est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu, s'agatat a 23 metros in pitzu de su mare e tenet 3.084 bividores. + +Useddus: +Useddus esti ua bidda de sa Provìncia de Aristanis, s'agata a 289 metrusu inpitzu de su mari e teidi 933 bividorisi. + +Santu Antoni Arruinas: +Santu Antoni Arruinas est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 454 bividores. + +Bànari: +Bànari est una bidda de 677 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Tàtari. + +Zeddiani: +Zeddiani (fintzas Tzeddiani o Zeddiai) est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 1.190 bividores. + +Zrofolliu: +Zrofolliu (fintzas connotta comente Tzorfoliu o Tzorfuliu) est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 1.157 bividores. + +Ogiastra: +S' Ogiastra (in s'antigoriu puru Barbagia Trigònia, immoe in campidanesu Ollastra e in logudoresu Ozzastra) est una zona chi s'agatat in sa banda tzentru-orientale de Sardigna inoghe si faeddat unu sardu chi est unu imbescuru intra campidanesu e logudoresu, allàcanat cun sa Barbàgia de Ollolai, su Mandrolisai, sa Barbàgia de Brevìe, sa Barbàgia de Seulu e su Sarrabus. +Saa biddas chi la cumponent sunt: + +Barbàgia de Ollolai: +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Barbàgia de Brevìe: +Sa Barbàgia de Brevìe (mutida puru Barbaza) est una de sas tres Barbagias, allàcanat cun s'Ogiastra, sa Barbagia de Ollolai, su Mandrolisai, su Barigadu, sa Barbàgia de Seulu e su Sarcidanu. +Sas biddas chi la cumponent sunt: Brevìe, Aritzu, Dèsulu, Tonara, Gadoni, Meana. + +Barbàgia de Seulu: +Sa Barbàgia de Seulu est una de sas tres Barbagias e est s'ùnica in ue si faeddat unu sardu de tipu campidanesu, allàcanat cun s'Ogiastra, sa Barbàgia de Brevìe e su Sarcidanu. +Sas biddas chi la cumponent sunt: Seulu, Seui, Ussassa, Sàdili, Istertzili. + +Baronia: +Sa Baronia est una zona de sa Sardigna nord-orientale e allacànat cun sa Barbàgia de Nùgoro, sa Gallura, su Montacuto e sa Costera. +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Lòcula: +Lòcula est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 26 metros subra su mare e jughet 540 bividores. + +Mandrolisai: +Su Mandrolisai (o Barbagia 'e Mandrolisai) est una regione de sa Sardigna tzentrale chi allacanat cun s'Ogiastra, sa Barbàgia de Brevìe, sa Barbàgia de Ollolai e su Barigadu. +Sas biddas chi lu cumponent sunt: Atzara, Sòrgunu, Ortueri, Samugheu, Tonara, Dèsulu. + +Barigadu: +Su Barigadu est una regione de sa Sardigna tzento-otzidentale, allàcanat cun su Mandrolisai, sa Barbàgia de Ollolai, su Màrghine, su Campidanu de Aristanis, sa Marmilla, su Sarcidanu e sa Barbàgia de Brevìe. +Sas biddas chi lu cumponent sunt: Abbasanta, Bidumajore, àllai, Ardaule, Biduniu, Boroneddu, Busache, Fordongianus, Bilartzi, Neunele, Norghiddu, Nughedu, Paule, Sèdilo, Soddie, Sorradile, Tadasune, Ula, Biddanoa Truschedu. + +Neunele: +Neunele est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu e jughet 791 bividores. + +Màrghine: +Su Màrghine est una regione de su tzentro-nord de Sardigna e allàcanat cun sa Planargia, su Meilogu, sa Costera, sa Barbàgia de Ollolai, su Barigadu su Campidanu e su Montiferru. +Sas biddas chi lu cumponent sunt: Macumere, Silanos, Bolòtana, [puru Birori,Lei, Bòrore, Duarche, Noragugume. + +Martin Weinek: +Martin Weinek est nasciu a Leoben su 11 de làmpadas de su 1964. Est attori, doppiadori, enologu, viticoltore, regista e imprenditori austriagu. +Carriera. +Formau de su 1983 a su 1986 de su Prof. Peter P. Jost, si poniri a fai teatru a cumentzai de su 1986 po calincuna produtzioni viennesa. Su primu compitu pitticheddu in unu film est stetiu cussu de s'ascensorista in su film "Nachsaison" (Bassa stagioni). +In su 1987 si pigara una pati in s'opera teatrali "Der Lechner Edi schaut ins Paradies" de Jura Soyfer a sutta a sa regia de Georg Mittendrein po su festival "Ruhrfestspiele Recklinghausen" e sa pati de su spazzinu in su film "Müllomania" de Dieter Berner. +In mesu a su 1988 e a su 1989, est stettiu ingaggiau a su Jura-Soyfer-Theater a Vienna e puru po traballus prus pitticcheddus, e traballara cumenti regista, direttori artistigu e produttori. In su 1989 est in sa serie televisiva austriaca "Calafati Joe". De su 1990 a su 1991 est direttori artistigu de su Hernalser Stadttheater a Vienna. +De su 1999 arribat sa popolaridadi sua in Italia gratzias puru a sa serie televisiva austriaca "Il commissario Rex". + +Stampaxi: +Stampaxi est unu de is cuattrus cuartieris de Casteddu. + +Sìligo: +Sìligo est una idda de su Meilogu in sa provinzia de Thattari. Su nomene de sa idda est fentomadu (dae su XImu- a su XIIImu sec.) in sos condaghes de santu Nigola 'e Truddas (Semestene e de Santu Migheli de Salvennor Piàghe), in cussos documentos su nomene est registradu in diversios modos tipu: "Siloque, Siloce, Silogi, Siloke, Siligo, Silogue, Sologe, Silogne, Sologe, Diloche, Siloghe, Syloge, Siliche, Siloche, Siliguis, Siliguo, Sjloghe, ecc." + +Germersheim: +Germersheim, sa tzidadi de is "lillus" e de is "arrossinyolus", esti un centru cun prus de 20.000 bividoris in sa rejoni de sa Renania-Palatinau, in Germània. Esti una tzitadi libera de is ligas cumenti una tzitadi principali de su propriu distretu. In su passau fuet una tzitadi de sordàus. + +Gavinu Còntene: +Tiu "Gavinu Contene" (Gavino Luciano Contini) fit naschidu in Siligo su 12 'e nadale de su 1855, in d'una domitta (chi est ancora intrea) in sa parte pius antiga de sa idda in sa zona 'e “su Runaghe”, ed e' mortu su 27 de triulas de su 1915. +Est istadu forzis su poete de gala pius mannu de Sardigna, de seguru su pius bene cherfidu. +Fidi istimadu meda dae sos collegas chi lu jamaiana: "de sos poetas su mastru", "su zigante" e "altu monte". Sunu memorabiles sas disputas chi haiat cun tiu Zuseppe Pirastru e tiu Antoni Cubeddu, cun Barore Testone, Pitanu Morette, tia Maria Farina e Antonandria Cucca. +Pagu prima de morrer in su 1915, ada iscrittu 22 ottavas (in ottava rima serrada) chi fini istatas pubbricadas in Tàtari in su 1929 cun su titulu:" Discursu de Gavinu Contini et sa morte chi benit a l'avvisare essende arrivada s'ora sua". Su poete immaginat de faeddare cun sa Morte e con Deus. In sa 18ma ottava su poete saludat sa idda sua e si augurat de resessere, cun s'ajudu de sos santos e de sa Madonna, a si salvare s'anima, e a sa fine Deu lu assolvet e issu lu ringraziat. A parte custu cumponimentu e calchi littera (in rima), comente pro tottus sos poetes cantadores che a isse, sa mazore parte de sa produzione est bistada tramandata grazie a sos appassionados chi haian sighidu sas garas e chi si las ammentaiana. In d'ogni casu de tiu Gavinu sun istadas pubricadas duas antologias contivizadas dae duos silighesos, sa prima in sos annos 60 dae Antoni Carta e s'attera in su 1983 dae don Giommaria Dettori. +Bisonza de tennere in contu chi sas ottavas, tramandadas a memoria de omine, bortas meda sunu diversas una dae s'attera e a bortas non semus mancu seguros de s'attributzione de zertas ottavas. +Wikisource. +Category:Poesias de Gavinu Contene +Poesias. +GAVINU CONTENE e SERAFINU PINNA DE THIESI +"Silighesos ponidebos in luttu +chi su caddu famadu contad molstu, +a currer in thiesi l'hana postu +e colcorija manna si c'ha juttu +sa sorre lu pianghed a succùttu +nende: "a frade meu chie l'ha molstu?" +Naradebilu: Chie ha molstu a GAVINU +e su jamadu Pinna Serefinu!" +"Cagliadi Serafinu mattimannu +o tue puru ti contas poeta? +Si ti ponzo in s'imbiligu un iscetta +mantenese a thiesi a binu un annu; +caglìàdi e bae nende "Ite dannu! in thiesi falàda è sa saetta..." +Su lampu chi ha colpidu a serefinu +fid su lampu de Contene Gavinu!" +Atera versione: +"Cagliadi Serafinu mattimannu +ello tue puru ti contas poeta? +Su inu ja lu buffas chena ingannu +e mancu sutta 'e pes ti che lu etta' +Si ti ponzo in s'imbiligu un iscetta +mantenese a Thiesi a binu un annu; +e si ti ponzo un'iscetta in renes +a Thiesi un annu a binu mantenes " + +Literadura sarda: +Est sa literatura iscrita in cale si siat bariante de sa limba sarda o de sas limbas faeddadas in Sardigna, ma finas sos iscrittos de autores sardos in atteras limbas. +Origines. +Sos primos documentos inue sun presentes sas prima peraulas in sardu sunu istados iscrittos in su Xmu seculu. Si trattat de sos attos de regalia fattos dae sos Judikes a sos varios cunventos de i-su continente europeu e de i-sos condaghes chi fini documentos amministrativos, cumpilados dae i-sos padres. +Testos identitarios. +Unu de sos primos documentos pubbricos, iscrittu cumpletamente in sardu, est su codice de sas Legges comunales de Tàtari (Statuti Sassaresi). Sas versiones pius antigas sun duas, una iscritta in latinu, s'attera in sardu. In sa pergamena iscritta in sardu b'est marcada sa data 1316. Custu documentu est de grande valore pruite testimonzat de comente fit regulada sa cosa pubbrica in su comune liberu de Tàtari. Custu codice est bistadu pois adottadu dae atteros comunes sardos. +Sempre in su XIVmu seculu Mariano IV haiad promulgadu sa Carta de Logu, chi ateru no est si no su Codice de sas legges de s'Istadu de s'Arborea. Sa carta est bistada poi modificada e aggiornada dae sa fiza de Mariano Eleonora. Sa legges de Arborea sunu cunsideradas tra sas pius interessantes in su panorama internatzionale de i-cussu tempus. + +Barore Sassu: +Tiu Barore Sassu fit naschidu in Bànari (1891-1976). Fit unu poete de grandes abilitades, fit meda ironicu e punghinosu, in d'unu zertu sensu ammentaìat a tiu Gavinu Còntene. In gioventude haìat cumbattidu in sa Ima gherra mondiale e l'haian fattu puru presoneri. De sa presonia tiu Barore hat raccontadu unu tentativa de fuga cun d'una serie de ottavas. +Una ottava de tiu Barore. +In d'una gara 'e poesia cun sos poetes Remundu Piras e Piredda, dae su pubblicu calicunu haiat lanciadu una pumata, chi paret fit diretta a Piredda, invetzes hat leadu in pienu a tiu Barore, chi fit andende a ripondere in tema. Ma comente hat rezidu sa pumata s'est bortadu ai cussu de su pubblicu e l'hat nadu: +Su inari chi in sa pumata has ispesu, +s'idet chi lu tenias de avanzu, +si aist juttu su brazzu a unu ganzu, +non m'aisti centradu dae tesu. +Sas manos juttas che i-su milesu, +chi cun sos pes contaiat s'aranzu, +e cantos semenes jughet sa pumata, +t'intren ferros de punta e de atta. + +Elena Ledda: +Naschida in Selargius in su 1959, Elena Ledda ja dae minore hat contivizadu s'istudiu de sas artes e de pretzisu de sa musica. Difattis hat istudiadu in su conservatoriu de Cagliari s'oboe e su cantu. Cun sos annos cando est bennidu su momentu de seberare issa hat preferidu a una carriera de soprano su cantu sardu. +In su 1979 hat bogadu su primu discu ""Ammentos"", umpare a Mauro Palmas chi est istadu su cumpagnu de trabagliu de sempre. Cun isse creeidi su gruppu jamadu Suonofficina, in cui hant isperimentadu formas noas de su cantu sardu cun arrangiamentos noos. Paret chi sos istudios chi hant fattu Mauro e Elena siant in calchi modu cullegados cun cussos fattos dae Luciano Berio in su 1964 in sos Folk Songs chi haiat iscrittu pro sa muzere sa cantante mesusopranu Cathy Berberian, cantos populares de varias natziones de su mundu. In mesu ai cussos cantos b'haiat puru unu muttu sardu intitoladu Mottettu de tristura cantadu dae sa Berberian cun originalidade e sentimentu. In cussu cantu si notant ja unu zertu tipu de arrangiamentu chi hat a influenzare isperienzias de su crossover chi si sunt isviluppadas in sa musica folcloristica dae sos annos 80 in poi. +In su 1984 est bessidu s'album ""Is Arrosas"". In cussos annos Elena Ledda s'est fatta connoschere dae su pubbricu sardu de massa bessende ortas meda in Videolina in su programma televisivu Sardegna Canta. Ma in su matessi tempus issa hat continuadu a chircare attera istradas, infattis in cussos annos collaborat cun artistas comente Andreas Vollenweider, connottu comente su re de sa new age. Intantu su gruppu Suonofficina diventat Sonos. +Poi 'e sa morte 'e Maria Carta in su 1994 Elena est diventada s'erede naturale de sa cantante de Siligo. +Ultimamente in su 2006 Elena e Mauro Palmas hant iscrittu e prodottu unu progettu nou jamadu "Visioni di Sardegna", inue sunt assemblados filmados antigos de Sardigna recuperados in s'Istituo Luce restaurados sutta sa direzione de Rodolfo Roberti han sonadu 18 musicistas. +Umpare a Sonos, Elena hat collaboradu cun diversos artistas tipu: Fabrizio De André, Lester Bowie, Don Cherry, Andreas Vollenweider, Savina Yannatou, Maria del Mar Bonet, Paolo Fresu, Noa , Andrea Parodi, Antonello Salis, Rita Marcotulli, Riccardo Tesi e Gavino Murgia. + +Nostra Segnora de Mesumundu: +Sa cheja de Nostra Segnora de Mesumundu (jamada finas Santa Maria di Bubalis) est collocada in s'omonima area archeologica, in territoriu de Siligo in Provìntzia de Tàtari. Su tempiu est istadu fraigadu in su VI sec. d.C., a sos tempos de su paba Gregoriu su Mannu subra de sos avanzos de unu insediamentu de epoca romana (II sec. d.C.). +In su 1063 fit in s'elenco de sos benes cuntennidos in s'attu de donazione fattu dae Barisone I a favore de sos padres Benedettinos de Montecassino, umpare a sa cheja de sos Santos Elies e Enoc e terrinos e teraccos. Fidi istada modificada poi de i-su 1065 dae sos padres chi l'aian adattada a sas esigentzias issoro e sas regulas de sa liturgia. + +Maria Carta: +Maria est istada sa chi at fattu connoschere su cantu sardu peri tottu su mundu. At fattu s'attora e at iscrittu unu liberu de poesias (Canto Rituale de su 1975). +Maria Carta est istada una rappresentante de su Cantu a chiterra. +In su 1985 l'an cunsignadu sa Targa Tenco pro sa mùsica folk +S'ultimu cunzertu Maria l'at fattu in Tolosa in Frantza in su 30 de làmpadas de su 1994. + +Antoni Cuccu: +Tziu Antoni Cuccu (Santu 'Idu 1921-2003) fit un'editore e unu endidore de liberos. Tziu Antoni fit unu appassionadu de poesia sarda, pro cussu, bidu chi niunu lu faghiat, haiat dezisu de faghet s'editore po pode' pubbricare sas poesias sardas, chi, comente hat iscritu issu e totu, l'haian ajuadu a cumprende' sa vida. Isse pubbricaiat sos libereddos cun sas garas poeticas antigas e issu los bendiat. B'hat de pensare chi, pro la pode' pubblicare, tziu Antoni sas poesias l'has aiat puru regoltas e iscritas. Su chi pubbricaiat tziu Antoni lu endiat diretamente girende per i-sas biddas de s'isola intrea, cun d'una valigia e unu lentolu chi poniat in terra pro poggiare sos libereddos. +In custa manera issu hat contribuidu a faghe' connoschere sa poesia sarda de sos poetes chi cantaian a bolu. Cun custos libereddos pretziosos nos hat tramandadu garas e otavas chi divertsiamente haimis appidu perdidu pro sempre. +S'atividade de tziu Antoni est bistad leada in eredidade dae Cheikh Tidiane Diagne, chi est bennidu dae su Senegal edd'est contribuende a faghet connoschere custu patrimoniu culturale. +S'istoria de kustos duos Homines Mannos, est contada in'd'unu bellu Documentariu de sos Registas Nugoresos Antoni Sanna e Umberto Siotto : "LA VALIGIA DI TIDIANE CUCCU" ArKaosfilm2009 + +Efisio Melis: +Efisio Melis (Bidda de Putzu 1890 – Casteddu 1970) fit unu sonadore de launeddas. Fit cunsideradu dae Bentzon su mezus sonadore de su seculu passadu. +Aiad imparadau dae su mastru Giuanniccu Cabras. Est istadu unu innovadore in su modu e sonare sas musicas traditzionale, e haiat una tecnica chi fit una meraviglia. Est istadu su primo chi fit istadu registradu in discu in sos annos '30. In su 1930 diffatis aiad realizadu sa prima registrazione accumpagnende su cantu de Gavino De Lunas e calchi annu daboi aiat incisu cun su cullega sou Antoni Lara. + +Antonello Salis: +Totu s'amore pro sa musica de Antonello est cominzadu cando, ancora criadura, su tiu l'haiat regaladu una fisarmonica de giocattulu. +In su 1973 cun sa mama si trasferin a S'Alighera e in cue, Salis cun Riccardo Lay (basso elettrico) e Mario Paliano (bateria) frommat su trio jazz jamadu Cadmo. + +Su Connottu: +Sa rivolta de Su Connottu est sutzessa in Nùgoro e in Sardigna in su XIX sèculu. +Sos fatos sun dipesos dae secustanzias chi fin cominzadas cun s'aprovatzione, dae parte de su guvernu sardu-piemontesu, de zestas legges a cominzare dae su 1823 finas a su 1858, pro jambare su sistema de s'agricoltura e de sa pastorizia. +Sa legge jamada Editto delle Chiudende, emanada su re de Sardigna Vittorio Emanuele I, autorizzaiada de serrare sos terrinos, chi finas a tando fini de proprietade colletiva, pro creare sa proprietade privada. Sa legge non est mai istada atzetada dae sa populu e tando su guvernu at fatu tzestas modìficas in su 1831 e in su 1833, ma in debadas. Sa zente at comintzadu a s'aponner in varios modos in totue. +Su chi at fatu prezipitare sos fatos est istadu sa legge de su 1858 cando sun bistados bendidos sos terrinos de sos demanios comunales, inue finas a prima, cun su sistema de s'ademprivio, sos abitantes aiant deretu de pasculare e faghere sa provista de sa linna. Sa zente s'est ribellada in totue, in Nùgoro in su 1868 sa zente s'est revostada cun su motu "Cherimos torrare a su connotu" chi cheriada narrer a torrare comente fit primu. Sa zente guidada dae Paskedda Zau in cussas dies ant assastiadu su comune e at postu fogu a sos documentos de compravendita de sa terras de su demaniu. Giorgio Asproni, chi tando fit unu de sos polìticos chi contaiat de pius in zona, fit a favore de sa riforma e intantu chircaiat de chi etare sas neghes a sos preideros pro sos disordines, pero daboi de custo fatos graves, umpare a àteros deputados sardos, at preguntadu a su guvernu italianu de fàghere un indàgine subra sas condiziones econòmicas e sotziales de s'ìsula. + +Wrestling: +Su Wrestling, pius prezisamente su professional wrestling, est una disciplina naschida in sos Istados Unidos a sa fine de s'Ottoghentu. Naschidi da s'isporte de sa lotta libera (in inglesu, amateur wrestling), galu che pare a s'istrumpa sarda, comente una liga profescionale de lotta organizzada prezisa a sa boxe, cun titulos fattos de chintolzas chi sos campiones gighiana (e gighene finza como) in onzi incontru. +In su Noeghentu su wrestling est divennidu fintu, pru itte sos chi organizzaìana sos incontros si sun abbizzados chi a differentzia de sa boxe, onzi incontru de wrestling podìa essere meda noiosu. Gai ana dezzisu de pre-determinare sos chi devìana binchere, s'istoria de onzi incontru e carchi ozza finza onzi mossa, fattende naschere unu de sos ispettacolos pius sighidu in tottu su Noeghentu. +In sas dies nostras, su wrestling est praticadu in meda federatziones in tottu su mundu. Sas pius importantes sun sa World Wrestling Entertainment (WWE) in particolare, sa Total Non-Stop Action (TNA) e sa Ring of Honor (ROH). Sas primas duas ana coberitura televisiva in tottu su mundu. Onzi una de custas federatziones gighet stoas proprias chintolzas e onzi una giama su propriu campione su "campione e su mundu" e custu arrejonu valede finza pro galu tottas sas atteras federatziones minores chi bi sunu in tottu su mundu (chi sun giamadas "indies"). +Atteras federatziones importantes chi como sun istadas comporadas dae sa WWE fini sa World Championship Wrestling (WCW) e sa Extreme Championship Wrestilng (ECW); +Naschida de su wrestling. +Su wrestling est naschidu prezisamente dae sa lotta greco-romana, e si differentziaìa dae issa - in sos primos annos - dae sa possiblitate de faghere atteros coppos comente leadas a sas ancas, giaes articolares, cicchereddas e leadas sutta 'e sa chintolza. +Su primu campione de cussa noa disciplina (chi giamaìana free-style-wrestling) vidi Tom Jenkins in su 1899. Duos annos pois, su Russu George Hackenschmidt, est diventidi su primu World Heavyweight Champion (campione mondiale de sos pisos massimos) dae chi hat binchidu torneos in totta s'Europa. +Hackenschmidt s'annu pois est diventadu finza campione de greco-romana. Cussu pruitte pro como su wrestling est leadu comente una greco-romana unu pagu divescia. +In America Tom Jenkins faghet medas incontros cun Frank Gotch, chi resessidi a lu binchere in su 1905. Cussos duos s'ana a gherrare su titolu americanu pro parizzu tempu. +Su 3/03/1908 Gotch resessidi a binchere Hackenschmidt e divenidi su nou campione mondiale, cominzende unu longu periodu de imbattibilitate. +Pianu pianu s'intelligentia de su wrestling s'est abbizzende chi custu isporte chere pre-determinadu pro essere sighidu de abberu (chere de divennere work) e in sa segunda midade de sos annos deghe cominzada a divennere comente est como. Fintzione spettacolare! + +Editto delle Chiudende: +S’editto delle chiudende (ò edittu de sas chiudendas in sardu), fiat una reforma agraria chi, emanada in su 1820 da su re de Sardigna Vittorio Emanuele I, at permissu in Sardigna de faghere sas tancas serrende sos terrinos, chi finas a tando fini a cumone. Gai est istada introdotta sa propriedade privada, cun s’iscopu de modernizzare (mezorare) e iviluppare s’agricoltura. +Reformas de degai fini istat fattas in ateras partes de s’Europa, comente a esempiu in s'Inghilterra, ue sas tancas fin jamadas enclosures. +Su fattu est pero chi in Sardigna, sa reforma agraria de sos sabaudos, non aiat tentu contu de su fattu chi non si podiat faghere sa propriedade perfetta pruite bi fit ancora su feudalesimu. +In tzertas biddas de s'isula (in Logudoro e in Campidanu) sa leze calicunu l’aiat accolta cun s’isperanzia de mezorare, finas pro fu fattu chi b’aiat meda massaios e, serrendesi su logu, podian istare pius serenos ca no bi fit su periculu chi b’intrerana bestiamine, ma custos fini pagos, sa mazore parte de sa zente non fit cuntenta. +In sas Barbagias e in Ozzastra sa cosa non fit atzettada pro nudda pruite privatizzende sos terrinos, chi poi fini sos pasculos, sa risorsa principale de sa zona issoro, sos pastores aian ite malu passare. +A manu a manu chi sos cambiamentos benian postos in essere, sas protestas e sas atziones de sabotaggiu aumentaian. Zente meda, chi fit restada chena nudda, aiat cominzadu a bandidare. Tando sos Sabaudos aian modificadu s’edittu in su 1830 e in su 1831, ma su malumore fit meda, in custos annos es' chi Melchiorre Murenu aiat cantadu custos versos chi sun subra. + +Literadura italiana: +Sa literadura italiana + +Bulgaria: +Sa Bulgaria (in búlgaru: България, "Bǎlgarija", ), ufitzialmente Republica de Bulgaria, est una natzione in sos Balcanos in s'Europa sud-orientale. Sa capitale est Sofia. +Est membru de sa NATO, de su Cussìgiu Europeu e de s'Unione Europea dae su 2007, ma non at adotadu s'euro. +Geografia. +Sa Bulgaria tenet istèrrida de 110.994 km² e populatzione de unos 7.364.500 bividores. Est su de 16 istados prus mannos de su continente europeu. Allàcanat cun chimbe natziones: in su norte cun sa Romania, in s'ovest cun Sèrbia e Matzedònia, in su sud cun Grètzia e Turchia. +Istòria. +Is primas culturas organizadas in territòriu de sa Bulgaria ant incomintzadu a s'isvilupare durante su Neolìticu. In s'istòria antiga fiat bìvida dae is tratzes e a pustis dae is persianos, gregos e romanos. Sa costitutzione de unu istadu bùlgaru unidu remontat a su Primu Impèriu Bùlgaru, in su 681 p.C., tempus cando dominaiat subra sa prus parte de is Balcanos, diventende tzentru culturale pro sos islavos durante totu s'Edade Mèdia. +Cun sa ruta de su Segundu Impèriu Bùlgaru in su 1396, is territòrios fiant passados suta poderiu otomanu pro unos chimbe sèculos. Sa gherra russu-turca (1877-1878) at batidu a sa costitutzione de unu istadu bùlgaru de tres. Sos annos sighidos a s'indipendèntzia fiant caraterizados dae conflitos cun is istados a làcana. In totu e duas sa gherras mundiales sa Bulgaria est istada alleada de sa Germània. +In su 1946 fiant fata istadu sotzialista unipartìticu, parte de su blocu sovièticu. Is primas eletziones multi-partìticas fiant fatas in su 1989, cuntzèdidas dae su partidu comunista a guvernu. Sa Bulgaria s'est duncas tramudada istadu democràticu cun economia de mercadu. +Atualmente, dae su 1991 at adotadu una costitutzione democràtica. Sa bulgaria est una repùblica parlamentare unitària cun artu livellu de tzentralizatzione polìtica, amministrativa e econòmica. +Economia. +Sas atividades cummertziales e culturales printzipales de sa Bulgaria s'agatant in sa capitale, Sofia. Is setores econòmicos prus fortes sunt s'industria grae, ingegneria elètrica, s'agricoltura. A fatu de unu periodu de incudida manna dèpidu a su passàgiu a una economia de mercadu, chi at batidu fintzas a unu collassu econòmicu in su 1997, sa situatzione est torrada a si pesare cun crèschida economica. Cheret naradu però ca prus de su 20% de is traballadores balàngiat prus pagu de 1€ a s'ora, cun rèdditos peròmine paris a su 47% de sa mèdia europea. Membru de s'unione europea, sa Bulgaria at abandonadu is pranos de adotare s'euro. +Demografia. +Sa majoria de is bùlgaros, su 72,5%, bivent in àreas urbanas. Unu bùlgaru de ses bivet in Sofia. Etnicamente is bùlgaros rapresentant s'84,8 de sa popultzione totale, is turcos s'8,8% e is rom su 4,9%. Àteras minorias formant su 0,7% de sa populatzione e su 0,8% non s'identìficant in grupu ètnicu perunu. +Sa Bulgaria est un'istadu in crise demogràfica. Tenet crèschida de populatzione negativa dae su 1990, causada de su collassu econòmicu chi at ativadu unu protzessu de emigratzione a manu de àteros istados. + +Freddie Mercury: +Freddie Mercury (Stone Town, Zanzibar 5 settembre 1946- Londra, 25 Novembre 1991) est istetiu unu cantadori de su gruppu rock Queen. +Freddie Mercury est istetiu unu de is prus mannos cantantis de s'istoria de su rock, in primu po sa boxi peculiari i ermosa, e in sa de dus po sa tecnica e sa fortza istravanada ki portada. Unas de is prus bellas cantzonis iscrita e interpretada po issu e stettia "Bohemian Rhapsody", perou de importu meda podemus arremonai puru "We Are The Champions" e "Barcelona", cantada paris cun su sopranu ispannyolu Montserrat Caballè. Freddie Mercury est istetiu su 'frontman' de su gruppu Queen, ki a bendiu medas discos me is annos '70 e '80, e si podit nai ki sighid bendendi meda puru mancai Freddie Mercury est mortu. +Sa bravura de Freddie est connotta in tottu su mundu, e s'istampa lu lummenada commente su 'prus bravu cantadore de semper'. +Comenti composidori at iscritu branus comenti Bohemian Rhapsody, Crazy Little Thing Called Love, Don't Stop Me Now, It's a Hard Life, Killer Queen, Love of My Life, Play the Game, Somebody to Love e We Are the Champions. + +John Carew: +Carew, John (Lørenskog 1979 - ). Zogadore de pallone norvegesu. + +Josè Zatrilla y Vico: +Josè Zatrilla y Vico Dedoni y Manca (Casteddu 21 de austu 1648 - fortzis in Frantza 1720), est istadu unu poete e iscritore sardu chi at iscrittu in ipagnolu (castiglianu). +Fit unu nobile de cultura chi aiat puru leadu parte a sa vida politica de su tempus sou, fit istadu in su Parlamentu dae su 1688 a su 1698. Nominadu Marchesi de Villaclara in su 1701, pagos annos appoi, in su 1706 l'aiana accusadu de traimentu in sos cunfrontos de sa Corona 'e Ipagna e custrintu a s'esiliu inue est mortu, fortzis in Frantza. Hat iscrittu solu duas operas una intitulada Poema heroico chi est dedicadu a una monza poetessa messicana chi si naraiat Juana Inés De la Cruz e unu romanzu Engaños y desengaños del amor profano. + +Juana Inés De la Cruz: +Juana Inés de la Cruz (su nomene beru fit Juana de Asbaje y Ramírez de Santillana) (12 de Sant'Andria, 1651 1648, segundu zertos biografos – 17 de abrile 1695) fit naschida in d'una idda San Miguel Nepantla in s'istadu de su Messico, dae una mama chi non si fit mai cojuada finzas si aiad appidu 6 fizos dae omines diverscios. +Juana fit una pizzinna meda intelligente e bella chi a 3 annos ischiat già iscriere e chi fit appassionada a s'istudiu. Aiat imparadu a legere comente autodidatta e at cominzadu a istudiare sas testos antigos in latinu, teologia e poesia. Gai, in pagu tempus sa fama de custa pisedda fit arrivida a Tzitade de su Mèssico e a 13 annos su vicerè ipagnolu l'aiat jamada comente dama 'e corte de sa muzere. +Puru si fit meda istimada a corte, a 16 annos dezidit de intrare in cunventu e de si faghe' monza, paret pro podet continuare a istudiare e a iscriere. +A-i custa poetessa, un'iscritore e poete sardu Josè Zatrilla y Vico Dedoni y Manca l'aiat dedicadu unu poema intituladu: "Poema heroico al merecido a/plauso del el unico Oraculo de/las/Musas, glorioso assombro de los Ingenios, y/Ce/lebre Phenix de la Poesia, la Esclarecida y Ve/ne/rable Señora, Sor Juana Ines de la Cruz Religiosa Professa en el Monasterio de San Geronimo de la Imperial Ciudad de Mexico ," Barcelona, 1696 +Sitos subra s'argumentu. +Biografia + +Sòssu: +Sossu est una bidda de 14.613 abitantes in sa Provìntzia de Tàthari. + +Inter: +Internazionale Football Club este una de sas prus importantes isquadras de s'Italia po coppas e tifosos,puitte de tenede 7 milliones in tottu sa Penisola e dechinas de milliones peri su mundu. S'Inter este connotta po essede istada Campione d'Italia ortas meda e po no essede mai calada in Serie B. + +Anarchia: +Sa peraula anarchìa derivat dae su gregu αναρχία (anarchia), chi cheret narrere 'chenza guvernu'. +S'anarchia est una idea libertaria de un ordine naschidu dae s'autonomia e sa libertade de s'omine contras a donnia forma de podere. +S'anarchicu sardu prus famosu si tzerriada Tamasu Serra. + +Democratzia: +Democratzia est una peraula chi derivat dae su gregu "δημοκρατία" chi cheret narrer "potere de su populu". +Democratzia est unu forma de guvernu in ue su potere est gestidu dae unu parlamentu cumpostu dae rappresentates (o delegados) elègidos cund unu sistema elettorale dae su populu. + +Monarchia: +Monarchia est una peraula chi derivat dae su gregu monárchìs, cumposta dae mónos (μόνος) 'solu, unicu' e -árchìs (ἄρχειν), dae árchein, 'guvernare, cumandare'. +Sa monarchia est unu ordinamentu pulitigu chi prevedit chi a cumandare siat una persone sola, pro tottu sa vida o finas a cando isse e tottu renunziat abdicatzione. Cussa persona si narat re, in Sardigna judike, e d'est cunsideradu diversu dae tottu sos atteros chi sunu sudditos. +Cando su re benit a mancare benit sostituidu da unu re nou, de solitu, pro eredidade, dae unu parente e comunque dae calicunu de famiglia, e cando est gai si narat dinastia. + +Dittadura: +Sa dittadura est una fromma autocratiga de guvernu inue su potere est amministradu dae unu dittadore o dae unu grupu minoritariu. +Quindi dittadura cheret narrere dominiu assolutu ed est una fromma de autoritarismu. + +Barry Windsor-Smith/campidanesu: +Barry Windsor-Smith, nomenau candu ki fìara cumenzendi sa carriera cun su nomini donau de su babbu e sa mamma Barry Smith (nasciu su 25 Maggio 1949) esti unu pittadori de fumettus inglesu ma sa parti prus manna de su traballu suu esti stetia criada in is Status Unidus. +Is clamoris funti arribaus po issu cun su fumettu Marvel "Conan il Barbaro" pittau de su 1970 a su 1974 e scrittu de Roy Thomas + +Bruno Venturini: +Bruno Venturini (Pagani, 1945) est unu grande cantante napoletanu est istadu cunsideradu s'ambasciadore de sa musica napoletana in su mundu. In su 1995, su presidente de sa Repubblica italiana, Oscar Luigi Scalfaro, l'at nominadu “Grande Ufficiale della Repubblica italiana”. Est su cantante de sa cantone classica napoletana chi at bendidu pius de tottu in su mundu, 80 miliones de copias. + +Enkidu: +Enkidu est una figura de sa mitologia sumera. In sos testos est jamadu puru Enkimdu, Eabani ou Enkita. In su raccontu issu fit una persone areste allevadu dae sos animales e chi non connoschiat sa esistenzia de sa soziedade de sos omines. Dapoi de ae' cumbattidu contra a Gilgamesh, fit diventadu s'amigu sou pius fidadu. Su raccontu de sas avventuras issoro constituidi s'Epopea de Gilgamesh. +Sa creazione de Enkidu. +Segundu sa contascia, Enkidu est istadu criadu cun s'argilla dae Aruru (sa dea mamma) ca li fit istadu demandadu dae su populu de Uruk pro che torrare su re Gilgamesh in sa deretta via. Aruru at fattu a Enkidu a immagine de Anu deus de su chelu e de Ninurta deus de sa gherra. +Sa metamorfosi de Enkidu. +A su cominzu de s'epopea Enkidu reprenta s'archetipu de s'omine areste. +Enkidu viviat cun sos animales arestes e lo protegiada distruende sas trappolas. Ma unu catziadore ivvilidu dae custas secustantzias si fit cunfidadu cun su babbu chi l'aiat cossizadu de andare a preguntare s'ite faghere a su re Gilgamesh. +Su catziadore andada a ue su re chi li dada a Shamat (una cortigiana) pro «currumpere» s'omine areste. +Enkidu benit sedottu immediatamente. Dapoi de ses dies e sette nottes passadas cun Shamat, issu chircat de s'avviare, mais sos animales non lu cheren pius e issu no bi la faghet pius a los sighire. Enkidu at perdidu in fortza ma cominzat a usare s'intelligenzia. +S'incontru cun Gilgamesh. +Ispintu dae s'elogiu de Gilgamesh fattu dae Shamat, Enkidu dezidit de andare a affrontare su re e a nde proare sas fortzas. Issa li narat p uru chi Gilgamesh l'aiat sognadu e chi l'est aisettende in Uruk. +Enkidu incontrada Gilgamesh, ma su cumportamentu de su re in sos cunfrontos de su populu lu faghede arrabbiare. Incomintzad una lotta titanica. E a sa fine, unu reconnoschet de esse' prezisu a s'atteru, sos duos eroes si jurana una amistade eterna. +Sas impresas. +Enkidu ajuada a Gilgamesh in sa gherra sua contra a Humbaba, su mostru guardianu de su buscu de sos cedros. L'ajuat puru pro catziare su Trau celeste mandadu dae sa dea Ishtar. +Sa morte de Enkidu. +Poi de unu sonnu feu, Enkidu cominzat a si deprimere: at malaittu su catziadore e sa cortigiana mandadali pro lu civilitzare. Primu 'e morrer, addietro a sas peraulas de su deus Shamash, los at reabilittados. Gilgamesh pianghet disiperadamente s'amigu. Sa dipartida de Enkidu ispinghet Gilgamesh a partire pro chircare s'immortalidade. + +Epopea de Gilgamesh: +S'Epopea de Gilgamesh este unu poema epicu sumeru, iscrittu 4500 annos faghede subra taulittas de terra cotta. S'epopea non est'atteru chi sas contascias de sas impresas de su re de sa zittade de Uruk Gilgamesh e de s'amigu sou Enkidu. +Sa Bibbia at leadu cosas meda dae custu poema. +Sos rinvenimentos de sos iscrittos. +In su XIX seculu un inglesu Austen Henry Layard durante unu viaggiu in Mesopotamia aiat incominzadu a faghere iscavos archeologicos e aiat acciappadu duas zittades antigas: Ninive e Nimrod. In sos iscavos est istada agatada sa biblioteca de Ninive chi fit cumposta de taulittas in iscrittura cuneiforme. +su Diluviu Universale. +In s'epopea de Gilgamesh b'est su contu de su diluviu universale chi ada a esse' raccontadu sucessivamente puru in sa Bibbia. Sa differentzia fra sas duas versiones est chi sos deos sumeros l'aian fattu solu po capricciu inveces su deus de sa Bibbia (Genesi) lu provocat pro punire sos omines chi ant peccadu. + +Uruk: +Uruk (oe jamada Warka) est una tzitade de s'antiga Mesopotamia, a sud de s'attuale Iraq). +Sa tzitade, fundada in su 5.000 i. C. circa, fit collocada in sa piana alluvionale de su riu Eufrate. +In sa mitologia e in sa litteratura Uruk est famosa pro esse' sa tzitade de Gilgamesh s'eroe de s'Epopea de Gilgamesh. Si pessat puru chi curripondat a sa biblica (Genesi 10:10) Erech, sa tzitade fundada dae su re Nimrod in su Shinar. + +Gilgamesh: +Gilgamesh fit su fizu de Lugalbanda (in sumeru « Re furiosu ») est istadu su quintu re de Uruk e at guvernadu in su 2.600 a. C. +In sa "Epopea de Gilgamesh", est nadu chi Gilgamesh at ordinadu sa costruzione de sas legendarias muraglias de Uruk. + +Bibbia: +Sa Bibbia (dae su gregu "βιβλία" = "biblìa", plurale de "biblìon", chi cheret narrere "liberos") est su liberu sagradu de sa religione de sos ebreos e de sos cristianos. +Sos liberos chi cumponen sa Bibbia sun istados iscritos in d'unu periodu de tempus chi andat dae su 900 a. C. a su 100 d. C. Sos testos pius antigos sunu in su Liberu de sos Juighes ("Cantu de Débora") e de su Pentateuco, chi sun datados in s'época de sos duos regnos (dae su X a su VIII sec. a. C.). +Bibbia cristiana. +Si cumponede de duas partes, Antigu Testamentu e su Nou Testamentu. S'Antigu cumprendet 46 liberos o libereddos. Sos pius nodidos sunt Genesi, Esodu,su liberu de su profeta Isaia, de Geremia; su liberu de sos Salmos. Su Nou Testamentu cumprenedet 27 liberos: ammentamos sos Vangelos: de Mateu, Marcu, Luca e Giuanne. Sas Literas de Santu Paulu, de Santu Padru, s'Apocalisse. S'Antigu Testamentu est istadu iscritu in ebraicu (pagos liberos in gregu). Su Nou Testamentu est istadu iscritu in gregu ("koinè") in su primu seculu de s'era cristiana.Sa bibbia po seculos est istada "trascrita" a manu dae sos amanuenses, in sos monasterios. Est su primu liberu istampadu dae Gutemberg in su 1400. Oe est traduida intrea o in parte in guasi totas sas limbas. Sa Bibbia est istada bortada in limba sarda (nugoresa) dae Bobore Ruju (Salvatore Ruju, Salvatore Ruiu).Est unu liberu fondamentale po sa cultura occidentale e no solu. Suggetos de sa Bibbia sunt istados presentados in sa pintura, iscultura, literatura, in mùsica e in su tzìnema. In su Medioevu, iscenas de sa Bibbia beniant pintas in sos muros de sas crejas, cando zente meda non ischiat legere, e fut sa Bibbia de sos poberos. + +Çatal Hüyük: +Çatal Hüyük est una tzitade neolitica de s'Anatolia, in Turchia, fundada in su 6500 a.C.. +Sa tzitade est istada iscoperta dae sos archeologos a sa fine de sos annos 1950, dapoi in su 1961 e in su 1965 at iscavadu s'archeologo James Mellaart. +s'Urbanistica. +In sa zittade de Çatal Hüyük sas domos sun attaccadas a pare e sa copertura est a terrazza. A sas domos s'intraiada pro su pius dae sas terrazzas, su cullegamentu a terra avveniat pro mesu de una iscala chi si podiat ritirare. Tra una domo e i s'attera bi fin sas cortes inue bi fit su bestiamine: crabas e airveghes. Sa terrazzas fini meda importantes pruite in cue si faghian guasi tottu sas attividades de domo e in pius fit su puntu de passazzu pro andare dae una domo a s'attera. Custa organitzazione urbana, cun sas domos chena jannas a pianu terra, fit unu sistema de difesa dae attaccos o intrusiones de omines o animales. +sas Domos. +In Çatal Hüyük sa' domos fini divisas in duas cameras. In sa pius manna, in centru, bi fit su foghile e in tundu sos sezzidosos e pianos rialzados pro drommire, in d'unu muru bi fit su furru pro cogher su pane e i sos alimentos. Sa camera minore fit usada pro conservàre sa provvistas de su manigu. In zertas cameras sun istados agatados muros decorados cun pinturas e bassorilievos supra su ghiju, e fortsis custas fini dedicadas a cultos religiosos. Tra sos repertos sunu de signalare sas ceramicas e sos oggettos in pedra, subra tottu ossidiana, chi fit bundante in cussa regione. +su Cultu 'e sos Mortos. +Sos abitantes de Çatal Hüyük sepultaian sos ossos de sos mortos, mascios e feminas distintos, sutta su lettu. Pero, prima de esse sistemados intro 'e domo, sos cadaveres benian lassados a s'aria pro chi sos unturzos apperen devoradu sa petta. Custu sistema est usadu ancora in India e in Persia, inue sos mortos sunu lassados in sas Turres de su selenziu. + +Su Nuraxi: +Su Nuraxi est una tzitade nuragica affacca a Barumini in Sardigna. Dae su 1997 este iscritu in sa lista de sos Patrimonios de s'Umanidade (World Heritage Sites) de s'UNESCO. +s'Urbanistica. +Sa tzitade at comente puntu generadore sa turre a tres pianos costruida verso su 1500 a.C. edd'est impiantada a segunda de una organizadura gerarchica de s'ipaziu. Sas domos (o pinnettas) pro sa mazore parte sun totu a pianta circolare. + +Ninive: +Ninive (Ninuwa o Ninua) fit s'antiga capitale de s'Assiria, sa tzitade est istada fundada in su VI millenniu a.C., subra s'isponda de su Tigri. Su documentu pius antigu inue est fentomada sa tzitade risalit a su 2280 ca. a.C. +In su II millennio, cando passeit sutta su dominu de su regnu de Mitanni, sa tzitade fit unu centru religiosu, cun un importante tempiu de Ishtar. +Durante su regnu de su re Sennacherib (704 - 681 a.C.) Ninive diventat capitale de su regnu assiru. +In su 612 a.C. sa tzitade est istada dirrutta dae sos Babilonesos e sos Medios decretande sa fine de s'impèru assiru e de sa tzitade. +De Ninive restan sas muraglias de sa tzitade chi sun longas 12 km. + +UNESCO: +UNESCO (akronimu de "United Nations Educational Scientific and Cultural Organization") est un'agentzia ispetzializada de is Natziones Unidas (United Nations) Pesada su 16 de sant'Andria me su 1945. Su propositu de custa organisadura est de agiudu a sa paghe e sa siguresa promovende collaboraduras internatzionales me su campu de is istudios, de s'iscentzia, e de sa cultura pro ki b'eppat prus arrispettu de sa justitzia, de sa leges, de is deretos umanos e de sa libertades fundamentales proclamadas dae sas UN. +Una de is missiones de s’UNESCO est cussa de mantenni una lista de Patrimonios de s'Umanidade. Custos funt logos de importu dae su puntu de vista culturale istoricu o naturale, ki keren amparados e mantennidos in siguresa poite est de importu pro sa comunidade mundiale. + +Micene: +Micene est una tzitade de sa Grecia antiga. Est iscritta in sa lista de sos Patrimonios de s'Umanidade (World Heritage Sites) de s'UNESCO. + +Harry Potter: +Harry Potter est una saga literaria fantasy in seti librus, ideada de sa scritora ingresa Joanne Kathleen Rowling a s'incumentzu de is annus noranta e iscrita me is annus sighintis intru de su 1997 e su 2007. +S'opera descrit is aventuras de su magu Harry Potter e de is mellus amigus de issu, ki tenint totus sa pròpia edadi, Ron Weaslsy e Hermione Granger. S'istoria s'ambièntat in sa Scola de Maxìa e Bruscerìa de Hogwarts innui is magus e is bruscias ingresus impàrant sa maxìa. +Is librus coberrinti unu perìudu de tempus de seti annus - unu po donnya annu - de su momentu candu Harry, unu piçokeddu de doxi annus fora de babai e mamai e bivit cun is tzieddus malus adotivus Vernon e Petunia Dursley, incumentzat a cumprendit ca tenit su pederi de sa maxìa e andat a Hogwarts innui atobiat s'innimigu Voldemort ki iat bocìu su babai e sa mamai de Harry. +rry Potter, s'est furriau unu fenomenu literariu in Inghilterra in su 1997, annu candu est bessìu su primu libru, in su Reìnu Unìu, de su maghixeddu cun su titulu "Harry Potter and the Philosopher's Stone " (Harry Potter e sa Perda de su Magu). In su 1998 su sucessu si spraxit in totu su mundu: scéti in Italia at bendiu 20.000 copias e bincit puru unu premiu po sa literatura po piçokeddus. Me in Istadus Unìus sa domu cinematografica Warner Bros comporat is diritus cinematograficus de su libru e in su 2001 su libru s'esti furriau in d'unu filme interpretatu de s'atori Daniel Radcliffe. +In su mesi de abrili de su 2007 is sesi librus ant bendiu 400 millyonis e copias e funti stetius tradussius in prus de 64 linguas. +Ambientatzioni de s'opera. +Is istorias de s'ambientanta casi totus in sa Scola de Maxìa e de Bruscerìa de Hogwarts, unu casteddu in mesu de monti, ki si podit sorigai pighendi su trenu espressu po Hogwarts in su binariu 9 e 3/4 de sa statzioni de King's Cross in Londra. Is altrus logus a parti Hogwarts funti: +Atrus logus no funti meda importanti, ma ki si podinti biri medas bortas in totu sa saga. Cancunatru logu aparessit scéti in d'unu libru, atrus no funti mancu frecuentatus de su protagonista. + +Patrimonios de s'Umanidade: +Sa lista de su patrimoniu mundiale est istabilida dae su Comitadu de su patrimoniu mundiale de s’Organizatzione de sas Natziones Unidas pro s'Educatzione, s'Iscentzia e sa Cultura (UNESCO). +S'iscopu de su programma est de catalogare e arribare sos sitos (logos) chi jamamus "culturales" ou "naturales" de importu pro su patrimoniu (héritage) comune de s’umanidade. A zertas cunditziones sos sitos catalogados poden ottènnere fundos de s'organizatzione "World Heritage Fund". Su programma est istadu criadu cun sa "Conventzione pro sa Protetzione de su Patrimoniu Culturale e Naturale Mundiale", chi est istadu adottadu in sa cunferentzia generale de s’UNESCO su 16 de s.Andria de su 1972. A su 2006 cussa cunventzione fit istada ratificada dae 184 Istados Membros. +Segundu s'ultima lista aggiornada a sa riunione de s'UNESCO in sa tzitade de Québec s'8 de triulas de su 2008, b'at 878 sitos (de i custos 679 sun benes culturales, 174 naturales e 25 de varias calidades) presentes in 145 Natziones de su mundu. + +Musica sarda: +Sa Sardigna tenet una traditzione musicale chi, cunfromma a su continente italianu, la distinghet culturalmente in manera jara pius de ogni atera cosa. Sas printzipales manifestadas sun su "cantu a tenore" chi est unu cantu polifonicu, sas launeddas, un istrumentu antigu, a tres boghes, fattu de canna, e su cantu a chiterra. + +Cantu a chiterra: +Su cantu a chiterra est unu tipu de cantu praticadu in Sardigna massimu in su cabu 'e subra in su Logudoro, Goceano, Planargia e in Gallura. Si cantada a boghe sola cun s'ccumpagnamentu de s'istrumentu. Cun meda probabilidade sos cantos esistian dae primu chi arriveret sa chiterra. +Origines. +Sa presentzia de sa chiterra in Sardigna partit dae s'epoca de sas dominatziones aragonese e ipagnola, inue fit impreada pro accumpagnare su cantu. +In sos documentos resultat chi sa chiterra est presente a su nessi dae su seculu XVI, difattis in su Statuto de su Gremiu de sos Mastros de ascia de Aristanis sunu zittados “i chitarrari” (chi fin sos chi faghian sa chiterras). +Sa chiterra sarda, comente la connoschimus, est particulare siat pro sa fromma de sa cascia echi pro sas mesuras chi sunu pius mannas de sa chiterra classica. +Finas s'accordadura chi si narat a sa sarda est divescia in cantu s'intonatzione est pius bascia. + +Logudoro: +Su Logudoro est una regione istòrica e geogràfica de su nord de sa Sardigna. +Istoria. +Costituida prinzipalmente dae terrinos vulcanicos, custa zona dae sa preistoria est sa prus fertile de s'isula. Pro custu motivu fit sa prus frequentada, comente est probadu dae sa presentzia de meda nuraghes. +Geografia. +Su Logudoro fisicamente at comente confines sos montes de Osile-Nulvi a su Nord, su riu Coghinas a s'Est, e su sistema Montiferru-Marghine-Goceano (sa Costera) a su Sud. +Faghent parte de su Logudoro sas sub-regiones de su Tattaresu, su Coros, su Monteacuto, su Meilogu, sa Nurra e sa Planargia. +Sas biddas printzipales sunt Uttieri, Ittiri, Bosa, Ossi, Bonorva, Piàghe, Puthumajore e Thiesi. Ateras biddas importantes sunt Pattada, Buddusò, Oschiri, Berchidda. + +Pompeo Calvia: +Pompeo Calvia (Tathari, 1857-1919) fidi un'iscritore sardu. Este cunsideradu su massimu esponente de sa poesia in tattaresu. Fit grande amigu de Enrico Costa, e sos iscritos suos sun istados regoltos in "Sassari Mannu" (1912), in "Lu vinu nobu", gai comente su dramma istoricu "Rosa Quiteria", ambientadu in su Judicadu de Arborea. + +Giovanni Spano: +Giovanni Spano (Piàghe, 3 de Martzu 1803 - Cagliari, 3 de Abrile 1878), fit unu preideru, unu linguista, un archeologo e unu collezionista est istadu unu de sos primos archeologos a istudiare sas antighidades de sa Sardigna. +In su 1812 dae Piàghe partit a Tàtari a istudiare in s'iscola de sos padres Scolopi. In su 1820 rezeit su titulu de Magister artium liberalium e in su 1825 si laureat in Teologia. In su 1827 si ordinat preideru. In su 1830 si trasferit a Roma, e continuat a istudiare su gregu antigu e incomintzat a istudiare s'arabu e s'ebraicu. +In su 1834 benit numenadu docente universitariu de teologia e limbas orientales in s'Universidade de Casteddu e direttore de su Museo archeologicu. In su 1854 est elegidu retttore de s'Unioversidade de Casteddu. +In su 1871 diventat senadore de su Regno d'Italia. + +Bharrat Jagdeo: +Bharrat Jagdeo est nàskidu in Unity Village (Guyana) su 23 de frealzu de su 1964, de religione induista. +In su 1990 Jagdeo s'at leadu unu master de Economía in Mosca (Russia), cando est torradu in Guyana at trabagliadu comente economista in sa Segretería de Istadu de Pianificatzione finas a sa vittoria de su Partidu Populare Progressista (Partidu Socialista) in sas eletziones de su 1992. In su 1993 est diventadu Ministru de s'Economia, dae su 1999 est su presidente de sa Guyana. +Su presidente Jagdeo s'est distintu pruite, pro frimmare sa deforestazione, chi est sa mazore attividade economica de sa natzione, at propostu de dare sa foresta tropicale a pagamentu a organitzaziones publicas e privadas, a tales chi issa restet intrea e potat servire comente frenu a s'effettu serra, chi oramai est diventadu unu problema seriu. In pius sa foresta podet essere utilizzada pro ecoturismu e pro istudios farmaceuticos. + +Guyana: +Sa Guyana est una repubblica (su nomene justu est "Co-operative Republic of Guyana") (214.970 km², 697.181 abitantes, sa capitale si narat Georgetown). Este sa pius a ovest de sas Guayanas, este una natzione de su nord de s'América de su Sud. +Est a lacana cun su Surinam, cun su Venezuela e cun su Brasile. +Istoria. +Abitata in origine dae tribùs de Arawaks (in it. aruachi) e caribos (in it. caribi), s'attuale Guyana, est istada esplorada dae sos europeos dae sos primos annos de su 1500. In su 1600 sos olandesos b'an fundadu sos primos insediamentos istabiles, criende tres colonias: Essequibo (1616), Berbice (1627), e Demerara (1752). +Verso sa fine de su 1700 sos inglesos aian leadu controllo de su logu. In su 1814 sos olandesos ana zedidu formalmente a sa Gran Bretagna sas tres colonias cun sa frimma de una Conventzione de Londra. Dae su 1831 sas tres colonias sun diventadas un unica colonia connotta cun su nomene de "Guyana Britannica". +Custa fit s'unica colunia britannica in sa regione, diffattis si naraiat British Guyana. Sa natzione est diventada indipendente in su 1966. +Su presidente est Bharrat Jagdeo +Una tragedia singolare. +In su 1974 vicinu a Port-Kaituma est istada criada sa comunidade Jonestown dae su padre Jim Jones, chi fit su cabu de una setta jamada su Tempiu de su Populu. Sa noticia chi aiat fattu su giru 'e su mundu fit cussa, de su 18 novembre 1978, de su suicidiu collettivu de 914 persones de sos cales 276 fini criaduras. +Economia. +Sa Guyana est una natzione meda povera. Una de sas printzipale' risorsas de sa natzione este sa deforestatzione de sa foresta tropicale chi coperit su 75% de su territoriu. +Ultimamente su presidente Jagdeo, pro frimmare sa deforestazione, at propostu de dare sa foresta tropicale a pagamentu a organitzaziones publicas e privadas, a tales chi issa restet intrea e potat servire comente frenu a s'effetto serra, chi oramai est diventadu unu problema seriu. In pius sa foresta podet essere utilizzada pro ecoturismo e pro istudios farmaceuticos. +Una sotziedade inglesa de Londra sa Canopy Capital at frimmadu pro mantennere intatta Iwokrama chi est un'area de 370.000 ha. Pro custu affare in sa Guyana ana a bintrare 60 milliones de dollaros americanos a s'annu. + +Ishtar: +Custa dea est jamada Inanna dae sos Suméros, Ishtar dae sos Babiloneses et Ashtart in limba fenicio-punica. Su fattu chi at tantos numenes est determinadu dae s'importantzia de s'attividade culturale e mitologica chi no est mai istada aggualada dae niunattera dea in su Medio Oriente. + +Kristin Asbjørnsen: +Kristin Asbjørnsen est nascia su 12 de maju de su 1971. Est una cantanti e componidora norvegesa specializzara in musiga gospel. + +Jamison Young: +Jamison Young est unu cantautori e musicista australianu. +Immoi bibiri a Praga. Sonara sa ghitarra e s'armoniga. Cantara sa cantzoni finali de su film . +Discografia. +"Shifting Sands Of A Blue Car" (2005) + +Ñico Saquito: +Ñico Saquito (su nomene justu Benito Antonio Fernández Ortiz, Santiago de Cuba, 17 ennarzu 1901 - Havana, 04 Austu 1982) fit unu chitarrista, cumposidore e cantante Cubanu. In totta sa carriera at cumpostu pius de 500 cantones. Est istadu s'inventore de su tipu 'e cantu jamadu guaracha. +sa Vida. +A 15 annos si fit ja fattu notare pro sas cantones suas, gai lasseit sa carriera de su baseball e aiat sighidu a cantare e iscrier cantones. In su 1920 aiat formadu su gruppu sou, e dae tando e pro tottu sos annos '30 at giradu a Cuba. In su 1937 Ñico Saquito at fundadu su trio Compay Gallo Trio. +Dapoi, torradu a Santiago at fundadu su gruppu Guaracheros de Oriente, chi at giradu dae Havana, a Puerto Rico e Venezuela finas a su 1950. +Poi de sa rivolutzione de Fidel Castro issu torreit a Cuba ma sos atteros componentes de su gruppu nono. +sa Mùsica. +Issu at cumpostu printzipalmente guarachas ma finas medas guajiras e sons. Sas cantones suas pius famosas sunu: + +Bruno Martino: +Bruno Martino (Roma, 11 de santandria 1925 — Roma, 12 làmpadas 2000) fit unu compositore de jazz, cantante e pianista italianu. A livellu internatzionale esty meda connotu pro su pius pro sa cantone Estate, cumposta in su 1960, chi est diventadu unu jazz standard chi est istadu ripresu dae meda jazzistas e non solu comente Joao Gilberto e Michel Petrucciani. +Sa vida. +Aiat comintzadu sa carriera musicale in su 1944, cando comente pianista fit intradu in sa orchestra de sa radio RAI. In su matessi tempus sonaiat cun jazz bands locales. +In su 1947 at lassadu s'Italia e at comintzadu a sonare per i sos locales in tota Europa massimu in sa Danimarca. S'orchestra sua sonaiat una muùsica a misciu tra jazz, cantones napoletanas e composiziones suas, ma sempre a unu livellu meda altu. +Poi chi torreit in Italia, aiat comintzadu a iscriere cantones pro cantantes comente Caterina Valente, Renato Rascel e Wilma de Angelis. Finas a tando non aiat mai cantadu, ma una orta essendeli mancadu unu cantante de improvvisu si ponzeit a cantare e dae tando sigheit pro tota sa carriera, cun bonos resultos. +Fit connotu cun s'isunzu "Principe dei nights" ("prinzipe de sos night clubs") e sas cantones suas chi andaian de pius fini "Sono stanco", "Sabato sera", "Cos'hai trovato in lui" e "Baciami per domani". Su sucesso pius mannu est istadu - "E la chiamano estate" - chi fit istada registrada finas dae Fred Buongusto e dae pagu Laura Pausini. Ma sa cantone chi l'at resu famosu in totu su mundu est istada " Estate, in italianu l'ana interpretada Mina, Joao Gilberto Mia Martini, Ornella Vanoni, Vinicio Capossela, La Crus, Irene Grandi, Andrea Bocelli e ultimamente Sergio Cammariere. Estate est diventadu unu standard chi ana eseguidu diversos jazzistas comente Joe Diorio, Chet Baker, Toots Thielemans, Mike Stern e Michel Petrucciani. +In sos annos a sighire at giradu cun s'orchestra sua totu sos mezus Night clubs de su mundu dae Monte Carlo a Las Vegas. +Bruno Martino est mortu de infarto su 12 de lampadas de su 2000 a 74 annos + +Angola: +Angola est una natzione in s'Àfrica. + +Benin: +Benin est una natzione in s'Àfrica otzidentale. +Sa limba ufitziale est su frantzesu. + +Botzuana: +Botzuana est una natzione in s'Àfrica. + +Burkina Faso: +Burkina Faso est una natzione in s'Àfrica. + +Burundi: +Burundi est una natzione in s'Àfrica. + +Camerùn: +Camerùn est una natzione in s'Àfrica, sa capitale sua Yaoundé est. +Isterrit 75.000 km cuadrados, e 15.000.000 de abitantes. Est una repubblica e si allegat su frantzesu, s'ingresu e su bantu. Religione animista, cristiana e musulmana. Clima ecuatoriale. Riccu de forestas a sud e de territoriu de savanas e istepas. A sud unu vulcanu, su Camerùn de 4070 m. + +Cabu Birde: +Cabu Birde est una natzione in s'Àfrica. + +Chad: +Sa Repùbrica de su Chad est una natzione in s'Àfrica. + +Comoras: +Comoras est una natzione me s'Àfrica. + +Repùbrica Democràtiga de su Congo: +Repùbrica Democràtiga de su Congo est una natzione in s'Àfrica, sa capitale sua est Kinshasa. + +Costa de Avòriu: +Costa de Ivòriu est una natzione in s'Àfrica e sa capitale uffitziale est Yamoussoukro, ma sa tzitade pius manna est Abidjan. + +Eritrea: +S'Eritrea est un istadu multilingue, multietnicu e multi religiosu. +Limbas faeddadas. +In sa natzione b'at duas limbas uffitziales sa tigrigna e s'arabu ma finas s'italianu, s'inglesu e s'amaricu sunu meda faeddadas. +Sa mazore parte de sas limbas faeddadas in Eritrea sunu de origine semitica comente s'arabu (faeddada dae sos indigenos Arabos Rashaida), tigre e tigrigna e s'ultima reconnotta su Dahlik, custas limbas sun faeddadas dae pius de s'80% de sa populatzione. +Medas sun puru sas limbas de origine Cushitica chi includini: Afar, Beja, Blin, e Saho. +Unu terzu gruppu est formadu dae limbas chi appartenin a sa famiglia Nilo-Saharianas comente sas limbas Kunama e Nara. + +Etiòpia: +Etiòpia est una natzione in s'Àfrica ofitzalmenti connotta comenti Sa Republica Federali de Etiòpia e s'agattara in su Corru d'Africa. +Sa capitali est Addis Abeba. + +Gabòn: +Gabòn (in frantzesu:République Gabonaise)est una natzione de s'Àfrica, situada in s'equadore in sa costa ovest de s'Africa Centrale. Sa capitale sua est Libreville. +S'economia de su Gabon est printzipalmente ligada a su petroliu, difattis custu settore rappresentada su 46% de sas bintradas de su guvernu e s'81% de sas esportaziones. Meda importantes sunu puru sas risorsas de su linnamine, diffattis ada 20 milliones de ettaros de foresta tropicale. Attualmente b'ada conflittos in attu pruite sa popolazione est chirchende de frenare sa deforestazione chi sun ponzende in attu zertas multinatzionales, in su matessi tempus su guvernu est ponzende in attu unaserie de iniziativas de produtziones de linnamine rispettosa de s'ambiente + +Gàmbia: +Gàmbia est una natzione in s'Àfrica. + +Ghana: +Su Ghana est una natzione in s'Àfrica. + +Gibuti: +Gibuti est una natzione in s'Àfrica. + +Guinea: +Guinea est una natzione in s'Àfrica. + +Guinea-Bissau: +Guinea-Bissau est una natzione in s'Àfrica. + +Guinea Ecuadoriale: +Guinea Ecuadoriale est una natzione in s'Àfrica. + +Algerìa: +Jasìria ("Repùbrica Populare Democràtiga Jasira") est una natzione in s'Àfrica e sa capitale sua est Algeri. + +Kènya: +Kénya est una natzione in s'Àfrica sa capitale sua est Nairobi. + +Libèria: +Libéria est una natzione in s'Àfrica. + +Lìbia: +Lìbia est una natzione in s'Àfrica sa capitale sua est Tripoli. + +Madagascàr: +Madagascàr est una natzione in sa terramanna de s'Àfrica. + +Malawi: +Malawi est una natzione in s'Àfrica. + +Mali: +Malì est una natzione in s'Àfrica. + +Marocco: +Marrocu est una natzione me s'Àfrica. + +Mauritània: +Mauritània est una natzione in s'Àfrica. + +Mauritzius: +Mauritzius est una natzione in s'Àfrica. + +Mozambico: +Mozambighe est una natzione in s'Àfrica. + +Namìbia: +Namìbia est una natzione in s'Àfrica. Sa capitale est Windhoek. + +Nixèr: +Nixèr est una natzione in s'Àfrica. + +Nigéria: +Sa Nigéria est una natzione in s'Àfrica. + +Ruanda: +Ruanda est una natzione in s'Àfrica. + +São Tomé e Príncipe: +São Tomé e Príncipe est una natzione in s'Àfrica. + +Senegal: +Senegàl est una natzioni in s'Àfrica. Sa capitali sua est Dakar. Funt linguas ufitzialis su frantzesu e su wolof e is artras linguas natzionalis: Jola; Mandinka; Pulaar; Serer; Soninke. + +Seychelles: +Seychelles est una natzione in s'Àfrica. 115 isolas de corallu e granitu in s'Aceanu Indianu. Su 50 % de su territoriu est patrimoniu mundiale de s'Unesco po sas piantas e animales raros. Sa temperatura est temperada, tra sos 24° centigrados e solu raramente superat sos 32°. B'est una istajone in cue pioet (bennalzu- frealzu) e una istajone asciutta (maju -santuaine) Populadas dae frantzesos a sa fine de su 1700, dae biancos e africanos, sunt istadas sutta su dominiu frantzesu fintzas a su 1814 cando sunt passadas sutta a sos inglesos. Est una repubblica indipendente dae su 1976. Sa popolatzione est de 90.000 abitantes. Isviluppadu su turismu e s'artigianatu. Sa religione est in prevalentzia cattolica; sunt presentes anglicanos e musulamanos. + +Sierra Leone: +Sierra Leone est una natzione in s'Àfrica. + +Somàlia: +Somàlia est una natzione in s'Àfrica. + +Sudàfrica: +Sa repubblica de su Sudàfrica est una natzione in s'Àfrica australe. Su Sudàfrica b'at tres capitales, difattis Pretoria est sa capitale esecutiva, Bloemfontein cussa giudiziaria e Città del Capo legislativa, sa tzitade prus manna est Johannesburg. B'at guasi 50 milliones de abitantes. +Sas limbas. +Sas limbas uffitziales sunt 11: s'Afrikaans, s'Inglesu, su Ndebele de su sud, su Sotho de su nord, su Sotho de su sud, su Swazi, sa Limba Tsonga, sa Limba Tswana, sa Limba Venda, sa Limba Xhosa e sa Limba Zulu. + +Sudan: +Sa Repùbrica de Sudan (arabu: جمهورية السودان الديموقراطية) est un'istadu de s'Àfrica sub-sahariana. + +Swaziland: +Swaziland est una natzione in s'Àfrica. + +Tanzània: +Sa Tanzània, formalmente Repùbrica Unida de Tanzània (Jamhuri ya Muungano wa Tanzania in swahili, United Republic of Tanzania in inglesu) est un'istadu de s'Àfrica sud-orientale. + +Togo: +Togo est una natzione me s'Àfrica. + +Tzentràfrica: +Su Tzentràfrica est una natzione de s'Àfrica. + +Uganda: +Uganda est una natzione in s'Àfrica. + +Zàmbia: +Zàmbia est una natzione in s'Àfrica. + +Zimbabwe: +Zimbabwe est una natzione in s'Àfrica. + +Sahara Otzidentale: +Sahara Otzidentale est una natzione in s'Àfrica. + +Mia Martini: +Mia Martini seconda de battor fizas, sorre de Loredana (1950) - issa puru cantante de sucesso. Su babbu, Giuseppe Radames Berté (1921), fit professore de latinu e gregu antigu, sa mama Maria Salvina Dato, morta in su 2003, fit mastra de sas elementares. +Este siguramente una de sas interpretes pius mannas de sa cantone italiana de sempre. + +Andrea Parodi: +Andrea Parodi (Portu Turre, su 18 de triulas de su 1955 – Casteddu su 17 santu aine 2006) est istadu unu cantadore sardu. +Si fit diplomadu "Allievo Capitano di Lungo Corso" in s'Istituto Tecnico Nautico de Portu Turre. +In su 1977 aiat fundadu cun atteros kimbe de Tàtari su gruppu Coro degli Angeli, e cun su numene Sole Nero in sos annos 1980 aìana fattu de "spalla" e incisu in istudiu cun Gianni Morandi. Fit sa oghe 'e sa band Tazenda. + +Nâzım Hikmet: +Nazım Hikmet Ran (Salonicco 20 de santandria 1901 – Mosca 3 de làmpadas 1963), connotu comente Nazım Hikmet, est istadu unu poeta e iscritore turcu. +Est cunsideradu su primu e pius modernu poete turcu e in su mundu comente unu de sos poetes pius mannos de su 20mu sèculu. +Est descritu comente unu "comunista romànticu" e "rivolutzionàriu romànticu", est bistadu arrestadu pro sas bideas polìticas e at passadu carchi 17 annos in presone e àteros annos in s'esiliu. Aiat definidu sa poesia sa pius insambenada de sas artes. Sos iscritos suos contenian crìticas sotziales edd'est istadu su primu iscritore turcu a àere faeddadu de su genocidiu de sos armenos. +Sas poesias suas sun istadas tradùidas in 50 limbas. +Biografia. +Nazım Hikmet naschet in Salonicco (chi como este in Grèghia). Su babbu, Nazım Hikmet Bey fit un'altu funtziònariu e i sa mama Aisha Dshalila una pitrice. Issu fit nebode de unu pascià otomanu. Aiat istudiadu in su liceo francofono Galatasaray a Istanbul e aiat istudiadu puru in s'iscola navale turca, ma fit istadu riformadu subitu poi de su primu imbarcu. In sa gherra de indipendèntzia aiat sighidu a Atatürk in Anatolia. Aiat istudiadu sa sociologia in s'universidade de Mosca (1921-1928) e in cussos annos fit istadu unu membru de su partidu comunista turcu. +In su 1928 torreidi in Turchia, chena visto, e iscrieit artìculos pro giornales e periòdicos. Fit istadu cundennadu e arrestadu, poi amministiadu in su 1935. +In su 1938 fit istadu arrestadu un'àtera orta e cundennadu a 28 annos e 4 meses de galera pro « "atividades anti-nazistas e anti-franchistas"». At passadu àteros 12 annos in presone e in cussu tempus si fit cojuadu cun Münevver Andaç. +In su 1955 at rezidu su premiu internatzionale pro sa paghe. +Perdida sa tzitadinàntzia turca, s'ùltima parte de sa vida l'at passada comente tzitadinu polacu edd'est mortu in Mosca de infartu. + +Bombay: +Mumbai (Marathi: मुंबई, Mumbaī), est s'antiga zittade de Bombay, est sa capitale de s'istadu indianu de su Maharashtra e d'este sa capitale finanziaria de s'India. Ada guasi 13 milliones de abitantes, e d'est una de sa zittades pius populadas de su pianeta. +Ma contende sos subúrbios de Navi Mumbai e Thane arrividi a 19 milliones, chi est sa quinta area metropolitana pius populada de su mundu. +Mumbai est in sa costa ovest de s'India, supra su Mare Arabicu e in su portu sou passat oltre su 50% de su trafficu de sa merces via mare de sa natzione intrea. +Mumbai est su centru commerciale e de sos ispettaculos de s'India, ada su 25% de sa produtzione industriale, su 40% de su cummerciu marittimu, e su 70% de sas transaziones de s'economia indiana. +Pro su flussu finantziariu custa tzitade est in sos primos deghe centros de cummerciu mundiale, est sede de importantes istitutziones finantziarias comente sa Reserve Bank of India, sa Borsa printzipale de s'India jamada Bombay Stock Exchange, e sa sede printzipale meda cumpagnias indianas e multinatzionales. In pius in sa tzitade b'est su centru pius importante de s'Asia de produtziones cinematografigas e televisivas, connottu comente Bollywood. + +Amèrica: +S'Amèrica est unu continenti, chi est s'unioni de s'Amèrica setentrionali e de s'Amèrica meridionali. +Trèmini. +Po nai "Amèrica" a bortas nant "Mundu Nou" o "Continenti Nou", in contrapositzioni a su "Mundu Bèciu" o "Continenti Bèciu" comenti nant s'Europa, logu de aundi is scoberridoris beniant. Medas bortas si narat "Amèrica" po nai e s'Amèrica setentrionali e s'Amèrica meridionali, ma medas bortas puru si narat "America" (in dogna lìngua, inclùdiu s'inglesu) po indicai is Stadus Unius sceti. +Etimologia. +Segundu sa teoria chi s'est difùndia in is sèculus, su nòmini de s'Amèrica iat a benni de s'esploradori de Firenze Amerigo Vespucci: ponendu in fatu a custa teoria, est istètiu unu cartògrafu tedescu, Martin Waldseemüller a pòniri in conca s'idea de mutiri su mundu nou de aici, impreendu su gèneri feminili (Amèrica) de su nòmini suu latinizau (Americus Vespucius), po inditai su continenti nou in d-una mappa de su mundu disignada in su 1507, cuntènnia in sa "Cosmographiae Introductio". Esistit perou peri un'atra versioni, chi iat a pòniri sa nomencladura in d-unu tempus primu de su sbarcu de Vespucci in su continenti nou. Giovanni Caboto, sigomenti iat cumprèndiu ca Cristoforo Colombo no fut lòmpiu in s'Orienti Estremu, a pustis de essi propostu po nudda a Ferdinando II e Isabella de Castiglia de ddi donai unu viàgiu esplorativu bie una rotta prus settentrionali, s'est trasferiu in su 1496 in Inghilterra, po cumbinci su rei Erricu VII a sustenni su progetu suu. Su rei, ca iat giai perdiu s'occasioni de tenni Cristoforo Colombo a serviziu po issu, iat coidau a cuncediri s'autorizzazioni a Giovanni Caboto e iat achistìu su suu progetu de viaggiu cun litteras patentis de su 5 de martzu de su 1496. In su portu de Bristol Si fudi ordingiada una spedizioni de cincu navis, armadas cun su dinai de Caboto, ma cun su finanziamentu prus che atru a carrigu de s'erriccu mercanti gallesu Richard Ameryk, peri chi, po arrexonis ancora de cumprendiri, su 2 de mau de su 1497 ddest sarpàda una e bia , su "Matthew", navíu de cinquanta tonnelladas cun ddunu equipaggiu de dexottu ominis: su 24 de lampadas de su 1497 est approdau in s'isula de Cabudu Bretoni e at toccau sa Noa Scozia, appubandu s'isula de Terranova, e, creendu de essi toccau s'estremidadi Nord Orientali de s'Asia, indd'at pigau possessu po nomini de Erricu VII. Caboto, disignandu sa mappa costas nordamericanas, casi seguramenti po sa primu borta iat donau a cussas terras su nomini de "America", in onori de su Richard Ameryk ca fudi su principali finanziadori de su viaggiu suu, avvenniu duus annus primu de sa spedizioni de Amerigo Vespucci. resultat ca s'annuariu de Bristol de su 1497 apat registrau: "... sa dii de Santu Giuanni, sa terra de America beniat scoberta de is mercantis de Bristowe, a pissu de una navi nomenada Mathew …", comenti testificau de atrus documentus de cussu tempus pervennius fincias a oi. +Storia. +Scoberta de s'America. +Is Americas fiant oficialmenti scobertas de su "Becciu Mundu" su 12 de su mes'e Ladamini de su 1492, cun su viaggiu de Cristoforo Colombo, unu navigadori imbiau de sa regina de sa Spagna, e de su XV séculu funti stetias logu de medas esplorazionis e sighentis colonizazionis. Si creit eppuru ca is primus europeus a lompi in su Mundu Nou fiant unus cantus de vichingus, ca iant a essi sbarcaus in s'isula de Terranova e forsis in is costas de su Canada bie su 1100. Specificatamenti su primu europeu a biri is Americas ca si sciit fiat su vichingu Bjarni Herjólfsson (nasciu in Islanda ma de originis norvegesas) ca in su 986 iat bittu is costas de Terranova e de su Labrador. +Geografia. +Geografia fisica. +S'America capit totu in s'emisferu occidentali e s'estendit po casi totu sa latitudini de custu emisferu. Est difatis barigada de s'equatori, de su tropicu de su Cancru e de su tropicu de su Capricornu. S'estendit a nord fincias a si fai barigai peri de su circulu polari articu, mentris a sud no lompit a su circulu polari antarticu. +S'America stremenat petti cun maris e oceanus: a nord de su Mari Glaciali Articu, a ovest e sud-ovest de s'Oceanu Pacificu, a est e sud-est de s'Oceanu Atlanticu, a sud de s'Oceanu Pacificu e de s'Oceanu Atlanticu. A sud, su meridianu ca transit po su Cabudu Horn (su puntu prus meridionali de s'America), cumpartit difatis (convenzionalmenti) s'Oceanu Pacificu de s'Oceanu Atlanticu. +In totu s'America tenit una superfizie de 42.549.000 km², unu pagu de mancu de sa de s'Asia de cali est scrobada de su strintu de Bering. +Geomorfologia. +S'America est cumposta de duas mannas terras bessias a pillu mutìas "America de su Nord" e "America de su Sud" po comenti funti postas. Arrexonandu de i su tremini intre is duas Americas, is geografus funti casi totus de accordiu a cunsiderai s'America Centrali parti de s'America de su Nord. In particulari prus che atru si cunsiderat s'istmu de Darién comenti tremini. Cun prus precisioni su spartiacque de is fluminis Atrato (flunini de sa Colombia) e Tuiria (flumini de sa Repubblica de Panamà). Prus pagu bortas, comenti tremini intre is Americas, si cunsiderat su canali de Panamà (postu prus a nord-ovest). +S'America de su Nord capit in totu in s'emisferu boreali mentris s'America de su Sud capit casi totu in s'emisferu australi. Cunsiderandu s'America Centrali parti de s'America de su Nord, in particulari, de s'America de su Sud nofunti includius in s'emisferu australi: su Venezuela, sa Guyana, su Suriname, sa Guiana Francesa, una parti manna de sa Colombia e una parti pitica de s'Ecuador e de su Brasile. +Sempri cunsiderandu s'America Centrali parti de s'America de su Nord, s'America de su Sud tenit una superfizie de 17.840.000 km² mentris s'America de su Nord tenit una superfizie de 24.709.000 km² (tandu s'America de su Nord est prus manna de s'America de su Sud de prus o mancu su 38,5%). +Unu o duus continentis? +Is geografus no funti de accordiu po cunsiderai s'America del Nord e s'America del Sud duus continentis cumpartius (su continenti nordamericanu e su continenti sudamericanu). Is geografus ca no funti de accordiu cun custu, dda cunsiderant un unicu continenti e cunsiderant s'America de su Nord e s'America de su Sud duus subcontinentis (su subcontinenti nordamericanu e su subcontinenti sudamericanu). Segundu is geografus ca dda sustenint, custa posizioni scientifica est donada de sa continuidadi territoriali ca esistit itre s'America de su Nord e s'America de su Sud. +Macroregionis. +Is principalis macroregionis de s'America funti (po posizioni geografica) s'Amèrica Setentrionale, s'Amèrica Tzentrale (Caràibes) e s'Amèrica Meridionale. Custas tres macroregionis, cunsideradas paris, rappresentant s'intreu territoriu de s'America. Peri s'Amèrica Latina est una de is principalis macroregionis de s'America. Custa perou si contraddistinghit po essi istetia meda influenziada de nazionis latinas comenti Frantza, Portugallu e Ispagna. In s'Amèrica Latina pigat parti casi totu s'America Meridionali, casi totu s'Amèrica Tzentrale e su Mèssicu. +Biogeografia. +Is primus esseris biventis. +Is parassitologus de Rio de Janeiro funti ciccandu dedonai s'axudu insoru a sa scoberta de is bias de migrazioni preistoricas, crarusighias peri de is esseris umanus. pon'esempiu funti istetius agataus parassitus intestinalis de is esseris umanus de chini su ciclu vitali no s'iat a essi possiu arreguai passandu in is frittas regionis articas; tandu is specialistas ant ipotizzatu ca a su mancu 7000 annus calincunu populu iat a podiri essiri sceberau un'atru camminu po si trasferiri in su continenti americanu. Tandu in prus a cudda artica si podint acciungi comenti possibilis logus de passaggiu sa sub-artica e sa transoceanica (polinesiana). +Populazioni. +Populazioni originaria. +Is primus bividoris de is Amèricas funti istetius casi totus sperdius de is colonizzadoris europeus. Intre is prus nomenaus nci furinti is ca ddi narant "populazionis precolombianas" (is prus nomenadas "Inca", "Maya" e "Atzecus"), tzerriaus de is europeus "indios" e is "indianus de Amèrica" ca biviànt in is ca oi funti is Stadus Unius e in su Canada, e ca funti istetius sperdius e inserraus in is tancas de is pionieris europeus. +Populazioni oi. +Sa populazioni americana est cumposta de 806.609.000 abitantis e una densidadi media de 19,1 ab/km², descendentis de tres grandus grupus etnicus, e fincias s'amescuru intr'e issus e totu: amerindius e esquimalis (ca formànta is abitantis autoctonus de s'Amèrica); europeus (de origini spagnola, portughesa, britannica, francesa, Itàlianu, tedesca, olandesa, danesa e slava, custus in totu fainti prus o mancu 572,9 milionis de personas, est a nai unu 63,5% de sa populazioni americana) e africanus subsaharianus descendentis de iscraus. Ddue funti peri descendentis de atrus inmigrantis, prus recentis, a pitzu de totu asiaticus, tanti de su Mediu tanti de s'Estremu Orienti. Mentris in mesura prus manna o prus pitica totus is paisus de su continenti tenint ascendenzia europea, custa est predominanti in paisus comenti Argentina, Brasili, Canada, Costa Rica, Istados Unidos, Cile e Uruguay. In calincunu de custus paisus, de chini is abitantis fenotípicamente tenint trattus europeus predominantis]], s'est bittu cun provas geneticas ca tenint percentualis piticas de sambini amerindiu e africanu. Is problemas de arraccia in Amèrica funti calandu in su cursu de sa storia, specialmenti in forma legali, e ca sa sclavitudiniest istetia totu abolia in totus is paisus. Eppuru, esistint recusas po is minorìas de origini amerindia, africanus o asiaticus in diversus paisus de populazionis predominantementi biancas. +Is paisus auba sa percentuali de amerindius est sa parti prus manna de sa populazioni funti Guatemala, Bolivia, Mèssicu e Perù. Sa cumponenti indígena est meda significativa peri in Ecuador, El Salvador, Nicaragua, Honduras, Panama, Colombia, Venezuela e Paraguay. +Carateristicas de sa populazioni. +Sa populazioni in Amèrica bariat segundu is condizionis de sa vida. Sa parti prus manna de is abitantis de s'Amèrica Latina funti giovunus intr'e is 15 e is 24 annus de etadi, e sa sperantzia de vida bariat intr'e is 60 e is 80 annus de etadi. In prus, prus de sa metadi de la populazioni in grandu parti de is paisus est rurali. Argentina, Cuba, Cile e Uruguay funti is paisus de s'Amèrica Latina cun dduna struttura demografica relativamenti imbecciàda, difatis sa populazioni de "60 annus o prus" est oguali o superiori a su 13%. In paisus comenti Guatemala, Haiti, El Salvador, Honduras, Nicaragua, Panama, Paraguay e República Dominicana, esistit una populazioni giovana prus mannas, funti de prus is giovunus intr'e is 15 e is 25 annus de etadi, invecis de sa Bolivia ca est un paisu ca est imbecciandu, ma peri cun dduna populazioni giovana. Po urtimu, in Brasili, Colombia, Ecuador, Costa Rica, Mèssicu, Perú, Puerto Rico e Venezuela, peri sa parti manna de is abitantis insoru funti giovunus, peri si in is urtimus annus in Brasili, Colombia, Costa Rica, Mèssicu e Puerto Rico ddu at unu progressivu imbecciamentu de sa populazioni relazionau a sa diminuzioni de sa fecundidadi.Su propriu in Guadalupe, Guayana Francesa e Martinica (Francia) e in paisus no latinus comenti Bahamas, Belize, Guyana, Jamaica, Suriname, is Antillas Piticas, Trinidad e Tobago, includendu is dependenzias europeas comenti is Antillas Olandesas, Aruba, etc.. In is Stadus Unius e Canada sa parti manna de is suus abitantis est adulta, bincendu sa populazioni giovana, assimbillandusì a su processu ca ddu est in Europa. +Cittadis prus mannas. +Is 10 cittadis prus mannas de s'America funti elencadas in segus. Sa definitzioni offissiali de cittadi est donada de su cuncetu de cittadi bera e propria, est a nai su territoriu a intru de is treminis de sa cittadi, e tandu no po area urbana o area metropolitana. +Geografia politica. +Su Nordamerica e su Sudamerica contant in totu 35 stadus indipendentis (22 in Nordamerica e 13 in Sudamerica) e calincunu territoriu mesu-indipendenti. +Lìnguas. +Su numeru in totu de is lìnguas de sAmèrica bincit de meda 500, intr'e lìnguas e dialetus. Is principalis lìnguas funti is correspundentis a is ca funti istetius postus de is colonizadoris europeus, sighius de is lìnguas de is principalis culturas amerindias. +Calincuna atra lìngua tenit una importantzia demográfica chenza chi siat offitziali, intr'e cussas: + +Limba amarica: +S'amaricu (አማርኛ āmariññā) este sa limba uffitziale de s'Etiopia. Est una limba de origine semitica e s'alfabeto est cumpostu dae 260 signos sillabicos, divisos in sette ordines a segunda de su sonu. +S'amaricu est faeddadu finas in Egitu, in Israele, in Isvetzia e in Eritrea. + +Van Jones: +Van Jones (naskidu in Jackson, Tennessee in su 1968) est un'avvocadu de derettos ziviles e ambientalista in sa tzittade de Oakland, in California, chi trabagliat pro acciappare solutziones chi sian a su matessi tempus ripettosas de sa justiscia sotziale e ambientale. +Jones est presidente e fundadore de sa Green For All, chi est un'organitzazione natzionale dedicada a costruire una economia ripettosa de s'ambiente e chi a su matessi tempus siat gai forte de ndi ogare sa mazore parte de sa popolatzione dae sa povertade. +Custas teorias Van Jones las ada presenmtadas cun d'unu liberu intituladu The Green Collar Economy sa peraula green-collar economy cheret narrer chi sunu trabaglios chi servin a mezorare s'ambiente. In sa matessi linea s'agatan puru Nancy Pelosi,Tom Daschle e Al Gore, pro fentomare sos pius famosos. +Su mese de martu de su 2009 su Presidente de sos Istados Unidos Barack Obama l'aiat nominadu cunsizeri ipeciale in su Consizu de sa White House pro sa Calidade de s'Ambiente, inue aiat tribagliadu cun varias agentzias e dipartimentos pro aumentare sas initziativas de s'amministratzione de Obama subra su clima e s'energia. + +Wang Yongchen: +Wang Yongchen ()(provintzia de Anhui, 1954) est un'avvocadu ambientalista e una giornalista cinesa de sa Radio Natzionale Cinesa subra s'Ambiente. In 1996 Wang at fundadu sa Green Earth Volunteers una ONG chi si interessat de s'ambiente, e a su mamentu issa est su presidente. +Sas bideas. +Wang pensat chi si devat seberare tra sa protetzione de s'ambiente e s'isviluppu economicu siat unu falsu problema: +"Su problema pius mannu est a aumentare sa consapevolezza chi sa protezione de s'ambiente finas ai como est printzipalmente a livellu de slogan. +Mentre ancòra zente meda bidet unu conflittu tra sa protetzione de s'ambiente e s'isviluppu economicu, deo pesso chi cando unu s'avvicinada a sa natura pro imparare, s'abbitzada chi non b'at perunu conflittu fra sa duas cosas. +A su contrariu, un ambiente deterioradu rendet s'isviluppu economicu una 'mission impossible'. Est comente cando unu sacrificat su ssaludu pro fagher dinari e daboi devet ipende' su inari pro si curare. Sa "Green Earth Volunteers" est una famiglia manna de mantes de sa natura. Si ses interessadu a sos iscopos chi amus nois, unidi a nois e asa a restare surpresu de cantu t'asa a divertire." +Sos fatos. +Wang ada organitzadu una campagna pro frimmare sos progettos de pius de deghe digas chi devian esse' construidas in su riu Nu in Cina. Su riu Nu est in su sud ovest de sa Cina ed est unu de sos duos rios mannos chi ancora non ada digas. Digas chi enin fattas printzipalmente pro produrre energia elettrica. +Sos ifortzos de s'organitzazione at custrintu su premier cinesu Wen Jiabao a annuntziare in su 2004 chi sos progettos de sas digas fini frimmos pruite b'aiat meda oriolos sia pro s'ambiente chi pro sas miniranzas etnicas de cussas zonas. +Sos premios finas ai como. +Wang at rezidu meda premios pro sos reportages suos cumpresu su Asia-Pacific Broadcasting Union prize in su 1993, 1999 e 2001, e su Condé Nast Traveler Environmental Award in su 2004, e su Earth award or Globe award in su 2001. S'ultimu est su premiu pro s'ambiente de sa Cina pius prestigiosu. + +David Suzuki: +David Takayoshi Suzuki (Vancouver, British Columbia - Canada su 24 de martu de su 1936) +est unu divulgadore iscentificu e attivista ambientalista. +Ja dae sa meidade de sos annos 70, Suzuki fit connottu pro sas series televisivas, sa trasmissiones radiofonicas e sos liberos subra sa natura e s'ambiente. +Su programma sou pius famosu fit trasmittidu dae sa CBC Television (una rete televisiva canadesa) intitoladu, comente s'obera de Lucrezio, "The Nature of Things" (sa natura de sas cosas - De rerum natura), programma chi est istadu trasmittidu in pius de 40 natziones. +David est finas connottu pro aer sempre denuntziadu sa paga attenzione a s'ambiente dae parte de sos varios guvernos. +Attivista dae sempre pro frimmare su cambiu climaticu de su pianeta, in su 1990 Suzuki est istadu fra sos fundadores de sa David Suzuki Foundation, pro chircare "de acciapare modos de fagher a tales chi sa soziedade potat vivere in armonia cun su mundu naturale chi nos allattada" +Sas prioridades de sa Fundazione sunu: oceanos e sa pisca sustenibile, cambios climaticos e energia pulida, sustenibilidade. +Dae su 1982 a su 1987 Suzuki est istadu direttore de sa Canadian Civil Liberties Association (Associatzione Canadesa pro sos Dirittos Tziviles). + +Shai Agassi: +Shai Agassi (naskidu in su 1968) este su fundadore e su Amministradore delegadu de sa Better Place. +Diplomadu a su Technion, sa famosa universidade de Haïfa in Israele, in su 1992 at fundadu sa sotziedade TopTier Software, in cui fit direttore tecnicu e poi Direttore Generale. +Poi est diventadu Presidente de sa Products and Technology Group (PTG) in sa SAP AG. Su 28 'e martu de su 2007 at dadu sas dimissiones dae custa sotziedade, pro sighire sos interessos in sas energias alternativas e su Riscaldamento Globale de sa terra. +In santu aine de su 2007 at fundadu una cumpagnia jamada Project Better Place (chi cheret narre' "Progettu pro un'ambiente mezus"), ponzende s'attenzione in su campu de sa mobilidade e in su trasportu cun macchinas elettricas in alternativa a sas macchinas a petroliu. +Better Place. +In bennarzu de su 2008, su guvernu israelianu at annunziadu de cherrer partecipare, cun d'unu ajudu mannu, pro approvare s'usu de macchinas elettricas. Pro cussu si unidi a s'iniziativa de sa +joint venture tra Better Place, su gruppu Renault e sa Nissan. +Agassi at regoltu 200 milliones de dollaros pro custu progettu, sa cumpagnia in custu mamentu este in trattativas cun pius de 25 natziones in su numdu. +S'iscopu de sa sotziedade Better Place est de produrre machinas elettricas cun sa idea chi sos costos de sa mobilidade ana a miminare de su 20% e a su matessi tempus sas emissiones de su carbonio. +Segundu Agassi in Israele in su 2015 non bi det aere pius macchinas a petroliu. + +Israele: +S'Istadu de Israele (in ebraicu: מדינת ישראל, Medinat Yisra'el; in arabu: دولة اسرائيل, Dawlat Isrā'īl) est un'istadu chi cunfinat cun s'Egittu a Sud, sa Giordania a Est, e su Libano a Nord e sa Siria a Nord-Est. Sa capitale sua est Gerusalemme, sas tzitade pius populada est Tel Aviv. + +Persefone: +Persefone, o Kore, jamada finas Kore (chi cheret narrere pisedda), est una figura de sa mitologia grega, fondamentale in sos Misterios Eleusinos, chi curripondet a Proserpina in sa mitologia romana. +In sa mitologia grega, Persefone este sa dea de sa fertilidade de sa terra e a su matessi tempus fit sa Reina de su mundu 'e sos mortos e muzere de Ade. +Su mitu. +Fiza de Zeus e de Demetra, fit istada rapiada dae Ade, su deus de su mundu se sos mortos chi, pro si la cojuare, contra a sa volontade 'e sa mama, che l'aiat leada in sos inferos. Una olta in su mundu 'e sos mortos Persefone non cheriat manigare nudda, finas si Ade la pregaiat e li offriat tantas calidades de manigu, a sa fine in d'unu momentu de debilesa manigheit calchi ranu de melagrenada. Issa pero non ischiat chi manighende cussos ranos si fit ligada in eternu a sos inferos e a Ade. +Sa mama, dea de s'agricoltura, comente reazione a su rapimentu fit impedende a sas piantas de creschere, creende un ierru duru chi pariat non epperat mai fine. Intantu domandeit s'interventu de Zeus, chi non potende faghere atteru, arriveit a un'accordu cun Ade, e sigomente Persefone non aiat manigadu unu fruttu intreu, deviat restare in s'atteru mundu solu pro unu numeru 'e meses curripondente a sos ranos chi aiat manigadu, potende gai passare cun sa mama su restu 'e sos annos. Gai Persefone dae tando deviat passare 6 meses cun su maridu e 6 meses cun sa mama. +Demetra tando ogni annu aisettaiat cun cuntentesa sa torrada e sa fiza subra sa terra e faghiat fiorire sa natura in beranu e in istiu. + +Zeus: +In sa mitologìa grega Zeus (in gregu Ζεύς gen. Διός) est su re de sos deos, soberanu de s'Olimpu, su deus de su chelu e de sos tronos. Sos simbolos suos sunt su lampu, su trau, s'abile e su chercu. +Fizu de su titanu Cronos e de sa titana Rea, est su maridu de sa sorre Era. Est babbu de meda deos e eroes. + +Limba gallesa: +Sa Limba Gallesa (nòmene nativu "Cymraeg" o "Gymraeg"), faede parte de su gruppu britonicu de is limbas celticasa. Esti fuedhadu me sa natzione occidentale de sa Bretagna Manna, connota cummente Galles (Cymru) e in sa valle de sa Provintzia de Chubot, una colonia gallesa aintru de sa Patagonia Argentina. Doi funti fintzes personas ca fuedhant gallesu in meda atrus logus puru, prus ca totu in su arrestu de sa Bretagna Manna, is Istados Unidos De America e s'Australia. +Gallesu Antigu. +S’antigu gallesu ("Hem Gymraeg") est su nomene donadu a sa limba gallesa me su tempus ca si est sviluppada de su britonicu e ca benit agatau de su VI/VII a sos cummentzos de su XII seculu, candu si sviluppada me su gallesu de mesanìa. +Poemas medas e canthu operas in prosa funt arribadas de custos tempus fintzas a sa die nostras, mancai in manuscritos tardos e non originalles, cummente su poema y Goddoim. S’ iscritu prus antigu in gallesu arribada dae una pedra tombale me sa cresia de Tywyn, mancai siat arreconnota a sos cummentzos de su VIII seculu. Si pentzat ca s’iscrito me su libru de San Chad siat stadu iscritu me su tardu VIII e su IX seculu, ma podit essi sa copia de unu iscritu de su VI\VII Seculu. +Gallesu De Mesanìa. +Su Gallesu de mesanìa ("Cymraeg Canol") est su nomini donadu a su gallesu de sos XII\XIII seculos, dae sa calle abarrant meda prus iscritos de su Gallesu antigu dae sa calle si fiat sviluppadu. Custa est sa limba, o asumancu si accostat a cussa in su Mabinogion, mancai is istorias contadas siant prus antigas. Su gallesu de mesanìa est puru sa limba de sa mellus parti de sos iscritos de sa legislatzione gallesa. +Gallesu Modernu. +Segundu su censimentu de su 2001, su 20,5% de sa gente totalle gallesa (3 miliones de personas) naraiada de fuedhai su gallesu (de prusu de su 18,5% de su 1991). Custa percentuali pigat una importanza manna chi si pentza chi su 25% de sa gente totale fiat composta de naschidos a foras de su Galles. Me sa gente gallesa ca fuedha sa limba gallesa arribat a su 30%. Su numeru de sa gente ca fuedha su gallesu cummente limba veicolare o chi connoscit talli limba in s’arrestu de sa Bretagna Manna no est connota, ma si agatat gente ca dda chistionat me is printzipales tzitades inglesas de sos confines aroru de su Galles e s’Inghilterra. +Pagus Gallesus chistionant isceti una limba, ma sa mellus parte de issos narant ca fueddhant mellus su gallesu de su inglesu. Sa scioberada se limba de fuedhai est a segunda de s’argumentu de chistionai (custu fenomenu est tzerriau “commutazione de codici”). Mancai su gallesu siat una limba asuta de su predominiu de s’inglesu, me su XX seculu crescit su sustentamentu de sa limba impare a sos partidos natzionalistas cummente su partidu Plaid Cymru e sa sotziedade de sa limba gallesa (Cymdeithas yr Iaith Gymraeg). Su gallesu cummente prima limba est fuedhada me sas partes de su Galles ca tenint prus pagu inurbatzione, tra sas calles Gwynedd, Denbighshire, Merioneth, Anglesey (Ynys Môn), Carmarthenshire, Nord Pembrokeshire, Ceredigion, e me sa parte occidentale de su Glamorgan, ma gente cun bona cunoscentzia de su gallesu si podet accathare in totha sa natzione Gallesa. + +Limba gaelica scotzesa: +Su gaelicu scotzesu (Gàidhlig), est una limba chi fait parte de su gruppu goidelicu de sas limbas celticasa. Talli gruppu tenit su gaelicu irlandese e su manx (sparessiu) e si diferentziat de su ateru gruppu gaelicu brittonnicu ( su gallesu, su cornicu e su bretone). Scottzesu, irlandesu e Manx naschint tottus de su Irlandesu de masanìa. +Istòria. +Su gaelicu Scotzese benit fuedhau prus cae tottu me is Highlands, e in sas isulas ( prus ca tottu me sas Ebridis). Mancai a foras de Scotzia talle limba benit tzerriada scotzesa, aintru de sa natzione si usada meda de prus su nomini Gaelicu, proitte su termini “scotzesu” po sa limba esti prus ca tottu su nomi de sa variedade inglesa fuedhada in scozia ( Limba inglesa de scotzia). Su Gaelicu Scotzese tenit una crisi me su ‘700 e in su ‘800 candu sos inglesos proibbiant de du fuedhare. In custos tempus tzerriaus “clearence”, in scozia doe fiat una mundada etnica de parte de sos inglesos: fiat proibbiu de fuedhare gaelico me sa quotidinedade, fiant proibidus sos clan e doe fiant esproppiadas is terras. Nisciuna tradizione podiat essi sighia, mancu sonai sa cornamusa. Como si torrat a fuedhare su Gaelico, prus cae tottu me is facultades. +In Noba Scozia, me su Canada, si fuedhat una variedade de Gaelicu Scotzese, su Gaelicu Canadese,aici cummente in Noba Zelanda e in atras ex colonias Brittanicas. +Pronuntzia. +Vocales. +Pronuntzia de sas vocales gaelicas. +Spelling Pronuntzia Matessi in inglesu Cummente in +a, á [a +cat bata, lochán +à +father bàta +e [e +get, late le, teth +è, é [eː +marry, lady sèimh, fhéin +i [iː +tin, sweet sin, ith +ì +evil mìn +o [o +top, boat poca, bog +ò, ó [oː +jaw, donate pòcaid, mór +u +brute tur +ù +brood tùr +Nomes de logu. +Sos toponimus funt torrendi me +sa originalle limba gaelica me sas +Highlands. +Aberdeen — Obar Dheathain +Dumfries — Dùn Phris +Dundee — Dùn Dèagh +Edimburgo — Dùn Èideann +Fort William — An Gearasdan +Glasgow — Glaschu +Inverness — Inbhir Nis +Kilmarnock - Cill Mhearnaig +Paisley — Pàislig +Perth — Peairt +St Andrews - Cill Rìmhinn +Stirling — Sruighlea +Stornoway — Steòrnabhagh +Nomes de pesonas. +Doe funt medas nomes de personas ca benint de su gaelicu scotzesu, cummente Aonghas, Dòmhnall, Donnchadh, Coinneach, Murchadh, cae con su tempus funt stettius introducius me sa limba inglesa (Angus, Donald, Duncan, Kenneth, Murdo). Doe funt formas gaelicas in sos nomes prus comunos in Europa, cummente Ian (Giuanne), Alasdair (Alessandro), Uilleam (William), Caitrìona (Caterina), Cairistìona (Cristina), Anna (Anna), Màiri (Maria). +Canthos nomes funt arribausu me su gaelicu dae su Norrenu, cummente Somhairle ( < Somarliðr), Tormod (< Þórmóðr), Torcuil (< Þórkell, Þórketill), Ìomhair (Ívarr). Custos nomes funt adopperaus in inglesu cummente Sorley (o, storicamenti, Somerled), Norman, Torquil, e Iver (o Evander),ma doe funt nomes gaelicus ca no tenint una tradutzione inglesa: Oighrig, Diorbhal, Gormul e Beathag. +Medas de custos nomes funt antigas e no benint adoperaus prus. Sigumente doe funt pagus nomes gaelicus traditzionales, medas tzenias me is comunidades de limba gaelica ant decidiu de adoperai nomes de su inglesu po is fillus. Custos nomes no tenint traduzione in gaelicu. is opiniones po custas chistiones funt pretziasa, calencunu penzat ca custu fait diventai debilli sa ereditade de curtura e de limba soru, atrus invetzas, pentzant ca su gaelicu, cummente donnia atera limba moderna,si deppit cuncordare po vivere me su mundu modernu. +Sa forma comuna po sos sangunaus gaelicus est cussa ca cummentzat cun mac (Gaelicu po fillu), cummente in MacGillEathan (Maclean). Su Femminille est nic, duncas Catherina MacPhee, in gaelicu, est Caitrìona Nic a’ Phì. +Medas caboris aint donadu s’origine a nomes scotzesus comunes: bàn (Bain – bianco), ruadh (Roy - arrubiu), dubh (Dow - nieddu), donn (Dunn - marrone). + +Aga Khan: +Karīm Āgā Khān IV connotu comente Aga Khan (Ginevra 1936) est un prìntzipe de religione ismailita. +At passadu sa pitzinnia in Nairobi in Kenya, at istudiadu prima in Isvìtzera, in su 1959 s'est laureadu in s'Universidade de Harvard in "Istòria Islamica" . +In su 1962 in Sardigna a curtzu a Terranoa at criadu sa Costa Smeralda. + +Miami Beach: +Miami Beach est una tzittade vicinu a Miami in sa contea de Miami-Dade in s'Istadu de sa Florida, in sos Istados Unidos de America. Este una tzittade distinta dae Miami, finzas si sunu meda affacca. +Fundada in su 1915 su nomene de Ocean Beach, at leadu su numene attuale ja in su 1917. Segundu su censimentu de su 2004 b'at 89.104 abitantes, su 55.5|% de sa populatzione est naskida a s'estero. + +Aquaman: +Aquaman est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Garth: +Garth, nau puru Aqualad o Tempest est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Lori Lemaris: +Lori Lemaris, est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. Est stettia una picciocca de Superman. + +Superman: +Superman est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau in su 1938 de Jerry Siegel e Joe Shuster. Est stettiu nau in Italia puru Nembo Kid. + +Flash: +Flash est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau in su 1940 de Gardner Fox e Harry Lamper. + +Lanterna Verde: +Lanterna Verde est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Batman: +Batman est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau in su 1939 de Bob Kane e Bill Finger. + +Aiello del Friuli: +Aiello del Friuli ("Daèl" in friulanu) est unu comunu de 2.217 abitantis de sa Provìntzia de Udine. + +Freccia Verde: +Freccia Verde est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau in su 1941 de Mort Weisinger e George Papp. + +Uomo Ragno: +S'Omini Arangiolu in italianu Uomo Ragno est unu de is personaggius de is fumettus de sa Marvel Comics, criau in su 1962 de Stan Lee e Steve Ditko. + +Dottor Strange: +Dottor Strange est unu de is personaggius de is fumettus de sa Marvel Comics, criau in su 1963 de Stan Lee e Steve Ditko. + +Over the Rainbow: +Over the Rainbow (trad. addae de s'arcuparadu) est su titulu de una cantone iscritta dae Harold Arlen cun sa peraulas de E.Y. Harburg. Sa versione originale cantada dae Judy Garland in su 1939, fit sa colonna sonora de su film "The Wizard of Oz" (su Magu de Oz). +sas Peraulas. +Somewhere, over the rainbow, way up high. +There's a land that I heard of Once in a lullaby. +Somewhere, over the rainbow, skies are blue. +And the dreams that you dare to dream +Really do come true. +Someday I'll wish upon a star and wake up where the clouds are far Behind me. +Where troubles melt like lemon drops, Away above the chimney tops. +That's where you'll find me. +Somewhere, over the rainbow, bluebirds fly. Birds fly over the rainbow, +Why then - oh, why can't I? +If happy little bluebirds fly beyond the rainbow, +Why, oh, why can't I? +Custa cantone ad apidu unu sucessu subitu ma chi at duradu finas a oe. Meda cantantes l'ana cantada in d'ogni epoca. +Lista de sas atteras versiones. +Danielle Hope + +Siena: +Siena est una tzittade de 54.066 bividoris de sa Tuscana, este capoluogo de Meria o provintzia. Siena ada unu centru medioevale: Piazza del Campo cun sa Turre del Mangia, e palattos e crejas: magnificu su Duomo (1226-1260) cun su pulpitu de Nigola Pisano (Pisa 1200- Siena 1270). Iscultore mannu. In su sec.XII diventada liberu Comune. Sighini lottas tra guelfos e ghibellinos. Meda boltas in gherra cun Firenze e Pisa. Siena est sede de Universidade fundada in su 1240. +Ada fattu parte de su Granducadu de Toscana. Famadu su Palio de Siena. +Persones de ammentare. +Siena est connotta dae tottu pro su patrimoniu artisticu e pro sa forma urbana ki pro sa mazore parte est restada comente fit in su medioevo e in su Rinascimento. +Pro custos motivos est istada declarada dae s'UNESCO patrimoniu de s'umanidade. + +Vincenzo Maenza: +Vincenzo Maenza est nasciu a Imola su 2 maggio de su 1962 e est stettiu unu luttarori, prus bortas campioni olimpigu. + +Andrea Minguzzi: +Andrea Minguzzi este naschidu in castel santu predu termasa su primu de frealzu de su 1982 este unu istrumpadore de sa categoria de sos 84 kiloso. este puru unu binchidore olimpicu ca ada retiradu sa medaglia de s'oro in pechino in su 2008 + +Hawkman: +Hawkman est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Dottor Fate: +Dottor Fate est unu de sos personagios de sos fumetos de sa DC Comics. + +Plastic Man: +Plastic Man est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Elongated Man: +Elongated Man est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Black Canary: +Black Canary est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Martian Manhunter: +Martian Manhunter est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Zatanna: +Zatanna est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Atomo (fumettu): +Atomo est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Marketing: +Su Marketing (numene ingresu meda bias inculziadu in "mktg" e, imbagliende, in "mkt", chi in realidade chere narrere "market", malcadu) este una palte de sa iscientzias economicas chi istudiada sos malcados e sas dinamicas tra sas impresas e sos clientes. +Sa peraula benit dae su inglesu, "market", chin s'agnanta de sa desinentzia -ing pro dare a bidere s'attividade fatta. +Marketing, tando, cheret narrere ispecificamente "ponnere calchi cosa in su malcadu + +Cappellaio Matto (fumettu): +Cappellaio Matto est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Brainiac: +Brainiac est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Capitan Marvel: +Capitan Marvel est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Changeling: +Changeling est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Due Facce: +Due Facce est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, nemigu de Batman. + +Etrigan: +Etrigan est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau de Jack Kirby. + +Impulso (fumettu): +Impulso est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Man-Bat: +Robert Kirkland "Kirk" Langstrom connòschidu comente Man-Bat est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, nemigu de Batman. Est cumpàrviu sa prima borta in su nùmeru 400. + +Poison Ivy: +Poison Ivy est unu de is personagius de is fumetus de sa DC Comics. + +Supergirl: +Supergirl est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, sorresta de Superman. + +Dottor Fate/campidanesu: +Dottor Fate est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Donnie Darko: +Donnie Darko est su film de cumentzu de Richard Kelly, scritu e prodùsiu in su 2001 e torrau a trasmiti in su 2004 in is cìnemas in sa versioni "director’s cut" prus longa de 20 minudus. +Custu “torrai a nasci” est po su suportu mannu chi ddis ant donau is fans, chi cunsiderant custu film unu cult, gràtzias a sa amistura de esoterismu e fantaiscientzia, mancai is guadàngius in is box-office fessint partus, in is tempus de sa primu bessida, bàscius meda (517.375 de dollarus), cosa custa chi no si torrat a presentai candu su film bessit po sa segundu borta tenendi sucessu mannu. +Su film est abarrau inèditu in Sardigna e in Italia in su 2001, ma a pustis de sa presentatzioni comenti film a foras de cuncursu de sa "61° amosta internatzionali de s’arti cinematogràfica" de Venezia de su 2004 e de sa bessida in is Stadus Unius de Amèrica in sa versioni "director’s cut", s’òbera de Kelly est lòmpia fintzas in is cìnemas nostus. +A pustis, in su Nadale de su 2005, est istètia pubricada sa versioni "director’s cut" in dvd po sa Sardigna e s’Itàlia. +Sa Trama. +Custa est sa preditzioni spantosa chi benit donada a su spetadori a su cumentzu de su film. Est su noti de su 2 de Donniasantu 1998, sa televisioni bogat is cunfrontus aroru de de George W. Bush e Michael Dukakis. Elizabeth, sa filla manna, est torrendi a domu, candu s’esistèntzia de sa genia Darko benit sciusciada de s’arrutroxa de unu motori in s'aposentu de letu de Donnie. Donnie no nci est ingunis: a pustis de unu viàgiu in stadu de sonnambulismu, si nci agatat in d-unu campu de golf de su Middlesex, in Virginia, e benit scidadu de duus giogadoris. Donnie si agatat una secuèntzia strama de nùmerus in su bratzu: ""28:06:42:12"". +Donnie Darko (Jake Gyllenhaal) est unu giòvanu chi tenit is problemas de s’edadi: unu liceali abillu, intelligenti, bonu cun chini si siat chi apat problemas, ma no est bistu beni meda de is àterus fedalis. Donnie est ischitzofrènicu, pigat meixinas po sa maladia e parit serrau in su mundu suu; parit bivendi in d-unu stadu depressivu chi ddi fait passai sa vida cun stanchesa chene cumprendi ita est sa vida, tenendi certus cun chini, cun falsidadi e bigotismu, ddi bolit donai una visioni de sa vida prexada e chene strobus. Sa genia Darko est unu esempru craru de sa middle-class americana: Eddie, unu babu republicanu chi tenit chistionis ideològicas impari a sa filla manna; Elizabeth, acanta a su college, de ideas progressistas e anticonfurmistas; Rose, una mama premurosa, istudiada e chene bigotismus ma prena de sensus de crupa po no arrennesci a comprendi su fillu Donnie; e Samantha, chi fait parti de su atòbiu de ballu Sparkle Motion. +Donnie torrat a domu cun s'acatu de sa genia sua, prexada de torrai a ddu bii in saludi e bivu, candu benit a sciri de essi fuiu a sa morti po s’arrutroxa de su celu de unu motori de unu Boeing, chi is ispetoris de sa FAA non scint de innui siat arruta, poita ca no arresurtat nisciunu motori istacau de is aèreus a su momentu de s’incidenti. +Sa vida torrat a cumentzai, ma de custu momentu unus cantu eventus si ant a afaciai in sa vida de Donnie andendi a formai una cadena de eventus correlaus chi, pranu pranu po su protagonista ant a perdi su elementu de casualidade. Torrau a scola, mancai siat po totus su piciocu chi at “frigau sa morti”, no at a tenni bonas novas in sa màgini sua; in su tempus de una chistioni in classi impitzus de su contu “The destructors” de Graham Greene, una picioca, Gretchen ROSS (Jena Malone), intrat in sa classi e, a pustis de su cumbidu de sa professoressa de si setzi acanta de su prus piciocu bellixeddu, acabat accanta de Donnie. +A pustis de is letzionis, in sa machina impari a su babu, at a mancai a s’ùrtimu momentu de stumbai “Nannai Morti”, una bècia chi passat is diis suas a sola e faendi ananti e a palas aroru de sa domu e sa cascita de is lìteras, sèmpiri sbuida. Donnie circat de chistionai impari a issa, ma Nannai Morti ddi at a nai una sentèntzia spantosa a s’origa: “"Dònnia criatura in sa terra est sola candu si morit"”. Custa fràsia tenit significau meda in sa arrexoni strobada de su piciocu, chi in su mentris, at a nai a sa psicanalista ca at connotu unu amigu imaginàriu nou, Frank (James Duval). Frank arribat in is bisus de Donnie in trassa de unu conillu nieddu mannu, de forma umana e de aspetu de dimòniu; fiat issu chi ddu sarvàt su noti de s’arrutroxa de su motori, traghendi-ddu in su sonnu a su campu de golf po ddi nai sa acabada de su mundu, e a pustis a ddi nai de afundai sa scola. +Su 6 de Santaine. +Donnie si bidit cun is amigus e benit a isciri de sa serrada de s’iscola po cruppa de unu chantu de atos vandalicos cae da anti fata diventare inagibile; torrendi a domu sua bidit Gretchen strobbada de dusu malarionis, cae gratzias a s’interventu cosa sua accabanta cun su strobbu. Accumpangendidha a domu sua, at a iscoprire de tenniri unu feeling impare a issa, cae du at a portare a de cherere de essere sa picciona sua. +In su tempus de is atividades extrascolasticas, sa professoressa de ginnastica, cae sustenit sos inditos bigotos e demagogicos de su motivatori Jim Cunningham, cicada de fare impare a sos iscolaros unu traballu tzerriau “sa linea de sa vida”, me sa cale sos istudedentes deppinti donai giuditziu de spantu o amore in d’una precisa situazioni. Donnie depit circare de donai giuditziu in d’una situatzione innui unu picciocu agatat unu borsellinu e si tenit su dinai, e esprimit s’impossibillidade logica de fai brintare sa situatzione in d’unu schema aici cirdinu chenzie pigai in consideru totas is emotziones umanas. In custa manera sa professoressa e Donnie tenint unu certu ca at a portare su picciocu a una sospensione de is atividades extrascolasticas. +Su 10 de Santaine. +Crescit su interessu de Donnie po s’accennu de Frank a sos viaggios in su tempu, e chistiona impare a su professori de fisica de sos wormwholes e sos viaggios temporales. Su professori, prexiau meda de su interessu de Donnie po s’argumentu, di faidi a scusi s’arregallu de unu libru nomenadu “Sa filosofia de sos viaggios me su tempu”, iscritu de Roberta Sparrow, alias “Nannai Morti”, a pustis de ai lassau sas mongias e donau letziones me sa matessi iscola de Donnie. In su fratempus cae Donnie ligit su libru bidit sas primas coincidentzias: penzat cae Frank di di aidi nomenau sos vaggios in su tempu po benire a cunoscientzia de su libru e de sa sua iscritora, e sa frasi de Nannai Morti pigat po issu unu significadu particolare, cae du portat a cunsideru ca totu me sa vida, sa circada de su significadu cosa sua puru, perdit de sensu chi a sa fini unu omne morit assolu. Su strobbu psicologicu crescit: impare a sas visiones de Frank, Donnie cummentzat a bire prietziones chenzie cabori tzerriasu whormeholes bessire de sa piturra de sa gente e ndi fai prima de issos sos movimentos, cumente chi podiant essi traciasa de sa realtade spatzio-tempus giai prestabilidos, e sighendi cussu de cosa sua agatat una pistola inboddicada me su armadio de su babbu. +Su 18 de Santaine. +A s’iscola de Donnie, Jim Cunningham (Patrick Swayze) tenit unu seminariu po donai letzionis a sos picciocus po stesinai sa timoria e sos vitzios de sa vida . Cunningham parit unu oratori bonu ca arrennescit a cunvintzere sa gente de sa bontade de sos insegnamentos suos fadendi leba impiztus a contus cundiusu de bigotismu e demagogia; Donnie intervenit innantes a totus provochendi Cunningham e donendindi de s’Anticristu, e a pustis benit stesiau de s’aula. +Ligendi melus su libru de Roberta Sparrow, Donnie si accatat cae totas sas suas visiones doi sunt scritas me in suas patzinas e si cunvincit de bivere de protagonista in d’unu destinu imminenti. In su fratempus su rapportu cun Gretchen crescit, e in su tempus cae si accatant a su cinema, torrada a cumparrire Frank cae di narat de abruxiare sa domo de Cunningham, in su fratempus cae totus sunt a unu ispetaculu de Iscola. Una borta cae su fogu est istudhau si mustrat su latu niedhu de Jim Cunningham, cun s’iscoperta de una stanza cuada fata po girare videusu pedopornograficusu po su tziru de pedofilusu de sa calle fadiat parte. +Su 24 de Santaine. +A pustis de s’arrestu de Cunningham, sa professoressa cae du sustenit si fadet meri de su cumitau de difesa, cae però non di donat s’ocasione po accumpangiare sas Sparkle Motion a Los Angeles. +Sa professoressa de literas, in su fratempus, benit licentziada, ma prima de s’indandare chistiona impare a Donnie, su iscolaru chi reputat mellus in sa classi, e di iscrire in sa lavagna su nomene de cussu cae segundu issa est sa paraula prus bella de totu sa limba ingresa: "Cellardoor" (enna de su magasinu). +Su 29 de Santaine. +A sa Sorri de Donnie, Elizabeth, di benit communicada s’amissione a s’universidade de Harvard, e impare a su fradi decidit de fai festa, tenendi contu cae sos pearentes non sunt in domu propriu me sa die de halloween. +In su tempus de sa festa, arribat sa piccioca de Donnie, aribada po tenni cunfortu a pustis de ai agatadu sa domu sciusciada e sa mama sparessia; Gretchen narat a Donnie sas timorias suas e d’accabhant a fai s’amori. A s’accabhu Donnie tenit s’impressione de no essi prus assolu, e po unu momentu totas sas suas timorias parino isparessias; ma a su arribu de su 30 de Santaine, torrant ss sus visiones. Siguru de una noba premonizione, si cunvincit cae sa fini de su mundu est arribada, e pighendi s’urtima citazione de s professoressa cummente a urtimu inditu, currit cun sa picciona e sos amigus in sa domo de Nannai Morte, credendi de accatai in su magasinu de cosa sua sa crae po salvare su mundu. +Brintendi me su magasinu impare a Gretchen aidi ad agatare sceti sos duoso malarionis cae d’ianta donadu strobhu, in su empus de su certu contra de issos arribat una macchina, cae po no pinnigare Nannai Morte, aidi a istreccare Gretchen. Su meri de sa macchina bessit po bire sa situazione, est Frank cae benit bocciu de Donnie, scunvoltu de sa boccidura de sa piccioca, cun unu corpu de pistola. Torrendi portare su corpu de Gretchen, Donnie aidi a bire unu spantosu muntruaxiu de nues niedhas in su chelu de sa tzitade, bistas de Donnie cummente manfestatziones fisicas de sos Whormwholes. In su Fratempus de s’ala de s’areo pigau de sa mama e sa sorri de Donnie, si staccat unu motori cae aidi ad accabhai impitzus de de sa domu sua boccendiddu in su letu cosa sua sa noti de su 2 de Santaine 1988. +Donnie Darko est, in realtade, mortu in su mundu reali su 2 de Santaine de su 1988, ma tota sa gente ca aide passau sas 28 dies tenit sa cunsapevolentzia inconscia de ai bividu cussas dies in su “universu tangenti”. +Su Sequel. +De su mesi de Maju de su 2008 funt bessias boghes secundu sa calle doi siat sa possibilidade de unu sequel de su film, su nomine possibili est S. Darko. Sa regia depit essere de Chris Fisher e sos traballos depint cummentzare su 18 de Maju. +Sa colonna sonora. +Importante meda po s’andamentu e sas atmosferas de su film est sa colonna sonora, aroru de pop e new wave de sos annos ’80. Agatausu dunquas gruppus de importu meda cummente Joy Division, Tears for fears, Duran Duran, Echo and the Bunnyman e sa cover de su classicu de sos Tears for Fears “Mad World” torrada a fai de su cantautori Gary Jules. +Custas sunt sas cantzones de sos artistas: +S’arrestu de sa colonna sonora est de generi "ambient", de sos tonos iscuros, funt stetias fatas de Michael Andrews e donant supportu a sas scenas prus oniricas. + +Giappone/campidanesu: +Su Jiaponi (日本, にほん、"Nihon" o "Nippon") esti una natzioni insulari de s'Asia Orientali. S' agattara in s' oceanu Pacìfigu, a hest de sa Chìna, Korea y Rusìa s' allongara in su mari de Okhotsk a norti fintzasa a su Mari Chinesi Ardionali a sur. Is carateres que cumponinti s'alfabétu de su Jiaponi boliri narai literalmenti "Accantu nasciri su soli", po custu su Jiaponi esti cunnosciu cummenti «Bidda de su Soli Lebànti», unu nomini que deribara da sa positzioni orientali de s'istadu rispetu a sa China. Sa capirali o cirari principali esti Tōkyō. +Si creeiri que su nomini donau in ocidenti fiara deribadu da unu dialetu de sa Chìna ardionali cussu cali esti pronunzau/jāk-bəng/. Su nomini uficiali esti "Nihon-koku" od "Nippon-koku" + +Frantza/campidanesu: +Frància (France, in francesu) est una natzioni in s'Europa ocidentali, chi cumprendiri puru s'ìsula de sa Còrsica e tenit sa dipendèntzia ("territoriali") a fora de s'Europa comenti is atras ìsulas de su Oceanu Pacìficu, e de s'Oceanu Indianu e in s'Atlanticu, e in su sudamèrica in sa Guaìana Françesa. +Sa Frància est un'istadu ca fait parti de s'Unioni europea. +Sa capitali est Parigi, e is tzitadis principalis funt: Mresella, Lìon, Tolusa, Lyllà, Bordeaux, Strasbùrgu. + +Portugallu/campidanesu: +Portugallu esti una natzioni in s'Europa ocidentali. Sa capitali esti Lisbona. +Cirarisi principalisi. +Lisbona(Lisboa), Oporto(Porto), Braga, Coimbra, Ebora(Evora), Faro, Funchal, Ponta Delgada, Aveiro, Viseu, Leiria, Gaia, Matosinhos, Guarda, Covilha, Castelo Branco, Figueira da Foz, Amadora, Almada, Setubal, Queluz, Agualva-Cacem, Odivelas, Portimao, Guimaraes, Viana do Castelo, Chaves, Tomar, Elvas, Angra & Horta. +Portusu principalisi. +Tejo(Tagus),Douro(Duero),Guadiana,Minho, +Mondego,Vouga,Tamega,Zezere,Sado,etc. +Serrasa(montanyasa)principalisi. +Pico,Estrela,Larouco,Peneda,Geres,Marao,Gardunha, +Lousa,Caramulo,Coroa,Montesunho etc... +Euruportusu nou y bellusu. +Lisbona/Lisboa(Portela) (LIS); +Faro/Algarve (FAO); +Oporto {Porto/Pedras Rubras(Moreira),Maia} (OPO) +Madeira/Funchal(Santa Cruz) (FNC); +Ponta Delgada/Sao Miguel(Papa Joao Paulo II) (PDL); +Terceira(Lajes)/Praia da Vitoria/Angra (TER); +Horta/Faial (HOR); +Porto Santo(Vila Baleira) (PXO); +Bragança(Braganza)/Alto Tras-os-Montes (BGC); +Viseu(Lobato)/Dao Lafoes/Beira Alta (VSE); +Vila Real/Douro (VRL); +Cascais/Costa do Estoril(Tires) (PCS). +Artistasa/Cantaudorisi/Cantantisi/Iscribidorisi/Dançadorisi. +Amadeo de Sousa-Cardoso,Soares dos Reis, +Beatriz Costa,Laura Alves,Carmen Miranda,Manoel de Oliveira, Amalia Rodrigues,Herminia Silva,Tonicha, +Dulce Pontes,Paulo de Carvalho,Jose Cid, +Paco Bandeira,Ary dos Santos, +Carlos do Carmo, Candida Branca Flor,Ababela +Linda de Suza,Roberto Leal,Jorge Ferreira,Lena D`Agua, +Marie Myriam,Mariza,Micia,Vitor Espadinha,Lenita Gentil, +Camoes,Pessoa,Miguel Torga,Antonio Nobre,Florbela Espanca,Agustina Bessa Luis,Sophia de Mello Breyner Andresen. + +Conservatoria de sas Costeras: +Sa Conservatoria de sas Costeras de sa Sardigna, "Conservatoria delle Coste della Sardegna" in italianu, est un'agentzia de sa Regione Autònoma de Sardigna istituida cun sa Lege Regionale 29 maju 2007, n. 2. +Compitos. +Sas finalidades istitutzionales de s'Agentzia sunt cuddas de salvaguardia, tutela e valorizatzione de sos ecosistemas de sas costeras e de sa gestione integrada de sas àreas de particulare rilevantzia paesagìstica e ambientale, de propriedade de sa Regione o postas a disponimentu suo. Dae parte de sugetos pùblicos o privados. +Òrganos e personale. +Sa Conservatoria est istada creada comente Agentzia autònoma pro mezus afrontare tematicas no pertocant a s'ordinaria organizatzione de s'aministratzione regionale. Sos òrganos suos sunt su Comitadu iscièntificu, su Diretore esecutivu e su Collegiu de sos revisores. +Diretore esecutivu: +Comitadu iscièntificu: +Collegiu de sos revisores de sos contos: +Sa Conservatoria est articolada in d'una diretzione generale e in duas diretziones de servìtziu incàrrigadas de sas atividades de istudiu, gestione amministrativa, de s'atividade tècnica, de pianificatzione e gestione patrimoniale. A su reclutamentu de su personale si providit, in sa prima fase de vida de s'Ente, a traversu protzeduras de mobilidade interna rivoltas a sos dipendentes de s’aministratzione e a pustis cun protzeduras pùblicas secundu sas modalidades istabilidas dae sa lege regionale e dae s'istatutu de s'Agentzia. +S'atzione de sa Conservatoria. +Sa Conservatoria de sas Costeras, concepida dae su modellu inglesu de su "National Trust" ma supra totu de cuddu frantzesu de su "Conservatoire du Littoral" at unu ruolu de completamentu de s’atzione de defensa de sas areas de sas costeras cun sos istrumentos chi esistint de pianificatzione, programmatzione e di regolamentatzione. Sa Conservatoria acuisit sos territòrios prus fragiles e delicados a traversu donatziones ispontaneas o eccezionalmente pro mèdiu de acuistu deretu. +A pustis d'àere afetuadu sos traballos de riprìstinu ambientale e naturalìsticu de sas aeras de sas costeras, sa Conservatoria las potet gestire in pròpriu o l'afidare in gestione a àteros entes o agentzias regionales, a sas comunas, a sos àteras comunidades locales e a associatziones o cooperativas pro assegurare una correta gestione in prenu respetu de sas leges e de sas normas de referèntzia istabilidas. +Sa Conservatoria determinat comente depent èssere amministrados e gestidos sos territòrios, in manera chi sa natura de cuddos logos siat mantènnida semper bella e rica comente in origine. Definit in fines sos usos, in particulare agricolos e turisticos compatibiles cun custos obietivos. +Imàgines. +Paesàgios de sas costeras sardas + +Saṃsāra: +Su fueddu Samsara (de su sanscritu "iscùrriri imparis") indicat, me is religionis de s'India commenti s'Induismu, su Buddhismu e su Giainismu, su ciclu de vida, moti e arrenàscida (torradura a vida) nau puru, mancai impropriamenti, ciclu de trasmigratzioni de is animas. Est meda botas rafigurau commenti un' arroda. +In su sensu no literàriu podit indicai puru "s'oceanu de s'esistèntzia", sa vida in terra, su mundu materiali, ca est prenu de daori e de sunfrimentu, i est, innantis de totu, privu de sustàntzia: su mundu commenti nosu ddu bideus, e innui bivveus, no est atru ca unu mistérimentu, una chimèra māyā. Aciufau in custa chimèra, s'omini est afrìgiu duncas de una genia de ignoràntzia metafisica ("avidyā"), est a nai de una bisioni no adeguada de sa vida in terra e de cussa a pustis: custa ignoràntzia condusit s'omini a si movviri tratenendi•ddu aici in su "Saṃsāra". +In sa vida onnia indivìduu depit netzessariamenti fai sa esperièntzia sua, po podiri acoa lompiri a sa liberadura definitiva (Mukti o Mokṣa: su fueddu sanscritu bolit nai, literalmenti, "strobeddadura"), ca est su fini de is religionis e de is filosofias de s'India cun s'ecetzioni de is iscollas materialistas (ca repudiant custa dotrina). +Definitzioni. +Induismu. +Su ciclu de is arrenàscidas, e de is motus ca si ripetint, est unu de is pagus concetus innui cuncordant casi totugantas is iscollas de s'Induismu. Su motori de custu ciclu est connotu in su karman (atzioni; in manera po nudda giusta, is prus de is botas, su fueddu benit iscritu karma). Sigundu sa dotrina de su "karman", calisisiat atzioni, e calisisiat cosa chi bolit sa voluntadi, generat commenti efetu s'ammuntonamentu de "karman", chi andat cracullau in proportzioni a totu su chi at fatu s'omini in s'esistèntzia, in su beni commenti in su mali. Custu cumportat chi, candu morreus, s'elementu individuali siat custrintu a torrai a nasciri una atra bota, in forma umana, divina, arimai, vegetali, o de su dimoniu puru. In s'esistèntzia noa s'indivìduu si at a agatai in una conditzioni mellus o peus de sa de innantis a sigundu de sa cantidadi morali de su "karman" ammuntonau. Cumportendi•si in manera giusta, s'indìviduu nou s'at a guadangiai sa possibilidadi de scrufiri una arrenàscida prus bella; in s'ipòtesi cuntraria, at a torrai a nasciri in una conditzioni peus. Su fini urtimu est su de estinghiri su propiu depidu karmicu fintzas a sodighiri su Mokṣa, sa liberadura, est a nai sa definitiva bessida de su Saṃsāra. +Si abarrat duncas presoneris in su Saṃsāra po unu numeru indefiniu de botas, fintzas a spaciai in manera cumpleta s'ammuntonamentu karmicu propiu. Is arrugas ("mārga") chi podint essiri sighias po lompiri a tali obietivu funt tres: s'arruga de su sacrifìtziu rituali ("karma-mārga"), s'arruga de sa connoscèntzia ("jñāna-mārga") e s'arruga de sa deditzioni amorosa a unu Deus ("bhakti-mārga"). Su Mokṣa est de costuma descritu commenti una genia de conditzioni indistinta (est a nai unu istadu de innui no est possibili giai una definitzioni positiva) innui no si provat prus ni prexu ni daori. Sa pati manna de is iscollas devotzionalis, ca sighint sa currenti religiosa de sa "bhakti", identificat sa liberadura commenti su de s'aciufai po sempri in sa perfeta e biada unioni cun su Deus amau. +Buddhismu. +Po su Buddhismu de is Nikaya est su ciclu de vida a su cali funt custrintus is esseris chi tenint sensibilidadi po curpa de sa conditzioni indisciprinada de sa menti insoru. Ammuntonendi karma negativu is esseris chi tenint sensibilidadi si "cundannant" a una arrenàscida noa de sunfrimentu in unu livellu inferiori de s'esistèntzia (es. in su "rennu arimai" o de is "ispìritus") ammaniendi aici sa probabilidadi de essiri prus fatzilmenti vìtima de is emotzionis trumbulladoras e nci arruiri duncas in unu livellu prus in basciu ancòra de s'esistèntzia. Puru s'ammuntonamentu de kamma (pāli, "karma", sanscritu) positivu cumportat una arrenàscida in su ciclu, mancai siat in conditzionis prus a favori, e, de su momentu chi est sa vida atotu ca fait sperimentai su sunfrimentu (castia Cuatru Nobilis Beridadis), sa conditzioni prus bella est cussa de unu abbandonu de su Samsāra (Nibbāna). +Po is iscollas de su Buddhismu Mahayana no ddui est diferèntzia a intru de samsara e nirvana. Est in su rennu innui sa vida torrat a nasciri ca si realizat su nirvana, tot'e duus is mundus funt sbudius (sunyata) de calisisiat propriedadi inerenti. Sa realizatzioni de custa profunda beridadi potat a sa liberadura cumpleta (bodhi). Aici Nagarjuna: + +Indro Montanelli: +Indro Montanelli (Fucecchio, 22 aprile 1909 – Milano, 22 luglio 2001) est stettiu unu giornalista, scrittori e divulgatori storigu italianu. +Ari traballau finzas a su 1973 po su Corriere della Sera e, a pustis, in su 1974, ari criau Il Giornale Nuovo. +Est aparrau a Il Giornale nuovo fintzas a su 1993, candu Silvio Berlusconi, s'editori finzas a su 1990 e frari de s'editori nou Paolo Berlusconi ari dezidiu de fai politiga e ari domandau a Il Giornale nuovo de du sighi in politiga. +Po cussu, Montanelli ari dezidiu de si 'n d'andai e, in su 1994, criaara un'artru giornali, La Voce, bessìu po un annu in edicola. + +Gordian: +Gordian est su titulu de una serie de animatzioni giapponesa comporau de sa Rai chi d'ari trasmittiu po sa prima borta in su 1981. +Gordian est unu super robot. +Su protagonista est Daigo chi brintara in tres robot differentis: Protezer, Deninger e Garvin, mandaus de su babbu de Daigo, su Dottor Otaki. +Is nemigus funti is Madokter, alienus. + +Nirvana: +Su Nirvāṇa (sanscritu: निर्वाण, trasliterau ; pali: निब्बान nibbāna, cinesi: 湼槃 niepan, giaponesi: 涅槃 nehan, let. "estintzioni") est unu fueddu presenti in s'Induismu, in su Giainismu, ma fundamentali meda est prus chi atru in su Buddhismu. +In s'Induismu. +In s'Induismu su "nirvāṇa" indicat s'estinghidura de is disigius a susu de su mundu e sa realizatzioni de sa liberadura ("mukti" o "moksa") de s'illusioni ("maya"). +In sa Bhagavadgita benit definiu commenti "brahmanirvāṇa", sa studadura de su "deu" (ego), in su Brahman, me is Upaniṣad ddi narant "turiya". De precisai est chi in s'Induismu su fueddu "nirvāṇa" no tenit sa propia difusioni e centralidadi ca tenit in su Buddhismu, custu fatu est gratzias a su usu mannu ca nd'aiant fatu is iscollas fundadas de su Buddha Shakyamuni. +In su Buddhismu. +In su Buddhismu su "nirvāṇa" est su fini urtimu de sa vida, sistadu innui si scrufit sa liberadura de su daori ("duhkha"). +Sa dotrina de su "nirvāṇa" in su Buddhismu is prus de is botas no benit definia cun fueddus positivus, ma negativus: de su momentu chi su "nirvāṇa" est prus inguddeni de su pentzamentu ratzionali e de su limbagiu, no est possibili afirmai su chi est ma, prus chi atru, su chi no est. Nau custu tocat precisai ca sa dotrina de su "nirvāṇa" pigat significaus diversus a sigundu de s'iscolla buddhista, de su periodu istoricu e de su logu innui issa est stetia esposta. +Natura de su "nirvāṇa". +Su Buddhismu creit in s' arrènascida de onnia spècia. Si su "karma" de sa vida est negativu sa vida podit sighiri in su sunfrimentu, si a su contrariu si at unu "karma" positivu sa vida sighit in s'illusioni de su praxeri. +Sigundu su Buddhismo de is Nikāya sa fini de is sunfrimentus, de is daoris e de is passionis, bellas e mabas, si podit sodighiri sceti cun su "nirvāṇa". Su "nirvāṇa" est arranesciri a si liberai de is tres pecaus fundamentalis: sa brama, s’odiu e s’illusioni. "Nirvāṇa" no est su "nudda", issu descritu mai benit e chi ddu at realizau ddu indicat commenti una immensa, inimmàginàbili e impassìbili cussèntzia i est sodighiu sceti de is arhat. +Po su Buddhismu Mahāyāna su "nirvāṇa" de is iscollas de su Buddhismo de is Nikāya, e duncas cussu de is "arhat", est unu "nirvāṇa" inferiori ca no currispondit a s'istadu de Buddha prenamenti illuminàu (sanscritu "Samyak-sam-buddha"). Est unu "nirvāṇa" frimmu (sans. "pratisthita nirvana") a su cali su Mahāyāna oponit su nirvāṇa no frimmu (sans. "apratishtita nirvana"). Cussus chi sodighint su "nirvāṇa" de is Mahāyāna (is Buddhas prenamenti illuminàus e is "aryabodhisattva") no torrant a arruiri me is atividadis samsaricas ("saṃsāra") ma nimmancu in sa frimmesa de su "nirvāṇa" de is iscollas de su Buddhismu de is Nikāya, est a nai negant is passionis ma puru s'imperturbabilidadi de su "nirvāṇa" frimmu, custu assumancus fintzas a candu ddui funt esseris chi sunfrint de salvai. Po is iscollas Mahāyāna, Madhyamika e Cittamatra, no ddui est nisciuna diferèntzia a intru de "saṃsāra" e "nirvāṇa" e duncas no ddui est unu logu a foras de su costumau innui realizai sa beridadi urtima e su "nirvāṇa" atotu. +Aici sigundu Nagarjuna: «No ddui est sa prus pitica difèrentzia a intru de "saṃsāra" e "nirvāṇa", ni sa prus pitica difèrentzia a intru de "nirvāṇa" e "saṃsāra"». (Madhyamakakarika, XXV, 19) +In su Buddhismu su "nirvāṇa" est s'umiadroxu urtimu de sa pratica propia de su Dharma. +Su "nirvāṇa" intendiu commenti "agabbadura" est espostu, praticau e realizau de is praticantis de s'Eréntzia Theravada e tali "nirvāṇa" benit realizau gratzias a sa realizatzioni de sa Sbuidesa de su Sei de sa persona mentris benit ignorada sa Sbuidesa de su Sei de is fenomenus; su praticanti Theravāda praticat e realizat su Nobili Caminu de Otu Partis e is Cuatru Nobilis Beridadis, de su sunfrimentu, de s'origini sua, de s'agabbadura sua e de su caminu chi potat a s'agabbadura sua e, realizendi s'ammancàntzia de su Sei de sa persona sua in unu istadu de cumpleta suspidura gratzias a su de aì dominau sa pratica de su "shamata" e de su "vipashyana" in custa realizatzioni scrufit su "nirvāṇa" cun arrestu: po "arrestu" in custa ocasioni s'intendit ca esistit ancòra un'arrestu giau de is cincu "skanda", agregaus. +Cun sa morti s'Arhat scrufit sa Liberadura de is cincu agregaus e bivvit in unu istadu no manciau o contaminau de nisciuna impuridadi depida a su Karma o a is Afrigimentus Mentalis e sa natura de custu "nirvāṇa" est Paxi, commenti narat su cuartu de is Cuatru Sigillus de su Buddhismu "Su "nirvāṇa" est Paxi". + +Casteddu de Matsue: +Su Casteddu de Matsue (松江城, Matsue-jō) est unu casteddu feudali in Matsue in sa prefettura de Shimane, in Giapponi. + +Amaro: +Amaro ("Damâr" in friulanu) est unu comunu de 801 abitantis de sa Provìntzia de Udine. + +Ampezzo (UD): +Ampezzo ("Dimpeç" in friulanu) est unu comunu de 1.080 abitantes de sa Provìntzia de Udine. Giai capitale de sa Repubbrica libera de Carnia. + +Aquileia: +Aquileia ("Acuilêe" o "Aquilêe" in friulanu) est unu comunu de 3.480 abitantis de sa Provìntzia de Udine. +De origine romana, fundada in su 181 a.C. a sos confines a est de s'Italia. Inghiriada dae muros de difesa, suta Cesare Augusto est diventada una de sas tzitades pius importantes de s'Imperu Romanu, comente Capitale de sa Regione Augustea Venetia et Histria. Est istada residentzia de divescios imperadores. Attaccada boltas meda dae sos Barbaros: Alarico (401 e 408), Attila (452), Sos Longobardos (558), decadidi. Conchistada dae sos Venetzianos in su sec.XV. Su 1509 passada suta su Sacru Romanu Imperu. A longu est istada sede Patriarcale. Restada : sa Cattedrale sec.IV, cun su campanile sec.XII; bellos mosaicos in su pavimentu, e pinturas in “affresco” in sa cripta (sec.XII). Restat unu Foro Romanu, cun pagas colunnas. Su Museo Archeologicu, riccu de repertos de epoca romana. + +Arta Terme: +Arta Terme ("Darte" in friulanu) est unu comunu de 2.287 abitantis de sa Provìntzia de Udine. + +The Pusher: +The Pusher ("Layer Cake") est unu film de generi gangster thriller de su 2004 deretu da Matthew Vaughn, cun protagonista Daniel Craig. + +Daniel Craig: +Daniel Craig (Chester, 2 marzo 1968) est unu atòre britanicu. + +Linea 77: +Is Linea 77 funt unu grupu musicali rock italianus. Si funt formadus in su 1993 in Venaria Reale (TO). Is testus de is cantzonis funt in ingresu, a bortas in italianu. + +Alatri: +Alatri est una bidda de unos 29.600 bividores de su Lazio, posta in sa provìntzia de Frosinone. + +Kenze Neke: +Sos Kenze Neke, sunt unu grupu musicale de genere rock cantatu in Sardu, naschint in Thiniscole in su 1989. +Su numene "Kenze Neke" (chentza neghe) est dedicatu a Michele Schirru, anarchicu sardu chi aiat pessatu de bocchire a Benito Mussolini. +Istoria de su gruppu. +Sos fondatores de su gruppu sunt Enzo Saporitu a sa boche e chitarra e Sandro Usai a sa bateria, unn s'azunta de Toni Carta in su 1990 a su bassu; essit in cust'annu Kin sas armas o kin sas rosas, demo autoprodottu cun Luciano Sezzi a su sassofonu comente ospite. Otto branos chi cumprendene "Americanos a balla ki bos bokene" e "Kenze Neke". +In su 1991 Sandro Usai partit militare e intrat Guido Forlano a sa bateria, a sichire Massimo circelli a sa chitarra solista e Stefano Ferrando, bateria e boche, chi at a picare su postu peri de Guido Forlano; intrat in su gruppu Massimo Loriga, chi at a sonare su sax e su sonete a buca. Su sonu de su gruppu picat forma in d'unu genere chi variat trae su rock, su punk, s'iska, su reggae, cunn tematicas sotziales chi vaeddan de sa Sardigna e de sos problemas istoricos de s'isola (bases militares, alcolismu, droga), chin collaboraziones chin sos tenores (su tenore Luisu Ozzanu at a cantare Sa Maddalena aperende "Americanos"). +In su 1993 su primu discu: "Naralu! De uve sese", chi presentat branos de su primu demo torratos a arranzare e sonare. In cust'annu Toni Carta lassat su gruppu e nde picat su postu Claudio Roccia a su bassu, chi at a sonare in su secundu discu de su gruppu, doppiu: "Boghes de pedra", in uve enin utilizatos sos istrumentos de sa tradizione sarda: sas launeddas, sa trunfa, su sonete. +In tournee in ziru in Europa pro presentare su discu: Ispagna, Francia, Germania, Belgiu, Olanda, Svizzera, sos Kenze Neke enin acumpannatos dae unu gruppu de ballu sardu e de cantu a tenore de Thiniscole. +Sonan in su discu e a pustis in cuncertu fintzas a su 1995: Andrea Pinna a su sax baritonu, launeddas, flauto traverso, Gianni Cherchi a su sonete, Luciano Sezzi a su sax contraltu. +"Boghes de pedra" cumprendet branos istoricos de sa traditzione sarda: "Su patriottu sardu a sos feudatarios" de Innassiu Vrantziscu Mannu, "A Nanni Sulis" de Peppinu Mereu, "Su balente". Massimo Loriga paris chin Massimo Circelli lassant su gruppu. A sa kitarra solista intrat duncas Antonello Cossu, Gavino Murgia a sas launeddas e sassofonos. +In su 1998 essit "Liberos, rispettatos, uguales", chi idet in istudiu sonare sa bateria Giampaolo Conchedda. Dal vivo su discu l'at a sonare Carlo Sezzi. Custu discu tenet branos importantes, comente sa matessi "Liberos," de Peppino Mereu, "Pantanu", de su gruppu corsu Cinqui sò, "Entula", e "Pratobello" de su gruppu Rubanu de Orgosolo, e peri "Black Panther", dedicata a su Movimentu de liberazione de sos nieddos de America. +Su 2000 est s'annu de "Kenze Neke", discu antologicu de dech'annos, sonatu e cantatu paris chin Lalli, Francesco di Giacomo, Picchio e Sigaro de sa Banda Bassotti, Max Furian at a sonare sa bateria. Su discu torrat a proporrere branos istoricos comente "Zente", "Americanos", cantatos peri in frantzesu, bascu e ispagnolu, paris chin cover de sa Banda Bassotti "Barboni" cantata dae Lalli (sa canthone Zente l'at a cantare in sardu), de sos Franti ("Sa oke tua") e Francesco di Giacomo chi cantat in sardu "Black Panther"; Picchio e Sigaro de sa Banda Bassotti cantana in italianu "Kenze Neke". +A pustis de "Kenze Neke", chimbe annos chenza sonare, fintzas a sa detzisione de torrare paris pro unu cuncertu in su mese de austu de su 2006 in Solarussa, e sa registratzione de unu discu dvd live dae su titolu "Artziati entu", cun tottus sos musicistas istoricos torra in su parcu. + +Renato Soru: +Renato Soru (nasciu in Seddori su 6 de austu de su 1957) est unu impresàriu e politicu sardu; at fondadu sa Tiscali. +Biografia. +Fillu de Egidio Soru, unu bidellu de s'iscola de sa bidda, e de Gigetta Spada, mere de una buttega, nascit e crescit in Seddori, si diplomada in su Liceu Classicu cun sa votatzione de 48/60 e in su 1976 partit a Milanu pro istudiare Economia a sa Universidade Bocconi de Milanu. +S'impresàriu. +In su 1980 preferit a lassare is istudius pro su traballu, e a pustis de ait traballadu accanta de sa sotziedade de intermediatzione finantziaria "Lazender", partecipada a sa fundatzione de "CBI Merchant" e si faidi anotai pro is calidades manageriales e in su 1992 Soru guadangiada a Milanu giai 350 milionis de francus s'annu ma dezidit su propriu de torrare in Sardigna, aundi ponit a postu sa buttega de sa mamma e s'ammaniat cun ateros puntus de bendita ne is biddas de sa zona, a pustis bendit totu sa cadena de supermercaus pro 7 miliardus e costruiscit tzentrus cummertzialis, dus fait cresciri pro pagu e dus torrat a bendiri a sa "Standa": +is "Città Mercato" a Aristanis e Terranoa funt un esempiu. +Est su 1995 candu de Casteddu arribat a Praga e, cun d'unu investimentu de 300 milionis ottenit dae Nicola Grauso sa lissentzia pro distribbuire "Video OnLine" in Repubrica Tzeca cun su nomine "Czech OnLine", chi diventat su primu internet provider de sa natzione e benit bendia in su 1997 a sa "Deutsche Telekom". +Torrat in Sardigna e in su ghennàrgiu de su 1998 fait nasciri sa Tiscali( su nomini benti dae su villaggiu nuragicu Tiscali)e in s'abrile de su propriu annu, ottenit su permissu de s'autoridade prúbbica pro poder oberare in su mercatu telefonicu. Tiscali crescidi meda fintzas a essiri unu de is "providers informaticus" prus mannu de su mundu, gratzias a sa connessioni a pretziu baratu, e in su 1999 benit quotada in borsa.Sa sede esti a Sa Illetta. +S'intrada in polìtiga: eletziones regionales de su 2004. +In su 2003 at detzidiu de intrari in polìtiga cun d'unu partidu suo (Progetto Sardegna) aintru de sa coalitzioni de tzentru-manca. Ne is eletziones regionales de su 12 e 13 làmpadas 2004 bincit cun su 50,13% (487.692 botus) e diventat Presidente de sa Regione Sardigna. Su 25 santandria 2008 at presentadu sas dimissiones pro aprentos cun sa magiorantzia sua etotu a propositu de urbanistica de is fascias de intru Sardigna. +Eletziones regionales de su 2009. +Si candidat comente guvernadori pro is eletziones regionales de su 15 e 16 freàrgiu 2009, pigada 415.600 botus (42,9%) ma bincit su candidau de su partidu de tzentru-dereta Ugo Cappellacci cun su 51,8% (502.084 botus). + +Arctic Monkeys: +Is Arctic Monkeys funt unu gruppu ingresu de generi indie rock, benint dae Sheffield; si formant in su 2003 e funt capitanadus dae Alex Turner. + +Bateria: +Sa bateria est unu istrumentu musicale de tipu rìtmicu, formadu dae tumbarinos, pratos e àteros istrumentos a tzòchidu. + +William Cameron Townsend: +William Cameron Townsend (9 trìulas 1896 - 23 abrile 1982) est istètiu unu missionariu cristianu americanu chi ari cumenzau su ministeru suu a s'iniziu de su ventesimu segulu. Is oraganitzatzionis chi ari criau, Wycliffe Bible Translators e Summer Institute of Linguistics (SIL International), funti ancora attivas, e funti cuncentraras a tradui sa Bibbia in linguas minoris e a facilitai s'alfabetitzatzioni in linguas minoris. + +Edward Cave: +Edward Cave, (27 freàrgiu 1691 – 10 ghennàrgiu 1754), est istètiu unu editori e imprentadori ingresu. Cun The Gentleman's Magazine at creau sa prima rivista de interessi generali in su sentidu modernu. + +Wycliffe Bible Translators: +Sa Wycliffe Bible Translators est un'organitzatzioni internatzionali paraecclesiastica posta in Orlando, Florida. C'est po sa tradutziokni de sa Bibbia in d'onnia lingua de su mundu. Wycliffe est stettia criara in su 1942 de William Cameron Townsend. Ci funti seus in 46 paisus. +WBT narara chi nun ci funti gruppus curtularis e linguas di aicci pitticus de nu arrinesci a das usai. +S'organitzatzioni pigara su nomini de John Wycliffe, su primu chi ari traduitu sa Bibbia in ingresu. +S'organitzatzioni. +SIL International, nau inantis Summer Institute of Linguistics, fiara partiu cumenti una sessioni estiva de formatzioni po is missionarius in Arkansas in su 1934. +Unu gruppu de sostegnu, JAARS, nau inantis Jungle Aviation And Radio Service, donara su trasportu e su servitziu tennigu po is missionarius. +Sa Wycliffe Associates est un'associatzioni de supportu chi acattara dinai. +The Seed Company, est una noa generatzioni de sa familla de is organitzatzionis de sa "Wycliffe Bible Translators" chi donara sostegnu a is traduittoris localis in is areas aundi s'ambienti difficili complicara su traballu de sa tradutzioni. + +Logusantu: +Logusantu in sardu (Locusantu in galluresu) est una bidda de 1.908 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Sarcidanu: +Su Sarcidanu est una sub-regione de sa Sardigna, allacanat cun sa Trexenta, sa Marmilla, su Mandrolisai, sa Barbàgia de Brevìe, e su Gerrei; est cumposta da is biddas de + +Arromanisca: +S'Arromanisca (o "Arbareska") est una limba suspadada faeddada in Ìsili dae is bendidoris de arramine pro non si fàghere cumprèndere dae sa barrochiania. + +Babbu nostru: +Su Babbu nostru (in latinu Pater Noster, in gregu Πάτερ ἡμῶν) est sa prus connota de is pregadorìas cristianas. +Innoe unas cantas versiones: +Campidanesu. +Amen. + +Trexenta: +Sa Trexenta est una sub-regione de sa Sardigna in sa Provìntzia de Casteddu, est cumposta da 13 comunes e portada una tirada de 412,4 Km². + +Curadorias: +Sa Sardigna est partzia istoricamente in sub-regiones ca naschent in deretura, in numenatzione e tirada, dae is partes amministrativas-giuditziàrias-eletorales-geogràficas de is rennos judicales, is curatorias. +In s'Edade de Mesu sa curadorìa fiat sa printzipale partidura aministrativa, fiscale e giuditziaria de onnia giuigadu. A su gubernu suo bi fiat unu "curadore", nomenadu de su giuighe intra de sa arèntzia sua o de famillias de "majorales". +Su curadore teniat sa facultade de nomenare sos "majores", unu pro onni bidda de sa curadoria sua, chi imbetzes cumandaiat su corpus de guardias chi s'ocupaiat de sa seguresa in sos campos e in sas chistiones chi pertocaiant sas biddas. +Siat su majore de curadorìa siat su majore de bidda teniat unu cunsizu chi ddu susteniat in su gubernu: sa "corona". Segundu s'istoricu Francesco Cesare Casula, sa tiràda de onnia curadorìa fiat tanti prus manna cantu prus prus pagus fiant is abitantes suos. +Cun sa fine de sos giuigados, a pustis de su 1420, su sistema de sas curadorìas beniant abandonadu in logu de cussu feudale, ma manna parte de sas regiones chi ispartzint s'isula in die de oe, ndi mantennent sos nomenes. +Isceti su corpus de guardias at sighidu a bivere in sas cumpanzias barracellares, chi ancora s'agatant. + +Malos Cantores: +Sos Malos Cantores funt unu gruppu rap nasciu a pustis de su scappiamentu de Sa Razza. +Istoria. +Su gruppu nascidi in su 2004 dae duos rappers/cantadores sulcitanos Quilo e Micho P ca impreant su sardu campidanesu accumpangiau dae s' italianu. Su primu discu bessidi in su 2005, est s'album "Un Gran Raap Sardo" aundi si podet agattare sa collaboratzioni cun CapaRezza "Nella stessa casa". Sighidi unu album nou in su 2006, "Musica Sarda", e custa borta si notada sa partecipatzioni de sas Balentes in "Peppucciu" e de is Stranos Elementos in "Peccados e Peccadores". Sas tematicas funt a bortas impegnadas a livellu sotziale ma fintzas prenas de sarcasmu e ironia. + +Musica rap: +Su rap est unu stile musicali nasciu ne is istados unidos in sa metadi de is annus settanta. Su numene est stettiu imbentau da su cantante nieddu Joe Tex. Su rap est sa componenti cantada de sa curtura hip hop e pigada corpus kistionendi in d'unu certu tempus, custa tecnica de boxi est esecutada da unu (MC, freestyler), in su mentris su DJ (turntablist, beatmaking, scratching) accumpangiada su MC. +Custa est una lista cun certus artistas rap americanos: + +Rock and roll: +Su Rock and roll (iscritu fintzas rock'n'roll oppuru R&R, o prus semplicementi rock) est unu generu musicali nasciu me is Istados Unidos e a pustis s'est difundiu de pressi in tutu su mundu. + +Monreale: +Su Monreale (o Campidanu de Seddori) est una subregione istorica de sa Sardigna, allacanat cun su Campidano de Aristanis , sa Marmilla, su Campidano de Casteddu e s'Igresienti + +Anglona: +S'Anglona est una subregione in su Nord de sa Sardigna. +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Nurra: +Sa Nurra est sa subregione a s'estremu Nord-Ovest de sa Sardigna. +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Tataresu (subregione): +Su Tataresu est una subregione de sa Sardigna nord-occidentali. +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Sa Razza: + +Iscalada: +S'Iscalada est una ativitade isportiva, derivada dae s'alpinismu, ca cunsistit in artziare in tzertus murus, de rocca naturale o fabricadus dae s'omine, usendi is manus e is peis. + +Bàini: +Bàini (o "Bànnari") est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 354 bividores. + +Enya: +Eithne "Enya" Patricia Ní Bhraonáin (Gweedore, County Donegal, 17 maju, 1961) cantante de sos irlandesos, est una de sas artistas fèminas cun prus sutzessu de s'istòria de sa mùsiga. + +Calanzanos: +Calanzanos (in galluresu Caragnani) est una bidda de 4.489 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Sa Madalena: +Sa Madalena (in galluresu A Madalena) est una bidda de 11.668 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Figari: +Figari (in italianu Golfo Aranci) est una bidda de 2.206 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Loiri-Poltu Santu Paolu: +Loiri-Poltu Santu Paolu est una bidda de 2.508 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Lu Palau: +Lu Palau est una bidda de 4.310 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Lungoni: +Lungoni (in italianu Santa Teresa Gallura) est una bidda de 5.043 bividores me sa Meria o Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Oscheri: +Oschiri (in cadduresu Oscari) est'un'idda de sa provincia de Tempiu-Terranoa, b'abbitant 3749 pessonas. +Territoriu. +Oschiri est in su Logudoro e confinat cun sa Caddura. Est postu a 280m. subra su livellu 'e su mare e si bi podet arrivvare passende pro sa SS199 chi cullegat Terranoa a Tatthari; est'attesu dae Otthieri 22km, 46 dai Terranoa, 50 dai Tatthari e 35 dae Tempiu. Sa idda est raggiungibbile puru in trenu cun sa frimmada a s'istazione de Oschiri. Su Lagu Coghinas, su rimboschimentu de Su Filigosu e sos montes de su Limbara sunu esempios meravizzozos de natura salda. In tottu su territoriu de sa iddaest possibile incuntrare animales meda comente sos fenicotteros, sas calpas in su lagu, polcrabos, matzones, chelvos e atteros in d'onzi logu selvaggiu e chena urbanizzazione. +Istoria. +Già dae sos tempos pius'antigos su territoriu 'e Oschiri est'istadu impittadu caza-caza dae sas pupulasciones dessu logu. Impoltantes testimozos sunt sos sitos archeologicos, ch'umpare a su museo (sempere tancadu), dan s'idea de su ch'est sa idda 'e Oschiri. +Restos de su periodu preistoricu comente sos Dolmen de Monte Ulia, sas Domus de Janas e sas Tumbas de sos Gigantes a Balanotti e una trintina 'e nuraghes mustrana s'evvidente movimentu dess'omine in su territoriu, specialmente pro s'isviluppu economicu de sas printzipales attividades'economicas comente su pastorigare e s'agricoltura. +Meda interessante est sa presentzia de s'antiga fortificazione romana de Crastu, chi faghiat dess'area unu nodu de passazzu istrateggicu e meda importante pro sos cullegamentos de omines e cosas pro d'onzi via, fina pro sa costa. Su "castrum", connottu oe pro sos retzentes iscavos, istedi attivu pro pagu immancu de mill'annos, diventende centru de controllu fina in su periodu bizantinu (VI-IX seculu). +No est cosa zelta ma a custu periodu podent fina risalire sas impoltantes e misteriosas isculturas rupestres de Sant'Istevene +Monumentos Sacros. +Tra sas testimonianzzas pius'importantes dessu periodu de su basciu-medioevu, bi sunu sas chejas de Nostra Segnora 'e Othi, de Santu Midri, de Santu Pedru e sa pius'impoltante Nostra Segnora 'e Crasta, centru diocesanu fin'a su 1508, retzentemente torrada sede 'e piscamu. +A laccanas de sas chejas crescheni atterettantas biddas, chi cun su passare 'e su tempu sun'istadas abbandonadas in favore de Oschiri. +Sa panada. +D'onz'annu in su mese 'e Austu, in Oschiri b'est sa Sagra 'e sa Panada. Un'eventu gastronomicu pro custu tipicu produttu frommadu dae unu contenitore minore de isfoglia salida, cun ass'internu petta cunfettada. Sa pasta de farina salda e semola, mantesa modde dae su laldu, b'enit predisposta in duos cerchos, unu mannu e unu minore, chi faghent de contenitore e de carralzu. Sos ingredientes faghen de sa Panada unu piattu unicu de folte appoltu proteicu e INIMITABILE!!! +Sas raighinas istoricas sunt probbabilmente ispagnolas, ma Oschiri 'antat sa pius'antiga formula, chi variat de 'olta in 'olta: de bittella, de anzone e/o polcu e de ambidda. +In Oschiri si produini puru casos licchittos e pro sos liccanzos sas seadas, sas casadinas, sas tiliccas e... boh! +Cultura. +Poeta chi sa 'idda 'e Oschiri s'antat comente unu fizzu est Dominigu Antonio Migheli, poeta osilesu, ma chi hat vividu in bidda e semprere in Oschiri hat fattu sa suas mezzus operas, comente Sa Briga 'e Sos Santos. Custa poesia narrat de unu fattu realmente suzzessu in Oschiri, e cioè de sa ristrutturazione de sa cheja majore: su centru e sa poesia est su fattu chi sos santos chi fint'alloggiados intr'a sa cheja sun'istados'ispostados in un'attera cheja pius minore e duncas'istaian tropp'istrintos pro no si brigare... sa mezzus cosa però pro si la godire est de la leggere direttamente. +Sa briga de sos Santos de Dominigu Antonio Migheli. +Pessonaggios: +Iscanu - tatharesu +Poeta - oschiresu +Tomeu bua - sindigu de Oschiri +"Tia Maria" - Nostra Segnora +Pedru Seche - sagristanu +In sa cheja de Santa Rughe, in Oschiri +ISCANU +Di', di', non sai nienti? +POETA +Niente, mancu a bidea. +ISCANU +Non sai di chissa brea +Ch'intendu da tuttiganti? +Ch'ani briaddu li santi +Parò non soggu palchi. +POETA +In parte naro chi sì, +Sentza tanta zirimonia; +Però bi at creschimonia, +S'unu l'an fattu a chentu. +ISCANU +Insumma chistu chimentu +Sentza nudda no è mai, +A venì la santidai +A atti di vìolenza! +POETA +Bastat si tenes passentzia +E mi das attentzione +T'app'a fagher sa rejone +Causa de custos dannos: +Iscas, como tantos annos, +Una cheja chi tenian, +Sos chi la guvemaian +S'abbizan chi fit filàda +E timende chi nde falàda +Nde l'ana ettad'in terra. +Como sun tottu in gherra +Cuddos ch'isperàna elogiu: +Sos santos fin chentz'allogiu +'Ue los accomodare? +Pensein de faeddare +Sa povera Santa Rughe, +Sa ch'at dadu semper lughe, +In dar'a tottu ajutoriu; +Cretendelu provisoriu +Cust'allogiu chi daìat, +chentza 'ider su ghi faghiat +Los at alloggiados tottu; +Como sun in abbolottu +Ca non poden campare, +Obbligados a istare +Che atzua in su caltinu! +Fortzados sunu continu +D'istare a s'atzumb'atzumba: +Già si l'at posta sa rumba +Santa Rughe gloriosa! +Nachi est meda giuditziosa +E faghet errores tantos, +A ch' 'intrare tantos santos +In una cheja minore! +Pro cussu sun in furore, +Nach'istan semper a murrunzu +E si sun dados a punzu, +A cantu so intendende; +E, nachi, an bidu fuende +Sa colza Nostra Segnora, +Chi s'est iscapada fora +E giuttu si ch'at a Deu, +Currende a domo 'e Tomeu, +Iscultza e iscabiddada; +Su cale l'at attoppada, +Bidendela, a mesu via: +TOMEU +It'at Signora Maria? +MARIA +Ite ti'aer, iscura! +Mezus in sa sepoltura +De comente vivo como! +Dae cando no appo domo +So vivende in-d-unu fogu; +Sos Santos b'an pagu logu +E semper istan brighende. +Colza! mi fia dormende +Arrumbada a unu saccu. +A cando intendo s'attaccu +E-a s'attaccu sa 'oghe +Nende: "A inoghe! a inoghe! +Un oju mi nd'an bogadu!" +"E deo so raffiadu", +Gridat un atteru puru! +Sa briga fit a s'iscuru, +So 'etza e de paga vista, +Ma est Giuanne Battista +Su pesa confusione +Dae cando at cust'anzone +Est pius santu importunu +Ca non cheret chi nisciunu +Mancu in buglia bi lu tochet. +TOMEU +L'iscannet o che l'imbrochet +A pascher in calchi tanca! +O si lu prendat a s'anca, +Ma chi non fattat burdellu. +Tet'esser anzone bellu, +Allevadu in terra amena, +Però non balet sa pena +De si brigare a s'ispissu. +MARIA +Ehi! sas gulpas a issu! +Attere puru tes gulpare!... +Forsi ti des ammentare +Chi, dae s'annu passadu, +Promissa m'aias dadu +Chi endiazis unu saltu. +TOMEU +Luego damus s'appaltu; +Tantu pro tantu ite nd'amus? +Dae cuddu chi lucramus, +Fattat bene attentzione, +Ispatzende su carvone +E luego fraighende. +MARIA +Semper sezis comintzende +E non comintzades mai! +Colza so e in guai +Ma como faeddo jara, +E su chi naro in cara +Lu deves bene notare; +O pensades de fraigare, +O mi ch'ando a Palestina! +Paraula de Reina +Si mi che 'idides piusu! +Puci! como est un'abusu! +Già bos nde sezis beffende! +Dogni die fraighende +E non benit mai s'ora!... +TOMEU +Cagliesi, Nostra Segnora, +Paraula de Tomeu, +Chi s'est in gustu 'e Deu +Comintzamus a beranu... +Ma, faeddet a pianu, +Non ch'appat calch'importunu; +Non lu naret cun nisciunu +Ch'est sutzessu cust'errore, +Chi non l'iscat su Pretore +Ch'est costadu atter'e tantu, +No amonat calchi santu +Pro cunfusionajolu!... +Avvertat a custu solu, +Se venisse domandando, +Gli dica ch'eran giocando, +Accò sa cosa arrangiada. +MARIA +Ohi, già m'at consolada +Su chi mi nde la 'ettesit +Chi mi la faghiat noa! +Già la fattesit sa proa +Su preiderastru Bua! +Gasi siat sa domo sua +Coment'at fattu sa mia! +TOMEU +Cagliesi tia Maria +Chi, tantu, non nd'at niente. +Pensemus a su presente +Comintzende dae como: +Vosté torresiche a domo +A los attentzionare, +Non si torren'a brigare +Coment'an fattu 'erinotte; +Preghet calchi sacerdote +A lis dare calch'ojada; +Istet allegra e cagliada; +Comente li prego e bramo, +Istasera già mi jamo +Su bruttu sagristianu; +Ista a bider si manzanu +Bi torrat a catziare +E si bi torrat andare +Nde faghet sa penetentzia +MARIA +Bravu dali un'avvertentzia. +Bonassera! +TOMEU +Bonassera! +POETA +Non che fit mancu in carrela +Chi Pedru Seche non benit; +S'usceri bi lu prevenit: +Tomeu est abbetiadu! +Pedru ch'intrat annutzadu +Nende: "It'oramala ch'ada?" +TOMEU +A 'ue as fattu s'andada? +PEDRU +A campagna, pagu attesu; +Già lu tes aer intesu +Chi che fia catziende. +TOMEU +Bravu, tue divertende: +E mannu ses pro ispantú! +E-i sos santos intantu +Istropiados si sunu. +PEDRU +Mai bi nde campet unu! +Chi deo non b'appo tortu; +E manc'unu bind'at mortu? +TOMEU +Mortu no, grassias a Deu! +Setzi, e isculta a Tomeu, +E isculta attentamente; +Pro chi t'istet pius in mente +Parlerò in italiano: +Voi siete il sagristano, +Ma non siete un buon sagrista. +Perdete i santi di vista, +Per cercare i caprioli! +Non si devon lasciar soli, +Specialmente i più piccoli. +Giuro per i santi articoli +Che, se lo tornate a fare, +Ven'avete a ricordare! +Addio! Andate!... +POETA +Como, ite cheres chi fatte, +Animale tattaresu? +Su sutzessu l'as intesu, +Giustu, coment'est costadu; +Chie si b'est impignadu, +Como non benit mancante: +Iscas chi a su mese intrante, +Dan printzipiu a su frabbicu +E tottu a cimentu arabbicu +Ted'esser su fundamentu... +ISCANU +Non frabbigheggianì a ventu? +Chi mi sia lu frabbiggà! +Sentz'abé li quattrini? +Pobari illusi, mischini, +Poltaddi da oggi a dumani! +Si cuntentiani di la ch'ani, +Chi, par eddi, è fina troppu... +POETA +Pro sa limba non ses toppu, +Ancu la jutas brujada! +E-i sa pedra carrada +Non la 'ides a muntone? +A bighin'a s'istradone +Ch'ingrobrat finas sa via... +ISCANU +Ah! ed eiu mi gridia +Ch'era a fa' calchi vachili, +O pal mandra di guili, +O pal frabbigà un forru... +POETA +Cagliadi, conca 'e corru +Ch'est finas dad'a impresa +E printzipian cun lestresa +Si non tenen calch'isvariu. +ISCANU +Di', e cal'è l'impresariu? +POETA +Non l'ischis? +ISCANU +No. +POETA +Pedru 'Udrone; +E-i s'inzegneri est Culone. +ISCANU +Brabi! Tutt'e dui boni! +Cussì siani li paddroni +Chi ni l'at isciubaraddi! +Pobari tonti isfasciaddi! +Chi vizz'ingoddini intrei! +E tu, di': e cosa sei? +In chi t'ani impiegaddu? +A comenti sei istaddu +Tantu tempu in Aglientera, +Un caporali di miniera +Sabbarà un mestieri... +POETA +Deo so su chentineri, +Giaeri in su magasinu; +A dispensare su inu +A totta sa maestrantzia. +ISCANU +Si no vinn'è in abbundantzia +Già si catzani la seddi! +In cantina, lu fideddi, +Mire' chinn'isciddi in brea! +Si fazi com'in buttrea +Vidareddi chi aumentu! +D'un carradeddu di zentu +Sinn'at biddu la middai, +E sentza vindinni mai; +Chi diaulu vendarà! +Si vinn'anda a cumparà +Eddu si mustra annutzaddu; +E rispondi arrabiaddu: +"Baedinde chi non che nd'ada!". +POETA +Cagliadi, limba isfrenada, +Su bastante m'as mancìadu! +E tue, non as leadu +Pro tatza su labiolu? +Pro sutzare non so solu +Già mi faghes cumpagnia. +ISCANU +Basta; terminadda sia, +Abà, cun pazi e amori: +Si lu pobaru autori +At fattu calchi mancantzia, +Cumpattiddili l'errantzia; +Ch'è tontu, già lu sabeddi: +Chi diaulu li vuleddi? +Lu chi sa più non fazi: +S'a calcunu non li piazi +Li dia calchi arrangiadda. +A tzent'anni! là terminadda, +Riverilla, bona jenti! +Cunsizzos. +Si cherides'idere fotografias de 'idda chilcadelas in o in su situ de su Comune [http://www.comune.oschiri.ss.it +o si cherides'ischire cosas pius'ispecificas e palticulares cuntattade s'associazione onlus de promozione turistica in bidda chi si jamat "Su Furrighesu". + +Padru: +Padru (in galluresu Patru) est una bidda de 2.109 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Sant'Antoni de Calanzanus: +Sant'Antoni de Calanzanus (in italianu "Sant'Antonio di Gallura") est una bidda de 1.626 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Santu Tiadoru: +Santu Tiadoru est una bidda de 4.020 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Telti: +Telti est una bidda de 2.072 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Trinitai e Vignola: +Trinitai e Vignola in galluresu, Trinidade e Binzola in sardu (in italianu "Trinità d'Agultu e Vignola") est una bidda de 2.134 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Album: +Cun sa peraula Album, si ìndicat unu dìscu (o un àtteru suportu) cun incisas cantones e branos musicales. + +Wessisla: +Wessisla est un album bessiu in su mese de santandria de su 1996 de is Sa Razza a is tempus connoscius comente "Sr Raza", est istetiu publicadu dae sa "Undafunk Records". + +E.Y.A.A.: +E.Y.A.A. est s'album prus importanti de is Sa Razza bessiu in su 2001 cun 18 tratzias. + +Un Gran Raap Sardo: +Un gran raap sardo primu album de istudiu de is Malos Cantores, est bessiu in su 2004 cun 23 tratzias. Is "beats" funt produsius de Micho P. + +Musica Sarda (Album): +Musica Sarda est su secundu album de is Malos Cantores bessiu in su 2006 cun 18 tratzias. Discu impretziosiu dae sa boche de Maria Carta. + +Balentia: +Balentia est unu grupu musicàle rap sardu arribau dae Mòguru. Funt nàscius in su 1995 dae sa divisione de su grupu istòricu "Mogoro posse". + +Iscravamentu: +S'iscravamentu indicat su ritu de sa depositzione de Cristos dae sa rughe. Est una Sagra Rappresentatzione chi si faghet su sero a taldu de sa Chenabura Santa in medas crejas in Sardigna. Su chi sighit si faghet ind una 'Idda de su Tataresu. +In sa creja printzipale, sa chenabura, a sas tres de sero, si preparat una rughe manna, posta rea in su presbiteriu, e subra sa rughe unu crucifissu, mannu, e adattu po nd' essere caladu. Custu crocifissu de solitu istat ind'una creja secundaria. Sa rappresentatzione si riferidi a su chi narant sos Vangelos, cando Gesu Cristu est istadu depostu mortu dae sa rughe. In custa rappresentatzione bi sunt duos personagios, Zuseppe d'Arimatea e Nicodemu, bestidos secundu una traditzione; accanta a sa rughe b'est una istatua de Nostra Signora de sos Sete Dolores, bestida de nieddu. +S'incomintzada cund'una preiga de unu predi subra sa passione e morte de Gesu Cristu e a unu tzertu puntu su predi si rivolget a Zuseppe e li dat s'ordine de nde 'ogare dae subra sa conca de su crocifissu sa corona de ispinas...Custa benit calada e posta supra sa conca de Nostra Segnora. Pustis dat s'ordine de nde ogare su jau de sa manu dresta, pustis dat s'ordine po su jau de sa manu manca, e pustis ancora s'ordine po su jau de sos pes: sos jaos chi 'enint calados sunt presentados ogni olta a Nostra Segnora e postos in unu cestinu. +Primmu de nde 'ogare sos jaos Zuseppe e Nicodemo ant fattu passare una fascia de tela, suta sos bratzos de su crocifissu po nde lu poder calare. Cando l'ant caladu lu presentant a Nostra Segnora, a su populu e lu ponent in d'una andìa (portantina). Tando, a de note, cun tota sa zente presente, omines e feminas, cuffrades e cussorres, pizzinnos e pizzinnas ecc.,partit sa processione peri sas istradas de sa 'Idda. In processione sos cuffrades giughent s'andia cun su Cristu mortu; unu cuffrade giughet a palas una rughe bastante manna; ateros giughent s'istatua De Nostra Segnora de sos Sette Dolores. Si pregada e si cantada; su Coro Sardu de sa 'Idda, ogn'intantu cantada una cantu religiosu: su Miserere, su Stabat Mater, e ateros cantos adatos in sardu. Guasi a sa fine de sa processione si giughet s'andia cun su Cristos mortu in sa creja inue istat de solitu, e si ponet a sos pes de s'altare. Sa processione rientrat in creja dae inue est partida, però una processione minore si faghet dae sos cuffrades e cussorres chi giughent Nostra Segnora in sa creja sua. + +Vangelu: +Su Vangelu est una paraula chi s'incontrat in sos liberos de sa religione cristiana. Sa paraula dae su gregu significat bona noa, buona notizia, e custa bona noa est sa naschida de Gesus Cristu e-i s'insegnamentu chi at lassadu. Cando Gesus Cristu ha comintzadu a preigare, sa sintesi fut: Su regnu de Deus est vicinu, cunvertidebos e creide a su vangelu. +Sa paraula servidi a indicare puru battoro libereddos, sos Vangelos o Evangelios, inue si podet connoschere su chi Gesus Cristu ha fattu e su sou insegnamentu.Una traditzione meda antiga narat chi sos autores de ognunu de sos battoro libereddos sunt Matteu, Marcu,Luca e Giuanne. +Matteu at iscritu printzipalmente po sos Ebreos, po mustrare chi Gesus fut su Messia chi Isaele aisettaiat, e chi sa profetzias si sunt cumpridas cun sa ennida de Gesus Cristu. +In custu vangelu si podet legere su Discursu de sa muntagna, e-i cudda pagina:"Benide beneitos de su Babbu meu, ca aiat famine a m'azis dadu a mandigare", e-i su chi sighit. +Matteu est unu de sos doighi discipulos de Gesù Cristu. +Marcu, no fut de sos doighi, ma fut unu cristianu, paret discipulu de Paulu,s'apostolu. +At iscrittu su vangelu po sos paganos, non ebreos. Est su pius cultzu de sos libereddos; est su primu chi est istadu cumpostu. Meda de su materiale sou s'agatat in sos vangelos de Matteu e Luca. +Luca,no fut de sos doighi discipulos de Cristos. At iscrittu unu Vangelu, riccu de parabulas, raccontos che deviant illustrare s'insegnamentu de Cristos: sa parabula de su Samaritanu, s'atera de su fizu prodigu,e ateras ancora. Luca est s'autore de un ateru liberu: Sos Attos de sos Apostulos,chi raccontat sos primos annos de sa vida de sa creja cristiana e in particulare fattos de sa vida de santu Pedru e de sa vida de santu Paulu. +S'ateru Vangelu est de santu Giuanne, unu de sos doighi. Custu vangelu tenet unu ateru modu de presentare a Gesù Cristu; s'ischema est divesciu dae sos ateros tres. + +Benetutti: +Benetutti est una bidda de duamìgia personas; est a batorchentos e ses metros subra su mare. Làcanat cun sos comunales de: Nule, Ortei, Oniferi, Oroteddi, Orane, Patada, Bono, Orune, Nùgoro. +Vivent de pastorìtzia e b'at meda mastros de muru, carchi mastru ferreri, e unu mallifìtziu famadu. Meda tancas e bìngias faghent unu territòriu mannu chi si estendet pro norantabattor chilòmetros cuadrados dae sos terrinos de ""Mariane"" cun Bono a ""Contra De Revorte"" cun Nùgoro-Orune. +Su logu prus chircadu e visitadu de Benetutti est "Su 'anzu" inue bi sunt sas termas romanas. +Su monte a dae segus de Benetutti est ""Monte Sisine"" , su nuraghe prus famadu est ""S'aspru"" ; Benetutti est posta a trintasès chilòmetros dae Nùgoro, a batòrdighi dae Ortei , a tres dae Nule (sa bidda prus a curtzu) a norantaduos chilòmetros dae Tàtari e a trintabator dae Otzieri. Sas crèsias de Benetutti sunt noe, su santu patronu de sa bidda est Sant'Elene Imperadora. +Fit de sambenadu de custa idda Frantiscu Cocco Ortu, sindigu de Casteddu in su sigundu mesus de S'ottiqhentos e prus bortas parlamentari e ministru de su Gubernu Regiu in sos primos annos de su Noighentos. Est istadu unu de sos prus agganidos anti-fassistas in sos primos annos dei su Regime de Mussolini cando, mancare ja ezzu, no at esitadu a s'opponnere a sos abusos e a sos malos usos mussolinianos. + +Bessude: +Bessude est una bidda de 501 abitantes in sa provincia de Tathari, in s'antiga regione de su Meilogu . Distat 32 km dae su capoluogu. +Istoria. +S'area 'e Bessude fit abitada già dae sa preistoria comente si podet notare dae su Nuraghe 'e Santu Tiadoru vicinu a sa tzitade. Sa tzitade est istada fundada in su XIII sèculu. In su XVIII sèculu sa peste at bocchidu bona parte de sa popolazione. +Retzentemente sa bidda rischiat s'ipubulamentu (dae sos 810 abitant 'e su 1911 ae sos 501 de su 2001). +Logos. +In sa bidda bi sunt tres chejas: Santa Rughe a s'intrada 'e Bessude, Santu Martine in su puntu pius altu 'e sa tzitade e Santu Leonardu, restaurada retzentemente. +Fora 'e sa bidda bi sunt sa cheja de Santa Maria, su Nuraghe 'e Santu Tiadoru e sas domus de janas. +In sas paredes 'e sas domos bi sunt varios murales; calicunos sunt istados pintados dae pagu e si distinghent ca sunt pius minudos 'e sos àteros. +Sa bidda. +Bessude si podet dividere in duas partes: su rione 'etzu e cussu nou, giamadu "Sa Sea" dae sos bessudesos. +Sas duas zonas sunt collegadas dae un'istrada giamada "Poja". +Sempre in cust'istrada b'est s'antigu abbodorzu e unu rizzolu (chi est siccu guasi totu s'annu). +Amministratzione. +Sìndigu: Sechi Giuseppe +Numeru de tzentralinu 'e su Comune: 079 886157 +e-mail: comune.bessude@actaliscertymail.it + +Biddanoa Monteleone: +Biddanoa Monteleone est una bidda de 2.588 abitantes in sa provincia de Tathari. +Geografia. +A guasi 600 m. subra su mare, posta in d'una costa soliana dae inue si godint panoramas ispantosos subra s'Alighera, porto Conte, Tàtari fintzas a sos montes de Gallura, e dae un'atera ala fintzas a sa serra de su Màrghine. Totu su territoriu, meda estesu, est unu altipianu. Parte de su territoriu arrivat a mare, sa marina, po 14 km. Est isviluppada sa pastoritzia: arveghes, baccas e caddos. In territoriu de Iddanoa s'agatat su zassu archeologicu de Nuraghe Appiu cun unu villaggiu nuragicu bogadu a pizu dae pagos annos. Afacca a custu nuraghe una tumba de zigantes e un ateru nuraghe pius minore. In territoriu de Iddanoa s'agatat sa necropoli de Pottu Codinu, cun noe tumbas. In una ant agatadu una istatuetta de una dea-madre, in pedra. In territoriu de Iddanoa, su Monte Minerva, massissu, inue esistit una riserva naturalistica. Sempre in territoriu de Iddanoa naschet su Temo, unu riu chi in ijerru carrada abba, ma si sicada guasi in s'istiu. Una diga at formadu unu lagu artificiale, su lagu de Monteleone Rocca Doria, e chi evitat allagamentos a Bosa, e frunidi abba a biddas meda de su circondariu. Una istrada aberta dae pagos annos calat a mare, a s'ispiaggia de Poglina, in territoriu de Iddanoa. +Curtura. +Sa cultura, in custos ùrtimos annos ada postu passos in custa Idda. Su Palatu e sa Iscolas, fut s'iscola elementare, imponente e fraigada in su 1896. Como est usada comente logu inue faghent espositziones ispetzialmente de fotografia de autores italianos e istranieros. Sa Domo Manna, est un àteru logu espositivu. In d'un ala b'est unu Museu etnograficu cun trastes e istelzu po faghere su pane, po faghere su casu e po trabagliare sa lana cun su telalzu (tapetos, mantas, fressadas ecc). Sa idda est imminorighende: in unu seculu at perdidu 3.000 abitantes! Meda biddanoesos sunu calados a s'Alighera. In Biddanoa esistit una Banda musicale dae paritzos annos, b'est puru unu Coro maschile chi cantat in sardu e s'est esibidu in logos meda in Sardigna a a fora, e esistit puru unu Coro de solu feminas po su cantu in sardu. Esistit puru unu Gruppu folcloristicu, bravu po sos ballos sardos. Sa 'idda est divisa in duas partes, su centru istoricu, cun domos in pedra, de unu tzeltu valore, ma domos meda como sunt boidas e in abbandonu, e sa parte noa a nord e a sud de sa idda e una zona po attividades produdittivas. In su centru istoricu bi sunt tres crejas: Santu Neneldu, sa parrocchiale,in istile goticu aragonesu, ma at tentu diversos interventos; Santa Rughe, de su 1600, e su Rosariu puru de su 1600, in s'una e in s'atera, altares de linna de unu tzeltu valore. A 3 Km dae sa idda su santuariu de Nostra Segnora de Interrios. Sa festa, manna, su 8 de cabidanni. Affacca a sa creja, unu fraigu mannu, una olta colonia po pitzinnos in s'istiu, como a poi chi l'ant acconza e mezorada, logu de incontros po pitzinnos e giovanos. +In Biddanoa est naschidu Remundu Piras, poeta improvvisadore de sos pius mannos de Sardigna. Ateros poetas improvvisadores naschidos in Biddanoa: Bucianu Nieddu (1879-1929), Salvatore Mortello (1881-1950), Angelinu Pedrete (1890-1913), Barore Riu (1911-1978). + +Bunnànnaru: +Bunnànnaru (in italianu "Bonnanaro") est una bidda de 1.127 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Bono: +Bono est una bidda de 3.800 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Bonolva: +Bonolva est una idda de 3.883 abitantes in provintzia 'e Tathari. + +Bultzi: +Bultzi est una bidda de 634 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Boruta: +Boruta est una bidda de 318 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Bottidda: +Bottidda est una bidda de 760 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Carzeghe: +Carzeghe est una bidda de 606 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Casteddu Sardu: +Casteddu Sardu (in tataresu Caltheddu Saldhu) est una bidda de 5.679 bividoris me sa Meria o provincia de Tathari. + +Cherèmule: +Cherèmule est una bidda de 466 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Codaruina: +Codaruina (nòmene italianu Valledoria) est una bidda de 4.002 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Codronzanu: +Codronzanu (fintzas Codronzanos) est una bidda de 1.281 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Cossoine: +Cossoine ("Cossoyne" in ispagnolu antigu) est una bidda de 982 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Cuzina: +Cuzina (o Santa Maria Coghinas) est una bidda de 1.439 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Èrula: +Èrula est una bidda de 807 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Fiolinas: +Fiolinas est una bidda de 1.574 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Giave: +Giave est una bidda de 692 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Illorai: +Illorai ò Illurai est una bidda de 1.121 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Isporlatu: +Isporlatu est una bidda de 475 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Istintinu: +Istintinu est una bidda de 1.570 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Itireddu: +Itireddu est una bidda de 586 bividoris me sa Meria o provincia de Tathari. + +Ìtiri Cannedu: +Ìtiri Cannedu est una bidda de 8.928 abitantes in sa provìntzia de Tàtari. + +Laerru: +Laerru est una bidda de 1.029 bividoris me sa Meria provincia de Tathari. + +Maltis: +Maltis (o Martis) est una bidda de 630 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Mara: +Mara est una bidda de 808 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Monteleone: +Monteleone Rocca Doria est una bidda de 134 abitantes in sa provincia de Tathari. S'agatat subra unu montiju, isolada. Affacca b'ant costruidu unu lagu artificiale subra su Fiume Temo. Roccadoria, ca in su Medioevo fut sutta su dominiu de sos Doria che bi aiant fraigadu unu casteddu. Sa creja de sant'Istevene est de de cussos tempos. + +Mores: +Mores est una bidda de 2.025 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Muros: +Muros est una bidda de 754 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Nujvi: +Nujvi est una bidda de 3.007 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Nule: +Nule est una bidda de 1.573 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Ossi: +Ossi est una bidda de 5.735 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Pàdria: +Pàdria ("Padria" in italianu) est una bidda de 836 abitantes in sa provincia de Tathari. +S'antiga tzitade de Gurulis Vetus. +Sa bidda 'e oe istat subra unu situ chi accasazzat sèmidas 'e insediamentos umànos de s'època punica e fit identificadu cun Gurulis Vetus, chi currispondet a sa "Gourulis Palaia" zitada dae su geografu grecu Tolomeu. In su territoriu 'e Padria b'istan sos restos de tres pontes romanos, giamados Ponte Ettòri, Ponte Ulumu e Ponte Enas e non lontanu dae custu ponte s'incontrat un'antiga miniera 'e argentu ghiamada Salghertalzu. In s'antichidade sos abitantes han lassadu custu situ pro fondare Gurulis Nova, sa Cullieri 'e oe, in sa rezone 'e su Montiferru. +Sa tzitade in s'Etade de Mesu. +Sa bidda 'e Padrìa este documentada in s'època giudicale e faghia parte 'e sa curatorìa 'e Cabudabbas. + +Pèifugas: +Pèifugas (in galluresu "Pelfica", in tataresu "Pèifigga", "Perfugas" in italianu) est unu comune de 2.488 abitantes de sa Meria o provincia de Tathari in s'Anglona. + +Piaghe: +Piaghe est una bidda de 4.816 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Portu Turre: +Portu Turre ("Pòlthu Tòrra" in tàtaresu, "Porto Torres" in italianu) est una bidda de 22.265 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Putumajore: +Putumajore ("Pozzomaggiore" in Italianu, Pottumaggiore in sa bariante locale e fintzas Puthumajore) est una bidda de 3.011 abitantes in sa Provìntzia de Tàtari, in sa antiga regione de su Meilogu. +Faghet parte de sa Diotzese de S'Alighera-Bosa. +Este connoschida pro s'Ardia chi faghene pro sa festa 'e Santu Antine. +Patrimoniu archeologicu. +In su territoriu 'e Puthumajore b'istana 40 Nuraghes. +Limba. +In sa bidda este faeddadu su Logudoresu. + +Potuvigari: +Potuvigari est una bidda de 732 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Rumana: +Rumana est una bidda de 619 abitantes in sa provincia de Tathari. Allacanat cun Biddanoa Monteleone, Cun Thiesi e Monteleone R.D. B'est praticada sa pastoritzia. In su territoriu restos archeologicos, domos de janas e nuraghes. In sa idda sa creja da Santa Maria de sos Anghelos in formas goticas, e i sa creja de santa Rughe (sec. XVI). A calchi km dae sa idda sa Grutta- santuariu de santu Lussulzu, martire, e inue sunt venerados puru sos santos Cesello e Camerino. Po sa festa de santu Lussulzu accudit zente meda, su 21 de austu. + +S'Ulumedu: +S'Ulumedu est una bidda de 3.887 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Séddini: +Séddini est una bidda de 1.403 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Semèstene: +Semèstene est una bidda de 227 abitantes in sa provincia de Tathari, in su Logudoro e in sa subregione 'e su Meilogu. + +Sènnaru: +Sènnaru est una bidda de 7.365 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Su Burgu: +Su Burgu est una bidda de 1.068 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Tergu: +Tergu (in tàtaresu Zèrigu) est una bidda de 570 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Tissi: +Tissi est una bidda de 1.875 abitantes in sa provintzia de Tathari. + +Tula: +Tùla est una bidda de 1.665 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Tzaramonte: +Tzaramònte est una bidda de 1.915 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Turalva: +Turalva est una 'idda in provintza de Tattari de 988 abitantes. +S' acciapat in su mejlogu, affaca Bonnannaro e Cheremule. Sa zona si narat "Badde 'e vulcanos" ca proite bi sunu meda vulcanos istudados, meda addattos pro sa produtzione de inu. Comente Monte'oes (monte dei buoi in italianu) e su monte cuccureddu inue est situadu Cheremule. +Turalva est prus chi ateru assotziada e connoschida cun su nuraghe Sant'Antoni. Su patronu est s' ipiritu santu chi est a su cominzu d s'istitiu. + +Uri: +Uri est una bidda de 3.050 abitantes in sa provìntzia de Tàtari. In custa bidda b'este unu lagu artificiale chi si jamada Lago del Cuga. + +Ùsini: +Ùsini est una bidda de 4.097 bividoris me sa Meria o provincia de Tathari. + +Viddalba: +Viddalba (in galluresu Vidda Eccia o Vidda 'ecchja) est una bidda de 1.719 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Tex (fumettu): +Tex esti su pru mannu fummettu italianu, esti stettiu inventau de Gianluigi Bonelli (patti scritta) e Aurelio Galeppini (patti disegnada). Custu dusu fumettistasa anti pottau ainnantisi su fumetu assolusu de su 48 po medas annus. Immoi medas fumettistasa trabballanta po Tex, is prusu importantisi funti: Claudio Nizzi, Fabio Civitelli, Josè Ortiz, Mauro Boselli, Fernando Fusco e attrusu. +Tex Willer esti su protagonista, tenidi un' edadi accanta de is coranta annus e de trabballu faidi su Ranger (cummenti unu politziottu de immoi), esti coiau cun d' una indiana Navajo Lilith (chi è motta boccìa de criminalis e chi non c' esti in sa serie regolari), tenidi unu fillu de bint' annusu: Kit Willer chi d' aggiudada in is avventuras suas. +Tex esti meda nomenau po essi balenti e seguru candu faidi un' impresa. Non peldidi mai e bincidi sempri, non ci pentzada mai duas' ottasa candu c' esti de scudi. Esti de sa patti de is prus debilisi e medas ottasa s' agattada a essi contrasa a i biancusu (facciarbusu) po difendi is natiusu de s' America. +Is indianusu tzerrianta Tex "Achili de sa notti" +Tex non esti mai assolu ma esti sempri accanta sua su goppai Kit Carson (chi non esti su Kit Carson storicu), esti pru becciu de Tex (accanta de is sessant' annus)e tenidi pilus e mustazzus biancusu (is indianusu du tzerrianta pilusu de pratta), funti meda ammigusu e funti meda nomenadasa in su fumettu is scenasa aundi Tex e Kit Carson si sfuttinti. Si Tex esti meda seguru de sei Karson esti meda inseguru (cummente tottu i becciusu). +Un' antru amigu de Tex esti s' indianu Navajo Tiger Jack, esti sempri cittiu, esti meda bonu a sparai cun sa scuppetta e a arresisti a su dolori. +Cummenti tottu is eroisi de is fummettusu Tex non tenidi scetti amigusu ma finasa meda inimigusu, su pru nomenau esti seguramenti Mefisto, unu maghiarxiu chi in is primas istoriasa fiada unu semplici brusceri poi prus ainanntisi unu para tibetanu d' adi imparau a fai magiasa pru mannasa finasa a ndi essiri unu maghiarxiu meda potenti, adi tentu meda scontrusu cun Tex chi esti sempri arrennesciu a du binci, in d' un istoria tex d' adi finasa mottu ma cun s' aggiudu de sa sorri (Lily) esti torrau biu. + +Arrosàriu: +S'Arrosàriu est una pregadoria devotzionale a caratere litanicu tìpica de su ritu latinu de sa Crèsia catòlica dividia in chimbe postas o pàsias de avemmarias, babbonnostros e glórias. +In dies de sa chida si meditana sos misterios de sa fide cristiana (e chi s'agatana in sos Vangelos). Sos misterios de allegria su lunis e-i su sapadu; sos mistèrios de su dolore su martis e-i sa chenabura; sos misterios de sa lughe su joja; misterios de sa gloria du mercuris e-i sa dominiga. A poi chi enidi presentadu su misteriu si incomintzada cun su Babbu nostru, sighini deghe Ave Maria, si concruede cun su Glòria. A sa fine de sas chimbe postas de sa die, si narada sa Salve Regina, e de solitu si aggiunghene sas Litanias lauretanas. + +Litanias lauretanas: +Sas Litanias lauretanas funt una pregadorìa a caratere ripetitivu, funt dedicadas a sa Biada Vergine Maria. + +Litania: +Sa Litania est una zenia de pregadorìa de sa Crèsia catòlica. S'esempiu prus nodidu funt sas Litanias lauretanas.In sa litania si narada una invocatzione e si rispondet cund'una atera invocatzione chi de solitu est sempre sa matessi. Esistini diversas litanias: in onore de Nostra Segnora, e-i sas pius nodidas sunu sas litanias lauretanas; esistini puru sas litanias de su Coro de Gesus, e ateras + +Agira: +Agira est unu comunu de 8.358 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Aidone: +Aidone est unu comunu de 5.272 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Assoro: +Assoro est unu comunu de 5.326 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Barrafranca: +Barrafranca est unu comunu de 13.084 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Calascibetta: +Calascibetta est unu comunu de 4.797 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Catenanuova: +Catenanuova est unu comunu de 5.069 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Centuripe: +Centuripe est unu comunu de 5.714 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Cerami: +Cerami est unu comunu de 2.463 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Enna: +Enna est unu comunu de 28.106 bividores seu de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzìlia tzentrale. + +Gagliano Castelferrato: +Gagliano Castelferrato est unu comunu de 3.767 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Leonforte: +Leonforte est unu comunu de 14.007 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Nicosia (EN): +Nicosia est unu comunu de 14.762 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Nissoria: +Nissoria est unu comunu de 2.951 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Piazza Armerina: +Piazza Armerina est unu comunu de 20.766 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. Importantes'iscoberta de una villa romana cun mosaicos de bellesa manna + +Pietraperzia: +Pietraperzia est unu comunu de 7.307 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Regalbuto: +Regalbuto est unu comunu de 7.636 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Sperlinga: +Sperlinga est unu comunu de 906 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Troina: +Troina est unu comunu de 9.822 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Valguarnera Caropepe: +Valguarnera Caropepe est unu comunu de 8.372 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Villarosa: +Villarosa est unu comunu de 5.445 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Provìntzia de Enna: +Sa Provìntzia de Enna est una provìntzia de sa Sitzilia de unas 173 mila bividores cun seu Enna, istituida in su 1926 da su governu Mussolini. + +Provìntzia de Palermu: +Sa Provìntzia de Palermu est una provìntzia de sa Sitzilia de 1.243.218 bividores (2008). Portada una tirada de 4.992 km², est formada dae 82 comunes. + +Alia: +Alia est unu comunu de 4.184 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzilia. + +Alimena: +Alimena est unu comunu de 2.494 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Aliminusa: +Aliminusa est unu comunu de 1.334 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Altavilla Milicia: +Altavilla Milicia est unu comunu de 5.257 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Altofonte: +Altofonte (o "Parcu" fintzas a su 1930) est unu comunu de 10.077 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Bagheria: +Bagheria est unu comunu de 55.682 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Balestrate: +Balestrate (o "Sicciara" fintzas a su 1820) est unu comunu de 6.070 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Baucina: +Baucina est unu comunu de 2.033 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Belmonte Mezzagno: +Belmonte Mezzagno est unu comunu de 10.305 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Bisacquino: +Bisacquino est unu comunu de 5.220 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Blufi: +Blufi est unu comunu de 1.208 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Bolognetta: +Bolognetta est unu comunu de 3.438 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Bompietro: +Bompietro est unu comunu de 1.750 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Borgetto: +Borgetto est unu comunu de 6.240 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Caccamo: +Caccamo est unu comunu de 8.526 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Caltavuturo: +Caltavuturo est unu comunu de 4.571 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Campofelice di Roccella: +Campofelice di Roccella est unu comunu de 1.750 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Campofiorito: +Campofiorito est unu comunu de 1.401 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Camporeale: +Camporeale est unu comunu de 3.711 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Capaci: +Capaci est unu comunu de 10.342 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. +In territoriu de Capaci est istadu mortu Giovanni Falcone, cun sa muzere e s'iscorta. + +Carini: +Carini est unu comunu de 33.087 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Castelbuono: +Castelbuono est unu comunu de 9.298 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Casteldaccia: +Casteldaccia est unu comunu de 10.465 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Castellana Sicula: +Castellana Sicula est unu comunu de 3.677 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Vedbaek: +Vedbæk est una bidda in sa munitzidade de Rudersdal in sa natzione de Danimarca. + +Castronovo di Sicilia: +Castronovo di Sicilia est unu comunu de 3.409 bividores de sa Meria o Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Cefalà Diana: +Cefalà Diana est unu comunu de 992 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Cefalù: +Cefalù est unu comunu de 13.777 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Cerda: +Cerda est unu comunu de 5.359 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Chiusa Sclafani: +Chiusa Sclafani est unu comunu de 3.293 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Ciminna: +Ciminna est unu comunu de 4.016 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Cinisi: +Cinisi est unu comunu de 11.267 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Collesano: +Collesano est unu comunu de 4.254 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Contessa Entellina: +Contessa Entellina est unu comunu de 1.981 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Corleone: +Corleone est unu comunu de 11.355 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Ficarazzi: +Ficarazzi est unu comunu de 10.938 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Gangi: +Gangi est unu comunu de 7.449 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Geraci Siculo: +Geraci Siculo est unu comunu de 2.101 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Giardinello: +Giardinello est unu comunu de 1.891 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Giuliana: +Giuliana est unu comunu de 2.303 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Godrano: +Godrano est unu comunu de 1.146 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Gratteri: +Gratteri est unu comunu de 1.081 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Isnello: +Isnello est unu comunu de 1.922 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Isola delle Femmine: +Isola delle Femmine est unu comunu de 6.915 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Lascari: +Lascari est unu comunu de 3.125 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Lercara Friddi: +Lercara Friddi est unu comunu de 7.386 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Marineo: +Marineo est unu comunu de 6.948 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Mezzojuso: +Mezzojuso est unu comunu de 3.567 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Rughe: +Sa rughe (in logudoresu, ruche in nuoresu, gruxi in campidanesu), dae sa paraula latina crux crucis, indicat unu istrumentu de tortura chi fut connotu in s'antighidade. Beniant cundennados a morrere in rughe sos assassinos, sos chi si funt machiados de delitos mannos, sos avversarios politicos e ateros. +Sa rughe fut formada dae unu palu verticale che beniat piantadu in terra e dae uni palu orizontale. Su cundennadu beniat appiccadu a sa rughe cun giaos, postos in sas manos e in sos pes, o ligadu a sa rughe. Subra una rughe est mortu Gesus Cristu, cundennadu dae s'autoridade romana (Pontiu Pilatu) e de s'autoridade ebrea. Subra sa rughe, narant sos Vangelos, Pilatu at fatu ponnere un'iscrita in latinu: "Iesus Nazarenus Rex Iudeorum" (I.N.R.I). Sa rughe est su simbulu pius importante de sa religione cristiana, ca ammentat sa morte de Gesu Cristu, chi est mortu subra una rughe, innotzente, pro essere istadu fidele a sa missione sua, chi li fut dada dae Deus, chi Gesus giamaiat "Babbu meu". Sos cristianos catolicos incomintzana sa Missa e guasi totu sas preghieras cun si sinnu de sa rughe, tocchende sa fronte e nende "in nomine de su Babbu", tocchende sas pettorras e nende "de su Fizu", e tocchende sa punta de sa pala manca e dresta nende "de s'Ispiritu Santu". In sas natziones cristianas sa rughe s'agatat in totue: subra sos campaniles, subra sas crejas e intro sas crejas, sos crocifissos e puru in sas domos. In medas logos de s'Italia sas rughe s'agatat in logos panoramicos, montes ecc. Meda capolavoros de pintura ant comente sugetu Gesu Cristu in rughe (pro es. su crucifissu de Cimabue, de Grunewald, de Guido Reni ecc). +In architetura si faeddat de "rughe latina" (su palu verticale est pius longu de su palu orizontale, ed est sa pius comune) e de "rughe grega" (sos bratzos de sa rughe sunt uguales). E tando una creja podet esser "a pianta" a rughe latina o "a pianta" a rughe grega. + +Misilmeri: +Misilmeri est unu comunu de 27.063 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Monreale (PA): +Monreale est unu comunu de 36.395 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Montelepre: +Montelepre est unu comunu de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia e ada 6.306 abitantes. + +Montemaggiore Belsito: +Montemaggiore Belsito est unu comunu de 3.866 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Palazzo Adriano: +Palazzo Adriano est unu comunu de 2.330 abitantes de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Partinico: +Partinico est unu comunu de 31.762 abitantes de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Petralia Soprana: +Petralia Soprana est unu comunu de 3.685 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Petralia Sottana: +Petralia Sottana est unu comunu de 3.330 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Piana degli Albanesi: +Piana degli Albanesi est unu comunu de 6.214 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. Comente narat su nomene, in custa idda vivent abitantes de origine albanese, chi faeddant sa limba albanesa e sighini traditziones sotziales e religiosas albanesas. + +Polizzi Generosa: +Polizzi Generosa est unu comunu de 4.142 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Pollina: +Pollina est unu comunu de 3.122 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Prizzi: +Prizzi est unu comunu de 5.711 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Roccamena: +Roccamena est unu comunu de 1.796 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Roccapalumba: +Roccapalumba est unu comunu de 2.843 bividores de sa Meria o Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +San Cipirello: +San Cipirello est unu comunu de 5.016 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +San Giuseppe Jato: +San Giuseppe Jato est unu comunu de 9.361 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +San Mauro Castelverde: +San Mauro Castelverde est unu comunu de 1.854 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Santa Cristina Gela: +Santa Cristina Gela est unu comunu de 926 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Santa Flavia: +Santa Flavia est unu comunu de 10.318 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Sciara: +Sciara est unu comunu de 2.712 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Scillato: +Scillato est unu comunu de 679 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Sclafani Bagni: +Sclafani Bagni est unu comunu de 506 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Termini Imerese: +Termini Imerese est unu comunu de 7.758 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Terrasini: +Terrasini est unu comunu de 11.129 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Torretta (PA): +Torretta est unu comunu de 4.007 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Trabia: +Trabia est unu comunu de 9.176 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Trappeto: +Trappeto est unu comunu de 2.771 bividores me sa Meria o Provìntzia de Palermu me sa Sitzìlia. + +Ustica: +Ustica est unu comunu de 1.324 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Valledolmo: +Valledolmo est unu comunu de 4.148 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Ventimiglia di Sicilia: +Ventimiglia di Sicilia est unu comunu de 2.193 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Vicari (PA): +Vicari est unu comunu de 3.076 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Villabate: +Villabate est unu comunu de 21.942 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Villafrati: +Villafrati est unu comunu de 3.364 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Corèa: +Sa Corea est una penisula insulare de s'Asia Orientale partida in duas natziones: Corea de su Sud e Corea de su Nord. S'agatat in mesu a sa Manciuria e su Giappone. + +Regiones de s'Itàlia: +(*) Regiones a istatutu Ispetziale + +Cile: +Su Cile (in ispagnolu: "República de Chile") est un istadu de s'America meridionale. Ada unos 17 milliones de abitantes. Sa capitale est Santiago. + +Apocalisse: +S'Apocalisse est s'ùltimu lìberu de sa Bìbia cristiana, una paràula grega chi cheret nàrrere "rivelatzione". S'autore de custu lìberu narat issetotu su nòmene sou, Giuanne, e narat chi in su momentu chi iscriet s'agatat esiliadu in d-una ìsula, Patmos, a motivu de sa fide sua in Gesus Cristu. In custu lìberu est meda presente su numeru sete: si faeddat de sete lìteras po sete comunidades cristianas. Chie narat a Giuanne a iscrìere est Gesu Cristu chi narat de se medas cosas, chi est "su Primu e s'Ultimu, chi fut mortu ma est torradu in vida. Su Fizu de Deus. Su Santu, su chi narat sa veridade". +Gesus Cristu est presentadu comente s'Anzone chi fut sacrificadu e est dignu de retzire potentzia, richesa, sabiduria e fortza. Sunt presentados pustis sete sizìglios, chi Gesu Cristu isolvet. Ogni sizìgliu est ricu de imàgines difitziles a interpretare. +Pustis bi sunt sete ànghelos chi si preparant a sonare sete trumbas. A ogni sonu de trumba si verìficant fenòmenos terrìbiles in chelu e in terra, chi no si devent leare a sa lìtera, ma ant significados simbòlicos. In su capìtulu 12 si narat de unu sinnu mannu: una femina bestida de sole cun sa luna suta sos pes, e subra sa conca una corona de dòighi istellas. Sa femina est ràida e tichìrriat po su dolore de su partu. Cumparit un'àteru sinnu: unu dragu ruju, mannu, cun sete concas e chi cheret divorare su pitzinnu apena chi naschet; ma sa femina si che fuit in su desertu. +In su capìtulu 15 si faeddat de sete copas, copas de s'ira 'e Deus. Sas copas sunt pienas de sos castigos chi sunt po Babilònia (custos castigos paret chi fetan riferimentu a sas sete piaes de Egitu). Babilònia est presentada comente sa Bagassa Manna (Roma? Gerusalemme?). +In su capìtulu 21 benit presentada sa Gerusalemme Noa, chi est "sa tzitade santa", chi calat dae su chelu, parada che un'isposa po s'isposu sou. + +Chin sas armas o chin sas rosas: +Chin Sas Armas O Chin Sas Rosas est su primu demo tape de su gruppu sardu Kenze Neke, bessidu in su 1990. + +Naralu! De uve sese: +"Naralu! De uve sese" est su primu album ufitziale de sos Kenze Neke, pubricadu in su 1992. + +Marlene Kuntz: +Is Marlene Kuntz funt unu gruppu alternative rock italianu naschidu in su 1990 in sa provìntzia de Cuneo. Si faint aconnoschere in sa metade de is annus noranta. +Stilisticamente s'accostiant a is Sonic Youth e a su sonu de genia noise rock abarrende in s'arrastu originale issoru de imprenta "cantautoriale italiana". + +Pregadoria: +Sa Pregadoria est una de sas praàticas comunas a totu sas religiones. Est su modu de se rivòlgere a Deus o a Nostra Segnora o a sos Santos dae parte de unu credente, unu chi eppada una fide religiosa. Sos modos de pregare sunu varios: po ringratziare, po pedire agiudu, po retzire una grascia. Custas podene essere preghieras personales, individuales, o bi sunu sas preghieras in cumone (comunitarias). +In sa Religione cristiana catolica sa preghiera pius manna est sa Missa. Ateras preghieras nodidas a sos catolicos sunu: s'Arrosàriu, sa Via Crucis, s'adoratzione de su Santu Sacramentu, sas novenas e in Sardigna sos Gosos. In tempos pius vicinos sa preghiera de sas Lodes o de sos Pesperos, puru po chi non est predi. + +Sant'Efis: +Sant'Efis (Antiochia, 250? - Nora, 15 gennàrgiu 303) est unu Santu e Martiri de sa crèsia Catòlica Apostolica Romana, est connotu me tota sa Sardigna. +De Sant' Efis esistit una "Passio" o contu de sa vida e de su martìriu suu, ki s'agatat in Acta Sanctorum, una arregorta de contos subra de sa vida de Santos, incumentzada in Bèlgiu; su 1643 da e J. Bollandus e atrus, gesuitas. Esistint prus de 60 volumines e benit sighia fintzas a oe. Is noas (cun meda interrogativos) parent custas: Efis fut orientali, fortzis originàriu de Efeso, insandus in sa "magna Greghia" oi in Turchia. Fut unu militari a su tempus de s'imperadori Diocletzianu (243-313 d.C.). Benit in Itàlia. Innoi si cunvertit a sa fidi cristiana. Partit dae Gaeta cun soldaus e a cabu de una flotta de navis e diretu a Tarros in Sardigna.Una tempesta manna at fatu fàghere naufràgiu a 15 naves; cun sas ateras est arribadu a Tharros, che fut su portu prus acanta a Forum Traiani (Fordongianus) inui bi fut su cumandu po controllare su territòriu dae sos barbaricinos. A poi Efis calat a Casteddu, fortzis a raportu de sos superiores suos. A Casteddu si professat cristianu ananti a sos zuighes e benit mandadu a Nora, tando tzitade importante po su portu. A Nora, si narat, Efis est istadu scabitzau. +Sa Passio paret ki siat stètia iscrita in su seculu XI. In Casteddu esistit una crèsia,in Stampaxe unu bixinau de Casteddu, dedicada a Santu Efis; un'atra in Nora, e atras. In Casteddu dae su 1657, donni annu si tzelebrat sa Festa de Santu Efis. Oi est una cosa manna meda. Su 1 de mayu, si tenit una processioni cun sa stàtua de su santu ki essit dae sa crèsia de Stampaxi. A sa processioni b'at zentoria meda: bi sunu sos gruppos +in costumu (òminis, fèminas pitzinnos, pitzinnas) de medas biddas de Sardigna, e cun carros, tragaus dae sos boes e subra zente in costumene. Sas Autoridades andant a cuaddu. +Unu spetàculu mannu, e trasmìtidu dae sa televisioni, cun zente meda chi assistit. Sa processioni durat paritzas oras, finsas a cando su santu essit fora'e tzitade, po andare a Nora. Pagas dies a pustis, torrat in forma privada, a sa crèsia de Stampaxe. + +Chida: +Sa chida (o xida in campidanesu) est unu gruppu de dies o una divisiòne de unu gruppu prus mannu comente su mese o s'annu. +Sas dies de sa chida in sardu logudoresu sunt: lunis, martis, mercuris, joja, chenebura, sapadu, dominiga. In campidanesu sunt: lunis, martis, merculis, jovia, cenabra, sabadu, dominigu. Est evidente chi tzertos nomenes derivant dae su latinu: sa die de sa luna (lunae dies), sa die de Marte (Mars dies), sa die de Mercuriu (Mercurii dies), sa die de Jove (Jovi dies). Chenabura o cenabra podiri benni de su latinu coena pura, sa cena sacra prima de su sabadu po is ebreus. Sabadu/sapadu est de origine ebraica (dae su fueddu ebraicu shabat) e dominiga/dominigu est de origine cristiana (dies dominica: sa die de su Segnore). + +Santu Lussurgiu: +Santu Lussurgiu (in italianu San Lussorio, in logudoresu Santu Lussulzu) est vividu a su tempu de Diocletzianu. Dae sa "passio" ischimos che fudi unu "apparator" un'ispecie de bandidore, a servitziu de unu magistradu, po tresmittere s'ordine de si presentare a denanti de su magistradu. Cunvertidu a sa fide cristiana fut cundennadu a essere decolladu in Forum Traiani (Fordongianus). Sos Pisanos ana giuttu relichias de santu Lussulzu a Pisa. In Toscana su santu est connoschidu comente San Rossore. Est meda veneradu in Sardigna: a Fordongianus, Santu Lussurzu, Nuràminis, Ceraxus, Romana e in ateros logos. In sas campagnas de Romana esistidi una grutta-santuariu. Po sa festa bi accudidi zente meda dae sa biddas affaca. + +Lunis: +Lunis est sa die de sa chida frae sa Domìniga e su Martis, dae su latinu "lunae dies", die de sa luna. + +Martis: +Martis est sa die de sa chida frae su Lunis e su Mèrcuris, dae su latinu "Martis dies", die de Marte. + +Mèrcuris: +Mèrcuris est sa die de sa chida frae su Martis e su Giòvia, dae su latinu "Mercurĭi dies", die de Mercuriu. +Unu mèrcuris famadu est su Mèrcuris de sas Chijinas. + +Gioja: +Gioja est sa die de sa chida frae su Mèrcuris e su Chenàbura, dae su latinu "Iovis dies", die de Giòve. + +Chenàbura: +Chenàbura o cenabra in campidanesu est sa die de sa chida frae su Giòvia e su Sàbadu. Chenabura/cenabra podiri benni de su latinu coena pura, sa cena sacra prima de su sàbadu po is ebreus. + +Domìniga: +Domìniga (dae su latinu "dies Dominica", die de su Segnori) est sa die de sa chida intre su Sàbadu e su Lunis. + +Mèrcuris de sas Chijinas: +Su Mèrcuris de sas Chijinas est su mercuris chi in sa religione catolica signat s'incomintzu de sa Caresima. In custa die durante una tzelebratzione in sas crejas, si retzidi unu pagu de chijina in conca, chi su predi ponede nende sas paraulas: "Cunvertidì e cree a su Vangelu". +Su Mèrcuris de sas Chijinas ne is àterus annus at a capitare ne is dies: + +Via Crucis: +Via Crucis, sa via de sa rughe. Po sos cristianos catolicos custa est un a pregadoria subra sa via dolorosa chi Gesus Cristu at fattu, cando cun sa rughe in palas est pigadu, cun dolore, a su Calvariu. Sa Via Crucis est formada dae 14 episodios, giamados "istatziones", subra sa via dolorosa de Cristos. In d'ogni istatzione s'ammentada un episodiu de sa Passione de Cristos, dae cando est istadu cundennadu dae Pontziu Pilatu a morrere subra una rughe, fintzas a cando l'ana crucifissu, est mortu e l'ana sepultadu. S'agatana meda libereddos po faghere una Via Crucis, e chi agiuana a meditare e a pregare. +In d'ogni creja si podene biere so quadros po sa Via Crucis: podene essere in brunzu, in maiolica, in terra cotta o in pintura. + +Chilòmetru cuadradu: +Su chilòmetru cuadrau o chilòmetru cuadru (sìmbolu km²) est una unidade de mesura de s'àrea, est pro definitzione s'àrea a inturu de unu cuadradu o cuadru cun ladu de unu chilòmetru. Su chilòmetru cuadrau est una unidade derivada dae su Sistema internatzionale de mesuras, multiplu de su metru cuadrau (sìmbolu m²). +S'impreat prus che totu pro mesurare is territorios de comunas, regiones, Istados e in generale pro is estentziones mannas. + +Monte Sinai: +Su monte mentuadu medas boltas in sa Bibbia, e inue Mosè ada retzidu dae Deu sa duas taulas cun sos deghe cumandamentos. Est unu monte cun 2100 metros de altaria, in sa penisola de su Sinai, bagnada dae su Mar Rosso, dae su Golfo de Aqaba e dae su Mediterraneo. Affacca a custu monte b'est su monasteru de Santa Caderina, in su desertu, inserradu intro muros altos, chi parede una fortezza, betzu de 17-18 seculos, ancora abitadu dae monacos cristianos ortodossos. In su monasteru s'agatada una ricca biblioteca con volumenes antigos e una creja cun iconas bellas medas e antigas. + +Etna: +S'Etna est unu vulcanu, in sa Sitzilia nord orientale, in provìntzia de Catania. Ancora attivu, e ogni tantu s'ischidada e bi sunu coladas de lava: unu ispettaculu chi sa televisione nos mustrat. S'Etna est unu monte altu (3.343 m.). In s'ierru, sa palte alta s'ammuntada de nie, e bi sunu impiantos po su sci. + +Galilea: +Sa Galilea est una regione de sa Palestina antiga e de Israele oe. S'agatada a nord de Israele. Connoschida in sa Bibbia, spetzialmente in sos vangelos. In Galilea bi sunt sas tzitades de Nazaret, Cafarnao e Tiberiade. B'est unu Lagu, su Lagu de Galilea nadu puru Mare de Galilea. A nord confinat cun su Libanu, e a est cun su Fiumene Giordanu, a ovest cun su Mare Mediterraneu. Sa Galilea tenet terrinos adattos a s'agricoltura (pianura di Esdrelon). A Nazaret b'est bividu Gesù Cristu. E in Galilea at incomintzadu sa sua missione. De Galilea funt sos apostulos, sos primos discipulos de Gesù Cristu. + +Scraffingiu (bidda de inventzione): +Scraffingiu est una bidda imaginaria imbentada dae Alessandro Pili impare a su Sindigu de Scraffingiu, figura comica de sa trasmissione telebisiva "Lapola Show" de Videolina. +Su Sinnigu de Scraffingiu faede meda erriede poite nada fesseriasa +Su patronu de sa bidda est Sant'Arrungiosu Martire. + +Vesuvio: +Su monte Vesuviu, est unu vulcanu ancora ativu, affacca a Napoli. De ammentare sa erutzione de su 79 d.C. chi at ruinadu Pompei e Ercolanu. + +Tabor: +Su Tabor, est unu monte in territoriu de Israele, in Galilea, affacca a Nazaret. Segundu una traditzione antiga est su monte de sa trasfiguratzione de Gesùs Cristu. + +Marc-Antoine Laugier: +Marc-Antoine (Abbé) Laugier (22 de Ennarzu, 1713, Manosque, Provence - 5 de Abrile, 1769, Parigi) est istadu unu Gesuita preideru e teòricu de s'architetura. +Laugier est connottu pro su "" ("Saggiu subra de s'Architetura") pubricadu in su 1753. + +Olimpu (mitologia): +Su Monte Olimpu est in Grèghia, a su confine tra sa Macedonia e-i sa Tessaglia. Est altu guasi 3000m. e affacca a mare, e si mustrat imponente. Famosu in s'antighidade poite si pensaiada chi fudi sa dimora de sas deidades se sa Grecia antiga (Zeus, Era, Ares, Artemide, Pallade, Persefone e ateros e ateras). + +Tirsu: +Su Tirsu est s' arriu prus mannu de sa Sardigna (152 Km). Naschet dae sa giara de Buddusò, e format unu lagu artifiziale (s'Omodeo). Atraversat sa parte a nord de su Campidanu e sicch'ettat in mare affacca de Aristanis. + +Credo: +Su Credo est una formula chi tenet autoridade manna pro sa fide cristiana catolica. +Sunt regoltas sas veridades pius importantes de sa fide, comente sunt istadas definidas dae divescios Concilios Ecumenicos in sos seculos passados, ispetzialmente in sos primos 4 seculos de s'istoria de sa Creja catolica. +Custa formula est connotta comente "Su credo", dae sa prima paraula latina de s'incomintzu. Sa tradutzione est in logudoresu: +"Creo ind'unu Deus, Babbu onnipotente, +criadore de su chelu e de sa terra, +de tutu sas cosas visibiles e invisibiles. +Creo un d'unu solu Segnore, Gesù Cristu,unicu Fizu de Deus, +naschidu dae su Babbu prima de totu sos seculos: +Deus dae Deus, lughe dae lughe, Deus veru dae Deus veru, +generadu, non criadu, de s' istessa sustantzia de su Babbu, +po mediu de isse totus sas cosas sunu istadas criadas. +Po nois omines e po sa nostra salvesa +est faladu dae su chelu +e po obera de s'Ispiritu Santu +si est incarnadu in sas intragnas de sa Virgine Maria +e si est fatu omine. +Est istadu crucifissu po nois sutta Pontziu Pilatu, +est mortu e est istadu sepultadu. +Tres dies a poi est resuscitadu +segundu sas Iscrituras, +est pigadu a su chelu, e setzidi a sa dresta de su Babbu. +E de nou ada a bennere in sa groria, po giudicare sos bios e-i sos mortos, +e-i su regnu sou no ada a tenner fine. +Creo in s'Ispiritu Santu, +chi est Segnore e dada sa vida, +e protzedidi dae su Babbu e dae su Fizu. +Cun su Babbu e-i su Fizu est adoradu e glorificadu, +e ada faeddadu po su mediu de sos profetas. +Creo sa Creja, una santa catolica e apostolica. +Professo unu solu battijimu +po su perdonu de sos peccados. +Aisetto sa risurretzione de sos mortos, +e-i sa vida de su mundu chi ada a bennere. Amen" + +Cristianèsimu: +Su Cristianesimu est una religiòne monoteista, originada in su I seculu, intzentrada in s'impostu de Gesùs Cristu, e lu riconnoschene comente su Figiu de Deus fattu omine. +Istòria e orìzine. +In su cristianesimu unu ruolu importante ada appidu s'apostolu Simone Pedru, unu de sos doighi, sos primos discipulos o apostolos. +Gesus una die at nadu a Simone chi a una domanda de Gesus aiada rispostu: ""Tue ses su Messia, su fizu de su Deus vivente"", ""Tue ses Pedru e subra custa pedra deo apo a costruire sa creja mia; sas fortzas de s'ifferru non l'ana a binchere nè a la distruere. A tie dao sas giaes de su regnu se sos chelos e su chi asa a ligare subra sa terra at a essere ligadu in sos chelos"" (Matteo 16,16-19). Gai Gesus at dadu a Pedru su compitu de essere capu de sa creja. Santu Pedru est mortu martire a Roma in sa persecutzione de Nerone (64 d.C.). Po sos cristianos catolicos su Paba est su successore de s'apostolu Pedru, su Piscamu de Roma e est su responsabile de sa Creja universale. Su cristianesimu in sos seculos at connottu" eresias" (sa negatzione de veridades importantes, riveladas, dogmas, de sa fide cristiana,es.s' arianesimu, su monofisismu, su pelagianesimu). At connotu puru divisiones: de sa Creja Ortodossa, a poi de su scisma de su 1054. Sa creja ortodossa est presente spetzialmente in s'Europa orientale. +De sas Crejas Protestantes, in su 1500 (luterana, calvinista, battista, anglicana), e chi sunu presentes spetzialmente in su nord Europa e nord America. +Su cristianesimu at tentu "Santos" mannos, "sos Padres de sa Creja": Ambrogiu, Austinu, Zirominu, Ireneu, Atanasiu, Basile, Gregoriu de Nazianzo, Gregoriu de Nissa, Giuanne Crisostomo. E in sos seculos, ateros santos: Antoni, Benedetto, Cirillo e Metodio, Bernardo, Frantziscu de Assisi, Tomasu de Aquino, Pitzente de Paoli, Frantziscu Saveriu, Giuanne Bosco e ateros. Tra sas feminas: Brigida de Isvetzia, Caderina de Siena, Chiara de Assisi, Teresa d'Avila, Teresa de sa rughe (Edit Stein, morta in su campu de concentramentu de Auschwitz), Madre Teresa de Calcutta e ateras meda. +Dotrìna. +Cando Gesùs Cristu est naschidu, sa Palestina fudi sutta su dominiu de s'imperu de Roma: Gesus est naschidu essende imperadore Ottavianu Augustu e est mortu essende imperadore Tiberiu. +Gesus, in ebraicu "Ieshuà", Deus salvada; Cristu, dae su gregu "cristòs", unto, chi est uguale a Messia, dae s'ebraicu. Notitzias subra Gesus s'agatana in sos Vangelos, libros iscritos dae discipulos de Gesus, in su primu seculu de sa nostra era. A s'edade de 30 annos Gesus a comintzadu a preigare sa ennida de su Regnu de Deus invitende sos omines a nde faghere parte. Gesù Cristu no ada lassadu iscritos. S'insegnamentu de Gesus s'agatada in sos Vangelos, 4 libros, iscrittos dae Matteu, Marcu, Luca e Giuanne. +Gesus de Nazaret est unu ebreu e ada condivisu sa fide religiosa de su populu ebreu, ind'unu Deus unicu, criadore e segnore de s'Istoria. In sos ultimos tres annos de sa vida sua, Gesus a pagu a pagu ha fattu cumprendere chi aiada una missione chi deviada cumprire e chi li fudi istada affidada dae Deus, chi Gesus giamaida ""su Babbu meu"". Invitada tzertos omines a lu sighire in d'una vida de preigadore (sos 12 discipulos). Comente ogni bonu ebreu Gesus su sapadu andaiada a sa Sinagoga,su logu inue sos ebreos s'incontraiana pa legere sa Bibbia e iscultare una ispiegatzione. Sos interventos de Gesus, po ispiegare sa Legge de Mosè, medas boltas sunu istados motivu de cuntierras cun sos iscribas e sos fariseos,autoridades religiosas de su populu ebreu. Motivu de cuntierra est cando sanada sos malaidos in die de sapadu, e segundu sos fariseos custu fudi proibidu. Ma Gesus rispondiada: ""Su sapadu est fattu po s'omine, no s'omine po su sapadu"" (Marco 2,27). +Gesus faeddaiada de Deus servindesi de parabulas, est a narrere contos chi si riferini a fattos de sa vida ordinaria po insegnamentos profundos subra Deus e-i sos omines (s'anzone isperdisciadu, su fizu chi si ch'est andadu dae domo, su seminadore, su fariseu e-i su publicanu, su Samaritanu, su posidu in su campu etc.). S'insegnametu de Gesus fut in sa linea de sa Legge de Mosè e de sa doctrina de sos Profetas ebreos. Non fudi in linea cun s'interpretatzione chi meda boltas nde daiana sas autoridades religiosas de s'ebraismu (Scribas, Fariseos, Sadduceos, e Summos Satzerdotes). Cun issos Gesus s'est iscontradu, proponinde una dottrina spiritualmente profunda, liberendela dae travisamentos che nde oscuraina s'autenticu ispiritu. Gesus ada fattu cumprendere che fudi superiore puru a Mosè, e chi fudi s'interprete autorizadu de sa Legge de Mosè e de sos prefetas. +Ada atzetadu chi sos suos discipulos l'eppana reconnottu comente su Messia, chi su popoulu de Israele aisettaiada (Matteu 16,16). +Gesus attidi novidades po sa religione de Israele (cfr Matteu 9,14-17: sa parabula de su inu nou). Sa cuntierra cun sas autoridades religiosas ebreas las ispinghede a accusare Gesus comente unu "sobilladore" denanti a su Guvernadore Romanu Pontziu Pilatu. Resessini a lu faghere cundennare a morte, e prima benidi suttapostu a sa flagellatzione e a poi a sa crucifissione. Mortu in rughe, Gesus enidi sepultadu. Ma pegas dies a poi, tres dies, su sepulcru de Gesus est agatadu boidu. Sa fide cristiana faeddada de Gesus resuscitadu dae morte, chi si mustrada a sos suos discipulos a Gerusalemme biu. Faeddada puru de s'ascensione de Gesus a su Chelu e chi como est biu probe a Deus. Sos cristianos aisettan chi Cristos torrede una segunda olta a sa fine de sos tempos, comente zuighe de sos omines.Sa fide cristiana est resessida a penetrare in varios logos de s'imperu romanu, spetzialmente in sas categorias pius umiles de sa populatzione, ma puru in sas classes istruidas e benestantes. +At devidu affrontare cuntierras cun s'imperu romanu, poite sos cristianos rifiutaiana de venerare sos deos paganos e s'imperadore, comente si pretendiada sutta pena de morte. Meda sunt istados bocchidos in sas persecutziones contra sos cristianos (pabas, piscamos, predis, diaconos e cristianos simplitzes, omines e feminas). +Ritos. +Sa Creja o sa comunidade de sos chi creene in Gesu Cristu est una realtde importante de su cristianesimu. Si intrada a nde faghere parte po su mediu de su battijimu (retzidu dae minores o dae. mannos). Ateros Sacramentos accumpagnana sa vida de unu membru de sa creja. Importante po sa religione cristiana catolica est sa celebratzione de sa Eucaristia o Missa chi est su sacrificiu de Cristos po sa salvascione de sos omines. Festas importantes de su cristianesimu sunu: Nadale, Pasca; e tempos importantes: Avventu, Caresima, Pentecoste. Veridades importantes: unidade de Deus in tre personas: Babbu, Fizu, Ispiritu santu (sa Trinidade). Incarnatzione, Passione, Morte e risurretzione de Gesù Cristu. + +Confcommercio: +Sa Confcommercio est unu sotziu de imprendidores de su setore comertziale chi at sedes in tutu s'isula de sardigna. + +Missa: +Sa Santa Missa est sa celebratzione Eucarìstica impreada in sa Crèsia Catòlica, sa Crèsia Ortodossa, s'Anglicanèsimu e in su Luteranèsimu. Su nòmene "Missa" benit dae su latinu "missa". +Ritu Romanu. +Ritos de s'intrada. +V/ /In nomen de su Babbu e de su Fizu e de s’Ispìridu Santu. +R/ Amen. +V/ Sa gràtzia de su Segnore nostru Gesu Cristu, +s’amore de Deus e sa comunione de s’Ispìridu Santu +siat cun totu bois. +R/ E siat cun tegus puru. +V/ Frades e sorres, reconnoschemus sos peccados nostros, +pro esser dignos de celebrare sos santos mistèrios. +R/ Cunfesso a Deus onnipotente e a bois, frades e sorres, +chi apo peccadu meda in pensamentos, paràulas, òberas e omissiones: +culpa mia, culpa mia, culpa manna mia. +E sùpplico a Santa Maria semper Vìrgine, +a totu sos ànghelos e santos e a bois, frades e sorres, +de pregare pro me a su Segnore Deus nostru. +V/ Deus onnipotente tenzat piedade de nois, +perdonet sos peccados nostros e nos giutat a sa vida eterna. +R/ Amen. +V/ Glòria a Deus in altu! Glòria in sos chelos! +E paghe in terra a totus: Deus bos istimat. +R/ Nois ti laudamus, ti beneighimus, ti adoramus, ti glorificamus, +ti torramus gràtzias pro sa glòria tua manna, +Segnore Deus, Re Soberanu, Deus Babbu nostru onnipotente. +Segnore, Fizu Unigènitu, Gesu Cristu, +Segnore Deus, Anzone dae Deus, Fizu de s’eternu Babbu: +tue chi nde leas sos peccados de su mundu, tene piedade de nois; +tue chi nde leas sos peccados de su mundu, asculta sa sùpplica nostra; +tue ch’istas in glòria resuscitadu, tene piedade de nois. +Tue solu su Santu, tue solu Segnore, tue solu Soberanu, Gesu-Cristu, +cun s’Ispìridu Santu in sa glòria de Deus eternu Babbu. Amen. +Liturgia de sa Paràula de Deus. +V/ Paràula de Deus. R/ Torremus gràtzias a Deus. +V/ Su Segnore siat cun bois. R/ E siat cun tegus puru. +V/ Dae su santu Evangèliu segundu N.. R/ Gloria a tie, Segnore. +V/ Paràula de su Segnore. R/ Làude a tie, Cristos. +V/ Creo in unu solu Deus, +R/ Babbu onnipotente, chi at fattu chelu e terra, +e totu sas cosas visìbiles e invisìbiles. +Creo in unu solu Segnore, Gesu Cristu, Fizu de Deus Unigènitu, +nàschidu dae su Babbu innantis de dogni tempus: +Deus dae Deus, Lughe dae Lughe, Deus veru dae Deus veru, +non creadu, ma generadu, de sa matessi sustàntzia de su Babbu; +per mesu sou totu sas cosas sunt fattas. +Pro more nostru e pro sa salvesa nostra +dae sos chelos s’est abbassadu fin’a nois; +E s’est incarnadu pro òpera de s’Ispìridu Santu +in sas intràgnas de sa Vìrgine Maria, e s’est fatu òmine. +Postu in sa rughe pro nois, guvernende Pòntziu Pilatu, +at patidu sa passione e est istadu sepultadu. +A sas tres dies est resuscitadu, segundu sas Iscrituras, +est altziadu a sos chelos, ue istat a sa destra de su Babbu. +E at a torrare bestidu de glòria, a giudicare bios e mortos, +e de su regnu sou no b’at a aer fine. +Creo in s’Ispìridu Santu, Segnore e donadore de vida: +isse protzedit dae su Babbu e dae su Fizu. +Cun su Babbu e cun su Fizu umpare est adoradu e glorificadu, +e at faeddadu per mesu de sos profetas. +Creo sa Crèsia, una, santa, cattòlica e apostòlica. +Professo unu batìsimu ebbia a perdonu de sos peccados. +E isto in s’isettu de sa resurretzione +e de sa vida de su tempus benidore. Amen. +Liturgia Eucaristica. +V/ Beneittu ses tue, Segnore, Deus de s’universu; +dae sa bonidade tua amus retzidu su pane chi t’ offerimus, +fruttu de sa terra e de su trabagliu nostru; +dae custu nos at a benner su pane chi nos dat sa vida. +R/ Beneittu semper siat su Deus Segnore nostru. +V/ Beneittu ses tue, Segnore, Deus de s’universu; +dae sa bonidade tua amus retzidu su binu chi t’ offerimus, +fruttu de sa bide e de su trabagliu nostru; +dae custu at a benner pro nois bevida ispirituale. +R/ Beneittu semper siat su Deus Segnore nostru. +V/ Pregade, frades e sorres, pro chi su sacrifìtziu meu e bostru +siat aggradéssidu a Deus, Babbu nostru onnipotente. +R/ Retzat su Segnore custu sacrifìtziu dae manus tuas, +a laude e glòria de su nomen sou, +pro su bene nostru e de totu sa Crèsia sua santa. +Oratzione Eucaristica segunda. +V. Su Segnore siat cun bois. R. Et siat cun tegus puru. +V. A Deus sos coros nostros! R. Sos coros nostros a su Segnore. +V. Torremus gràtzias a su Segnore Deus nostru. R. Est cosa bona e giusta. +R. Santu, Santu, +Santu su Segnore, Deus de s’universu. +Chelos e terra bundant de sa glòria tua. +Osanna in altu! Osanna in sos chelos! +Beneittu chie benit in nomen de su Segnore! +Osanna in altu! Osanna in sos chelos! +V/ Mannu est su mistèriu de sa fide nostra. +3. Tue nos as redimidu +cun sa rughe e sa resurretzione tua: +salva nos, Salvadore de su mundu. +Ritos de comunione. +V/ Ammentèndenos de sas paràulas de su Salvadore, +e pesados a s’iscola sua, nos atrivimus a narrer: +R/ Babbu nostru, ch’istas in sos chelos, +santificadu siat su nomen tou, +benzat a nois su regnu tou, +fatta siat sa voluntade tua, +comente in su chelu gai in sa terra. +Su pane nostru de dogni die dona nos oe, +e perdona a nois sos peccados nostros +comente nois perdonamus a sos inimigos nostros, +e no nos lasses rùere in tentatzione, +ma lìbera nos dae male. +V/ Lìbera nos, ti pregamus, Segnore, dae dogni male, cuntzedi paghe in vida nostra, e si nos agiuat sa miserigòrdia tua, amus a biver semper lìberos dae su peccadue seguros dae dogni timoria, in s’isettu de s’isperàntzia santa,chi torret su Salvadore nostru Gesu-Cristu. +R/ A tie su regnu, s’onnipotèntzia e sa glòria in eternu. +V/ Segnore Gesu-Cristu, chi as naradu a sos apòstulos tuos: +Bos lasso sa paghe, bos do sa paghe mia, +no abbàides a sos peccados nostros, ma a sa fide de sa Crèsia tua +e dali paghe e unidade segundu sa voluntade tua. +V/ Tue chi vives e regnas como e pro semper. +R/ Amen. +V/ Sa paghe de su Segnore abarret cun bois. R/ E abarret cun tegus puru. +V/ Dàdebos sa paghe. +R/ Anzone donadu dae Deus, chi nde leas sos peccados de su mundu, tene piedade de nois. +Anzone donadu dae Deus, chi nde leas sos peccados de su mundu, tene piedade de nois. +Anzone donadu dae Deus, chi nde leas sos peccados de su mundu, donanos sa paghe. +V/ Custu est s’Anzone chi Deus nos at donadu. Isse nde leat sos peccados de su mundu. +Pretziados sos chi Deus jamat a sa chena de su Segnore. +R/ Segnore, non so dignu chi intres in domo mia, +ma nara una paràula ebbia e at a esser sana s’anima mia. +V/ Corpus de Cristos. +R/ Amin-Gèsus. +Ritos de sa essida. +V/ Su Segnore siat cun bois. +R/ E siat cun tegus puru. +V/ Bos beneigat su Deus onnipotente, +Babbu, e Fizu + e Ispìridu Santu. +R/ AMEN. +V/ Andade in paghe. Est sa missa. +R/ Torremus gràtzias a Deus. + +Pìscamu: +Su pìscamu, dae su gregu "episcopòs" (sorvegliante), gradu e autoridade in sa gerarchia de sa Créja católica chi tenet su contivizu de una diótzesi, chi est unu territoriu chi cumprendet divescias parrocchias. Su piscamu cun sos predis de una diotzesis formana su Presbiteriu. Tzertas diotzesis sunu mannas atera minores. In sa creja catolica sos piscamos sunu sutzessores de sos apostulos. Ana su dirittu de partecipare a su Conciliu Ecumenicu. + +Tzitade de su Vaticanu: +Sa tzitade de su Vaticanu est unu istadu naschidu in su 1929 po su mediu de Sos Pattos Lateranesos tra s'Italia e-i su Paba. No faghet parte de Sa Comunidade Europea, est guvernadu dae sa Creja catolica; est s'istadu pius minore chi esistit in su mundu (pro tirada e populatzione). +Como su Vaticanu est sa sea de su Paba, su sucessore de s'apostolu Pedru, su Piscamu de Roma e po cussu su Capu de sa Creja catolica. +In sa tzitade de su Vaticanu b'est sa basilica de Santu Pedru, unu capolavoro de architettura, cun sa cupola pius manna in muradura, opera de Michelanghelu Buonarroti. Sa piatta de santu Pedru est famosa po su colonnadu de Bernini, e ca dae unu balcone de s'istudiu sou, su Paba faeddada e saludada a sos fideles chi bi acudini dae totu su mundu. Bi sunu sos Museos Vaticanos, istraordinaria regolta de capolavoros de pintura scultura aratzos e de ateru, dae s'antighidade a oe. In sos palatos de sa tzidade de su Vaticanu s'agatana Salas monumentales cun operas de sos massimos pintores; no si podede irmentigare sa Cappella Sistina, costruida suta su Paba Sisto IV a sa fine de su 1400 e inue sunu pinturas de Botticelli, Luca Signorelli, Ghirlandaio, Perugino, e ateros, e s'opera manna de Michelanghelu chi b'ada tribagliadu po deghe annos. Da ammentare Su Giudisciu Universale. + +Santu Pedru: +Santu Pedru podit èssere: + +Avventu: +S'Avventu, dae su latinu "adventus" (bènnida), est unu tempus de s'annu liturgicu de sa creja cristiana catolica. Est su tempus prima de sa festa de Nadale, e cumprendede battoro dominigas, in praparatzione a su Nadale chi ammentada sa ennida de Gesùs Cristu, sa naschida sua. Su Avventu cheret puru preparare a sa segunda bennida de Cristos,a sa fine de sos tempos, comente creede sa fide cristiana e comente narana sos Vangelos. + +Chida santa: +Sa Chida santa est sa chida prima de sa Festa de Pasca de abrile (o de resurretzione). Po sa religione cristiana catolica custa est sa chida pius importante, ca in custa chida si tzelebrant sos mistèrios sos pius mannos de sa fide cristiana: sa gioja santa s'istitutzione de s'Eucaristia, sa chenabura santa sa Passione e-i sa morte de Cristos in rughe, sa dominiga sa risurretzione de Cristos dae morte. Importante su izadolzu de Pasca (Veglia Pasquale), a de note, tra su sapadu santu e sa Dominiga de Pasca. + +Dante Alighieri: +Dante Alighieri, naschidu in Firenze su 1265, mortu in Ravenna su 1321. S'obera sua prus importante est "Sa Comedia", compositzione poetica in tres cantigos : S'Ifferru, Su Purgadoriu e su Paradisu. Onzi cantigu cuntenet 33 cantos in tertzinas. Dante immaginada unu viaggiu in s'ultres tumba, guidadu in s'Ifferru dae Virgiliu, poeta latinu, in su Purgatoriu dae Beatrice e in su Paradisu dae Santu Bernardu de Chiaravalle. In custu poema si tratat de personagios printzipalmente de Firenze e tuscanos e in genere personaggios istoricos o de sa cronaca de su tempus. Ma s'obera est puru unu trattadu de politiga, de filosofia, de teologia, de astronomia, de literadura. Sa limba est su fiorentinu, chi poi de su XVI seculu diventat s'italianu. +Ca Dante l'ischiata chi sa vera religione itti su Lafer. + +Olidone/logudoresu: +Olidone (o Lidone, Meludidone) (Arbutus unedo), de sa Familia Ericacee; mata, ma crescet puru comente un' arvure cun fozas sempre birdes; faghet parte de sa flora Mediterranes. Sos frutos sunu tundos, e cando sunu maduros diventana rujos e bonos a mandigare. Creschede ispontaneu in campagna soliana. + +Sirbone: +Su sirbone / -i o sriboni porcrabu est su porcu areste (Sus scropha) de sa familia Suidi. Difusu in Europa, e numerosu in Sardigna, ispetzialmente in sos ùltimos tempos, proite s'est incrociadu cun sues masedas. No tantu mannu, de colore murru e iscuru, cun tuddas longas e unu pagu duras. Mandigat landes e raighinas. Girat e isforrojat in totue, cun su runcu e-i sas sannas, faghinde dannos. In su periodu de sa catza trumas de catzadores li dana sa catza e nde occhini meda. + +Plauto: +Sa Biografia. +De sa vida de Plauto sciesu meda pagu, fudi nasciu in su 255-251 a.C, a Sàrsina, si fiiat trasferidu a Roma e incumenzò a iscriri dopu sa segunda gherra punica (202 a.C.)y edi mottu in su 184 a.C. Su "nomen Maccus" faidi pensai ca in sa piseddidade ia fattu s'attori de attellanas, innui su "maccus" viada unu de is personaggius printziparis. +Su "cognomen Plautus",invecis ,in sa limba de s'Umbria ollia nai "cun is origas mannas" o "cun is peis mannus ". +Vudi aicci meda famosu ca agoa de sa motti sua, ci venta 130 cemmedias a nomini suu, Marco Terenzio Varrone, 150 annus dopu, das adi istudiadas e adi fattu una classifica: nd'adi reconnottu 21 seguramenti de issu, 19 ca no si scidi beni de chini sianta e 90 falsas. +Is Commedias. +Is commedias plautinas porint essi dividias in sesi gruppus: + +Socrate: +Socrate. +Socrate no s'adi lassau nudda de iscrittu, poitta creia ca sa beridadi deppiat essi ciccada in su "dialegesthai" (discursu) e no podia essi iscritta, ca sinunca ia tentu unu valori dogmaticu. Tottu cussu chi sciesu de sa bida e de sa folosofia sua si danti nau, printzipalmenti, Platone e Senofonte chi funti istaus alunnus suus e Aristotele. Nasciu in su a Atene in Grèghia, fillu de Sofronisco e de Fenerete, in su piseddidade ia istudiadu sa "physis"cun Anassagora, e agoa, no appanadu de custu, incumenzò a istudiai s'omini, commenti is "sophisteis". Adi spendiu totu sa bida po sa filosofia, i edi mottu po issa, in su +Socrate fudi una de is prus importantis figuras de sa filosofia, ca finzasa filosufus de su '900, cummenti Nietzsche e Kierkegaard, anti pigau ispuntu de issu. +Socrate e is Sofistas. +Socrate arribada in d'unu momentu particolari po sa filosofia gréga, sa presentzia de is Sofistas. +Communti issus, Socrate, si cuncintrada in s'omini e aintru de issu ciccada sa veridadi, + +Murta: +Sa murta ("Myrtus communis") est una mata chi creschet areste e calchi borta, ma non a s'ispissu, brincat sos duos metros de artesa; Est una mata cun sas fozas semper birdes e lùghidas, e in beranu cumintzan a ispuntare tottus sos frores, chi sun biancos e de colore rosa. Tando si intendet unu fragu bellu meda chi nde prenat tottu su logu in ue creschet. Sa murta faghet parte a prennu titulu de sa flora mediterranea, cund unu frutu chi si tinghet a nieddu cando est bellu maduru e si podet collire finas a bennarzu. +In Sardigna creschet in tottue, a curtzu e attesu dae su mare, francu in montes artos meda. Est una pranta chi istat menzus in terrinu friscu, mancari chi timat meda su bentu malu chi, a s'ispissu, la iscontzat. Subratottu si nde agattat meda a chirriu de su lagu Omodeo e in ambasduas sas alas a costazu de su Tirsu. Ponendechèlu in alcolo a 90°, de su frutu, fattu buddire in abba e tuccaru, nde faghen impitu meda sos sardos po fàghere unu licore caraterìsticu traditzionale. + +Caresima: +Caresima, dae su latinu "quadragesima", in sa liturgia catolica est su tempu de 40 dies, dae su mèrcuris de sas Chijinas a su sapadu santu. Est unu tempu de penitentzia po si preparare a sa Pasca. Su mercuris de sas chijinas est die de deunzu, e gai sa chenabura santa. +In caresima non si narada s'Alleluia nè su Groria. Su colore de sos paramentos liturgicos est su viola. + +Alleluia: +Alleluia, Allelujah o Halleluyah, dae s'ebraicu הַלְּלוּיָהּ (ebraicu traditzionale Halləluya, ebraicu de Tiberiade Halləlûyāh) e significada "lodade a Deus", e s'agatada medas boltas in sa Bibbia.Sa paraula est passada a su latinu , a s'italianu e in ateras limbas. Si usada in sa liturgia, e medas boltas benidi cantada. + +Dominiga de sas prammas: +Sa Domìniga de sas prammas, in sa liturgia catòlica est sa dominiga chi incomintzda sa chida santa. S'ammentada in custa die s'intrada de Gesùs Cristu a Gerusalemme. Sa zente l'ada accoglidu faghindeli festa agitende ratos de olia e de pramma. In custa die in medas crejas si beneighene sos ratos de olia e sas prammas (chi sunu istadas tribagliadas), e si partetzipada a una processione. + +Fortzas: +Is fortzas podinti cambiai sa velocidadi de unu corpu. Ci funti fortzas de contattu, cummenti cussa de su ventu in d'una vera o un'omini chi spingiri una potta, e cussas de attesu, cummmenti cussa de una calamida o de su campu gravitatzionali de sa terra. +Chi un corpu aparra frimmu oli nai ca sa summa de tottus is fortzas edi parili a zeru, chi si movidi edi diversa de zeru. +Is Fortzas vunti vettoris, po custu teninti una derettura, unu versu e una intesidadi; s'unidadi de mesura edi su Newton (N). +Unu N edi paris a sa fortza-pesu cun sa cale sa terra attirada versu de issa unu curpu de massa 102g. Po tanti si calcolada moltiplichendi sa massa po sa fortza de gravidadi de sa terra. +formula_1 +Fortza de attritu. +Edi sa fortza chi s'opponnidi a su movimentu de unu corpu; podid'essi radenti, tra dus pillus, volventi, candu unu corpu arrumbula inpitzus de un'attru, viscosu, candu unu corpu si movidi in d'unu correntile. Sa fortza de attritu co dipendidi de s'area interessada, edi sempre parallela a sa superfici de contattu, e su versu edi s'imbressi de i cussu de su movimentu. +S'attrittu chi c'edi tra dus corpus frimus edi s'attrittu staticu, candu unu si movidi edi dinamico. +S'attrittu staticu edi sa forza minima chi servidi po fai movi unu corpu. +Si calculada moltiplichendi sa fortza chi craccada po unu numuru variabili chi dipendidi de is materialis de is corpus. +formula_2 +formula_3 + +Scraffingiu (sensatzioni): +Su scraffingiu est una reatzioni de sa peddi chi portat a si nci scraffai. + +Flumendosa: +Su Flumendosa est su de duus arriu prus mannu de sa Sardinnia, longu casi 130 Km. Nascit da su Gennargentu, i lompit fintzas a sud, format varius poetus artifitzialis e si ghetat a su Mari Tirrenu a soru de sa bidda de Murera me sa Meria de Casteddu. + +Asphodelus ramosus: +S'isciareu (Asphodelus ramosus), pianta de sa familia de sos lizos (Liliacee), creschede ispontanea in terrinos poberos. Sas fozas sunu longas, e partini dae basciu; su truncu, no meda russu, podet essere de 60-80 cm de altaria e faghede fiores biancos. Creschede bundante in sas campagnas e pasculos de sa Sardigna. + +Cardilloni: +Su generi Asphodelus cumprendiri differentis species de erbas ertas connottas cun su nomini vulgari de cardilloni. + +Sambucu mascu: +Su sambucu mascu, samuccu badesu, sabuccu, sauccu, o samucciu ("Sambucus nigra" L.) est una mata de sa familia Caprifoliacee. +Pianta chi podet creschere in altaria. +Su truncu bastante russu giughet su meuddu. +Fiorit ne is meses de abrile/maju. +Faghet frutos, ne is meses de cabudanni/santugaine, de colore nieddu a maturitade, ca si podent mandigare. + +Melachidonza/logudoresu: +Sa melachidonza (Cydonia oblonga) de sa familia Rosacee; arvure, chi no creschede meda. Sas fozas e-i su frutu sunu unu pagu lanidas. Su frutu no si mandigada cruu, ma cottu. Bonu po faghere marmellata. + +Melagranada: +Sa Melagranada (Punica granatum), de sa familia Punicacee, est un arbure e unu frutu. S'arbure no creschet meda, su frutu bastante mannu tenet su corzolu duru, chi s'aberit cando su frutu est maduru. Su frutu tenet sèmenes meda, de colore granatu e chi si podent mandigare. + +Olidone: +S'olidone o olioni o lioni ("Arbutus unedo" L., 1753), est una mata de sa familia de is Ericaceae, e si podet agatare in totu sa zona mediterranea. + +Oliandru: +S'oliandru o lionaxi o leunaxi o belladonna ("Nerium oleander", L. 1753) de sa familia apocinacee, est una pianta cun fògias sempri birdes, longas, coriatas. Sa linna, de pagu contu, si segada bogada unu late, belenosu. Podet creschere comente un'arvure e produere fiores de meda colores. Creschet ispontanea, in terrinos poberos, in letos de rios cando sunu siccos. S'agatat puru in su bordo de sas istradas, pro ornamentu. + +Antiogu de Sulcis: +Santu Antiogu de Sulcis, est de pònnere in su tempus cando sos Bandalos, unu populu Germanicu, cun Genserico, in su V seculu, dae su nord Europa s'est mòvidu in chirca de terras, est intradu in Gallia, e l'at sutamissa, pustis àteros populos germanicos che lo s'ana ispintos in Ispagna e in Nord Àfrica e l'ant ocupada assumancu po 80 annos. Sicomente fiant Arianos (e negaiant sa divinidade de Cristo), ant perseghidu a sos cristianos catolicos, e meda los ana esiliados in Còrsica, in Sitzilia e in Sardigna. Paret tzertu chi santu Antiogu fut de custos esiliados in Sardigna, e chi inoghe est mortu, ma no martire comente narat una Passio, tardia de su XI-XII seculu, unu contu de su protzessu e de su martiriu, in cue ant adatadu su contu de un àteru Antiogu, Antiogu de Sabaste (martire). +Antiogu est unu nòmene meda difùndiu in Sardigna, e puru su nòmene de un'ìsula minore a sud ovest de sa Sardigna. + +Melachidonza: +Sa Melachidonza (n. i. "Cydonia oblonga" Philip Miller 1768) est una pianta de sa familia de is Rosaceae coltivada pro frutu. +In logudoresu si narat "Melachidonza", in campidanesu "Mela pirongia". + +Chessa: +Sa chessa o modditzi (Pistacia lentiscus), appartenit a sa familia de sas Anacardiacee, est una mata cun fozas corriattas e fiores ruios. Semenes minores e nieddos cando sunu maduros. + +Romasinu: +Su Romasinu ("Rosmarinus officinalis"), de sa familia Labiatee, est una mata cun fozas sempre birdes, minoreddas, e fiores de colore biancu-celeste. Pianta aromatica, usada meda in coghina. + +Quercus ilex: +Su elighe o ìlixi ("Quercus ilex"), de sa familia Fagacee, est unu arbure cun fogias sempere birdes de colore iscuru. Creschet me is buscos de sa regione Mediterranea, e creschet a bellu. Produssit landes unu pagu longas. Benit prantada pro faere biales, o me is pratzas de biddas e tzitades. + +Coghinas: +Su Coghinas est unu lagu e unu fiumene, e sunu in su nord de sa Sardigna. Su Lagu est alimentadu dae varios rios minores, su pius importante est su "Riu Mannu" che naschede dae s'altipianu de Alà, formada su lagu Riu Mannu e continuada alimentende su lagu Coghinas, su secundu po mannaria in Sardigna. Dae su Lagu essidi su fiumene Coghinas chi si ch'ettada in mare in su Golfu de s'Asinara, affacca a Codaruìna. + +Ses Natzionis 2009: +Su RBS Ses Natzionis 2009 (ingl. "RBS 2009 Six Nations Championship") est sa 10ª editzioni de su torneu rugbystigu chi biri d'onnia annu s'incontru de is Natzionalis de , , , , e , e est stettiu giogau de su 7 febbraio a su 21 marzo 2009. +Po sa prima borta in sa storia 'e su torneu, unu incontru est stettiu giogau de xenabura. Si trattara de - giocara su 27 febbraio 2009. + +Grutas de Nettunu: +Sas Grutas de Nettunu s'agatant in su promontoriu de Capu Catza chi serrat su golfu de Portu Conte, in su nord-ovest de sa Sardigna. Intrende in sa Gruta s'agatat unu lagu minoreddu. E pustis si poden visitare salas cun istalatites e istalagmites meraizosas. Si podet lompere a sas grutas dae mare, ca s'intrada s'agatat a pagos metros subra su livellu de su mare etotu. E si podet arrivare dae terra, pro mèdiu de una iscala de pius de 600 iscalinas, chi dae s'altu de Capo Caccia calat fintzas a s'intrada de sas Grutas. + +Gruta del bue marino: +Sa gruta del Bue Marino est in su Golfu de Orosei, affacca a Calagonone, Dorgali. A sa gruta s'arrivada dae mare. Su "boe marinu" est un'ispecie de foca, sa foca monza (Monachus monachus), chi fintzas a pagos annos faghet viviat in gruttas de custa zona, ma oe paret iscumparsa. + +Temu: +Su Temu est unu riu chi naschede in territoriu de Iddanoa Monteleone, ind'unu zassu giamadu Corru Andalu. Affacca a Monteleone Roccadoria formada unu lagu artificiale. Est longu 55 Km. e si ch'etada in mare a Bosa. In Bosa po unu tretu de 3-4 Km. su fiumene est navigabile dae barcas de piscadores. + +Merula: +Sa merula, (Turdus merula, Linnaeus 1758) de sa familia Turdidi, est unu puzone de unu prammu de longaria. Su masciu ada pumas de colore nieddu, e-i su picculu de colore grogu. Sa femina est de colore grigiu e-i su picculu, nieddu. Su cantu de sa merula est melodiosu. + +Figu morisca: +Sa Figu morisca o Figuindia o Figu moru ("Opuntia ficus-indica") est una matta de sa familia Cactacee. Creschet ispontanea, e si nd'agatat meda in Sardigna. Truncu pulposu, cun sas "palas", inue creschent sas ispinas chi sunt sas fozas. Su frutu, cando est maduru diventat guasi ruju, e si podet mandigare. Creschet azzumai in tottu sa Sardigna fiszas a alturas de 350/400 metros dae su mare, andada a cumprimentu a s'agabàda de s'istadiale, a coa de su mese de capudanne e cominzu de su mese de sant'aine, innantis de l'ingollere s'accostumada a illimpiare sa figu morisca cun nd'un'iscova fatta de murdegu (o de atteru linnamene chi si zappada)pro che li ogare s'ispina, pro l'ispuligare cun discanzu, sa figu morisca es prupposa e ranulosa de semenes, saboria e sustanziosa, sos menzus sabores si podent intendere papandodda a manzanu, daghi est galu frisca, pro l'ingollere si manizzat una canna, in sa punta s'isperrada e s'illascada in chimbe limbas, appustis pro fagher abbarrare apertas sas limbas si che istichidi un biculu de ortigu, su lumene de custu atrezzu est "cànnau". + +Sindigu de Scraffingiu: +Su Sindigu de Scraffingiu est unu personagiu, naschidu in s'accabbu de su 2007, interpretadu dae Alessandro Pili in sa trasmissione telebisiva comica "Lapola Show" de Videolina. +Ligas de foras. +MySpace de su sindigu + +Lipice: +Lipice est una bidda de sa Provìntzia de Lika in Croatzia, s'agatat a 617 metros in pitzu de su mare e tenet 254 bividores. + +Croàtzia: +Croatzia est una natzione de s'Europa. Sa capitale sua est Zagàbria. Dae su 1mu de làmpadas de su 2013 est un'Istadu chi faghet parte de s'Unione europea. + +Zagàbria: +Zagàbria (croatu: Zagreb) est sa capitale e sa tzitade prus manna de sa Croatzia, cun prus de 1.106.000 abitantes postos in una tirada de 641,355 km². Est attraessada dae su riu Sava. + +Caddu: +Su Caddu ("Equus caballus" Linneo 1758), de sa familia Equidae, est unu mammìiferu connoschidu dae s'antighidade et usadu pro su trasportu, su trabagliu, et in passadu puru in sos esércitos (sa cavalleria) e duncas in sa gherra. Est un animale muscolosu. Conca manna, tuju longu cun sa jua, coa longa, ancas robustas, un'ungia (o zocculu) pro pe. Pòdet èsser de varios colores. In Sardigna est presente meda su caddu de ratza "anglo-arabu-sarda", adattu pro sas cursas. In s'altipianu de sa Jara de Gèsturi bi sunt trumas de caddos arestes. + +Turture: +Sa Turture ("Streptopelia turtur", Linnaeus 1758) de sa familia Columbidae. Puzone de colore grigiu cun isfumadura de marrone, sa conca unu pagu giara. Simile a sa columba, unu pagu pius istrizile. Vivet in sos buscos e in sas campagnas, como si nd'agatant in sas tzitades. Mandigat semenes o farfaruzas de pane o de ateru. + +Cardoglinu: +Su Cardoglinu o Cadranera ("Carduelis carduelis", Linnaeus 1758), de sa Familia Fringuellidi. Puzone mannu cantu unu furferarzu. De colore grigiu cun unu pagu de grogu in sas alas, e de ruju in bula. Mandigat semenes, ispetzialmente de ardu areste. + +Futtientu: +S'astoreddu cudduventu o futtientu o tilibriu ("Falco tinnunculus", Linnaeus 1758) de sa Familia Falconidi. De colore brunu. Pettalzu e catzadore de animales minores chi si movene subra su terrinu. Istat pompiende dae s'altu, guasi immobile,lassendesi trasportare dae su entu (dae inoghe su nòmene futtientu). Tenet farrancas acutas e picculu forte. + +Cynara scolymus: +Sa cartzofa (Cynara cardunculus, sutaispecie scolymus) est una ortaliscia cultivada de sa familia "composite". Si presentat comente una mata. Arrivat puru a 1 metro de altaria, truncu robustu, cun fozas longas, cun ispinas. Produet varios frutos, chi sunt sos fiores; su frutu si presentat cun fozas subrapare, ispinosas in sa caltzofa de tipu sardu, chena ispinas, in su tipu nadu romanu. Sa produtzione est in sos meses de ierru. +Sa cartzofa si mandigat cotta o crua. +Galleria. +Est meda coltivada in Sardigna (Campidanu, sa zona de su Coghinas, in su Tataresu). + +Corroga: +Sa , corroncia, o corronca ("Corvus corone cornix", Linnaeus 1758) est unu pixone de sa familia 'e is corvidis. +Is pinnias de sa entre e de sa schina funti murras, nieddas in conca e in is alas. Es pius minore de su crovu. Vivete in trumas, siada in sos montes comente 'e in biddas e in sas tzitades. Mandigat 'e tottu. + +Dindu: +Su Dindu ("Meleagris gallopavo") de sa Familia Meleagridi. Est su dindu comune. Si allevat po sa petta. Podet pesare unos 12-15 chilos. Su colore de sas pumas est brunu melciadu a ateros colores. Sa conca est ruja e nuda. + +Santu Antoni Abadu de sa Marina: +Santu Antoni Abadu de sa Marina est una crèsia in su tzentru de Casteddu. +Istòria. +Su logu aundi surgit sa crèsia, afaciada a Sa Costa (Arruga Manno), est su logu aundi surgiat s’uspidali de sa citadi, una strutura (uspidali e guventu, ki torràt a su 1342, o forsis in deretuara a su de XII sègulu). S’uspidali fiat arreju de s’òrdini de is Agostinianus, ma de su 1638 benint arremprasaus de s’òrdini de is Spedalierus de Santu Juanni de Deus. +In su 1674 s’òrdini decidit de fabricai, in logu de sa capella beça de s’uspidali, ki depiat torrai a su de XIII sègulu, una crèsia noa e monumentali. Custa dda consacrat in su 1723 s’obispu Sellent, cumenti testimonjat sa losa posta in s’àtriu de sa crèsia. +In su 1850 s’òrdini de is Spedalierus si trasladat a s’Uspidali Civili nou fabricau a pitzus de su progetu de Gaetanu Cima, e is localis de s’uspidali e de su guventu de Sant’Antoni ddus bendint a privaus, e sa crèsia monumentali de Sant’Antoni dd’‘onant a s’Arcicunfraria de sa Madonna de Ítria, ki dd’iant istituia in su 1608 e ki teniat sa seu sua in s’oradroxu a su costau de sa crèsia noa de Santu Agostini, e ki imoi est bènniu a essi sa capella de s’Asilu de sa Marina. +Sa crèsia est acapiada a su curtu de Sant’Antoni Abadu, ki in Sardìnnia ddu tzerriant Sant’Antoni ‘e su fogu, ca sa paristòria de Sant’Antoni contat ki su Santu iat furau su fogu a su Dimòniu po dd’arregalai a is òminis. In sa pràtza a palas de sa crèsia (Pratza Santu Sepùlcru) dònnia 17 de Gennarxu si fait sa beneditzioni de is animalis masedus. +Architetura. +Sa crèsia bia de foras. +Sa crèsia est unu de is pagus monumentus sardus a essi fabricau cun-d’una concetzioni cumpletamenti baroca. A foras su ki dda caraterizat fortementi est sa grandu cùpula surmontada de una lanterna eleganti ki acabat a cibudda unu pagu strecada. Custa grandu cùpula coberit totu sa fàbrica de sa crèsia impostada a pranta centrali. +S’afaciada a s’arruga est sinnalada sceti de su portali, ki perou est arricu e de grandu cualidadi pràstiga. +Su portali est postu intr’‘e duas grandu parastas strombadas, jai jai a aculli s’abisitadori a intrus de sa crèsia, custas parastas funt surmontadas de capitellus cumpòsitus ki arrejint una trabeatzioni ki portat a centru su stema de is Spedalièrus de Santu Juanni de Deus. A pitzus de sa gurnisa, nc’est su niçu ki a intrus nc’est su santu titolari cun su fusti in manu e unu proceddeddu a is peis. (Sant’Antoni abadu est su protetori de is animalis masedus). Custu niçu est contornau de ghirlandas e bòculus de grandu efetu pràstigu. +Sa crèsia a part’ ‘e a intrus. +Prima de intrai in s’àula de sa crèsia, nc’est unu atrixeddu aundi eus nau prima ki nc’est una losa aundi nc’est scritu s’annu de cunsacradura de su tempru. +Cumenti s’intrat in s’àula, s’efetu est spantosu, ca s’abisitadori s’agatat diretamenti a suta de sa grandu cùpula ki coberit totu sa crèsia. Cumenti eus nau, custa est una de is pagus crèsia barocas a pranta centralis in Sardìnnia. Custu poita sa crèsia dd’ant fabricada ex novo, cun-d’una concezioni baroca sketa. Sa primu fàbrica de-i custu tipu in Sardìnnia fut sa grandu capella de sa Piedadi, inseria a intrus in sa crèsia de su Santu Sepùlcru, ki est justu a palas de sa crèsia ‘e Santu Antoni. +Su barocu in Sardìnnia dd’intrant cun sa grandu acalasçadura de sa Seu de Santa Maria in Casteddu ‘e susu, e de insaras, jai jai totu is principalis crèsias sardas ddas acalasçant cun su stili nou, ma sa concetzioni spatziali abarrat cussa de su connotu, est a nai sa concezioni a basìliga. Sceti pagu crèsias ddas fàbricant ex novo, cun sa concetzioni de su barocu arromanu, cumenti a puntu Santu Antoni e Santu Miali in Casteddu. In is biddas su costumu fiat de acalasçai sceti. De s’arrestu is crèsias noas ki fabricànt fiant po sa mayoria sceti oradroxus o cresieddas, e duncas no meresciànt de essi fabricadas cun grandu formas. Sceti fatu fatu si podit agatai una fàbrica arrara de-i custu tipu atesu de is grandus centrus de arradiatzioni curturali, cumenti sa crèsia tropu bellixedda de Nostra Sennora de Loreto in Mamoyada. +Sa strutura de sa crèsia de Sant’Antoni est a pranta a otàgonu unu pagu allonghiau in diretzioni de s’assi intrada – presbitèriu, e in dònnia lau s’oberint a arrajera is grandus arcus tundus de is ses capellas ki funt delimitadas de parastas ladas de àngulu ki acabant cun capitellu corìntziu e ki arregint una trabeazioni arta e decorada de unu frisu dorau arricu meda. Totu sa componidura acentuat meda s’andamentu verticali. +Totu s’àula est caraterizada de su colori birdi de s’arrebussu ki a pitzus spìcant is doraduras de is capitellus e de is frisus fatus a stocu de sa trabeatzioni. +Su grandu tzimborru de sa cùpula est scandiu de grandus arcus tundus, aundi a centru s’oberint grandus fentanas arretangularis ki illuxant su logu. +Is tìtulas de sa cùpula funt delineadas de gurnisas doradas e de ghirlandas. Finsas a su 1914 custas fiant decoradas de is grandus afriscus pintaus in su 1886 de su pintori emilianu Guglielmu Bilancioni, ma ki po problemas de infiltratzionis de umididadi ddus ant dèpius scrostai. De-i custus afriscus esistint ancora is botzetus in-d’unus cantu de arregotas privadas de sa citadi (biri a pustis). +Cantoria. +A pitzus de s’àtriu de intrada est sistemau su balconi de sa cantoria aundi nc’est s’òrganu a duas tastieras fabricau de sa dita pistoyesa Agati Tronci, comporau in su 1887 de s’Arcicunfraria de sa Madonna de Ítria. +Is Capellas. +Is capellas s’oberint a s’àula de sa crèsia cun grandus arcus tundus, e funt cobertas de bòvida a carrada. Is artaris funt totus de màrmuri coloraus. +Sa capella prus interessanti est sa de sa Madonna d’Ítria, sa segundu a manca, aundi a centru de s’artari de màrmuri nc’est sa grandu tela bitia de s’òrdini de s’Ítria, ki fiat prima in s’artari mannu de s’Oradroxu de sa Madonna d’Ítria ki ancora oi est a su costau de sa crèsia de Santu Agostini, e ki fut lassau de sa cunfraria pighedi sa crèsia de Santu Antoni a seu sua. +S’Artari mannu. +S’arcu de sa capella de s’artari mannu tenit su matessi manniori de is atras, perou s’àula est meda prus profunda. +S’artari est de màrmuris coloraus e decorau de tarsias e càrrigu de stocus e doraduras, fitzas tropu càrrigu. +A centru de su niçu est collocada sa stàtua de su santu, e incastonau a intrus de s’artari nc’est un’arrelikiàriu cun unus cantu de arrelìkias de su santu. +Is Botzetus de is afriscus de Guglielmo Bilancioni. +Is botzetus de is afriscus de su pintori emilianu Guglielmo Bilancioni po is tìtulas de sa cùpula de sa crèsia esistint ancora e funt spratzinaus in-d’unas cantu de arregotas privadas de sa citadi. +Custus afriscus ddus at comissionau s’Arcicunfraria de sa Madonna d’Ítria in su 1884 e acabaus de su pintori in su 1886. In su 1890 s’afriscu “Sa Morti de Santu Antoni” arresurtat jai dannejau, e a su pintori ddu tzerriant po dd’arranjai. S’umididadi perou sighit a arruinai custus traballus finsas a candu, in su 1914, Antoni Scano sinnalat sa necessidadi trista de fai scrostai is arrebussus africaus ki arriscànt de nci arrui a pitzus de sa genti. +Is botzetus ki s’agatant ancora perou s’amostant sa grandu cualidadi ki depiant tenni custus afriscus. Sa cosa de prus grandu ecisu est s’ambientatzioni de is scenas, in-d’unu Orienti mìtigu e evocativu. + +Furferarzu: +Su furferarzu o furfurarzu ("Passer domesticus", Linnaeus 1758) est unu pigione de sa familia passeriformes. +Puzoneddu de colore unu pagu marrone e cun grigiu e nieddu. Vivet affacca a logos abitados e faghet nidu in bucos de muros betzos o suta sas teulas de sas domos. Vivet in trumas e si bidene in sos campos de trigu o de olzu o ateros semenes. In s'ijerru, cando ada famine benit a chircare farfaruzas de pane puru subra sos balcones. + +Tostoine: +Su Tostóine est un'arretaliu de s'òrdine Testudines o Chelonia. +In Sardigna esistet su tostoine de sicu, de 20–30 cm de mannària. S'habitat est afaca a mare. Mandigat birdura. B'est puru su tostoine de abba, chi bivet in sos pojos, in rios de abba currente non incuinada. Onzi tantu bessit dae s'abba pro s'iscaldire a su sole. Est prus minore de su de sicu, e est fatzile biere sos minoreddos, naschidos dae pagu. Esistent sos tostoines de mare. +Su tostoine jughet subra una protetzione (iscorza) de ossu, dura, e suta una protetzione unu pagu prus modde, ma dura issa puru. Podet retirare ancas e conca e gai est sizilladu e difesu dae sos inimigos. Su tostoine bivet a longu. Sos de sicu podent bivere in sos giardinos, sos de abba in domo, in d'una baltza. Su tostoine est chentza dentes ma sa buca est a ata e segada su chi depet mandigare. +Tassonomia. +S'ordine cumprendet unas treghentos ispetzias biventes, unas cantus in perigulu de estintzione. +Sutaòrdine Paracryptodira (estintu) +Sutaòrdine Cryptodira +Sutaòrdine Pleurodira + +Gioga: +Gioga ("Arion", Férussac 1821), de sa familia arionidae. +Su corpu est modde intro a unu conchizu. Sa conca cun corros si retirat cando agatat unu ostàculu. Pasculat in su fenu, in atunzu, cando comintzada a piore. In s'istiu bivet sizigliada, in letargu. B'est sa gioga manna e-i sa gioga minuda, unu pagu pius minore (gioghitta). Una gioga s'agatada in sos ortos (Arion hortensis) e faghet dannos, mandighende s'ortaliscia. Esistit puru su coccoide, pius mannu de sa gioga) cun su conchizu o chena conchizu. + +Nostra Segnora de Baluvirde (santuariu): +Unu Santuariu dedicadu a Nostra Segnora de Baluvirde ("Nostra Sagnora de Vaivelt" in s'aligaresu, "Nostra Signora di Valverde" in italianu) s'agatada a 7 Km. dae S'Alighera, in su nord ovest de sa Sardigna. Sa creja est de su XVI seculu. Est a una navada, cun tres cappellas dae un'ala e dae s'atera. A denanti de sa creja unu porticadu. S'altare in marmaru, riccu e imponente, est de sa medade de su 1700. Sas cappellas sunu riccas de quadros mannos e de calchi valore. Duos quadros sunu de Pantaleo Calvi e risalini a su 1600. S'istatua de sa Madonna est minore, de 33 cm. Sa cara est unu pagu niedda, cun su Fizu in bratzos. S'istatua est posta in d'unu nicciu, in s'altare mazore. Subra in d'un ateru nicciu, un' istatua de sa Madonna de sa fritza, ca tenede una fritza inn manu. +In sa creja medas ex votos, chi devene passare in unu museu. Nostra Segnora de Baluvirde est sa Patrona de sa Diotzesi de S'Alighera, e cun santu Micheli Patrona de sa tzitade. +Est unu santuariu meda frecuentadu dae sos s'aligaresos e dae zente de sas biddas de su circondariu, ispetzialmente in su periodu de sos pellegrinagios dae sa prima domìniga a pustis de Pasca fintzas a sa prima dominiga de làmpadas. + +Chiroptera: +Sos Chiropteros sunt un òrdine de mamìferos tzerriadu de sòlitu Alipedde. +Mamìferu, chi parede unu sorighe cun alas. Vivede in grutas, o in domos betzas disabitadas. Neulas de custos animales si movene bolende in custos logos chena tzumbare in ostaculos. Giughede "alas de pedde", chi sunu puru farrancas, chi servini po s'appiccare a conca in giosso cando dromidi o est in letargu. Dromidi a de die e bolada a de note a catza de muschitas. Est unu ispantu comente resessada a de note a fàghere custu, po su mèdiu de s'eco, chi issu produidi, e chi servidi a s'animale po evitare sos ostaculos o ischire de sa muschita chi issu est chirchende. Est un animale meda istudiadu po custas suas carateristicas. + +Tony Lavelli: + + + + +Attoccadorza: +S'Attoccadorza ("Dendrocopos major") de sa Familia Picidi est unu puzone non tantu mannu, presente in sos buscos. Su colore est nieddu cun màchias biancas in conca e in sas alas, e una màchia ruja in sa 'entre. Sas farrancas sunu robustas pro poder istare attaccadu a su truncu de s'arvure cando trabagliat. Su picculu est robustu e servit a tzoccheddare sa linna de arvures, faghinde bucos pro nde bogare e mandigare fromigas, bermes e àteros insettos. + +Rundine: +Rundine o rùndiu ("Hirundo rustica") de sa familia Irundinidi. Puzone minore, de colore nieddu cun d'unu pagu de biancu; sa coa est a furchidda. Arrivada in sas nostras regiones a s'incomintzu de su 'eranu. Vivede in sas tzitades e biddas mannas e minores. Fraigada su nidu cun ludu, suta sos corniciones de sas domos. A sa fine de s'atunzu emigrada in logos caldos; e s'annu a poi torrada a su matessi logu. Est unu puzone utile ca mandigada muschittas. Sos bolos de sas rundines sunu un ispantu. + +Zinzinu: +Su zinzinu o arrescioni o aritzu de mari ("Echinodermata", Klein 1734) est de sa familia Echinodermi. +Un'ispecie de iscatula tunda, bastante dura: intro bi sunu sos osos de colore rosa, postos a s'in giru, e chi si mandigana. Custu animale tenet medas ispinas attaccadas a sa pedde, e sunu dolorosas si punghene. Su zinzinu s'agatada in abba pagu profunda. + +Paone: +Su Paone (Pavo cristatus), de sa Familia Fasanidi. Est originariu de s'India. Sas pumas sunu de colore biaittu. Connottu dae s'antighidade dae sos Gregos e dae sos Romanos, chi lu mandigaiana. Ispantosa sa coa de su masciu, cun pinnas longas fintzas unu metro, de su colore 'e su brunzu; in d'ogni pinna ada "un oju" de colore'irde, e de ateros colores. Sos paones faghene un'ispecie de "danza" adenanti de sas feminas ( sa paonissas); e faghene sa roda, cun sas pinnas a ventagliu. In logos meda s'agatana paones in su zoo. Sunu animales chi vivene a longu. + +Torinu: +Torinu ("Turin" in piemontesu) est una tzitade italiana, cabu de logu de sa Provìntzia de Torinu e de sa Regione Piemonte. Est sa quarta tzittade de italia po abitantes. In pianura, inue su Po retzidi sa Dora Riparia. Est una de sas tzitades pius attivas in su campu de s'editoria est sede de una de sas casas editrices pius prestigiosa chi est sa Giulio Einaudi Editore. +Istoria. +Fut unu centru de sa popolatzione gallica de sos Taurinos. Est diventada colonia romana cun su nomene de "Augusta Taurinorum". In sos seculos est passadas sutta dominatziones divescias: est istada puru unu ducadu longobardu, e a s'incomintzi de su seculu XIII est pasada sutta sos Savoias. Pius a tardu sutta sos Frantzasos e dae su 1814 est torrada sutta sos Savoias. Dae su 1861 au 1865 est istada capitale de su Regnu de Italia. In Torino at incomintzadu sa FIAT chi est istada sempre importante po s'economia de sa tzitade e de su Piemonte. Importante s'Universidade de Torino(sec.XV). +Monumentos e palatos. +In tzitade divescios palattos rinascimentales : Palatu Reale, Palattu Madama, Palattu Carignano. Tzelebre sa Mole Antonelliana de s'architettu Alessandro Antonelli. In sa cattedale, in d'una Cappella dae su 1578 si cunservat sa Sindone. Ateras crejas : sa Consolata, Maria Ausiliatrice, La Gran Madre, Superga e ateras. In Torino b'est “La Casa della Divina Provvidenza” connotta puru comente su Cottolengo. Torino est un importante nodu ferroviariu e istradale tra s'Italia e sa Frantza. + +Mangoni: +Su mangoni o mangone ("Phoenicopterus", Fürbringer 1758) est unu pilloni mannu de sa familia Phoenicopteridae. +Esistit fintzas su de colore ruju: e in logudoresu si narat puru "zente ruja", in campidanesu "genti arrubia". +Sas pinnas sunt biancas cun d'unu pagu de ruju, tenet ancas longas e istriziles de colore rosa, su tuju longu e curvu, picculu mannu e curvu, cun custu iscavat e sedattat su ludu de sos istagnos, chirchende su 'e mandigare, algas e cambareddus. Su corpu no est tantu mannu. In Sardinnia bibint in sos istagnos, inue faghet puru su nidu. Su nidu est altu, fraigadu cun su ludu, e sa forma comente unu secchiu rovesciadu. Est puzone migratore. Curiosu però, ca arrivat inoghe in s'istiu, e partit in beranu (a diferentzia de àteros puzones). In Sardigna meda s'inde bident in s'Istagniu de Molentargius, e in s'Istagniu de Santa Gilla, affacca a Casteddu. + +Cau (pigione): +Su Gabbianu (Larus argentatus) de sa familia Laridi. Est su gabbianu reale, e si agatat in Sardigna. Sas pumas sunt biancas a s'ala 'e sutta. Sa conca est bianca in ijerru, niedda in beranu; sas alas sunt grigias.Est de 50-60 cm. de longaria-Difendet s'ispatziu vitale po sa coppia, puru si est minore. Vivet a trumas, affacca a mare. Piscat a pizu de s'abba. Como s'agatat meda in tzitades vicinu a mare, ispetzialmente si unu riu unidi sa tzitade a su mare. Faghet su nidu subra iscoglieras unu pagu isoladas, o subra rocchittas solitarias. Faghet 2 0 3 osos. S'ind agatant in campagnas e visitant sos muntonalzos (discariche)in chirca de cosas de mandigare. + +Sorighe: +Su sòrighe o topi ("Mus musculus", Linnaeus 1758), de sa familia Murudi, est unu mamìferu rotzigadore. Si tzerriarat puru topi comuni e topi domesticu po du differentziai de su topi selvaticu, Apodemos sylvaticus. Domesticu po ita esti associau a s'òmine e a suus domu. Animaleddu de colore grigiu, cun runcu appuntidu, mustatzos, e coa longa. +Topis funti onnivurus. Sunt preda de sos puzones predatores, de cussos chi catzanta a de note e de sos chi catzanta a de die. +Su rapportu con s'òmini est importanti po ita custa ìspetzias est considerada una pesti. +Su topi est utilitzau po s'istùdios sièntificos in tottus is traballadorios (laboratorios) de su mundu po ita sciemmus sa sua genetica meda beni e po ita est pitticcu e si accoppiara allestru. + +Istrìa: +S'Istrìa (Tyto alba) de sa Familia Tytonidae. Est unu puzone notturnu. Cun pumas de colore biancu, e cun unu pagu de marrone subra sas alas. Sa fache cumparidi tunda, cun su picculu minore. Sas farrancas sunt robustas. Vivet in campagna ma s'ind agatant puru in tzitzade. Est unu catzadore a de notte de animales minores: puzones, sorighes, e ateros rotzigadores,nocivos. Ada una vista 'ona a de notte, e paret chi eppada orijas finas, e-i custu l'agiudada in sa catza. Duncas, est unu puzone utile. Ma s'omine, cun sos disbuscamentos, e fraigos de domos e de istradas est imminorighende s'abitat de custos puzones, ed est provochende s'iscumparsa issoro. In Sardigna custu puzone non godit de bona nomea. + +Perdija: +Sa Perdija ("Alectoris barbara") de sa Familia Alectoridi, est sa perdija sarda, ca vivet in Sardigna e in nord Africa. Su nomene scintificu enit dae su gregu "alectoris" (pudda). Est puru connotta comente "pudda de mata". +Caraterìsticas morfològicas e habitat. +Su corpu est regoltu, ancas robustas, coa curtza. Sa pumas sunt pintirinadas, e si cunfundent cun su terrinu o sas fozas siccas. Vivet in sos campos, in mesu a sas matas. Mandigat semenes, bermes, insetos, formigas. Faghet su nidu subra su terrinu cun paza e chiccajos. Faghede una vintina de osos, chi benint ciocchidos dae sa femina. Appena naschidos, sos puddighinos sunt in movimentu a dasegus de sa mama. Sa femina, su masciu e -i sos puddighinos formana una familia, e bistana umpare. Sa perdija est unu puzone areste, chircadu meda dae sos catzadores, po sa petta bona e saporida. + +Columbidae: +Sa famìlia de is columbus ("columbidae", Illiger 1811) est dividia in prus de 300 spetzias, 5 subfamìlias, e 42 generes. +B'est su columbu areste, chi vivet in sas campagnas, in sos buscos, e mandigat semenes. B'est su columbu masedu, chi vivet in tzitade. S'inde ident subra sas domos, subra campaniles, crejas, turres. S'ind 'ident medas in sas piattas cando lis dana a mandigare. Faghet su nidu in totue. Sa femina faghet duos osos e los ciocchit. Su colore de sas pumas est variu: iscuru, colore 'e chijina, biancu, cun una istriscia bianca chi inghiriat totu su puzone, alas nieddas e conca niedda. Su tuju de custos est colore 'e brunzu cun isfumaduras de 'irde. + +Prammittu: +Su prammittu (Chamaerops humilis) est unu tipu de pramma chi creschet ispontanea in Sardigna e in sas regiones de su Mediterraneu. Nada puru "pramma nana" o "pramma de Santu Pedru". +Fozas a ventagliu. Frutu birde e marrone iscuru. Creschet che una mata regolta, ma podet creschere bastante alta, in terrinos poberos affaca a mare. Est una pianta protegida. Benit cultivada puru in giardinos po ornamentu. Unu tempus dae custa pramma si faghiat su crine, chi serviat comente imbuttidura pobera po tramattas. + +Forittu: +Forittu, est unu mamiferu, pettalzu (Mustela putarius furo), de sa Familia Mustelidae. Su corpus est allongau, farrancas curtas, est meda agile. Usadu po sa catza a sos coniglios e ateros animales, ca intrat in sas tanas. + +Ana e mele: +Ana e mele, o janna 'e muru ("jana 'e muru"), o bucameli (Mustela nivalis). De sa Familia Mustelidae. Mamiferu pettalzu. Tenet unu corpu allongau, agile in sos movimentos. De colore iscuru. Mandigat puzones, sorighes, e si li resessit puddas. Si cuat intro sos muros a siccu e in mesu a sas roccas. + +Ghiru: +Ghiru (Glis glis), de sa Familia Gliridae +Mamiferu, rotzigadore. Animale minore de 15-20 cm. De colore grigiu, vispu, cun sa coa longa. Vivet subra sas arvures in zonas de montagna. Passat dae un'arvure a s'atera, dae unu rattu a s'ateru cun meda agilidade. Mandigat semenes, frutta, landes, osos de puzones. In s'ijerru andat in letargu. Chircat rifugiu puru in domos disabitadas, intrendeche appena agatatat unu bucu o faghindelu. + +Bougainville: +Bougainville +originaria de su sud America, de sa Familia Bougainvillea. Pianta rampicante, vigurosa, cun ramos longos chi ant ispinas; cun fozas de meda colores, rosa, ruju, viola. Usada comente ornamentu, creschet appoggiada a muros e a ringhieras. Creschet bene in s'istiu. Bella meda cando est fiorida. + +Pittosporo: +Pittosporo de sa Familia Pittosporacee. Arbustu originariu de sa Cina, cun fozas sempre 'irdes, lughidas e unu pagu corriattas. Faghet fiores biancos a mattuleddos, unu pagu profumados. Pianta ornamentale po siepes; creschet puru comente arvure. Est meda resistente. + +Formiga: +Formiga o frommiga est unu insettu de sa Familia Formicidae. Conca triangulare, mandibulas robustas. Vivet in sotziedade. Bi sunt sas formigas oberajas, sos mascios, sa regina. Sos mascios sunu po sa fecundatzione, sas feminas po continuare s'ispetzia, sas oberajas, chi sunu neutras e chi devent solu trabagliare a servitziu de sas ateras. Sas formigas pitigana e dana malighinzu. +Fraigant formigalzos suta terra, inue ammuntonant sas provvistas e inue vivet sa regina e-ì sas larvas. Sas formigas regoglint semenes, fozigheddas, e bicculos de fozas, chi carrant a su nidu in longas camineras e cun meda trabagliu. Sunu fortes e carrana pesos chi sunu superiores a s'insettu matessi. Meda diffusa sa frommiga conca ruja, chi vivet in sos buscos, ed'est utile ca distruet insettos nocivos. Est connottu su contu de La Fontaine, "sa chigula e sa frommiga", inue si narat de sa frommiga trabagliadora in s'istiu, po sas provvistas de s'ijerru. + +Limba lionesa: +Sa limba lionesa (Llionés) est una de sas limbas romanzas otzidentales. Est faeddada dae unas 25 mìgia personas. + +Pasca: +Pasca. +Dae s'ebraicu "Pesach", passazu. S'in de faeddat meda in sa Bibbia spetzialmente in sa Bibbia ebraica o Antigu Testamentu. Sa paraula indicat su passazu de s' Anghelu de su Segnore chi at colpadu sos fizos primogenitos de sos Egitzianos e at risparmiadu sos Ebreos. Sa tzelebratzione de custu eventu si aiat 'occhinde s'anzone pascuale, chi si mandigaiat cun pane azimu, no lievitadu, e irduras amaras. Sa Pasca cheriat tzelebrare s'essida (su passazu) de sos Ebreos dae s'isciaidudine se s'Egittu. Sa festa duraiat sete dies. +Pasca cristiana. +In sos Vangelos si mustrat comente sa morte de Gesu Cristu fut in coincidentzia cun +sa tzelebratzione de sa Pasca ebraica, insinuende goi chi Gesus fut su +veru anzone pascuale, sacrificadu (cun sa morte in rughe), po liberare sos omines dae s'isciaidudine de sa culpa e de su peccadu. Sa pasca ebraica fut una fregura, una antitzipatzione de sa vera Pasca chi fut cudda cumprida dae Gesu Cristu. A s'incomintzu sos cristianos, chi funt ebreos, tzelebraiant sa pasca issoro in sa matessi data de sa Pasca ebraica. Pius a tardu cando puru sos paganos , non ebreos, ant aderidu a sa fide cristiana,in otzidente +si comintzat a tzelebrare sa pasca sa Dominica a poi de su 14 de Nisan, in sa die in cue si mentuaiat sa risurretzione de Gesus dae morte. Ma medas crejas de s'Oriente ant continuadu a la tzelebrare in sa matessi data de sos ebreos. Custa situatzione est durada fintzas a su mesu de su II seculu. Bi funt cuntierras subra sa data de sa Pasca tra sos Piscamos de Roma, est a narrere sos Pabas e tzertos Piscamos de s'Oriente. Paba Vittore at reunidu sos Piscamos de Italia (s'annu 196) po affrontare sa chistione, e fut detzisu de tzelebrare sa Pasca sa prima dominiga a poi de su pleniluniu de 'eranu. Custu no fut chena cuntierras. Sa die de sa tzelebratzione de sa Pasca indicada +dae Paba Vittore, fut confrimmada dae su Conciliu de Nicea in su 325. + +Pudda: +Su puddu comunu ("Gallus gallus domesticus" o "Gallus sinae", Linnaeus 1758) tenet sa cogorosta ruja bastante manna, isprones, alas unu pagu longas, cun pinnas subra sa coa longas e falcadas. Raspada chilchende ite mandigare;mandigada semenes, insetos, e irdura. Carateristicu su chichirichì de su puddu. +Sa pudda est sa fèmina de su puddu. Est pius minore de su puddu; podet mancare de sa cogorosta o la tenede minore; mancat de isprones. Est allevada po sos osos e po sa petta. Sa pudda ciocchidi sos osos po 21 dies, e cando naschent sos puddighinos sa pudda si leada cura de issos. Sa pudda mandigada semenes, insetos, irdura e erva. Sa petta de pudda est connota comente “petta bianca”. + +Jara de Gèsturi: +Sa Jara de Gèsturi (tzerriada fintzas "jara manna") est un artipranu de sa Sardigna tzentrale, a mesu tra Sarcidanu e Marmilla, de 4500 ettaros de tirada in territoriu de Gèsturi, Genoni, Tuili, e inue vivent trumas de caddos arestes. +Unu territoriu de pasculos, cun arvures e matas e pojos de abba pioana. Po deghe meses sos caddos vivent inie e po duos meses de s'istiu benint trubados in pianura, inue si faghet puru sa marcadura. Si faeddat de "sos cadditos de sa Giara", ma oe no sunt gai minores. Unu tempus sos caddos beniant impreados po trabaglios, come de mancu. + +Turrone: +Su turrone est unu produtu a base de mele. Su turrone est su resultadu de trabagliu de varios ingredientes (mele, sas jaras de s'ou, mendulas). Si presentat biancu, tostu o unu pagu pius modde, e podet essere fatu cun mendulas, rintzolas, o nughes. In Sardigna sunt espertos a faghere turrone in Tonara, Dèsulu e in Aritzu. +Turrone in cunfetzione o segadu a cantigheddos s'agatat in sas bancarellas in sas festas paesanas, o in logos turisticos, in s'istajone turistica. + +Meli: +Su meli o mele est un alimentu prodotu dae sas abes peri s'abicultura. +Esistint diversas ispetzias de mele, mele de arantzu, de acacia, de olidone, de romasinu e de àteras piantas. +Dipendet dae sos frores chi sas abes visitant. Pro custu si ispostant puru sos casiddos a secunda de su tempus de sa froridura de sas arvures. + +Quercus: +Su chercu ("quercus", L., 1753) est un arvure de sa familia "fagacee" meda comune in Sardigna e in Europa. +Podet creschere mannu e vivere a longu. Creschet in totue ma in modu ispetziale in collina e montagna non tropu alta. Produit landes, chi servint po nutrimentu de animales, porcos e porcrabos. Ogni noe annos dae su chercu si regoglit su suelzu, e tando su truncu de s'arvure cumparit de colore marrone. Su chercu perdet sas fozas in atunzu e ijerru. + +Ovis aries: +S'arveghe ("Ovis aries", Linnaeus 1758) est unu mamìferu ruminante de sa familia de is "bovidae", de genere "ovis". +In Sardigna bi nd'at meda. Benit allevadu po su late, sa lana, e sa petza. Su late de arveghe benit trattadu po fàghere casu de mandigare o casu po ratare. Onnz'annu sas arveghes benint tusas po sa lana. Est prejada sa petza de anzone, demancu sa petza de s'animale mannu. Però in Sardigna si usat mandigare “s'arveghe buddida”. S'arveghe mandigat erva pasculende in sas tancas. Est un animale masedu, cun istintu gregariu. Si murghet po su latte, etzetu cando allatat s'antzone. Su pastore po sa notte recuit su masone de arveghes in su cuile. S'arveghe non tenet corros, ma los tenet su masciu, su "beccu". +Maneras de la tzerriare in Sardigna: + +Murone: +Su murone o mugrone (sa fèmina mugra) ("Ovis musimon", Pallas 1762) est unu mamìferu ruminante cun ungias de sa familia "bovidae"; est s'unica arveghe chi vivet areste, in montagna, ed est presente in Sardigna e Corsica. De colore rujittu, biancu in sa entre e in sas ancas. Su pilu est unu pagu ruvidu. Su masciu at corros robustos curvados a s'issegus e a punta. Connoschidu dae s'antighidade comente animale chi vivet in Sardigna. Nde faeddat Plinio. +Tzerriau fintzas "murvoni", "craba areste", "mùvara", "bìttara", "mruva" o "muvra". + +Novena: +Sa Novena est una pregadoria a Deus, a sa Madonna o a unu Santu po noe dies primmu de sa festa. In sas dies de sa novena si podet partetzipare a sa Missa. Unu predi podet preigare subra sa vida de su Santu e invitare a imitare sas virtudes suas. Calchi novena appartenet a sa traditzione seculare de sa Creja, comente sa novena de Nadale, o sa novena de s'Ispiritu Santu. Ateras novenas sunt ligadas a sa devotzione populare po unu Santu o una Santa o sa Madonna. In calchi logu in sas dies de sa novena si faghet unu pellegrinaggiu a pe', a unu Santuariu, preghende e cantende. In sas novenas e in sas festas po sa Madonna o po unu Santu si cantant sos gosos. + +Casu: +Casu (dae su latinu caseus), est unu prodottu de su latte. Su casu lu faghet su pastore cun medodu traditzionale o in su casifitziu cun metodu industriale. Unu passazu est sa saladura e s'istajonadura. Su casu si faghet cun latte acchinu, latte eveghinu (de arveghe), de craba o de bufala. +Su casu si podet consumare friscu o istajonadu. B'est puru su casu po rattare. Unu tipu de casu est sa mozzarella fatta cun latte de bufala. +Calidades de casu. +Sos tipos de casu in Sardigna. +In Sardigna si produet casu friscu o casu chi si faghet istajonare, in formas minores (pischeddu) o in formas mannas ( casu romanu). Unu sutaprodottu de su latte trabagliadu po su casu est su regottu. Bi sunt varios tipos de casu. Unu casu caretteristicu est su casizolu, de latte de 'acca, chi si lassat puru istajonare unu pagu. Su fiore sardu, de latte de 'acca. Ateros tipos: su casu giampagadu, o casu marzu, cun sos bermes de su casu. +Su gorgonzola, unu pagu piccante, e chi si faghet in nord Italia. Famadu est su parmigiano reggiano, e-i su grana padanu. Un ateru casu piccante est su provolone. Calchi tipu de casu si faghet affumare. Su istracchinu est una crema de casu. E ateros meda. + +Calvariu: +Calvariu est unu montiju affaca a Gerusalemme inue beniana giustisciados sos cundennados a morte e inue Gesu Cristu est mortu subra una rughe. Est giamadu puru "Golgota ("(dae s'aramaicu "Gûlgaltâ:" logu de sa calavera). Como cussa altura s'agatada intro a Gerusalemme chi est creschida a inghiriu. +Subra su Calvariu b'est sa basilica de su Santu Sepulcru, fatta fraigare dae Costantinu imperadore. In mesania de sa navada b'est su santu Sepulcru de Cristos, rivestidu de marmaru biancu. Colunnas minores rezzene una cupula minore. In sa creja varias cappellas, e una appartenede a sos ortodossos, un' atera a sos coptos , un'atera a sos armenos, un'atera a sos catolicos. + +Benedettinos: +Sos Benedettinos sunt un'ordine monasticu fundadu dae santu Beneittu, naschidu a Norcia in su 480. Tzentru de su monachesimu benedettinu est istada s'Abatzia de Montecassino. S'Ordine s'est diffusu, in Italia e in Europa cun medas cunventos, inue sos amanuenses ana trascrittu sos testos de sas oberas antigas, sa Bibbia e-i sos testos classicos. +Ana creadu bibliotecas e iscolas. Sos benededittos ana isviluppadu s'agricoltura bonifichende terrinos, e difendinde sa popolatzione a su tempus de sas invasiones barbaricas."Ora et labora", prega e trabaglia, fudi su programma dadu dae santu Beneittu. +Sos benedettinos sunu ancora presentes cun divescios monasterios in varia natziones. In Sardigna b'est unu monasteriu benedettinu a Santu Pedru de Sorres, affaca a Borutta, in su Tataresu. + +Battisteru: +Su battisteru est su logu o s'edifitziu inue si retziat su battijimu (dae su gregu baptisma). Unu battijimu fut praticadu dae Giuanne Battista comente narat su Vangelu. Gesùs Cristu at retzidu su battijimu de Giuanne Battista in su riu Giordanu. Po su battijimu cristianu in sos primos tempos si usaiant sos rios, inue b'aiat aba o puru sas domos in tempos de persecutzione. Cando sas persecutziones sunt finidas e-i sos cristianos ant tentu sa libertade de praticare sa religione ant fraigadu battisteros. Funi edifitzios de una tzerta mannaria, de forma circolare o poligonale. +Funt mannos ca su batijimu si daiada a sos adultos, si daiada po immersione, e in occasione de sa Pasca. In su battisteru b'aiat una baltza (vasca) e bi funt iscalinas po calare in s'aba inue si eniada immersos (est su significadu de sa paraula baptisma) e àteras iscalinas dae s'àtera ala po nde essire dae s'abba. In sos muros internos bi funt pinturas o masaicos cun iscenas chi ammentaiana su battijimu e su significadu de su battijimu. Ancora oe si podet bidere su Battisteru de Firenze, su de Pisa e ateros. Sos battisteros funitaffaca a sa cattedrale, est a narrere in tzitades sede de su Piscamu. Como in sas crejas parrocchiales esistit su “fonte battesimale”, chi podedt essere in una Cappella o in su presbiteriu, inue si retzit su batijimu “per aspersione”, bettende unu pagu de aba subra sa conca. + +Camaldolesos: +Camaldolesos +Odine monasticu. Su nomene derivada dae Camaldoli, localidade in provintzia de Arezzo. Inoghe santu Romualdu ada fundadu unu monasteriu a s'incomintzu de su XII seculu. Sighiada sa Regula de santu Beneittu. Ana adottadu su istile de vida cumunitaria, ma assumancu po unu tzeltu tempus fudi possibile sa vita eremitica. Oe sos monacos camaldolesos sunu pagos de numeru. + +Cistercensos: +Cistercensos, +padres de una Congregatzione benedettina. Su nomene derivada dae Cistercium, in latinu, e dae Citeaux, in frantzesu, logu inue fit istadu fundadu su monasteru. S'ordine aiat retzidu s'approvatzione dae su Paba in su 1100. In su 1113 si fit presentadu a su monasteriu Bernardu de Clairvaux (Chiaravalle) cun 30 cumpagnos e tre frades suos. Custu esempiu ada ispintu ateros giovanos a bintrare in sa Congregatzione, tantu chi fudi istadu netzessariu aberrere ateros 4 monasterios. Unu dei custos fit cussu de Clairvaux, de su cale fudi s'abade, santu Bernardu, puru chi esserat giovanu. S. Bernardu est istadu unu teologu e omine de preghiera; est istadu unu cossizeri de pabas e beniada mandadu po ponnere paghe tra principes in briga o in gherra. Est istadu proclamadu Duttore de sa Creja ( Doctor mellifluus) po sa dottrina e po sas operas chi ada iscrittu. S'Ordine est intradu in crisi a sa medade de 1300. A medade de su 1400, cund'unu interventu de su Paba Alessandru VII chi ada convocadu a Roma unu Capitulu Generale s'ordine si est ripresu. Como sunu pagos sos monasteros de s'Ordine. Sunu esistidos monasteros cistercenses feminiles. Ma su Conziliu de Trento las ada fattas diventare monzas de clausura. + +Pinnetta: +Pinnetta (dae pinna, reparu). Costrutzione in pedra a siccu a pianta tunda, in tempos passados impittada dae pastores e massaios. Siguramente de origine antiga meda, dae su tempu de sos nuraghes. In sa pinnetta su pastore teniada reparu, bi drommiada subra una istoja, bi faghiada su fogu, e trabagliaiada su latte po su casu, e bi funi istelzos (labia, labiolos, buales). A su muru bi fudi sa cannitta po su casu; calchi roccu piantadu in su muru po appiccare sa beltula e atera cosas. Bi fudi una banca ruza, calchi banchittu de oltiju. Sa copeltura de sa pinnetta fudi cun cannas e rattos de arvure e no bi pioiada. Su pavimentu fudi guasi sempre de terra e calchi olta a impedradu. Como, pinnettas s'ind'agatana pagas. + +Pàgina printzipale/2014: +Not Sardinian? Sc-0? + +Creja: +Creja, cun custa paraula chi derivada dae su gregu ἐκκλησία ("ekklēsía"), e dae su latinu "ecclesĭa", si intendet indicare sa comunidade. In su grecu classicu si intendiada sa comunidade tzivile. In su Nou Testamentu si intendet sa comunidade de fide, reunida po tzelebrare sos ritos religiosos o su cultu, po iscultare sa paraula de sos profetas o de Cristos, chi beniat annuntziada a su populu. Cun custa paraula s'intendet puru su fraigu inue sos cristianos si reuniant e si reunint. In sos primos tempos sos cristianos no aiant crejas. +Si reuniant in sas domos, o in sas catacumbas in tempu de persecutzione. A poi de s'Edittu de Costantinu imperadore (Edittu de Milanu, 313) chi daiat libertade a sa creja cristiana, s'est incomintzadu a fraigare crejas mannas e minores. +Como presentamos una creja manna comente bi nd'aiant in Roma, Costantinopoli e in ateros logos. A denanti de sa creja bi fut su vestibulu, dae su vestibulu si intraiat in su chiostro, e in su tzentru bi fut una funtana; s' intraiat in sacreja, in sa navada (ca fut allongada comente una nave); sa navada podiat essere unica o divisa dae colunnas. In fundu a sa navada bi fut presbiteriu, su logu riservadu a sos preideros. +In su presbiteriu bi fut s'altare, e a dasegus de s'altare su coro. Crejas meda funt pius semplitzes (cun sa navada e-i su presbiteriu). Sas formas de sas crejas ant variadu in sos seculos. Bi sunt istadas crejas in istile bizantinu, romanicu, goticu, baroccu. +In tzeltas crejas b'est su transetto, sa gupula, cappellas, e s'abside (in fundu a forma de semicerchiu). + +Campusantu: +Si faeddat puru de cimiteriu, dae su gregu "koimeterion", e dae su latinu taldu "coemeterium", est a narrere su logu in ue reposan (o pasan) sos mortos. Po sos romanos antigos fut proibidu de interrare intro sa tzitade. Sos cristianos an sighidu custa lege. Ma an fraigadu cappellas e crejas subra su sepulcru de sos martires, e cherian essere sepultados affaca a custos sepulcros. Fraighende crejas noas si fraigaiat affaca unu campusantu. Napoleone at proibidu de interrare a sos mortos intro sa tzittade in Frantza e in ateros istados in Europa. Dae tando su campusantu benit fraigadu fora. E an incomintzadu a interrare in su matessi campusantu siat sos cattolicos siat mortos de atera religione. Como su campusantu est de propriedade de sos cumones. In su campusantu si usaiat e si usat interrare, comente narat sa paraula, ponnere suta terra sa cascia cun su mortu. Sas familias riccas aian sa tumba cun tantu de losa; in tempos retzentes si usan puru sos loculos, unu accantu a s'ateru in fraigos cun deghinas e deghinas de loculos. + +Architetura romanica in Sardigna: +Su romanicu sardu est un'istiliu architetonicu chi s'est iviluppadu in Sardigna. +S'architetura romanica in Sardigna at appidu unu grande iviluppu dae sas origines e pro diversos seculos. Su romanicu sardu, finas sende autonomu, no est classificabile in d'una immagine reconnoschibile, difatis in Sardigna su romanicu s'est manifestadu cun resustos unicos ma in frommas diversas. Custu est devidu a su fatu chi in sa Sardigna de sos juighes, ogni juighe at fatu arrivire padres de diversos ordines monasticos dae varias regiones italianas e dae sa Frantza. Pro custu fatu in sas architeturas de s'epoca si poden notare influssos pisanos, lombardos e provenzales e in pius istigas de su passazu de mastros, chi enian dae s'Ispagna, de cultura araba. + +Cariasa: +Cariasa o cerèsia ("Prunus avium") de sa familia rosaceae. Un arvure e su fruttu. S'arvure creschede in collina e de 12-15 metros de altaria. Truncu robustu, cun fozas ovale seghettadas. Faghet fiores biancos, su fruttu madurat in beranu.Su fruttu est gustosu, de colore granatu -ruju cando est maduru. Esistint medas tipos de cariasas. Si mandigana gai comente si regoglini o suta ispiritu. Sa linna de s'arvure, iscura, est bona po mobiles. + +Nughe: +Nughe o nuxi ("Juglans regia") de sa familia juglans. Dae su Latinu "nux-nucis". Arvure chi creschede meda altu. Truncu deretu, fozas birde giaru. Su fruttu est imboligadu dae unu colzu chi, diventada marrone cando est siccu e nde lassada ruere su fruttu, chi est serradu dae unu colzu duru, chi si devede ischitzare poite nde essada su chiu. Bonu po mandigare, e po faghere druches. Sa linna de sa nughe, iscura e dura, est meda pretziada po faghere mobiles. De sa familia est fintzas sa nughe americana. + +Fernando Atzori: +Fernando Atzori (Abas 01.06.1942, Aristanis) est unu ex pugile professionista e Medaglia de oro a sas Olimpiades de Tokio 1964 pro s'Italia. +Acapios foraneos. +Elenco de sos incontros de Fernando Atzori dae professionista + +Elvis Presley: +Elvis Aaron Presley (Tupelo, 8 ennàlzu de su 1935 – Memphis, 16 de austu 1977) est istadu unu cantante e atore americanu. Est istadu su cantante pius rapresentativu de su Rock and roll de sempre e medas musicistas si sunu ipirados a issu, tant'est chi lu jamana The King (su re de su Rock & Roll). + +Lester Bowie: +Fit membru de su AACM (Association for the Advancement of Creative Musicians) e est istadu unu de sos chi haian fundadu su gruppu de s'Art Ensemble of Chicago. +Lester Bowie in Sardigna che fit bennidu tantas bortas, in sos annos '70 e '80, e at sonadu in Tathari in su cinema teatro Verdi siat cun s'Art Ensemble of Chicago chi cun atteros musicistas comente Antonello Salis e in Uttieri in su De Candia (prima chi l'epperana arruinadu). Aiat collaboradu cun Marcello Melis in su discu Free to dance +Biografia. +Naskidu in Maryland, Bowie est istadu fattu mannu in sa tzittade de St. Louis in Missouri. A chimbe annos aiat comintzadu a istudiare sa trumba cun su babbu chi fit unu musicista professionista. AIat sonadu cun musicistas de blues comente Little Milton e Albert King, e musicistas de rhythm and blues comente Solomon Burke, Joe Tex e Rufus Thomas. +In su 1966 si fit trasferidu a Chicago, inue at tribagliadu comente musicista de sala de incisione, e aiat incontradu Muhal Richard Abrams e Roscoe Mitchell edd'est diventadu unu membru de su AACM. In su 1968 aiat fundadu s'Art Ensemble of Chicago umpare a Mitchell e Abrams e cun Joseph Jarman e Malachi Favors. +At vividu e tribagliadu in Jamaica e in Africa. +In su 1984 aiat formadu sa Lester Bowie's Brass Fantasy, una orchestra de ottones cun s'aggiunta de su percussionista Don Moye. Cun custu gruppu, oltre a su reprtoriu jazzistigu, aiat realizzadu covers de cantones populares famosas de cantantes comente Whitney Houston, Michael Jackson, Marilyn Manson e sas Spice Girls. +Bowie fit unu musicista eclettigu chi usaiat diversas tecnicas leende dae sa traditzione de sa trumba jazz, ma finas de su Reggae e de su Ska, in pius tottu fit caratterizzadu dae su modu sou ironicu de sonare. +Diffattis Bowie aiat unu atteggiamentu avventurosu e umorale verso sa musica, a differentzia presempiu de Wynton Marsalis chi aiat unu approcciu conservativu a sa traditzione de su jazz. +Bowie est mortu in su 1999 de cancro a su fidigu. +Agganzos dae fora. +Musica, concertos e fotos de Lester Bowie + +Bide: +Bide, (Vitis vinifera) de sa Familia Vitacee. Arbustu rampicante, linna debile e torta, cun fozas largas e comente prammadas; sos fiores sunt minores de colore biancu e birde. +Sos fundos de sa 'ide in Sardigna funt tentos bascios po su 'entu e po su calore; como si piantana bides a perguladu, chi benint puntelladas e-i sa pianta est alta. Su frutu de sa ide est sa ua, budrones de ua, chi podet essere bianca o niedda, po mandigare o po fagher binu. Binos famados de Sardigna sunu: cannonau, vermentinu, "monica"; malvasia, vernaccia, muscadellu. S'Italia est famada po sos binos de varias regiones , ispetzialmente Sicilia, Puglia, Toscana, Veneto, Piemonte. Operatzione importante po sa ide est sa pudadura. Sa binnenera si faghet in cabidanni. +Unu tipu de ide est sa ide americana chi faghet sa ua fragola. In su 1800 unu parassita, sa fillossera, at distrutu sa bides europeas, chi sunu istadas innestadas in bidighinzos noos. In atunzu sas fozas de 'ide diventant grogas e rujitas, e poi nde ruene. + +Cuffraria: +Una cuffraria est unu assòtziu de fideles laicos, de fide cattòliga, chi si ponent umpare po faghere oberas de caridade e de servitziu po motivos religiosos. Sas cuffrarias funi meda numerosas in su seculu XIII. E funi a s'origine de atividades cristianas caritativas po sos poberos, orfanos, malaidos, presoneris, e po interrare sos mortos. S'origine est pius antiga ca s 'in de faeddada in dispozitziones dadas dae Carlo Magno. Boltas madas faghiana riferimentu a una creja, fata fraigare dae sos cuffrades, o ligados a issa. Oe puru esistint cuffrarias antigas comente sa Cuffraria de sa Misericordia naschida a Firenze, in su Mediovo, po assistentzia a sos malaidos e po sa sepultura de sos mortos. Oe però ana “aggiornadu” s'atividade issoro: cun sas “ambulantzas”, continuana unu servitziu po malaidos e poberos. Ateras cuffrarias ana cunservadu su caratere religiosu, e faghene unu servitziu in occasione de festas e de tzelebratziones religiosas ( sas processiones de sa chida santa, e sunu ativos in sa Sagra Rappresentatzione de S'Iscravamentu; sa processione de su Corpus Domini, o ligadas a su Santu Patronu de sa cuffraria). Esistint puru cuffrarias de feminas. + +Northstar: +Northstar, ma su beru nomini est Jean-Paul Beaubier, est unu personaggiu de is fumettus criau de Chris Claremont (testus) e John Byrne (pitturas) in su 1979, pubblicau de sa Marvel Comics. Bessìu po sa prima borta in su numeru 120 de "Uncanny X-Men" (abrile 1979). +Est unu supereroe mutanti membru inantis de s'Alpha Flight e a pustis de is X-Men. +Custu personaggiu est stettiu su primu supereroe Marvel a nai in pubbricu (in sa fintzioni letterara) d'a d'essi omosessuali in "Alpha Flight" n. 106, 1992. + +Laru: +Laru ("Laurus nobilis") de sa Familia Lauracee. Est una mata sempere birde de sa flora mediterranea. Sas fozas a punta de lanza, coriattas, aromaticas, e si usana in coghina. Podet creskere ke un arbure de 10-12 metros. Truncu deretu cun sa colza grizia. Sa frutta ke un'olia minore, pulposu de colore nieddu cando est maduru. Dae un infusu de sa frutta e fozas in alcol si faghet unu licore. Sa fozas de laru funt impreadas pro incoronare is poetas. + +Figu: +Figu ("Ficus carica") de sa Familia Moracee. Arvuree e fruttu. S'agatat sa figu areste e sa figu cultivada in ortos, chi produet fruttos chi si mandigant. S'arvure vivet a longu. Su truncu de s'arvure est russu si s'arvure est betza, pagu altu e tendet a si dividere in diversos rattos. Sas fozas sunu largas. Sa linna non balet. Sos ramos si benint segados catzana unu latte. Su fruttu est gustosu e podedt essere de colore biancu o nieddu. Madurat in s'istiu. Si consumat frisca o cando est unu pagu sicca (sa cariga); de s'una e de s'atera s'ind agatat in commerciu. Su fruttu est unu pagu modde cando est maduru, cun d'una buccia issa puru modde. Su fruttu est impreadu puru po faghere marmellata. + +Canada: +Su Canada est un'istadu chi òcupat sa parte a nord de s'Amèrica setentrionale, e est delimitadu dae s'Oceanu Atlantigu a est, dae su Pacificu a ovest e dae s'Oceanu Artigu a nord. A sud e a nord-ovest (Alaska) confinat cun sos Istados Unidos. +Pustis de sa Russia est su paese pius mannu de su mundu. +Su Canada est un'istadu federale cumpostu de deghe Provintzias e tres Territòrios, est una demogratzia parlamentare e una monarchia costitutzionale, rezida dae sa Reina Elisabetta II de su Regnu Unidu. Su Canada at otènnidu s'indipendèntzia dae su Regnu Unidu depustis de unu protzessu polìtigu chi fit comintzadu in su 1867 ed est istadu cumpridu in su 1982. +Sa capitale federale de s'istadu est Ottawa. +Est una natzione multiculturale e bilìngue: sas limbas ufitziales difatis sun s'inglesu e su frantzesu. Però in Canada, pro su fatu de sa cumpositzione de sa populatzione, chi cumprendet medas etnias, si bi faeddan limbas meda. +Su Canada est una natzione industrializada e tecnologicamente avanzada. S'economia si fundat printzipalmente in sas risorsas naturales e su comèrciu, in sa prus parte cara a sos Istados Unidos. +Su Canada at medas e complessas relatziones cun sos àteros istados de su mundu, difatis faghet parte de su G8, sa NATO, s'APEC, de su Commonwealth of Nations, de Francophonie e de sas Natziones Unidas. +Etimologia. +Su nòmene Canada nde benit dae sa peràula de sos Iroquesos de su riu St. Lawrence (Santu Larentu), kanata, chi cheret nàrrere ""bidda"" o ""acampamentu"". In su 1535, sos indìgenos chi abitaian a curtzu de sa Quebec City de oe aian usadu custa peràula cun s'esploradore frantzesu Jacques Cartier pro indicare una bidda. Cartier dae tando in pustis at comintzadu a usare sa peràula Canada pro indicare no solu sa bidda ma totu su logu; dae su 1545, in sos lìberos e cartas geogràficas europeas an comintzadu a jamare sa regione cun su nòmene Canada. +Istoria. +Sa terra de su Canada est istada abitada pro millènnios dae medas grupos de populatziones indìgenas. Depustis de su 1492 sun comintzadas sas esploratziones de sos europeos, sa prima de Giovanni Caboto chi in su 1497 fit arrividu in Canada (forsis in Nova Scotia. Fit istada poi frequantada màssimu dae issos frantzesos chi aian comintzadu a si frimare in sa costa Atlantiga. In su 1793 depustis de una gherra durada sete annos sa Frantza aiat tzèdidu casi totu sas colònias in Amèrica. In su 1867, cun s'unione de tres de sas colonias inglesas de su Nordamèrica e cun sa colònia frantzesa, cun sa creatzione de sa Confederatzione Canadesa, est istadu formadu unu domìniu federale de 4 provìntzias. +Su sistema polìtigu e s'organizatzione de s'istadu. +Su Canada est un'istadu federale, istituidu comente e dominiu in su 1867, e dae su 1926 apartenente a su Commonwealth. Sa natzione est divisa in 10 Provìntzias e 3 Territòrios. + +Toronto: +Toronto est sa zittade pius populada de su Canada e ada 2.503.281 abitantes (5.555.912 in s'area metropolitana) edd'est sa capitale de sa Provintzia de s'Ontario. +Acapios foraneos. +Fotografias de Toronto + +2009: +S'annu 2009 (MMIX in nùmeros arromanus) est un annu incumentzau giòvia segundu su calendàriu gregorianu. + +Casteddu/campidanesu: +Cagliari, Casteddu de Callaris o a sa lestra Casteddu in sardu, est unu comunu italianu, cittadi cabu de s'isula de Sardingia, una Parti Autonoma de s'Italia. Tenit assumancu 150.000 abitadoris, intamis chi sa Curadoria Metropolitana sua (chi abarcat is comunus de Elmas, Su Masu in Sardu, Assèmini, Capoterra, Cabuderra in sardu, Selargius, Cerargius in sardu, Sestu, Monserrato, Pauli in sardu, Quartucciu, Quartu Sant'Elena e atrus 15 comunus) tenit prus de 450.000 abitadoris. +Cittadi antiga cun d-una storia longa, Casteddu at connottu unus cantu de civiltadis. Fiat sa cittadi cabu de su Rennu de Sardingia (chi in su 1861 est bessiu a Rennu de Italia) de su 1324 a su 1848, candu Torinu est bessia a cittadi cabu de su Rennu. EEst su logu de s'Universidadi de Casteddu de su 1607 e de s'Arcidiocesi de Casteddu, titulari de sa Primatzia de Sardingia de su de cincu segulu A.C., sa cittadi est centru de sa cultura, de s'educatzioni, de sa politica e de s'arti de s'isula, connotta po is molimentus romanus, po s'Acropoli de s'edadi de mesu, de sa cittadi Barocca, de sa cittadi moderna umbertina e Art nouveau e atrus molimentus meda. Est puru su centru economicu e de s'industria, ca tenit unu portu de is prus de importu de su Mediterraneu, unu aeruportu accappiau cun medas cittadis italianas e europeas e sa de 28 prus arta arrenda a intru de i cittadis italianas, ca si podit cumparai cun cussa de cittadis comenti Torinu, Vicentza e Genua. A sutta de is palatzius de sa cittadi moderna ddoi est unu sterrimentu continuu de biddas de 5000 annus, de su neoliticu a is diis de oi. Nci funt calincunas Domus de Gianas addannadas meda de is cavas, una necropoli cartaginesa, unu anfiteatru romanu, una Basilica bizantina, duas turris pisanas, unu sistema de fortificatzionis chi iat fattu de sa cittadi su coru de su poderiu de s'imperiu Spagnolu-Asburgicu in sa parti de scurigadorgiu de su mari mediterraneu. Is arrendas suas de su logu funt sempiri stetius su portu suu amparau, su moguru fortificau poderosu de Monti Castru, su bixinau modernu de Casteddu de Susu, su sali de is paulis suus, e, de sa parti de aintru de s'isula, su trigu de su planu de su Campidanu e is mineras de Bidda de Cresia e logus acanta. +Stòria. +Casteddu est una de is prus tzitadis antigas de sa Sardinna, e parit chi d'apant fundada is Fenìtzius a giru de su sèculu VIII a.C., in s'oru de su stàinu de Santa Illa. Su nòmini fenìtziu fiat "Karalý", nòmini prurali, ca jai de insaras fiat formada de unas cantu biddas. +Is Arromanus, lòmpius in su 238 a.C., d'ant fata seu de provìntzia e amanniada, faendidda cresci a giru de sa Pratza de su Cramu fintzas a Santu Sadurru: a foras de sa parte bìvia fiant is campusantus de Tuvixeddu (jai cartaginesu) e Bonàiri. In su sèculu II ap.C. d'ant fata "colonia". In edadi cristiana at tentu un'obispu (log. = "pìscamu"). In edadi arromana puru su nòmini fiat prurali: "Carales". Is bividoris depiant essi unus 30.000. +Mancai a serru, Casteddu (Carales) at sighiu a bivi asuta de Vàndalus e Gregus (Bizantinus), sendi sempri sa seu de su guvernadori provintziali. In su 711 perou parit ki is Aràbos d'apant sçusciada e abruxada, e insaras is bividoris ant lassau sa tzitadi arromana andendi in sa parti prus antiga e sigura, in s'oru de su stàinu. Infatis no s'intendit prus de "Carales", ma de "Santa Ìgia" (Santa Gilla, Santa Illa, it. Santa Cecilia). +In edadi Juigali Santa Illa fiat sa cabitzali de su Juigau (Arrennu) de "Càlari": su nòmini de sa tzitadi antiga si fiat sarvau in su de su logu. Santa Illa teniat unus 15.000 bividoris, una cinta de murus e una crèsia cadirali: is arrastus faiat a dus bìiri ancora in su sèculu XIX aundi oi est sa Centrali Elètriga. +In su 1216 sa Juixissa Beneita (Benedetta) de Lacon iat permìtiu a unus cantu Pisanos de fraigai unu casteddu aundi oi est su bixinau de "Casteddu de susu". Idea mala, ca in is gherras intre Pisa e Gènua su Juigau si iat essi alliau a sa segunda: in su 1258 is Pisanus e is àterus Juigaus sardus alliaus suus sçùsciant Santa Illa e nci spargint su sali. Is bividoris lassant is arruinas, unus cantu andendi a Domunoas e Bidd'e Crèsia, àterus a fundai Biddanoa, s'apendìtziu de Casteddu ki totu connosceus. +Su casteddu du narànt "Castel di Castro di Callari", e de custu est bènniu su nòmini sardu de sa tzitadi: Casteddu. Is Sardus no podiant bivi in su Casteddu, ma feti in is apendìtzius (Stampaxi, Biddanoa, Marina), e ki cancu Sardu d'agatànt aintru de is murus a portas serradas (est a nai a su noti), fiat acumpanjau a foras, cun de una spinta de sa Turri de Santu Francau (o de cancu atra). +In su 1324 is Catalanus ant cunkistau sa Sardinna pisana, fundendi una tzitadi in su monti de Bonàiri (est a nai "àiri bona"), ma passendi jai in su 1325 in Casteddu, boghendi is Pisanos e intrendinci bividoris Catalanus feti. In is gherras intre Aragona e Arbarei, Casteddu d'ant assitiada is Arbaresus prus bortas, ma no d'ant mai pigada. +De su 1410 Casteddu, ki is Catalanus narànt "Càller" est sa cabitzali de un'arrennu unidu, su "Regnum Sardiniae et Corsicae". S'urrei est su de Aragoni, apresentau de unu bisurrei o de unu guvernadori. In prus innoi s'acorrat su Parlamentu (is Stamentus). Insaras dui depiant esse unus 10.000 bividoris. +Fintzas a sa gherra tzivili de su 1700-1714 sa Sardinna est abarrada asuta de s'Aragona a innantis e de sa Ispanna apustis, cun pagu noas ma importantis: s'Universidadi (1626), sa Cadirali (pisana, ma torrada a fare in stili barrocu), sa Festa de Sant' Efis etz. +Pigada de is Austrianus in su 1708 e torrada a cunkistai de is Ispannolus in su 1717, est assinnada cun totu sa Sardinna a su Duca de Savòia in su 1720. Su primu guvernadori est stètiu su baroni de Saint-Rémy (su de su Bastioni). +Sempri abarrada cun is Savòias, oi est su capulogu de sa arrejoni Sardinja de sa Arrepùbriga Italiana. +Demografia. +Censimentus + +De rerum natura: +De rerum natura (traduidu dae su latinu cheret narrer "Subra sa natura de sas cosas" o "Subra sa natura de s'Universu"), este unu poema, iscrittu dae sa bonanima de Tito Lucrezio Caro in su I seculu a.C., edd'est cumpostu dae ses liberos. +Su filosofo e poete latinu cun cust'opera aiat divulgadu in s'imperu sas teorias epicureas. + +Giovanni Caboto: +Giuanne Caboto (Gaeta, 1450 – Inghilterra, 1498) est istadu unu navigadore e esploradore italianu, aiat sighidu sas istigas de Cristoforo Colombo edd'est famadu pruite at iscopertu su Canada su 24 de lampadas de su 1497. +Sa Vida. +Paret chi Giovanni Caboto sia naschidu in Gaeta in su 1450, dae una familia de diplomatigos, navigadores e mercantes. In su 1461, poi chi Gaeta est istada conchistada dae sos Aragonesos, Giuanne cun sa familia, si fin rifugiados in Venezia. Bindighi annos appoi in su 1476, Giuanne aiat ottennidu sa cittadinantzia dae su Senadu de Venezia. +S'arrivu in Canada. +S'ispeditzione de Giovanni Caboto fit arrivada in Nord America , ma non s'ischit bene in cale puntu fit approdadu in Canada. In varias secustantzias sun istadas propostos, comente logos de arrivu, dae sos istudiosos Bonavista, St. John's in Newfoundland, Cape Breton Island in Nova Scotia, Labrador e Maine. + +Gaeta: +Gaeta est una tzittadina meda antiga, est collocada in su golfo omonimu subra su Mare Tirreno, in sa provintzia de Latina in su Lazio, edd'est a una 80na de km dae Napoli e 120 dae Roma. Attualmente at 21.705 abitantes. + +Venetzia: +Venezia /veˈnɛtʦja/ (in venezianu Venesia /veˈnɛsja/) est una tzittade italiana de 270.439 abitantes, provintzia e capitale de su Veneto. +Sa tzittade est subra de una laguna e sas bias praticamente sunu sos canales, custu sistema urbanisticu est gai particulare chi faghet de Venizia una de sas Tzitades prus bella de su mundu, pro custos motivos s'UNESCO l'at declarada patrimoniu de s'umanidade. + +Lìbbaru de Mormòn: +Su Lìbbaru de Mormòn est unu de is testos sagrados de su mormonismu. Pubbricadu pro sa prima borta su 26 martzu 1830 dae Joseph Smith a Palmyra, in s'Istadu de New York (IUA). Su nòmene de su lìbbaru benit dae Mormon, unu profeta chi, segundu su lìbbaru etotu, aiat iscritu s'istòria de su populu suo a pitzu de taulas de oru. In su 1982 est istadu aciuntu su sub-tìtulo "Un àteru testamentu de Gesus Cristu" pro ponner in evidèntzia sa testimònia chi is iscritos de is profetas antigos ant amostau a pitzu de sa divinidade de Gesus Cristu. + +Carmelitanos: +Carmelitanos Ordine monasticu de su XII seculu. +Si narat ki unu tzertu Bertoldo de Calabria partetzipendi in dd-una gruxiada in Terra Santa, in ocasioni de una battalla, iada fattu unu votu, ki si fiat istada bittoriosa si cunvertiada a su Cristianismu. A pustis de sa battalla si fiat retirau apitzu de su Monte Carmelu, in su nord ovest de sa Palestina. In cussu monti bi funt medas grutas e secundu una traditzioni in dd-una iat biviu su profeta Elia. Bertoldo cun pagus cumpajus iad costruiu barracas i a pustis unu monasteriu. Su Papa Onorio III iada approvau unas arregulas severas meda. Su logu perou no fiat seguru dae is amenatzas de is Saracenos. Tando sos monacos sunu ennidos in Europa, e ana fundadu diversos monasterios. A motivu de cambiamentos in sa Regula s'Ordine s'est divisu tra monacos de s'osservantzia e-i sos conventuales. Una riforma importante l'ada fatta Santa Teresa d'Avila cun Santu Giuanne de sa Rughe in su 1582. Sos chi ana aderidu a custa riforma si giamana Carmelitanos iscultzos, sia monasterios de omines che de feminas. Medas monasterios carmelitanos femininos sunu de clausura. + +Àfrica: +S'Àfrica est su segundu prus continente estesu apustis de s'Asia. Sa tirada sua est de 30.227.467 km², chi est paris a su 20,2% de sas terras emersas de su pianeta. Sos abitantes sunt prus de 920.000.000 (a su 2005) chi sunt paris a sa de sete partes de sa populatzione mundiale. +S'Àfrica est delimitada a Nord dae su Mare Mediterraneo, a Ovest dae s'Oceano Atlantigu, a Sud dae s'Oceanu Antartigu e a Est dae s'Oceanu Indianu. A Nord-Est est separada dae s'Àsia dae su Canale de Suez. Est atraessada dae s'Equadore. + +Wynton Marsalis: +Wynton Learson Marsalis (New Orleans, 18 de santu aine de su 1961) est unu trumbetista e cumposidore americanu. Est unu de sos pius importantes musicistas de jazz de s'epoca contemporanea edd'e' puru unu istimadu instrumentista de Mùsica clàssiga. + +New Orleans: +New Orleans (in frantzesu: "La Nouvelle-Orléans") est sa tzittade cun su portu pius mannu de sos Istados Unidos e sa pius manna de s'istadu de sa Louisiana. +New Orleans est collocada in sa parte pius a sud de sa Louisiana, subra sa foce de su Mississippi. +Sa tzittade at leadu su numene dae Filippu II, Duca de Orléans, edd'est una de sas pius antigas de sos Istados Unidos. New Orleans est connotta pro sa traditzione multiculturale e multilingue, pro su manigu, s'architettura, e sa musica (in primis pro esse' sa patria de su Jazz, e pro sa grande festa de carrasegare jamada Mardi Gras). + +Jazz: +Su Jazz est unu genere musicale originariu de s'America naskidu a su comintzu de su XX seculu in sas comunidades afro-americanas de su sud de sos Istados Unidos pro s'incontru de traditziones musicales africanas e europeas. S'istiliu est cussu derivadu dae sa tyradizione de su Blues, su Folk, sa Musica de sas Marcias americana e su Ragtime. +Sas caratteristicas de su jazz sunu s'improvvisatzione, sa poliritmia, sos ritmos sincopados. + +Botànica: +Sa botànica (dae su gregu: "βοτάνη" = ebra, mata) est s'iscièntzia chi istùdiat is formas de bida de su mundu vegetale (frora), ispetzifichende s'anatomia, sa fisiologia, sa classificatzione, e s'ecologia. +Su primu chi at istudiau su mundu vegetale est istadu Teofrasto (371 a.C. - 286 a.C.). + +Lucrezio: +Tito Lucrezio Caro est istadu unu de sos primos epicureos a iscriere in latinu. De sa vida sua non si ana datos zertos, ma solu calchi notiscia in litteras e cronacas. Su documentu pius vicina a s'epoca sua est una littera de su 54 d.C. de Cicerone a su frade Quintus, inue su zelebre oradore iscriet chi est curende una editzione postuma de su De rerum natura su poema de Lucrezio, e affirma chi ""Sos poemas de Lucrezio sunu comente iscriet tue: b'at meda lampos de geniu e in pius dimostrada abilidade manna"" +Virgiliu in su segundu liberu de sas Georgicas iscriet, faeddende de Lucreziu, ""Felice est chie at iscobertu sa causas de sas cosas e s'at postu sutta sos pes tottu sas timòrias, su fatalismu, e su rumore impressionante de s'Inferru abbramidu"" +Ateras notiscias sunu presentes in su Chronicon de Santu Zirominu, iscrittu battoro seculos poi e'e sa morte de su poete, inue est iscrittu chi Lucrezio fit naskidu in su 99 a.C. e si fit mortu a s'edade de 44 annos. Paret chi fit naskidu in sa Campania o in Pompei o in Ercolano. + +Ernst Junger: +Ernst Jünger (Heidelberg, 29 de martu 1895 – Riedlingen, 17 frealzu 1998) est istadu unu filosofo e iscrittore tedescu. + +Thomas de Quincey: +Su babbu fit unu riccu omine de affares chi fit meda appassionadu de literatura e fit mortu cando Thomas fit meda giovanu. Appena naskidu sa famiglia si fit ipostada a The Farm e daboi a Greenhay, in d'una domo manna de campagna vicinu a Manchester. In 1796 sa mama de De Quincey, como battia, moveit a Bath e iscrieit su fizu a s'iscola de King Edward's School. +In su 1800, Thomas, mancari aiat appena bindighi annos, fit prontu pro s'Universidade de Oxford. + +Universidade de Oxford: +S'Universidade de Oxford (jamada finas Oxford University, o solu Oxford), s'agatat in sa tzittade de Oxford, in sa regione de s'Oxfordshire, in s'Inghilterra. Fundada in su 1096, este s'universidade pius antiga de su mundu de limba inglesa. In dies de oe est cunsiderada una de sos mezus istitutziones accademicas de su mundu. + +Compostela: +Su nomene paret chi derivede dae "Campus stellae". Inoghe est meda veneradu santu Giagu apostolu. Una traditzione narat chi Santu Giagu est istadu in Ispagna po bi preigare su Vangelu, e est sepultadu in Compostela. Custa traditzione però presentat calchi difficultade. Santu Giagu su Mazore fut martirizzadu a Gerusalemme in su 44 comente raccontat su liberu de Sos Attos de sos Apostulos , cap.12. Santu Paulu in sa Littera a sos Romanos, in su 58, narada chi at intentzione de andare in Ispagna po annuntziare su Vangelu, senza mentuare Santu Giagu. Né de santu Giagu faeddant Autores antigos né sos Concilios particulares chi si sunu tentos in Ispagna. Sa traditzione incomintzat in su seculu IX. Probabilmente cando calchi relichia importante de Satu Giagu, est arrivada in Ispagna. Su re Alfonsu su Castu ada fattu fraigare una imponente santuariu in onore de Santu Giagu, e inghiriu a su santuariu est naschida sa tzitade de Sant'Iago de Compostela, chi fut una de sas metas pius importantes de pellegrinagios in su Mediovo e a poi. Famadu “El Camino de Sant'Iago” , chi dae su confine ispagnolu cun sa Frantza giughiat a Compostela sos pellegrinos chi arrivaiant da tota Europa. + +Dominicanos: +Sos Dominicanos sunu unu ordine religiosu fundadu dae santu Dominigu de Guzman in su 1216 e approvadu dae Onoriu III. +S'iscopu printzipale fudi sa preicatzione de sa Paraula de Deus e po custu si giamana s'Ordine de sos Preigadores. Santu Dominigu aiat fattu esperientzia de cantu fudi diffusa e perigulosa po sa fide cristiana s'eresia de sos albigesos in su sud de sa Frantza. Po duos annos cun cuffarentzias e incontros cun sos capos albigesos ada difesu sa fide catolica cun resultados mannos. Ada reunidu unu gruppu de cumpanzos ca continuerant s'opera ispetzialmente cun sa preigatzione de sa paraula de Deus. S'Ordine est crechidu subitu offrinde a sa creja unu servitziu importante. Ada dadu 4 Pabas a sa Creja e meda Piscamos. Funi Dominicanos teologos mannos, Sant'Alberto Magno e Tommaso d'Aquino. + +Ru: +Su ru ("Rubus fruticosus") est unu arbustu ispinosu de sa familia Rosacee. Creschede comente una mata e manna puru, cun ramos longos e ispinosos. Frecuente creschede affacca a muros betzos e peri sos caminos de campagna, in terrinos poberos. Creschede ispontaneu. Faghede fiores biancos o rosa, minoreddos. Produede unu frutu, "sa mura", chi si mandigada. Cando est madura est de colore nieddu. + +Tool: +Is Tool funt unu grupu alternative metal nàschidu a Los Angeles in California. S'istile issoru est unu amisturu de heavy metal e neoprogressive e àteros de custu tipu etotu; est po custa bariedade ca tenent tra is istimadores ascurtadores de onnia tipu de mùsica. Su lider de su grupu, "frontman" pro is esibiduras e iscritore de is testus est su cantante Maynard James Keenan. +Si faint abiri me su panorama alternative rock cun su primu album ("Undertow" de su 1993) in su mentris ca custu fiat tzerriau movimentu "trash", si faint balere comente alternative metal cun sa pubbricatzione de su segundu album issoru, "Ænima" in su 1996. A fùria de traballare in isperimentatziones musicales, arte bisuale, evolutzione personale de is testos (ca agatant s'apice cun "Lateralus" in su 2001 e "10,000 Days" in su 2006), su grupu arrenexit a guadangiare criticas bonas e fama in totu su mundu. + +Gesuitas: +Istòria. +Ignatziu de Loyola, ispagnolu bascu, in gioventude est istadu òmine de corte e de armas. A 30 annos at tentu unu cambiamentu profundu, una cunversione religiosa. At fatu un' esperientzia de vida eremitica e de penitentzia (1522-1523), e a poi est andadu a Parigi a istudiare a sa Sorbona, famada Universitade de su tempu. +Inoghe resessit a conchistare 6 cumpagnos chi cherene condividere unu progettu de vida sou. Andana a Roma e otenint s'approvatzione de s'Ordine nou "Cumpagnia de Gesus" dae su paba Pàulu III (27 trìulas 1540). S'Ordine creschet in presse e a poi de pagos annos bi sunu Gesuitas in divescios logos in Europa e fora de Europa. Aberini Collegios po s'istrutzione de sos giovanos. +Una novidade est chi s'iscola est gratis, ma unu principe, unu piscamu, una tzitade devene approntare sos locales e frunire su mediu po vivere a sos insegnantes. Sos Gesuitas ana tentu unu numeru mannu de missionarios: de custos, Frantziscu Saveriu in Ìndia e Giappone, Matteo Ricci in Tzina, Eusebio Chini in Mèssicu e Califòrnia, e àteros meda in Ìndia, Giappone, Àfrica, in Amèrica. In America meridionale ana avviadu una impresa manna, nodida comente "Sas Ridutziones de su Paraguay", durada 150 annos: ana regoltu in comunidades sos indigenos Guaranì, e ana isviluppadu sa vida sotziale, economica e culturale de cussas popolatziones. ( cfr The Mission, unu film subra sa vida in Sas Ridutziones. Regia, Roland Joffé. Cast: Robert De Niro,Jeremy Irons e ateros. Musicas de E. Morricone. 1986). Su chi sos Gesuitas faghiant at provocadu una forte oppositzione de ministros e guvernos Illuministas, de varios istados Europeos ispetzialmente de Portugallu e de Ispagna. Custos ana fattu pressione subra su paba Clemente XIV chi in su 1773 ada suppressu s'Ordine. Calchi cosa de sos Gesuitas però est restada in vida in Russia, ca sa Czarina Caterina II no ada atzetadu de si brivare de sos Gesuitas chi funi in sos Collegios po sa gioventude. Pio VII in su 1814 ada de nou recostituidu s'Ordine de sos Gesuitas, chi sunu torrados a sas atividades issoro. Sos Gesuitas ant tentu òmines eminentes in varios campos: teologicu, filosoficu, astronomicu. + +Haïfa: +Haifa (in ebraicu:חֵיפָה; in arabu:حَيْفَا) est sa tzitade pius manna de su nord de s'Israele e sa tertza de sa natzione, cun d'una populatzione de pius de 264,900 abitantes. +Sa popultzione de Haifa est misciada, cumposta de Ebreos e Arabos. Su portu, chi occupat un'area de 63,2 kmq, est su pius mannu de sa natzione. +Est puru sa sede de su Bahá'í World Centre (su centru mundiale de sa religione Bahá'í) chi est istadu classificadu dae s'UNESCO comente Patrimoniu de s'Umanidade. + +Carruba: +Sa carruba ("Ceratonia Siliqua L.") est una àrvure chi s'agatat in sa zona de su Mediterraneu orientale e nord Africa, creschet alta meda. Cultivada dae s'antighidade po foraggiu po sos caddos e ateros animales. Su truncu deretu, iscortza de colore murru, fozas corriatas, non tantu mannas. Produet “bacelli a grappolo”, de 15-20 cm de longaria, birdes, chi diventant marrones cando sunt maduros, e cun semenes. Fiorit in beranu. Sos Arabos ant leadu su semene comente unidade de misura ( unu cuintu de grammu e l'ant giamadu karat) e dae inoghe benit "carato" usadu po indicare sa lega de oro). + +Cercide: +Su cercide, nadu puru "arvure de Giuda", ("Cercis siliquastrum") est un arvure no tantu altu de sa familia "Papilionacee". S'agatada in giardinos e parcos. A s'incomintzu de su 'eranu, ponede fiores viola o rosa subra sos ramos, e primu de sas fozas, chi sunu de colore irde giaru. Su frutu est “a bacello”. +Sa linna unu pagu niedda est pretziada po trabaglios de ebanisteria. + +Zabid: +Zabid (in arabu: زبيد) est unu tzitade de su Yemen chi contat 23.000 abitantes. Sa tzitade est una de sas pius antigas de su Yemen edd'est istada capitale dae su XIII a su XV seculu e in pius fit unu centru de riferimentu pro su mundu arabu e mussulmanu devidu pro sa mazore parte a sa famada Universidade de Zabid chi fit appuntu unu entru de educatzione islamica. +In dies de oe Zabid est a banda dae sas areas de iviluppu intelletuale e economicu de su Yemen contemporaneu. +De sa tzitade antiga si podet ancora ammirare sa Moskea manna chi est su monumentu pius importante de sa tzitade, avantzos de s'Universidade e sos avantzos de sas muraglias cun sas battor jannas. +Zabid est istada declarada dae s'UNESCO Patrimoniu de s'Umanidade e dae su 2000 est istada inserida in s'elencu de sos patrimonios de s'umanidade in perigulu. + +Teo Macero: +Teo Macero (Glens Falls, 30 de santu aine 1925 – Riverhead, 19 frealzu 2008), su numene intreu fit "Attilio Joseph Macero", est istadu unu sassofonista jazz americanu, composidore e produttore discograficu. Est istadu produttore in sa Columbia Records pro vint'annos. Sa produtzione pius importante est istadu s'album de Miles Davis Kind of Blue chi est istadu su discu jazz chi at bendidu de pius in s'istoria de su jazz. Macero at prodottu finas s'ater'album de Davis Bitches Brew e Time Out de Dave Brubeck chi umpare a Kind of Blue sunu cunsiderados sos album pius influente de sempre. + +Kind of Blue: +Kind of Blue est su titulu de un album de jazz de su jazzista americanu Miles Davis incisu in istudiu su 17 de austu de su 1959 in sa Columbia Records, in ambas versiones mono e stereo. Sos musicistas chi an sonadu umpare a Miles fini Bill Evans a su pianu, Jimmy Cobb a sa batteria, sos sassofonistas John Coltrane e Julian "Cannonball" Adderley. S'album est istadu prodottu dae Teo Macero e Irving Townsend. Est istadu s'lbum chi at bendidu de pius de totta s'istoria de su jazz. + +Barnabitas: +Sos Barnabitas sunu un'ordine religiosu chi est istadu approvadu dae su Paba Clemente VII in su 1533. Comente fundadores si nomenana Portolu Ferri, Giagu Antoni Moriggi, Frantziscu Zaccaria, amigu de Santu Carlo Borromeo, Gasparu Taeggio. Su nomene benidi dae sa creja de Santu Barnaba in Milanu inue Taeggio fudi parrocu. Sos Barnabitas si sunu occupados de s'istrutzione a sa giovanos, cun collegios, de sa preigascione, de missiones a su populu. + +Paolo Fresu: +Paolo Fresu (Bilchidda, 10 de frealzu 1961) est unu trumbettista, flicurnista e composidore sardu de musica Jazz. Natu in su 1961,in sa Provintzia 'e Tattari a Bilchidda, como pitzinnu campau normalmenti, cando a 11 annos cumintzau su studiu de sa Trumba, como tottus sos composidores 'e su Jazz in sa Sardigna sa vida 'e pitzinnu cambiat cumpletamenti, cun bintannos cussu arribau a faghere sos cuntzertos a libellu internatzionali in multas cabidales. + +Cipressu: +Cipressu, ciparissu (Cupressus sempervirens) de sa Familia Cupressaceae: arvure derettu e puru altu, piantadu in giardinos e parcos, medas boltas s'agatada in sos camposantos. Arvure elegante, cun fozas iscuras e minores. Produede ladderas duras meda. + +John Beatty: +Biografia. +John Beatty ari traballau po sa Marvel Comics e po sa DC Comics e est importanti in particulari po sa rifinitura de is disegnus a matita de Mike Zeck in una serie mera longa de Captain America a s'iniziu de is annus '80. +Ari fattu puru is chinas po sa miniserie Guerre segrete, po is fumettus de is Ninja Turtles e po is matitas de Kelley Jones in mera istorias de Batman. + +Appara: +Appara ("allium triquetrum") de sa Familia Liliacee. Azu areste. Pianta ervosa chi creschede in campagna. Su frore est biancu, comente campaneddas, e frorit in beranu. + +Avena: +Avena o ena ("Avena sativa"), de sa Familia Graminacee. Pianta ervosa chi benit semenada, e podet creschere fintzas a unu metro. Produet una ispiga cun semenes chi sunu impreados pro mangime pro su bestiamine (e chi si narada puru biada). + +Anis: +Anis, anice (Pimpinella anisum), de sa Famillya Ombrellifere. Est una mata ervosa. Producidi semenes aromaticus imperaus po licoris e drucis. + +Appiu: +Àpiu ("Apium graveolens") Familia Ombrellifere. Pianta ervosa, cun fozas subrappare chi si mandigana cruas o cottas, e sunu unu pagu aromaticas.Cultivada comente ortaliscia. Creschede puru ispontaneu in logos cun abba. + +Fenugu: +Su fenugu o frenugu ("Foeniculum officinale" o "vulgare") fàghet duas crezes de erba: + +Tirìa: +Sa tirìa ("Calycotome spinosa") de sa Familia Leguminose. Arbustu o mata cun ramos ispinosos.Sas fozas minoreddas, e-i sos fiores grogos; fioridi chitto in beranu. Creschede in terrinos aridos. + +Cagarantu: +Cagarantu, ("Chrysanthemum coronarium") de sa Familia Composite. Flore, bundante in campagna e in sos pasculos; comente una margarida, de colore grogu. Floret chitto in beranu. + +Limone: +Limone (Citrus × limon), de sa Familia Rutacee. Arvure minore, sempre irde, cun fozas a ou, birde giaru, coriattas; sos fiores biancos e rujos, meda profumados. Sos fruttos, cantu un ou o pius mannos, cun buccia russa de colore grogu: po rattare, o po faghere limonada e impreadu in coghina. + +Aranzu: +Aranzu (Citrus aurantium) de sa Familia Rutacee. Arvure e frutu. Arvure de una deghina de metros de altaria, chi creschede in sas regiones de su Mediterraneu. Cun ramos ispinosos. Fozas sempre irdes, coriattas. Fiores biancos, minoreddos e profumados. Su fruttu est tundu e a ispijos, cun buccia de colore arantzone, gustosu po mandigare, o po faghere s'arantzada. + +Murichessa: +"Murichessa (Morus nigra"'), de sa Familia Moracee. Pianta e frutu. Pianta non tantu alta, robusta, cun fozas bastante mannas. Produet frutos, comente una mura allonghiada, de colore nieddu, gustosa, e si mandigat. +Sas fozas s'impitant pro mandigu de sa ruga de sa seda (mandiga solu sa foza de sa Murichessa). Unu tempus binde fint meda in sas lacanas de sos ortos in Thathari ca faghiant allevamentos pro produire sa seda. + +Mandarinu: +Mandarinu (Citrus reticulata), Familia Rutacee. Arvure no tantu mannu, creschde in climas caldos de s'Europa; fiores biancos, profumados, e fozas unu pagu coriattas; su fruttu est pius minore de s'arantzu, a ispijos, cun buccia fina, arantzone, e chi si mandigada. Madurada in s'ijerru. + +Mèndula: +Sa Mèndula (Prunus dulcis) est un arvure non tantu manna. Creschet in s'Europa meridionale ma puru in Amèrica, in terrinos siccos. Frores biancos, e fiorit chito in beranu. +Su frutu: s'iscortza est tostada e si depet ischitzare: intro bi est su chiu (chi podet èssere druche o ranchidu a segunda de s'ispètzia) e si impreat po fàghere druches e po su turrone. + +Salighe: +Sàlighe o sàlixi (Salix babylonica) de sa Familia Salicacae. Arvure chi creschede in terrinos umidos. Sa linna no est tantu dura, sos ramos sunt longos chi calana fintzas a terra, fozas minores; s'agatada in giardinos e parcos; est una pianta po ornamentu. + +Rintzola: +Rintzola o nitzola, (Corylus avellana) de sa Familia Betulacee. Mata, cun meda ramos chi partini dae terra. Fozas bastante mannas cun tenache longu. Creschede in collina o in montagna no tantu alta. Su fruttu: su chiu chi si mandigada o s'impreada po druches e po turrone o cicolatte, s'agatada intro una iscortza dura, tunda chi cherede ischitzada. + +William Wilson: +William Wilson (13 santandria, 1844, Londra – 1 làmpadas, 1912, Glasgow) est stettiu unu giornalista, maistru de noru e inventori de tecnicas de noru scotzesu. In su 1883, Wilson ari pubblicau "The Swimming Instructor," unu libru de tecnicas e sicurezza in su noru. + +Michela Murgia: +De formatzione catòliga, at fattu istudios de teologia edd'est istada pro varios annos un'insegnante de religione in sas iscolas medias superiores; est istada puru educatrice e animatrice in s'Atzione Catòliga. In su 2009 at bintu su Premio Campiello po sa literadura. + +Betulla: +Betulla (Betula) de sa Familia "Betulacee". Arvure chi creschede in buscos de montagna. Truncu derettu cun colza grigia cun macchias, cun ratos chi ana fozas no mannas, birdes, cun tenaju longu. Sa fozas tremulana a ogni moida de entu, puru lizeri. + +Pira: +Pira (Pyrus communis) de sa Familia "Rosacee". Arvure e frutu. Arvure chi creschede fintzas a una deghina de metros. S'agatada areste (pirastru) e cultivadu. Creschede in Europa e puru in America meridionale (Argentina). Sa linna est dura e est appretziada po faghere mobiles. Sa pira est cultivada in modu intensivu in tzeltas regiones in Itàlia e in ateros logos. Su frutu, de varias ispetzias, est postu in commerciu. + +Mela: +Mela (Malus communis) de sa Familia Rosacee. Cultivada meda. S'arvure non si faghet creschere in altaria. Sos fiores, biancos e rosa. Su fruttu est tundarinu, unu pagu ischitzadu e est de diversas ispetzias, e de diversos colores e sabore.Su fruttu servit puru po marmellatas e druches. + +Otis Redding: +Otis Ray Redding Jr. (Dawson, 9 de capidanni 1941 – Madison, 10 de Nadale 1967) est istadu unu zelebre cantante americanu de Gospel, mùsica soul e de Rhythm and blues. Sas cantones pius notas sunu I've Been Loving You Too Long de su 1965 e (Sittin' on) the Dock of the Bay bessida poi chi issu fit mortu. + +(Sittin' on) The Dock of the Bay: + +Acacia: +Acacia ("Rubinia pseudoacacia") de sa Familia Mimosacee. +Arbustu e arvure chi creschede puru altu. Su truncu est ruvidu, grigiu. Sos ramos cun ispinas. Fiores a matuleddos, biancos; fozas minores, tentas umpare dae unu tenaju unu pagu longu. Su fiore est visitadu dae sas abes. In commerciu est appretziadu su mele de acacia. +S'acacia creschet meda in tremas in s'oru de sa ferrovia e de sas istradas. + +Antianti: +Antianti est su progeto solista de Dade, su toccadore de bassu de sos Linea 77. Su 15 de cabudanni 2006 pùblicada s'ùnicu album suo "Il tappeto dava tono all'ambiente". + +Vulpes vulpes: +Su matzone o marxani ("Vulpes vulpes") est unu mamìferu de sa famìlia Canidae non mannu meda (a su màssimu 140 cm). +Orijias a punta, runcu a punta, colore rujitu, pilu unu pagu longu, coa longa. Pettalzu, ma màndigat puru calchi frutu. Essidi a catzare a s'iscurigada. Si podede bocchidi e mandigat puddas e àteros puzones. S'agatada in totue in Europa e in sos àteros continentes. B'est su de su desertu e-i su de su nie. Mentuada sa catza a su matzone, cun canes de catza e fata dae cadderis in Inghilterra. +In Sardigna e in Còrsica s'agatat sa sutaispètzia "Vulpes vulpes ichnusae". + +Baseball: +Su baseball est unu isport chi si jogada cun d'una mazza e una palla fra duas isquadras cumposta de noe elementos dognuna. Sos puntos si marcana ogni orta chi unu jogadore iscudet a sa palla cun sa mazza e faghet su giru tocchende sas battor bases, postas in sos angulos de unu quadratu chi enit jamadu diamond (diamante), e torrada a sa base de partenzia home base. +Sos jogadores, de s'isquadra chi battidi cun sa mazza, iscudene a turnu contra a sa palla lanciada dae su pitcher (su chi lanciat sa palla) de s'attera isquadra, chi tentat in dogni modu de impedire a sos primos de marcare puntos eliminende sos battidores in tantos modos. + +Enrico Mattei: +Enrico Mattei (Acqualagna, 29 de abrile 1906 – Bascapè, 27 de santuaine 1962) est istadu un imprendidore e dirigente pubblicu italianu. +Daboi de sa segunda gherra mundiale fit istadu ingarrigadu dae su guvernu de immantellare s'Agip, fundada in su 1926 dae su regime fascista. Mattei, cunvintu chi pro poder aere una industria forte in Italia fit nezessariu mannu de àere diponibilidade de energia autoprodotta, invece de sighire su mandadu de su guvernu, non solu de la liquidare ma aiat fattu de s'Agip sa soziedade subra sa cale aiat fundadu in su 1953 s'ENI (Ente Nazionale Idrocarburi). Mattei aiat finas dadu un ispinta forte a sas perforaziones pro agatare petroliu in sa Pianura Padana, in pius aiat realizzadu una rete de gasdottos pro sa produtzione de energia dae su metano. +In campu internatzionale, comente e presidente de s'ENI, fit resessìdu a ottenne' divescias cunzessiones petroliferas in su Medio Oriente, finas ca issu aiat introdottu su prinzipiu chi sos paeses proprietarios de sos puttos devian rezire su 75% de sos profittos pro s'estrazione de su petroliu, e un'importante accordu cummerciale cun s'Unione Sovietica. +Comente partigianu aiat cumbattidu contra a su fascismu e fit vicinu a sa sinistra democristiana, edd'est istadu parlamentare dae su 1948 a su 1953. +Enrico Mattei est mortu in d'un'incidente de aereo chi, a sos resultos de su 1997, pare sia istadu de origine dolosa. + +Ajaccio: +Ajaccio (in còrsu: "Aiacciu", in italianu: "Aiaccio") est una tzittade frantzesa de 52.880 abitantes, sede de sa prefettura de su dipartimentu de sa Corsica de su Sud ("Corsica suttana") e capitale de sa regione de sa Corsica. + +Cane: +Cane (o Cani in campidanesu) ("Canis familiaris") de sa Familia Canidi. Est su cane domesticu, chi vivet cun s'omine dae sos tempos preistoricos. Mamiferu. Animale pettalzu, ma mandigat guasi de totu. Nde esistint de ratzas divescias, e sunu divescios po mannaria, fromma, po su pilu, sas orijas, sa conca, sa coa. Esistit su cane de catza, de guardia ( e chi calchi olta si devet tennere a sa cadena ), su cane pastore o de coile, su cane de slitta, su cane de cumpagnia, meda presente in sas domos, e sunu meda divescios. Cando sa femina anzada faghet divescios catteddos, chi naschent nudos e e cun so ojos serrados. De su cane si narat chi est s'amigu de s'omine. Ma boltas meda s'omine abbandonat s'amigu sou. Po cussu s'agatant trumas de canes randagios, chi sunt puru perigulosos po sas personas. Su cane appeddat. Unu diciu narat: “cane chi appeddat no mossigat”. + +Pìbera: +Pìbera ("Vipera aspis") de sa Familia Viperidi. Velenosa, s'ùnicu serpente velenosu in Italia. Longa 60/70 cm. Sa pedde niedda e bianca, a triangulos. Sa conca bastante manna, unu pagu a triangulu. Vivede in logos solianos asciutos e pedrosos. Reposada a de die e catzada a sero, sorighes, ranas, e àteros animale minores. Atacat s'òmine solu solu si benit catigada. Andat in letargu. +Spaniamentu. +Est comuna in totu s'Itàlia e in parte de s'Europa otzidentale. No est presente in Sardigna. + +Lèpere: +Lèpere ("Lepus europaeus") de sa Familia Leporidi. Su lepere comunu. Mamiferu. Longu unos 60 cm. +Orijas mannas, ojos mannos, cun pilos sensibiles in su runcu (vibrisse). Pilu longu e soffitze de colore rujittu. Sas ancas dasegus sunu longas e robustas, poite potat fuire cun saltios longos. Animale areste e vivet in campagna e mandigat erva e fenu. Est animale meda chircadu dae sos catzadores. Esistit su lepere de su nie chi vivet in sas zonas articas, ma puru in altu, in sas Alpes, e chi cambiat colore de su pilu, longu e soffitze, biancu in s'ijerru, e grigiu, colore de su terrinu in sas ateras istajones. + +Conigliu: +Su conillu o conillyu ("Oryctolagus cuniculus") est unu mamìferu de sa famìlia Leporidae. Est su conillyu areste, simile a su lèpere ma unu pagu prus minore: origas mannas, runcu tundu, duos dentes a denanti, e mandigada erva e fenu. Sas ancas de segus prus longas, po si movere saltiende. De colore grigiu e unu pagu biancu suta sa bentre. Sa femina cando anzat faghet divescios conillyeddos, chi naschene nudos e cun sos ogos serrados. +Spaniadura. +S'in de agatada in Europa, nord Àfrica e Austràlia. In Austalia, inue vivet a trumas, iscavat gallerias suta su terrinu: po cussu in tzertos logos faghet dannos meda. Su conillyu benit allevadu po sa petza e po sa pedde. + +Felis: +Felis est una gènia de mamìferu de sa famìlia Felidae tzerriadu de solitu battu o attu o gattu o pisittuin campidanesu. +Animale pettalzu, ma mandigada meda su pische. Ne esistini de varia ispetzias, chi sunu divescias po mannaria, pilu e colore. In sa lara de subra tenet pilos sensibiles (vibrisse). Sa coa est longa. Tenet farrancas acutas. Su attu miaulat. Animale catzadore de sorighes, puzones e àteros animaleddos. Como vivet meda in sa domos che animale de cumpagnia e no at bisonzu de sorigare. Cando anzat faghet divescios battolinos, chi naschent cun sos ojos serrados. Esistint battos de ratza: de Angora, siamesos e ateros. Bi sunu sos battos arestes chi vivene in campagna e in sos buscos in Europa e in Àfrica. Sunu pius mannos de sos battos domesticos. +Ispètzias. +Ispètzias de attu: + +Limba sitziliana: +Sa limba sitziliana ("lu sicilianu" in sitzilianu) est sa limba faeddada in Sitzìlia, apartenet a sa famìlia de limbas romanzas.
+Benit faeddada dae unas deghe milliones de persones, su mesu in Sitzìlia, sos àteros spaniados in s'Itàlia de giossu e in d'unas cantas isulas minores. +In Ameriga sos disterrados sitzilianos ant creau una limba noa derivada dae su sitzilianu e amesturada a s'ingresu ca si tzèrriat "Siculish". + +Puddu cedrone: +Su Puddu cedrone ("Tetrao urogallus") est unu puzone chi apartenet a sa famìlia de Phasianidae. Mannu pius de se puddu comunu. Est areste e vivede in sos buscos in montagna in Europa e in sas Alpes. Bistada subra sas arvures e bolada. Benidi catzadu po sa petta e-i su numeru est miminende. +Sistemàtica. +Su Puddu cedrone tenet 16 sutaispètzias: + +Faraona: +Faraona ("Numidia meleagris"). Pudda originaria de s'Egittu, est allevada po sa petta. Pumas grigias pintirinadas de biancu. Est una pudda, pius minore de sa pudda comuna. + +Girasole: +Su Torrasoli ("Helianthus annuus") de sa famillya Asteraceae. Est una mata annuali de unu metru de altura (ma podit arribai fintzas a tres metrus de diametru de 30 cm), cultivada po sa produtzioni de ollu de semeni de torrasoli ki s'agatada in cummerciu. Bellas sas isterridas de su torrasoli fioriu. Comenti narada su nomini, custu frori girada sighendi su movimentu de su soli. + +Giraffa: +Giraffa ("Giraffa camelopardalis") de sa Familia Giraffidae. Mamiferu. Vivede in Africa, in sa savana, logu aridu cun arvures no meda numerosos. Animale mannu, cun ancas longas cun tzocculos, tuju longu, e corros minores sutta sa pedde de sa conca; sa pedde est lija e giara cun macchias pius iscuras. Mandigada sas fozas de sas arvures (acacia e ateras piantas). Po s'alteria, buffare est munza manna po sa giraffa, e cun su perigulu de sos coccodriglios. + +Phalacrocorax carbo: +Su crovu e mari ("Phalacrocorax carbo") est unu pixoni mannu, artu, sas pinnias e sas pinnas de colore murru furriandu a nieddu, cun calencuna furriada a biancu in is alas. Su tuju 'e longu strintu e a farranca. Sos pedes sunu prammados e mannos. Es' presente in Europa e in Asia. Vivede in Sardigna in Italia, in Sitzìlia . Emigrata ma no' attesu quasi istantziale. Es' unu bonu piscadore. In Asia d' ammaistrant' pro piscare, ma po no' l'ingurtìre e lu giùtare a su mere, li ponene unu latzu bastante istrintu in su tuju. + +Papàile: +Su Papàile ("Papaver roheas"), de sa famillya Papaveraceae. Est una mata ervosa, no meda alta, ki faid froris arrubius, e crescidi abbundanti me is campus e in mesu a su messonzu. Papàile de oppiu ( Papaver sonniferum), originariu de s'Asia. Calicunu ddu cultivada puru innoi, ma est proibidu. + +Mudeju: +Mudeju ("Cistus") de sa Famiilia Cistaceae. Arbustu e mata sempre irde, propriu de sa mata Mediterranea. Faghede fiores minoreddos biancos. S'in d' agattada meda in Sardigna, in terrinos aridos e poberos. + +Edra: +Edra ("Hedera helix"), de sa Familia Araliaceae. Pianta rampicante, chi istrìsciada subra su terrinu si est unu pagu umidu e in su suta buscu. S'attàccada puru a ateras arvures e muros. Fozas birdes, pintirinadas. Calchi ispetzia faghede fiores biancos. +Sutaispètzias: + +Softball: +Su Softball est unu jogu de isquadra meda populare in sos Istados Unidos, chi nde derivat dae su baseball e diffatis sas regulas sunu meda similes. Su Softball est istadu inventadu dae unu zertu George Hancock in sa tzitade de Chicago in s'istadu de s'Illinois. +In Sardigna. +In Sardigna b'at diversas sotziedades de softball chi militana in sos campionados italianos in varia categorias, in su massimu campionadu jogat s'isquadra nuoresa Nuoro Softball Terra Sarda. + +Pèssighe: +Prunus persica est s' arvure fruttiferu de sa familia de sas "Rosaceae" cultivadu pro sa produtzione de su fruttu, chi in sardu tenit su nomene de pèssighe o prèssiu o pènsiu. +S'arvure no est tantu mannu. Est cultivadu in totue in Italia pro sos fruttos, mannos, colore de sambene, o bianchittos, pulposos e saboridos. Su fruttu madurat e si regoglit in s'istiu. Si mandigat friscu o in marmellada o in isciroppu. Intro su fruttu b'est unu semene duru (cun su chiu). Su fruttu hat una buccia fine, vellutada chi si si podet puru mandigare. + +Barracoco: +Su barracoco o piricocu ("Prunus armeniaca") est un àivure de frutu 'e sa Familia Rosacee. S'àivure est altu 7-8 metros, cun fozas coriatas. Fiorit chito in beranu. +Sa pianta est cultivada in Europa tzentru meridionale e in àteras zonas temperadas: s'àivure supportat su fritu, però si preférit a lu piantare in zonas asciutas ca s'umididade l'arruinzat. +Già dae su segundu annu de vida s'àiuvure faghet frutos, e dae tres-chimbe annos cominzat a nde produrre in cantidades pius mannas. +Sos frutos. +Sos frutos 'e su barracoco sunt de colore grogu giaru e no sunt tantu mannu. Saboridos, si mandigant friscos o comente marmellata. +Custu frutu est coltivadu in Cina dae pius de 4000 annos. B'est in Itàlia e in Grecia dae su 70-60 a.C., ma sunt istados sos Arabos a la giughere definitivamente in Europa, infatis su nomene "barracoco" derivat dae una paraula araba (مشمش "Al-barqoq"). +Su barracoco si guastat sùbitu, e cheret mandigadu in presse dae candu enit comporadu. +Valores Nutritzionales. +Su barracoco tenet tantas vitaminas, ispetzialmente vitamina A, B, C e PP. Tenet puru magnesiu, fosforu, ferru, calciu e potassiu. + +Adriano Olivetti: +Adriano Olivetti (Ivrea, 11 de abrile 1901 – Milano, 27 frealzu 1960) est istadu unu imprendidore italianu. Issu fit connottu in tottu su mundu comente unu produttore de macchinas de iscriere, calcolatrices e computers. +Biografia. +Naskidu dae babbu ebreu Camillo, dae mama valdesa Luisa. In su 1924 si fit laureadu comente inzenieri chimicu e, fit istadu in sos Istados Unidos pro si aggiornare subra sas pratigas de organitzazione aziendale. In su 1926 aiat cominzadu a trabagliare comente operaiu in sa fabriga de su babbu e in su 1933 fit diventadu su direttore de sa Società Olivetti e in su '38 presidente. +Antifascista militante ( cun Carlo Rosselli, Ferruccio Parri, Sandro Pertini e ateros aiat partizipadu a sa liberazione de Filippo Turati). In sos annos de sa gherra, ca fit ricercadu pro attividade sovversiva, si fit rifugiadu in Isvìtzera, pro rientrare in Italia poi de sa gherra e riprende' sas attividades de s'azienda sua. +Adriano Olivetti aiat coinvoltu e ingarrigadu tantas bias sos artistas sardos Costantino Nivola e Giovanni Pintori e po s'asienda sua aiat trabagliadu finas s'artista tattaresu Eugenio Tavolara. +Agganzos esternos. +Fondazione Adriano Olivetti + +Rododendru: +Su Rododendru ("Rododendron") est una gènia de sa famìlia Ericaceae. Bellu arbustu o matighedda cun fozas birdes, iscuras e minores, e faghede fiores rujos a matuleddu. Creschede in montagna alta, in mesu a sa roccas, e inue in s'ijerru bi faghet nie meda. + +Istella alpina: +S'Istella alpina ("Leontopodium alpinum") est una piantighedda chi creschede in sas tremas de alta montagna, in Europa, in Asia e in America. In Itàlia s'nd'agatada in sas Alpes e in calchi logu de sos Apenninos. Sas fozas sunu minores e pagas, e faghede fiores biancos chi parene un' istella, e sunu unu pagu lanidos. Est una pianta protetta. + +Ugo Cappellacci: +Ugo Cappellacci (Casteddu, su 27 de Santandria 1960) est unu polìticu italianu; est istadu elìgiu in su freàrgiu 2009 Presidente de sa Regione Autònoma de sa Sardigna. +Fillu de Giuseppe su commercialista de Silvio Berlusconi ne is annus '80. + +Computer: +[[File:Personal computer, exploded.svg|thumb|Partes de unu personal computer modernu: +1. Monitor +2. Ischeda Printzipale +3. Unidade d'elaboratzione Tzentrale +4. Memòria RAM +5. Ischeda d'espansione +6. Alimentadore +7. Discu Oticu +8. Discu Tèteru +9. Mouse +10. Tastiera +Unu computer, o elaboradore , o puru carculadore est una màchina chi elaborat datos sighende una lista de istrutziones. +Sa caraterìstica chi distinghet sos carculadores modernos dae sas àteras màchinas est su fatu chi custos podent èssere programados. Si podet dare una lista de istrutziones (su programa) a s'elaboradore, e custu ddas cunservat e ddas podet esecutare in unu momentu apostivigadu. +Su tipu de elaboradore prus connotu est s'elaboradore personale (PC), categoria in ue sunt incluidos s'elaboradore de mesa (desktop) e s'elaboradore portàtile. +Una forma de elaboradore pagu cunsiderada ma meda prus difusa sunt però sos sistemas "embedded", carculadores piticos e sèmplitzes, impreados pro controllare ateros dispositivos: dae sos robots industriales a s'istrumentatzione de sos aeroplanos, dae sos telèfonos cellulares finas a sos gioghitos pro pitzinnos. +Ateros tipos de elaboradores: +Sos elaboradores sunt màchinas digitales, proite elaborant signales e informatziones in forma numerica. +Mancari chi in sa istoria sunt esistidos carculadores chi impreaiant in sos tzircuidos de càlculu issoro su sistema de numeratzione deghimale, is elaboradores de immoe isfrutant s'algebra de Boole e su còdighe binariu. +Istòria. +Sas primas màchinas cunsideradas comente elaboradores modernos sunt de sa metade de su sèculu XX (1940-1945), mancari chi su cuntzetu de elaboradore giai esistiat (castia àbacu e ateros "carculadores mecanicos"). Sos primos elaboradores eletronicos fiant mannos comente una abitatzione, e consumaiant una energia ecuivalente a cussa de chentinas d'elaboradores personales (PC) de oe. Is elaboradores modernos sunt realizados cun tzircuidos integrados, sunt meda prus poderosos (milliones de bortas prus), e ocupant unu logu meda minore: podent èssere prus piticos de unu relogiu de burtzu. +Cumponentes. +Sos elaboradores sunu formados dae una cumponente fisica ("hardware"), e dae su software. +Pro su chi s'atenet a s'hardware, su modellu in su cale si fundant is elaboradores de oe est s'architetura de Von Neumann, chi distinghet 4 cumponentes: +Pro su chi s'atenet a su programariu ("software") tocat a narrere chi sas istrutziones nadias chi sas CPU podent esecutare sunt meda sèmplitzes: summare unu nùmeru a un ateru, iscostiare unu datu dae unu logu a un ateru, imbiare datos a ateros dispositivos, etc. Pro custu sos programmas de oe, chi sunt cumpostos dae milliones de istrutziones, sunt disvilupados guasi semper cun limbagios de programatzione prus sofisticados, chi unu programa compiladore o interprete, traduet in su còdighe machina chi sa CPU podet esecutare. + +Gesminu: +Gesminu ("Jasminum officinale"), est una matta arrampicante originaria de s'oriente, cun fozas minores birdes giaras, e frores brancos a matuleddos, profumados meda. Impreada comente matta de ornamentu in giardinos. + +Ippocastanu: +S'Ippocastanu o Castanza de India ("Aesculus hippocastanum") est unu arvure robustu de sa Famìlia "Sapindaceae". No tantu altu, cun fozas chi s'assimizana a sas fozas de s'arvure de sa castanza e gai su fruttu: custu, no si mandigada, e ada una iscortza dura e ispinosa. Cust'arvure s'agatada in viales e parcos. + +Anna Politkovskaya: +Anna Stepanovna Politkovskaja (in russu, А́нна Степа́новна Политко́вская;) naschida in New York su 30 de austu de su 1958 - Mosca, 7 de santugaine de su 2006, est istada una giornalista russa, meda connota pro s'impignu de sos deretos umanos e pro sos reportages chi issa aia fatu dae sa e pro s'opositzione chi aiat fatu a sa polìtica de su presidente de sa Federatzione Russa Vladimir Putin. +Su 7 de santuaine de su 2006 est istada morta in s'ascensore de su palatu ue issa istaiada, cun 4 colpos de pistola dae unu sicariu. + +Rundinone: +Rundinone ("Apus apus"), est de sa Familia Apodidae. Puzone chi s'assimizada a sa rundine, unu pagu pius mannu e de colore nieddu pidigu, cun alas a punta. In sas nostras regiones arrivada in beranu e si 'ch' andada a cabidanni. Bolada tota die subra sas tzitades e sas biddas in chirca de muschittas e faghinde tzirrios. + +Craba: +Craba ("Capra hircus" o "Capra aegagrus hircus") De sa Familia Caprini. Mamìferu ruminante. Sa craba si allevada po su latte, sa petta e-i sa pedde. Tenede corros, girados a s'issegus in sos mascios (beccos), e in sas feminas. Un'arva fatta de pilos, e manteddu cun pilos unu pagu longos e lijos de colore biancu, o biancu cun macchias nieddas. Vivede a masones e mandigada erva, fenu e fozas de mata e de arvureddas. Andada pasculende in logos isperrumados. Sa craba faghede melidos. Est un animale briosu, sàltiat e ispetzialmente sàltiana sos crabitos. Bi sunu crabas de ratza, comente sa de Angora appretziada po sa lana. + +Fustialvu: +Su Fustialvu ("Populus alba") est un arvure de sa famìlia de sos Salighes. Arvure chi creschet altu, cun su truncu grigiu e rugosu. Fozas birdes giaras, unu pagu a triangulu, cun tenaju longu, e chi tremulana a ogni entu. Faghet semenes lanidos, chi bolant in s'aria. In atunzu cust'arvure catzat un'ìspetzia de lanivitu chi calat a terra. Cust'arvure benit cultivadu in logos umidos, po sa linna, chi benit impreada po imballaggios. + +Tilia: +Su tigliu o tilliu ("Tilia") est una gènia de arvure de sa Familia Tigliaceae. Arvure robustu, cun fozas mannas, a fromma de coro. S'agatat in viales e in parcos. In beranu e in istiu ramos e fozas, creschent puru dae su pe de s'arvure, dae raighinas superficiales. +Ispètzias. +Lista de sas ispètzias de tilia: + +Mohandas Karamchand Gandhi: +Prus chi àteru fiat connotu cun su nòmini de Mahatma Gandhi ([महात्मा], ""àmina manna"" in sanscritu) allomìngiu donau po primu dae su poeta Rabindranath Tagore. In Ìndia ddu tzèrriant "Bapu" (in devanagaresu: બાપુ "bāpu", "Babbu"). Gandhi est istadu unu de is primus a teorizari e pònniri in pratica sa "satyagraha", sa resistèntzia a s'opressioni disubidiendi a modu civili totu su pòbulu impari sighendi su printzìpiu de sa non-violèntzia. Proprio custu at portau s'Ìndia a s'indipendèntzia e at inspirau medas àterus movimentus pro is deretus civilis in totu su mundu e medas àterus polìticus in totue. Est onorau ufitzialmenti in Ìndia comente "Babbu de sa Natzioni" tantis chi ant detzìdiu chi sa die sua de nàscita siat festa natzionali ("Gandhi Jayanti") e in totu su mundu est sa Die Internatzionali de sa non-violèntzia. +Biografia. +Pipiesa. +Mohandas Karamchand Gandhi nàscit su 2 de santuaine a Porbandar, una bidda de piscadoris in s'istadu de Gujarat, in Ìndia. Sa famìlia sua apartenet a sa comunidade modh, grupu de traditzioni cumerciali. Istudiat a sa Alfred High School a Rajkot, incuni su babbu est su Primu Ministru de su printzipadu locale. +In su 1881, a s'etadi de trexi annus Gandhi si còiat, cun d-una coia "combinada" comenti narat sa traditzioni indù, cun Kasturba Gandhi fedali sua. Ant a tènniri cuatru fillus totus mascus. +Disterru in Europa. +A dixaset'annus partit po istudiari de abbogau in sa University College de Londra innui si cuncordada e si bestit comenti unu "gentleman" ingresu. Po mori de custu benit bogau dae sa casta sua. +Recuida a domu. +At a torrari in Ìndia su 12 de làmpadas de su 1891, duas dis a pustis de àiri passau is esamis de giurisprudèntzia: apena chi arribat ddi nanta ca sa mama est morta. Cun s'agiudu de su fradi torrat a intru de sa casta e incumentat a traballari comenti abbogau ma tenit meda problemas poita non portat isperièntzia non connoscit beni is legis indianas e timit a fueddari in pùbricu. Prova a si cuncordari in Bombay (imoi tzerriada "Mumbai") ma lassat pèrdiri po problemas de dinai. +Movimentus po is deretus civilis in Sudàfrica (1893-1915). +Su ratzismu in Sudàfrica. +Tandus Gandhi torrat a Rajkot po traballari anchè su fradi (issu puru abbogau). A pustis de dus annus s'impresa "Dada Abdulla & C", ca cumèrciat in su Natal, ddu incarrigada de difèndiri una càusa in Sudàfrica. Fintzas a custu momentu Gandhi est istadu unu tipu druci, timorosu e proddincu candu depit fueddari in tribunali. +In Sudàfrica connoscit s'apartheid (segregatzioni de is nieddus), mescamenti su ratzismu de sa genti pro is 150 milla indianus chi biviant innia. At biu ca is cunnatzionalis suos fiant comenti isciabus e custu ddi fait fàiri una evolutzione a intru de su sentidu ispantosa. Issu etotu est su testimongiu in prima persona de fatus de ratzismu, intolleràntzia e ingiustìtzia in Sudàfrica. Nomenau est su fatu candu fiat in d-unu trenu cun su billettu de prima classi e ddu boliant fàiri andari in segunda classi ma issu protestendi s'est fatu bogari. Fintzas in su tribunali ci dd'ant bogau poita s'est arrefudau de si ndi tirari su turbante dae sa conca. +Custus e àterus fatus cunbincint Gandhi a pigari alientu po pigari parti ativa in su çertu contras custas ingiustìtzias ca beniant fatas a is indianus in su Natal. Tandus iscridit missadas de protesta a is giornalis e fait unu atòbiu in Pretoria cun totus is cunnatzionalis suos innui fait su primu discursu pùbricu e una petitzioni de protesta. Medas funt is atzionis de Gandhi in su Natal, issu est giai unu capu, difatis in su 1893 fundat su Natal Indian Congress e diventat su segretàriu. +S'intrada in polìtiga. +In su 1901 Gandhi torrat in Ìndia e partecipat po sa prima borta a su Cungressu Indianu e otenit unu detèrminu po sa situatzioni de is indianus in Sudàfrica. Girat po un annu totu s'Ìndia in trenu bestiu comenti unu pòberu pedditzoni e pustis torrat in Sudàfrica. +Contribuiscit in su 1903 a sa fundatzioni de su giornali "Indian opinion" e s'interessat de induismu. Còmporat una portzioni de terra a Phoenix (Durban) pro imprentari su giornali e po coltivari impari a famìlia e collaboradoris. Su dominàriu de Phoenix est su primu modellu de "ashram" poita si praticat sa pregadoria e su traballu e totus funt retribuius cun su matessi tantu chentza diferèntzia de natzionalidadi o colori de peddi. +Gandi fait su voto de castidadi, cumintzat sa preparatzioni spirituali e sa pràtica de su digiunu, non bufat prus su lati. Si ndi segat is pilus e sciàcuat bassas e fognas. +Partecipat a sa protesta de su Congressu Indianu contras a s'Imperu britànnicu, e a cussa sempri non-violenta contras sa lei ratzista in Sudàfrica innui benit arrestau impari a àterus indianus e cinesus (unas cantas de custus ant a èssiri bocìus). Sa protesta s'ammàniat e su Generali Jan Christiaan Smuts est costrintu a negotziari cun Gandhi e is leis ratzialis benint burradas. +Cuntienda po s'indipendèntzia de s'Ìndia (1915-1945). +Primus beni fatus. +Gandhi si nd'andat dae su Sudàfrica in su 1914 po andari in Inghilterra. Po mori de unu dolori chi dd'increscit depit torrari in Ìndia. Isbarcat in su portu de Bombay su 9 de gennaxu de su 1915 innui ddi faint is festas de eroe natzionali. Cuss'annu etotu girat totu s'Ìndia in trenu ne is biddas de sa natzioni. +A pustis de dus annus in su Champaran, unu distretu de su Bihar, organizada sa disobedièntzia civile de millas massàius chentza de terra opressius dae is impresàrius ingresus, mali pagaus e pòburus meda ca funt cunstrintus a coltivari indiosfare (ca serbit po fàiri s'indaco) a su postu de cosa de papari. In su mentris cun àterus volontarius fàbricat iscolas e uspidalis. +S'autoridade ddu bolit impresonari po "turbamentu de s'òrdini pùbricu" ma gratzias a is massaius ca protestant a su processu suo e gratzias a s'atzioni de Gandhi etotu ca provat a creari unu cumpromissu cun is impresarius s'acusa benit arritirada. Assafinis s'autoridade creat una Comisioni, cun Gandhi a intru, chi detzidit ca sa situatzioni de is massàius depit acabari. +Giai in su matessi tempu Gandhi intendit ca is massaius de su Kheda non ci dda faiant a pagari is tassas po mori de una carestia, tandus organizat is massius, ddis imparat su satyagraha e a pustis de unu sciòperu de 21 dis arribat a un acòrdiu ca donat fama e notidadi a Gandhi in totu s'Ìndia. Dae custu momentu benit batiau dae su pòbulu "Bapu" (babu). +Sa non-cooperatzioni. +A pustis de sa prima gherra mundiali su Rennu Auniadu aprovat una lei po allonghiari is restritzionis de gherra in tempu de paxi. Gandhi s'oponit cun d-unu movimentu de disubidièntzia civili incumentzadu su 6 de abrili de su 1919 cun d-unu "hartal", unu sciòperu generali no andendi a traballari ma preghendi e digiunendi. Gandhi benit impresonau. Iscopiant trumbullus in totu s'Ìndia, unu de-i custus est su massacru de Amritsar innui is sordaus ingresus bocint unas centus civilis e ndi ferint unas millas. Custu fatu fait inchietari meda su pòbulu e custu igenerat àteras violèntzias criticadas medas dae Gandhi. +In su matessi annu Gandhi intrat in su partidu de su Cungressu Natzionali Indianu mirendi a sa "Swaraj" ca est s'indipendèntzia cumpleta: individuali, spirituali e polìtica (auto-guvernu). Segundu Gandhi custa mira podit èssiri cumpletada isceti ponendi unu lìmitis precisus a sa cuntienda e sighendi is princìpius de sa satyagraha, sa non-violèntzia. In paghu tempu issu divenit su "leader" de su movimentu anti-coloniale indianu e in su 1921 benit fatu presidenti de su Partidu de su Cungressu. Suta de su cumandu suu benit aprovada una carta noa innui si fueddat de "Swaraj" comenti iscopu de mirari. S'iscritzioni a su partidu est oberta a totus suta pagamentu de unu tanti simbòlicu. Gandhi aconciat s'organizadura de su partidu, sa disciplina e sa gerarchia e ddu fait diventari unu partidu de truma ispaniau in totu sa natzioni. +Partit su boicotàgiu de totu is produtus istrangius mescamenti cussus ingresus. Gandhi narat a sa genti de si bestiri cun roba indiana e no ingresa, de lassari is traballus po su guvernu e de nci fuliari is tìtulus e is ònerus britànnicus. +Su massacru de Chauri Chaura. +Sa non-cooperatzioni otenit bona sorti meda e totu sa pobulatzioni, onnia casta indiana, partecipat prexada. Fintzas a freàxiu de su 1922 candu sa pobulatzioni intzitziada dae sa politzia s'arribellat massacrendi e abruxendi bintidus politziotus. Gandhi abarrat deludiu meda dae su balossimini de su pòbulu tandus arrepianat sa disubidièntzia civili e digiunat po cincu dis. Su dexi de martzu 1922 benit impresonau e processau po "sovversioni". Gandhi narat de èssiri faltosu e pedit su màssimu de sa pena. Benit cundannau a ses annus de presoni ma est lassau a pustis de dus annus. S'arritirat dae is protestas, s'ocupat de su partidu e incumintzat a iscriri s'autobiografia. +Su Purna Swaraj. +Torrat in fortzas in su 1928. S'annu in antis su guvernu britànnicu aiat nomenau una cumissioni noa cun a intru unu indianu isceti. Sa cumissioni benit boicotada dae totus is partidus indianus. Gandhi suportat su detèrminu de su Cungressu de Calcutta de su nadale 1928 ca pedit a su vice-rei Lord Irwing de scioberari tra concèdiri a s'Ìndia s'istatudu de protetorau (Dominion) o de s'abetari una protesta manna non-violenta po otènniri s'indipendèntzia. +Sa caminada de su sali. +Gandhi fait isciri ca sa satyagraha torrat a incumentzari. In su martzu 1930 si fùrriat contras sa tassa de su sali. Incumentzat aici sa nòtida "caminada de su sali" chi partit cun sessantotu satyagrahis dae s'ashram de Ahmedabad su 12 martzu e acabat a Dandi su 6 abrili 1930 pustis 380 km de caminada. Arribaus a sa costa de s'Oceanu Indianu Gandhi e is suos estraint su sali frighendisindi +de su monopolio Reale e benint copiaus dae migliajas de indianus ca fiant allobaus in su mentris de sa caminada. +Custu fatu, una de is cosas prus arrenexas de s'istòria de sa non-violèntzia de s'Ìndia, benit pigada meda mali dae s'imperu britànnicu ca regiscit brutalmenti impresonendi prus de 60.000 personas. Fintzas Gandhi e àterus elementus de su Cungressu benint iprisonaus. Unas cantas de satyagrahis in prus benint arropaus in sa chirca de pigari in modu non-violentu su sali dae is salinas. +Su viàgiu in Europa e s'arritiru dae sa polìtiga. +Candu in su 1931 bessit de presoni, su guvernu britànnicu, impersonau dae su vice-rei Lord Edward Irwin, detzidit de negotziari cun Gandhi. A pustis de otu longus cunfrontus, is duus, firmant su Patu Gandhi-Irwing (Patu de Delhi): is britànicus depint liberari is prisoneris polìticus, legitimari s'arregollidura de sali po cuxina a su pòbulu e depint arriconnosciri su deretu de is indianus a boicotari sa roba ingresa. Gandhi depit in càmbiu fàiri acabari su movimentu de disubidièntzia civili. +In prus Gandhi benit cumbidau a una mesa tunda in Londra, comenti ùnica persona de su partidu de su Cungressu, po chistionari de una noa carta costitutzionali indiana. Si tratenit in Europa tres mesis innui atòbiat fintzas Benito Mussolini. Su Papa Pio XI non ddu bolit atobiari poita narat ca Gandhi no est bestiu beni. +Gandhi torrat in Ìndia pustis sa faddina de sa Cunferentzia. Is ingresus ant fueddau isceti de pricìpius indianus e de minorias ma no ant fueddau de trasladari is poteris dae s'imperu britannicu a s'autoridadi indiana. In su matessi tempu su marchesi Freeman-Thomas, ca at pigau su postu de Lord Irwing, incumitzat a cumbàtiri is natzionalistas indianus e Gandhi benit impresonau torra. In su 1932 candu est ancora in sa presoni de Yeravda Gandhi arrenescit cun d-unu digiunu de ses dis a fàiri arritirari e revocari su provedimentu de su guvernu MacDonnald ca faiat votari is "intocabilis" in d-unu logu diversu de is àterus. +In su 1934 Gandhi s'arritirat dae sa vida polìtiga, dedichendisia de prus a sa riforma spirituali de s'Ìndia e non prus a s'indipendèntzia. +S'iscòpiu de sa segunda gherra mundiali. +In s'istadi de su 1934 ant a tentari tres bortas de bociri Gandhi ca, peri in mesu a is annus Trinta, sighit a èssiri cunsiderau dae su guvernu de Londra s'allegadori principali cun su cali negotziari su passagiu de s'Ìndia a su regime polìtigu nou. +Is raportus cun s'autoridadi britànnica torrant a èssiri tèndius meda intre sa Segunda Gherra Mundiali. A s'iscòpiu de su certu (1939) Gandhi, chentza de chistionari cun is dirigidoris de su Cungressu, oferit un acotzu morali non-violentu a s'isforzu de gherra britànnicu. +Is cumpunentis de su Cungressu non consultaus s'ofendint e donant is dimissionis in truma. Gandhi, pustis cuntierras longas, càmbiat pensamentu e narat ca s'Ìndia non podit partecipari a sa gherra po sa libertadi de sa democazia chi custa non benit arreconotta mancu a s'Ìndia etotu. Mancari fiant solidarius cun is vìtimas de is Nazistas, Gandhi e su partidu de su Cungressu difati narant ca s'Ìndia diat contribuiu a sa ghera isceti chi is ingresus diant arreconnosciu a is indianus sa libertadi chi ddis fiat denegada. +Su detèrminu "Quit India". +Su guvenu non amollat a pitzu de s'indipendèntzia prus a prestu cicat de creari un'iscorriu tra induistas e munsulmanus intre su movimentu polìtigu indipendentista indianu. In càmbiu Gandhi infòrtiat is preguntas de indipendèntzia iscriendi su 13 abrili 1942 unu detèrminu ca pedit a is britànnicus de lassari s'Ìndia: "Quit India". Cun custu su Mahatma cumbidat a sa furriada non-violenta totali. Benint organizadas amostaduras mannas de protesta. +Segundu Gandhi e su Partidu de su Cungressu custa est sa furriada prus radicali mai fata. Is ingresus s'oponint cun d-una truma de impresonaduras, violèntzias, oprissionis mai bias. Migliajas de indipendentistas benint bocius o fertus dae sa politzia, àteras centenas de migliajas benint ingabiaus. Gandhi e totus is dirigidoris funt impresonaus a Bombay su 2 austu 1942. Gandhi abarrat impresonau po dus annus in su palatzu de Aga Khan a Pune. Innoi acontessint duas malafatas ca dd'increscint meda: in antis su consilleri suo Mahadev Desai morit a pustis de ses dis de presoni de infartu. In fatu sa pobidda Kasturba morit a pustis de 18 mesis de presoni po mori de una polmonite. +In su 1943 Gandhi, ancora in presoni, digiunat po 21 dis po fàiri penitèntzia po totus is violèntzias acuntèssias in su mentris de s'insurretzioni pobulari indiana. Su movimentu "Quit India" s'iscòviat comenti una disgràtzia. +Gandhi benit spresonau su 6 maju 1944 po èssiri operau: fiat malàidu meda de malària e dissenteria e is britànnicus timiant chi potzat mòrriri in presoni e timiant sa protesta pobulari in fatu. +Cun totu chi sa violenta oprissioni, assafini in su 1943 su movimentu "Quit India" arrennescit a otènniri arresurtaus. Difati, acabada sa gherra, su Primu Ministru britànnicu nou Clement Attlee (su in fatu a Churchill) fait isciri ca su podere at a èssiri trasladau a is indianus. Tandus Gandhi fait acabari su certu e 100.000 impresonaus polìtigus benint liberaus. A pustis de pagu tempu su vice-rei Wavell incarrigat Jawarhallal Nerhu de formari unu guvernu de s'Ìndia indipendenti. +Sa liberatzioni e sa partzidura de s'Ìndia (1945-1947). +Su Rennu Auniadu, gratzias a is pressionis de su motu anti-coloniali, detzidit de donari s'indipendèntzia prena a sa colonia sua e su 24 martzu 1947 nòmenat vice-rei e guvernadori generali de is indias Lord Mountbatten, cun su còmpitu dificoltosu de preparari s'indipendèntzia. +Sa Lega Munsulmana, su segundu partidu indianu, fiat in cussu tempu ghiau dae Mohammad Ali Jinnah: Jinnah fiat unu natzionalista islamicu e est istadu su primu chi, in su 1940, at fatu isciri su pensamentu suo de una natzioni indiana islamica, su Pakistan. Sa lìnia polìtiga de sa Lega Munsulmana mirada a una divisioni de is duas prus mannas comunidais religiosas. +A-i custu puntu tantu sa Lega Munsulmana chi su partidu de su Cungressu funt cunvintus chi àteras solutzioni non ddu est chi non cussa de su "piano Mountbatten" (partzidura Pakistan e Ìndia) po istransiri una gherra civile intre munsulmanus e indùs. +Sa gherra indo-pakistana. +A pustis de s'indipendèntzia tensione meda ddu est intre Pakistan e Ìndia po mori de chistonis de territotius e violèntzias avennias in fatu a sa separatzioni. Sa tensioni prus manna est cussa de su Kashmir. Su maharaja indù de su Kashmir, candu depiat detzìdiri chi s'uniri cun s'Ìndia o cun su Pakistan at arretudau e in cussu momentu s'istadu suo dd'ant invàdiu is islamicus cun d-unu carraxu de tribùs. Assafini su maharaja detzidit de s'uniri cun s'Ìndia mancari sa magioria de sa pobulatzioni siat munsulmana e custu amanniat sa tensioni in sa regioni. S'arribat aici a sa gherra indo-pakistana de su 1947. +Su 13 de gennaxu 1948, a s'edadi de 78 annus, Gandhi s'ùrtimu digiunu cosa sua a Delhi. Preguntat de fàiri acabari sa violèntzia sùbitu, pedit chi siat su Pakistan siat s'Ìndia donant garantzias de paridadi po is praticantis de totu is religionis, e chi s'Ìndia torrit su dinari (550 milionis de rupias) chi depit a su Pakistan. Gandhi timit ca s'instabilidadi e s'insiguresa si potzat amanniari creendi una gherra civili in Ìndia. +Mancari ddu fueddint meda po ddu fàiri papari issu non acabat su digiunu. Su guvernu indianu est custrintu tandus a pagari is 550 milionis a su Pakistan. Fintzas is dirigentis de is àteras comunidadis dd'assicurant ca ant a acabari sa violèntzia. A-i custu puntu Gandhi acabat su digiunu buffendi·sì suci de aràngiu. +Sa morti. +Su 30 gennaxu 1948 anchè sa Birla House, in Delhi Noa, in su mentris chi fiat andendi in su giardinu po sa sòlita pregadoria de is 5 de merí, acumpangiau dae is netas Abha e Manu, Gandhi benit bocidu cun tres cropus de arrivortella dae Nathuram Godse, unu fanàticu indù radicale. Godse pensaiat ca Gandhi fiat s'arresponsabili de is cedimentus de s'istadu indianu a favori de su Pakistan. Prima de sparai Godse s'incrubat po reverèntzia a su fronti de Gandhi, poi provat a si fuiri ma gratzias a sa genti ca ddu bolia arropari si cunsegnat a sa politzia. S'otu de santandria Godse benit cundannau a morti e giustissiau sa chida in fatu. +Sa formatzioni culturali. +In Ìndia, po mori de is teosoficus, Gandhi iscoberrit su libru Bhagavad Gita ca dd'at a mudari meda su pensamentu e su sentidu, mescamenti s'idea ca su disìgiu est portadori de patimentu e tribulia. Dae custu momentu s'at a interessari de religioni, non prus isceti de Induismu ma peri de Buddismu, Islam e Cristianèsimu. +Fintzas a cuddu momentu issu si fiat formau isceti cun librus sagraus de sa religioni induista. Candu andat a Londra cumintzat a connosciri sa cultura otzidentali ligendi librus a pitzu de socialismu libertàriu de William Morris, de anarchismu cristianu e pacifista de Lev Tolstoj, de sa teoria non-violenta de s'iscritori americanu Henry David Thoreau e de vegetarianismu de H.S.Salt. Intre sa vida sua Gandhi sighit a lìgiri testus sagraus indù, cun s'aciunta de àterus comente Tolstoj e Ruskin. +De importu meda po sa vida de Gandhi est istadu s'atòbiu cun su poeta mannu Rabindranath Tagore in su 1916 in su mentris de su viàgiu in trenu po totu s'Ìndia. +Bibliografia. +Sa chi sighit est sa bibliografia in limba italiana: + +Teletubbies: +Teletubbies est unu cartoni americanu (imbentadu de Anne Wood) chi donanta in telebisione, a Videolina chi s'attaccada a K2 de Jetix. + +Trota: +Trota ("Salmo trutta"), est sa trota comuna. Pische de abba druche de unos 30 cm de longaria. Vivede in sos rios de montagna in abba currente e pulida. Est unu pische appretziadu dae sos piscadores. Calchi ispetzia s'agatada in mare. + +Caelifera: +Su chi si tzèrriat comunemente Tilipische est sa Caelifera, unu sutaòrdine de insetu connoschidu dae s'antighidade po sos dannos chi fàghene milliones de tilipisches famidos cando calana subra su messonzu, s'erva de sa campagna, sas arvures. Reduini su logu a unu desertu. Sas ancas desegus de custu animale sunu pius mannas e robustas po saltiare. Tenede alas po bolare. Sa ucca est adatta a trinciare s'erva e a si la mandigare. Giughede duas antennas subra sa conca. In Sardigna de tilipische s'in de agatada in s'istiu, ma no meda: sas invasiones benini dae fora. + +Vietnam: +Su Vietnam, nùmene ufitziale "Repùbrica socialista de su Vietnàm", est unu istadu de s'Àsia (sa tirada sua est de 331.690 km², cun una populatzione de 86.116.559 (2008) pessones, e cun capitale Hanoi, sa tzitade prus manna est Ho Chi Minh. +Làcanat a nord cun su Laos, sa Cambogia, a est cun su Mare Tzinesu Orientali. + +Canarinu: +Su Canarinu,de sa Familia Fringillidae, originariu de sas isolas Canarias inue b'i nd'at arestes, est unu bellu puzoneddu de colore grogu. Est tentu in gabbia in sas domos, po su cantu melodiosu. Mandigat semenes e irdura.Vivede fintzas una deghina de annos. + +Eucalyptus: +S'equalitu o eucalitu (Eucalyptus) est una gènia de matas de sa Familia de sa Murta. +Arvure originariu de s'Australia. S'in de agatana meda in Sardigna, in logos affaca a mare. Arvure chi creschede in logos siccos. Piantadu po reparare dae su entu, ada ratos chi si segana fatzilmente. Est un arvure bastante mannu, cun fozas minores birdes chi tirana a su biancu. Puru su truncu est de colore birde bianchitu. Linna debile de pagu valore. + +Nespula: +Nespula, de sa Familia de sas Rosas. Arvure e fruttu. Arvure originaria de su Giappone. Faghede fiores biancos, chi fiorini in ijerru, e faghede fruttos in beranu. Su fruttu mannu cantu una nughe, est de colore grogu cando est maduru. Nde produede meda. S'ossu est bastante mannu e de colore marrone. Unu diciu narada: Cun su tempu e cun sa paza madurana sas nespulas. + +Sardu campidanesu: +Su Campidanesu est sa bariedadi de sa lingua Sarda fueddada in su "Cabu de Giossu" de sa Sardìnnia; si liaus sa Gallura e is logus acanta de Tàtari, totu is àterus sardus chistiònant su Cabesusesu, sa "limba de Cabu de susu". Podeus pentzai ca totu is chi bivint prus a basciu de Aristanis fueddint a sa manera campidanesa. Tòcat a narai ca, in beridadi, no est aici sentzillu a pratziri is biddas in Cabesusesas e Campidanesas, poita ca, biddas a tipu Gadoni, Meana, Seulu, mancai siant giai giai prus a basciu de Aristanis, fueddant dialetus ammesturaus cun su Cabesusesu. Si scit poi ca dui at logus medas innui is fueddus, e sa pronùntzia de-i cussus, est una ispeci de amesturu de is duas bariedadis chi eus nau, cumenti sutzedit in calincuna bidda de s'Ollasta, a tipu Jersu e Lanusè, o in biddas a tipu Làconi, innui nant "ogiu" po "ollu", ca assimbillat a su Cabesusesu "ozzu", "abba" po su Campidanesu "akua" ma no nant "chibudda", ma "cibudda". A inturu de su Campidanesu e totu, ddu-i at calincuna diferèntzia pitichedda dai bidda ai bidda, ma custas funt seguramenti prus pagus de is chi dui at dai Campidanesu ai Cabesusesu. Ndi podeus arremonai medas: me in logus acanta de Casteddu, ai sa -d- ki tenit innantis e a palas una boxali, ddi nant -r- ("meda" ddu nant "mera"); in sa Marmilla ai una -l- chi puru tengiat innantis e a palas una boxali ddi nant -b- ("soli" ddu nant "sobi"); sempri inni', ai sa primu personi a su tempus passau de su verbu dda faint bessiri cun -ìa o cun -à (deu "tenìa", "andà", "bufà", "scidìa"), candu me in atrus logus bessit cun -emu (deu "tenemu", "andamu", "bufamu", "scidemu"). Ndi at atras medas, ma seguramenti duus Campidanesus, de cali si bollat chi siant biddas, si iant a cumprendi chentza problema perunu. Po biri unu esèmpiu de Sardu Campidanesu, bai a su Mogoresu. + +Rosa: +Rosa o Orrosa, Familia Rosacee, est unu arbustu, meda presente in sos climas temperados. Calchi tipu est areste e rampicante cun fiores minores (rosa canina). Sos ramos de sa rosa creschene meda, cun pagas fozas, e sunu ispinosos. Esistini diversas ispetzias de rosas e sunu diversas po colore, fromma, e mannaria de su fiore. Sas rosas benini cultivadas e ana unu commerciu mannu. Unu diciu: no b'at rosa chena ispina. + +Sardu logudoresu: +Su Sardu logudoresu est su limbazu sardu de su Logudoro, giamadu puru "Cabu de Susu" pro una chestione istorica. Difatis, unu campidanesu narat "Cabesusesu" a unu chi sa bidda sua siat pius in artu de Aristanis, mancari in carchi bidda, sende pius a josso de Aristanis, b'at paraulas chi de seguru sunt in logudoresu e nono in campidanesu. +Difusione. +Su logudoresu s'agatat in dificurtade, sende suzeta s'area de difusione a parare fronte a s'ispopulamentu de sas biddas, gai chi commo medas dae cue sunt istados custrintos a tucare a tzidades in ue sa limba de orizine est in una situatzione letza oppuru su logudoresu si faeddat pagu e nudda, comente in Terranoa, S'Alighera, Tàtari, Casteddu, Cuartu Sant'Aleni.. Sigund' 'e una chirca sientifica de sa rezone chi risalit a su 2006, su logudoresu lu diant connoschere 553.000 pessones e 330.000 a lu faeddare. +Carateristicas. +Sos limbistas tenden a partzire sa limba sarda in duas bariedades printzipales, sa campidanesa e sa logudoresa, ma in realidade, sende un'astratzione, puru custas si depen partzire in atteras micro-variantes; sa de duas, pro motivos geograficos, resurtat sa prus diferentziada e si ischirriat in "logudoresu settentrionale", "logudoresu comune" o "tzentrale" e "nugoresu". A diferentzia de custa variante, sa prus cunservativa de tottus sas limbas romanzas, su logudoresu tenet una particulare influentzia dae sos cuntatos chin sa limba ispagnola in su periodu de dominadura. Su sardu logudoresu est su sighidore prus sintzeru de su latinu: si podet dare che puntu a comune tra tottus sas variantes de su limbazu sa cunservatzione latina, unica in tottu su mundu, de su sonu C e G (Caelum > Kelu). Pro motivos istoricos e culturales (su logudoresu bantat una traditzione literaria de importu mannu), est su limbazu chi in mesura mazore si tenet in contu tra sos limbistas pro su protzessu attuale de criatzione de una limba sarda unificada. +Variantes. +Logudoresu settentrionale. +Su logudoresu settentrionale presentat sa cunservatzione de sa /l/ in antis de sa vocale ("albu", "altu", "calchina", "soldadu"..) sos grupos -pl-, -cl- e -fl- chi si tramudant in -pi-, -ci- e -fi- pro more de s'influentzia esertzitada dae su galluresu e su tàtaresu (ant. plòere>"piòere", ant. platha>"piatta", ant. plùs>"piùs", ant. clesia>"cheja", ant. flore>"fiore", ant. Plovake>"Piaghe"), sa /r/ chi diventat /l/ comente puru sutzedit in galluresu ("saldu", "poltu", "chelveddu", "Saldigna"), su gerundiu in -ende e paraulas chin influentzias ispagnolas ("oju" imbetze de narrer "ogru", "ocru"). +Logudoresu comune o tzentrale. +Accadit su rotatzismu a sa /l/ chi tramudat in /r/ ("arbu", "artu", "carchina", "sordadu", "proere", "prus", "frore"..) e su gerundiu benit in -ande. B'at influentzias in Bosa e in Planarza de su logudoresu settentrionale, in Màrghine de su campidanesu (-tt->-tz-: "pratza", "zintzula", "putzu", "petza", "martzu"..), in biddas comente Silanos, Bolòtana, Noragugume e Bortigale de su nugoresu, gai puru in sa Costera (Goceano in italianu) orientale chi b'at puru cussa de sos dialettos settentrionales e su gruppu -nd- tramudat in -nn- ("andande" > "annanne"). +Nugoresu. +De custa variante, chi li mancat sa lenitzione e unos cantos limbistas cussiderant puru comente autonoma, si nd'at a arrejonare menzus in attera pazina. +Sardu logudoresu, latinu e italianu postos a paragone. +Jonas 1,4-9 +"4" Su Segnore però mandesit unu grande bentu in su mare: et facta est una tempestade manna in mare, et sa nae perigulaiat de si fracassare. +"5" Et timesint sos marineris, et clamesint sos homines ad su Deus ipsoro: et bettesint sas mercanzias, qui fint in sa nae, in mare, ad tales qui si allezerigheret da ipsas: et Jonas si que fit faladu ad s' internu de sa nae, et dormiat a somnu grae. +"6" Et s' accostesit ad ipsu su patronu, et li nesit: Et proite tue ti laxas opprimere dai su somnu ? pesa, et invoca su Deus tou, si pro sorte si ammentet Deus de nois, et non morzamus. +"7" Et nesit s' unu ad s' ateru cumpagnu: Benide, et tiremus a sorte, et iscamus, proite custa istroscia siat ad nois. Et tiresint a sorte: et ruesit sa sorte subra Jonas. +"8" Et nesint ad ipsu: Inzitanos, pro quale motivu siat ruta ad nois custa istroscia: qual' est s' arte tua ? de quale populu ses tue ? +"9" Et nesit ad ipsos: Eo so Hebreu, et eo timo su Segnore Deus de su chelu, qui factesit su mare, et i sa terra. +"4" Dominus autem misit ventum magnum in mare, et facta est tempestas magna in mari, et navis periclitabatur conteri. "5" Et timuerunt nautae et clamaverunt unusquisque ad deum suum et miserunt vasa, quae erant in navi, in mare, ut alleviaretur ab eis. Ionas autem descenderat ad interiora navis et, cum recubuisset, dormiebat sopore gravi. "6" Et accessit ad eum gubernator et dixit ei: " Quid? Tu sopore deprimeris? Surge, invoca Deum tuum, si forte recogitet Deus de nobis, et non pereamus ". "7" Et dixit unusquisque ad collegam suum: " Venite, et mittamus sortes, ut sciamus quare hoc malum sit nobis ". Et miserunt sortes, et cecidit sors super Ionam. "8" Et dixerunt ad eum: " Indica nobis cuius causa malum istud sit nobis. Quod est opus tuum, et unde venis? Quae terra tua, et ex quo populo es tu? ". "9" Et dixit ad eos: " Hebraeus ego sum et Dominum, Deum caeli, ego timeo, qui fecit mare et aridam ". +"4" Ma il Signore mandò sul mare un forte vento che scatenò una grande tempesta. Tutti pensarono che la nave stesse per sfasciarsi. "5" I marinai ebbero paura e ciascuno chiese aiuto al suo dio. Per non affondare gettarono in mare il carico della nave. Giona, invece, era sceso nella stiva e dormiva profondamente. "6" Il capitano gli si avvicinò e gli disse: “Come? Tu dormi? Alzati! Prega il tuo Dio! Forse avrà pietà di noi e non moriremo.” "7" I marinai si dissero l’un l’altro: “Tiriamo a sorte per sapere chi di noi è la causa di questa disgrazia.” La sorte indicò Giona. "8" Allora gli chiesero: – Dunque sei tu la causa di questa disgrazia? Che cosa fai qui? Da dove vieni? Qual è il tuo paese? Qual è il tuo popolo? "9" – Io sono Ebreo, – rispose Giona, – e credo nel Signore, Dio del cielo, che ha fatto la terra e il mare. + +Mogoresu: +Su Mogoresu est su chi fueddant in Mòguru, una bidda de sa Provìntzia de Aristanis. Comenti àteras biddas medas in su Campidanu, a su Mogoresu is chi innantis studiànt sa lìngua sarda (a inghitzai de Wagner) ddi narànt in italianu chi fessit unu "Campidanese rustico", unu Campidanesu "furesau", de is messajus, cunfrontendi-ddu cun su Campidanesu "tzivili", chi no fiat àteru che su chi si fueddàt in Casteddu. Is studiaus prus modernus, chi partzint su campidanesu in suta-bariedadis ("M. Virdis, Fonetica del dialetto sardo campidanese, Della Torre, Cagliari 1978; A. Lepori, Dizionario Italiano - Sardo Campidanese, Castello, Cagliari 1988"), ponint su Mogoresu aìnturu de sa bariedadi ocidentali, chi si distinghit pruschetotu po sa labialisadura de sa L intervocàlica, po sa nasalisadura (pronùntzia "a carighedda") de sa N intervocàlica, po sa metàtesi de sa R in acabu de sìllaba serrada e po s'assimiladura de su liòngiu RT a T (càstia prus ainnantis po is esemprus). Tocat a nai ca is chi bivint in Mòguru tenint maneras de nai, fueddus e pronùntzias bortas medas allenas a àteras biddas de su Cabu de Bàsciu. +Su Mogoresu e sa Marmilla. +Moguru est sa primu bidda de sa Marmilla, una de is ùrtimas primu de arribai a su cabitzali de su Campidanu de Aristanis cun su de Casteddu. Duncas is fueddus Mogoresus funt sìmbilis meda a totu is àterus chi agataus me is àteras biddas acanta, a tipu Gonnostramatza, Masuddas, Pompu, Mragaxori, Siris, e diaici sighendi. Me in custus logus in tempus passaus, sa genti fiant giai totus messajus e pastoris, prus chi piscadoris, sendi ca su mari fut atesu meda a ddoi lompi a carru. Po custa arraxoni, is maneras de nai e is dìcius benint giai totus de su mundu de sa messaria, de sa marra, de su cuaddu e de is ainas chi serbiant in custu mundu. De custas maneras ndi podeus arremonai a su mancu duas: in Mòguru, candu unu fait calincuna cosa po s'amarolla, mancai no tengat gana de dda fai, ddi nant ca "no ddi andat beni de sedda" (pron. ɖɖi 'anda 'βɛ̃i da 'zɛɖɖa), a tipu su cuaddu chi, de chi su cavallieri ddi ponit mali sa sedda, tenit strobu a is costas e passillat arrennegau e cun pagu gana de sighiri a sa bia chi ddi nant. Sèmpiri de su mundu de is messajus, benit custa àtera manera de nai: candu unu est connotu po essi òmini malu meda, is àterus, de chi ddu biint, nant "gei est una bella erba puru" (pron. 'ɛj ũa bɛll 'ɛβra 'βuɾu), poita ca a bortas s'erba si ponit a cresci in dònnia logu e a dda segai ddoi bolit unu turmentu mannu. +Su sonu de is fueddus a sa Mogoresa. +Su nai de is fueddus a sa Mogoresa est sìmbili a cussu de is àteras biddas acanta. Duncas: +1) a sa -L- chi tengat ainnantis e apalas una vocali dda nant giai sèmpiri -B- lèbia o fricativa ("soli" si narat, in Mòguru, ['sɔβi], "nosu boleus" o'βewzu, malàdiu [mo'βaðju]); +1 bis) candu custa -L- intervocàlica est in postura pusti-tònica (in sìllaba chi benit apustis de s'acentu), siat in fueddus pranus (acentu in sa penùrtima) siat in fueddus lìscinus ("sdruccioli", acentu in sa de tresùrtimas), medas bortas sparessit intotu ("solu" ['sou], "filu ['fiu], "malu" ['mau], "tui bolis" 'ɔizi); "bèrtula" ['betwa], "mendula" ['mendwa]); a su contras in fueddus prus modernus o intraus in su sardu de pagu (pruschetotu de s'italianu) custa -L- punnat a s'allonghiai: "bratzolu" ddu nant "giornali" [dʒɔr'nalli, "dilicau" "dèbili" ['debilli, "scola" ['skɔlla]; +2) menin is fueddus chi tenint una -N- cun ainnantis e apalas una vocali, custu sonu no est pronuntziau distintamenti, ma donat unu sonu de nasu ("a carighedda") a is vocalis acanta. Ddu podeus intendi menin is bessidas -oni: "mandroni" -onu: "sonu" ['sõu, -eni: "beni" ['bɛ̃i], -ani: "cani" ['kãi], -ini: "santuaini" -ina: "coxina" [ko'ʒĩa, -ana: "arrana" -anu: "mangianu" [man'dʒãu, -enu: "fenu" ['fẽu], finsas menin is artìculus no determinadoris ("unu" e "una" si faint [ũ:] e [ũa], "unus cantu" bessit [ũs 'kantu]); cust'arrègula perou no funtzionat po is bessidas -ona e -ena, anca sa -N- s'intendit beni ("bona" ['bɔna] e "cena" ['tʃɛna]); custu protzessu de smenguadura de sa -N- podit lompi a sa sparèssida intotu, pruschetotu in postura pusti-tònica de fueddus lìscinus: "àxina" e "fèmina" bessint ['aʒa] e ['femja], "màniga" cun d-una metàtesi bessit ['maɣja], "domìnigu" bessit [do'miɣu]; +2 bis) su fenòmenu de sa nasalisadura funtzionat finsas cun sa -R- posta in mesu a duas vocalis (chi bessit a -N-) candu in sa sìllaba acanta ddoi at un'àtera -N-. Podeus pensai a is fueddus "beranu", "contonera", "arena", "cordonera", "aràngiu", "mandarinu" chi is Mogoresus nant [konto'nena, [koðru'ena, [manda'nĩu. In prus ddoi funt unus cantu fueddus chi aciungint una -N- chi no est etimològica (chi ddi nant epentètica) pruschetotu ananti de is sonus velaris: "genugu" e "fenugu" bessint e [fa'nuŋgu, "martinica" "buconi" [uŋ'kɔ̃i; o àterus chi nasalisant una vocali chi a primìtziu no teniat sa -N- acanta: "imoi", "innoi", "mou" (sa mesura de terra e de lori) bessint [in'nɔ̃i e ['mɔ̃i]; +3) a sa -R- chi tengat ainnantis una vocali e apalas una consonanti (a s'acabu de sìllaba serrada, comenti si narat in linguìstica), sarvu chi custa siat una -D- o una -T- (càstia asuta), dda transint ponendi-nce-dda ananti de sa vocali innantis, sa chi si narat metàtesi ("cartzoni" bessit "carpita" est [kra'pita, "porcu" si fait ['proku], "durci" ['drutʃi], "incurtzai" bessit a bortas sa -R- si transit finsas in d-un'àtera sìllaba innantis ("scantergiada" [skranta'ʒaða); s'arrègula balit finsas po is sonus palatalis: "gennàrgiu", "argiola" e "cerbeddu" bessint [a'ʒrɔβa e e po sa -M- ("martzu" ['mratsu); e balit finsas in fonètica sintàtica, est a nai candu su liòngiu est formau de duus fueddus acanta: "s'òrgiu" bessit ['sroʒu], "s'àrgia" ['sraʒa] e "s'erba" ['srɛβa]; +3 bis) in su liòngiu -RD- sa metàtesi funtzionat aicetotu, ma sa transidura est fata agoa de sa -D- (aici "sardu" si narat ['saðru] e "pèrdiu" ['peðrju]); àteras bortas in custu liòngiu sa -R- ndi podit finsas arrui lassendi a sola sa -D- cun pronùntzia lèbia o fricativa: "murdegu" e "arregordu" bessint e [arra'ɣoðu; +4) a su liòngiu -RT-, invècias de sa metàtesi, is Mogoresus ddi papant sa -R- assimilendi-dda a sa -T- ("mortu" si narat ['motu], "gorteddu" si fait cust'assimiladura a bortas (po pagus fueddus) funtzionat cun -RC- e -RTZ- puru, ma sceti candu no fait a fai sa metàtesi: "circai" e "artziai" bessint [tʃi'kaj e [a'tsjaj]; +5) a bortas finsas sa -R- a mesu de vocalis ndi podit arrui, candu est in postura pusti-tònica comenti sa -L- etotu: aici "frori" e "mèrcuris" si nant in Mogoresu ['frɔi] e ['mrekwizi]; e in d-unas cantu formas de su verbu "podi" finsas sa -D- acostumat a nd'arrui: "podis" e "podit" bessint ['pɔizi] e ['pɔiði]; +6) discursu longu iant a bolli is vocalis àtonas (no acentadas) chi in totu su Campidanesu punnant a no essi firmas; su prus fenòmenu naturali de su Mogoresu est de cambiai sa -E- (ma finsas sa -O-) faendi-ddas bessiri -A-: "Bernardinu" est "arretirai" est [arrati'ɾaj; e custu sutzedit puru in formas de verbus chi ndi tenint àteras anca sa -E- acentada abarrat comenti est: "deu ghetu" ['gɛtu] ma "ghetai" "deu tengu" ['tendʒu ma "deu tenia" e "nosu teneus" [ta'newzu; custu si biit puru in sa prepositzioni "de": candu unu, fueddendi a lestru, si-ndi papat s'ùrtimu vocali de su fueddu innantis a "de" e puru sa primu lìtera de "de" etotu, bessit -A; po custu "cosa de papai" si fait a βa'paj, "su carru de Pissenti" si fait ˌɣarr a βis'sɛnti; candu invècias su fueddu apalas de sa prepositzioni cumentzat cun d-una vocali, sa -E bessit a -I: podeus duncas intendi cosas a tipu "tassa de àcua" i 'akwa, "cassarola bruta de ollu" ˌbrut i 'ollu, "ogu-de-boi" (unu pilloneddu) [ˌoɣi'ɔi]; +6 bis) àteras bortas, candu sa vocali àtona est acanta a una -L- chi s'est fata a -B-, podit mudai po unu fenòmenu de disassimiladura po no lassai duas vocalis agualis acanta a sa -B-: "dolori" chi bessit "coloru" chi bessit [ka'βɔɾu, malàdiu chi bessit àteru naturali de su Mogoresu ddu bieus in medas fueddus chi acabant in -ura o sinuncas in -ea e funt de genia feminina, chi bessint in Mogoresu a -i; podeus pensai a is fueddus Campidanesus "crasura", "cobertura", "arena", "lea", "(b)idea" chi in Mogoresu schetu si nant invècias [kra'zuɾi, [a'nɛ̃i, ['lɛi], un'àtera punna de su Mogoresu est de serrai sa -O- de àterus dialetus Campidanesus a -U-: "ddoi" e "comenti" bessint [ɖwi e [ku'mɛnti]; +7) is formas verbalis funt sìmbilis a is de sa suta-bariedadi de apartenèntzia: s'infiniu de sa de tres coniugatzionis bessit a -ì truncada ("sighiri" est aicetotu s'infiniu de verbus fora de arrègula de sa segundu coniugatzioni: "biri", "arriri", "scriri", "sciri" bessint ['bi:, ['skri:, ['ʃi:]; sa primu personi de su tempus passau de su verbu bessit a -à truncada in sa primu coniugatzioni e a -ia in sa segunda e sa de tres coniugatzionis, candu su Campidanesu de Casteddu bessit a -amu e -emu ("papamu" si fait "bolemu" est [o'βia, "partemu" est in sa primu e sa segundu personis pluralis de su passau ddoi at giai sèmpiri una -A- temàtica ananti de sa desinèntzia: [papa'jauzu [pranda'jauzu, is formas de is verbus ausiliàrius "essi" e "ai" funt naturalis de sa suta-bariedadi de apartenèntzia, diferentis de su Campidanu de Casteddu (càstia asuta); is verbus chi acabant a vocali su tema verbali (fai, crei, etc) acostumant a aciungi una -D- eufònica a su tema ananti de una desinèntzia acentada: "faeus", "faiat", "creiast" bessint [fa'ðeuzu, [kre'ðiasta; +8) àterus naturalis de su Mogoresu funt: inserimentu de una sìllaba in tzertas espressadas particularis ("nd'iat" e "ndi-ddoi iat" bessint að 'iaða e ɖɖwað 'iaða, +"ddus connoscis" e "ddas timu" bessint kan'nɔʃizi e 'timu); inserimentu de una vocali paragògica a s'artìculu determinadori plurali ananti de fueddus chi inghitzant a S- impura o TZ- ("is scolas", "is sparus", "is tzius", "is tzias" bessint 'skɔllaza, 'spaɾuzu, 'tsiuzu, 'tsiaza); pèrdida de una sìllaba in "calincunu" siat pronòmini siat agetivu, e finsas cun transidura de acentu a sa primu sìllaba [ˌkaŋkwa 'ɣɔza; +9) unus cantu fueddus antigus ant sunfriu de sa chi nant "usura fonètica" de manera aici manna chi giai giai no fait prus a ddus connosci, ca ant a bortas achiriu unu sentidu prus generali de su chi teniant a primìtziu: de "buconi" su smenguadori "buconeddu" cun s'arrutroxa de sa B-, sa pèrdida de nasalisadura e unu mudamentu de vocali nd'est bessiu a [iŋ'kweɖɖu o = "pezzo" cun su smenguadori [iŋkwaɖ'ɖeɖɖu = "pezzetto"; su "bixinau" at pèrdiu intotu sa primu sìllaba e nd'est bessiu a ʒi'ãu; su "biaxi" de su càrrigu portau de su molenti s'est fatu simprimenti un'espressada averbiali, es. "un sacco di cose" iˌaʒ a 'ɣɔza. +Su verbu essi. +Su verbu "essi", chi bolit nai "essere", comenti sonat in Mòguru (trascritu acanta a comenti ddu scriint in Campidanesu "normalisau"): poneus sceti is formas simpris. +INDITADORI PRESENTI +deu seu ['sɛu] +tui ses ['sɛzi] +issu est ['ɛj] o ['ɛsti] +nosu seus ['seuzu] +bosàterus seis ['seizi +issus funt ['funti] +INDITADORI IMPERFETU +deu fui ['fuj] o, prus pagu imperau, fia ['fia] +tui fust ['fusti] o, prus pagu imperau, fiast ['fiasta] +issu fut ['fuði] o, prus pagu imperau, fiat ['fiaða] +nosu fiaus ['fjauzu] +bosàterus fiais ['fjaizi] +issus fiant ['fjanta] o ['fianta] +BENIDORI +deu apu a essi 'ɛssi +tui as a essi 'ɛssi +issu at a essi 'ɛssi +nosu eus a essi 'ɛssi +bosàterus eis a essi 'ɛssi +issus ant a essi 'ɛssi +CONGIUNGIDORI PRESENTI +(chi) deu sia ['sia] +(chi) tui siast ['siasta] +(chi) issu siat ['siaða] +(chi) nosu siaus ['sjauzu] +(chi) bosàterus siais ['sjaizi] +(chi) issus siant ['sianta] +CONGIUNGIDORI IMPERFETU +(chi) deu fessi ['fessi] +(chi) tui fessist ['fessisti] +(chi) issu fessit ['fessiði] +(chi) issus fessint ['fessinti] +CONDITZIONALI PRESENTI +deu ia a essi 'ɛssi +tui iast a essi 'ɛssi +issu iat a essi 'ɛssi +nosu iaus a essi 'ɛssi +bosàterus iais a essi 'ɛssi +issus iant a essi 'ɛssi +GERÙNDIU PRESENTI +sendi ['sendu] o ['sendi] (no si narat meda; po nd'arremonai una ddu nant a s'antiga po "quand'ero bambino", "sendi pitiu") +PARTICÌPIU PASSAU +stau o stètiu ['stau], ['stetju] o ['stetiðu] +Su verbu ai. +Su verbu "ai" bolit nai "avere", (po agiudai is àterus verbus a fai is tempus cumpostus) ma mai "possedere", "avere in possesso"; po cussu ddoi est su verbu "tenni" ['tɛ̃i]. "Ho fame" si narat "tèngiu fàmini"; "ho mangiato" invècias "apu papau". In Mòguru, su verbu "ai" si narat aici: +INDITADORI PRESENTI +deu apu ['apu] +tui as ['azi] +issu at ['aði] +nosu eus ['euzu] +osatrus eis ['eizi] +issus ant ['anti] +INDITADORI IMPERFETU +deu ia ['ia] +tui iast ['iasta] +issu iat ['iaða] +nosu iaus ['jauzu] +bosàterus iais ['jaizi] +issus iant ['ianta] +BENIDORI +deu apu a ai 'ai +tui as a ai 'ai +issu at a ai 'ai +nosu eus a ai 'ai +bosàterus eis a ai 'ai +issus ant a ai 'ai +CONGIUNGIDORI PRESENTI +(chi) deu apa ['apa] +(chi) tui apas ['apasta] +(chi) issu apat ['apaða] +(chi) nosu apaus o [a'peuzu +(chi) bosàterus apais o [a'peizi +(chi) issus apant ['apanta] +CONGIUNGIDORI IMPERFETU +(chi) deu essi ['essi] +(chi) tui essis ['essisti] +(chi) issu essit ['essiði] +(chi) issus essint ['essinti] +CONDITZIONALI PRESENTI +deu ia a ai 'ai +tui iast a ai 'ai +issu iat a ai 'ai +nosu iaus a ai 'ai +bosàterus iais a ai 'ai +issus iant a ai 'ai +GERÙNDIU PRESENTI +endi ['endu] o ['endi] (no si narat giai mai) +Is diis de sa cida. +Lunis (m.) ['lũizi] +Martis (m.) ['matizi] +Mèrcuris (m.) ['mrekwizi] +Giòbia (f.) ['dʒoβja] ma cun s'artìculu innantis a s'antiga est 'joβja, comenti "su giuu" est 'ju: +Cenàbura (m.) [tʃa'naβaɾa] +Sàbudu (m.) ['saβuðu] +Domìnigu (m.) [do'miɣu] +Is mesis de s'annu. +Gennàrgiu [dʒran'naʒu] +Friàrgiu [fri'aʒu] +Martzu ['mratsu] +Abrili [a'βriβi] +Maju ['maju] +Làmpadas ['laɱpaɾaza] +Mesi-de-argiolas a a'ʒrɔβaza +Austu [a'ustu] +Cabudanni [kaβu'ðanni] +Santuaini [santua'ĩ:] +Donniasantu [donnja'zantu] +Mesi-de-idas a 'iðaza +Is stasonis. +Beranu (m.) [su a'nãu +Istadiali (m.) o Istadi (f.) [i'staði +Atòngiu (m.) [a'tondʒu] +Ierru (m.) [i'erru] +Boxi giai presenti, amanniada cun is trascriduras IPA de Stèvini Cherchi (mogoresu) + +Daikengo: + +Fràgula: +Fragula, o "fragarza", de sa Familia Rosacee. Piantighedda, chi s'agatat areste in sos buscos umbrosos e unu pagu umidos, in montagna, e faghet fruttos minores, saporidos. Sa fragula benit puru cultivada e si nd'agatat in commertsu. Su fruttu in custa occasione est mannu. Si mandigat frisca o a marmeddada, o a bicculeddos in su gioddu (yogourt). + +Pedrusìmula: +Pedrusìmula (Petroselinum crispum). Piantighedda ervosa e aromatica, cultivada in sos ortos o in domo in vasu. Sas fozas benint impreadas in coghina cando sunt friscas, o siccas a bicculeddos. Durat dus annus. + +Torra di Sagone: +Sa Torra di Sagone est una turre chi si agatat in su comune de Vico in Corsica chi est istada costruida dae sos genovesos. +Edd'est unu Monumentu Ufitziale Istòricu de sa Frantza. + +Chibudda: +Sa Chibudda (Allium cepa) est de sa famìlia de sos "Lizos". +Si nde produede meda. Sas concas de chibudda (bulbos) creschent suta terra e madurant in s'istiu, e cando sunt maduros ant una bùcia fine de colore biancu o grogu iscuru. Sa conca de sa chibudda est formada dae fozas subrappare. Isbuccendela o seghendela podet fàghere lagrimare. Si nde consumat meda cota o crua in s'insalada.Impreada meda in coghina. In comèrciu s'agatant puru sas chibudditas in agru dulche. + +Cicadidae: +Cicadidae est sa famìlia de sas chi benint tzerriada de sòlitu Chìgula. Insettu de pagos centimetros. In s'istiu su versu de sa chigula si intendede in sos campos assoliados. Custu versu lu faghene sos mascios frighende una parte de su corpu. + +Lista de sos anniversàrios istòricos: + +Grigliu: +Grigliu (Gryllus campestris), insettu, chi s'agatat in tottue. De 2-3 centimetros, sa conca bastante manna, niedda, cun antennas; sas ancas desegus longas po saltiare, alas de colore grogu iscuru, sa ucca adatta po trinciare s'erva e su fenu. Est unu animale canterinu, e in s'istiu cantat a de die e a de notte, cun su versu solitu, chi produet cun dun'ala. In calchi logu (Giappone) sos griglios los allevant in gabbia e los bendent. + +Lizu: +Lizu (Lilium candidum), pianta e fiore. Sa pianta ada bulbos chi creschene suta terra e faghede fiores biancos, profumados meda. Est connoschidu comente lizu de sant'Antoni. S'agatana lizos chi creschene ispontaneos, cun fiores coloridos. + +Calabria: +Sa Calabria ("Calàbbria" in dialetu calabresu, "Calavrìa" in grecànicu, "Καλαβρία" in gregu) est unu Logu de s'Itàlia de jossu cun . Sa capitale est Catanzaro ma su consillu de Logu si reunischet in Reggio Calabria. Est su logu pius in jossu de s'Italia peninsulare e allacanat in su nord cun sa Basilicata. In su sud-ovest tres chilometros de mare la isseberant dae sa Sitzilia. Est insùndia in s'ovest dae su mare Tirrenicu e in s'est dae su mare Jonicu. Cumprendit is provintzias (o merias o partes) de Catanzaro, Cosenza, Crotone, Reggio Calabria e Vibo Valentia. + +Riformatori Sardi: +Is Riformatori Sardi - Liberaldemocratici sunt unu movimentu nàschidu in Sardigna. Is arraighinas suas sunt sa catòlica e sa liberale e proponet is reformas intro de sa polìtica sarda. +Is "Riformatori" sustenent su sistema polìticu bipolare, sunt alternativos a sa manca ma sunt indipendentes dae su "Popolo delle libertà": intra de issos bi sunt diferèntzias importantes chi pertocant pro esèmpiu sa relata intra de su potere e sas istitutziones. Is "Riformatori" tribagliant pro ebolvire sa dereta de oe in una manera prus liberale cun unu progetu autonumu e sunt prontos a cunfrontare·si cun is àteros partidos de sa matessi àrea. +Sos polìticos suos pius importantes sunt Michele Cossa (chi est istadu deputadu), Massimo Fantola (chi est istadu senatore), Gavino Cassano, Sergio Pisano, Pierpaolo Vargiu, Attilio Dedoni. +Ana finas collaboradu cun su "Patto dei Liberaldemocratici" de Mariotto Segni. + +Tennis: +Su tennis est un'isport in su cale s'oponent duos giogadores in is incontros singulares o bator in is incontros duos contra'e duos. +Sos giogadores impunnant una "racchitta" chi in su tempus coladu aiat su bastimentu'e linna, a pustis de ligas lebias e oe de "materiales polimericos". Intra de sos giogadores b'est una retza tètia chi est fata cun dd'unu bastimentu aunidu cun cordas ritzas e paris. +S'aresurtadu a ue is giogadores chèrent lòmpere est su'e fèrrere una bocita non permitende a is aversarios (chi sunt postos in s'atera metade de su campus in ue si giogat) de dd'arrematzare a pustis de su primu rimbotu o chi, addobbàndela, issos acabent pro faltare. + +Chrysantemum leucanthemum: +Margarida (Leucanthemum vulgare, sin. "Chrysantemum leucanthemum"), pianta e fiore chi creschede in campagna, in sos pasculos. Est sa margarida comuna bianca e groga. Bi sunu margaridas cultivadas, cun fiore mannu e s'anca longa. + +Geraniu: +Geraniu (Pelargonium). Sa pianta de su geraniu podet creschere bastante manna, cun ramos cun fiores de varios colores. Benidi piantada in vasu o in sas fiorieras. Su fiore podet essere singulu, o tres o battoro o a mattulu. Tzeltos geranios sunu rampicantes, creschene meda e sunu un ispantu po sos fiores e-i sos colores. Creschene bene in logos friscos in collina e in montagna, ma puru in tzitade e affaca a mare si benint abbados. + +Sìndria: +Sìndria o forastiu (Citrullus lanatus) da sa Familia Cucurbitacee. Originaria de s'Africa meridionale. Benit cultivada e si nde produet meda. Sa pianta istrisciat subra su terrinu. Est una pianta ervosa cun fozas no tantu mannas. Su fruttu est mannu, pesat fintzas 8- 10-12 chilos! Sa sindria at una buccia birde; est dura ma no tantu: si aberit fatzilmente. Sa pulpa est ruja e druche cando est madura. At semenes de colore nieddu. Po l'assazare si est bona, sa sindria benit "intatzada". + +Melone: +Melone (Cucumis melo). Appàrtenet a sa Familia Cucurbitacee. Pianta ervosa. Sos ramos istrisciant subra su terrinu. Est cultivadu in sos campos e si nde consumat meda in s'istiu. Su fruttu est mannu, unu pagu allongadu, ma si nde agatat puru tundu; sa pulpa si mandigat, est bastente druche e de colore grogu giaru. Tenet semenes meda, biancos. Sa buccia est birde. + +Tabacch' 'e maraxani: +Lycoperdon Pers., "Synopsis Methodica Fungorum" (Göttingen): 140 (1801). +Lycoperdon est unu tipu de cordolinu Basidiomiceti de sa familla de is Lycoperdaceae. +Ispètzias de Lycoperdon. +Sa ispetzia tipu est "Lycoperdon perlatum" Pers. (1796), àteras ispetziss funt: + +Trigumoriscu: +Trigumoriscu (Zea mays), de sa Familia Graminacee. Pianta ervosa, chi creschet meda in altaria, si benidt abbada. Cultivada in sos campos, servit comente foraggiu o po mangime po su bestiamene. Produet una ispiga (pannocchia) cun sos ranos attaccados a s'ossu. Sos ranos sunt tundos e cando sunt maduros, de colore oro. Maghinadu a farina si faghet sa pulenta, impreada meda in nord Italia. Cun su trigumoriscu si faghet puru s'ozu de semenes de mais (e si nd' agatat in commerciu). + +Phytolacca dioica: +Phytolacca dioica, de sa Familia Phitolacacee. Arvure originaria in su sud America. Podet creschere manna meda. Sos ramos sunu fozudos, cun fozas bastante mannas chi creschent fintzas in basciu in su truncu. Cust'arvure s'agatada in viales affaca a mare poite resistit bene a s'àera marina. S'arvure perdet sas fozas in ijerru. Su truncu e -i sos ramos sunu gobbosos. Su truncu a su pe de s'arvure s'allargada meda fintzas 1-2 metros de diametru. Sa linna de cust'arvure no tenet valore. + +Patata: +Patata (Solanum tuberosum) de sa Familia Solanacee. Unu fruttu tra sos pius importantes po s'alimentatzione umana. Originariu de s'America Meridionale, est arrivadu in Europa a poi de s'iscoberta de s'America. In Europa est coltivada in totue. Est unu tuberu de una pianta ervosa, e creschede suta terra. Sa patata benidi coltivada e si nde produede in cantidade manna, e si nd consumada meda. B'est sa patata bianca sa pius comuna, e -i sa ruja. Si mandigada cotta, buddida, cotta a furru, arrustu. Sos cicciones (gnocchi) sunu de patata. Est impreada meda in coghina. + +Ortensia: +Ortensia ("Hydrangea hortensia"). Pianta o mata de fiores chi naschede coltivada in sos giardinos. Podede creschere manna, pius de unu metro. Fozas mannas seghettadas e fiores a bulbu mannu, bellos meda, formados dae fiorittos numerosos de colore biancu, rosa, biaittu e de ateros colores. Pianta originaria de su Lontanu Oriente, ma creschede bene in Europa e sa zona mediterranea, in logos unu pagu umbrosos e friscos, e ada bisonzu de abba. Sa pianta creschede puru in vasu. + +Pitigaìa: +Pitigaìa (Urtica), de sa Familia Urticacee. Pianta ervosa, debile, chi creschede in logos no coltivados, affaca a muros betzos, in sas manchìnas de sas istradas. Ada ramos e fozas cun pilos chi si si tòccana cun sas manos o cun ateras partes nudas de su corpu procùrana pistighinzu e fastizu chi durada unu pagu 'e tempus. + +Corcoriga: +Corcoriga, de sa Familia Cucurbitacee. Pianta ervosa, coltivada, cun fozas mannas e fiores grogos. Su fruttu de custu tipu de corcorija no est tantu mannu, e bi nd ada de diversas misuras, allongau, cun buccia irde o bianchitta. Si nd agatada meda in beranu e in istiu. Usada meda in coghina. Si consumada buddida, frissa, o cotta in su furru. + +Basolu: +Basolu, (Phaseolus vulgaris) de sa Familia Leguminose. Piantighedda annuale chi est coltivada in ortos e produede fruttos chi parene corrittos, de una vintina de centimetros. Si si coglini birdes si mandigana cottos a insalada o in ateros modos. Si no si coglini berdes sos semenes madurana e diventana siccos e duros. Bosolu siccu s'i nd agatada in commerciu, de diversas ispetzias, po mannaria fromma e colore. + +Càule: +Caule (brassica) de sa Familia Crucifere. Pianta coltivada, chi creschede bene in sa zona mediterranea ( ma puru in su nord Europa). Bi nd' ada de divescias ispetzias: caule a fiore, unu fruttu chi parede unu fiore e chi si mandigada cottu; caule a foza, tundu cun fozas suprappare, sas de fora pius duras, sa de sutta pius teneras. Caule a conca, bastante duru, cun buccia. Cauleddos de Bruxell, minoreddos cantu unu mandarinu, si consumana cottos. + +Lattuca: +Lattuca (lactuca sativa), faghede parte de s'ortaliscia. Pianta birde, minore o pius manna, a fozas chi creschene dae basciu, dae sa raighina e s'aberini unu pagu in altu. Si mandigada crua, a insalada. + +Bertrand Russell: +Bertrand Arthur William Russell, (Trellech, 18 de maiu 1872 – Penrhyndeudraeth, 2 de frealzu 1970), est istadu unu filosofu, unu logicu, matematicu, un'istoricu e unu pacifista. +Fit unu importante attivista contra a de sas gherras, sustenidore de su liberu cumerciufra sos istados e antimperialista. Durante sa prima gherra mundiale Russell est istadu arrestadu pro s'attividade sua de pacifista. Calchi annu a poi at fattu una campagna contra a Adolf Hitler, pro su disarmu nucleare, at criticadu su regime sovietigu e s'intrada in gherra de sos Istados Unidos contra a su Vietnam. In su 1950 at binkidu su Premiu Nobel pro sa literatura. + +Premiu Nobel: +Su premiu Nobel est una onorificentzia chi enit assegnada dae su guvernu ivedesu, chi enit cunsegnadu ogni annu a persones chi si sun distantas in sa ricerca o in sas artes o pro aer contribuidu a mezorare sa sotziedade. +Su premiu fit istadu criadu pro voluntade de Alfred Nobel, chi fit unu industriale ivedesu chi aiat inventadu sa dinamite. Su primu premiu Nobel est istadu assignadu in su 1901. + +Malcolm X: +Malcolm X (pronuntzia /ɛks/) (naskidu Malcolm Little; Omaha 19 de Maiu 1925 – New York, 21 Frealzu 1965), connottu puru comente El-Hajj Malik El-Shabazz (in arabu: الحاجّ مالك الشباز ‎), fit unu Afro-Americanu de religione Mussulmana e un'attivista pro sa difesa de dirittos umanos. Segundu sos ammiradores suos fit un'avvocadu coraggiosu pro sos deretos de sos Afro-Americanos, pro sos detrattores suos inveces fit unu chi alimentaiada ratzismu e violèntzia. In d'onnia casu est istadu cussideradu comente unu de sos Afroamericanos pius influentes e importantes de s'istoria. +Malcolm X fit naskidu in Omaha, Nebraska. Cando issu aiat 13 annos fit mortu su babbu e issa mama fit istada reclusa in d'unu manicomiu. Poi de ae' vividu pro diversos annos in orfanatrofios e collegios, issu at comintzadu a bintrare in cuntatu cun su mundu de sa criminalidade in Boston e New York. In su 1945 Malcolm X est istadu cundennadu a passare dae otto a deghe annos in galera. Mentre fit impresonadu Malcolm X es diventadu unu membru de s'organizadura musulmana jamada Nation of Islam. In su 1952 fit ja unu de sos leader de su movimentu e pro guasi 12 annos est istadu su personaggiu pius rapresentativu de sa Nation of Islam. In su mese de Martu de 1964 pro tensiones cun Elijah Muhammad lasseit s'organiazzatzione. +In cussu issu est diventadu unu musulmanu sunnita e aiat fattu unu pellegrinaggiu a sa Mecca. +In pius aiat viagiadu meda in Africa e in Medio Oriente. Gai fundeit sa Muslim Mosque, Inc., una organizadura religiosa e sa natzionalista Organization of Afro-American Unity. Mancu aiat fatu un annu dae cando aiat lassadu sa Nation of Islam, chi Malcolm X est istadu assassinadu in New York in su mentris de unu comìtziu. + +New York City: +York Nòa, (New York City in inglesu) est istada sa tzitade pius populada de sos Istados Unidos dae su 1790 (como ada 8,336,697 milliones de abitantes (2012)), e s'area metropolitana est una de sas prus mannas de su mundu. Custa metropoli ada una influentzia subra su cumerciu mundiale, sa finanza, sa cultura, sa moda e s'ipetaculu. + +Muhammad Ali: +Muhammad Ali (naskidu Cassius Marcellus Clay Jr.; Louisville, su 17 de ennarzu 1942) est unu ex pugile americanu, fortzis su pius famadu e amadu de s'istòria moderna. +In su 1960 at bìnkidu sa medaglia de oro in sas , comente pugile prfessionista at apidu su tìtulu de campione mundiale de sos pesos màssimos dae su 1964 a su 1967 e dae su 1974 a su 1978. + +Olìa: +Olìa (Olea europaea) de sa Familia oliacee. Arvure 'e fruttu tipicu de sa zona mediterranea. Creschede affaca a mare ma puru lontanu, fintzas a 500-600 metros subra su mare. Arvure no tantu mannu, cun fozas birdes unu pagu coriattas. Sa linna est dura e bona po trabaglios. Po produere, s'arvure devede essere pudadu in beranu. Su fruttu est s'olia. Si nd'agatada de divescias variedades. +S'olìa de s'ozu, no tantu manna, birde, chi diventada niedda e viola cando est madura. Unu pagu allongada, cun sa pulpa e unu semene. Po s'ozu si faghede sa molidura de sas olias in su molinu. Dae sa prima molidura si ada s'ozu extra vergine, su pius prejadu. Cun sa segunda molidura si ada un ozu de preju inferiore. B'at olìas de cufetare e si nde agatada in commerciu. + +Spinacia oleracea: +Ispinacciu (Spinacia oleracea), pianta minore, ervosa, cultivada in sos ortos, cun fozas bastante mannas, birdes; fiores minoreddos. Est una ortaliscia delicada, creschede in ijerru e in beranu. Sas fozas si mandigana cottas e sunu riccas de ferru. + +Porru: +Porru (Allium porrum) de sa Familia de sos Lizos. Su bulbu, no est tantu russu, allongadu , cun fozas birdes. Est una ortaliscia. S'assimizada a una chibudda, ma su sabore est divesciu e no pitigada. Impreadu in coghina: si mandigada buddidu o in roba frissa. + +Liliaceae: +Is Liliaceae funti una familia de Monocotiledonis de s'ordini de is Liliales. +De sa familia de is Liliaceae fainti pati mera species arestis e cultivaras, mera bortas bulbosas o rizomatosas. Ci funti mera prantas utilizzaras po cuxinai (sparau, allu, xipudda, porru, erba xipuddosa) e mera prantas po bellesa (gigliu, tulipanu, mughettu, giacintu). + +Akira Kurosawa: +Akira Kurosawa (黒澤 明) (Ōta, 23 de martu 1910 – Setagaya, 6 de cabidanni 1998) est istadu unu regista, isceneggiadore e produttore cinematografigu giapponesu. Su primu film (Sanshiro Sugata) chi aiat realizzadu comente e regista fit de su 1943, s'ultimu (Madadayo), in su 1993. De sos tantos premios chi aiat erzidu in sa carriera sua bi fini puru sa Légion d'honneur e unu Oscar a sa carriera in su 1989. + +Piberone: +Piberone (Capsicum annuum) de sa familia Solanacee. Pianta ervosa annuale, cultivada in sa zona temperada. Sos fruttos sunu pulposos, mannos, cun una buccia lija, fine; de colore birde, o ruju o grogu. Si mandigana cottos ma puru cruos. Su fruttu ada semenes meda, minores e de colore biancu. B'est puru sa variedade piberone piccante: sos fruttos sunu minores, e creschede a forma de corrittu; rujos cando sunu maduros. Si impreana in coghina a bicculeddos o reduidos in piubere. + +Frabica: +Frabica (Ocimum basilicum), piantighedda coltivada in s'ortu o in vasu. Pianta aromatica, sas fozas benint impreadas meda in coghina. Una bagna est a base de frabica, su "pistu a sa genovese". + +Isuli Sanguinari: +Isuli Sanguinari (in corsu) Isole Sanguinarie (in italianu) est un’arcipelagu chi est cumpostu dae battor isuleddas collocada in s'intrada de su golfo de Ajaccio. +Subra sa pius manna de sas isolas de s'arcipelagu b'ada una turre Torra di a Parata (La Tour carrée in frantzesu) de su 1550, sos avantzos de unu lazareto de su 1807, su faru de su 1845 e un'atera turre (La Tour Génoise) costruida dae sos genovesos. +De custu arcipelagu es famosa sa descritzione chi nd'aiat fattu Alphonse Daudet. + +Arcipelagu de sa Maddalena: +S'arcipelagu de sa Maddalena est collocadu a nord-est de sa Sardigna. Sas isolas printzipales sunu: sa Maddalena, Caprera, Santo Stefano, Santa Maria, Razzoli, Budelli e Spargi. +Caprera est nota pro essere istada sa residentzia de Garibaldi in s'esiliu. Santo Stefano at ospitadu una base pro sommergibiles americanos dae su 1972 a su 2008. +Dae su 1994 s'arcipelagu de sa Maddalena est unu parcu natzionale. + +Henry Kissinger: +Henry Kissinger (a s'anàgrafe Heinz Alfred Kissinger) (Fürth, Germània 27 de maju 1923) est unu polìticu istadunidensu de orìgini tedesca. Est stetiu su de 56 Segretariu de Istadu de is Istadus Unìus durante is presidèntzias de Richard Nixon e de Gerald Ford. At bintu su Nobel po sa paxi in su 1973. +Biografia. +Nascit in-d una famìlia ebràica tedesca originària de Bad Kissingen, lassat sa Germània in su 1938 in fatu a is persecutzionis antisemitas de is nazistas e s'istabiliscit in New York, in Washington Heights (Upper Manhattan); innoi po sighiri cun is istudius a su merì de ingresu, a su mengianu traballada cumenti operaiu. Kissinger, chi no at a pèrdiri a pustis su marcau atzentu tedescu... + +Gilbert Bécaud: +Gilbert Bécaud est su numene de arte de François Gilbert Silly (Tolone, 24 santugaine 1927 – Parigi, 18 nadale 2001) est istadu unu cantante, pianista e composidore frantzesu. + +Tolone: +Tolone (fr.: "Toulon") est una tzitade de su sud est de sa Frantza, capitale de su dipartimentu de su Var, in sa regione Provenza-Alpi-Costa Azzurra. A oe est su printzipale portu de sa marina militare frantzesa. +In su 2006 aiat 167.816 abitantes mentre in su 2009 s'area metropolitana b'at 500.000 abitantes. +Su portu de Tolone umpare a su 'e Marsiglia fin sos approdos printzipales de su cummerciu sardu in su XIX seculu. + +Marsiglia: +Marsiglia (in fr. Marseille) est una tzitade de su Sud-Est de sa Frantza, capitale de sa regione Provence-Alpes-Côte d'Azur. +Fundada in su 600 a. C. dae marinaios grecos originarios de Focea in s' Asia Minore. +Su 'e Marsiglia est su primu portu frantzesu e de su Mediterraneo e su quartu portu europeu. +Su portu de Marsigliaumpare a su 'e Tolone fin sos approdos printzipales de su cummerciu sardu in su XIX seculu. + +Franco Pinna: +Franco Pinna (Sa Madalena 1925, Roma 1977) est istadu unu fotografu. +Aiat publicadu sas fotos suas in rivistas internatzionales comente "Life", "Stern", "Sunday Times", "Vogue", "Paris Match", "Epoca", "L'Espresso" , "Panorama" e “Noi Donne”. +In sos annos 50 aiat trabagliadu umpare a Diego Carpitella chi issu aiat sighidu in sa campagnas de regolta de materiale folkloristigu. +Dae su 1965 fit diventadu su fotografu de iscena de Federico Fellini a cominzare dae su film "Giulietta degli spiriti", finas a "Casanova" in su 1976. + +Federico Fellini: +Federico Fellini (Rìmini, 20 de ennarzu 1920 – Roma, 31 de santu aine 1993) est istadu unu regista e isceneggiatore italianuu. +In su 1993 l'aiana assignadu su Premiu Oscar pro sa carriera. +Calchi film de Fellini chi si devet ammentare: I vitelloni (1953), La strada (1956,Oscar), Le notti di Cabiria (1957, Oscar), La dolce vita (1960), Otto e mezzo( 1963, Oscar), Amarcord (1973, Oscar). + +Life (rivista internatzionale): +Life est una rivista americana. Su primu numeru de s'editzione noa fit bessidu su 23 de sant'andria de su 1936 dae s'editore Henry Luce chi fit cunvintu chi sas fotografias podian raccontare sas istorias mezus de sas illustratziones. + +Gavino Murgia: +Gavinu est unu saxofonista, cantante e sonadore de Launeddas e cumpositore de musica jazz. + +Zeppara: +Zeppara est una fratzione de su comunu de Abas chi contat agiumai 200 bividores. +Su nòmene pare chi siat derivau dae "Cipparas" po s'orìgine de is logos in is calis surgidi ca fiant coltivaos a chibudda a is tempos dei romanos. +In Zeppara s'agatat s'ùnica crèsia intitulada a Santu Simeoni chi bade in Sardigna e in tempos recentes un omine nomadu Simeoni etotu at bintu is chent'annos. Prima de issu isceti un òmine, antigu mere de una domo museo abarrada identica nei seculos, aiat passadu su sèculu. +Museo de su giogàtulu traditzionale de sa Sardigna. +Est in Zeppara su "Museo de su giogàtulu traditzionale de sa Sardigna" ue si podent agatare is giogàtolos antigos comente cuddos chi faiant is pitzinnos de unu tempu cun sa canna. + +Ignatziu de Loyola: +Ignatziu de Loyola (Loyola, 24 de nadale 1491 - Roma, 31 de trìulas 1556) est su fundadore de sos Gesuitas, e in su 1622 est istadu proclamadu santu dae su paba Gregorio XV. +Biografia. +Est naschidu in Loyola in sa provintzia basca de Guipùscoa. Picioccu de 15-16 annos est paggiu de su Tesoreri de su Regnu de Castiglia (Juan Velasquez de Cuellar). Giovanu ada frecuentadu su mundu de sa Corte e-i su mundu militare. Est presente a sa difesa de unu casteddu a Pamplona, attaccadu dae sos frantzesos: benidi feridu a un'anca dae unu colpu de bombarda (1521). +Chirchende de si curare s'anca, po passare su tempu legede calchi libru, una vida de Cristos, e una vida de santos. Comintzada a si li presentare a sa mente calchi pensamentu nou po sa vida sua. Creschede su disizu de si cunvertire a Deus. +Si dada a una vida de penetentzia comente eremida (Manresa 1522-1523). +Appuntada in unu quaderneddu su chi fudi vivinde e sos pensamentos chi li passaina po sa mente. Andada a Monserrat, in Catalogna, a su Santuariu de Nostra Signora. Si cunfessada e faghede unu izadolzu, veglia d'armi, denanti de sa Madonna. Làssada s' arma chi teniada, e bestidu poberamente, partidi cun s'intenzione de andare a Gerusalemme, faghere penitentzia e faeddare de Cristos a su prossimu. Ma dae Gerusalemme devede torrare in Ispagna. Intantu ada cumpresu chi devede istudiare po podere agiuare sos ateros. +In s'ijerru de su 1528 partidi "solu e a pe", e andada a Parigi a istudiare in s'Universidade da sa Sorbonne. +Allogiada in s'ispidale, chi est su logu inue andana sos poberos, e po vivere pedit s'elemusina. +In su 1533 diventada Magister Artium. +No istudiat solamente però, ma chircat cumpagnos chi chelzana condividere su progettu de vida chi tenet in mente. In su 1534 ada conchistadu ses cumpagnos : Pierre Favre (frantzesu), Francisco de Xavier (de Navarra), Alfonso Salmeron, Diego Laynez, e Nicolas Bobadilla (ispagnolos), Simao Rodrigues (portughesu). Su 15 de austu 1534 si incontrana a Montmartre affaca a Parigi, e si ligana a Deus e tra issos cun unu votu de povertade e castidade e cun s'impignu de andare a Gerusalemme, comente missionarios de Cristos; si custu no esserat possibile de si ponnere a dispositzione de su Paba. +Sos sete cumpagnos su 1537 sunu a Venètzia po s'imbarcare po Gerusalemme, ma custu no est possibile a motivu de sa gherra cun sos Turcos. Detzidini de diventare predis, po podere preigare su vangelu de Cristos, e gai faghene in Venetzia e in logos affaca a Venetzia. Ignatziu e ateros duos andat a Roma cun s'intentzione de ottennere s'approvatzione dae su Paba de sa familia religiosa chi ana detzisu de comintzare. +Su paba Paulu III appròvada s'Ordine religiosu Cumpagnia de Gesus cun sa Bulla “Regimini militantis Ecclesiae” (27 de cabidanni 1540). +Sos cumpagnos si agatan umpare a Roma, e Ignatziu benit nomenadu su primu Superiore Generale. Si frimmada a Roma, e dae Roma sighidi e guidada sos cumpagnos chi àndana missionarios in Europa e fora de Europa, iscrinde litteras e Istrutziones. Ignatziu a Roma, si occupada puru de pitzinnos orfanos, de poberos, de feminas in difficultade. +Ignatziu ada iscrittu unu libereddu "Esercitzios ispirituales", libereddu de istrutziones po unu caminu de vida ispirituale, "po ponnere ordine in sa propia vida". +Moridi a Roma su manzanu de su 31 de triulas 1556. Est istadu proclamadu santu, umpare a unu de sos primos cumpagnos Francisco de Xavier, su 1622. + +Bonaventura de Bagnoregio: +Giovanni Fidanza connòschidu comente Bonaventura de Bagnoregio (Bagnoregio, 1221 - Lione, 15 trìulas 1274) est unu religiosu, filòsofu e teòlogu italianu. +Santu. De familia distinta. In su 1243, a 22 annos, intrat in s'Ordine frantziscanu. A poi de su novitziatu, benit mandadu a istudiare a Parigi a s'Universidade de sa Sorbonne. Su 1255 deventat Dutore in teologia, umpare a Tommasu d'Aquino. S'annu a poi est fatu superiore generale de s'Ordine de sos Minores frantziscanos. Cumpridi s'uffciu cun abilidade e sapientzia, e umpare resessit a iscriere liberos de impignu mannu. Su paba Gregoriu X lu faghet piscamu de Albano e cardinale. Devet accumpagnare su Paba a su Conciliu de Lione. Bonaventura partitzipat a sa prima sessione de su Conciliu (7 maju 1274). Ma una grave maladia lu giughet a sa morte su 14 de triulas 1274. +Su paba Sistu V l'at nomenadu "Duttore de sa Creja". S'òbera sua est istada appretziada meda po dotrina e po ricchesa ispirituale. Sos iscritos suos sunt istados regoltos in 8 volumenes (1588). Sunt mentuados sos iscritos : "Itinerariu de sa mente in Deum" e sa "Vida de Santu Frantziscu" e àteros iscritos subra sa Bibbia, e de teologia. Proclamadu santu in su 1482. Est connoschidu comente “"su dutore seraficu"”. Sa festa sua est su 15 de trìulas. + +FIFA: +Sa Fédération Internationale de Football Association (in frantzesu pro Federatzione Internatzionale de s'Associatzione de su Calcio), notu cun sa sigla FIFA est s'istruttura chi guvernat su calcio mundiale. Sa sede printzipales est in Zurigo, Ivitzera e s'attuale presidente est Sepp Blatter. Sa FIFA, dae su 1930, organizzat su torneo de sos mundiales ue enit assignada sa FIFA World Cup. +Sa FIFA est cumposta de 208 associatziones, chi sunu 16 pius de s'ONU e tres in pius de su Commitadu Olimpicu Internatzionale, ma chimbe in mancu de su International Association of Athletics Federations sa Federatzione de sas Associatziones de Atletica]]. + +Santu Bonifatziu (pìscamu màrtire): +Bonifatziu (680-755), santu. Wynfrith, custu su nomene sou. De familia nobile, est naschidu in Inghilterra. Est istadu monacu benedettinu. Fu fattu piscamu e mandadu in Germania. Su Paba Gregoriu II l'at dadu su nomene Bonifatziu (boni facere). Meda at fattu po sa Creja in Germania. +Est istadu piscamu de Magonza e s'est occupadu de preigare su vangelu in Baviera, Assia, Turingi e Sassonia. At fundadu s'importante abbatzia de Fulda. L'ant bocchidu cun 53 cumpagnos in Frisonia, s'Olanda de oe. Sa fest sua su 5 de làmpadas. + +Brunu de Querfurt: +Brunu (puru Brunone), santu. Fundadore de s'Ordine Certosinu. Naschet in Colonia su 1040, de familia distinta. Istudiat litteras, e po si perfetzionare andat a Reims, inue arrivat a sos grados pius altos e diventata cancellieri, e rettore de s'iscola. Ma idinde sa corrutzione chi regnaiat in su mundu, cun pagos amigos detzidit de si retirare in un logu solitariu, giamadu Chartreuse (Certosa) e de fundare unu ordine monasticu ( sos Certosinos). Paba Urbanu II, alunnu sou, lu giamat a Roma, e inoghe puru aberit unu monasteriu ( in sas termas de Diocletzianu). A poi de unu pagu 'e tempu si trasferit in Calabria e fundat unu monasteriu, inue morit santamente su 6 de santuaine 1101. At iscrittu unu cummentu a sos Salmos e unu a sas Litteras de santu Paulu, e litteras. Sas festa, su 6 de santuaine. + +Roberto Murolo: +Roberto Murolo (Napoli 19 de bennarzu 1912 - 13 martu 2003) est istadu unu musicista, giornalista e autore de cantones napuletanas. +Est istadu unu de sos protagonistas printzipales de sa cantone napuletana. Aiat istudiadu chiterra e diffattis sunt meda famosas sa versiones suas de sa cantones napuletanas ue cantaiat e s'accumpagnaiat cun sa chiterra. + +Chico Buarque: +Chico Buarque, numene cumpletu "Francisco Buarque de Hollanda" (Rio de Janeiro, 19 lampadas 1944), est unu musicista, iscrittore e cantadore brasilianu. +Est unu de sos interpretes printzipale de su samba e de sa mùsica brasiliana umpare a Vinicius de Moraes e Tom Jobim. + +Classificatzione sientìfica: +Ne is sièntzias biologicas sa classificatzione est una manera cun su cale is biòlogos amuntonant, assestant e classìficant diferèntes ispètzias de organismos biventes o fòssiles. Sa classificatzione biològica est una forma de tassonomia sientìfica. +Su primu a chircare de atrumare is ispètzias segundu caraterìsticas morfològicas similares est istadu Carolus Linnaeus chi aiat creadu unu sistema de classificatzione pubricadu in su 1753 cun su nòmene "Systema naturae". Custa est istada riesaminada e rimanegiada de sighidu fintzas a sa nàscita de sa teoria evolutzionista de Charles Darwin. Sa classificatzione sientìfica est s'arresultadu de is sièntzas evolutzionistas e derivat meda dae sa tassonomia e sa sistematica a prus chi totus is istùdios e is chircas fatas a pitzu de is biventes, siat dae sa biologia siat dae is àteras sièntzias. +Esèmpios. +Classificatziones imperadas de sòlitu pro s'amostamentu de tres ispètzias: su muschitu de sa fruta (imperadu meda in is traballadorios de genètica), s'òmine e sa "Magnolia virginiana". +"Magnolia virginiana". +Cunsiderende cust'ùrtimu esèmpiu bidemus chi medas de is taxon tenent su nòmene de sa gènia Magnolia (Magnoliophyta, Magnoliales etc.). +Sa "Magnolia virginiana" est istada sa prima ispètzia de-i custa gènia nomenada e rapresentada, a prus chi sa ispètzia tìpica de custa gènia. +Sufissos de is trumas. +Is taxon subra sa gènia tenent de sòlitu unu nòmene chi benit dae sa gènia etotu. Is sufissos imperadus pro formare custos nòmenes benent dae su rennu, e, in unos casos fintzas dae su phylum e dae sa classe, a sa manera de sighidu: + +Nàpoli: +Nàpoli (in gregu: Νεάπολις; in napolitanu: Napule, IPA: oppure [ˈnaːpulə) est una tzitade italiana edd'est su capoluogo de s'omonima provintzia e de sa Campania. Cun 963.522 bividores est sa terza tzitade italiana prus populada. +Sa tzitade de Napoli est situata subra su mare in su zentru de s'omonimu golfo, intre su Vesuvio e s'area de sos Campi Flegrei. Pro su patrimoniu artisticu e arkitetonicu mannu est tuteladu dae s'UNESCO, difatis dae su 1995 su zentru istoricu de Napoli est istadu cunsiderau patrimoniu mundiale de s'umanidade. + +Sant'Ambrosu de Milanu: +Aurelio Ambrogio, menzus connoschidu che Sant'Ambrosu (Treviri, 334/339 – Milanu, 4 abrile 397), santu e dotore de sa creja catòlica. +Biografia. +Est nàschidu a Treviri in Germania inue su babbu fut prefettu de su pretoriu. Pitzinnu torrat a Roma e inoghe benit educadu. Creschinde istudiat su gregu e lu possedit a sa perfetzione. Diventat cossizeri de su prefettu po su nord Italia e arrivat a Milanu. In tzitade bi fut unu numeru mannu de arianos, cristianos ereticos, e-i su Piscamu de Milanu fut de tendentzias arianas. Cando custu morit no si resessit de nominare unu sutzessore. Sa zente bidet in Ambrogiu s'omine adattu, ma Ambrosu est solu unu catecumenu, no est mancu battijadu! +Retzit su battijimu e a poi de otto dies benit cunsacradu Piscamu de Milanu (7 de nadale 374). Est istadu unu piscamu de sos mannos de s'istoria de sa creja cattolica. Sos tempos funt agitados meda. At devidu difendere sa fide cristiana cattolica contra a sos arianos e contra paganos potentes comente Simmacu, senadore e prefettu de Roma. At devidu cumbattere contra nemigos diffitziles comente sa mama de s'Imperadore, Giustina, una ariana fanatica. De mentuare su rapportu de Ambrosu cun Teodosiu imperadore cristianu de Oriente, chi aiat permissu una istrage a Tessalonica (in Grecia) cun 7 miza mortos. Ambrosu li iscriet una littera invitendelu a faghere penitentzia, e po custu motivu li ordinat de no intrare in creja, né partetzipare a sas tzelebratziones in creja. S'imperadore, a Milanu, cheriat intrare in creja e Ambrogiu l'at affrontadu a sa janna de sa creja, e s'imperadore at devidu tzedere. +Santu Ambrosu est istadu importante po sa cunversione de Austinu Aureliu, chi in su 387 retzidi su battijimu propiu dae Ambrosu a Milanu e diventat sant'Austinu un ateru mannu po s' istoria de sa creja. Ambrosu est unu de sos battoro Padres de sa Creja latina, e Duttore. Est mortu a Milanu su 4 de abrile 397. +Sa festa sua su 7 de nadale. +Òberas. +At iscritu meda: + +Oberon (librugame): +Oberon ("The World of Lone Wolf") est una serie de cuattrus librusgames, criaus de Joe Dever e Ian Page, ambientaus in su proppiu mundu de Lupo Solitario, su Magnamund. + +Zagor: +Zagor est unu personaggiu de is fumettus criau in su 1961 dae Sergio Bonelli, e graficamenti dae Gallieno Ferri. + +Mister No: +Mister No est unu personàgiu de is fumettus, protagonista de sa sèrie chi portat custu nòmini e totu, publicada in Itàlia dae Sergio Bonelli Editore. Nascit in su 1975 dae sa fantasia de Sergio Bonelli. +Mister No est stetiu unu sordau statunitensi e su nòmini beru est "Jerry Drake". Est andau in Amazzonia poita ca fiat grisau de sa segunda gherra mundiali. +Su traballu suu est pilota de piper. + +Ermete Trismegisto: +Ermete Trismegisto o Mercurio Termassimo bolit narri "Ermes tres bortas mera mannu" e benit dae su gregu "Ερμης ο Τρισμεγιστος". In s'atmosfera sincretiga de s’Imperu arromanu, a su deu Ermes fiat stètiu donau cumenti epitetu su nòmini gregu de su deu egìtziu Thot. Totus is duus fiant deus de s'iscrittura e de sa magia. Segundu Athanasius Kircher "Is àrabus ddu tzerrianta "Idris", dae s'ebraicu "Hadores"(...), is fenìcius (...) "Tauto", is egìtzius (...) "Thot" ma ddu tzerrianta puru "Ptha" e is gregus Ermete Trismegisto" (Obeliscus Pamphilius:91) + +Austinu de Ippona: +Austinu de Ippona, jamadu erroneamente "Aurelius" in su medioevo, est connòschidu comente Sant'Austinu, (latinu: "Augustinus Hipponensis"). +Fizu de una cristiana, Mònica, e de unu paganu, Patrìtziu. De cultura latina. A Cartàgine istùdiat retòrica. Insegnante de retorica a Tagaste, Cartagine e Roma. In gioventude s'est avvicinadu a sa dottrina de sos manicheos, chi a poi hat refiutada. Su 384 est a Milanu insegnante de retorica. Inoghe connoschet Ambrosu, piscamu de Milanu. Austinu no est ancora cristianu. Sas preigas de su piscamu e sa lettura de oberas neoplatonicas l'agiuant a si cunvertire, e retzit su batijimu su 387 dae Ambrosu. Partit po s' Àfrica. Tzelebres sos arrejonos cun sa mama, Monica, a Ostia, prima de partire. Diventat predi su 391 e comintzt a preigare cun sutzessu; su 395 est cunsacradu piscamu de Ippona. Elocuente, de cultura manna, s'est dedicadu a cumbàtere sas dotrinas erèticas de manicheos, donatistas, pelagianos. At partetzipadu a divescios Concilios e sinodos, e sempre est istadu unu faru de dotrina. Sos Vandalos aiant occupadu su nord Àfrica e si funt avicinende a Ippona. Est istadu Piscamu po 35 annos. Morit a Ippona su 28 de austu de su 430. +Dutore de sa Creja, e unu de sos Padres de sa Creja latina. Sa festa sua su 28 de austu. +Unu de sos pensadores pius mannos. +Est diffitzile faghere s'elencu de sos iscrittos suos. Unu incompletu: +Sos iscrittos de Austinu sunt istados regoltos in 11 vol. in -fol., dae sos Benedettinos de Saint Germain a Parigi in su 1700. + +Caselle Landi: +Caselle Landi est unu comunu italianu de 1.765 bividoris de sa Meria o Provìntzia de Lodi, postu in su "Lodigianu Basciu" a manca de su Po. +Acàpius de foras. + + +Basiliu de Cesarea: +Basiliu de Cesarea (o Basile) nadu "su Mannu", (in gregu: Βασίλειος ο Μέγας; Cesarea in Cappadocia, 329 – Cesarea in Cappadocia, 1° bennalzu 379), est istadu unu piscamu gregu, Dutore de sa Creja e veneradu comente santu. +Est naschidu a Cesarea in Cappadocia (in s'Asia Minore, sa Turkia de oe) s'annu 329, dae una famìlia cristiana esemplare. At istudiadu gramàtica e lìteras a Cesarea, Costantinopoli e Atene. Inoghe at incontradu unu amigu, e amigos sunt istados po tata sa vida, Gregoriu de Natziantzu. Torradu a Cesarea istudiat cun meda impignu sa Bibbia. Si retirat in unu logu solitariu ma meda bellu, e fundat unu monasteriu. Basiliu cun unu frade sou e àteros amigos vivet in una comunidade religiosa cun sas regulas chi at iscritu isse. Ordinadu predi e poi piscamu de Cesarea, at guvernadu po 10 annos. Sos discursos e-i sas preigas de Santu Basiliu sunt bellas meda, po sos contenudos, s'istile e-i sa limba. Po so poberos e sos istranieros at fattu una ispetzia de ispidale, e cun buttegas po trabagliare, e abeltu iscolas. At devidu lottare contra a sos arianos chi funt meda e potentes. At iscritu un "Exameron", ispiegatzione subra su liberu de sa Genesi. Unu tratadu subra sa fide. Sas Regulas monasticas, chi sunt a sa base de su monachesimu orientale. Dutore, e unu de sos Padres de sa Creja orientale. Est mortu in su 379. +Sa festa est su 2 de bennalzu + +Anna Magnani: +Anna Magnani (Roma, 7 martu 1908 – Roma, 26 cabidanni 1973) est istada un'attrice teatrale e cinematografica italiana. +In su 1956 aiat binchidu s'Oscar comente e mezus attrice cun su film "La rosa tatuata" ("Sa rosa tatuada"). + +Premiu Oscar: +Is Academy Awards, prus connotos cun su nùmene Premiu Oscar, sunt presentados ogni annu dae s'americana Academy of Motion Picture Arts and Sciences (AMPAS) comente reconnoschimentu pro meritos de professionalidade manna me s'indùstria tzinematografica, cumpresos registas, atores, etc. +Sa primu tzerimònia est istada fata su 16 de maju de su 1929, in Hollywood, California. + +Azerbaigián: +Sa Repùbrica de s'Azerbaigián (in limba azera Azərbaycan Respublikası) est una natzioni chi s'estendit in sa cadena de is mòntis de su Càucaso. Sa capitali sua est Baku. Est arriccu mera de petròliu. +Mancai siat una repùbrica làica, sa prus parti de sa popolatzioni sighit sa religioni de s'Islam. Est sa natzioni prus manna de su Càucasu pro popolatzioni e mannària. S'Azerbaigián est unu de is fundadoris de sa Comunidadi de Istàdus Indipendentis e fait parti de su Cunsillu Europeu dae su 2001. +Geografia. +Geograficamenti, s'Azèrbaigian s'estendit in dus terras mannas: s'Europa in sa parti setentrionali e s'Asia in cudda meridionali, ma est considerau un istàdu europeu. +Cunfinat a setentrioni cun sa Rùssia, a otzidenti cun sa Geòrgia e cun s'Armènia, a meridioni cun s'Iran e a orienti cun su mari Càspiu; s'"exclave" de sa Repùbrica Autònoma de su Nakhchivan cunfinat cun s'Armènia a settentrioni e s'Iran e sa Turchia a meridioni. +Istòria. +Istoricamenti s'Azerbaigián est stètiu parti de s'Unioni Soviètica de su 1919 (candu est stètiu conchistau de s'armada arrùbia) a su 1991, candu est stètia dichiaràda s'indipendèntzia in pàris cun is àtrus istàtos de su Càucaso. +Tocat a nàrriri ca sa popolatzioni chi si considerat azera est mera prus numerosa de sa popolatzioni chi bivit in sa Repùbrica: sa prus parti de is azeros bivint in Iran, àteros bivint in Turchia, custu poita istoricamenti s'Azerbaigián est stètiu meda prus mannu de su chi est oi, ma est stètiu conchistau e divìdiu intra a sos invasòres. Pro custa arrexoni, sa limba azèra podit èssiri scrita in tres diferentis maneras: cun s'alfabetu latinu, cun s'alfabetu aràbu e cun s'alfabetu cirillicu. S'iscritura cun s'alfabetu aràbu est mera adoperara dae is azèrus iranianus e s'iscritura cirillica est stètia adoperada in is annus de "russificatzioni" candu s'Azerbaigián faiat parti de s'Uniòni Soviètica: oi in dì, perou, su guvernu de sa Repùbrica de s'Azerbaigián est circhendi de promòviri s'ùmperu de s'alfeabetu latinu pro s'acostiari a s'Otzidente e a sa Turchia, considerada una ispètzie de "sorri manna" dae s'istadu azeru prus piticcu e nou. +In is primus annus de s'indipendèntzia c'est stètia una gherra intra s'Azerbaigián e s'Armènia pro is logus de su Nagorno-Karabak ca funt ancora controllaus dae is fortzas armadas de s'Armènia: est de su 1994 ca is resolutzònis de s'ONU pro su ritiru de is fortzas de ocupatzioni Armènas no funti arrispetadas. +Economia. +Sa prus parti de is esportatzionis funt de petròliu: dae su 1997 fintzas a oi, s'estratzioni de custu combustìbili est aumentada costantementi. Nci funt crèscidas in s'estratzioni de ferru, sali, rame e prumu puru.Is bias de comunicatzioni e s'indùstria de s'estratzioni, perou, funt insufitzentis. Su PIL est aumentau de su 7,4% in su 1999, de su 11,4% in su 2000 e de su 9,9% in su 2001. + +Repùblica de Matzedònia: +Sa Repùbrica de Matzedònia (in limba matzèdone "Република Македониjа", "Republika Makedonija") est unu istadu de sa penìsula de is Balcànus. Cunfinat a setentrioni cun sa Sèrbia e su Kosovo, a orienti cun sa Bulgaria a meridioni cun sa Grèghia e a otzidenti cun s'Albania. Sa capitali est Skopje. +Fintzas a su 1993 faiat parti de sa "Federatzioni de Iugoslàvia": fiat s'istadu prus meridionali e mancai prus pòburu de sa federatzioni. +Sa Repùbrica de Matzedònia est arreconnota dae sa prus parti de is istàdus de su mundu, ma in tempus coladus at tentu problemas pro su nòmini chi aiat sçobedau. Matzedònia defati est su nòmini de una regioni de sa Grèghia puru, chi at protestau in s'ONU poita no boliat chi sa Repùbrica noa teniat cuddu matessi nòmini. Ufitzialmenti oi in di su nòmini est ""Repùbrica ex-Iugoslava de Matzedònia"" e at dèpiu puru cambiai sa bandera: sa chi teniat a su momentu de s'indipendèntzia teniat unu Soli de Verghina, sìmbolu de sempri cullegau a s'antigu Imperu Matzèdone, mescamenti a su rei Filippu, babbu de Alessandru su Mannu. Pustis de is protèstas de sa Grèghia, sa bandera noa tenit unu soli giallu in campu arrùbiu chi regòrdat su Soli de Verghina, ma no porit essi cuntestàu de nisçunus. +Sa limba matzèdone assimilla a su bùlgaru ma tenit influèntzias de su serbu puru, e sa sigunda limba foeddara in Matzedònia est s'albanesu. +Retzentementi nci funt stètius disòrdines in sa popolatzioni de etnia albanesa chi pustis de sa gherra in Kosovo est aumentara de nùmeru (imoi funt su 43% de sa popolatzioni totali poita ca ddui funt medas afitianaus) e bolit prus autonomia. In is pròssimus annus est possìbili chi sa Repùbrica de Matzedònia potzat intrai in s'Uniòni Europea. + +Severinu Boeziu: +Boeziu (Aniciu, Manliu, Torquatu, Severinu), est naschidu a Roma su 470 dae familia nobile. Fu ministru de Teodoricu re de sos Ostrogotos e sou cossizeri. Cortigianos invidiosos l'ant accusadu cun literas faltzas de tradimentu e po custu arrestadu e serradu in carcere e fattu morrere in mesu a torturas in su 523. Fut omine istruidu meda in varios campos, spetzialmente in filosofia, ma puru in teologia e at impreadu sas connoschentizas suas po difendere sa fide cristiana catolica contra a sas eresias de Ariu, de Nestoriu e de Eutiche. At iscrittu liberos de teologia (De Trinitate, De hebdomadibus e ateros). At iscrittu commentarios a sa Logica de Aristotele e a s'Isagoge de Porfiriu. Commentarios chi sunt istados a sa base de sos istudios de logica in su Mediu Evu. In carcere at iscrittu su liberu chi l'at resu famadu: De consolatione philosophiae (523). Est istadu s'autore de su manuale de teoria musicale "De institutione musica" chi est istadu de grande influentzia pro sa cultura medievale. + +Marcello Melis: +Marcello Melis (Cagliari, 16 austu 1939 – Parigi, 5 santuaine 1994) est istadu unu contrabbassista e composidore de jazz. + +Brigida de Isvètzia: +Brigida de Isvetzia, (Finsta, 3 làmpadas 1303 – Roma, 23 trìulas 1373) est istada una religiosa proclamada santa dae paba Bonifacio IX in su 1391. +Biografia. +De familia principesca, est naschida in su 1302. Mistica manna e devota de sa passione de Gesùs Cristu. S'est isposada giovana meda e at tentu 8 fizos chi at educadu in sa fide e in sa vida cristiana. Mortu su maridu, unu sant'omine, s'est dada a una vida austera e de penitentzia. At fundadu a Wastein unu cunventu e un ordine religiosu de feminas, nadu de su Santìssimu Sarvadore, inue issa at vividu po duos annos. Po 24 annos est istada a Roma, inue at fundadu una domo po sos istudentes e pellegrinos isvedeses. At fatu unu pellegrinagiu a Gerusalemme e nd'est torrada malaida. S'est impignada meda po su rientru de su Paba dae Avignone a Roma. +Est morta su 23 de trìulas de su 1373. Proclamada santa su 7 de santuaine 1391. Sa festa sua est su 23 de trìulas. + +Ettore Petrolini: +Ettore Petrolini (Roma, 13 ennarzu 1884 – 29 làmpadas 1936) est istadu un'attore e unu drammaturgu italianu, attore ipecializzadu in su genere comicu, autore de diversas cantones, poesias e personaggios. Est cunsideradu una de sas figuras printzipales de su teatro di varietà, la rivista e s'avanspettacolo. +Est ammentadu pro aer fattu sas beffes a sa dittadura, a su re e a Mussolini matessi. +In su teatru italianu est una figura imprenscindibile diffatis medas l'ana leadu comente e modellu, in mesu ai cussos siguramente b'est Gigi Proietti. +Sa vida. +In su 1907 in Genova, Ettore Petrolini e Ines Colapietro aian fattu unu cuntrattu pro una tournée in Sudamerica. Sa coppia si fit esibida in sos teatros e caffè-concerto in Argentina, Uruguay e Brasile. Petrolini bi fit torradu finas in su 1909 e in su 1911-1912, andende finas in Messico e a Cuba. E ancora in sos annos 1920 cando aiat isperimentadu su teatru futurista. In su 1921, fit torradu +in Italia de improvvisu, umpare a una bellerina giovana meda de cui issu si fit innamoradu, una zerta Elma Fernandez (chi in arte si faghiat jamare Elma Criner o Elma Krimer). Su babbu de Elma aiat denunziadu sa copia ma a sa fine, bidende sas intentziones de Petrolini, los aiat perdonados. Issos duos si fin poi cojuados in su 1932 cun ritu tzivile e in su 1936 cun ritu religiosu. +Sa produtzione artistiga. +Sas cantones. +Sas cantones de Petrolini faghian parte integrante de su teatro sou. Medas de sos personaggios suos cantana cantones e filastroccas. +Medas de sas cantones suas sun istadas incisas in discu e ana appidu grande successo. Una de sas pius famosas fit una cantoine de su 1926, intitulada Una gita a li castelli iscritta dae Franco Silvestri ma incisa dae Petrolini. Ma sa cantone sua pius nota est Tanto pe' cantà, cun sas peraulas de Alberto Simeoni, chi Petrolini aiat incisu in su 1932; cantone ripresa dae sa mazore parte de sos aristats pius importantes de Roma, tipu: Alvaro Amici, Gigi Proietti, Gabriella Ferri e pius de totu Nino Manfredi, chi cun custa cantone aiat appidu una fortuna manna. +Su matessi si podet narrer de Gastone chi est istada replicada dae medas artistas cumpresu Alberto Sordi. + +Norman Jewison: +Norman Frederick Jewison, (Toronto 21 Triulas 1926) est unu regista, attore e produttore cinematograficu canadesu chi est istadu su chi aiat fundadu su Canadian Film Centre. +Films suos chi non si poden immentigare:La calda notte dell'ispettore Tibbs, Jesus Christ Superstar e Rollerball. +Filmografia. +Comente e regista: + +Albania: +S'Albania (, chi bolit nàrrere ""Paesi de is Àquilas"") est unu istadu de sa penìsola de sos Balcànos. Sa capitale sua est Tirana. +Cunfinat a setentrione cun su Montinieddu, a oriente cun su Kosovo e sa Matzedònia, a meridione cun sa Grèghia e a otzidente tenit su Mare Adriàticu. +Istòria. +Pustis de unu perìodu de indipendèntzia cun sos Illìrios, sa regione de s'atuale Albania est istadu conchistada dae s'Imperu Romanu. Dae custu momentu no at prus tentu indipendèntzia fintzas a su 1912 candu est nàschida sa Repùblica de Albania de su chi fiat s'Imperu Otomanu. +In casi duamilla annos, sa regione est istadu dominada dae sos romanos, sos bizantinos e sos turcos. +Cun su declinu de s'Imperu Ottumanu, s'Albania est diventada indipendente comente Repùblica ma sùbitu pustis su generale Ahmet Zogu s'est dichiaradu rei e arit trasformadu sa repùblica in unu regnu. +S'indipendèntzia albanesa est durada pro pagu tempus, poita in su 1924 s'Itàlia fascista arit dichiarau su "protetorau" in pitz'e sa pitica repùblica balcànica (chi fiat "de facto" un'ocupatzione) e in sa segunda gherra mundiale (1939) d'arit ocupada cumpletamente. +Pustis de sa segunda gherra mundiale, s'Albania est diventada una Repùblica Sotzialista de imprenta soviètica, peroe nch'est essida dae su Patu de Barsàvia in su 1961 no cumpartzende sa lìnia contraistalinista de s'Unione Soviètiga, e posteriormente s'est acurtziada de sa politica Tzinèsa. Su rezìmene comunista fiat meda tostu: sa pobuladura fiat privada de sas liberdades prus elementales, sena perunu deretu de ispressare sas opiniones suas, botare e biazare. Sa currespondèntzia cun logu istranzu fiat rigurosamente proibida, e finas s'interna fiat sutaposta a cuntrollos rìzidos, non b'aiat nemancu cassitas de sos curreos e onzi lìtera cheriat bida dae sa polima pro esser aproada e imbiada. +In is primus anu '90, cun sa disgregatziòni de su mundu sovièticu, in Albania puru nch'est ruta sa ditadura e est mudada sa polìtica econòmica, oberendisì a su mercadu mundiale. +Economia. +Sa ditadura comunista aiat destruìdu s'economia e, cun s'agabu de sa ditadura e s'abertura de sas làcanas, unu numeru elevadu meda de arbanesos at dassadu su paìsu, mescamente pro s'Itàlia e sa Grètzia. S'Arbania sighit a esser unu paìsu poberu, peroe est democràtigu e s'economia sua est creschende. + +Enrico Berlinguer: +Enrico Berlinguer (Tàtari, 25 de maiu 1922 – Padova, 11 làmpadas 1984) est istadu unu politicu italianu. Est istadu segretariu de su PCI dae su 1972 finas a sa morte. Est istadu unu leader politicu nobile. + +Albert Richter: +Albert Richter (Colonia 14 de Santuaine 1912 - Lörrach 2 de Ennarzu 1940) fut unu ciclista tedescu. Est istadu unu de sos pius fortes curridores in pista in sos annos 20-30. +Fit istadu 7 ortas campione de velocidade de sa Germània, s'allenadore sou fit Ernst Berliner chi fit devidu emigrare da poi de s'intrada de sos nazistas. Opposidore de su nazismu, Richter no renonziat a s'allenadore sou ebreu, si rifiutat de faghe' su saludu nazista e de si ponner sa maglietta cun sa svastica. +Su velodromo de Colonia est intitoladu a issu. + +Paba Callistu I: +Callistu I, (... – 222) paba, santu e màrtire. +Biografia. +Fortzis est istadu unu ischiavu, e a poi fut fatu diàconu dae Paba Zefirinu (199-217). Comente diàconu at tentu contu de su campusantu de sa Via Appia. Callistu, est diventadu Paba su 218, at organizadu sos camposantos de Roma, sas catacumbas inue beniant sepultados sos martires de sas persecutziones e ateros cristianos, e su campusantu de sa via Appia fut connotu comente su Coemeterium Callisti. In su 1800 custu campusantu est istadu esploradu e bogadu a pizu dae s'archeologu Giuanne Batista de Rossi e indicadu comente sas Catacumbas de Santu Callistu. Callistu at devidu cumbatere eresias contra sa Trinidade cristiana. Est istadu unu Pastore cumprensivu. Unu parte de su cleru l'at oppostu unu Antipaba, su primu. Est mortu su 222. Est veneradu comente martire, e sa festa sua est su 14 de santuaine. + +Wim Wenders: +Wim Wenders, (Ernst Wilhelm Wenders) (Düsseldorf, 14 austu 1945), est unu regista, isceneggiadore e produttore cinematograficu tedescu. + +Alice in den Städten: +Alice in den Städten in italianu Alice nelle città (puru si su film non est istadu mai doppiadu) est unu film de su 1974 direttu dae Wim Wenders. +Filmadu in bianco e nero, est su primu film de sa "trilogia de s'istrada" chi cumprendiat puru sos films "Falsche Bewegung" (Falso movimento) (1975) e "Im Lauf der Zeit" (In su passare de su tempus)(1976). +Sa trama. +Philippe Winter est unu giornalista tedescu, chi fit andadu in sos Istados Unidos pro battor chidas pro isciere unu articulu subra su paesaggiu americanu. Una olta in cue pero aiad appidu problemas de identidade, tando invetzes de iscriere at leadu chentinarias de fotografias cun d'una Polaroid. +A unu zertu puntu tevet drientrare in Germània pruite at finidu su inari. In s'aereoporto de New York, connoschede una femina, Lisa, e sa fiza Alice, de noe annos. Non b'at pius bolos pro sa Germania e tando dezidini de aisettare umpàre. Su manzanu poi, intantu, Lisa est iparida, lassende solu unu bigliettinu preguntende a Philipp de accumpagnare Alice à Amsterdam inue issa pensat chi l'ad a raggiungher dai gue a calchi die. +Arrividos à Amsterdam, Philipp e Alice aisettan in debadas a Lisa. Tando dezidini de partire pro chircare sos nonnos de Alice chi abitana a Wuppertal in Germania, segundu su chi s'ammentaiada Alice. Sigomente sa pizinna non s'ammentaiat su nomene de sa nonna continuan a chircare cun s'unicu ajudu de una foto de sa domo. Intantu girende girende connoschene una femina chi passat una notte cun Philippe. +Iscoragiados dae su vanu chircare, e sigomente Philippe non podet pius baliare su carattere meda forte de sa pizinna, la lassada ind'una istazione de polizia. Ma sa pizinna resessidi a fuire e acciappat torra a Philippe chi azzetat de continuare a chircare sa famiglia de Alice. A sa fine tottu si risolvat positivamente. + +Antonio Maria Zaccaria: +Biografia. +Antonio Maria Zaccaria fiara nasciu de una familla nobili de Genova. Po mori ca su babbu fiara mortu chizi, fia stettiu educau de sa mamma, Antonietta Pescaroli. +Su cultu. +Est stettiu subitu venerau cumenti biau. Su 27 maju 1897 est stettiu canonizzau de Leone XIII. + +Caderina de Siena: +Caderina de Siena, (Siena, 25 martzu 1347 – 29 abrile 1380) est istada una mìstica italiana. Est istada proclamada santa dae paba Pio II in su 1461. Su paba Pio XII l'at proclamada "Patrona d'Itàlia" umpare a Santu Frantziscu (18 de làmpadas 1938), e paba Pàulu VI l'at dadu su tìtulu de Dutore de sa Creja (su 4 de santugaine 1970). +Biografia. +Caderina Benincasa, fiza de unu tintore, est nàschida in Siena su 1347 in una famìlia cristiana. In su 1365, a degheotu annos intrat in su "Tertzu Ordine de Santu Dominigu". Fut una mìstica e contemplativa, ma puru una femina ativa. Piena de atentzines po sos poberos e-i sos malaidos. At fatu meda po sa paghe tra persones, tra famìlias e tzitades , e po sa riforma de sa Creja. S'est ocupada meda de sa cunversiones de sos peccadores. Est andada a Avignone, cun messagios de paghe e po esortare su Paba (Gregoriu XI) a torrare a sa sede de Roma. +Est morta a Roma su 29 de abrile 1380 a solu 33 annos. +Iscritos. +De Santa Caderina amos iscritos in forma de dialogo ("Dialogo della Divina Provvidenza", 1378), e 374 lìteras iscritas cun limbazu forte e coloridu. + +Lìngua turca: +Su turcu (nomini in sa lingua sua Türkçe o Türk dili, Türkiye Türkçesi) fairi parti de su gruppu linguistigu de is linguas turcas, cun 77 milionis de madrelingua in Turkia, a Tzipru e in tottu su mundu. + +Lìnguas turcas: +Is lingua turcas, o "turcicas" funti una famiglia linguistica de trinta linguas circa, fueddaras in un'area chi bandara de s'Europa orientali a sa Siberia e sa Tzina occidentali du una comunitari de 140 milionis de madrelinguas, e dexinas de milionis de fueddaroris cumenti segunda lingua. La lingua turca cun prus fueddaroris est su turcu, lingua uffitziali de sa Turkia. +Sa famiglia de is linguas turcas manifestara armonia vocalica, e est cumposta de linguas agglutinantis, mentris sa struttura de sa frasi est de tipu SOV. + +Antoni de Padova: +Sant'Antoni de Padova, (in portughesu Santo António de Lisboa), nàschidu Fernando Martim de Bulhões e Taveira Azevedo, (Lisbona, 15 austu 1195 – Padova, 13 làmpadas 1231) est istadu unu frantzescanu portoghesu. +Biografia. +Est naschidu in Lisbona su 1195. Su nòmene sou fut Fernando. A sos 15 annos est retzidu in unu cunventu de Canonigos de santu Austinu. Inoghe s'est formadu, at istudiadu. Giovanu fut amantiosu de su silèntziu e de sa vida cuntemplativa e de preghiera. Madurat d'idea de si fàghere frantziscanu, po poder andare a preigare su vangelu in Àfrica, comente chimbe martires frantziscanos de sos cales ant atidu sas relichias a Coimbra inue Fernando viviat. +Intrat in sa famìlia frantziscana su 1221 e leat su nòmene de Antoni. Partit po s'Àfrica, ma una temporada mala e bentos furiosos ispinghent sa nave in Sitzìlia. Dae inoghe partit po Assisi po su Capitulu Generale de sa Portziuncola, inue connoschet Santu Frantziscu. Una die, po casu, li pedint de preigare a una reunione de religiosos, e cun ispantu mannu, preigat dende proa de una captzidade manna. +At insegnadu teologia a Bologna, Tolosa, Montpellier e Padova. In totue fut unu apretziadu preigadore. A poi de sa morte de Santu Frantziscu, s'Òrdine fut in arriscu de cambiare meda allontanendesi dae sa trassas de Frantziscu, suta Frade Elia, Superiore Generale. Frade Antoni non fut de accordu e po bi ponner remediu andat a Roma a faeddare cun su paba Gregoriu IX. +Antoni distrutu dae sa maladia e dae sa fadiga, morit su 13 de làmpadas 1231, a 36 annos. In Padova ant fraigadu una creja magnifica po “su santu”. Sant'Antoni est unu de sos santos pius connottos e pius venerados. +Proclamadu Dutore de sa Creja dae Pio XII (1946). Sa festa, su 13 de làmpadas. + +Antoni abate: +Sant'Antoni abate (Qumans, acanta 251 – desertu de sa Tebaide, 17 ghennàrgiu 357), fiat unu eremita egitzianu, est cunsideradu su fundadore de su monachèsimu cristianu e su primu de sos abates. +Biografia. +Nàschidu in sa biddighedda de Coma in s'altu Egitu, in una famìlia cristiana chi at pensadu a sa educatzione sua. Est rimastu orfanu a mancu de vinti annos cun una sorre pius minore. Una die in creja intendet legere: «"Si cheres essere perfetu, bae, bende su chi asa e dalu a sos poberos a poi beni e sighimì"»(Mt 19,21). Custu invitu Antoni lu intendet rivoltu propiu a isse, e lassat totu po sighire a Cristos in una vida austera e solitaria in su desertu, occupende su tempu in preghiera, lettura e trabagliu cun sas manos. Creschiat su numeru de cuddos chi cheriant vivere suta sa guida sua. A poi de paritzos annos de vida de eremida, in su 305 fundat unu monasteriu a Phaiun. +Cando iscopiat sa persecutzione de Massiminu contra a sos cristianos, Antoni andat a Alessàndria po incuraggiare sos chi funt persighidos e arrestados po sa fide cristiana. Finida sa perzecutzione si che torrat a su logu in cue aiat fundadu sos monasterios, inue bi funt mizas de monacos, e meda fint eremidas. Po disizu de una vida solitaria pius austera ancora si ch'est andadu in su desertu a est de su Mar Ruju, e viviat in una tzella minoredda. In su 355 torrat a Alessàndria e collaborat cun santu Atanasiu a cumbattere sos Arianos. Sant'Atanasiu at iscritu unu vida de Antoni. +Antoni morit a pius de chent'annos , su 17 de bennalzu 356. Est cunsideradu su fundadore de su monachesimu cristianu. Ma no paret chi eppat iscritu una Regula, ma literas meda po guidare sos monacos. Est veneradu comente su protetore de sos animales. Sa festa su 17 de bennalzu. + +Carlo Borromeo: +Carlo Borromeo (Arona, 2 santugaine 1538 – Milano, 3 santandria 1584) est istadu unu cardinale e pìscamu de Milano. Est istadu canonizadu in su 1610 dae paba Paolo V. +Biografia. +Nàschidu ad Arona su 2 de santu aine 1538 in una famìlia nòbile e cristiana. Su babbu fut su conte Giberto Borromeno e sa mama Margherita de' Medici, sorre de su paba Pio IV. Istudiat diritu civile e canonicu in s'Universidade de Pavia. Fu fatu cardinale a 22 annos cun ingarrigos importantes a Roma. Fut unu de sos primos pìscamos ad acoglìre sas riformas de su Conciliu de Trento in sa diotzesi sua. Propriu issu aiat dadu impulsu a sa pubblicatzione de unu elenco de liberos de censurare ("Indice tridentino" o "Index librorum prohibitorum a Summo Pontifice"). S'elenco fit istadu emanadu poi 'e sas conclusiones de su Concilio di Trento de su 1564, sutta su Paba Pio IV. Fut omine austeru meda, de preghiera e penitèntzia; fut pòberu e s'est ocupadu meda de sos pòberos. At curadu sa formatzione de sos predis aberinde seminàrios, e iscolas gratis po sa gioventude. At visitadu pius bortas sa diotzesi, isterrida meda, chirchende de irraighinare sos abusos e preighende isse e totu a su populu, a sos pitzinnos, a sos malàidos. Durante sa peste chi at colpadu Milano (1576-77) in ogni modu at agiudadu sa popolatzione. +Est mortu a 46 annos, a poi de 24 annos de vida intensa comente piscamu, su 3 de sant'Andria 1584. +Su Paba Paulu V l'at proclamadu Santu su 1 de sant'Andria de 1610. +Sa festa, su 4 de sant'Andria. +Sa persecutzione de sos ereticos. +Finas si sas Dietas de Ilanz de su 1524 e de su 1526 aiana proclamadu sa libertade de cultu in sa Repubblica delle Tre Leghe in Isvìtzera, Borromeo aiat cumbattidu contra a su protestantesimu in sas baddes isvitzeras, imponende rigidamente sos printzipios istabilidos in su Concilio di Trento. In sa visita pastorale chi issu aiat fattu in Val Mesolcina in Isvìtzera aiat fattu arrestare pro istregoneria una chentinaria 'e persones, poi de sas torturas guasi tottu aian lassadu sa fede protestante pro si salvare sa vida, 10 fèminas e su prevosto fini istados invece cundennados a su rogo ue che finis istados bettados in su fogu a conca in giòsso. + +Limba sòraba de susu: +Sa limba sòraba de susu o lusatzianu de susu ("Hornjoserbšćina") est una limba de minoria fueddada in sa provìntzia istòrica de sa Lusàtzia de susu (oi est una parti de sa Sassònia). Est una de is duas bariantis de is limbas sòrabas chi faint parti de sa truma de limbas slavas otzidendalis. +Su sòrabu de susu benit fueddau dae unas 40.000 personas in Sassònia. Po custu su sòrabu est sa de tres limba de minoria in Germània. Su sòrabu benit imparau in is iscolas primàrias, tenit programas a sa televisioni e a sa ràdio. Medas funt is librus iscritus in sòrabu, cumpresa sa bibbia. + +Dolly Parton: +Dolly Rebecca Parton (Sevierville, Tennessee, USA 19 Bennarzu 1946) est una cantautora e atora americana connota meda me s'ambitu de sa musica country. +Pro tempus meda at collaboradu cun Kenny Rogers. + +Nomencladura binomiale: +In biologia sa nomencladura binomiale, o nomencladura binomia, est unu sistema formali po nomenari is ispètzias biventes. Si narat "binomiale" poita su nòmini sientìfigu de una ispètzia benit creau dae sa cumbinatzioni de dus nòminis: +Su primu fueddu (nòmini genèricu) cumintzat sèmpiri po lìtera manna, in càmbiu su segundu fueddu est iscritu in lìtera pitica; totu a-i dus fueddus andant iscritus in corsivu (po esempru "Homo sapiens"). +Candu sa gènia est istètia giai nomenada o candu atras ispètzias de sa matessi gènia funt giai istètias nomenadas, su nòmini genèricu si podit abreviari cun sa lìtera de cumintzu ("H. sapiens") ma non si podit omìtiri. + +Atatürk: +Mustafa Kemal Atatürk (Salonicco, 19 maiu 1881 – Istanbul, 10 santandria 1938) est istadu unu militare e politicu turcu, fit isse chi aiat fundadu e fit istadu primu presidente de sa Repubblica Turca (1923-1938). + +Santu Nigola de Bari: +Santu Nigola de Bari (Patara di Licia, 270 circa - Myra, 6 de nadale 343?), pìscamu de Myra in Licia (oe Demre, in s'Anatolia, Turchia), e' veneradu comente 'e santu dae sa Cheja cattoliga, dae sa Cheja ortodossa e finas dae àteras cufessiones cristianas. +Notu finas comente san "Nicola di Myra", "san Nicola Magno" est meda famadu finas pruite dae sa figura sua nde derivat su mitu de Santa Klaus (o Claus), connottu in Itàlia comente Babbo Natale. + +Nelson Mandela: +Nelson Rolihlahla Mandela (Qunu, 18 triulas 1918 – 5 nadale 2013) fue unu politigu sudafricanu, primu Presidente de su Sudàfrica, poi 'e sa fine de s'apartheid, elegidu cun eleziones demograticas, chi est istadu in garriga dae su 1994 a su 99 e Premiu Nobel pro sa Paghe. + +Peter Jennings: +Peter Charles Archibald Ewart Jennings, (Toronto, 29 de triulas 1938 – New York, 7 de Austu 2005) fit unu giornalista canadesu. Issu fit su presentadore televisivu de sa trasmissione de sa ABC World News Tonight dae su 1983 finas a sa morte in su in 2005. Ritiradu dae sos istudios cando fit ancora in su liceo fit diventadu unu de sos giornalistas pius importantes de sa televisione americana. + +Torres calcio: +Sa A.S.D. S.E.F Torres 1903 (connotta comente e Torres) este sa prima soziedade de pallone de Tàtari. Sos colores de sa maglia sunu ruju e blu. +Su campu inue jogat sa partidas este s'istadiu Vanni Sanna inue bistan finas a pius de 13.000 persones. +Sa Torres est istada fundada in su 1903 comente "Società di educazione fisica (S.E.F.) Torres" +Su 22 de lampadas de su 1967 sa soziedade at rezidu dae su CONI sa Stella d'oro al merito sportivo. + +Marcel Duchamp: +Marcel Duchamp (Blainville-Crevon, 28 triulas 1887 – Neuilly-sur-Seine, 2 santuaine 1968) est istadu unu artista, pittore, iscultore e giogadore de scacchi frantzesu, naturalizzadu istatunitense in su 1955. +Est istadu unu de sos artistas pius influentes de su XX seculu, in s'attividade sua aiat partecipadu a sas currentes de pittura fauvismo e de su cubismo, est istadu unu animadore de su dadaismu e de su surrealismo, est istadu unu de sos primos artistas concettuale, e su primu chi aiat utilizzadu su ready-made e s'assemblaggiu. + +Giuseppe Anedda: +Giuseppe Anedda (Cagliari, 1 de martu 1912 – Cagliari, 30 de trìulas 1997) est istadu unu sonadore de mandolino e unu musicista. + +Chet Baker: +Chesney Henry "Chet" Baker Jr. (Yale, Oklahoma, 23 de Nadale 1929 - Amsterdam, Logos Bascios 13 de maiu 1988), est istadu unu trumbetista, sonadore de flicorno e cantante de jazz americanu. Su numene sou in sos annos '50 fit unu de sos printzipales de su genere cool jazz e sa musica sua fit rilassante e malinconica. +Est mortu in su 1988 ruendende dae unu balcone de un'hotel. + +Clifford Brown: +Clifford Brown (Wilmington, Delaware, U.S.30 de santuaine 1930 - 26 lampadas 1956), connottu puru cun s'isunzu "Brownie," fit unu trumbetista de jazz e unu cumposidore americanu. Clifford Brown est mortu ind un incidente de machina, umpare a sa muzere e a su pianista de su gruppu Richie Powell (frade de Bud Powell), andende dae Filadelfia a Chicago. Est mortu appenas a 25 annos daboi de solu 4 annos de attividade de registraziones, eppuru at esercitadu una influenzia manna in meda trumbetistas comente Donald Byrd, Lee Morgan, Freddie Hubbard e Wynton Marsalis. + +Jazz standard: +Jazz standards sunu cussos cumponimentos musicales chi sunu meda connottos, sonados e interpretados dae sos mucistas de jazz e faghen parte de su repertoriu jazz. +Pro fagher calchi esempiu zitamus sas musicas de Miles Davis in su discu Kind of Blue, e sempre de Davis cantones comente "All Blues" e "So What", oburu "Impressions" de John Coltrane (1963) e "Maiden Voyage" de Herbie Hancock. Sunu de fentomare puru "Footprints" de Wayne Shorter e "Freedom Jazz Dance" de Eddie Harris. +Medas musicas de origine diversa sunu diventados standards, medas in s'ambitu de sa musica brtasiliana de sos primos annos 1960. Musica chi appartenian a su samba e Bossanova de João Gilberto, Antonio Carlos Jobim e Luiz Bonfá. De i custu genere como sun cussiderados standards "Manhã de Carnaval" , "Summer Samba", e meda cantones de Jobim comente "Desafinado", "The Girl from Ipanema" e "Corcovado". Dae custa ligadura tra sa musica brasiliana e cussa jazz est diventada standard puru una cantone italiana de Bruno Martino chi si narat Estate chi fit istada interpretada dae João Gilberto. + +Terra: +Sa terra est su praneta innui bivit fintzas s'umanidadi, su de tres in òrdini de distàntzia dae su Soli. Est su prus mannu de is pranetas terrestris de su sistema solari, siat po sa massa siat po su diàmetru. Est s'ùnicu corpu pranetàriu adatau a nci sustènniri sa vida, a su mancu intre cuddus connotus dae sa iscèntzia moderna. +Est istadu su primu praneta connotu che portadori de aba in totu a-is tres stadus (sòlidu, lìcuidu e gassosu) in su pillu suo, e su solu in s'Universu cun presèntzia de vida. +Tenit unu campu magnèticu, ca, paris cun d-una atmosfera cumposta po su prus dae azoto e ossìgenu, dd'amparat dae is radiatzionis noxidoras po sa vida; s'atmosfera funtzionat puru che iscudu contras is metèoras piticas faendi·ddas abruxiari po s'atritu prima chi potzant lòmpiri a su pillu de sa terra. +Sa formatzioni de sa Terra est datada po unus 4,57 miliardus e tenit feti unu satèlliti naturali, sa Luna, ca s'est formada intre 4,29 e 4,56 miliardus a oi. S'asse de rotatzioni de sa Terra est incrubau dae sa perpendicolare de su pranu de s'eclitica: po mori de custa incrubadura e de sa rivolutzione de sa Terra a giru de su Soli, ddui est s'arretroga de is istagionis. + +Praneta: +Unu praneta (de su Gregu antigu Aστήρ πλανήτης (astēr planētēs), o πλάνης Aστήρ (plánēs astēr), "istella che passillara") est unu corpu astronòmicu ca òrbitat a giru de un'istedda (ma chi non produat energia po mesu de fusione nucleare, ossiat non est issu etotu un'istedda), sa cali massa siat sufitzienti a ddi donari una forma sferoidali e sa cali fascia orbitali non tenet perunu corpu de mannesa cunfrontàbili o prus arta. +Is pranetas de su Sistema Solari funti (in ordini prus bixinu a su Soli): Mercuriu, Venere, sa Terra, Marte, Jove, Saturnu, Uranu e Nettunu. Su praneta nanu Plutoni fiara su nonu praneta de su Sistema Solari ma su 24 de Agustu 2006 s'Unioni astronomica internatzionali d'ari bogau de sa categoria di praneta po du bonni in sa categoria de is pranetas nanus. +A foras de su Sistema Solari ci funti medas pranetas extrasolaris e de onnia diri c'indi funti descobrendi medas prus. + +Istedda: +Un'istedda (o istella) est unu corpu astronòmicu chi brillat de luxi pròpia. In astronomia e astrofìsica su fueddu est a nàrriri unu sferoide luxenti (prus o mancu perfetu) de plasma (gas meda ionizau a temperaduras artas), ca ingènerat energia in su nùcleu suo cun processus de fusioni nucleari; custa energia est spaniada in s'ispàtziu comente undas eletromagnèticas e partixeddas elementaris (neutrinus), is calis formant su "bentu isteddari". +Isteddas podinti tenni unu o prus pranetas che girant intundu a custas commenti su Sistema Solari. S'istedda prus acanta de sa Terra est su Sole, mitza de grandu parti de s'energia de su praneta nostru. Is àteras isteddas, chentza de cunsiderare is supernovae, funt visibilis a de noti comente puntus luxentis, ca parint tremi·tremi po mori de is efetus distorsivus creaus dae s'atmosfera de sa Terra (efetu tzerriau "seeing"). + +Joe Diorio: +Est istadu unu de sos primos istruttores de su Guitar Institute of Technology . Diorio at publicadu medas liberos e videos de metodos pro sonare sa chiterra edd'est autore de 10 albums. + +Vincenzo Florio (senior): +Vincenzo Florio (Bagnara Calabra, 4 de abrile 1799 – Palermu, 11 cabidanni 1868) est istadu un'imprendidore e polìtigu italianu. +Biografia. +Emigradu dae pizzinnu a Palermu a ue su babbu Paulu chi aiat una bona attividade cummerciale, una orta fattu mannu aiat cominzadu cun successo diversas attividades industriales, e aiat fundadu in Marsala sas Cantine Florio pro sa produtzione de su inu Marsala. +In su 1840 in Palermu fit istada costituida sa "Anglo-Sicilian Sulphur Company Limited" una sotziedade tra Vincenzo Florio e sos inglesos Benjamin Ingham e Agostino Porry pro sa produtzione e sa cummercializzatzione de s'acidu solforicu e sos derivados de su sulfaru. +Sempre cun Ingham aiat fundadu sa sotziedade "Amministrazione dei pacchetti a vapore siciliani", chi in su 1841 aiat varadu sa nave a vapore "Palermo" po cullegare Palermo-Napoli. +In su 1862 fit istada frimmada sa cunventzione tra su governu italianu e sa Compagnia Florio navale pro su servitziu postale e cummerciale tra sa Sitzìlia e Napoli. +In cussos annos Vincenzo aiat leadu varias garrigas pubblicas e fit intradu in su cossizu de amministratzione de sa Banca Nazionale e fit istadu finas presidente de sa Camera 'e Commerciu de Palermo. +In su 1864 fit istadu numenadu senadore. + +Ignazio Florio (junior): +Ignazio Florio Junior (Palermu, 1 de cabidanni 1869 – Palermu, 19 de cabidanni 1957) est istadu un imprendidore italianu. Conottu comente Junior pro lu distinghe' dae su babbu Ignazio Florio, fit s'erede de una de sas pius mannas dinastìas imprenditoriales italianas de tando fundada dae su nonnu Vincenzo Florio senior a so primos de s'800. +Su babbu Ignaziu fit mortu cando issu aiat 21 annos e s'aiad appidu in eredidade unu patrimoniu enorme. Aiat giradu s'Europa e connoschiat diversas limbas istranzas e si fit riveladu dae subitu un ottimu affarista. Si fit cojuadu cun Franca Florio. + +Franca Florio: +Franca Florio, in s'anagrafe "Donna Franca Jacona della Motta dei baroni di San Giuliano" (Palermu, 27 de Nadale 1873 – Migliarino Pisano, 10 sant'andria 1950), fit discendente de una famiglia aristocratica sitziliana, est istada sa muzere de s'imprendidore palermitanu Ignazio Florio edd'est istada unu de sos personaggios pius notos e significativos de sa Belle époque internazionale; dae sos sizilianos fit jamada "Donna Franca" e "la regina di Sicilia". + +Pizzente Ferreri: +Santu Pizzente Ferreri (in ipagnolu Vicente Ferrer OP) (Valencia 1350 - 1419) fidi unu dominicanu ipagnolu, taumaturgu, preigadore, lógicu e filósofo. Est istadu proclamadu santu dae paba Callisto III in su 1455. + +Valencia: +Valencia este sa capitale e sa tzitade mazore de sa provintzia omónima. Est sa terza tzitade de s'Ispagna pro importantzia e populatzione cun 810.064 abitantes in sa tzitade e 1.738.690 abitantes in s'área metropolitana (INE 2008). Situada vivinu a su riu Turia, est istada fundada comente "Valentia Edetanorum" in s'annu 138 a. C., sende cónsule romanu Décimo Junio Bruto Galaico. + +Perez Prado: +Dámaso Pérez Prado (Matanzas, Cuba 11 de nadale 1916 – Ciudad de Mexico, 14 de cabidanni 1989), est isatdu unu musicista, cumponidore e direttore de orchestra cubanu de naskida e messicanu de adozione. Est connottu dae tottu comente su re de su Mambo. + +Mambo: +Mambo este unu tipu de mùsica e de ballu Cubanu. Sa peraula "mambo" (chi cheret narre' "arrejonada cun sos deos") nde derivat dae sa limba ki-kongo, chi fit faeddada dae sos ischiavos traportados a Cuba dae s'Africa centro-occidentale. +Sa prima fromma de su mambo est cussa, connotta cun su nomene danzon de ritmo nuevo, criada dae su musicista cubanu Orestes Lopez in su 1938. Ma in su 1948 su pianista Perez Prado, chi si fit trasferidu dae Cuba a su Messico in chirca de fortuna, ispirendesi a su souo de sas big band americanas at dadu famu mundiale a i custu ritmu nou. Diffattis cun s'orchestra sua aiat aceleradu su ritmu e, lassende a banda su flauto e i su violinu, aiat dadu pius ispaziu a sa sezione de sos ottones, in particulare sos sassofonos, aggiunghende sas percussiones cubanas. + +Arbatassa: +Arbatassa (italianu : Arbatax) est una bidda e unu portu de 5.000 bividoris de sa Provìntzia de s'Ogiastra, in Sardìnnia. Est una fratzione de su comunu de Tortuelie. +Jografia. +Portu in s'oru de mari est a 5 km de Tortolì, 9 km de Gelisuli, 11 km de Lotzorai, 23 km de Lanusèi e 135 km de Casteddu. + +Jimi Hendrix: +James Marshall Hendrix (naskidu Johnny Allen Hendrix; Seattle,27 de Santuandria 1942 – Londra 18 de Cabidanni 1970) fit unu chitarrista, cantante e autore americanu. Est istadu cunsideradu dae sos musicistas e dae sos espertos su pius mezus chitarrista in s'istoria de sa mùsica rock e unu de sos pius chi ana influenzadu sos musicistas de s'epoca sua de ogni genere musicale. Poi de aer appidu successo in Europa est diventadu famosu in sos Istados Unidos dapoi de sa performance de su 1967 in su Monterey Pop Festival in San Francisco. +In su 1969 aiat partecipadu a su Woodstock Festival e in su 1970 ai cussu de Isle of Wight Festival in s'isola de Wight, inue est mortu. +Hendrix fit istadu meda influenzadu dae ateros chitarristas comente B. B. King, Muddy Waters, Howlin' Wolf, Albert King e Elmore James, e finas dae chitarristas de su rhythm and blues e soul comente Curtis Mayfield, Steve Cropper e dae atteros de su jazz. Segundu Carlos Santana sa mùsica de Hendrix podet essere istada influenzada dae sas origines suas de Indianu Americanu. +Discografia. +Sa discografia uffitziali cumprendiri: + +Piemonte: +Su Piemonte est una regioni de s'Itàlia nord-ocidentali de 4,4 milionis de abitantis cun cabulogu Torinu. Allacanat ad ovest cun sa Frància (regionis Rodano-Alpis) e a nord cun sa Isvìtzera (cantonis Vallese e Ticino), a est cun sa Lombardia a sud-est cun s'Emìlia-Romagna (tenendi in comunu una làcana de pagu mancu de 8 km) e a sud cun sa Ligùria. +Cun istèrrida de 25 387,07 km² est sa segunda regioni prus manna de Itàlia a fatu de sa Sicìlia. +Sa regioni est parti de s'Euroregioni Alpis-Mediterraneu. + +Ron Paul: +Ronald Ernest "Ron" Paul (Pittsburgh, 20 de austu de 1935) est unu polìticu e mèdicu ginecòlogu istadunidensi. +Est membru de su Partidu Republicanu e rapresentanti in sa Càmera de is Representantis po su de 14 Distretu (Texas). +Est istètiu elìgiu po sa primu borta a su Cungressu in su 1976. +Torrau a sa pràtica mèdica in su 1985, torrat representanti sceti in su 1996, ancora cun su Partidu Republicanu. Diventadu membru de su RLC, Ron Paul bincit totu is eletzionis afatantis. +Est unu de is cungressistas prus ativus e con prus progetus de lei, est connotu comenti "Mister No" o "Dr. No" po totus is votus suus negativus a pitzus de progetus de lei chi sìant contra is printzipius de sa costitutzioni. +Est stètiu unu de is candidaus republicanus po is eletzionis presidentzialis de su 2008, e est stètiu, paradossalmenti, su candidau prus de fortuna in internet, e unu de is mancu mantovaus dae is media. +Annus giovanili ed educatzioni +Ron Paul est nascesit in Green Tree, in Pennsylvania, fillu de Margaret "Peggy" Paul e Howard Caspar Paul. Paul fut su tertzu die cincu fillus nascius in is annus afatantis sa Grandu depressioni, e (divise) po annus s'aposentu suu sun is fradis William, David, Jerrold e Wayne. +Paul cumentzesit a traballai (fin da giovanissimo)in s'Harold's Diary, (successivamente) scriesit in d'unu (giornale),traballesit in una (bottega), e (vendette il latte) (unu clienti suu fut su famosu giocadori de baseball Honus Wagner). +Bravu meda in atlètica ligera, (si diplomò) in su Dormont High School nel 1953 con lodi. Fut puru un òtimu wrestler, giocadori de football, de baseball, (nonché) presidenti de su consillu studentescu de su liceo suu. +Dopo essersi iscritto al Gettysburg College, ricevette una borsa di studio; in quegli anni diresse il bar del college, e gareggiò nella squadra di nuoto. Entrò a far parte della Lambda Chi Alpha,e nel 1957 ottenne il Bachelor in biologia.[4 + +Fabrizio De André: +Fabrizio Cristiano De André (Gènova, 18 de frealzu 1940 – Milanu, 11 de ennalzu 1999) est istadu unu poete e cantautore italianu. +In sas oberas suas at sempere cantadu istòrias de pòvera zente, de emarginados, ma at finas sempre ironizadu subra sos potentes. At finas faeddadu de sa vida sua sempere abertamente e cun coragiu. Sas peraulas de sas cantones suas sunu cunsideradas poesias difatis medas sunu in sas antologias de sas iscolas italianas. +In barant'annos de carriera at realizadu bindighi album; comente numeru non sunu meda ma comente e calidade sunu prendas. +Est istadu un autore chi est resessidu a impreare sas limbas populares comente su genovesu ma finas su galluresu o gadduresu e su napulitanu. +In sas cantones si fit ispiradu a diversos poetas comente Jacques Prévert, a s'Antologia de Spoon River de Edgar Lee Masters (traduida in italianu dae Fernanda Pivano e a ateros cantautores comente Georges Brassens, Bob Dylan e Leonard Cohen de sos cales aiat finas traduidu calchi cantone in italianu. + +Limba inglesa: +S'inglesu (nòmini nativu English, IPA: ['ɪŋglɪʃ]) est una limba indo-europea chi apartenit a su cambu ocidentali de is limbas germànicas, cun s'olandesu, s'altu e basciu tedescu, su fiamingu e su frìsone. Cunservat ancora una làdina parentela con su sàssoni continentali (dialetu de su basciu tedescu). +S'ingresu tenet una posissione particulare meda, non solu cuffòrma sas limbas germanicas ma fintzas in intro de su grustiu limbisticu indoeuropeu: at tramudau e fattu prus simpre s'istruttura sua a puntu tale de si accurtziare comomai a una limba isolante, prusaprestu chi non a una flessiva. +In prus, su vocabolariu tenet medas faveddos chi sun de orizine non germanica, ma latìna: prus de su 50% de cussos de erentzia latina benin dae su frantzesu e fin intraos in su lessicu ingresu pro more de sa dominadura normanna in sos seculos a pustis de su 1066 (cando sos ducas de Normandia aian conchistau s'Inghilterra anglo-sassone chin sa battalla de Hastings) e fintzas grassias a su rinaschimentu colande pro su latinu issientificu. Pro custu, una de sas carateristicas prus làdinas de su lessicu ingresu est sa richesa de sas cropas sinonìmicas, una de erentzia germanica e s'atera de erentzia latina, pro inditare sa matessi cosa in manera unu pacu differente (es.: "freedom"/"liberty"; "pig"/"pork"; "spear"/"lance", "amount"/"quantity", "first"/"prime", ecc.). +Siat pro more de s'orizine sua, chi tenet in sinu suo elementos picaos a mes'a pare dae su latinu e dae su sassone, siat pro more de s'impreu suo oje in die che limba franca a libellu internassionale, siat pro more de sa povertade sua de declinassiones e desinentzias, s'ingresu est una limba meda prus aperta a cussentire s'intrada de faveddos istranzos. +Comente nau prima issupra, s'ingresu est divenniu sa limba franca printzipale, bocandeche dae su tronu fintzas su frantzesu chi, a sua vorta, aiat supprìu su latinu in sa comunicassione diplomatica e issientifica. Oje est unu mèdiu pro comunicare tra etnias chi non tenen ligamine curturale, issientificu o politicu. +Si carculat chi sos chi faveddan ingresu che limba mama ("English as a native language", "ENL") sian unos 350 miliones, sos chi lu faveddan che secunda limba ("English as a second language", "ESL"), ovverosiat paris chin sa limba mama de su locu, sian unos 300 miliones, sos chi lu faveddan che limba istranza ("English as a foreign language", "EFL"), ovverosiat imparada in iscola ma chi non si impreat, sian unos 100 miliones. Edduncas, su numeru de chie non chistionat ingresu che limba mama superat cussu de sos chi lu faveddan dae sende naschios. +Orizine de sas paragulas. +Pro more de sas influentzias frantzesas-normannas si podet, ind unu tzertu sensu, ischirriare su vocabolariu in faveddos de erentzia germanica e ateros de erentzia latìna; cussos latinos benin derettu dae su latinu o dae su francu-normannu a manera indiretta. +Sa majorìa (su 57%) de sas 1000 paragulas ingresas chi prus s'imprean a cumone, e su 97% de sas 100 paragulas chi prus s'imprean a cumone, est de erentzia germanica, ma est a narrer puru chi cada pessone in media connoschet tra sas 35.000 e 75.000 paragulas, unu numeru in minorìa. A s'imbesse, sa majorìa in tottu de sos faveddos est de erentzia latina, chenza contare chi peroe su vocabolariu chi trattat de astronomia, matematica e chimica tenet orizine araba. +In su 1973, in Ordered Profusion di Thomas Finkenstaedt e Dieter Wolff, una chirca issientifica fatta issupra belle 80.000 paragulas de su ditzionariu Shorter Oxford Dictionary (3ᵃ ed.) aiat contau chi sas paragulas aian custa orizine in pertzentuale: +Una chirca chi at fattu Joseph M. Williams in "Origins of the English Language" at carculau sas pertzentuales in 10.000 paragulas picadas dae literas commertziales: +Limbazos. +S'ingresu est una limba isparghinada peri su mundu e at depiu cunvivere chind unu muntone de limbas differentes: no est un'ispantu chi fintzas custa limba tenzat in sinu suo una cantitade manna de variantes. Si podet facher tzinnu a custos chi, est a ammentare, sun comuncas macro-grupos (est a narrer chi in intro de custos bi nd'at galu unu muntone de variedades): + +Limba tedesca: +Su tedescu ("die Deutsche Sprache, das Deutsche") est una limba de sa truma olandesu-germànica de su cambu ocidentali de is limbas germànicas de sa famìlia de limbas indo-europeas. Est sa limba germànica prus difùndia in su mundu a pustis de s'ingresu. +Est s'idioma cun su nùmeru prus mannu de fueddantis de limba mama in totu s'Unioni europea, fueddau che primu limba e arreconnotu comente limba ofitziale in Germània, in Àustria, in Lussemburgu, in Bèlgiu (cantones orientalis), in Liechtenstein e in Isvìtzera prus che àteru in sa parti de sus innui si fueddat una barianti tzèrriada "isvìtzeru tedescu" ("Schweizerdeutsch"). +Est fueddau fintzas in unus cantus logus de s'Itàlia comente su Tirolu de giossu o su Friuli (Val Canale), in àterus logus de s'Europa comente in Romania, Polònia (Voivodato di Opole), Frància (Alsàzia e Lorena), e fintzas in partis de is Istados Unidos d'America. +Cun unus 112 millionis fueddantis postus in 38 istadus est una limba pluricèntrica che s'ingresu. Ddui funt ìsulas linguìsticas in totu is cuntinentis e calincunas esistint giai dae parici sèculus. +Lessicu. +Sa prus parte de sos vocabulos in tedescu bènit dae sa camba germanica de sas limbas indo-europeas, mancàri chi bi nd'àpat puru una minorìa picàdas dae su frantzesu, latinu e, pagòra, dae s'inglesu. Est una cosa ispantòsa chi su tedescu bòrtet paràgulas istrànzas fachènde imprèu de s'imbentàrju germanicu ebbìa: est de gai chi Notker III di Santu Gallu fit resessiu a bortare sos trattàos aristotelicos in tedescu anticu lìmpiu in s'annu de Milli. Oje in dìe, podìmus atzapàre pro esempiu " Fernseher /'fɛɐnˌze:(ɐ)/ ", chi lu cumpònen "fern" (attèsu) e "sehen" (bìer), chi est sa bortàda esatta de su faveddu grecu-latinu "televisione". +Dialètos de sa limba tedesca. +Sos dialetos tedescos si pòden ischirriàre in duas macrovariedades: +A s'ispìssu si cussìderat "tedescu berdadèru" sa limba chi si chistiònat in sas regiones de su Nord, mascamènte in sa tzittade de Hannover. Custas regiones, chi tando faveddàban su bassu tedescu, oje in dìe tènen una pronùntzia chi si accùrtziat meda a s'iscrìttu. Custu fàchet a manèra chi s'allega de inìbe si impàret in foras: est prus diffitzile, pro un'istranzu chi istùdiat su tedescu, a cumprènder sos dialetos de su Meridione, pro mòre de su vocalismu e particularidade lessicale chi pertènet a bavaresos, isvevos, austriacos e isvìtzeros. Mancàri tottu, s'istandard est creschènde a puntu tale de picàre pede meda cuffòrma sos dialetos, chi sìche sun isperdènde semper de prus. Una situassione de diglossia b'at pètzi in Isvìtzera, nàschia pro resones istoricas: b'aìat su bisònzu de marcàre differentzias contr'a su pangermanismu de su natzionalsotzialismu, chi podìat pònner in arrìscu meda s'intreghidàde isvìtzera. + +Liberalismu: +Su liberalismu est sa teoria polìtiga e sa filosofìa de sa libertadi. Storicamenti su liberalismu nascit comenti ideale ca s'acoltazat a s'atzioni de sa burghesìa candu issa batallat contra is monarchìas asolutas e is privilegius de s'aristocratzia dae s'acabu de su de XVIII siglu. S'arrasutau de custu certu intra is dus classis leat a sa costitutzioni de s'istadu liberali. + +Pier Paolo Pasolini: +Pier Paolo Pasolini (Bologna, 5 martzu 1922 – Roma, 2 santuaine 1975) est istadu un'iscrittore, poete e regista italianu. Est cussideradu unu de sos mazores artistas e intellettuales italianos de su 900. + +Giorgio Enrico Falck: +Giorgio Enrico Falck (Dongo, Como, su 12 de maiu 1866 - Sanremo,Imperia 12 de ennalzu 1947) fizu de Enrico e de Irene Rubini est istadu un imprendidore e industriale italianu. +In su 1905 aiat fundadu sa sotziedade "Acciaierie e Ferriere Lombarde Falck" e in su 1906 naschen sos primos insediamentos Falck in sa tzittade de Sesto San Giovanni. +Su 24 de frealzu de su 1934 benit nominadu senadore de sa repubblica italiana. +Agganzos dae fora. +Storia delle acciaierie e della famiglia Falk in Italia + +Sanremo: +Sanremo o San Remo ("Sanrému" in limba ligure), antigamente Villa Matutiæ, est unu comune italianu de 56.526 abitantes in sa provintzia de Imperia in Liguria. +Istòria. +Dae sa fine de s'Ottighentos e pro parte de su Noighentos sa nobiltade europea aiat seberadu sa tzitade comente sede preferida pro passare s'ijerru e pro soggiornos curativos; de custa traditzione restana medas architetturas comente sa cheja russa ortodossa e diversas palattos e villas comente Palazzo Bellevue, Palazzo Borea d'Olmo, Villa Nobel, Villa Ormond, Castello Devachan. +Tra sos frequentadores pius famosos de sa tzitade bi sunu s'Imperadrice Elisabetta de Austria "Sissi", su zar Nicola de Russia, Alfred Nobel, s'imperadrice Maria Alexandrovna e Italo Calvino chi b'aiat passadu parte de s'infanzia. +Su Festival. +Sa tzitade est sa sede de su ominimu festival de sa cantone italiana chi si faghet ogni annu in su mese de martu. + +Alessandro Pili: +Alessandro Pili (nàsciu in Casteddu ma at sempri bìviu in Senorbì) est unu còmicu sardu, intèrpretat su Sindigu de Scraffingiu, su Sindacalista S.G.O.B.A.S., don Gigi, su sonadori de launeddas, su commercialista Pulixi, Tore Canta, in sa trasmissione televisiva "Lapola Show" de Videolina . In custa trasmissioni at stròciu fintzas Renato Soru candu fiat su presidenti de sa Regione Autònoma de sa Sardigna e vingias su presidenti Ugo Cappellacci. In su 2006 at interpretau unu maresciallu de is carabineris in su film de Alessandro Sanna "Arriva Pavan". + +Fisietto: +Fisietto & C. La Saga dei Pistis est una serie a fumettus sarda criara in su 1999 de is fraris Bruno e Paolo Tremulo. Sa serie contat is fattus de Fisietto Pistis e de sa familla sua. Is istorias funti ambientadas in Sardigna e, spetzialmenti in Casteddu. +Is personaggius fueddant in sardu (in particulari casteddaiu) e italianu. + +Nino Rovelli: +Nino Rovelli (Solbiate Olona, Varese 1917 – Zurigo, 30 de nadale de su 1990) est istadu un'imprendidore italianu, est istadu su proprietàriu de su grupu chìmicu SIR - Società Italiana Resine. +Notas biogràficas. +De famìlia operaia, dae giovaneddu aiat abertu una oficina mecanica in sa idda sua, e cun sos annos aiat comintzadu a produire màchinas pro impiantos industriales; per mesu de cussa atividade fit intradu in cuntatos cun s'indùstria chimica. Si fit poi laureadu in Ingegneria a su Politecnico di Milano. +In su 1948 aiat partecipadu a sas Olimpiades de St. Moritz in s'ispecialidade de su bob a 4 e fit bessidu 11mu. +In su 1948 Rovelli aiat achisidu s'asienda lombarda SIR - Società Italiana Resine. Suta sa gestione suas sa SIR fit crèschida meda, finas a diventare in sos annos '70 su tertzu grupu chimicu italianu (daboi de Eni e Montedison), cun 13 mitza dipendentes in su 1975. +Rovelli aiat invèstidu meda in Sardigna, ue sa SIR aiat realizadu su polu petrolchìmicu de Portu Turre e in cussos annos fit diventadu su proprietàriu de sos duos giornales printzipales de sa Sardigna (La Nuova Sardegna e L'Unione Sarda). +In su 1979 Rovelli aiat tzèdidu sa propriedade de sa SIR. +Giassos dae fora. +Storia dell'ascesa e della caduta di Nino Rovelli + +SIR - Società Italiana Resine: +Sa SIR (Società Italiana Resine) fit istada fundada in Milano in su 1922. In su 1948 sa SIR fit istada acquisida dae s'imprendidore Nino Rovelli e in pagos annos fit già cunsiderada una de sas pius importantes de s'Europa. +In su 1967 sa SIR aiat rilevadu sas quotas de maggioranza de sa Rumianca S.p.A., chi fit un'atera asienda chimica de Genova, criende gai su gruppu SIR-Rumianca chi, poi de sa Montedison, in Italia fit su gruppu cun pius istabilimentos. +In Sardigna. +De seguru sa chimica in Sardigna est ligada a sa SIR, chi in s'isola aiad appidu sa mazore parte de s'isviluppu. In su 1964 fin comintzadas sas primas assuntziones in sos impiantos de Portu Turre. + +Giovanni Agnelli: +Giovanni Agnelli senior (Villar Perosa, 13 austu 1866 – Torino, 16 de Nadale 1945) est istadu un imprendidore e politigu italianu. Est istadu senadore de su Regno d'Italia in sa XXVI legisladura. +Fizu de Edoardo Agnelli (1831 – 1871) e de Aniceta Frisetti. +In su 1899 aiat fundadu sa casa automobilistiga FIAT e fit su capostipite de sa nota famiglia de imprendidores torinesos; diffattis fit zaju de Gianni e Umberto Agnelli. + +Wiki: +Unu wiki est unu situ o "giàssu" Web (o una colletzione de documentos ipertestuales) chi benit aggiornadu dae sos utentes e su materiale est iviluppadu cun sa collaboratzione de tottu sos chi bi ana s'intrada. Sas modificas sunu abertas, in su sensu chi su materiale podet esse' modificadu dae tutte sos utentes (a bortas solu si registrados, a bortas anonimos) e cunsistini non solu in aggiuntas, ma puru in modificas e cancelladuras de su chi fit istadu iscrittu primu dae atteros autores. Sa modificas sunt registradas in d'una cronologia chi, in su casu, permittit de che torrare s'iscrittu a comente fit; s'iscopu est cussu de condividere, iscambiare, immagazinare e ottimizare sas informatziones in modu collaborativu. +In pius su numene wiki indicat su software utilizadu pro criare su situ web e su server. +Istoria. +WikiWikiWeb est istadu su primu nomene de wiki. Ward Cunningham aiat cominzadu a isviluppare WikiWikiWeb in su 1994, e l'aiat installadu in su Dominiu Internetsu 25 de martu de su 1995. Cunningham l'aiat jamada gai ammentendesi de una impiegada de s'aeroporto de Honolulu chi l'aiat invitadu a leare su Wiki Wiki, chi fit sa navetta. + +Raymond Queneau: +Raymond Queneau fit creschidu ind'una familia de cummerciantes. Fit andadu a Parigi pro istudiare sa filosofia a sa Sorbona e a s'École Pratique des Hautes Études ue aiat sighidu sas letziones de Alexandre Kojève subra de Hegel. +Issu aiat frequentadu su grupu de sos surrealistas a su cale aiad aderidu in su 1924. In su 1930, cando l'aiana esclusu dae su grupu, aiat partecipadu a iscriere su pamphlet "Un cadavre" contra a de André Breton. Poi de aer lassadu su surrealismu Raymond Queneau aiat trabagliadu a una" Enciclopedia de iscientzias inesattas", chi fit pero istada rifiutada dae sos editores. +Fatende su servitziu militare in Algerìa e in Marocco (1925-1927) aiat imparadu s'arabu. +In su 1947 aiat iscritu "Exercices de style" (esercìtzios de istilu), chi fit unu contu muzzu racontadu in 99 maneras diversas. Custos Esercìtzios li fin istados ipirados dae s'Arte de sa fuga de Johann Sebastian Bach, in su mentre fit auscultende unu cunzertu. +S'influentzia de René Guénon. +Raymond Queneau fit unu lettore attentu e assiduu de s'obera de René Guénon, chi issu aiat iscobertu legende s'Introduction générale à l'étude des doctrines hindoues in su 1921. A partire dae cussa data e finas a sa fine de sos annos '20, Queneau lege totu sas oberas e sos articulos de Guenon, e aiat appidu puru una breve curripundentzia cun issu. + +Antoni Pigliaru: +Antoni Pigliaru est istadu unu de sos mazores intellettuales sardos de sa segunda meidade de su Noighentos. Tra sos temas chi àt affrontadu in mesu bi fit sempre sa interpretatzione de sos temas socio-economicos de sas zonas internas de sa Sardigna, difattis sos istudios suos subra su tema sunu fundamentales. +In pius aiat dedicadu s'attinzione sua puru a sos argumentos relativos a s'insegnamentu in sas iscolas, connoschiat meda ene sas iperientzias de Lorenzo Milani. + +Joni Mitchell: +Joni Mitchell, naskida cun su numene "Roberta Joan Anderson" (Fort Macleod, Alberta, Canada su 7 de sant'andria 1943) est un'artista, musicista, cantautrice e pittrice canadesa. +Comente e musicista ada aderidu a diversos generes musicales: Folk, West Coast,Jazz, World Music,Pop, finas ai como at produidu 27 albums. + +Bruno Zevi: +Bruno Zevi (Roma, 22 de ennalzu 1918 – Roma, 9 ennalzu 2000) fit un architeto, criticu e istoricu de s'arte e de s'architetura. +Oberas. +Publicatziones prinzipales de Zevi: +Subra 'e Zevi: + +Desmond Tutu: +Desmond Mpilo Tutu (Klerksdorp, 7 santuaine 1931) est unu archipiscamu sudafricanu, de religione anglicana, e un attivista, in sos annos '80, comente e opposidore de s'apartheid. In su 1984 at binchidu su Premiu Nobel pro sa paghe. Cojuadu dae su 1955 cun Leah Nomalizo Tutu, sa coppia ad appidu 5 fizos. + +Apartheid: +Apartheid cheret narrer separatzione in sa limba Afrikaans fit unu sistema legale de segregatzione razziale mantesa in pè dae su guvernu de su National Party in Susafrica, dae su 1948 a su 1994. + +Astrid Lindgren: +Astrid Anna Emilia Ericsson cojuada Lindgren (Vimmerby, 14 santuandria 1907 – Stoccolma, 28 ennalzu 2002) fit una iscrittrice isvedesa, massimu de liberos pro criaduras. S'obera sua pius connotta est zertamente (Pippi Långstrump) Pippi Calzelunghe. + +Iran: +S'Iran (Persianu: ايران‎ , /irɒn/), ufitzialmente Repùbrica Islamica de Iran est una nazione mediorientale se su sud-ovest asiaticu. +Fintzas a su 1935 si tzerriada Pèrsia. Sa capitale est Teheran. + +E. A. Mario: +Giovanni Ermete Gaeta in arte E. A. Mario (Napoli, 5 maju 1884 – Napoli, 24 lampadas 1961), est istadu unu musicista e paroliere italianu, autore di meda cantones famosas ispetzie in napolitanu. +Est de cunsiderare umpàre a Salvatore Di Giacomo, Ernesto Murolo e Libero Bovio, tra sos massimos esponentes de sa cantone napolitana. + +Ecoturismu: +Ecoturismu (opuru "turismu ecolòicu") est una peràula cumposta dae sas peràulas ecològicu e turismu, e ìndicat una fromma de turismu basadu subra sa vìsita de logos in areas protettas chirchende de aere su minimu impattu possìbile. Iscopos de s'ecoturismu sunt cussos de educare su viaggiadore; regògliere fundos pro sa conservatzione de tzertas àreas, benefìcios direttos pro s'iviluppu economicu, su coinvolgimentu de sa classe polìtiga de sas comunidades, rispettu e defesa de sa biodiversidade e rispettu pro sas culturas diversas e de sos dirittos umanos. + +Al Gore: +Albert Arnold "Al" Gore, Jr. (Washington su 31 de Martu 1948) est unu attivista ambientalista americanu chi est istadu vice presidente de sos Istados Unidos dae su 1993 a su 2001. Est un imprendidore, un autore de liberos e unu ex giornalista. In su 2007, at leadu su Premiu Nobel pro s'impignu sou contras a sos cambiamentos climàtigos. + +Giorgio Marras: +Giorgio Marras (Marrùbiu 15 Santuaine 1971) est un ex atleta ipecializzadu in sos 200 metres. +In su 1994 in sos campionados europeos at balanzadu una medaglia de brunzu in s'istafetta 4 X 100, umpàre a Ezio Madonia, Domenico Nettis e Sandro Floris. Est arrividu quartu in sos 200 metres in su 1992 in sos Campionados Europeos Indoor. +Su mezus personale sou de sos 200 metres este cun su tempus de 20.48 segundos fattu in su mese de triulas in su 1994 in Sestriere. Su mezus personale de sos 100 metres este 10.32 segundos e l'at fattu in Nùgoro in trìulas de su 1993. + +Andreas Fridolin Weis Bentzon: +Andreas Fridolin Weis Bentzon (Copenaghen, 1936 – Copenaghen, 1971) est istadu unu musicologo danesu. +Est istadu su primu istudiosu a s'occupare in manera iscientifiga de sas launeddas, s'istrumentu musicale originariu de sa Sardigna. + +Noa: +Noa, nùmene de arte de Achinoam Nini ( אחינועם ניני in ebraicu أخينعوم بنت نيني in arabu)(Tel Aviv, 23 làmpadas 1969), est una cantante israeliana. +In varias occasiones at interpretadu cantos sardos, e aiat collaboradu cun Andrea Parodi. + +Tel Aviv: +Tel Aviv (in ebraicu: תל אביב-יפו chi bolit nai letteralmenti: su montiju de su eranu; in arabu: تَلْ أَبِيبْ - يَافَا Tal Abīb-Yāfā) est una tzitade israeliana in sas costas de su Mediterraneu. Tel Aviv est finas su centru de s'area metropolitana prus manna e populada de Israele, edd'est finas su printzipale centru econòmicu. + +Theo van Doesburg: +Theo van Doesburg fit un artista olandesu, praticait sa pintura, s'architettura, fit un'iscrittore, unu poete e unu teoricu de s'architettura. Est connottu pro essere istadu su fundadore, umpare a su pittore Piet Mondrian, de su movimerntu artisticu jamadu De Stijl. +Sa gioventude. +Theo van Doesburg est su nomene in arte de Christian Emil Marie Küpper e fit fizu de su fotografu Wilhelm Küpper. Poi de aer proadu a recitare e a cantare a sa fine est diventadu unu pintore. Sa prima mostra sua personale est de su 1908, mancari issu pensaiat de essere unu pittore modernu, ai cussu tempus issu fit in linea cun su movimentu de sos Impressionistas de Amsterdam. Ma in su 1913 est cambiadu tottu dapoi chi aiat leggidu un articulu de Wassilij Kandinskij in cui issu faghiat un'analisi de sa carriera sua de pittore in su periodo 1903-1913. Dai cue aiat cominzadu a cumprendere sas possibilidades chi offriat sa pittura astratta. +Naschida de su De Stijl. +Su 'De Stijl' fit istadu creadu dae diversos artistas, Van Doesburg fit s'"ambasciadore" de su movimentu, e lu promoveit in totta Europa. Si fit trasferidu a Weimar in su 1922, chirchende de impressionare a su cabu de su Bauhaus Walter Gropius, pro fagher in modu de influenzare tottu su movimentu. +Ma Gropius, puru si atzettaiada meda cunzettos de movimentos de s'arte contemporanea, penseit chi Doesburg non podiat diventare unu membru de su Bauhaus. Tando Doesburg aiat creadu una struttura sua vicinu ai cussa de su Bauhaus e aiat cominzadu a attrarre ateros istudentes interessados in sas bideas noas de su Construttivismu, Dadaismu e naturalmente De Stijl. + +Cittiglio: +Cittiglio (lombardu: Stì, latinu: Cistellum) est una bidda aundi bivint 3.717 personas, s'agatat in sa provintzia de Varese (lombardu: Varès), in sa comunidadi muntana de sa Valcuvia. +Festas. +Santu patronu de sa bidda est Santu Giùliu (festau su 31 de mes' 'e gennargiu), de importu est fintzas sa festa de Nostra Sennora de su Carmen (su 16 de mes' 'e argiolas). +Sa Festa Alpina a is Cascàdas de Cittiglio (acabu de mes' 'e Lampadas), e sa Gnoccata de Santu Biàgiu (cumentzu de su mes' 'e Cabudanni) funt cunsideradas atopus traditzionalis. +Donnia duus annus du at su Paliu de is Bixinaus, aundi is bixinaus stòrigus de Cittiglio giògant unu contra de s'àtru po binci garas sportìvas, de teatru, de cantu, de ballu, giogus de is cartas, giogus de is pipius, po acabai cun sa corsa de is burricus. +Stòria. +A nordu de sa bidda doi est sa fratzioni de Vararo (lombardu: Varée). In su 1902 nascìat in Cittiglio Alfredo Binda. In su Mediuevu Artu sa bidda fiat tzerriada Cistellum, comenti narat una pergamena de su 998, chi fait parti de su Codixi Dipromàtigu Lombardu. + +Michael Bublé: +Michael Steven Bublé (Burnaby, British Columbia, 9 de cabidanni 1975) est unu cantante e attore canadesu de origine italiana, chi in su 2005 at leadu sa cittadinanza italiana. +Su modu sou de cantare est influenzadu dae sos modos de sos crooners comente Frank Sinatra, Harry Connick jr., ecc. + +Luciano Berio: +Luciano Berio (Imperia, 24 santuaine 1925 – Roma, 27 de maiu 2003) est istadu unu musicista e composidore italianu de mùsica contemporanea e elettroniga. +Biografia. +Aiat imparadu a sonare su pianuforte dae su babbu e dae su nonnu. In sa Segunda Gherra fit istadu arruoladu e sa prima die si fit feridu cun d'una pistola. +Poi 'e sa gherra, Berio aiat istudiadu in su conservatoriu de Milano cun Giulio Cesare Paribeni e Giorgio Federico Ghedini. Sigomente non podiat faghet sa carriera comente pianista, pro sa ferida a sa manu, Berio seberat de si cuncentrare in sa composizione. Su primu pezzu sou benit rappresentadu publicamente in su 1947. +In custu periodo connoscheit sa muzere, sa mezzosoprano americana de origine armena Cathy Berberian. Medas de sas compositziones suas sunu influenzadas dae su tipu de oghe de sa muzere. Sempre cun sa muzere aian curadu una serie de interpretaziones de mùsica populare cumpresa sa mùsica sarda. +Sunu de su 1964 sos Folk Songs, chi est unu de sois trabaglios suos pius connottos e eseguidos, iscrittos pro sa muzere, in cui aiad elaborados canto populares de varias partes de su mundu (Istados Unidos, Armènia, Italia, Frantza, Azerbaigián). + +Lordi: +Lordi est su nòmini de una banda rock. + +Matteo Salvatore: +Matteo Salvatore (Apricena, 16 lampàdas 1925 - Foggia 27 austu 2005) est istadu unu +composidore e cantante de musica popolare, e interprete de cantos tradizionales de su Gargano (Puglia). +Biografia. +Aiat vividu s'infanzia in povertade comente totta s'Italia daboi de sa prima gherra mundiale. S'infanzia e ispetzies sa povertade sunu temas chi sun quasi sempre poresentes in sas cantones suas. +Dae sos annos ‘50 in poi, sempre accumpagnadu dae sa chiterra aiat cantadu cantones allegras e comicas, cun partes ironicas e irriverentes. +Salvatore puru di ligadu a traditzione, pero in sas cantones suas inventada unu istiliu nou. Sos testos de sa cantones sunu de grande valore poeticu, Italo Calvino aiat nadu chi sas peraulas de Matteo Salvatore" nois la devimus ancora inventare". + +Limba prekmura: +Su prekmuru (sa denominatzione autótona sua est "prekmürščina" o "prekmürski jezik"; in islovenu: "prekmurščina"; in ungheresu: "vend nyelv)" est una bariedade linguística islava sud-otzidentale, cun unos 80 mile faeddadores, printzipalmente in sa parte otzidentale d'Unghería e in sa regione islovena de Prekmurje. Est considerada unu dialetu arcaicu de sa limba islovena, cun notabiles diferentzias in su bocabulariu e sa flezione cun s'islovenu standard. Sas caraterìsticas suas prus importantes sunt sa presentzia de sas bocales "ö" e "ü", comunes cun s'ungheresu, e tenit medas peraulas de origine ungheresu e tedescu. +S'alfabetu. +S'alfabetu prekmuru tenit 32 literas: + +Anibal Troilo: +Aníbal Carmelo Troilo, alias "Pichuco" (Buenos Aires 11 de triulas de su 1914 - Buenos Aires 18 de maiu de su 1975): sonadore de bandonèon, composidore, diretore de orquesta e de cantantes de tango argentinu. +Musicistas chi aian collaboradu cun s'orquestra de Troilo. +Sonadores de Bandonèon. +Juan Miguel "Toto" Rodríguez +Ástor Piazzolla +Eduardo Marino +Ernesto Baffa +Raúl Garello +Contrabassistas. +Enrique "Kicho" Díaz +Rafael Del Bagno +Violinistas. +Hugo Baralis +Fernando Suárez Paz +Alberto Del Bagno +Arrangiadores musicales. +Ástor Piazzolla +Argentino Galván +Emilio Balcarce +Osvaldo Berlinghieri +Ernesto Baffa +Julián Plaza +Raúl Garello +Oberas. +Comente e composidore aiat iscrittu unu numeru immensu de tangos, zitende sos pius famosos: +Agganzos dae a fora. +Sa domo de "Pichuco" + +Tango: +Su tango est una fromma de arte chi si esprimidi in mùsica e danza. Naschidu in Argentina in Buenos Aires a su cominzu de su XX seculu e meda diffusu in Montevideo e Rosario. +In su tango s'istrumentu pius impreadu e chi lu caratterizat jaramente est su bandonèon. + +Efis Arru: +Naskidu in Siligo si fit laureadu in su 1956 in medicina veterinaria in s'Universidade de Tàtari, nel 1978 fit diventadu Professore Ordinariu de "Malattie Parassitarie" in sa matessi universidade inue aiat trabagliadu finas a su 1997. +Efis Arru ad'appidu unu ruolo importante in s'ambitu de su gruppu de sos parassitologos chi ana contribuidu a s'iviluppu de sa connoschentzias in custu campu, meda importantes sun istados sa' ricercas e sos istudios suos subra s'echinococcosi. + +Cathy Berberian: +Catherine Anahid Berberian nada "Cathy" (Attleboro, Massachusetts, 4 de làmpadas 1928 – Roma, 6 de martu 1983) est istada una mezzosoprano e una compositrice americana de origine armena, fit istada muzere de su composidore italianu Luciano Berio. + +Leonard Cohen: +Leonard Cohen (Montreal 1934) dae una famiglia ebrea immigrada in Canada. Su babu fit de origines polacas e sa mama lituanas. + +Jacques Prévert: +Jacques Prévert (Neuilly-sur-Seine, 4 de frealzu 1900 – Omonville-la-Petite, 11 de abrile 1977) est istadu unu poete e isceneggiadore frantzesu. + +Michele Schirru: +Michele Schirru, naschidu in Padria e creschidu in Puthumajore, fit emigradu dae giovaneddu in sos Istados Unidos e inie aiat aderidu a s'anarchia, in "L'Adunata dei Refrattari" de New York. Inie aiat commerciat bananas in su mercadu de Arthur Avenue, North Bronx; fit istadu in prima fila in sas lottas pro sustennere a Sacco e Vanzetti. + +Georges Brassens: +Georges Brassens (Sète, 22 de santuaine 1921 – Saint-Gély-du-Fesc, 29 de santuaine 1981) est istadu unu cantautore, poete, iscrittore e attore frantzesu. +Sas cantones de Brassens sunu istadas cantadaas dae varios cantantes frantzesos e traduidas in varias limbas. Nanni Svampa at traduidu meda cantones in italianu e in milanesu. +Medas cantautores si sunu ispirados a Brassens: Fabrizio De André lu cunsideraiat unu mastru, tantèberu chi meda cantones (Il gorilla, Morire per delle idee, Le passanti, Delitto di paese, Marcia nuziale, Nell'acqua della chiara fontana) non sunu atteru che tradutziones e adattamentos de s'autore frantzesu. +Ateru cantautore italianu chi at traduidu cantones de Georges Brassens est Beppe Chierici. + +Bandonèon: +Su bandoneón, jamadu "bandonion" da s'inventore su musicista tedescu Heinrich Band (1821-1860),est un istrumentu musicale de sa famiglia de sos istrumentos a ancia, cun fodde, comente su sonette e sa fisarmonica, fattu de linna. Su bandoneón est s'istrumentu chi no podet mai mancare de sas orquestras de tango argentinas. + +Wolfgang Goethe: +S'obera de Goethe ada interessadu tantos campos comente sa poesia, drammaturgia, literadura, teologia, filosofia, umanesimu e sas iscientzias. Su "magnum opus" de Goethe, fentomadu comente unu de sos massimos capolavoros de sa literadura mundiale est su dramma "Faust". + +De Stijl: +Pro estensione, indicat su gruppu de artistas e architettos chi aian dadu vida a su movimentu de su neoplasticismu. Nde faghian parte sos architettos Oud, Rietveld, van Eesteren, sos pintores Mondrian e van der Leck e s'iscultore Vantongerloo. + +Argentina: +Sa Repubblica Argentina est un istadu de s'America meridionale sa capitale est Buenos Aires. + +Buenos Aires: +Buenos Aires est sa capitale e sa tzitade pius manna de s'Argentina, tènet 3.034.161 de abitantes (13 miliones in s'area metropolitana). Est una de sas metropolis e de sos portos pius mannos de su Sudamerica. +Su nòmene de sa tzidade bènit dae su Santuariu de sa Signora Nostra de Bonaria in Casteddu. + +Teorema: +Teorema in grecu ollit nai: "cosa chi si castiat, asuba a chi si pensat"; in su pianu etimologicu su fueddu est simbili a teoria (da τίθημι). +In matemàtica. +In matemàtica po teorema, in sensu strintu, si narat una propositzioi chi benit dimostrada aintru a una teoria formali (cumenti a onni atra propositzioi chi benit de is assiomasa de sa teoria atressu unu manixu de dimostratzioi) e chi in d-una espositzioi sistemàtica de sa teoria benit presentau cumenti arrisurtau d'importantzia meda. Su rolu importanti diferentziat is teoremas de lemmas, de is corollarius e de is fàcilis propositziois de sa teoria. Unu teorema est insarasa una implicatzioi logica intra dus predicaus. +Sa distintzioi intra teoremas e facilis propositziois de sa teoria esti una materia pagu precisa e poidi dipendi in patti de sa traditzioi, in patti de sa semplicidadi de sa propositzioi e duncas a sa facilidadi de n-di cumprendi su sensu e de d'arragodai, in patti de valutatzioisi asuba su numeru e su pesu de is cusseguéntziasa chi si pointi ricavai de una propositzioi. +Onnia tanti si usada su fueddu "teorema" puru po una propositzioi po chi no si pottada una dimostratzioi chi donada soddisfatzioi in totu e po totu, ma si pottada scetti una prova chi ballidi po unu numeru mannu de situatzioisi ma no po totusu o de una prova cun callincunu passàda pagu definida (su fueddu justu, in sas teoriasa formalisi, esti una congettura). +Teoremas de importantzia storica meda. +Unu esempiu de s'usu prus tranchillu de su fueddu "teorema" esti donau de sa propositzioi utimu teorema de Fermat usada ananti de sa fini de sa dimostratzioi gratzias prus a totu a Andrew Wiles. Andada arragodau puru ca oi ci funti dimostratzioisi meda mannasa e dificilisi (cummenti cudda de prus de 15000 paginasa de sa classificatzioi de is gruppusu finiusu simpli) chi ianta a richiedi controllusu chi scetti po unu pagu funti fattusu cun s'attentzioi chi ianta a bolli. Atrasa dimostratzioisi chi ianta bolli controllusu meda atentusu funti cussusa chi si si pointi asuba analisi empiricasa fattasa cun su computer (v. matematica sperimentale). Po is propositzionisi po calli ci funti dimostratzioisi dificilisi chi teninti una fiducia manna de sa comunidadi internatzionali precisa cummenti cussa de is matematicusu, si cunsidera licito s'usu tranchillu de su fueddu "teorema". + +Carlos Castaneda: +Carlos Castaneda, in origine "Carlos César Salvador Aranha Castañeda" (Cajamarca, 25 de Nadale 1925 – Los Angeles, 27 de abrile 1998), est istadu unu antropologoe iscrittore peruvianu naturalizzadu americanu dae su 1957. +In su 1968 aiat publicadu "The Teachings of Don Juan" (Sos insegnamentos de Don Juan), e in sos annos a sighire aiat continuadu cun una serie de liberos sempre subra su sciamanesimu Mesoamericanu. Sos 12 liberos an bendidu pius de 8 milliones de copias in 17 limbas. + +Echo & the Bunnymen: +Is Echo & the Bunnymen sunt una band post-punk nàscia in su 1978 a Liverpool. In su Cumentzu sa band fiat cumposta dae Ian McCulloch, Will Sergeant e Les Pattinson. Sa fama benit cun traballus cummenti "Heaven Up Here" e "Ocean Rain"; in custu ùrtimu traballu ddoi est su cantu "The Killing Moon". Su majore sucessu de sa band. +Istòria. +Su Cumentzu. +Su cantori Ian McCulloch fadiat parte de sa band Crucial Three, impari a Pete Wylie (prus innantis in sa band Wah!) e Julian Cope. McCulloch a pustis ponnit impari a su ghitarrista Will Seargent e su bassista Les Pattinson is Echo And The Bunnymen, e su primu traballu fiat "Crocodiles" (1980). Su baterista Pete De Freitas si acciungit a sa band candu is àteros fiant traballendi a s'album de cumentzu. +Su primu album tenit unu bonu successu, ma est scetti cun su segundu "Heaven Up Here" (1981) chi sa band tenit una majore fama. In su 1983 bessit "Porcupine", cae donat a sa band unu successu ancora majore e arribat segundu in sa classificas inglesas e de is Istados Unidos de America. S'album "Porcupine" fiat su prèxiu de su pùbricu gràtzias puru a is singulos "The Back Of Love e The Cutter". A pustis de un' annu sa band pubricat "Ocean Rain", cae tenit singulos cumenti "Never Stop", "Seven Seas", e "Killing Moon", su majore sucessu de sa band. In su 1985 Bessit sa raccolta "Songs To Learn And Sing". In su internu de sa band incumentzat a ddoi essi una aria grai po curpa de is certus cae is musicantes teniant impari. A pustis, in su 1987 bessit un àteru traballu, su omònimu "Echo & The Bunnymen", fatu impari a su baterista Haircut 100, ma torrau a registrai candu Pete De Freitas torrat in sa band. +In su 1988 McCulloch lassat sa band e su batterista Pete De Freitas morit in d'unu incidenti in s'arruga cun sa moto cosa sua. Su gruppu si torrat a formai cun Will Seargent e Les Pattison, su cantori Noel Burke, su baterista Damon Reece e su tastierista Jacke Brockman, giai in sa band in diferentis cuntzertus. Su nou trabballu, "Reverberation", bessiu in su 1989 fiat stètiu unu grandu flop e sa band decidit de si scallai. +Ian McCulloch in su matessi tempus tenit unu bonu successu cun is album solistas "Candleland" (1989) e "Mysterio" (1992) +Impari Un' àtera borta. +In su 1994 McCulloch e Sergent torrant a traballai impari asutta de su nomi "Electrafixion" e a pustis de tres annos si torrat a ponni impari su trio de is cummentzus cun su bassista Les Pattinson. Is Echo And The Bunnymen torrant aici impari e cun s'album Evergreen (1997) torrant a tenni unu successu mundialli. +Prima de traballai a s'album "What Are You Going To Do With Your Life?" (1999), Pattinson bessit dae sa band po tenni cura de sa sa mammai. Chenze de issu McCulloch e Sergeant sighint impari e faint bessiri is traballus "Flowers" (2001) e "Siberia" (2005). +Como sa band traballa po is cuntzertos impari a su baterista Simon Finley, su bassista Stephen Brennan, su ghitarrista Gordy Groudie e su tastierista Paul Flemming. + +Wassilij Kandinskij: +Biografia. +In su 1871 sa famiglia sua si fit trasferida a Odessa. Dae su 1886 a su 1889 aiat istudiadu Legges a Mosca. +Aiat pratigadu sa pintura in Frantza e in Germània inue fit istadu un'insegnante de sa iscola de su Bauhaus. + +Mosca: +Mosca (in russu: Москва́) est sa capitale e su printzipale centru economicu de sa Federatzione russa. Est posta subra sas ipondas de su riu Moscova, e occupat una area de 878,7 kilometros quadrados. Cun 10.452.000 abitaantes (17,4 miliones in s'area metropolitana) est sa segunda tzittade de s'Europa, daboi de Istanbul. + +Kremlinu (Mosca): +Su Kremlinu de Mosca, est su pius connotu de sos Kremlinos, est una tzitade afortigada situada in su centru de sa tzitade de Mosca, in sa riva a manca de i su riu Moscova. Est sa parte pius antiga de sa tzitade edd'est una sede de istitutziones guvernativas de sa Russia, in pius est su complessu artisticu pius importante de sa natzione intrea. Tant'est ki est istadu inclusu in sos Patrimonios de s'Umanidade. + +Istanbul: +Istanbul (in turcu İstanbul; nomene antigu Byzantium e Costantinopoli; est sa tzittade pius manna de sa Turchia e, cun 12,6 milione de abitantes est sa pius populada de s'Europa e sa 5° in su mundu[http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_cities_proper_by_population#Cities_proper_by_population]. Istanbul est sa tzittade finanziaria de sa natzione. +Est collocada in su Bosforo e si estendet pro una parte in Europa (in sa Tracia) e in Asia (in s'Anatolia); e gai resultat s'unica tzittade de sumndu a esse posta in duos continentes. +"Istanbul (in latinu Costantinopolis, s'antica Byzantium) est istada sa capitale de s'Imperu Romanu (330-395), e de s'Imperu Romanu de Oriente (Imperu Bizantinu) (395-1204 e 1261-1453), de s'Imperu Latinu (1204-1261) e de s'Imperu Ottomanu (1453-1922). Istanbul est istada finas declarada una de sas capitale europea de sa cultura pro su 2010. Dae su 1985, sos quartieres istoricos de Istanbul faghen parte de sa lista UNESCO de sos patrimonios de s'umanidade. + +Joy Division: +Is Joy Division sunt istetius una band post-punk inglesa posta a paris a Salford, in sa contea de Greater Manchester. Su nomene benit dae is baraccas de is femminas me is campus dae cuncentramentu de is nazistas, contau puru in su libru "The house of dolls" de Ka-Tzetnik 135633 de su 1955. Is femminas inpresonadas in su tretu chi pigat custu nomene fiant pigadas po saccajas dae is sordaus e is SS tedescus. Is cantus dae "No Love Lost" chistionant dae custu argumentu. +Istoria. +Po cantu spettat s'aspettu de is cuntzertos, is Joy Division fiant tragaus dae su carisma dae su cantori Ian Curtis, is callis moventzas arregodant is attacus dae epilessia dae sa calli su cantori marturada e cae a pustis ddu iughent a si bociri. Sa bocidura dae su cantori benit a una die dae su cummentzu dae su tour americanu e prima de sa bessida dae su segundu album, Closer. Sa pintada de su lp Closer est una rapresentatzione dae una scultura de su campusantu monumentale de Staglieno, e fiat, a su narai de is atros musicantes dae sa band, detzidia dae Ian Curtis prima dae sa morte cosa sua. +Is cantos dae is Joy Division tenint pintadas fortes dae goth, prenas dae su disisperiu de Curtis. In medas logus is cantos cuanta messagius dae morte cae donant s'idea dae una bocidura dae su giovanu autore (cummente me is cantos New Dawn Fades, Something Must Break, Disorder, Insight, Passover), cae faint meda prus grais e nieddus is cantos e innue no si accatat una obertura a talli disisperiu. +Sa musica tenit, impari a sa boghe baritonale e drammatica dae Ian Curtis, una setzione ritmica corposa cae cun is tempus cùcus dae su bassu dae Peter Hook e sa batteria dae Stephen Morris iat a fai iscolla in sa scena new Wave de is annos '80. +Su sonu dae is Joy division fiat unu traballu fattu impare a s'agiudu dae su produttore Martin Hannet cae traballat a tottus e duos is albums dae sa Band, Unknown Pleasure e Closer. +Is Joy division abarrant oj tras is prus connotas e influentes bands dae s'istoria dae sa musica moderna. Cummente a is Sex Pistols, The Clash e totta sa scena punk e post-punk in generale donant letziones cae si podit fai grandu musica puru no essendi maistrus de su strumentu. Sa propria cosa est de narai po cantu spettat a is cuntzertos: Is Joy Division fadiant parte de una genia cae no teniat gana de arrisu, e cae no ddu dopiat fai po sa marolla mancu in su palcu. +A pustis de sa morte de Ian Curtis, is ateros tres musicantes de sa band sighint sa carriera cun su nomene de New Order. +Is storias dae is Joy Division, dae sa Factory Recods e dae su movimentu musicale de Manchester me is annos '70 e '80 sunt contadas me is films 24 Hour Party People (2002) e Control (2007). + +Giovanni Pintori: +Biografia. +Naskidu in Provìntzia de Aristanis, su babu e sa mama fini de Nuoro, inue cun sa famiglia fin torrados in su 1918. +In su 1930 aiat binchidu una borsa de istudiu de su Consorzio dell’Economia Corporativa e cominzat a sighire sos corsos del s’ISIA de Monza. +Finidos sos istudios, in su 1936 aiat comintzadu a trabagliare pro s' "Ufficio Tecnico Pubblicità" de sa Olivetti de Ivrea (inue già trabagliaiat Nivola) finas a diventare su reponsabile in su 1940. +In su 1950 aiat binchidu sa "Palma d’Oro della Federazione Italiana Pubblicità". +In su 1952 su MoMA de New York organitzat sa mostra Olivetti: Design in Industry, inue sunu presentados medas trabaglios suos. In su 1953 fit bintradu a fagher parte de s’AGI (Alliance Graphique Internazionale), chi in su 1955, cun un’esposizione in su "Louvre", aiat dedicadu una sala a sos trabaglios suos pro Olivetti. Sempre in su 1955 aiat rezidu su Certificate of Excellence of Graphic Arts dell’AIGA (s’Associatzione de sos graphic designer americanos) e, s’annu apoi, sa Medaglia deOro e su Diploma de "Primo Premio di Linea Grafica" e de sa "Fiera di Milano". +Poi de sa morte de Adriano Olivetti (1960) continuat a regogliere reconnoschimentos internazionales comente su "Typographic Excellence Award" de su "Type Directors Club de New York" in su 1964. In su 1966 esponet una personale a Tokyo. +Varias rivistas pubblicana immagines suas: Fortune, "Graphic Design", "Horizon". +In su 1967 lassat sa Olivetti e trabagliat comente e liberu professionista pro "Pirelli", "Ambrosetti", "Gabbianelli", "Parchi di Liguria", "Merzario". +In sos ultimos annos torrat a si dedicare a sa pintura solamente. + +Nina Hagen: +Nina Hagen (nomene de arte de "Catharina Hagen"; Berlinu, 11 de martu 1955) est una cantante tedesca de Berlino Est. +Nina est fiza de Hans Hagen (connottu puru comente Hans Oliva), un'iscrittore, e Eva-Maria Hagen, una attrice e cantante. Sos nonnos paternos suos ebreos fini mortos in su campu de cuncentramentu de Sachsenhausen. +Sos primos annos. +Cando aiat duos annos su babbu e sa mama si fini separados e issa est creschida cun sa mama. Cando aiat 4 annos issa iaasa comintzadu a istudiare balletto, e cando aiat 9 annos fit cunsiderada una pitzinna prodigiu de s'Opera lirica. +Cando issa aiat 11 annos, sa mama si fit cojuada cun Wolf Biermann, unu cantautore dissidente, sas bideas politigas de Biermann aian influentzadu meda sa giovana Hagen chi chito fit diventada una attivista politiga antigovernativa de sa Germania Est. +Hagen a 16 annos aiat lassadu s'iscola e si fit aggregada a sa cover band Fritzens Dampferband umpare a Achim Mentzel e ateros. Cun issa sa band aiat aggiuntu a su repertoriu branos de Janis Joplin e Tina Turner. +In su 1972 aiat formadu su grupu Automobil. + +Bandera de Arbaree: +Sa bandera de Arbaree, s’àrbure de sos sardos, est una de sas banderas de sa Sardigna. Fiat sa bandera de su Giuigadu de Arborea in tempos Bizantinos e Giuigales. +A pàrrere de carchi istudiosu che a Emmanuel Anati custu sìmbulu ,e fintzas su de s’àtera bandera sarda, sos bator moros, derivant dae sos Templares. +Dae su tribagliu de ateros istudiosos, comente Antoni Arca, est bessidu a campu chi sa bandera cun s'arbure fit, in realidade, su vessillu de sos Bas-Serra, casatu catalanu-aragonesu, chi lu giughesint a Sardigna e nde faghesint s'istemma de su Juigadu de Arbaree. Pro s'istudiu de Arca e de ateros istoricos, duncas, s'arbure no est "sardu" tantu cantu sos bator moros, batidos issos puru dae sos catalanos-aragonesos, e ammustrat petzi sa paga connoschentzia de sos Sardos de s'istoria issoro. +Impreos de oe. +S’àrbure de sos sardos est oe su sìmbulu de sa Banca de Tàtari, de su partidu indipendentista sardu Indipendentzia Repùbrica de Sardigna (in ruju e in nieddu leande sos colores dae sa bandera de sos bator moros) e de sa Distilleria de Silvio Carta de Boàtiri chi imprentat s’àrbure subra de sas ampullas de abardente chi produit. +Propostas de adotzione. +Consigeris de su Consìgiu Regionale sardu ant propostu una leze chi si at a èssere colada, at a pigare sa bandera de Arbaree a "bandera natzionale sarda". +Bibliografia. +Subra de custu sìmbulu b’at una literatura de balia: + +Piet Mondrian: +Mondrian est istadu unu importante esponente de su movimentu artistigu chi si riconnoschiada in sa rivista olandesa "De Stijl", fundada dae Theo van Doesburg. +Umpare a sos pintores russos Kandinskij e Kasimir Malevic fit istadu in sos primos a utilizare su limbazu astratu in sa grafica. +Agganzos dae fora. +Immagines de sas oberas de Mondrian + +Weimar: + +Neoplasticismu: +Sa peraula neoplasticismu fit istada impreada dae sos artistas olandesos Piet Mondrian et Theo van Doesburg pro descriere s'arte issoro, astrata, essentziale e geometriga. Su termine fit istadu usadu sa prima olta in su 1918 cun sa pubblicatzione de su manifestu De Stijl, compiladu dae sos duos artistas olandesos. + +Olanda: +S'Olanda est una "regione" de sos Logos Bascios de guasi 16 miliones de abitantes (datos de su 2009). +Sas tzitades pius mannas de s'Olanda sunu Amsterdam, Rotterdam, Leiden, L'Aia, Dordrecht e Haarlem. + +Walter Gropius: +Est istadu umpare a Ludwig Mies van der Rohe e a Le Corbusier unu de sos mastros chi aian fundadu su Movimentu Modernu in architetura. +In su 1919 in Weimar aiat fundadu s'iscola de su Bauhaus. + +Bauhaus: +Bauhaus est s'abbreviazione de Staatliches Bauhaus, un'iscola de arte e architetura de sa Germània chi at operadu dae su 1919 a su 1933. +S'iscola fit istada fundada in Weimar dae s'architeto Walter Gropius. Cussa de su Bauhaus no fit solu un iscola ma fit finas su puntu de referentzia pro su movimentu de innovazione in sos varios campos de s'arte, s'architetura e su design, connottu cun varios nomenes comente razionalismu, funzionalismu, "architettura moderna" oburu "stile Bauhaus". +Sos insegnantes de s'iscola fin de diversas natzionalidades e fini figuras de prim'ordine de sa cultura europea. +Cuss'esperienza didatiga de s'iscola at influidu meda subra s'insegnamentu artisticu e tecnicu finas a dies de oe. + +Isaac Newton: +Sir Isaac Newton(Woolsthorpe-by-Colsterworth, Lincolnshire, (4 de ennarzu 1643 - Kensington, Middlesex, 31 de martu 1727), est istadu un fisicu, matematigu, astronomo, alchimista, e teologo inglèsu. S'opera sua "Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica", publicada in su 1687, est cunsideradu unu de sos testos iscientificos chi ana appidu pius pesu in s'istoria de s'iscèntzia. + +Logos Bascios: +Is Logos Bascios o Paisus Bascius ("Koninkrijk der Nederlanden") funt un'Istadu de s'Europa otzidentali a lacana de su Belgiu, de sa Germania e de su mari de su Nord. Faint parti de is Logos Bascios is insulas puru caraibicas de is Antillas olandesas e de Aruba. +Sa capitali est Amsterdam, ma su parlamentu e sa residèntzia de su soberanu funt in Den Haag. + +László Moholy-Nagy: +Est istadu finas professore in s'iscola de su Bauhaus. Issu fit meda influenzadu dae su costruttivismu e unu sustenidore de s'intregatzione fra sa tecnologia e s'industria cun sas artes. +Biografia. +Moholy-Nagy fit naskidu cun su numene László Weisz dae una famiglia de traditzione mista ebraica e ungheresa, issu s'aiat jambadu su numene tedescu-ebraicu cun su sambenadu ungheresu de su tiu,Nagy. +Poi de sos istudios de dirittu in s'universidade de Budapest, László Moholy-Nagy si fit arruoladu in s'esercitu austro-ungaricu. Feridu durante sa Prima Gherra Mundiale in su 1917, issu aiat comintzadu a disegnare durante sa convalescentza in s'ipidale de Odessa; torradu a Budapest, aiat dezisu de si dedicare cumpletamente a sa pintura. +In su 1919, poi 'e sa laurea, László Moholy-Nagy partit a Vienna inue trabagliat pro su giornale "MA", chi fit direttu Lajos Kassák. Inoghe pro primu aiat iscobertu su costruttivismu russu e su suprematismu in d'una mostra de trabaglios de Malevich, Naum Gabo e El Lissitzky. In su 1920, comente e corripondente de sa rivista "MA", issu si fit ipostadu a Berlinu e incue aiat connottu sos Dadaistas Raoul Hausmann, Hannah Höch e Kurt Schwitters. László Moholy-Nagy realizzat unu de sas primas oberas suas « "Composition 19" ». Intantu rincontrat e cojuat sa fotografa Lucia Schültz. + +Johannes Itten: +Jamadu dae Walter Gropius, dae su 1919 est istadu professore in s'iscola de su Bauhaus. +In su 1920 Itten aiada invitadu a Paul Klee e a Georg Muche a lu raggiunghere in sa Bauhaus. +Issu fit istadu cuntestadu pro sos metodos suos de insignamentu basados subra sa pratiga de sa religione zoroastrista de dui issu fit unu fervente pratigante. + +Vienna: +Vienna ("Wien" in tedescu, "Bécs" in ungheresu, "Vídeň" in tzecu) est sa capitale e a su tempus matessi unu istadu federadu de s'Austria. +Iscolas. +Vienna est sa tzitade de s'Austria chi est sede de sas printzipales istitutzione iscolastigas e universidades. +Organizzatziones internatzionales chi ana sede in Vienna. +Vienna est sede de medas offiscios de sa Natziones Unidas (ONU) e de diversas istitutziones e impresas internatzionales, cumpresos sa United Nations Industrial Development Organization (UNIDO), s'Organizatzion of Petroleum Exporting Countries (OPEC), sa International Atomic Energy Agency (IAEA), de s'Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE). +Attualmente Vienna est sa quarta tzitade cun offiscios de s'ONU in su mundu (poi de New York, Ginevra e L'Aia). + +Odessa: +Odessa (in ucrainu: Одеса in russu: Одесса [ɐˈdʲesə) est sa de tres tzitades majores de s'Ucraina, cun pius de 1.003.000 abitantes. Non pius, est su portu printzipale subra su Mare Nieddu. Est fintzas tzentru amministrativu de s'oblast omònimu. +Posta in su chirru nord-otzidentale de su mare Nieddu, sa bidda est nàschia subra una cussolza tàtara minore e fiat fundada de Haci I Giray, khan de Crimea, in su 1440, cun nòmene de "Hacibey". A pustis de unu perìodu de cuntrollu lituanu, in su 1529 fiat passada suta pòdere otomanu, fintzas a su 1792, annu de sa derrota de sos otomanos in sa gherra russo-turca. +In su 1794 fiat fundada sa tzitade peri unu decretu de imperadora Cadalina sa Manna. Dae su 1819 a su 1858 Odessa fiat unu portu francu. Pro totu su de 19 sèculos est istadu sa de bator tzidades de sa Rùssia imperiale a fatu de Mosca, Santu Pedruburgu e Varsàvia. Durante su perìodu sovièticu fiat su portu de cummèrtzios pius importante de s'Unione Soviètica e una base navale. Su 1 de bennàrzu 2000 su portu de Odessa est istadu declaradu portu francu de cummèrtzios pro unu perìodu de 25 annos. +S'architetura de Odessa at unu istile pius pròssimu a su mediterràneu chi non a su russu, est difatis istada influentziada de sos istiles italianu e frantzesu. Unos cantos fàbricos sunt fraigados cun unu ammesturu de istiles diferentes, comente art nouveau, renaschimentale o neoclàssicu. +Sos ucrainos rapresentant sa majoria de sos bividores de Odessa (unu 68%), sighidos de russos (unu 25%). Sa limba pius impitada est nointamas su russu, faeddadu dae su 78% de sos bividores, contra petzi su 6% de sos chi faeddant ucrainu. +Grupos de minoria sunt rapresentados dae albanesos, armenos, azeros, crimeanos, tàtaros, bulgaros, georgianos, grecos, ebreos, polonesos, romunos, turcos e àteros. Fintzas a sa segunda gherra mundiale sa minoria ebrea fiat meda cunsistente e dae sos annos '70, sa prus parte de sos chi bi s'agataiant galu, sunt emigrados a Israele o àteros istados. In su de 19 sèculos sa tzitade fiat populada mescamente de russos, ma sos ebreos rapresentaiant su segundu grupu prus numerosu. + +Deretu: +Dirittu / Deretu poded essede impreau in manera differente, commente: +-tottu su sistema de sas lezzese chi serbini a dare regulas po sa vida de sas popolatzione; +-s'iscienza de su zurista, chi istudiad su sistema de sa lezze ammentuau innantisi +-cussu chi sun sas sentenziasa de legalidade e lezittimidade de sas azionese de s'Istadu e de sa personalidade fisica e giuridica chi si rapportad paris cun issu. +-Su valore economico accappiau a una zenia de tributoso o oneres fiscales, o si nono una controprestazione +NOTZIONE: +Sos istudiososo in d'ognia tempusu ana arresonau criccande de arrespondede a sa pregunta “itte est su derettu” e galu oe, sun in chistionese, e sa soluzione a sa pregunta fatta est differente a segunda de su chi est s'orientamento filosofico de s'istudiante. +Una arresposta chi si potza narred zusta asua de tottu sas attirasa, no du est fintzes poite de ziniasa de derettu ind' ad medasa e sa menera de biede cambiada a segunda de su modellu. ( t'iada a bastare a pentzare a sa seberadura de su civil law e de su common law ingresu e de sos Istados Unioso) + +Dharma: +Dharma est unu fueddu sanscritu ca me is filosofias orientalis bolit nai medas cosas. Podit essiri tradusiu commenti "Lei", "Lei cosmica", "Lei Naturali", o chi no commenti "sa manera in sa cali istant is cosas". +Bivendi de acordiu cun custa lei, est possibili no intendiri prus su sunfrimentu depidu a su ciclu de is nascimentus e de is mortis (Saṃsāra) imbatendi aici a sa liberatzioni (Moksha). De su momentu chi totu is atzionis (Karma) produsint frutus (bellus o malus a sigunda de s'atzioni), s'unica manera po scrufiri sa Liberatzioni est su fai referimentu a s'Ordini Universali e biviri in armonia cun issu atotu, chentza de provai apicigamentu po is frutus bellus de is atzionis virtuosas fatas, de manera chi custas si potzant condusiri a pagu a pagu a sa liberatzioni. +Significaus e originis de su fueddu Dharma. +Su fueddu Dharma (in sanscritu: "धर्म"), o Dhamma in limba Pali, est usada in sa parti majori de is filosofias o religionis de origini indiana, is Religionis dharmicas: Induismu (Sanatana Dharma), Buddhismu, Jainismu e Sikhismu. In sa forma sua prus antiga, "dharman", su fueddu si bit po sa prima borta me is Veda. +Difitzili est giai una definitzioni sintetica e cumpleta po "Dharma"; custu fueddu tenit una istoria longa i articulada meda e tenit puru unu muntoni de interpretatzionis esignificaus. Medas, siat Ocidentalis ca Orientalis, dd'ant interpretau in diversas maneras, commenti "giustitzia" po esempiu o commenti "religioni"; fueddus, ca a onnia modu, tenint una basi morali ca no esprimit cumpletamenti su significau metafisicu. Cun su fueddu "dharma" si indicat puru sa religioni, ma non si esauriscit a custa; issu indicat una ispètzia de "lei de sa natura", lei eterna i "ordini" siat de su cosmu che de sa vida individuali e sotziali de is esseris umanus. +Duncas si podint individuai "duas dimensionis" in su cuntzetu de Dharma: una chi pertocat s'usu e sa conchista leitima de is benis de custa vida, e s'atra, de tipu escatologicu, ca interessat su fini urtimu de onnia anima, sa liberatzioni finali de su Saṃsāra. +"Dharma" derivat de sa arrexina "dhri", ca bolit nai "apompiai", "apoderai". Su fueddu depit essiri a innantis cumprendiu in s'originali contestu metafisicu suu, su de essiri "cunformaus" a su Printzipiu Divinu Creativu chi operat de a intru de s'individuu. Rapresentat sa "lei interiori" de s'individuu, Lei a sa cali tocat prestai obbedièntzia, chi si bolit ponniri de acordiu sa vida propia cun sa Voluntadi Divina. Custu est su chi is induistas (o is atras traditzionis metafisicas) cunsiderant su printzipali fini de sa vida. Sighendi a chistionai de custa chistioni, est interessanti meda notai ca sa traditzioni indù individuat cuatru iscopus printzipalis de sa vida de s'omini (Purushartha); s'urtimu est Moksha, sa liberatzioni definitiva de s'anima. Derivantis de custu iscopu, si ndi connoscint atrus duus: Artha, su "beni istai" (s'omini tenit bisongiu de is beni materialis po arrannèsciri a biviri); Kama, su "disigiu", su "praxeri" (s'omini tenit bisongiu de essiri prexau e gosai de is cosas bonas e de is praxeris de su mundu). Custus duus cuntzetus depint essiri castiaus in funtzioni de su fini urtimu, e custu bolit nai ca depint essiri ghiàus e regulaus a sigunda de is printzipius moralis e de is valoris religiosus, o Dharma, po podiri efetivamenti ghiài a sa Liberatzioni. +In "Dharma", agataus su printzipiu fundanti de su sistema de is castas - est a nai cussas categorias de personas innui is individuus ca ddui faint parti abarrant fidèlis a unu "decrétu interiori" ca no cunsiderat sa possibilidadi de si furriai. +Buddhismu. +In su Buddhismu, Dharma indicat is imparamentus de su Buddha a susu de s'origini de su dukkha (su sunfrimentu) o a susu de sa pratica de custus imparamentus, e de cunsighèntzia a susu de su Buddhismu atotu. Su Dharma est una lei universali ca regulat su funtzionamentu de su mundu, e su Buddhismu s'impignat a ddu trasmitiri e spiegai, giai de sa prima allegàda pubblica de su Buddha ( Dharmaçakrapravartana). Su Dharma est simbolegiau de una arroda, su dharmacakra. Est una de is Tres prèndas. +S'allegàda de Dharma est una allegàda pubblica fata de unu maistu buddhista, a susu de is imparamentus de su buddhismu atotu. Is maistus buddhistas tenint regularmenti allegàdas de Dharma. In sa retza de allegàdas si nd'agatant medas, suta forma de testu, registratzioni audiu in formau mp3, o registratzioni videu, po su prus in inglesu (Dharma talks). +Su fueddu "dharma", sempri in su Buddhismu, candu benit iscritu cun sa prima litera minuscola, indicat puru is diversus fenomenus ca si podint esaminai, est a nai: totus is ogetus connoscibilis, cussus de sa menti, is ogetus materialis, is regulas e is traditzionis religiosas e is cumportamentus virtuosus. + +ONU: +S'Organizatzione de sas Natziones Unidas (in inglesu "United Nations", in sigla "UN"; in russu "Организация Объединённых Наций"; in cinesu 聯合國; in arabu الأمم المتحدة), in sigla ONU, a bortas abbreviada in Nazioni Unite, est un'organizzazione intergovernativa edd'est sa printzipale organizatzione internatzionale. +S'ONU at comente e iscopu cussu de afaghe' creschere sa cooperazione internatzionale in ambitos de iviluppu economicu, progressu socioculturale, dirittos umanos e siguresa internatzionale. + +Sa diplomàzia de su Ping Pong: +Sa diplomazia de su Ping Pong (Ping Pong Diplomacy) (in Cinesu: 乒乓外交) est riferidu a sos iscambios de jogadores de ping pong de su 1970 chi bi fin bistados tra sos Istados Unidos e sa Republica Populare Cinesa (PRC). S'eventu aiat signadu unu mezoru in sas relatziones tra sas duas natziones. + +John McCormick: +John McCormick est unu professore de iscièntzias polìtigas a sa Indiana University Purdue University Indianapolis (IUPUI). Est ipecialitzadu in comparative politics (polìtigas comparativas) e in polìtiga de s'Unione Europea (UE). +Ind'unu istudiu at sustenidu sa teoria chi s'Unione Europea ada usadu su soft power pro emergere comente alternativa e comente cumpetidore a s'americanu hard power. + +Egemonia culturale: +Egemonia culturale est unu cunzettu filosoficu e sociologicu, originadu dae su filosofo marxista Antonio Gramsci, chi descriede comente, ind'una sotziedade cun culturas diversas, unu gruppu o una classe est in gradu de esercitare unu dominiu culturale. Est su dominiu de unu gruppu sotziale subra un'atteru, pro esempiu sa classe dominante subra sas ateras classes. Sas bideas de sa classe dominante benin a esse' cunsideradas comente e norma; issas sun bidas comente e universales, percepidas comente cumbenientes pro tottu cantos mentres cumbenin solu a sa classe dominante. + +Varese: +Varese (lombardu: Varès) est unu comunu de sa Lombardia de 81.990 bividoris, capidali de sa omonima provintzia. Finas a su 1927 su comunu dipendìat da sa provintzia de Còmu. Sa tzitadi apartènnit a s'Arregioni Agraria n° 4 - Collinas de Varese, de su Parcu Arregionali Campu de is Froris e pagu atesu s'agatat su lagu omonimu: Lagu de Varese. Sa genti da tzèrriat fintzas "Tzitadi Giardìnu" sigumenti du at boscus, forestas e giardinus de villas in totu su territoriu de su comunu. +S'hinterland de sa tzitadi est tzerriau "Varesotu". +Stòria. +Is primus trassas de insediamentus chi funt stetias agatadas in su territoriu tocant sa Preistoria, difatis comenti proant meda arrepertus espostus intr' 'e su musèu de Villa Mirabello e is trassas de insediamentus palafitìgulus in su isolino Virginia si podit nài chi su territoriu fiat populau giai in su 3500 a.c. +Is primus noas a pitz' 'e sa tzitadi funt de sa trada epoca imperiali arromana, candu sa bidda aundi biviant pòbulus de originis cèrtigas, cumentzaiat a pigai importu sempri prus mannu sigumenti chi s'agataiat in-d'unu logu cun camìnus stratègigus: acanta de Varese doi fiat unu camìnu chi passendi po sa Valganna e Ponte Tresa ligaiat sa Svitzera cun Milanu, e tenniat importu mannu siat militari chi econòmigu. +Est feti in su XIII sègulu chi sa bidda cumentzaiat a essi sempri prus manna, gratzias a is atibidadis de is mercantis de su mercadu de sa Motta. Sesi fiant is printzipalis diretzionis de espansioni de sa bidda, chi currispondiant a unu matessi nùmuru de ennas (oi no du ant prus tràssas): s'enna Rezzano, s'enna Regondello, s'enna de Santu Martinu acanta a sa crèsia chi portat su propiu nòmini, s'enna Milanu, s'enna Motta e s'enna de su sàrtu. +Sèmpri in su Mediuèvu Varese cumentzaiat a fai parti de su contàdu de su Sèpriu, aundi iat a nci abarrai finas a s'annessioni a su Ducau de Milanu. Funt de cuddus tempus (pustis de s'annu 1000) is turris difensivas chi s'agatant in su territoriu de sa tzitadi (doi ant ancoras oi sa turri de Masnago, sa turri Mozza, e sa de prus importu: sa turri de Velate tutelada da su Fundu po s'Ambienti Italianu FAI). Atru giassu difensivu de importu mannu est su Casteddu de Belforte, aundi si frimaiat in su 1164 e in su 1175 s'Imperadori Federìgu Brabarrubia candu calaiat da s'Allemannia contras de Milanu. Bollit narau puru chi in su 1168 is varesinus pigaiant parti issus etotu a sa Liga Lombarda aundi fiant tzerriaus "is de Belforte". +S'importantzia sempri prus manna de sa tzitadi pigat che testimoniantzia s'eligidura de Guidu de Velate (territoriu chi s'agatat a is lacanas a nordu de sa borgada) che arcivèscuvu de Milanu in su 1045. Guidu fiat fideli a s'Imperadori Errìgu III de su Sàcru Arromanu Impèru, e cun issu si ponniat contras de su Pàpa e de is Patarus, moimentu erètigu difundiu in s'Italia àrta. In-d'is gherras intr' 'e is Visconti de Milanu contras de is Torriani de Còmu, sa tzitadi, alliada de is milanesus, fiat pigada da is comascus chi arrogaiant is presidius difensivus (intr"e-i cuddus sa turri de Velate) e atrus insediamentus. +In su 1237 Varese gherraiat alliau de Milanu contras s'Imperadori Federigu II de Svèvia, nepodi de su Brabarrubia. +Funt de su XIV sègulu is primus statùdus chi arreulaiant sa vida in sa tzitadi, afundada asub' 'e una autonomia de gubernu chi acabaiat feti in sa segunda midadi de su 1700. +De importu est su periodu de Càrlu Borromeo artzivèscuvu de Milanu chi ponniat modificas a s'istitutzioni ecresiastiga de Varese consolidendi s'importantzia de su munisteru de Santa Maria de su Munti chi oberriat una fraiga de arti de is de prus importu de totu sa Lombardia. Gratzias a s'agiudu de su pàra Babu Aguggiari (chi arrennesciat a agatai 1 milioni de francus mannus imperialis) fiat fraigau unu caminu chi artziaiat in pitzus de su Sacru Monti de Varese arribendi a su santuariu. Su caminu sacru fiat acabau in su 1680, cun s'agiudu de artistas de importu comenti il Morazzone e il Cerano suta sa diretzioni de s'architetu Giusepi Bernascone. Cust'opera trasfrumaiat Varese in-d'unu baluardu de su catolitzèsimu contras is amenatzas de su protestantèsimu. +Est in su 1752 chi sa tzitadi dibenniat po unu momentu unu tzèntru de sa polìtiga internatzionali: doi fiat in Varese su cungrèssu po disinnai is làcanas de sa Sbìtzera. Sa tzivilidadi de is villas chi caraterisaiat po totu su sègulu s'urbanistiga e s'àrti de sa tzitadi, agataiat in Frantziscu III d'Este (chi in su 1766 pigaiat in fèudu su bòrgu) s'apogèu cosa sua. +In su 1797 Varese dibènniat capidàli de su dipartimentu arrebolutzionariu frantzesu de su Verbànu, e duus annus a pustis su pòbulu varesinu festaiat su generali Napoleone Bonaparte chi bisitaiat sa tzitadi acumpangiau da Giusepina Beauharnais e Murat. +Torrau a s'Austria su bòrgu dibenniat ofitzialmenti "tzitadi" suta s'imperadori Ferdinandu I de Austria. In su 1830 in sa tzitadi fiat aluta sa pùbriga illuminatzioni cun su gàsu, in su 1857 Varese fiat "tzitadi règia" e s'annu a pustis cumentzaiant is traballus po fraigai su caminu ferrau intr' 'e Varese e Gallarate (chi benniat oberta su 9 de aùstu 1865 candu su primu trènu de su caminu ferrau Porto Ceresio-Gallarate bintraiat in sa tzitadi). +Fiat su 23 mayu 1859 chi is Cassadoris de is Alpis cumandaus da Garibaldi ocupaiant sa tzitadi in sa segunda gherra de indipendentzia italiana. Is garibaldinus difendiant bincendi sa tzitadi candu is austriagus torraiant a da atacai su 26 mayu de su matessi annu, in sa chi est stetia tzerriada sa Batalla de Varese. Su 28 mayu sa provintzia de Còmu, chi cumprendiat fintzas Varese, fiat annetzada a s'Urrenniu de Sardigna, ma feti pagus disi, candu is garibaldinus suta s'amenatza austriaga s'arretiraiant in Laveno. +Candu is austriagus cumandaus da su generali Karl von Urban arretorraiant in sa tzitadi bolliant unu tributu mannu meda, chi is varesinus no podiant pagai. S'arrapresalla austriaga tandus fiat unu bombardamentu chi lassat sinnus fintzas oidì in su campanili de sa Basilica de Santu Vitòri e domus stòrigas meda comenti Villa de is Biumi. Is austriagus abarraiant ancoras pagus tempus in Varese: cun sa Batalla de Magenta contras de is esertzidus de Fràntza e Urrenniu de Sardigna s'Austria pigaiat una sconfita manna. +S'Unidadi Natzionali Italiana depiat essi unu input mannu po su svilupu econòmigu e sotziali de Varese: sempri prus industrias nasciant ingunis alimentadas da traballadoris de s'Italia Bàscia. Finas a sa Prima Gherra Mundiali benniant fraigadas cartieras, carrotzerias, acontzerias, caltzaturifitzius, cotonifitzius, sedifitzius, tessiduras e tzeràmigas, cun una crèscida urbanìstiga ordinada chi, gràtzias a su fraigamentu de asumancu centu villas mannas e milla villixeddas segundarias, portaiat sa tzitadi a essi tzerriada "tzitadi giardinu". +Cun su fascismu, in su 1927, nasciat sa nòa provintzia de Varese cun Varese scioberrada da Mussolini comenti capidali (Busto Arsizio fiat s'atra candidada). In cudd'annus doi iat atru svilupu econòmigu e turìstigu de su territòriu, cun meda òperas urbanistigas de Architetura Fascista. +Toponomàstiga. +Su nòmini Varese tennit orìginis cèrtigas: "var" bollit nài "àcua", poita s'agatat acanta de unu lagu chi tènnit su propiu nòmini (su Lagu de Varese). +Geografìa. +Sa tzitadi de Varese s'agatat a is pèis de su Sacru Monti de Varese (chi fait parti de sa muntangia Campu de is Froris), e est banniada da su Lagu de Varese. +Sigumenti sa provintzia de Varese abarrat suta de is Alpis, muntangias e collinas funt su 32% e su 46% de su territoriu cosa sua; de importu funt fintzas is frùminis (is de importu prus mannu funt su Ticino e s'Olona) e is sèti lagus: tres mannus (Lagu Mayori, Lagu de Luganu, e Lagu de Varese), e cuatru prus pitìcus (Lagu de Comabbio, Lagu de Monate, de Ghirla], e Lagu de Ganna). +Sa parti bàscia de sa provintzia est ocupada da unu arrògu de Pranu Padanu. +Traspòrtus. +Varese est srebia siat da is Ferrovias de su Stàdu (FS) chi da is Ferrovias Nordu Milanu (LeNord) chi cun frecuèntzia arta meda ligant sa tzitadi cun Milanu. Doi at fintzas una arretza de bus siat aintru de sa tzitadi chi po si movi in sa provintzia. S'autostrada A8 (Autostrada de is Lagus) portat da Varese a Milanu, e da su 2008 funt cumentzaus is traballus (chi ant a acabai in su 2013) po fraigai s'autostrada nòa Pedemontana (Varese-Còmu-Bergamu) e sa Tangentziali de Varese. +In sa provintzia doi at s'Aeroportu Internatzionali de Malpensa. +Cosas de impòrtu. +Sa tzitadi est conòta in su mundu gratzias a su Sacru Monti de Varese, logu de pelegrinaxu includiu in-d'is Patrimònius de s'UNESCO +Economìa. +S'economìa de Varese si fundat apitz' 'e totu in s'industria (est unu de is territorius prus industrialisaus de s'Italia Ata) e prus pagu in s'agricortura; frìmas varesinas de importu funt: +Educatziòni. +In Varese doi at una Scola Europea, sa Scola Europea, Varese. + +Nicola Grauso: + +Benedetto Croce: +Est istadu su prinzipale ideologo de su liberalesimu de su XX seculu edd'est istadu puru su "rifondadore" de su Partidu Liberale Italianu. + +Edward Said: +Said est istadu unu filosofo chi proveniat dae sa traditzione de s'iscola de su Postcolonialismu e de su Postmodernismu. + +Luigi Nono: +Luigi Nono (Venezia 29 de bennarzu 1924 – Venezia 8 de maiu 1990) est istadu unu cumposidore italianu de mùsica contemporanea. +Biografia. +Sos primos annos. +Naskidu in Venezia ind'una familia benestante, nebode de unu istimadu pittore. Nono aiat comintzadu a leare leziones de mùsica cun Gian Francesco Malipiero in su 1941 in su Cunservatoriu de Venezia inue, tra sas ateras cosas, fit bintradu in cuntattu cun sa tradizione de sos madrigales rinascimentales. Poi 'e s'esse' laureadu in Legges in s'Universidade de Padova, fit istadu incoraggiadu a sa composizione dae Bruno Maderna. + +Bianca Pitzorno: +Bianca Pitzorno est un'iscrittora printzipalmente pro pizinnos. +Sa serie "Gli amici di Sherlock". +Aiat pubricadu una serie de 12 contos regoltos poi cun su titulu "Friends of Sherlock" e calicunu l'aiat iscritu umpàre a Roberto Piumini. + +Giambattista Vico: +Vida e oberas. +Meda de sa notiscias subra sa vida de Vico sunu leadas dae sa "Autobiografia" (1725-28) chi issu aiad iscrittu sighende su modellu de sas "Cunfessiones" de Sant'Austinu. Dae cust'obera Vico nd'aiad isgancelladu tottu sos riferimentos a sos interessos suos, de cando fit giovaneddu, pro sas dottrinas atomisticas e pro sa filosofia cartesiana chi si fin diffusas in Napoli ma chi fin istada subitu repressas dae sa censura de sas autoridades tziviles e religiosas. + +Noam Chomsky: +Professore eméritu de linguistiga in su Massachusetts Institute of Technology (MIT) inue issu ad insinzadu durante totta sa carriera, est connottu in su mundu iscientifigu comente su chi at fundadu sa linguistiga generativa. Est finas connottu in tottu su mundu pro sos iscrittos politigos e pro sas convintziones anarchicas. + +Confutziu: +Confùtziu (Kǒngzǐ, "孔子" o Kǒng Fūzǐ, "孔夫子" - Mastru Kong) (551 a.C. – 479 a.C.) est istadu unu filosofu tzinesu. Sa filosofia sua at dau bida a una traditzione culturale, su Confucianesimu (Rújiā 儒家): sos insinzos suos an influentzadu a fundu su pensamentu e s'istiliu de vida de sos cinesos, coreanos, giapponesos e vietnamitas. + +Ragtime: +Su Ragtime est unu genere musicale naskidu in sos Istados Unidos e chi at appidu sa mazore popularidade dae su 1897 e su 1918. +Su carattere printzipale de i custa musica est su ritmu "sincopadu" o (in inglesu "ragged"). Custa musica, prima de esse' publicada in ipartidos pro pianuforte, aiat cominzadu a essere "de ballu" in sas tzitades de St. Louis e New Orleans. +Su ragtime fidi una rielaboratzione de sa marcia chi fit istada resa populare dae John Philip Sousa, cun s'aggiunta de poliritmos de origine Africana. +Su cumposidore de ragtime Scott Joplin fit diventadu famosu poi e sa publicazione in su 1899 de "Maple Leaf Rag" unu pezzu chi ada influenzadu tottu sos cumposidores de ragtimes chi sun bennidos poi. + +Amadeo Giannini: +Amadeo Pietro Giannini (1870 – 1949), naskidu in San Jose, California, fit un'Italu-Americanu chi aiat fundadu sa Bank of America. +Su babu e sa mama de Giannini fini duos emigrantes italianos chi fit originarios de sa zona 'e Genova. +Issu aiat istudiadu in su Heald College, in San Francisco, California. + +Wangari Maathai: +Wangari Muta Maathai est istada un'ambientalista e attivista politiga. Issa aiad istudiadu in sos Istados Unidos in su Benedictine College e in s'Univerdidade de Pittsburg, e in s'Universidade de Nairobi in Kènya. In su 1970, Maathai aiat fundadu su Green Belt Movement (Movimentu de sa tzintura irde), una organizatzione ambientalista non guvernativa chi si interessaqiada de piantare aivures, difesa de s'ambiente e dirittos de sa feminas. +In su 2004 est istada sa prima femina africana e sa prima ambientalista a rezire su Premiu Nobel pro su ”contributu a s'iviluppu sustenibile, demograzia e paghe.” +Maathai est istada un'elegìda de su parlamentu de su Kenia, edd'est istada Assistente de su Ministru de s'Ambiente e de sas Risorsas naturales in su guvernu de su Presidente Mwai Kibaki tra su 2003 e i su 2005. Issa apartenit a sa etnia Kikuyu. + +Green Belt Movement: +Sa Green Belt Movement est una associatzione ambientalista non governativa chi at sede in +Nairobi, Kènya chi ada unu modu de agire pro sa difesa ambientale, basendesi a su matessi tempus subra s'iviluppu de sa comunidade e quindi sa capatzidade de faghere e de agire pratigamente. +Wangari Maathai l'aiat criada in su 1977, sutta s'egida de su Maendeleo Ya Wanawake (Consizu Natzionale de sas Feminas de su Kenya). S'organizatzione at coinvoltu feminas provenientes dae sas areas rurales. +Custa feminas fin istadas incoragiadas dae sa biologa a piantare aivures de origine locale e de fruttu e mattas. In trint'annos sun creschidas 20 miliones de piantas. + +Martin Lutero: +Naskidu in Sassonia dae Hans Luder, unu minadore, e dae Margarethe Lindemann, ind'una familia modesta, religiosa e meda severa in s'educatzione de sos fizos. +Diventadu unu padre agostinianu a seguitu de sa proclamatzione de sa bulla pontificia edd'est istadu s'ispiradore de sa Riforma protestante, chi at jambadu su cursu de sa ziviltade occidentale. +Comente e preideru e professore de teologia in su 1517 issu aiat cuntestadu cun sas 95 tesis (in Latinu: "Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum") su cummerciu de sas indulgentzias. Lutero aiat cuntrastadu cun tottu sas forzas su cunzettu chi cun su inari si podiat comporare su perdonu de Deus. Su refiutu de ritrattare sos iscrittos suos, comente l'aiat preguntadu su paba Leone X in su 1520,e Carlo V imperadore se su Sacru Romanu Imperu in sa Dieta de Worms in su 1521 aiat prodottu s'iscomuniga dae parte de su paba e sa cundenna de s'imperadore l'aiant resu unu fuorilegge. +Tradutzione de sa Bibbia. +Lutero aiat traduidu su Vangelu in tedescu e l'aiat publicadu in su 1522, e cun sos collaboradores suos aiat cumpletadu sa tradutzione de sa Bibbia in su 1534, annu in cui fit istada pubblicada sa Bibbia intrea. Issu aiat continuadu a trabagliare pro mezorare sa tradutzione finas a sa die 'e sa morte. +In sa tradutzione Lutero aiat usadu una variante de su tedescu faeddadu in sa cancelleria de sa Sassonia, ca la podian cumprendere sia in su nord comente in su sud de sa Germània. +Traduende issu aiat usadu unu limbazu chi lu podian cumprendere totu cantos chena impedimentos o difficultade. Sa versione pubblicada dae Lutero aiat appidu una grande diffusione in totu sas populatziones de limba tedesca, e pro cussu at finas dadu unu contributu mannu a s'isviluppu de sa limba e de sa literadura matessi. +Sa Bibbia 'e Lutero aiad influentzadu ateras tradutziones vernacolares comente sa versione in inglesu de William Tyndale, unu precursore de sa versione autorizada de su Re Giacomo. + +Alice in Chains: +Is Alice In Chains sunt una band rock de is Istados Unidos De America, posta a paris a Seattle in su 1987. Impare a Nirvana, Pearl Jam e Soundgarden sunt unu de is gruppus de majore fama dae su movimentu grunge americanu. A diferentzia dae is ateras band dae su movimentu grunge, sa musica dae is alice In chains, est prus influentzada dae su Heavy metal cae de su Punk rock o su rock psichedelicu. +Istoria. +Sa naschida. +Su cantore Layne Staley, scallat sa band dae cosa sua, is Sleeze, e in su 1986 ponit a paris is Alice N' Chainz, una band heavy metal cae assimbillat a is gruppus hair metal. In is cummetzos sa band sonat covers dae Slayer e Armored Saint me is tzilleris dae Seattle. Una die Staley atobiat su ghitarrista Jerry Cantrell me is “Music Bank Rehearsal Studios". Su cantore, dae pagu bessiu dae is Alice N' Chainz, cheret a Cantrell de si ponni impari in una band funk de pagu posta a paris. Su ghitarrista podiat brintai scetti chi su cantori podiat brintai me sa band Cantrel, is “Diamond Lie”, innui sonant su batterista Sean Kinney e su bassista Mike Starr. +In su 1987, sa band funk dae Staley si scallat, e su cantore podit brintai me sa band dae Cantrell a tempu prenu. Sa band noa cummentzat a sonai me is tzilleris e pigat su nomene de sa band dae Staley furriendiddu in Alice In Chains. +Sa band frimat unu contrattu cun sa Columbia Records me su 1989, e in su mese de Triulas dae su 1989, e in su 1990 bessit su primu EP tzerriadu We Dying Young. Su cantu chi teniat su nomene dae su album benit trasmittia me is radios dae Heavy Metal pighendi una bona fama. +Is primus albums e sa fama. +Sempri in su 1990 benit fathu su primu LP, Facelift, s'album producit una hit, Man in the box, dae sa cali su video brintat in heavy rotation in su canale musicalle MTV, e benit agiudau dae unu tour mundialli innue sa band oberriat po is Van Halen e Iggy Pop. In su 1991, is alice in chains sonant in is cuntzertos, nomenaus Clash of Titans, impari a Slayer, Anthrax e Megadeth. +A pustis dae sa bessida dae su Ep acusticu Sap (cun s'unica borta cun su nomene Alice Moongarden, impari a sa calli is alice in Chains traballant impari a Mark Arm de is Mudhoney e Chris Cornell dae is Soundgarden), su gruppu accrescit sa fama cun su cantu Would?, chi fadiat parte de sa colonna sonora dae su film Singles dae su regista Cameron Crowe. +Dirt, prenu dae su sonu grae e caratteristicu dae sa band, benit fathu in su athongiu dae su 1992, e furiat unu successu, siat dae critica siat dae fama e bendiduras de s'album. Is cantos dae s'album sunt iscrittos intundhu a temas cummente s'eroina, sa morte e sa soledadi, e ponint boghes dae una dipendentzia dae eroina dae su cantore Lane Staley (como si iscit cae custas boghes furiant beras). Su matessi ballit po su bassista Mike Starr, cae lassat sa band po curpa dae custa dipendentzia e brintat Mike Inez a su logu dae cosa sua. . Mike Starr est stettiu bidu in su maju dae dae su 2009 sonendi a New York cun una cover band dae is Alice In Chains. +A pustis dae du su cuntzertu dae su Lollapalooza dae su 1993, su mundu dae sa musica alternativa abettat dae in batteros unu ateru traballu grae e inchiethu, mae candu bessit Jar Of Flies in su Gennargiu dae su 1994, spantat is fan e sa critica po su sonu istrangiu dae is ateros albums dae sa band. Fathu cummente unu EP semi-acusticu tziat a sumeru 1 me is classificas, una cosa mai sutzedia po unu EP. +Su cummentzu dae S'accabbu. +Sa band no bandat in tour, e custu iughet a boghes noas dae unu dae una dipendentzia dae eroina dae Staley. In su 1995 su cantore sonat impari is Gacy Bunch una band fatha dae Lane Staley, su ghitarrista Mike McCready de is Pearl Jam e su batterista de is Screaming Shadows Trees Barret Martin. Above, s'album dae custa band, bessit in asutha dae su nomene Mad Season. +In su mese de Santandria dae su 1995, is Alice In Chains bessint cun unu album omonimu nou, Alice In Chains, ma fans medas ddu tzerriant Tripod, po unu cani tristu a tres farrancas. Su traballu arribat una atera borta a su numeru unu dae is classificas e in medas binti in custu album su erede dae Dirt. +Un atera borta sa band no fait unu beru tour mundialli, ma scetti 7 cuntzertos, dae sa calli 4 fathus dae spaba po is Kiss. Custu est s'urtimu album uffitzialli fathu dae is Alice In Chains. In sa arregolta Music Bank si acathant cantos nous cummenti Get Born Again e Died. +Sa morte dae Staley. +S'urtima presentzia dae sa band est stetia in su 1996 po su MTV Unplugged, Staley fiat in pagu bona sallude, ma su arregordu dae sa callidade dae su cuntzertu est manna, cun is cantos prus graes torraus a furriai in manera ottimale in sa versione acustica. +In manera uffitzialli sa band non si est scallada, ma Staley arruit in una manna depressioni po curpa dae sa morte po endocardite po usu dae droga. Staley furriat assoladu e in pagus ocasiones lassta sa domu sua dae Seattle. Cantrell chircat dae appoderai is cuntathos cun Staley, ma furiat craru cae su cantore no podiat torrai a goa, thando su ghitarrista bessit in su 1998 cun unu album solista, Boggy Depot. +Sa possibillidade dae torrai a biri sa band in paris accabhat su 5 dae Apribi daesu 2002, candu Layne Staley morit in domu sua po curpa dae una overdose dae eroina e cocaina a pustis dae 8 annus dae sa morte dae una atera icona dae sa scena grunge, Kurt Cobain de is Nirvana. A pustis dae sa morte dae su cantore, is tres chi abbarraiant pigant arrugas differentes. Jerry Cantrell bessit cun s'album Degradation Trip,unu traballu tothu in memoria dae su amigu mortu. In su matessi tempu Inez e Kinney brintant in un ateru gruppu grunge, is Spys4Darwin. +Sa torrada. +In su mesi dae Fiargiu dae su 2005 Jerry Cantrell, Mike Inez e Sean Kinney torrant impari po unu cuntzertu po is mortus dae su Tsunami. A sa boghe ddu furiant is cantores dae is Tool, Puddle Of Mudd e Damageplan. +A pustis dae unu annu sa band torrat a fai cuntzertos me is Istados Unidos Dae America po tributu a sa band a su femminile de is Heart. Po custu cuntzertu si aciungit a sa boghe su cantore de is Comes With The Fall, William Duvall, chi sonat pur sa segunda ghitarra. +In unu cuntzertu de su 2006 James Hetfield de is Metallica cantat cun sa band in Would, e su matessi fait in un ateru cuntzertu Phill Anselmo. +Su 28 dae Cabidanni iat a bessiri su nou traballu Black Gives Wy To Blue cun sa EMI\Virgin. In su Mengiau de su 30 dae dae su mese dae Lampadas sa band ait pubricau su primu singulu A looking View. + +Gerrit Rietveld: + +Charles Aznavour: +Charles Aznavour (Շառլ Ազնավուր in arménu), naskidu cun su nomene Shahnourh Varinag Aznavourian (Շահնուր Վաղինակ Ազնավուրյան) su 22 de maiu 1924 in Frantza a Parigi, est un autore composidore e interprete e attore. +Cojuadu tres boltas ad appidu 6 fizos. +At cantadu in pius de 60 films, ad iscrittu pius de milli cantones, at cantadu in 5 limbas, at bendidu pius de 100 milliones de discos, Charles Aznavour est oe su cantante frantzesu pius connottu in su mundu. +Su 26 de nadale de su 2008, su presidente de sa Republica Armena, Serge Sarkissian, l'at coferidu sa citadinantzia onoraria. In frealzu de su 2009, Charles Aznavour ada azettadu de faghere s'imbasciadore de Armenia in Ivizera. +Charles Aznavour est finas su Rappresentante permanente de s'Armenia presso s'ONU de Ginevra. +Agganzos dae fora. +Situ uffitziale + +Ludwig Mies van der Rohe: +Ludwig Mies van der Rohe, naskidu "Maria Ludwig Michael Mies" fit unu architeto tedescu naturalizzadu americanu, dae totu in genere est jamadu Mies. +Ludwig Mies van der Rohe, umpare a Walter Gropius e Le Corbusier, Frank Lloyd Wright e Alvar Aalto est cunsideradu unu de sos pionieres e mastros de s'Architetura Moderna. +Padiglione de Barcellona. +Su padiglioni tedescu, connottu mellus comenti padiglioni de Barcellona est una de is operas prus importantis de van der Rohe, pensau e fatu po s'esposizioni universali de Barcellona de su 1929. In su padiglioni s'architettu at postu calincuna cosa noa comenti sa pranta libera e is spazius fluentis. +A s'acabu de sa prima gherra mundiali, e de sa reprendia economica ca iat sighìu su pranu Dawes de su 1924, in ddunu tempus no meda bellu, cust'opera depiat rappresentai sa noa Germania, democratica, a in antis in sa cultura, erricca e ca castiada a sa paxi. +Agganzos dae fora. +Imagines + +Beato Angelico: +Beato Angelico, Guido di Pietro, est naschidu a Vicchio del Mugello in su 1395, est mortu a Roma in su 1455. +Fra Giovanni da Fiesole, connottu dae sos contemporaneos comente Beato Angelico, fudi unu pintore dominicanu. +Unu capolavoro est Su Paradisu, 1434-35, chi si ammirada in sa Galleria de sos Uffitzios in Firenze: in su Tzentru sa Madonna chi benit coronada dae su Fizu. Inghiriada dae santos e santas e dae anghelos chi sonant sa trumba. Su colore dominante est s'oro, simbolu de eternidade. +Ateru capolavoro, sa Madonna cun su Pitzinnu, anghelos in adoratzione e santu Dominigu e santa Caderina, imbenujados. Ancora dominante su colore de s'oro, accostas a su colore biaittu e a su ruju biu. Su Pitzinnu carignat sa Mama chi fissada su chi abbaidat s'iscena. Beato Angelico ada affriscadu cun imagines de santos sas tzellas de su Cunventu de Santu Marcu a Firenze. +Ada tentu comente allievu Benozzo Gozzoli, chi ada collaboradu a affriscare sa Cappella Niccolina,in Vaticanu, cherfida dae Niccolò V, paba dae su 1447 a su 1455. In custa cappella ammiramos s'affriscu de su diaconu Istevene chi preigada a sos fideles, e unu affriscu de su diaconu Larentu chi distribuede s'elemosina a sos poberos. +Beato Angelico est appretziadu comente autore de miniaturas de testos sagros, comente in s' Antifonariu de Santu Dominigu de Fiesole. + +Gòsamu e Damianu: +Gòsamu e Damianu, fintzas nòtidos comente "medicos santos" fiant duos santos, màrtires, de su III-IV seculu, paret suta Diocletzianu, in Sìria. +Segundu una traditzione fiant dutores, medicos, e curaiant sos malàidos pro de badas. A poi de sa morte, meda sanaiant afacca a sa tumba issoro. Una traditzione narada chi fiant frades. A su tempus de su Paba Felice IV (525-530) relichias de sos duos santos sunt istadas giutas a Roma, in ue est istada fraigada e dedicada una creja, cun mosaicos bellos meda. +In Sardigna sunt venerados in logos meda. Patronos de Mamujada, Anela, Seulu e Triei. Sunt venerados puru a Giave in ue b'est una creja e po sa festa acudit gente meda dae sas biddas afacca. Sa festa est su 26 de cabudanni. + +Giorgio Gaber: +Giorgio Gaber, naskidu "Giorgio Gaberscik", fit dae medas jamadu ""il Signor G"", est unu personaggiu difizile a definire. A su cominzu fit unu chitarrista de rock chi cantaiat in italianu. +Meda istimadas fini sas "performance" comente autore e attore teatrale; est istadu su chi aiat cominzadu, umpare a Sandro Luporini, su 'genere' jamadu teatro canzone, chi fit una ipezie de cabaret. +In su 1956 intrada a fagher parte de sos "Rock Boys", unu complesso de Adriano Celentano, inue sonaiat su pianu Enzo Jannacci. + +François Villon: +François de Montcorbier nadu Villon (Parigi 1431 iparidu in su 1463) est istadu unu poete frantzesu de sa fine de su Medioevo. Est su poete pius connottu de cust'epoca, sos romanticos lu cunsideraiana su precursore de sos poètes maudits (poetes malaittos). + +Costantinu: +Flavius Valerius Aurelius Constantinus (Naisso, 27 de frealzu de su 274 ca. - 22 de maiu 337) fit fizu de Costanzu Cloro e de Elena, fit istadu proclamadu imperadore dae sos soldados, poi de sa morte de su babbu Costantzu. Massentziu e Massiminu Daia, duos Cesares cherene occupare sa parte de sos ateros duos Cesares, Costantinu e Liciniu. Costantinu movede s'esercitu sou po s'Italia e arrivada a Roma. Ponede su campu a denanti de Ponte Milvio, no lontanu dae su Tevere. Una legenda narada chi prima de s'iscontru,Costantinu ada idu una rughe formada dae sa lughe de su sole e una iscrita: In hoc signo vinces, cun custu signu asa a binchere. +Incomintzada sa battaglia e Massentziu e-i sos suos sunu ispintos intro su Tevere. Massentziu moridi, e Costantinu intrat in Roma. Costantinu est istadu unu imperadore favorevole a sos cristianos: in su 313 ada fattu s'Edittu de Milanu, chi daiada a sos cristianos libertade de cultu. Retzìdi su batijimu guasi a sa fine de sa vida. In Sardigna Costantinu (Antine, Bantine, Gantine) est veneradu che santu in divescios logos: Sedilo, Puthumajore, Cossoine, Flussio e ateros. A Sedilo e Puthumajore si currede s'Ardia (su 6 de triulas) po ammentu de sa vittoria de Costantinu a Ponte Milvio. + +Luigi Tenco: +Sa carriera. +Su primu discu sou, intitoladu "I miei giorni perduti", fit bessidu in su 1961. In su 1962, aiat partecipadu a su film "La cuccagna" de Luciano Salce, pellicola inue aiat cantadu su branu ""La ballata dell'eroe"", cumposta dae s'amigu Fabrizio De André. +Sempre in cussos annos fit diventadu meda amigu de su poete anarchicu genovesu Riccardo Mannerini. +In Roma, aiat connottu sa cantante italo-frantzesa Dalida, e cun issa aiat appidu una relazione. +In meda cantones suas est nodidu s'influssu chi issu aiat, in su modu e cantare de Nat King Cole. + +Giuseppe Fava: +Jamadu "Pippo", fit istadu direttore reponsabile de su "Giornale del Sud" e aiat fundadu su periodicu "I Siciliani". In su 1980 su su film "Palermo or Wolfsburg", inue issu aiat curadu s'isceneggiadura, aiat binchidu su Orso d'oro in su Festival de Berlino. Est istadu mortu dae sa mafia in su mese de ennalzu de su 1984 a daenanti de su Teatro Verga de Catania. Pro sa morte sua sun istados cundennados elementos de su clan mafiosu de sos Santapaola. +Oberas. +Teatru. +Oberas mai andadas in iscena: + +Catania: +Catania est una tzitade italiana de s'isula de Sitzìlia, su territoriu sou est de 180,88 kmq e aiada a su 2008 297.237 abitantes. +Est una tzitade de fundatzione romana eddìest caraterizzada dae medas architeturas baroccas. Catania faghet parte de sas Città tardo barocche del Val di Noto chi chi sunu parte de sos Patrimonios de s'Umanidade. +Comunes a lacana. +Aci Castello, Belpasso, Carlentini (SR), Gravina di Catania, Lentini (SR), Mascalucia, Misterbianco, Motta Sant'Anastasia, San Gregorio di Catania, San Pietro Clarenza, Sant'Agata li Battiati, Tremestieri Etneo. + +Michel Petrucciani: +Michel Petrucciani (Orange, Frantza 28 de nadale 1962, New York 6 de ennalzu 1999) fit unu pianista de jazz frantzesu. +Michel nde proveniat dae una familia Italo-Frantzesa chia aiat traditziones musicales. Su babu Antoni sonaiat sa chiterra e su frade Louisi sonaiat su basciu. Michel fit naskidu cun d'una maladia genetica sa "osteogenesis imperfecta". + +Wayne Shorter: +Wayne Shorter (Newark su 25 de Austu 1933) est unu sassofonista e composidore de jazz americanu, edd'est cunsideradu unu de sos pius importantes musicistas americanos de sa generatzione sua. In sa carriera at binchidu diversos Grammy Awards. In su 1970 umpare a Joe Zawinul aiat formadu su grupu de sos Weather Report. + +Leonardu de Noblac: +Santu Leonardu de Noblac est naschidu in Gallia in su V-VI seculu, dae una nobile familia, amiga de su re Clodoveu, chi fudi padrinu de batijimu de Leonardu. Fudi discipulu de Santu Remigiu, piscamu de Reims (438-530),chi ada evangelizadu sos Francos, e contibuidu a sa cunversione de Clodoveu. Leonardu ada fattu vida de eremida e at tentu dae su Re unu terrinu po bi fraigare unu monasteiru. Ada edificadu unu oratoriu in onore de Nostra Segnora e in onore de su re Clodoveu, ada giamadu su logu Nobiliacum (Noblac). Lenardu ada retzìdu dae su de de poder liberare sos presoneris chi eperada incontradu. Sa fama sua s'est isterrida in Gallia, in Germania, in Inghilterra. Sa notitzias iscritas subra santu Leonardu, cumparini in su seculu XI. Meda sunu legendas, ma tzeltas, comente sas chi semus racontende paret chi epana unu fundu de veridade istorica. Sa devotzione po Santu Lenardu s'est isterrida in Europa, e-i sos Normannos l'ana giutta in Sicilia. Est invocadu comente protettore de sos presoneris, e benidi presentadu cun sas cadenas in manu. Sa festa sua su 6 de santandria. Est su patronu de Bonorva, Dualchi,San Leonardo de Siete Fuentes, Serramanna e de Iddanoa Monteleone. Famosa sa Moda de su poeta Remundu Piras a Santu Leonardu (Nenaldu), cantada in custa idda (1947). + +Johann Sebastian Bach: +Johann Sebastian Bach (Eisenach, Turingia, 21 de martu de su 1685 – Lipsia, 28 de triulas de su 1750) fit unu organista e composidore tedescu de música barocca, appartenete a una grande familia de musicistas. Mastru de cappella ada cumpostu musica de bellesa manna: Missa in si minore, sa Passione segundu Giuanne, sa Passione segundu Matteu; Concertos brandeburghesos, e meda musica po organu (toccate, fughe, sonate...). + +John Coltrane: +Discografia. +"S'elenco cuntenit solu sos discos registrados cando Coltrane fit in bida e inue issu fit leader." + +Jesus Christ Superstar (film): +Jesus Christ Superstar est unu film de su 1973, adatamentu de s'omonima opera rock de Tim Rice (autore de sos testos) e Andrew Lloyd Webber (autore de sa mùsica), basada subra in s'ultima chida de vida de Jesus. Su film fit istadu diretu dae Norman Jewison. +Su film fit istadu nominadu pro s'Oscar e sos attores Ted Neeley e Carl Anderson, in su 1974, fin istados nominados pro sos Golden Globe Award pro sa partes de Gesus e Judas. + +René Guénon: + +Pedru Crisòlogu: +Pedru Crisòlogu (naschidu a Imola su 380 e mortu su 3 de nadale 450). Santu, Padre e Duttore de sa Creja. Piscamu de Ravenna. Ada retzìdu su paranumene de “crisologu” est a narrere “dae sa paraula de oro”. De Pedru Crisòlogu restana 176 Sermones. S'istile est bellu,e faeddada pius a s'intelligentzia che a su sentimentu. +Sa festa, su 30 de triulas. + +Kiev: +Kiev, (in ucrainu Київ, in russu Киев), est sa capitale e sa tzitada pius manna de s'Ucraina. In su 2007 si contaiana 2,7 miliones de abitantes, ma si istimat chi sian pius de 4 miliones. + +Ucraina: +S'Ucraina (in ucrainu Україна, in russu Украина) est un'istadu chi occupat un'area de 603.700 km², e a su 1º de Nadale de su 2005 aiada 46.958.740 abitantes, sa capitale est Kiev edd'est in s'Europa de s'Est. Si accerada in su Mare Nieddu e cunfinat cun sa Russia a est, sa Bielorussia a nord e cun sa Polonia, Islovàchia, Ungheria, Romania e Moldova a ovest. +S'Ucraina est una repubblica, s'attuale Presidente de sa Repubblica est Viktor Yanukovych (2010) e su Primu ministru est Mykola Azarov (2010). +Sa limba uffitziale est s'ucrainu, ma meda diffusu est puru su russu, chi in sa repubblica autonoma de sa Crimea est finas sa limba uffitziale. + +Moni Ovadia: + +Europa (disambìgua): + +Europa (mitologia): +Europa (gregu Εὐρώπη) in sa mitòlogia grega fit sa fiza de Agenore re de sa tzitade de Tiro in sa Fenìcia. Dae custu mitu nde derivat su nomene de s'Europa. Paret chi su mitu siat de origine cretesa. +Su contu. +Zeus si fit inamoradu de Europa, poi chi l'aiat bida umpare a ateras piseddas regoglioende fiores acculzu a un'ipiaggia. Zeus tando aiat ordinadu a Ermes de che leare sos boes de su babu de Europa acculzu a s'ipiaggia. In cussu Zeus aiat leadu sas fromma de unu trau biancu, issu si fit avvicinadu a Europa e si fit isdraiadu sutta sos pes de a issa. Europa fit montada in groppa a su trau chi, atraessende su mare che l'aiat lewada a s'isula de Creta. +Zeus tando si fit riveladu e aiat tentadu de violentare sa pizinna, ma issa bi l'aiat impedidu; tando Zeus si trasformeidi in aquila e fit ressessidu a subrafaghere a Europa ind'unu buscu de salighes o, segundu atere, sutta unu platanu. +Europa diventeidi sa prima reina de Creta. Dae Zeus aiat appidu tres fizos: Minosse, Radamanto, e Sarpedonte, chi appoi fin istados adottados dae su maridu Asterione re de Creta. + +Santu Patrìtziu de Irlanda: +Patritziu. Est naschidu in Bretagna (Inghilterra) su 385. Monacu, Piscamu in Irlanda. At fundadu monasterios, crejas e iscolas, famosas e po seculos ana attiradu puru istranieros. Est mortu a Down in Irlanda su 461. Santu. Patronu de s'Irlanda. Sa festa, su 17 de martu. + +Cossìgiu de sos ministros de sa Repùbrica Italiana: +Su Cossìgiu de sos ministros est sa riunioni permanenti de tottus is ministrus de su governu italianu. Su presidenti est nominau de su presidenti de sa Repùbrica Italiana pustis de is elezionis politicas + +Laura Betti: +Su nomene eru sou fit "Laura Trombetti" e s'attividade sua est meda ligada a su sodaliziu artistigu e a s'amicizia cun su poete, iscritore e regista Pier Paolo Pasolini. + +Che cosa sono le nuvole?: +Che cosa sono le nuvole? est unu de sos ses episodios chi faghiat parte de su film Capriccio all'italiana de su 1967. Sa regia e su suggettu e s'isceneggiadura fini de Pier Paolo Pasolini, sas musicas fini de Domenico Modugno . +Sa trama. +S'istoria est cussa de s'"Otello" de William Shakespeare, chi unu burattinaiu faghet recitare a unu gruppu de marionettas in d'unu teatru de sa periferia de Roma. Sas marionettas restan sempre in sa parte; finas cando essini dae s'iscena, ma fora de sas quintas cummentana, umpare a su chi tirat sos filos (Francesco Leonetti), su chi avvenidi in s'iscena. A unu zertu puntu sa rappresentazione est interrumpida dae su pubblicu chi, in su momentu pius drammatigu, no appreziende su carattere violentu e brutale de sos personbaggios, faghede a bicculos sas marionettas de Otello (Ninetto Davoli) e de Jago (Totò). +A sa fine s'ipazzinu (Domenico Modugno) che furriat sas marionettas ind'unu muntonalzu, inue sas duas marionettas abbaidana sas nues. +Curiosidades. +Custu episodiu est s'ultima pellicola inue est bessidu Totò. + +Totò: + +Pedro Claver: +Pedro Claver,(Verdù, Catalogna 25 de làmpadas 1581 – Cartagena, Colombia 8 cabudanne 1654).Gesuita. Dae 1615 missionariu in America Meridionale, a Cartagena in Colombia,inue arrivaiana sos ischiavos dae S'Africa a poi de unu viaggiu cun suffarentias mannas meda. Po 40 annos Claver est istadu s'apostolu de sos ischiavos. Proclamadu Santu dae Leone XIII in su 1888. Sa festa, su 9 de cabidanni. + +Lèo Ferrè: + +Frantziscu Saveriu: +Frantziscu Saveriu ( 1506- 1552). Gesuita ispagnolu, missionariu in India e en Giappone. Est mortu a Sancian,una isuledda denanti a sa Cina, progettende de bi intrare.Santu.Sa festa su 3 de nadale. + +Matteo Ricci: +Gesuita, matematicu, geografu, cartografu. Omine de cultura manna. +Biografia. +Fizu de una antiga e nobile familia aiat cominzadu a istudiare cun profittu mannu dae minore; a 9 annos aiat cominzadu a frecuentare su Collegiu de sos Gesuitas e a 16 annos est istadu mandadu a Roma a istudiare Giurisprudenza. In su 1571 est istadu ammittidu a su noviziadu de sos gesuitas. Matteu est partidu pro s'Oriente in su 1577 dae Coimbra e a poi de meses de viaggiu est approdadu a Goa. Dae inoghe est partidu pro Cocìn inue benit ordinadu preideru. Una olta in Macao Ricci pedit de andare a Shaozhou e a Pechino. Arrividi a Pechinu daboi de tantas peripezias sa prima olta in su 1597 e daboi bi est torradu in su 1601 cun autorizatzione iscritta de s'imperadore Wanli. In pagu tempus Ricci cunvertidi unu numeru mannu de funtzionarios de s'imperu, sos cales lu aian aggiuadu a tradurre testos iscientificos e a sa redatzione de su Mappamondo. +Ada traduidu in latinu liberos de Confuciu, e in cinesu sos primos 6 liberos de sa Geometria de Euclide, e testos de astronomia e geografia. Mortu a Pechino, est istadu sepultadu in unu terrinu offertu dae s'imperadore, e pro sa prima olta in s'istoria de sa Cina est istadu cunzessu unu terrinu de s'istadu pro un'istranzu. +Ancora oe in Pechino esistit sa tumba sua. Giuliu Andreotti in su 2001 at bidu custa tumba, e torradu in Italia ada iscrittu unu liberu:"Un gesuita in Cina: Matteo Ricci, dall'Italia a Pechino". + +Marco Bellocchio: + +Gian Maria Volonté: + +Federica Pellegrini: +Federica est sa chi ada sos record mundiales de sos 200 e 400 m stile libero. + +Camillu de Lellis: +Camillu de Lellis ( Bucchiànico, Chieti 1550 – Roma, 1614 ). Dae giovanu est istadu unu soldadu de ventura, e imbizzadu a su jogu. Po una ferida a un'anca lassada s'esercitu. In s'Ispidale de son Incurabiles a Roma si cunvertidi a Deus. Fundada una Congregatzione religiosa, “"Sos Servidores de sos malaidos"” o Camillianos, oe presentes in logos meda, cun clinicas e ispidales. +Sa festa, su 14 de triulas. + +Massimiliano Rosolino: +Est istadu campione olimpicu a Sydney 2000 in sos 200 metros misti e 60 oltas premiadu cun medaglia in manifestaziones internazionales. + +Sergio Leone: + +Mùsica napuletana: +Cun s'espressione mùsica napuletana oburu cantone napuletana si identificat sa musica populare originaria de Napoli. Sa cantone napuletana siguramente leada origine dae sa villanella chi fit una fromma musicale de cantone profana naskida propriu in Napoli, chi poi aiad influenzadu sa fromma sucessiva de sa canzonetta e finas de su madrigale. +Sos argumentos de sas "villanellas" fin de genere rustigu (o areste), comicu e naturalmente satiricu. +Fra sa meidade de s'ottighentos e sa prima meidade de su noighentos sa cantone napuletana ad appidu una serie de cambiamentos pro s'impignu de diversos componidores, siat musicistas che poetes. +In su 1835 a Napoli giraiada sa melodia de "Te voglio bbene assaje" iscritta dae Raffaele Sacco cun sa mùsica de Gaetano Donizetti. Ateras personalidades, in cussu tempus, chi ana dadu vida a custu grande patrimoniu sunu istados Salvatore di Giacomo, Libero Bovio, E.A. Mario, Ferdinando Russo, Ernesto Murolo. +A sa composizione de cantiones napuletanas ana sempre contribuidu finas persones chi no fini propriu de Napoli. Un esempiu est cussu de Gabriele d'Annunzio chi aiat iscrittu sos versos de "A Vucchella". Ma puru de sas interpretaziones de su tenore Enrico Caruso. +Su segundu dopoguerra. +Sa Segunda gherra mundiale aiat signadu tota s'Europa e gai sa tzitade de Napoli. Pro cussu meda cantones dei cussu tempus sunu influenzadas dae sussos tragicos eventos gai;"Munasterio 'e Santa Chiara", Simme 'e Napule paisà ma finas cantones allegras comente "Tammurriata Nera". +Unu autore chi at dadu unu contributu importante a su rinnovu de sda cantone napuletana est istadu Renato Carosone chi at creadu fusiones cun su jazz, e cun ritmos africanos e americanos. A i custu si aggiungat su contributu chi aiat dadu Perez Prado realizzende covers in jae Mambo de sas cantones de Carosone. Meda interessantes sun puru sas cover de su jazzista americanu Louis Prima. +Sos annos sessanta. +Est s'epoca de oro de su Festival della Canzone Napoletana, ma è puru su tempus, a parte su contributu de Carosone, de ateros cambiamentos grazias a sos arrangiamentos de Peppino di Capri. Un ateru importante composidore de cantone napuletanas est istadu Domenico Modugno. Ma in matessi tempus Roberto Murolo accumpagnadu dae sa chiterra aiat curadu un'antologia (12 discos) de sa cantone napuletana dae sas origines a su tempus presente. +De i cussos annos sun puru sa cover de O sole mio (It's now or never]] e Santa Lucia de Elvis Presley +Soa annos settanta. +Finidu su Festival, sa cantone napuletana si identificat printzipalmente cun sos temas de sa sceneggiata; du cui su massimu protagonista est istadu Mario Merola. In su matessi tempus Bruno Venturini in su pienu de sa maturidade artistiga, interpretada in giae de lirica sos branos pius famados, curende una opera antologica, diventende su cantante napuletanu chi at bendidu pius discos de sempre. +Sempre in custos annos sun bessidos autores noos comente Eduardo De Crescenzo, Alan Sorrenti chi at fattu sa coves de "Dicidincello vuje" e Pino Daniele chi an dadu una impronta noa a sa musica de Napoli. +In sos annos pius vicinos sa musica napuletana est diventada unu classicu in su repertoriu de sos cantantes de s'Opera e gai posimus appretziare su contributu de Placido Domingo, Luciano Pavarotti]], Josè Carreras, ecc. Ma sos contributos benin dae tottu sos ambientes musicales internatzionales e gai amus cover de s'autore brasilianu Caetano Veloso ("Luna rossa"), sa cantante israeliana Noa, ecc. ecc. +Sa "macchietta". +Ateru genere de cantone napuletana meda populare est istada sa "macchietta", peraula derivada dae su modu de descriere sos personaggios ind'unu abotzu in manera caricaturale. Tra sos autores e interpretes de custu genere figurana Nicola Maldacea e Nino Taranto. +Cantones. +" Anda puru a biere : Lista de sas cantones napoletanas +Agganzos dae fora. +Boghes napuletanas antigas + +Santu Ziròminu: +Ziròminu (naschidu a Stridone afacca a Aquileia su 347 - est mortu a Betlemme su 420) . Santu. Padre de sa Creja latina e duttore. Connoschidore de limbas, ispetzialmente latinu, gregu e ebraicu. +Istudiosu de sa Bibbia. Segretariu de paba Dàmasu, chi l'ada ingarrigadu de traduìre sa Bibbia in latinu e po 35 annos ada trabagliadu po custu iscopu e ada trauidu s'Antigu Testamentu dae s'ebraicu, e ada mezoradu sa tradutzione latina de su Nou Testamentu (Vulgata) approvada comente autentica dae su Conciliu de Trento (1546). Sa festa sua, su 30 de cabidanni. + +Gaetano Donizetti: +Ada iscrittu 69 operas, musica sacra e da camera. Sas operas de Donizetti connottas e rappresentadas ancora oe in tottu su mundu sunu:"L'elisir d'amore", "Lucia di Lammermoor" e "Don Pasquale". Cun frequentzia pius bascia, sun puru rappresentadas "La Fille du régiment", "La Favorite", "Maria Stuarda", "Anna Bolena", "Lucrezia Borgia" e "Roberto Devereux". + +Caetano Veloso: + +Naomi Klein: +No Logo. +In su 2000, Klein aiat publicadu su liberu "No Logo", chi pro meda est diventadu su manifesto de su movimentu no global. In cust'obera, issa ivelada meda aspettos de sa cultura de su consumu orientadu dae sa publicidade, descriende sas operatziones de sas multinatzionales. Issa accusat, o si podet finas narrer, dimustrada comente meda de custas dittas ana cumpostamento pagu eticos pruite, pro allanzare de pius, ifruttana sos trabagliadores de sa parte pius poveras de su mundu. At riveladu puru comente medas de custa multinatzionales ipendene de pius in pubblicidade chi no pro sa produtzione de sos benes chi enden. "No Logo", traduidu in 28 limbas, est diventadu unu bestseller internatzionale, bendende pius de unu milione de copias. +In custu mamentu vivet e trabagliat in Toronto. + +Villanella: +Sa villanella o canzone villanesca fit una fromma musicale de cantone profana naskida in Italia in sa prima meidade de su XVI secolu. Pro sa prima olta si fit manifestada in Napoli, e poi aiad influenzadu sa fromma sucessiva de sa canzonetta e finas de su madrigale. +Sos argumentos de sas "villanellas" fin de genere rustigu (o areste), comicu e naturalmente satiricu. + +Giacomo Marramao: +Biografia. +Allievu de Eugenio Garin, in su 1969 si laureat in Filosofia in s'Universidade de Firenze. Dae su 1971 a su 1975 continuat sos istudios in s'Universidade de Francoforte, trabagliende massimu subra sos diversos filones de su marxismu italianu e europeu. In su 1971 pubblicat "Marxismo e revisionismo in Italia", chirchende in Gentile sa jae filosofica de su marxismu italianu. Dae su 1976 a su 1995 insinzat "Filosofia de sa polìtiga" e "Istoria de sas dottrinas polìtigas" in s’Istituto Universitario Orientale di Napoli. In dies de oe insinzat in s'Universidade de Roma 3. Est istadu unu de sos printzipales istuidiosu de su pensamentu de Carl Schmitt. + +Dario Fo: + +Ferdusi: +Hakīm Abu'l-Qāsim Firdawsī Tūsī (in persianu حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی), trascrittu Ferdowsi o Ferdusi, (Tus 935- Tus 1020) est istadu unu grande poete persianu. S'obera sua pius importante est istada sa "Shahnameh", chi est s'obera epica natzionale de sos persianos e como de s'Iran. + +Giacomo Leopardi: + +Epicuro: +Est istadu su fundadore de una de sas pius mannas iscolas filosoficas (Epicureismu) de sas epocas ellenistica e romana. Avversadu da sos filosofos cristianos fit istadu postu a un'ala cun s'affermazione de su Cristianesimu. + +Emanuele Severino: +Biografia. +S'est laureadu in s'Universidade de Pavia in su 1950, cun d'una tesi subra de "Heidegger e sa metafisica" sutta sa supervisione de Gustavo Bontadini. Dae su 1954 a su 1970 at insegnadu filosofia in s'Università Cattolica del Sacro Cuore de Milano. Sos libros publicados in cussos annos cumbinant pagu cun sa dotrina ufitziale de sa Cheja, e pesant dibatitos a s'internu de sa Universidade Catolica. In su 1970 sa Congregazione per la dottrina della fede (s'ex Sant'Uffizio) de sa Cheja proclamat ufitzialmente s'insanabile opositzione de su pensamentu de Severino cun su Cristianesimu. +Su filosofo, lassada sa Universidade Catolica, est giamadu dae s'Universidade "Ca' Foscari" de Venezia inue est istadu de sos fundadores de sa facultade de Lettere e Filosofia e inue ant poi insinzadu meda de sos allievos suos (Umberto Galimberti, Luigi Ruggiu, Gian Ruggero Manzoni, ecc.). Dae su 1970 a su 2001 est istadu professore ordinariu de filosofia teoretica, at dirigidu s'Istituto di filosofia fintzas a su 1989. + +Ugo Tognazzi: +Premios. +In su 1981 Ugo Tognazzi aiat rezidu du "Premiu dcomente e mezus attore" in su Festival de Cannes pro sa parte in su film "La tragedia di un uomo ridicolo", dirigidu dae Bernardo Bertolucci . + +Crossover (mùsica): +In ambitu musicale, crossover est una peraula usada pro descriere s'usu de materiale prestadu dae pius generes musicales. Una peraula vicina a su significat est eclettismu. + +Gaetanu Thiene: +Gaetano Thiene (Vicenza, santuaine 1480 – Napoli, 7 de austu 1547), santu. +At fattu parte de “s'Oratoriu de su Divinu Amore” fundadu a Genova. Cun Giuan Pedru Carafa ( a poi Paulu IV) ada fundadu sa Congregatzione de sa Divina Providentzia, o Teatinos (1524). Fudi unu predi de vida austera, e completamente dedicadu a formare omines e feminas, predis e laicos a una vida cristiana autentica. Est mortu assistinde a sos malaidos de peste. Sa festa, su 7 de austu. + +Neil Young: +Est unu musicista, autore de tantas cantones, cantant, sonat sa chiterra, s'armonica, sa tastieras e su pianuforte. Est istadu cumponente de su gruppu Buffalo Springfiels e in su 1968 si fit unidu a ateros tres musicistas formende su gruppu connottu cun sa sigla C.S.N.&Y. dae sas iniziales de su sambenadu de sos aderentes ([[Crosby, Stills, Nash and Young). +Young est finas unu attivista proa sa difesa de s'ambiente e de sos massaios minores; in su 1985 aiat participadu a sa realizatzione de unu concerto de beneficientzia Farm Aid. +Agganzos dae fora. +Situ ufitziale de CSN&Y + +Repùbrica de su Congo: +Repùbrica de su Congo est una natzione in s'Àfrica. + +Chiara de Assisi: +Chiara de Assisi (1193 -1253), santa. Sa prima fèmina chi at sighidu s'ideale de Frantziscu de Assisi. Cun Frantziscu at fundadu s'òrdine nadu de sas Clarissas e inue sunt intradas sa mama, e duas sorres, Agnese e Beatrice. Fèmina de austeridade e povertade manna. Est morta in Santu Damianu, unu cunventu unu pagu fora de Assisi, s'11 de austu 1253. Sa festa sua est s'11 austu. + +Jaime Lerner: +Jaime Lerner (Curitiba 17 de Nadale de su 1937) est unu architeto e urbanista. +Est istadu sindigu de Curitiba, capitale de su Paraná, po tres boltas (1971–75, 1979–84 e 1989–92). In su 1994, Lerner est istadu elegidu guvernadore de s'istadu de su Paraná, in su sud de su Brasile, edd'est istadu cunfrimmadu in su 1998. + +Gramsh: +Gramsci (in albanesu: Gramshi; in turcu: Grameç) est una tzitade de s'Albania centrale, edd'est sa capitale de su omonimu distrittu. In su 2005 contaiat 11.556 abitantes. +Sa tzitade, una olta capitale de unu prinzipadu autonomu, est istada identificada dae sos istoricos comente su logu de origine de sa familia de Antonio Gramsci, chi dae inie fit emigrada verso sa Calabria in su '500, poi de s'invasione turca. + +Italo Mereu: +Cennos biograficos. +Italo Mereu at fattu pro annos su docente universitariu de Istoria de su dirittu italianu in s'Università di Ferrara, s'Università Carlo Cattaneo de Castellanza, e in s'Università Luiss de Roma. Fit unu opposidore de sa pena 'e morte. +Sas bideas suas issu las pubblicaiat in sos prinzipales quotidianos natzionales, in particulare su Corriere della Sera, La Stampa, Repubblica e su Il Sole 24 ore, frimmendesi cun s'isunzu Merit. + +Manfredo Tafuri: +Allievu de Ludovico Quaroni, in su 1966 aiat binchidu sa cattedra de Storia dell'Architettura a Roma. In su 1968 si fit trasferidu a s'Università IUAV di Venezia inue fit poi diventadu su direttore de s'Istituto di Storia. Fit istadu un attivista de su Partito Comunista Italiano. Ada insinzadu finas a s'annu de sa morte in s'universidade veneziana. +Manfredo Tafuri istoricu de s'arte e academicu fidi unu de sos pius importantes istoricos de s'architettura de su mundu de sos ultimos 50 annos. Issu fit notu pro aer contrastadu sa "critiga operativa" de sos istoricos comente Bruno Zevi, e pro aere ifidadu e rigiradu sa idea chi su Rinascimento fit un "epoca de oro" comente fit istada interpretada in sos iscrittos de sos criticos autorevoles comente Rudolf Wittkower e James S. Ackerman. +Segundu Tafuri, s'istoria de s'architetura no ada una progressione lineare inue un'istiliu dat fromma a su sucessivu, ma oltas meda una lotta violenta inue chie inchede usat s'architetura pro esprimere sa propria predominanzia; e finas a cando custa lotta continuat in su presente, s'istoria de s'architetura non est una boida materia academica, ma un'area aberta a su dibatitu. +In sos annos 1970, Tafuri aiat publicadu importantes saggios in "Oppositions", sa rivista de architetura dirigida dae Peter Eisenman. Poi e sos 80, aiat comintzadu a istudiare sas teorias e sas pratigas de s'architetura rinascimentale, dende letturas noas de sos varios contestos sociales, intelletuales e culturales. +Issu aiat sintetizadu s'istoria de sas bideas e progetos architetonicos cun discussiones subra sos grandes centros de inue si fin ivulupadas sas innovatziones de s'architetura in Italia: (Firenze, Roma e Venezia), chi fini sos puntos jae dae sa meidade de su 1400 a su comintzu de su 1500, e figuras fundamentales comente Leon Battista Alberti, Filippo Brunelleschi, Francesco di Giorgio, Lorenzo de’ Medici, Bramante, Raffaello, Baldassare Castiglione e Giulio Romano. + +Charles Jencks: +Charles Jencks (Baltimora in su 1939) est unu teoricu de s'architetura americanu, unu architetto de su paesaggiu e unu designer. +Issu primu aiat istudiadu Literadura Inglesa in s'Universidade de Harvard, poi aiat leadu una laurea in architetura in sa Harvard Graduate School of Design in su 1965, pro finire aiat leadu su PhD (dottoradu de ricerca) in Istoria de s'architetura in s'University College de Londra. +Finas si no est istadu coniadu dae issu, su termine postmodern, chi fit in su titulu de unu liberu sou de su 1977 "The Language of Post-Modern Architecture", est dae tottu reconnottu chi l'aiat resu populare issu, massimu in relatzione a s'architetura. + +Sigfried Giedion: +Sigfried Giedion (Praga, 14 de abrile 1888 - Zurigo 10 de abrile de su 1968,) fit unu istoricu e and criticu de s'architetura. +Si fit laureadu in ingegneria a Vienna in su 1913, aiat istudiadu in Monaco de Baviera cun Heinrich Wölfflin. Fit istadu unu de sos fundadores de su CIAM, de cui est istadu puru segretariu generale. Aiat insinzadu in su MIT e a Harvard inue fit diventadu direttore de s'iscola de Design. +Sas bideas e sos liberos suos "Space Time and Architecture", and "Mechanization Takes Command", ana appidu una influentzia de cunzetu meda importante in sos istudiosos de sos annos 50. + +Luigi Einaudi: +Est istadu su segundu Presidente de sa Repubblica Italiana edd'est istadu unu de sos fundadores de sa Repubblica. + +Peter Eisenman: +Eisenman at leadu sa laurea in Architetura in sa Cornell University, unu master in Architetura in sa Columbia University, e unu Master of Arts e unu Ph.D. a s'Universidade de Cambridge. Eisenman in dies de oe insinzada teoria e progetazione in sa Yale School of Architecture. +Issu at sempr'appidu relatziones culturales istrintas cun intellettuales europeos, comente s'inglesu Colin Rowe e s'italianu Manfredo Tafuri, s'architetura sua est poi influenzada dae su pensamentu de sos filosofos Friedrich Nietzche, Noam Chomsky e Jacques Derrida. +Eisenman ind'unu primu tempus fit notu pro essere unu de sos New York Five, chimbe architetos (Eisenman, Charles Gwathmey, John Hejduk, Richard Meier, e Michael Graves), chi aiana espostu sos trabaglios issoro in su 1967 in su MoMA de sa tzitade. Sos trabaglios de sos chimbe architetos tando fini istados cunsiderados comente una interpretatzione noa de sas bideas de Le Corbusier. Ma ogniunu de sos chimbe at poi sighidu un'istrada sua, Eisenman si fit accotziadu a su movimentu decostruttivista. +Peter Eisenman est istadu finas editore de su giornale Opposition (1973-1984) e de sa "Opposition Books". +S'idea de un'autonomia de sa fromma dae sas secustantzias istoricas est sa rejone pruite Eisenman est istadu ligadu meda a Aldo Rossi, finas si sos resultados fini medea differentes. In pius sa idea de architetura de s'architeto americanu est ligada a sa connoschentzia e a s'istudiu de Giuseppe Terragni. + +Colin Rowe: +Colin Rowe (Rotherham, Inghilterra 27 de martu de su 1920 - Arlington County, Virginia, Istados Unidos 5 de santandria de su 1999), fidi unu istoricu de s'architetura, unu criticu, teoricu inglesu e naturalizzadu americanu. Rowe est reconnopttu comente unu de sos pius mannos intelletuales chi, in sa segunda meidade de su XX seculu, ana influenzadu su mundu de s'architetura e de s'urbanistica massimu in su campu de sa pianificazione urbana e rigeneratzione e progettazione urbana. + +Salvatore Adamo: +Salvatore Adamo (Comiso, su 1 de santandria de su 1943) est unu cantante, composidore belga e italianu. In su 1947 su babbu fit emigradu in Belgio pro trabagliare in sas minieras. +Discografia. +In Italianu + +Limba portughesa: +Sa limba portughesa est una de sas Limbas Romanzas. Est faeddada in Portugallu, in Brasile, in Monzambicu, in Angola. + +Rudolf Wittkower: + +Santu Larentu de Roma: +Larentu (in latinu: "Laurentius"; Huesca, 225 – Roma, 10 de austu 258) est unu santu, diaconu de sa creja romana. Si occupaiada de assistire sos poberos de sa comunidade. Arrestadu, si cheriada ischire dae isse inue funi sos benes de sa comunidade. +Larentu ad rispostu: sos poberos chi beniana agiuados. Martirizzadu cun su fogu, suta s'imperadore Valerianu.Un'antiga basilica est istada cunsacrada a custu santu afacca a su Campu Veranu. Sa festa su 10 de austu. + +Ctm: +Sa CTM S.p.a. est s'acrònimu de "Consorzio Trasporti e Mobilità". Est s'azienda de su trasportu pùbricu in Casteddu e in atras ses biddas acanta de Casteddu. + +Donato Bramante: +Biografia. +Donato di Angelo di Pascuccio naskidu a Fermignano, vicinu a Urbino, si fit formadu artisticamente in logu sou, ma dae chito aiat comintzadu a viaggiare e atrabagliare a Mantova, Milano e Roma. +S'obera sua fit influenzada dae sa prospettiva e dae sa classicidade de Leon Battista Alberti, Andrea Mantegna e Melozzo da Forlì. S'influssu de custu ultimu s'idet massimu in sas operas milanesas. +Comente architeto, Bramante aiat realizadu edificios classigos tantu de essere istasdu leadu a modellu finas dae sos contemporaneos. +Finas a su 1476 Bramante paret chi fit restadu a Urbino, inue fit istadu allievu de fra Carnevale e diventadu pintore "prospectivo", cioè ipecializzadu in costrutziones de ipazios architetonicos comente e 'sfondo' de un'iscena. Si pensat chi eppat trabagliadu in su cantiere de su Palattu Ducale de Federico da Montefeltro progettadu dae Luciano Laurana. +Su periodo milanesu. +In su 1476 su duca Ludovico Sforza, aiat pratigamente nominadu a Bramante comente su architeto de sa corte, e in cussu annu difattis l'aiat commissionadu su trabagliau de sa cheja de Santa Maria presso San Satiro (1482–1486) inue aiat realizadu su famosu trompe-l'oeil in su coro, chi pro mancantzia de logu finiat in paris e issu aiat realizzadu in pintura una falsa +abside. +In Milanu, Bramante aiat finas costruidu sa tribuna de Santa Maria delle Grazie (1492-99). +Su periodo romanu. +In su 1499 Bramante andat a Roma, ospite de su Cardinale Riario. + +Alan Lomax: +Fizu de su musicologo John Avery Lomax, aiat fattu umpare a su babbu una serie de ricercas, dae su 1933 a su 1942, in su sud de sos Istados Unidos, pro documentare, registrende inue si siada dal vivo, sa cultura musicale massimu de sa zente de colore. Medas de i cussas registraziones sunu como arribadas in su "Archive of American Folk Song" (Archiviu de sas cantones folk americanas) de sa Biblioteca de su Congresso. Tra sos nomene de zente chi poi est diventada famosa Jelly Roll Morton e Muddy Waters. +Su viaggiu in Italia. +Fra su 1953 e i su 1954, aiat collaboradu cun s'etnomusicologo italianu Diego Carpitella (e de cunsequentzia cun s'antropologo Ernesto de Martino), fatende una campagna de registratziones in su campu in tota sa natzione, cumpresa sa Sardigna. +Iscrittos suos. +Cun su babbu John A. Lomax: + +Jelly Roll Morton: + +Giuanne Crisostomo: +Giuanne Crisostomo, santu e padre de sa creja. De Antiochia de Siria, est naschidu in su 349. De cultura ellenistica, fudi anacoreta e omine de cultura manna. Fattu piscamu de Costantinopoli a 48 annos, at servidu su populu cun fortza e elocuentzia (Crisostomo, “bocca d'oro”). Calunniadu e esiliadu pius bortas, est mortu su 14 de cabidanni 407. Ada lassadu Discursos e Omelias de bellesa manna. Sa festa, su 13 de cabidanni. + +Cèline Dion: + +Hans Poelzig: +Poelzig fit istadu unu membru de su Deutscher Werkbund. +Verso sa meidade de sos annos 20, cun sos architetos de Weimar comente Bruno Taut e Ernst May, Poelzig aiat sighidu sos ivilupos de s'Architetura espressionista e de sa Neue Sachlichkeit (Noa oggettividade). +In su 1927 aiat partecipadu cund'unu progettu a sa prima importante realizatzione International Style, su Weissenhof Estate in Stoccarda. + +Aung San Suu Kyi: +Da annos est attiva pro sa difesa de sos dirittos umanos in sa natzione sua sa Birmania, chi est devastada dae annos de una pesante dittadura militare. Issa est su "leader" de unu movimentu non-violentu de ipiratzione gandiana, e pro s'attividade sua at rezidu tantos premios, in su 1991 at rezidu su Premiu Nobel pro sa paghe. +Poi de tantos annos de arrestos e de presone su 13 de santandria de su 2010 est torrada libera. + +Filippu Neri: +Filippu Neri, santu ( Firenze 1515 – Roma 1595). A Roma su 1548 ada fundadu sa cuffaria de sa Santa Trinidade po assistire sos malaidos poberos e-i sos pellegrinos. Ada fundadu puru sa Congregatzione de s'Oratoriu. Unu membru de custa est istadu Cesare Baronio, istoricu famadu de sa creja. Omine de vida austera. Sunu istados amigos suos Ignatziu de Loyola, Carlo Borromeo, Camillo de Lellis e divescios pabas . Est mortu a Roma su 25 maju 1995. Sa festa su 26 de maju. + +Herbert Pagani: +De familia de origine ebraica, aiat passadu sa gioventude unu pagu in Germània e in Frantza. Est istadu unu artista multiforme chi si fit dedicadu a tantas attividades, faeddaiat sia s'italianu che i su frantzesu. +Ammentadu comente boghe e disc-jokey de s'emittente radiofonica Radio Monte Carlo - cun Ettore Andenna, Luisella Berrino e Roberto Arnaldi - comente e cantante aiat incisu branos chi aian appidu una discreta popularidade comente "Cin cin con gli occhiali", "Canta (che ti passa la paura)", "L'amicizia" e "Ahi ... le Hawaii", cantada puru in su film "Amore mio aiutami", direttu in su 1969 dae Alberto Sordi. De ammentare finas sa cover de "Les amants d'un jour" (cantada in frantzesu dae Edith Piaf) intitulada in italianu Albergo a ore. +Pagani aiat collaboradu pro annos cun Dalida, e pro issa aiat iscrittu paritzos branos (massimu adattamentos in italianu de cantones frantzesas). In mesu e i custas bi fini: "Mamy Blue" (1970), "C'è gente che incontri per strada" (de Fabien-Bréjean-Goraguer, de su 1973), "Non è casa mia" (de su 1965). +Pagani fit unu ecologista e pacifista convintu, in su 1970 aiat fundadu unu de sos primos progettos multimediales (su "Megalopolis"), registrende album de genere "progressive" e dedichendesi a s'attividade politiga. +Cun su nomene "megalopolis" aiat realizzadu una serie de cantones in frantzesu (de sa cales calicuna traduida puru in italianu) +Est mortu in sos Istati Unidos a causa de sa leucemia. + +Om Kalsoum: +"Om Kalsoum" (oburu "Umm Kulthum" in arabu:أم كلثوم) est istada sa cantante pius connotta e amada de su mundu arabu, sos discos suos sunu ancora tra sos pius bendidos in limba araba. + +Nat King Cole: +Nathaniel Adams Coles, jamadu dae tottu Nat "King" Cole, fit unu musicista americanu chi fit diventadu notu primu comente e solista pianista de jazz. A parte custu pero issu aiada una oghe baritonale chi si prestaiat meda a su genere de su jazz de cussu tempus. Mortu dae pius de 40 annos est ancora connottu in tottu su mundu edd'est dae sos pius cunsideradu una de sas personalidades pius importantes de sos Istados Unidos in s'ambitu musicale. + +Francesco Bande: +Agganzos dae fora. +Ischeda subra Francesco Bande + +Chantal Chamberland: +Chantal Chamberland est creskida in Montreal edd'est una cantante de jazz, sos discos suos comente Dripping Indigo e Serendipity Street de su 2004 sunu album chi cuntenin meda jazz standard ma finas cantones frantzesas de Edith Piaf e Jacques Brel, mentres chi s'album "The other woman" de su 2008 est prinzipalmente cumpostu de petzos originales. +Chantal Chamberland annos faghede fit connotta comente e cantante de folk-rock comente e parte de su duo acustigu Open Mind. + +Massimilianu Kolbe: +Massimiliano Kolbe, Santu (Zdunska, 1894 – Auschwitz,1941). Frantziscanu polacu, istudianti in Roma iada fundau sa “Militzia de Maria Imaculada”, e in Polonia sa ”Tzitade de s'Imaculada”. Periodista, iada abertu una tipografia. Missionariu in Giaponi, inui puru iada fundau una “Tzitade de s'Imaculada”. Deportadu dae is nazistas in su Campu de cuncentramentu de Auschwitz est mortu in su bunker de su fàmine, ofrindesi a su postu de un'ateru cundennau. Est mortu su 14 de austu de su 1941. Fattu santu dae Paba Giuanne Paulu II in su 1982. Sa festa su 14 de austu. + +Frantziscu de Sales: +Frantziscu di Sales, +santu, piscamu e duttore de sa Creja.De familia nobile, naschede in Savoia, su 1567. Istudiat dirittu tzivile e ecclesisticu a Padova. Umanista, e mastru de ispiritualidade po ecclesiasticos e laicos. Cun Giuanna Frantzisca Fremiot de Chantale fundada s'ordine de Sa Visitandinas. Patronu de sos giornalistas. De isse restana pius de 20 mizas litteras. Ada iscrittu Teotimo, e sa Filotea. Est mortu su 28 de nadale 1622. Sa festa su 24 de bennalzu. + +Santu Zennaru: +Zennaru (III sec.) Santu. Piscamu de Benevento. Est istadu decolladu durante sa persecutzione de Diocletzianu su 19 de cabidanni 305, a Pozzuoli. Patronu de Napoli. +Una cappella monumentale in su Duomo de Napoli est dedicada a Santu Zennaru (1646). In duas ampullittas est cunservadu sambene de su Santu, siccu, chi si iscàzada in presentzia de su populu chi pregada (su 19 de cabidanni). Riccu meda su Tesoro de su Santu. Oe est possibile ammirare custu Tesoro in su “Museu de su Tesoro de Santu Zennaru” (inauguradu su 2003). + +Gotthold Ephraim Lessing: +Lessing fiat un'iscritore, unu filosofo, unu dramaturgu, unu critigu de arte, e unu de sos massimos rappresentantes de s'era de s'Illuminismu. Sas oberas suas e i sos iscritos teoricos ant influentzadu s'isvilupu de sa literadura tedesca. Una de sas oberas suas pius famosas est sa tragedia Emilia Galotti de su 1772. + +Istèvene I de Ungheria: +Istevene re de Ungheria (in ungheresu: "István király "(Istevene Re) o "Szent István", (Santu Istevene)) (Esztergom, 969 – 15 austu 1038) est naschidu su 970 ca. e cunsacradu re su nadale de su 1000. Cun s'agiudu de sos benedettinos de Cluny, ada favoridu sa cristianizatzione de s'Ungheria. Mortu su 15 de austu 1038. Proclamadu santu dae Gregoriu VII in su 1083. Patronu de s'Ungheria. Sa festa, su 16 de austu. + +Kevin de Glendalough: +Kevin, santu. Eremida e puru mastru de monacos, irlandesu de su VI seculu. Ada fundadu unu monasteriu de padres in Glendalough, no tantu luntanu dae Dublinu in Irlanda. Oe de custu monasteriu restana sas tzellas dirrutas, sa creja e cappellas issas puru dirrutas e unu campusantu cun lapides e rughes celticas. + +Istrumpa: +S'Istrumpa o lutta de is sardus o lutta sarda est unu tipu de lutta originaria de sa Sardigna chi, gratzias a s'arreconoschimentu de su CONI, immoi est un'isport ufitziale. +Si chistionat de Istrumpa in su libru Padre Padrone de Baingiu Ledda. + +Linet Masai: +Linet Chepkwemoi Masai (Kapsokwony, Mount Elgon District, Kenia 5 de Nadale de su 1989) est una curridora keniana chi at binchidu sos 10,000 metres in sos Campionadu mondiale de Atlètiga de sa IAAF de Berlinu, Germània in su 2009. + +Paba: +Su paba est su piscamu de Roma e su capu de sa Creja catolica. Elettu dae sos Cardinales, in unu conclave. Sa sea de su paba est Roma, e pius pretzisamente sa tzitade de su Vaticanu chi est unu Istadu indipendente dae su 1929. Su paba podet renuntziare a essere papa ma non podet essere depostu. Su paba elettu leat unu nomene nou . + +Sèrbia: +Sa Sèrbia (in serbu: Србија/Srbija) uffitzialmente República de Sèrbia (in serbu: Република Србија/Republika Srbija) est una repùblica parlamentària de s'Europa chi s'agatat in sa penìsula balcanica. Sa capitale est Belgrado. +Sa Sèrbia est mimbru de sas Natziones Unidas, de sa Organizatzione pro sa Seguresa e sa Cooperatzione in Europa e de su Cunsìgiu de Europa, de chi at ghiadu sa presidèntzia in su 2007. Est unu de sos potentziales candidados membros benidores de s'Unione Europea e unu paisu militarmente neutrale. +Geografia. +Sa Sèrbia tenet duas provìntzias autònomas: in su norti s'agatat sa Vojvodina, in su sud-uestu su Kosovo. Cust'urtimu at però declaradu unilateralmente indipendèntzia in su 2008, retzende reconnoschimentu de una parte manna de sa comunidade internatzionale. +Cunsiderende fintzas su Kosovo, sa Sèrbia tenet istèrrida de 88 3612 km², ma su territòriu amministradu dae s'istadu est in realidade de petzi 77.474 km². Si contant unos 7.243.000 bividores. in su norti cun s'Ungheria, in s'estu cun sa Romania e sa Bulgaria, in su sud cun sa Repùblica de Matzedònia, in s'uestu cun Bòsnia e Ertzegòvina, Croàtzia e Montenegro. Su Kosovo, chi s'agatat in su sud, allàcanat fintzas cun s'Albania. +Sa regione de norti de Vojvodina, s'agatat in sa campura pannònica, mentras a s'istremu estu de sa Sèrbia s'agatat sa campura de sa Valàchia. Totu sa làcana norti-esta de s'istadu est dada dae sos montes Carpatzos. Sos montes Balcanos atraessant intames sa parte meridionale de su paisu. Sas alpes Dinàricas sighint su cursu de su riu Drina. +Istòria. +Sa Sèrbia at formadu in su tempus andadu unu rennu medievale chi fiat crèschidu fintzas a si cunvèrtere in impèriu e lòmpere a massima istèrrida in su de 14 sèculos. In su de 16 sèculos su territòriu de sa Sèrbia fiat cunchistadu dae sos otomanos chi nd'ant mantentu su poderiu fintzas a su de 19 sèculos, cando, profitende de sa dibilesa de s'impèriu, sa Sèrbia aiat torradu a balangiare indipndèntzia e ammanniare su territòriu. +A pustis de sa fine de sa prima gherra mundiale si fiat aunida cun àteros territòrios balcànicos in su Rennu de Jugoslàvia. +A s'acabu de sa segunda gherra mundiale sa Jugoslàvia fiat torrada a costituire che repùblica sotzialista federale e diat aguantare aici fintzas a sos primo sannos 90, a fatu de una serie de gherras s'istadu fiat iscontzadu. +Dae su 2003 a sa Sèrbia at sighidu a s'agatare in unu istadu federale impare sa su Montenegro, chi però at votadu pro s'indipendentzia in su 2006. Dae tando s'est cunvèrtida in unu istadu indipendente nou. +Su 17 de freàrgiu 2008, su parlamentu provisionale de Kosovo, provìntzia meridionale serba a manna majoria ètnica albanesa, at declaradu indipndèntzia de forma unilaterale. Su guvernu serbu non reconnoschet galu custu cumbènnidu e sighit a cunsiderare su territòriu comente chi èsseret una provìntzia autònoma propia, denominada uffitzialmente "Provìntzia Autònoma de Kosovo e Metohija", suta amministatzione de sas Natziones Unidas. +Economia. +In su chi pertocat s'economia, sunt istadas medas graes is cuneguèntzias de sas gherras e de sas iscioberaduras polìticas in ue sa Sèrbia est istada portada dae su guvernu de Slobodan Milošević (isulamentu, decrèschida econòmica, perìodu longu de santziones econòmicas internatzionales, addanniamentu de sas infrastruturas natzionales e de sa lumenada de s'istadu). +Cuntantu custu, cun su redditu peròmine de 10.792 dòllaros, s'economia serba est cunsiderada de sa Banca Mundiale de livellu mèdiu-artu. Sos tassos de crèschida sunt meda artos e ammostant una economia in ammanniamentu lestru. +Demografia. +Sa Sèrbia s'agatat in una crisi demogràfica de durada longa, chi torrat a coa giai a sos primos annos 90 de su de 20 sèculos. Sos tassos de mortos sunt sighidamente prus artos de sos de sas nàschidas. In sos annos 90 fiat s'istadu europeu cun prus artu nùmeru de refugiados. Custos, impare a sos disterrados internos formaiant unu perchentu intre su 7 e su 7,5% de sa populatzione totale (unu mesu milliones de pessones), e aproliant mescamente dae Croàtzia, Bòsnia e Ertzegòvina e Kosovo. +Atualmente sos serbos rapresentant s'etnia majore de s'istadu (unu 83%, esclùdidu su Kosovo). Su segundu grupu est costituidu de ungheresos, chi bivent mescamente in sa provìntzia setentrionale de Vojvodina, in ue sunt su 13% de sos bividores. Si contant unos 400-500.000 rom. Àteras minorias sunt dadas dae bosnìacos, croatos, montenegrinos, islovacos, romunos, rutenos, bulgaros, albanesos, matzedonos. +S'istadu afiantzat istoricamente sa libertade religiosa, ma prus de 80% de sos serbos sunt de religione ortodossa. Sos catòlicos sunt unu 5% e bivent mescamente in su norti. Sos musulmanos rapresentant unu 3% de sa populatzione, sos protestantes unu 2%. + +Iugoslàvia: +Jugoslàvia o Iugoslàvia (in serbocroatu "Jugoslavija" chi cheret nàrrere ""Terra de sos Islavos de su sud"") est unu faeddu impreau pro inditare tres entidades polìticas diferentes chi in su XX seculu ant amministrau sas terras de sa Balcanos otzidentales. +Rennu de Jugoslàvia. +Su primu est istau su "Rennu de sos Serbos, de sos Croatos e de sos Islovenos" (mutiu peri "Rennu SHS", acursau), naschiu su 29 de Santugaine 1918 (pagu a in antis de s'acabidu de sa Prima Gherra Mundiale) dae su chi abarraiat de s'Imperu austu-ungaricu, no essende istau reconnotu internatzionalmente duncas custos territòrios si fiant unios a su Rennu de Sèrbia e a su Rennu de Montenegru andande a creare paris su Rennu de sos Serbos, de sos Croatos e de sos Islovenos, nàschiu ufitzialmente su 1 de Nadale 1918. Abarrau cun custu nòmene finas a su 3 de Santugaine 1929, die in sa cale cambiat a Rennu de Jugoslàvia ("Kraljevina Jugoslavija"). Oe remonat custu perìudu comente ""Prva Jugoslavija"" chi cheret nàrrere ""Prima Jugoslàvia"". +Jugoslàvia sotzialista. +Su segundu perìudu est istau caraterizau dae su Sotzialismu, custu Istadu fiat istau criau a pustis de sa Segunda Gherra Mundiale e mutiu ufitzialmente: +Oe si remonat custu perìudu comente ""Druga Jugoslavija"" chi cheret nàrrere ""Segunda Jugoslavia"". +Repùbricas e Provintzias autònomas de sa Jugoslàvia sotzialista: +Repùbrica Federale de Jugoslàvia. +Sa tertza entidade istatale est istada sa Repùbrica Federale de Jugoslàvia ("Savezna Republika Jugoslavija" - SRJ) nàschia in su 1992 dae s'unidade de Sèrbia e Montenegru (cun is regiones autònomas de Vojvodina e Kòssovu), autoproclamau Istadu erede de sa Segunda Jugoslàvia. Peroe a nivellu internatzionale s'est preferiu cunsiderare acabada sa Jugoslàvia sotzialista e nàschios totus Istados noos peri sa Repùbrica Federale de Jugoslàvia e ddos atzetare totucantos in is organizatziones internatzionales (peri in s'ONU). +In su 2003 at bortau ufitzialmente su nòmene a Sèrbia e Montenegru ("Srbija i Crna Gora"). +In su 2006, a sa fine, sa Sèrbiae su Montenegru si sunt istazaos e in die de oe sunt duos Istados diferentes e indipendentes. +Istados formaos a pustis. +Is Istados sutzessores de sa Jugoslàvia sunt: + +Economia: +S'Economia est cussa iscientzia sotziale chi istudiat sa produtzione, sa distributzione e su cunsumu de benes e servitzios. Sas peraula economia derivat dae su gregu antigu οἰκονομία (chi fit cumposta dae sas peraulas οἶκος (oikos, "domo") + νόμος (nomos, "legge". + +Franca Masu: +Franca Masu (S'Alighera, 1962) ést una cantante sarda chi incarnada sa rinaskida de sa cantone catalana noa in S'Alighera, ada un istiliu chi leat meda dae su fado e i su tango chi in Ispagna l'est baffidu sos paranumenes de «la Dulce Pontes sarda» e «la Maria del Mar Bonet algueresa». + +Montreal: +Montreal ( Montréal), originariamente jamada "Ville-Marie", est sa segunda tzitade de su Canada e sa pius manna in sa Provintzia de su Quebec. In su 2006 aiad 1.620.693 residentes, mentre in s'area metropolitana in su matessi annu risultaiana 3.635.571 abitantes. +Sa limba uffitziale de Montreal est su frantzesu edd'est una de sas tzitades pius mannas in su mundu de limba frantzesa, poi de Parigi, Kinshasa e Abidjan. + +Édith Piaf: +Édith Piaf, naskida "Édith Giovanna Gassion" (Parigi 19 de Nadale 1915 - Grasse, 10 de santuaine 1963), fit una cantante frantzesa e "icona culturale" edd'est guasi universalmente cussiderada sas pius grande cantante populare frantzesa de sempre. Fra sas cantones suas pius famosas "La vie en rose" (1946), "Hymne à l'amour" (1949), "Milord" (1959), "Non, je ne regrette rien" (1960), "l'Accordéoniste" (1941), "Padam...Padam", e "La Foule". + +Nagib Mahfuz: +Nagib Mahfuz () est unu de sos iscrittores pius importantes in limba araba de tottu sos tempos, binchidore se su Premiu Nobel in su 1988. Laureadu in filosofia in s'Universidade de su Cairo, aiat trabagliadu pro annos in sa publica amministratzione. Issu est cunsideradu, umpare a Tawfiq el-Hakim, unu e sos primos iscrittores de sa literadura araba contemporanea chi aiada exploradu temas de s'esistentzialismu. +Mahfouz at publicadu 34 raccontos, pius de 350 de contos muzzos, dozinas de tramas pro su cinema e 5 oberas teatrales. + +Esistentzialismu: +Esistentzialismu est una peraula chi est istada applicada a su trabagliu de filosofos de su XIX e XX seculu, chi, puru cun diferentzias de dottrina o ideologicas mannas, aiana tantos puntos in comune chi sun servidos pro creare una base pro unu pensamentu filosoficu. + +Santu Gavinu: +Gavinu in sardu finas "Bainzu", "Bingiu" fit unu soldadu edd'est istadu martirizzadu umpare a Protu e Zuniari, duos cristianos, po sa fide issoro, sunt istados decollados in Portu Turre, in Sardigna durante sa persecutzione de Diocletzianu. +Sa vicenda de sos tres martires sardos est connotta pro via de Antonio Cano chi aiat cumpostu sa prima òpera literària in limba sarda chi si connoscat: Sa vitta et sa morte, et passione de sanctu Gavinu, Prothu et Jaunariu. +Gavinu est finas mentuadu in una littera iscritta dae su paba Gregoriu su Mannu in su 599 a su piscamu de Cagliari( inue si mentuada unu monasteriu de Santu Gavinu). Su nòmene Gavinu ( ateras boltas su nomene cumparidi comente Bainzu, Aìne) s'agatada medas boltas in su Condaghe de Silki (sec. Xi-XIII). Su nomene de sos tres martires umpare s'agatada in d'unu martirologiu de su sec.VI-VII. In su seculu VI est istada fraigada una basilica, minoredda, in Portu Turre in onore de sos tre martires. In su seculu XI est istada fraigada sa basilica , paret suta su regnu de Gonariu Comita e Barisone I, chi s'agatada ancora oe. +Subra santu Gavinu oltre a su poema fentomadu de A.Cano (sec. XV), bind'ada un'ateru de Zirominu Araolla, canonigu de sa cattedrale de Bosa, sec.XVI. Sa festa de sos tres santos si celebrat su 25 de santuaine. + +Balcanos: +Is Balcanos sunt una de is tres penìsulas chi cumponent s'Europa meridionale e de custas, sa chi s'agatat in su chirru prus s'estu. +Sa regione tenet istèrrida de 666,700 km2 e contat populatzione de casi 53 milliones de pessones. Est partzida dae su restu de su cuntinente peri is montes Balcanos in s'estu (cadena de montes de chi pigat nùmene) e dae is Alpes Dinàricas in s'uestu. In s'uestu si ghetat a is mares Adriàticu e Jonicu, in su sud a su mare Egeu e in s'estu a su mare de Màrmara e a su mare Nieddu. Is istrintos de Dardanellos e de Bòsforu dda ischirriant. dae s'Asia. Cunventzionalmente sa làcana setentrionale est dada de su cursu de sos frùmenes Danùbiu, Sava e Kupa. +Istados balcànicos. +Is istados chi postos totalmente intro de is Balcanos sunt Albania, Bòsnia e Ertzegòvina, Bulgaria, Kosovo, Matzedònia e Montenegro. Partes de is territòrios de Croàtzia, Islovènia e Sèrbia s'agatant in s'àrea de s'Europa tzentrale. Sa Romania est prus a totu insertada intro de s'Europa tzentrale o orientale. Sa prus parte de Turchia e unas cantas ìsulas gregas s'agatant postas in Àsia. S'Itàlia est mescamente insertada in s'Europa meridionale. + +Montenegro: +Montenegro est unu istadu de sa penìsula de sos Balcànus. Sa capitale sua est Podgorica. + +Bòsnia Erzegovina: +Bòsnia i Erzegovina est unu istadu de sa penìsula de sos Balcànus. + +Grèghia: +Grèghia est unu istadu de sa penìsula de sos Balcànus, sa capitale sua este Atene. + +Podgorica: +Podgorica est sa capitale de Montenegro. +Sa tzitade cun unos 151.000 abitantes est sa prus manna de s'istadu. +Intre su 1946 e su 1992 at tentu nòmene de "Titograd". +Geografia. +Podgorica s'agatat a unu artiore de 44 metros subra su mare, in sa campura chi s'agatat a su Nord de su Lagu de Scutari. In su territoriu suo colant ses frùmenes, duos de custos, su "Morača "e su "Ribnica", atraessant sa tzitade. Su "Zeta", su "Sitnica", su "Mareza" e su "Cijevna" dd'istant a curtzu." " +Su montigru chi daet nòmene a sa bidda, su "Gorica", lòmpet a artiore de 107 metros subra su mare.. +Istòria. +Is primos iscritos in ue cumparet "Podgorica "sunt de su 1326 e amentuant una bidda a pedes de montes (in serbu "gorica"). +Sa cussòrgia prus antiga est sa de "Doclea", a unos 3 km de sa tzitade, giai nodia a sos tempos de gregos e de s'Imperiu Romanu. In s'Edade de Mesu fiat su tzentru de su printzipadu serbu naradu "Duklja, Duklea "o" Zeta," esistidu fintzas a su sèculu XIII. +Sa Podgorica de oe est imbetzis nàschida in su sèculu XI cun nòmene de "Birziminium", narada a pustis in serbu "Ribnica". Su nòmene de "Podgorica" est iscetis de su seculu XIV. +A suta de su poderiu turcu sa tzitade fiat tzentru de cummèrtzios. Is turcos nde faghiant una fortalesa chirchende de dda difendere de sas afracàdas de is repelles islavos. In su 1864 sa tzitade faghiat parte de su "Vilayet" de Shkodër cun nòmene turcu de "Böğürtlen". +In su 1878 in su "Cungressu de Berlin" fiat reconnòschida s'indipendèntzia de su Montenegro. Podgorica, mancari non nde èsseret capitale nde aiat tentu balàngiu mannu pro su chi pertocaiat sa bisura econòmica. +In sa I Gherra Mundiale, de su 1916 a su 1918 sa bidda, comente totu su Montenegro fiat ocupada de is tropas Àustro-Ungheresas e cun s'agabu de sos cumbatimentos intraiat in su renniu nou de is Serbos, Croatos e Islovenos chi diat pois a pigare nòmene de Jugoslàvia. A cussu tempus Podgorica contaiat unos 13.000 bividores. +In sa II Gherra Mundiale fiat bombardada 70 bortas e liberada su 19 nadale 1944. Su 13 de trìulas 1946 fiat capitale de sa "Repùbrica Socialista de Montenegro", chi fiat parte de sa "Repùbrica Socialista Federale de Jugoslàvia". +De tando e fintzas a su 1992 Podgorica aiat mudadu nòmene in "Titograd", in onore de su maresciallu Josip Broz Tito. +De su 21 de maju 2006, a segus de unu referendum, est capitale de s'"Istadu Indipendente de Montenegro." + +Belgrado: +Belgradu (in serbu: Београд/Beograd;; traduidu literalmente: "tzitade bianca") est una tzitade de unos 1.230.000 de bividores, capitale e prus manna bidda de sa Sèrbia. +Est posta a s'acosidu de su frùmene Sava cun su Danùbiu, in ue sa campura pannònica atobiat sos Balcanos. +S'àrea metropolitana de Belgradu contat unos 1,65 milliones de residentes. + +Jackson Pollock: +Paul Jackson Pollock fit unu de sas mazores figuras de su movimentu de s'espressionismu astrattu e su modu sou de ponnere sos colores in sa tela est istadu definidu Action Painting. Sende in bida, Pollock aiat connottu unu zerta fama e notoriedade. Aiad unu carattere debile e tota sa vida at devidu battagliare cun s'alcolismu. +In su 1945 si fit cojuadu cun s'artista Lee Krasner chi ada influenzadu meda sa carriera sua. Issu est mortu a s'edade de 44 annos ind'unu incidente de machina ligadu a s'istadu sou cun s'alcool. + +Vilfredo Pareto: +Vilfredo Federico Damaso Pareto (Parigi 15 de triulas 1848 – Céligny, 19 de Austu 1923), fit unu sociologo, economista, filosofu italianu. Fit naskidu in Frantza dae babu italianu, Raffaele Pareto (1812-1882) un'inzenieri esiliadu pro motivos politigos e dae mama frantzesa Marie Métenier (1813-1889). + +Serge Chermayeff: +Aiat trabagliadu umpare a Erich Mendelsohn in Inghilterra: in su 1940 fit emigradu In sos Istados Unidos e in su 1946 fit istadu raccumandadu dae Walter Gropius pro diventare su direttore de su Institute of Design in Chicago. + +Usain Bolt: + +Fernanda Pivano: +Dae adolescente, si fit trasferida cun sa familia a Torinu ue aiat frequentadu su Liceo classigu Massimo D'Azeglio, inue aiad appidu comente e insegnante Cesare Pavese. In su 1941 si fit laureada in Lettere; cun d'una tesi in Litteradura americana fit subra su capolavoro de Herman Melville Moby Dick (obera chi fit istada traduida dae su matessi Cesare Pavese). +A su 1943 risalit sa prima tradutzione sua, chi fit parte de sa Spoon River Anthology de Edgar Lee Masters, chi fit istada publicada dae Einaudi. +In su 1948, Pivano incontyreidi Ernest Hemingway, cun su cale poi aiad appidu intenbsas relatziones professionales e de amicitzia. S'annu poi Mondadori aiat publicadu sa tradutzione sua de A Farewell to Arms (Addio alle armi) de Hemingway. In su 1956 issa aiat fattu su primu viaggiu in sos Istados Unidos. +Cun sa professione suas issa aiat contribuidu a faghe' connoschere in Italia sos pius importantes iscrittores americanos, dae sas iconas de sos annos '20, comente F. Scott Fitzgerald, Dorothy Parker e William Faulkner, a sos iscrittores e poetes de sos annos '60 de sa beat generation (Allen Ginsberg, Jack Kerouac, William S. Burroughs, Gregory Corso, Lawrence Ferlinghetti), finas a sos iscrittores de sos annos pius rezentes cumpresos Jay McInerney, Bret Easton Ellis, David Foster Wallace, Chuck Palahniuk e Jonathan Safran Foer. +Pivano fit puru interessada a sa cultura Afro-Americana: diffattis est chi aiat publicadu diversas versiones de sos liberos de Richard Wright. Issa aiat puru iscrittu diversas cosas subra sa mùsica populare ipetzies de autores comente Fabrizio De André e Bob Dylan. + +Bernardu de Chiaravalle: +Bernardu (Brennaldu), (1090 -1153). A 22 annos si faghet padre in s'Abatzia de Citeaux (Cistercium in latinu). At fundadu s'abatzia de Clairvaux (Chiaravalle) inue est mortu. Autore de trattados teologicos. Santu. Sa festa su 20 de austu. + +Beat generation: +Beat Generation est unu termine chi indicat unu grupu de iscrittores americanos (fra cui sos pius rappresentativos fini Allen Ginsberg e Jack Kerouac) chi sun bessidos a pizzu in sos annos '50, e su fenomeno culturale chi issos ana descrittu. Puntos importantes de sa cultura "Beat" cumprendet su rifiutu de sos printzipales valores Americanos, iperimentatzione de sas drogas, frommas alternativas de sesso e unu interessu pro sas Religiones de s'est. + +Rosa dae Lima: +Rosa dae Lima in Perù, inue est naschida su 1586. Fiza de emigrados ispagnolos. Su nomene veru fudi Isabella Flores y De Oliva, giamada Rosa po sa bellesa sua. De su tertz'ordine dominicanu, ada praticadu una vida de penitentzia manna. Est morta su 24 de austu 1617. Est sa primma, chi est istada proclamada santa, de su continente americanu. Sa festa su 23 de austu. + +Bàrtolu apòstulu: +Bartolu o Portolu, santu, unu de sos doighi discipulos de Gesùs Cristu. Paret si devet identificare cun Natanaele, ateru nomene de Portolu. Ada preigadu su vangelu in s'Asia Minore. Una traditzione narat chi est mortu martire, iscortigadu sende biu. Una creja dedicada a custu santu s'agatada in Roma, in s'isola Tiberina. Sa festa su 24 de austu. + +Andrìa apòstulu: +Andria, santu, unu de sos doighi discipulos de Gesu Cristu e frade de santu Pedru. Originariu de sa Galilea. Segundu una traditzione at preigadu su vangelu in Asia Minore e in Grecia e est mortu a Patrasso subra una rughe a fromma de X. In custa tzitade s'agatat una creja, bella meda, a isse dedicada. Sa festa su 30 de santandria. Curiosu chi su nomene de unu mese in sardu siat ligadu a custu santu. + +Giagu su Minore: +Giagu,”su Minore” est unu santu, de su gruppu de sos doighi discipulos de Gesus Cristu. Ada tentu unu ruolu importante in sa primma comunidade cristiana de Gerusalemme. Est s'autore de una littera, “sa Littera de Giagu” unu de sos iscrittos de Nou Testamentu. Mortu martire s'annu 62. Sa festa su 3 de maju. + +Santa Mònica: +Monica, mama de Aureliu Austinu, sant'Austinu. Santa. Naschida a Tagaste, su 331, e fudi una cristiana. Su chi ischimos de issa no lu narada su fizu Austinu, in su liberu “Cunfessiones”. Ada fatu meda po cunvertire a sa fide cristiana su maridu, Patriziu, e-i su fizu. Fudi presente a Milanu a su batijimu de su fizu Austinu. Est morta a Ostia su 387. Sa festa su 27 de austu. + +Giagu "su Mazore": +Giagu su Mazore, santu,unu de sos doighi discipulos de Cristos. In episodios divescios e importantes de su vangelu s'agatada umpare cun Pedru e Giuanne comente unu testimonzu ( in sa trasfiguratzione de Cristos, in s'agonia de Cristos in su Getsèmani). Est mortu martire, decolladu sutta Erode Agrippa in su 44. +Est veneradu meda in Ispagna. Famosu su santuariu de Compostela, in Galitzia, unu de sos santuarios pius frecuentados in Europa in su medioevu e a poi, e fintzas a oe. Sa festa su 25 de triulas. + +Luisi IX: +Luisi IX, re de Frantza, naschet su 1214 in Poissy. Fizu de Bianca de Castiglia. Amantiosu de sa giustissia, generosu, at fundadu ospidales po malaìdos e poberos. Est istadu òmine de paghe in Europa. Partitzipat a sa VI crociada, po liberare sos logos santos, ma benit fatu presoneri e si devet riscattare (1249—1250). Partitzipat as sa VII crociada, ma s'esèrtzitu benit colpadu dae sa peste e issu puru, e morit su 25 de austu 1270, afacca a Tunisi. Santu. Sa festa sua est 25 de austu. + +Francu: +Su francu est stettiu, inantis a s' introdutzioni de s'euro, sa valuta uffitziali de s'Italia. est rappresentada ponendi inantis a su tanti su simbulu ₤ o is initzialis L. o Lit (po ""L"ira "it"aliana"). +Valutas cun tassu de cambiu oguali. +In is duus seculus de vida nc'est istetia calincuna valuta cun balori oguali a su francu e e cun possibilidadi po totu is duus de essi impreadas liberamenti, prus che atru in basi a acordius intr'e issas. +De custas: +De su Francu a s'Euru. +In su 2002 su francu est istetiu remplasau de s'Euru sa moneda unica de s'Europa, su cambiu est 1€ = 1936,27₤ + +Janis Joplin: + +Huang Xianfan: +Huang Xianfan(Tzinesu tradiztionali: 黃現璠; Tzinesu simpli: 黄现璠; pinyin:Huáng Xiànfán) (Fusui, su 13 de sant'andria de su 1899 – Guilin, 18 de bennalzu de su 1982) est istadu unu istòricu e antropologu cinesu. Est istadu unu de sos fundadores de s'iscola de su Bagui, +Biografia. +Tiu Huang Xianfan fit nàschidu a Fusui in Cina su 13 'e sant'andria de su 1899. At passadu sa pizzinnia in Qusi in Fusui, at istudiadu prima in Fusui. Si fit laureadu in s'iscola a Nanning(1922-1926) in su 1926, in su 1935 s'est laureadu in s'Normale Universidade de Pechinu in "Istoria Cinesos" (1926-1935) e in su 1937 s'est laureadu in s'Universidade de Tokyo in "Istoria Giapponesos". +Huang at leadu sa laurear in Istoria in sa Normale Universidade de Pechinu e unu master in Istoria in s'Universidade de Tokyo. In su 1937 torreidi in Cina, aiat insinzadu in su Universidade de Guangxi(1938-1940,1943-1953) e a Normale Universidade de Guangxi(1954-1982) inue fit diventadu direttore de s'iscola de Tzinesu e Istòria. Huang est istadu professore in s'Universidade in "Istoria" dae su 1940 a su 1982. +Unos cantos traballos suos sunt de cunsiderare unu contributu mannu, pro sa letura de s'istòria e antropolozia de Zhuang. + +Musée d'Orsay: +Su Orsay (Musée d'Orsay) est unu museu meda famau de Parigi. Est nàschidu in su 1986, tenet una tirada de 57 400 m² e in su 2007 at tentu prus de 3 200 000 de bisitadores. + + +Paul Klee: + +Deutscher Werkbund: +Su Deutscher Werkbund ("lega tedesca de sos artigianos"), fit una associatzione tedesca cumposta dae artistas, architetos, designer e industriales, fundada a Monaco de Baviera in su 1907, pro iniziativa de s'architeto Hermann Muthesius, de s'imprenditore Karl Schmidt e de su politigu Friedrich Naumann cun s'iscopu de creare una forte ligadura tra s'industria e sas artes applicadas. +Su Werkbund at rappresentadu una tappa importante in s'isvilupu de su architetura moderna e de su design industriale, in particolare in sa successiva fondazione de su "Bauhaus". Su movimentu est restadu in attividade finas a su 1934 cando fit istadu supressu dae su regime nazista e fit istadu fundadu a nou in su 1950 e dureidi finas a sos annos '60. +Precedentes. +In su 1898 Karl Schmidt aiat fundadu in Hellerau su Deutsche Werkstätten für Handwerkskunst. In su 1903 Peter Behrens fit istadu nominadu direttore de sa "Kunstgewebeschule" de Düsseldorf. In su 1904 Friedrich Naumann aiat pubblicadu unu saggiu intitoladu "Die Kunst in Machinenzeitalter" (S'arte in s'epoca de sa machina) in cui susteniada chi pro sa prosperidade de sa Germània, chi no aiat materias primas, s'unicu modu fit de ponnere in su marcadu mondiale prodottos de calidade meda alta. +In su 1906 in Dresda Muthesius si accordat cun Naumann e Schmidt. E gai s'annu poi aiana fundadu s'Associatzione de su Deutscher Werkbund in cui bi fini puru doighi artisatas indipendentes e doighi dittas artigianales. Tra sos artistas autonomos bi fini: Peter Behrens, Theodor Fischer, Joseph Hoffmann, Bruno Paul, Richard Riemerschmid. In d'unu segundu tempus fini intrados in su grupu: Joseph Maria Olbrich, Heinrich Tessenowe Henry van de Velde. +Iniziativas importantes. +Custu eventu at seignadu unu puntu frimmu pro su Movimentu Modernu, difattis in custa secustanzia fini istadas isperimentadas soluziones meda differentes in sa direzione de coerenza fra estetica e funzionalidade in s'architettura moderna, senza pero chircare unu istiliu unitariu. + +Monaco de Baviera: +Monaco de Baviera (in tedescu "München", est una tzitade de 1.314.350 abitantes, de sa Germània meridionale capitale de sa Baviera. Situada subra su riu Isar, poi de Berlino e Amburgo est sa tzitaede pius manna pro abitantes. + +Edith Stein: +Edith Stein (1891- 1942), santa. Est naschida in Polonia dae una familia ebrea. Apoi de aere istudiadu filosofia, est istada collaboratrice de Husserl. Cunvertida a sa religione cristiana cattolica, est diventada monza in su Carmelu de Colonia, cun su nomene de Teresa Beneitta de sa Rughe. Bandada in su Carmelu de Echt in Olanda cun una sorre. Arrestada dae sos tedescos, est morta in su campu de cuncentramentu de Auschwitz. Sa festa su 9 de austu. + +Padre Pio: +Padre Pio dae Pietrelcina, (Pietrelcina, 25 maju 1887 – San Giovanni Rotondo, 23 cabudanni 1968) est istadu unu presbìteru italianu. +Biografia. +Nàschidu in Pietrelcina, dae familia de contadinos su de battoro de otto fizos. Frantziscu Forgione, custu su nomene sou, intrat in su noviziatu de sos Capputzinos in su 1903 e leat su nomene de Pio. Est istadu ordinadu predi su 10 de austu 1910. +De paga salude, ma dotadu de signos istraordinarios, sognos e bisiones. In su 1918 est mandadu a su Cunventu de San Giovanni Rotondo, in su Garganu. Sa vida sua po annos meda est istada signada dae preghiera, penitentzia, dae sa tzelebratzione de sa Missa, cun devotzione manna, e chi duraiada a longu, dae s'incontru cun sos fideles chi beniana dae tota Itàlia e puru dae fora, e dae sas cunfessiones, po oras meda ogni die. Su 20 de cabidanni 1918 retzidit sa istìmmatas in sas manos, in sos pes e in su costazu. Sa istimmatas sunt istadas occasiones de suffarentia po padre Pio e de cuntierras. S'est mustradu iscetticu subra sas istimmatas de padre Pio, Padre Agostino Gemelli, psicologu e fundadore de sa Universidade Cattolica de Milanu e custu ada influenzadu sas autoridades ecclesiasticas. Su 1922, su santu Uffitziu ada postu restritziones a sa vida de padre Pio: no deviada mustrare sas istimmatas, e deviada tzelebrare sa Missa in privadu. E custu po guasi 10 annos, provochende reatziones contrarias de tantos fideles e de parte de sa populatzione. Ma Padre Pio at dadu proa de obbedientzia. De Padre Pio si ammentat su donu de sa “bilocatzione”, e esistini testimonias, comente cussa de Don Luigi Orione, chi ada affirmadu de aere arrejonadu cun padre Pio a Roma in Santu Pedru, cando padre Pio no si fudi movidu dae San Giovanni Rotondo. Ispantosu su donu de s'introspetzione de Padre Pio, chi calchi olta faghiada riferimentu a fattos de sa vida de sas personas chi no aiada mai connoschidu prima. Padre Pio est istadu attentu a sa suffarentia de malaidos e poberos, e po cussu ada cherfidu, fidendesi de Deu e de sos benefatores, chi si fraigherat una istruttura ispidaliera de avanguardia, “Casa Sollievo della Sofferenza”, inaugurada su 1956 e ancora oe funtzionante e appretziada meda. Padre Pio est mortu su 23 de cabidanni 1968. Proclamadu santu dae su paba Giuanne Paulu II su 16 de lampadas 2002 a sa presentzia de unu numeru istraordinariu de fideles dae s'Italia e dae totu su mundu. Sa tumba de padre Pio in san Giovanni Rotondo est una meta de pellegrinagios de sas pius frequentadas dae su populu catolicu. + +Tenore de Vitzi "Mialinu Pira": +Su Tenore de Vitzi "Mialinu Pira", este dedicatu a s'istudiosu e iscrittore vitzichesu Michelangelo "Mialinu" Pira e naschiti in su 1995. +Istoria. +Su gruppu Tenores de Vitzi "Mialinu Pira" est naskidu in su 1995. +Chie sono e ite achene. +In su tenore cantana Omar Bandinu (bassu), Marco Serra (contra), Bachisio Pira (oche e mesu oche) e Arcangelo Pittudu (oche e mesu oche), cust'urtimo este intratu in su 2009 a su postu de Dino Ruiu. Achiata puru parte de su gruppu Gianfranco Cossellu chi er mortu in su 2004 pro gurpa de unu ocu chin su cale iti gherranne in Vitzi. Su tenore Mialinu Pira a giratu meta in Europa (Frantza, Ispagna, Germània, Svizzera, Austria, Slovenia, Croazia, Bosnia, Albania, Ungheria Olanda, Belgio, Lussemburgo, Danimarca, Irlanda e Vaticano), ma puru in locos comente sa Tunisia, su Giappone, sos Emiratos Arabos e su Brasile. In su 2001 ana cantatu pro su Papa Juanne Paule II in su Vaticanu e vinzas in sa "Sala Nervi" in parisi chin Randy Crawford, Dolores O'Riordan, Terence Trent D'Arby, Hevia, Tiziano Ferro, Elisa, Edoardo Bennato e Massimo Ranieri. In su 2005 sa partecipazione a sa trasmissione de Raiuno "Affari Tuoi" condotta dae Paolo Bonolis, at fattu connnoschere su cantu "Mialia Vattu sa trotta" a livellu nazionale, diventanne sa sigla de sa trasmissione e s'innu sardu chi sos concorrentes si achiana ponnere pro inghere. Macari su tenore Mialinu Pira siat naschitu comente gruppu de musica tradizionale orale, at sempes chircatu de accurziare su cantu a tenore sardu a sas atteras musicas, provanne a 'nchè occare carchi cosa de novu, collaboranne chin musicistas de atteras culturas e vormazione musicale. De ammentare sono: sa collaborazione chin Hevia, unu sonatore de cornamusa de sas Asturias connottu in su Concerto in Vaticano; chin Tom Zè e s'orchestra Mediterranea de Santu Paule de Brasile (21 elementoso) chin sos calese ana attu unu CD e unu DVD in su 2005; chin su compositore Loy Wesselburg pro sa registrazione de una colonna sonora pro unu cinema tedescu in sun 2007. Su 10 de Maiu de su 2009 ana cantatu in su Concertgebouw de Amsterdam, unu de sos teatro prus connottos de su munnu; su 10 de Natale Natale in sa Basilica de sa Naschita del Betlemme. +Sos discos. +[http://www.tenoresdibitti.com] + +Matteu apòstulu evangelista: +'"Matteu", santu, unu de sos doighis discipulos de Cristos. Est connoschidu puru cun d'un ateru nomene, Levi. Faghiat s'esattore de sas tassas, e Gesus l'at giamadu a lu sighire. Matteu ada iscrittu unu vangelu de 28 capitulos, e tenet presente in particulare sos ebreos. In custu vangelu sunu in evidentzia chimbe discursos inue sunu regoltos sos insegnamentos de Cristos. In custos discursos tzelebres sunu “su discursu de sa montagna” “sas beatitudines” “ su discursu de su giuditziu finale”. Santu Matteu e su vangelu sou ada ispiradu s'arte: tzelebre sa pintura de Caravaggio, Sa giamada de Matteu, in sa sa Creja de Santu Luisi de sos Frantzesos a Roma. Johan Sebastian Bach ada postu in musica “Sa Passione segundu Matteu” (1729), Pier Paolo Pasolini ada giradu unu film “Il Vangelo secondo Matteo”(1964). + +Lituània: +Lituània est una natzione in s'Europa. Sa capitale sua est Vilnius. + +Tommasu dae Biddanoa: +Tommasu dae Biddanoa, a su seculu Tomás García Martínez (Fuenllana, 1488 ca. - [[Valencia, 1555), santu. +Ispagnolu, de familia ricca. Istudiat a Alcalà de Henares e s'est laureadu in filososfia in s'Universidade da Salamanca. A Salamanca intrat in s'ordine de sant'Austinu. Diventat predi in su 1518, e preigadore de fama. In su 1544 est fatu piscamu de Valencia e tribagliat meda po su bene ispirituale de sa popolatzione. Fundada unu collegiu po formare sos seminaristas, e gai custu est su primu seminariu. Moridi su 1555. + +Madre Teresa: +Madre Teresa dae Calcutta, est naschida a Skopje, oe republica de Macedonia, su 1910. De origine albanese. Monza de Loreto in Irlanda. Partit po s'India, po insegnare in unu collegiu po picioccas. Cando at 36 annos pensat de lassare sas monzas de Loreto, po si dedicare a sos poberos in modu cumpletu. +Fundat sa "Congragatzione de sas Missionarias de sa Caridade", occupendesi de poberos, moribundos, lebbrosos, pitzinnos abbandonados in India e in ateras natziones. Est istada una de sas feminas pius nodidas de s'epoca sua. Su 1979 rètzidi su premiu Nobel po sa paghe. Moridi in Calcutta su 5 de cabidanni 1997. + +Pizente de Paul: +Pizente de Paul (Pouy, 24 abrile 1581 – Parigi, 27 cabidanne 1660) est unu santu connoschidu puru comente ""Monsieur Vincent"". +Preideru cattoicu, meda attivu in oberas sotziales in Parigi. Ada impignadu omines e feminas po agiuare sos poberos.Ada fundadu sos Predideros de sa Missione (Lazzaristas) pro preigare a sa zente de campagna, e sas Fizas de sa Caridade cun santa Luisa de Marillac, po sos poberos de sa tzitade. Sa festa su 27 de cabidanni. + +Frantziscu Ignàtziu Mannu: +Don Frantziscu Inniàtziu (Francesco Ignazio) Mannu (Othieri, 18 de maju de su 1758 - Casteddu, 19 de austu 1839) fiat figiu de sos nòbiles Juanne Miali e Margherita Ruig. Aiat istudiadu in Othieri e in s'Universidade de Thathari inue si fiat laureadu in Leis. A pustis de sa làurea si fiat trasfertu in Casteddu inue aiat pratigadu sa carriera legale. Finas si fiat acanta de sas positziones polìtigas de Juanne (Giovanni) Maria Angioy non dd'aiat subidu cunsecuèntzias, difatis in su 1798 faghiat parte de sos tres nòmines propostos su 1 de marthu dae sa Audientzia Riale pro sa càrriga de Vice Intendente Generale. +Franziscu Mannu at iscritu s'innu Su patriottu sardu a sos feudatarios. +Collegamenti esterni. +Testo e storia dell'Inno del Mannu + +Frantziscu Borgia: +Frantziscu Borgia, santu (Gandia, 1510- Roma, 1572), duca de Gandìa, pro nebode de su paba Alesandru VI Rodrigo de Borjia. Guvernadore de sa Catalunia, cando moridi sa muzere (1546) intrat tra sos Gesuitas. Diventat superiore Generale de sos Gesuitas in su 1565. Omine austeru, de penitentzia e preghiera. Durante su superioradu sou benit fraigadu su Collegiu Romanu e-i sa creja de su Gesù, monumentale, a su tzentru de Roma. Moridi su 1572, sa festa su 30 de cabidanni. + +Betty Carter: +Su nomene sou 'e naskida fit "Lillie Mae Jones". +Ada a restare sempre in sa memoria s'interpretatzione sua in duetto cun Ray Charles de sa cantone Baby, It's Cold Outside de su 1962. + +Frantziscu Zirano: +Beatu Frantziscu Zirano naschet in Tàtari in su 1564. Frantziscanu. Predi in su 1586. Partidi po s'Algeria e benit fattu presoneri, ca in d'unu viaggiu l'agatana cun una littera po su re de Ispagna. Cundennadu a morte, benit ispeddadu sende ancora biu (Algeri, 1603). Est cunsideradu unu martire de sa fide cristiana. Fattu beatu in Tàtari in su 2014. + +Gregoriu su Mannu: +Gregoriu su Mannu, naschidu in Roma in su 540. Romanu, de sa “gens Anicia”, prefetu de Roma. Su 572 si faghet padre e benit inbiadu dae su paba Pelagiu II a Costantinopoli inue est istadu po ses annos. Fattu paba a sa morte de Pelagiu II (590). Si preoccupat de sas popolatziones durante s' invasione de sos Longobardos, proponindesi de cunvertire a sa fide cristiana custu populu. De ammentare s'initziativa sua po sa cunversione de sos Anglos,inbiende in Britannia (Inghilterra) su padre romanu Austinu e ateros 40 padres. +Su re Etelbertu retzit su batijimu su 597. Gregoriu s'est proccupadu de sos benes de sa creja, po servire a sos poberos, a sos monasterios, po sos preideros e po sos edificios (crejas, cappellas). At curadu sa liturgia, sa musica religiosa (cantu gregorianu). At tentu rapportos cun sa Sardigna, comente resultat dae calchi littera inbiada a piscamos de sa Sardigna. +Iscrittos. +Est mortu su 12 de martu 604. Sa festa sua est su 3 de cabidanni. + +Ignatziu dae Làconi: +Ignatziu dae Laconi (Làcuni, 17 de nadale in su 1701 - Cagliari. Santu. De familia pobera. A vinti annos intrat tra sos Padres Capputzinos a Cagliari. Po tantos annos faghet su padre pedidore in diversas biddas e in Cagliari dende esempiu de umiltade manna. Sa tumba sua, in sa creja de fra Ignatziu, a Cagliari, est meta de pellegrinagios dae ogni parte de s'Isola. + +Bernardo De Muro: +De Muro fit unu tenore, su repertoriu sou fit meda ligadu a sas oberas de Pietro Mascagni, ma cantaiat finas sas oberas de Giuseppe Verdi, Georges Bizet, Umberto Giordano, Giacomo Puccini. +In Tempio b'ada unu museo dedicadu a issu, inue bi sunu arribados sos costumenes de iscena, fotos, oggettos personales de s'artista, locandinas e varias registratziones. +Bibliografia. +Defraia A., "Bernardo De Muro", Editore: Bongiovanni, 1995 + +Tenores de Neoneli: +Su gruppu Coro a Tenores CULTURA POPOLARE di Neoneli este unu gruppu de cantu a tenore de Neoneli, naskidu in su mese 'e cabidanni de su 1976 pro iniziativa de Tonino Cau, unicu de sos fundadores chi ancòra faghet parte de su quartetto. + +Max Leopold Wagner: +Poliglota e istudiosu de fama mundiale, at fatu chircas subra sa limba sarda, e apitzu de sos gergos e sas limbas populares, de su sitzilianu, de su ebreu-ispanniolu, de su portughesu, de s'ispanniolu, de su catalanu. At istudiadu sas relatziones intra su berberu e sas limbas romanzas e in generale at fatu istùdios subra sas limbas e sas culturas de sos populos de su Mare de Mesu. Fiat puru un etnòlogu e unu etnògrafu. + +Giulio Paulis: +Giulio Paulis est docente de glottologia e linguistica. Autore de saggios, curadore de sas tradutziones e editziones de sas òberas subra su sardu de Max Leopold Wagner est a su mamentu su màssimu istudiosu de sa limba sarda. + +Vassallo Giuanne Battista: +Vassallo Giuanne Battista (1691- 1774), gesuita, piemontesu. Po guasi chimbanta annos, si est dedicadu a sas missiones populares in paritzas biddas de sa Sardigna. Imparat su sardu e lu impreada po preigare. Est autore de cantos religiosos. De Vassallo, ana agatadu sa làpide, in sa creja de Santa Rughe, in Casteddu. + +Otto Wagner: +Dae su 1857 issu aiat istudiadu in su Polititecnico de Vienna e dae su 1860 in Berlino in sa "Königliche Bauakademie", inue aiat sighidu sos corsos de Carl Ferdinand Busse, chi fit istadu un'allievu de Schinkel. +In su 1861, torradu a Vienna, in sa "Akademie der Bildenden Künst" aiat sighidu sos corsos de architetura de August Sicard von Sicardsburg e de Eduard van der Nüll, sos architetos chi aian progettadu su Ringstrasse. In su 1862 fit intradu in s'istudiu de Ludwig Förster e aiada esercitadu sa professione. +In su 1894 aiat sostituidu a Karl von Hasenauer comente e professore de Architetura in s'Accademia de Arte de Vienna. E in su 1896 aiat publicadu sa prima obera teorica subra s'architetura "Moderne Architektur". +Otto Wagner, finas si no cumparidi in sos membros fundadores, aiada aderidu umpare a s'assistente sou Joseph Maria Olbrich, Gustav Klimt, Josef Hoffmann e Koloman Moser a su grupu artistigu de sa "Secessione Viennesa". +Oberas. +Ungheria +Austria + +Joseph Maria Olbrich: +Tra su 1897-1898 aiat realizadu in Vienna sa sede de sa Secessione Viennesa. + +Secessione Viennesa: +Sa Secessione Viennesa ("Sezessionsstil" o "Wiener Secession" in tedescu) est istada, umpare a s'Art nouveau, una currente de i cussu movimentu chi enit generalmente jamadu Modernismu, chi s'est isvilupada in Austria, e pius pretzisamente in Vienna, dae su 1892 a su 1906 edd'est istada alimentada dae unu grupu de artistas chi si fin dimittidos dae s'Associatzione de sos Artistas Austriacos. A i custu movimentu aian aderidu pintores, iscultores e architettos. Si primu presidente de sa Secessione est istadu Gustav Klimt. +Custa currente artistiga est pius pagu vegetale e pius geometrica ripettu a s'Art nouveau in Frantza e in Belgio. + +Àustria: +'Àustria (in tedescu:Österreich, ; in àustro-bavaresu: Ésterreich), ufitzialmente Repùblica de Àustria (in tedescu: Republik Österreich), est una natzione in s'Europa tzentrale e ada una populatzione de 8,3 miliones de persones. Sa limba uffitziale est su tedescu. Sa capitale sua est Vienna. +S'Àustria est membru de sas Natziones Unidas] dae su 1955 e membru de s'Unione Europea dae su 1995. In su 1995 at firmadu sos Acòrdios de Schengen e at adotadu s'euro in su 1999. +Zeografia. +S'Àustria at istèrrida de 83,879 km² e populatzione de unos 8,5 milliones de bividores. Pigat làcanas in su norte-ovest cun sa Germània, pius de pretzisu cun sa Baviera, in su norte cun sa Repùblica Ceca, in s'est cun Islovàchia e Ungheria, in su sud cun Itàlia e Islovènia, in s'ovest cun s'Isvìtzera e su Liechtenstein. +Su territòriu austrìacu est mescamente montosu, essende postu in intro de is Alpes e petzi su 32% de s'istadu s'agatat a artària minore de 500 metros subra su mare. Su pitzu pius artu lòmpet a 3.798 m.s.m. +Istòria. +Sas orìzines de s'Àustria moderna remontant a sa dinastia de sos Habsburgos, cando su territòriu suo fiat parte de s'Sacru Impèriu Romanu-Germànicu. Dae su tempus de sa Riforma Protestante, medas prìntzipes de sa Germània setentrionale, chi non cheriant sutastare a s'autoridade de s'imperadore, aiant aprofetadu de su protestantèsimu che bandera de rebellia. S'imperadore aiat però mantentu cuntrollu subra sos territòrios tedescos e non tedescos de sud, chi fiant abarrados fideles a sa crèsia catòlica. Durante sos de 17 e de 18 sèculos s'Àustria aiat afortigadu sa posidura sua, diventende una de sas potèntzias mannas de Europa e in resposta a sa coronada de Napoleone che imperadore de Frantza, fiat proclamadu s'Impèriu de Àustria in su 1805. +A pustis de sa derrota de Napoleone, fiat sa Prùssia a si fàghere cumpetidore de s'Àustria, pro su domìniu subra totu sa natzione tedesca. In su 1866 fiat cumbàtida sa gherra àustro-prussiana, dae in ue s'Àustria fiat bessida derrotada, aberende s'istrada a sa Prùssia subra su cuntrollu de su restu de sos istados tedescos. In su 1867 s'impèriu fiat riformadu e tramudadu in Impèriu Àustro-Ungheresu. +S'Àustria fiat lassada foras dae sa formatzione de s'impèriu Tedescu, acontèssida pagos annos a pustis, ma aiat sighidu polìticas chi nde fiant alliniadas in sas deghinas de annos a sighire, fintzas a sa Prima Gherra Mundiale, in ue sos duos istados fiant intrados alleados, a fatu de sa crise sighida a s'ochidura de s'erederi a sa corona, s'archiduca Frantziscu Ferdinandu de Àustria. +Finida sa gherra in su 1918, s'impèriu fiat iscontzadu e s'Àustria fiat fata repùblica- sa Repùblica Àustro-Tedesca - chi punnaiat a s'unione cun sa Repùblica de Weimar, ma non podiat segundu sos acòrdios istabilidos in su Tratadu de Saint-Germain-en-Laye de su 1919. S'annessione a sa Germània fiat intames fata in su 1938 ("Anschluss") suta sa ghia de Adolf Hitler, cando s'istadu fiat ocupadu dae sas tropas nazistas, cun su mannu cunsensu de sa popùlatzione austrìaca. Sa repùblica austrìaca fiat torrada a costituire cun s'agabbu de sa Segunda Gherra Mundiale, in su 1945. In su 1955 su Tratadu de Istadu austrìacu torraiat a ribaire sa soberania de s'istadu, a s'agabbu de s'ocupatzione. In su propiu annu su parlamentu austrìacu aiat iscritu sa Declaratzione de Neutralidade, chi declaraiat comente sa Segunda Repùblica Austrìaca diat diventare permenentemente neutrale. +Oe s'Àustria est una repùblica parlamentare cumposta de noe istados federales. +Economia. +S'Àustria est su de 12 istados pius ricos de su mundu pro richesa peròmine, cun una economia de mercadu isvilupada e artos livellos de vida. Fintzas a su 1980 medas aziendas indùstriales austrìacas fiant natzionalidas. In annos pius reghentes sa privatizatzione at reduidu is propiedades de s'istadu a livellos cumpartzìbiles cun sas àteras economias de su continente. Impare a s'indùstria, su turismu internatzionale rapresentat sa fita pius importante de s'economia natzionale. +Demografia. +Istoricamente sos austrìacos fiant cunsiderados tedescos, ma a pustis de sas duas gherras mundiales su cunsideru chi li est dadu at cambiadu. A s'agabbu de sa Prima Gherra Mundiale, cun s'iscontzu de s'Impèriu Àustro-Ungheresu sos polìticos aiant proclamadu sa repùblica, chi si declaraiat "Deutschösterreich" (tedescu-austrìaca), parte de sa Repùblica tedesca. S'unimentu de sos duos istados fiat però controidu dae su Tratadu de Saint-Germain-en-Laye, che cunditzione imposta dae sas potèntzias binchidoras de sa gherra, in s'intentu de prevènnere sa formatzione de unu istadu tedescu cun territòriu tropu mannu, capatzu de torrare a rapresentare una minetza pro sos echilìbrios europeos. A fatu de sa Segunda Gherra Mundiale (a chi s'Àustria aiat pigadu parte unida a sa Germània nazista) sunt istados fatos isfortzos importantes pro creare una identidade natzionale distinta. In die de oe sa majoria de is austrìacos si bidet diferente che unu tedescu de Germània, mancari sighet a s'agatare unu movimentu polìticu-culturale chi cheret ca totu sas persones de limba tedesca cumponent una natzione sola, chentza de abbaidare sas làcanas istatales. Prus de su 91% de sa populatzione su cunsiderat simpremente austrìaca. +Sas minorias ètnicas sunt costituidas dae unos 13.000-40.000 islovenos biventes in Carìntzia, unos 30.000 croàtos e ungheresos in su Burgenland, totus minorias chi godint de deretos ispetziales reconnotos dae s'istadu. Sos islovenos de Istìria (unos 1.600-5.000) non sunt reconnotos e no tenet deretos ispetziales. +Unu austrìacu de bator bivet in sa capitale Vienna. Su 19% de sa populatzione residente austrìaca at a su mancu unu parente de orìgines no austrìacas. Sas etnias prus numerosas sunt tedescos federales, bòsniacos e turcos. +Sa majoria de sa populatzione faeddat unu dialetu locale de su dialetu bavaresu, mancari siat su tedescu standard sa limba ufitziale de s'Àustria, intendida però dae is austrìacos che limba ischida. Àteras limbas faeddadas in Àustria sunt s'ungheresu e su croàtu (in su Bundesland de Burgenland, e s'islovenu (in Carìntzia e Istìria). + +Modernismu: +Modernismu est su termine cun su cale si indicada una currente de innovatzione artístiga chi s'est isvilupada a sa fine de su XIX seculu e a printzipios de su XX. A segunda de sa diversas natziones, ada diversas denominatziones:Art Nouveau (in Belgio e Frantza), Modern Style (in Inghilterra), "Sezession" (in Austria), Jugendstil (in Germània), Nieuwe Kunst (in Logos Bascios) Liberty o Stile Floreale (in Italia), e Modernismo (in Ispagna). Si puru esistini zertas relatziones chi los rendene nodidos comente e parte de sa matessi currente, in cada natzione ada appidu espressiones e caratteristigas distintas. +Secessione Viennesa. +Sa Secessione Viennesa ("Sezessionsstil" o "Wiener Secession" in tedescu) est istada una currente de su Modernismu, chi s'est isvilupada in Austria, e pius pretzisamente in Vienna, dae su 1892 a su 1906. A i custu movimentu aian aderidu pintores, iscultores e architettos. Su primu presidente de sa Secessione est istadu Gustav Klimt. + +Art Nouveau: +S'Art nouveau, gai si jamada in Frantza e in Belgio, est su movimentu de innovatzione artistiga chi s'est formadu tra sa fine de su XIX seculu e su comintzu de su XX, edd'est su curripondente de ateros movimentos chi si sunu isvilupados in ateras natziones, e chi est jamadu in differentes modos a segunda de su logu. +Boghes ligadas. +Modernismu + +Gustav Klimt: + +Ernesto Basile: +Fizu de s'architeto "Giovan Battista Filippo", poi de sa laurea in architetura (1878), Ernesto aiat comintzadu a trabagliare cun su babbu. In su 1890 aiat leadu su postu de su babbu in sa cattedra universitaria e, poi e sa morte de issu (1891), aiat cumpridu s'opera pius importante de sa Palermo de s'ottighentos, su Teatru Massimo. +Pro s'imprendidore Ignazio Florio (junior) aiat progettadu sa "Villa Igiea all'Acquasanta", chi este una de sas architeturas pius importantes de su liberty italianu, e semper pro sa familia Florio su Villino Florio realizadu pro contu de Vincenzo Florio. + +Corneliu: +Corneliu, preideru romanu, fattu paba (251-253),devet cumbattere su scisma de Novatzianu. Arrestadu in sa persecutzione de Treboniano Gallo, morit in esiliu a Centumcellae (nomene latinu de Civitavecchia). Santu. Sa festa su 16 de cabidanni. + +Eufèmia de Caltzedònia: +Eufemia, santa, martire, originaria de sa Bitinia, regione istorica de s'Asia Minore (Turchia). Una traditzione narat chi a poi de paritzas torturas est istada divorada dae sas belvas, in sa persecutzione de Diocletzianu su 303. Patrona de Rovigno, in Istria. Sa festa su 16 de cabidanni. + +Barack Obama: +In su 2009 est istadu premiadu cun su Premiu Nobel pro sa paghe. + +Luisi Gonzaga: +Luisi Gonzaga (Castiglione delle Stiviere,Mantova,1568- Roma 21 de lampadas 1591) Primu fizu de su Marchese Gonzaga. A 17 annos renuntziat a su marchesadu e si faghet Gesuita. Istudente a Roma, morit assistinde sos malaidos de peste. Santu. Sa festa su 21 de lampadas. + +Flavia Pennetta: +Occupat sa decima positzione in sa classifica mondiale ed d'est sa prima tennista italiana a esse' bintrada in sa Top 10 de sa WTA. + +Frantziscu de Assisi: +Frantziscu de Assisi (naskidu Giovanni di Pietro Bernardone), fizu de Bernardone, ricu mercante de Assisi. Dae giòvanu s'est divertidu e at partetzipadu a sa vida de su tempus sou e puru a carchi impresa militare. Su 1206 si cunvertit a una vida pòbera, renuntziende a sos benes de famìlia, po vìvere che pòberu comente cumandat su Vangelu, sighidu dae cumpagnos. Su paba Onòriu III aprovat sa règula de Frantziscu po unu òrdine religiosu nou, Sos Frades Minores, chi devian vìvere de elemòsina (Ordine Mendicante). Si agiunghet unu Òrdine frantziscanu de fèminas (Sas Clarissas) e un Òrdine de làicos, su Tertz'Òrdine. Frantziscu faghet unu viàgiu in Egitu e Palestina, po bi preigare su vangelu. Famadu su Cànticu de sas creaduras. Sa tumba de Frantziscu in Assisi, cun duas basìlicas de bellesa manna, est tzentru de pellegrinàgios dae totu su mundu. Umpare cun santa Caderina de Siena est patronu de Itàlia. Sa festa su 4 de santuaine. + +Teresa de Avila: +Teresa de Ávila, (1515-1582.Santa. Monza carmelitana. Riformatritze de s'Ordine Carmelitanu in Ispagna,cun s'agiudu de santu Giuanne de sa Rughe. At iscritu: "Su caminu de sa perfetzione", "Su lìberu de sa vida sua", "Su casteddu interiore", litteras e poesias. Sa festa su 15 se santuaine. Su 1970 est istada proclamada Duttore de sa creja dae Pàulu VI. + +Diego Carpitella: +Aiat collaboradu cun su CNSMP (Centro Nazionale Studi sulla Musica Popolare), e tra su 1952 e su 1958, umpare a Ernesto de Martino, aiat regoltu pius de 5.000 cantos populares italianos . In su (1953-1954) aiat fattu unu viaggiu esplorativu cun s'etnomusicologo americanu Alan Lomax e campagnas de registratziones in Italia dae s'Alto Adige a sa Sardigna, in d'unu viaggiu chi fit duradu 8 meses regogliende 3000 documentos. +In sos annos 60 aiat fattu registratziones e istudios subra sa mùsica e sa cultura sardas. +Carpitella aiat fundadu su gionale Culture musicali. +In sa regolata de documentos varias boltas fit accumpagnadu dae su fotografu Franco Pinna. +Bibliografia. +"Musica sarda canti e danze tradizionali", all. omonima antologia discografica, +Albatros VPA 8150-52, 3 voll., 1973. + +Venceslao I (duca de Boèmia): +Venceslao, santu, naschidu su 907, duca de Boèmia. Teniat unu frade, Boleslao, cun isse fudi in briga: Venceslau s'est mustradu generosu, ma sicarios de Boleslau l'ant bocchidu(729). Famada sa Piatta santu Venceslao a Praga, po sa “primavera de Praga” a motivu de s'invasione de sos carros armados de s'Unione Sovietica, su 1968. Sa festa, su 28 de cabidanni. + +Santu Marinu diàconu: +Marinu diàconu, santu (III-IV seculu, a su tempus de Diocletzianu). Fudi unu piccapedreri cristianu e ada trabagliadu a Rimini po immanniare su portu. A poi, cun unu cumpagnu, Leo, s'est fattu eremida subra su Monte Titano. Si raccontat de unu monasteru fundadu dae Marinu e de una comunidade cristiana chi est a s'origine de su "Castellum santi Marini". Patronu de sa Repubblica de San Marino, unu de sos istados pius minores chi esistini. Sa festa, chi est puru festa natzionale de san Marino, su 3 de cabidanni. + +Cazzurrè: +Su catzurrè est de sa familia Labridae. Vivede in zonas corallinas, e in su Mediterraneu in abba pagu profunda. Pische de 20-30 cm. Cun colores bellos,in su dossu, in sas pinnas e in sa coa, cun colores chi parene sos colores de sa coa de su paone. Ponede sos osos in nidos in mesu a sa aligas. + +Luigi Riva: +Fit un'ala sinistra. Cun sa Natzionale Italiana est istadu campione europeu in su Campionadu europeu de pallone de su 1968 e vice-campione mondiale in sos Mondiales de su 1970 in Messico. +At giogadu in su Cagliari guasi tota sa carriera sua, balanzende in su 1969/70 s'iscudetto in su campionadu italianu de calcio. + +Azu: +Azu o Allu o Agiu, ("allium sativum"), de sa familia Liliaceae. Pianta ervosa chi creschet in sos ortos, cultivada, e produet bulbos aromaticos, impreados in coghina. + +Canna: +Canna ("Arundo donax") de sa Familia Graminacee. Creschet in totue in logos umidos, cun bacchiddos deretos de duos-tres metros, cun nodos, e cun fozas longas. + +Alberto Loddo: + +Fulgentziu de Ruspe: +Fulgentziu, santu. Africanu (462-527). Giovanu, si faghet cristianu e puru eremida. In Africa tando cumandaiana sos Vandalos, unu populu europeu, passadu in Africa, dae s'Ispagna, cristianu ma arianu. Diventadu preideru, benit fattu piscamu de Ruspe. Ma custu fudi proibidu dae su re arianu, chi no cheriada piscamos noos cando nde moriada unu. Fulgentziu benit esiliadu in Sardigna, inue però est mastru de preideros, monacos e piscamos. Torrat in Africa a sa morte de su re Trasamundu, e continuat a preigare e insegnare difendinde sa fide cristiana catolica dae sos attaccos de sos arianos. Morit a Ruspe su 527. Sa festa su 1 de bennalzu. + +Genoveffa: +Genoveffa (Geneviève), santa. Naschet in Gallia(sa Frantza de oe). De familia nobile. Morit su babbu e i sa mama, e andat a abitare a Parigi e vivet che “monza in domo”. Sos Unnos de Attila intrana in Gallia in sa zona de Parigi. Sas familias benestants fuini. Genoveffa si frimmada a Parigi, e chircada de fagher frimmare ateras familias. Femina attiva, ada viaggiadu meda, occupendesi de sos bisonzos de sa zente in tempos de carestia. Venerada comente santa. Moridi a Parigi su 502. + +Elisabeth Seton: +Elisabeth Bayley Seton,( 1774- 1821). De religione protestante. S'isposat e tenet chimbe fizos. Morit su maridu, e diventat cattolica. Aberit un iscola po pitzinnas e fundat una Comunidade de monzas, insegnantes e infermieras de poberos e malaidos. Fatta santa dae Paulu VI. Est sa prima Santa de sos Istados Unidos. + +Santu Sebustianu: +Sebustianu (Narbona, Frantza, 256 d.C. - Roma, 20 de ennalzu 288) est istadu unu santu e marture cristianu. Fudi unu militare, uffitziale de sa guardia pretoriana de s'imperadore Diocletzianu, a Milanu. Denuntziadu comente cristianu benidi cundennadu a morrere colpadu dae fritzas. Sa devotzione a custu martire s'est isterrida a s'Italia, a s'Africa romana, s'Ispagna, Germania e Gallia. In su IV seculu fudi fraigada sa basilica de santu Sebustianu affacca a sas catacumbas de sa Via Appia in Roma. Custu santu est istadu rappresentadu meda dae sos artistas, spetzialmente pintores. Sa festa su 20 de bennalzu. + +B52's: +Sos B-52s est unu gruppu de musica Rock naskidu in Athens, Georgia in sos USA in su 1976. + +Giovanni Bosco: +Giovanni Bosco (in sardu: "Giuanne Bosco") (1815 - 1888) fit naschidu in "Castelnuovo d'Asti", oe Castenuovo don Bosco (Asti), dae una familia pobera. Orfanu de babbu a duos annos, benidi allevadu dae sa mama Margarida. Diventat preideru su 1841, e fundat s'Oratoriu inue reunidi pitzinnos e giovanos disagiados e poberos. Fundat puru sa Congregatzione de sos Salesianos. Custos s' impignana in sos Oratorios, ana abertu iscolas professionales, in Italia e fora de italia. Don Bosco ( gai benidi comunemente giamadu) Ada fundadu sa Congregatzione de monzas, sa Fizas de Maria Ausiliatrice,po s'educatzione de pitzinnas e giovanas. Don Bosco ada iscrittu meda po sa gioventude: "Il giovane provveduto" ( 118 editziones), Letture cattoliche, La Biblioteca della gioventù italiana, e at fundadu su "Bollettino Salesiano". Fattu santu dae paba Pio XI in su 1934. Sa festa su 31 de 'ennalzu. + +Gaudentziu: +Gaudentziu, santu, naschet su 327 in una familia pagana, in Piemonte. Si faghet cristianu e preideru. +Eusebiu, unu sardu, e primu piscamu de Piemonte lu mandada a Novara in zona pagana. Connoschede Ambrosu piscamu de Milanu, e su sutzessore de Ambrosu lu faghet piscamu de Novara. Famadas sa preigas de Gaudentziu po difendere sa fide cristiana dae sos arianos. Su sepulcru sou in sa cattedrale de Novara dedicada a issu. + +Oriana Fallaci: + +Ted Koppel: +Ted Koppel fit su presentadore televisivu de sa trasmissione de sa ABC Nightline dae su 1980 finas a su 2005. Poi de aer lassadu sa ABC Koppel at trabagliadu comente editore pro Discovery Channel finas a su 2008. +In su 1966 fit su curripondente de sa gherra de su Vietnam pro sa ABC Television. + +Universidade de Stanford: +Sa Leland Stanford Junior University, jamada comunementeStanford University o solu Stanford, est una universidade privada cun sa sede in Stanford in California, in sos Istados Unidos. S'universidade fit istada fundada in su 1885 dae su senadore e ex Guvernadore de s'istadu de sa California Leland Stanford e dae sa muzere Jane Stanford, in memoria de su fizu Leland Stanford, Jr., chi fit mortu de tifu in Italia appena lompidos sos 16 annos. + +Maria Pia De Vito: +At collaboradu cun: + +Gianluigi Trovesi: + +Santu Gimignanu de Mòdena: +Gimignanu, sec.IV, piscamu de Modena. Santu. Veneradu a Modena, a Venetzia, e in Toscana. Una tzitade at leadu su nomene dae issu: San Gimignano. + +Hayao Miyazaki: +Est unu manga-ka (漫画家), o mangaka, chi in giapponesu cheret narrer una persone chi faghet manga, est a narrere sos tipicos fumettos giapponesos. +Est unu regista e produttore de animatziones: in su 2003 at binchidu su Oscar cun su film "La città incantata" (titulu originale:千と千尋の神隠し|Sen to Chihiro no Kamikakushi) e su Leone d'Oro a sa carriera in sa Mostra internazionale d'arte cinematografica di Venezia in su 2005. At fundadu su Studio Ghibli umpare a su collega Isao Takahata. + +Stefano Bollani: + +Paulu eremida: +Paulu de Tebe o Paulu eremida, naschit in Egittu su 228 dae familia ricca. Giovanu, morit su babbu e-i sa mama, chi lassana benes meda po issu e una sorre. Accusadu dae unu parente de essere cristianu, devet fuire in su desertu e si reparat in una grutta, dedichendesi a sa preghiera e a sa meditatzione. Una legenda narat chi unu corvu ogni die li àttidi unu bicculu de pane. Connoschet Antoni abbade. Vivet a longu paret fintzas a 113 annos. Santu Zirominu nd'at iscritu sa vida. + +Roberto Bellarmino: +Roberto Bellarmino, naschidu su 1542. Gesuita, teologu, polemista. Autore de unu catechismu, impreadu fintzas a su 1800. Piscamu de Capua, cardinale. Duttore de sa creja. Santu. Mortu a Roma su 1621. + +Ido: +Sa limba ausiliare internatzionale Ido fit creada in 1907 comente un'Esperanto reformadu. Ido tenet similàntzia cun Esperanto, ma cun pruras diferèntzias comente un'absèntzia cumpreta de sinnos diacrìticos, s'utilizatzione de sa litera "q", una manna utilizatzione de sufissos ma nessi de su prefisso "mal". Totuvia tenet numerosas parolas idènticas. +Ido fit unu seriosu essayu de utilizare sas esperièntzas jam vastas de Esperanto, pigende in cunsideratzione sas crìticas chi jam in 1894 aiant fortiadas Zamenhof suo a proponer cambios sos cales in manna mesura fit simile e mesmu idènticos cun issos diferentiante Ido ab Esperanto. Zamenhof in contrastu cun Schleyer aiat cumpigadu su balore de s'internatzionalidade a su nessi de sas radices de su vocabulariu; Ido realisavat custu, ma non compretavat su passu comentziadu dae Zamenhof: Ido retenet s'artifitzialidade de certe afissos e ditavat a sos appigantes un'aplicatzione de regulas apeladas "lòicas" cun distintziones superflue. Su resultadu est chi unu testu in Ido a vices est tantu difìtzile a detzifrare a unu non-initiadu comente unu in Esperanto. +Promitente pro sa promotzione de Ido fit s'adesione de publicamente connotas personalidades chi davana a sa nova limba una certe brillàntzia e lustru, custu sos primos idistas ben cumpigavat comente utilizare in sa propaganda: Louis Couturat, Otto Jespersen, Wilhelm Ostwald, su chimista, qui donavat una parte de su Premio Nobel suo a Ido. +Positivos sunt anque sos impressionante traballos leesicogràficoss chi on initiavat quasi imediatemente e chi ancora hodie semblana esser una traditzione chi on mantenet. Un'idista svedesu, Axel Rylander, at retzentamente finidu ditzionarios Ido-svedesu e svedesu-Ido, ambes mannos. +Sos primos idistas aiant a esser eminente leaders de su movimentu esperantistu, ma jam pro àteras causas chi issas limbìsticas issos se alora distantziavana de su "esperantismo" chi se manifestavana comente una semi-relizione, su "homaranismo" de Zamenhof, un'idealismu multu sympàticu e atractivu, a su qual decretava categoricamente chi Ido est un'instrumentu de comunicatzione e non unu mediu pro fraternizare sa umanidade. Custa ideolozia o proclamatzione de manco de ideolozia aiat tostu cunsequèntzias: pessones atraidas dae sa "interna ideo" de Esperanto non aderevat a Ido. In logu de sas voces entusiasmante de sos esperantistas cun visiones de unu mundu mezu, quasi "A s'Utopia dae Esperanto", su pùbricu audivat sa sic invitatzione: "Ecce una limba pràtica! Usat custa!" +Comente àteras limbas ausiliares internatzionales, Ido at trovadu multos faeddantes cun sa difusione de s'Internet. +Ido in Wikipedia. +Ido tenet fintzas sa propia Wikipedia sua. +Esemplos. +"Pater Noster" in ido. +"Patro nia, qua esas en la cielo, tua nomo santigesez; tua regno advenez; tua volo facesez quale en la cielo tale anke sur la tero. Donez a ni cadie l'omnadiala pano, e pardonez a ni nia ofensi, quale anke ni pardonas a nia ofensanti, e ne duktez ni aden la tento, ma liberigez ni del malajo." +Testu de esemplu in ido. +"Por homo vere civilizita, filozofo o yuristo, la konoco di Latina esas dezirinda, ma linguo internaciona esas utila por la komunikado moderna de un lando al altra." + +Fausto Coppi: +Aiat binchidu chimbe Giro d'Italia, duos Tour de France e su Campionadu mondiale de inseguimento in Parigi in su 1947 e in istrada in Lugano in su 1953. + +Ravi Shankar: +Este unu musicista e composidore classigu e unu de sos pius sonadores bonos de sitar. Edd'est cunsideradu su musicista indianu pius nodidu in su pianeta. +Insa carriera sua at collaboradu cun Uday Shankar, Allauddin Khan, Ali Akbar Khan, Lakshmi Shankar, Yehudi Menuhin, Chatur Lal, Alla Rakha, Anoushka Shankar. +In su 1967 aiat partecipadu a su Festival Pop de Monterey e aiat binchidu su Grammy Award pro sa mezus performance de s'annu. + +John McLaughlin: +Mahavishnu John McLaughlin, est unu chitarrista e composidore eccletigu chi ada ispaziadu in diversos generes musicales dae su jazz fusion a sa mùsica indiana a sa musica rock isperimentende de continuu resultados noos e sonende cun artistas de massimu livellu. + +Marco Magnani: +Marco Magnani (Tàtari, * - 2003), fizu de su pittore tattaresu Giuseppe, fidi unu criticu de s'arte. Sos istudios suos sunu fundamentales pro s'istoria de s'arte moderna in Sardigna. +Agganzos dae fora. +Associazione Marco Magnani, Breve ischeda biografica + +Alannah Myles: +Alannah Myles (Toronto, 25 de Nadale 1958) este una cantautrice canadesa. S'album de debuttu l'aiat realizadu in su 1988, in su 1990 unu single intitoladu "Black Velvet," chi fit in cussu album aiat appidu sucesso in tottu su mundu e aiat binchidu su Grammy Award. + +Interlingua: +Interlingua est una limba artifitziale chi usat parolas chi sunt trovadas in sa majoridade de sas limbas de s'Europa occidentale. Issa at devenida inventada dae s'IALA - unu grupu de pessones (su prus connoschidu essente Alexander Gode) chi laboravat supra su prozetu suo a pustis de ultra 20 annos. Issos finivana e publicavana su prime ditionariu in 1951. Interlingua at devenida creada supra su fundamentu de su vocabulariu de sas limbas sequente: inglesa, frantzesa, ispagnola, portughesa, e italiana +Su nòmine de sa limba est componidu dae 2 partes: "inter" sinnificat "intre"; "lingua" sinnificat "limba". Sos isvilupatores isseperavana su nòmine "interlingua" pro chi issos volevana chi sa limba siat apricada pro facilitare sa comunicatzione intre pessones de logos differente. Pro chi interlingua at devenida creada artificialmente pro esser una limba facile, issa est prus facile de apigare chi limbas naturale. +Numerosos milles de pessones podant usare interlingua, e faeddatores de interlingua proclamana chi milliones de pessones compigana custa (podant leger textos e ascoltare una pessone chi conversat in interlingua) sena besonio a apigare custa primamente. +At a esser 2 àteras limbas artifitziales in su mundu cun ultra 1000 faeddatores - esperanto e ido. Issas 2 ant devenidas creadas pre interlingua. Alicunas pessones pensana chi esperanto e ido sient prus facile a apigare pro chi custas limbas non ant "exceptziones" (parolas chi diat contraìgher sas regulas), ma àteras pessones pensana chi interlingua siat prus facile pro chi sos isvilupatores isseperavana totu sas parolas in modu chi siat facile a compiganare pro pessones chie connoschiena inglesa, frantzesa, ispagnola, portughesa, o italiana, ma at a esser limbas comente occitana e romanian, totu limbas chi venina de latina, sa limba usada in Roma ante longe tempus. +In prus, sos faeddatores de Interlingua proclamana chi sa limba sua representat unu novu latinu, solmente prus simpre e "modernizadu". +Interlingua in Wikipedia. +Interlingua at tamben sa propria Wikipedia sua. + +Teresa de Lisieux: +Teresa de Lisieux (1873- 1897), santa,monza carmelitana a Lisieux, in Frantza. Ada iscritu”Istoria de un'anima”,connotta meda. Sa festa su 1 de santuaìne. + +Dionisi de Parigi: +Dionisi, (III sec.). Primu piscamu de Parigi, est mortu martire afacca a Parigi. Veneradu meda in Frantza. Subra sa tumba ana fraigadu una abbatzia, s'abbatzia de Saint-Denis. Sa festa su 9 de santuaìne. + +Ignatziu de Antiochia: +Ignatziu de Antiochia, in Siria. Santu. Ada iscrittu sette litteras, importantes po connoschere su cristianesimu de sos incomintzos. Mortu isbranadu dae sas feras, a Roma, in sa persecutzione de Traianu (s'annu 107). + +Luca evangelista: +Luca, evangelista, santu. De su I sec. Originariu de Antiochia. Autore de unu Vangelu, e de su liberu “Sos Attos de sos apostulos”, chi raccontana s'istoria de sa creja cristiana de sos incomintzos. Dante Alighieri lu narada” "scriba mansuetudinis Christi"”. + +Giuanne Battista: +Giuanne Battista, est a narrere chi battijaiada. (I seculu). Notiscias de custu Giuanne las tenimos dae sos Vangelos. Fizu de Elisabetta, sorrastra de Maria, sa mama de Gesu Cristu, e de Zaccaria. Sa naschida de Giuanne est motivu de allegria po sos parentes e si bighinadu. +Pius a tardu, omine fattu, l'agattamos chi vivede in su desertu, bestidu de una pedde de cammellu, cun una chintalza a sos fiancos, e mandigada tilipisches e mele areste. Preigat penitentzia e cunversione a Deu, cun unu limbazu forte, a sa manera de sos profetas de Israele, e dada unu batijimu cun s'abba de su riu Giordanu. Meda andaiana a retzire custu battijimu de penitentzia, e a retzire su battijimu andat puru Gesus de Nazaret. Sos vangelos raccontana de sa morte de Giuanne, cun sa truncadura de sa conca cumandada dae su re Erode Antipa, ca Giuanne lu rimproveraida po aere isposadu sa connada, muzere de su frade Filippu. +Giuanne Battista est veneradu meda, in logos meda s'agatana crejas dedicadas a custu santu. Duas festas in onore sou: su 24 de lampadas si tzèlebrada sa naschida, e su 29 de austu sa morte, su martiriu. Giuanne Battista est istadu rapresentadu meda dae sos artistas, pintores e iscultores. + +Anna Maria Jopek: +Anna Maria Jopek (Varsavia, Polonia, 14 de Nadale 1970) - est una musicista e cantautrice jazz, folk e pop. S'album de debuttu l'aiat realizadu in su 1997 ("Ale jestem"). +Aggantzos dae fora. +Situ d'Anna Maria Jopek + +Bob Marley: +Issu fidi sa oghe solista e su chitarrista de-i su gruppu ska, rocksteady e reggae The Wailers (dae su 1964 a su 1974) e Bob Marley & the Wailers (dae su 1974 a su 1981). Marley restat su musicista reggae pius connottu de tottu sos tempos. + +Cassiodoro: +Flavio Magno Aurelio Cassiodoro, (Squillace - Calabria 490 circa - Monastero di Vivario, 583 circa), istoricu, omine politicu, e literadu. Est istadu ministru de Teodoricu, re de sos Ostrogotos chi aiant occupadu una parte manna de sa penisola italiana. Cassiodoro s'est impignadu po s'unione de sas populatzines de cultura romana e sa populatzione gota. Cando moridi Teodoricu (526), sos Ostrogotos no rèzene a s'attaccu de sos Bizantinos. Cassiodoro si retirat a Squillace e fundat unu Tzentu monasticu e una Biblioteca, Vivarium, inue benint regoltos testos antigos e -i sos monacos trascriene sos testos antigos e i sos classicos. At iscrittu "Historia Gotorum", "Chronica", I"nstititiones divinarum e humanarum lectionum". + +Paba Servestu I: +Servestu est istadu unu paba, oe santu. Ada guvernadu sa creja cristiana cando fudi imperadore Costantinu. In su tempus sou ana incomintzadu sas disputas dottrinales cun sos arianos e donatistas chi ana tribuladu sa vida e-i sa paghe de sa creja po tantos annos. Sutta paba Servestu s'est reunidu su conciliu de Nicea in s'annu 325, una ispetzia de congressu de sos piscamos de sa creja, chi ada proclamadu chi Gesus Cristu est “ "beru Deu e beru omine"” contra sos arianos. Servestu est mortu su 31 de nadale de su 335 e supultadu in sas catacumbas de Priscilla, in Roma. Sa notte de sa fine de s'annu est nada puru “notte de santu Servestu”. + +Nicea: +Nicea est una tzitade antiga de sa Bitìnia, regione de s'Asia Minore, sa Turkia de oe, inue s'est reunidu su primu Conciliu de sa Creja cattolica, po initziativa de s'imperadore Costantinu e de paba Silvestro ( maju- triulas de su 325). Est su primu Conciliu ecumenicu, inue benidi cundennada s'eresia de Ario e proclamadu su credo de Nicea. A Nicea s'est reunidu puru un ateru Conciliu ecumenicu, su e sette, 787, chi ada cundennadu sa dottrina iconoclasta, est a narrere sa distrutzione de sas imagines sagras. + +Catacumbas: +Sas Catacumbas sun gallerias sutta terra, chi sunu istadas iscavadas dae sos cristianos po sepultare sos cristianos. Funi puru logos de reunione e de tzelebratziones liturgicas. In Roma sunu connottas sas catacumbas de santu Callistu, de Priscilla e ateras. S'isterrida de sas catacumbas connottas est manna, a diversos livellos. Inie s'agatana sepulcros cun lapides cun sos nomenes e iscritziones varias, e sas primas freguras cristianas: s'orante (unu chi pregada), Cristu pastore, e freguras simbolicas, s'anzone, su pische, s'àncora, su paone e ateras. + +Pizente de Saragozza: +Pizente, diaconu (sec.III), santu. Martire ispagnolu, in sa persecutzione de Diocletzianu (304). Sa festa sua su 22 de 'ennalzu. + +Giustinu màrtire: +Giustinu, filosofu, est naschidu in Palestina. Est istadu unu apologista cristianu. At iscrittu duas apologias contra sos paganos, e unu Dialogu cun Trifone, unu ebreu. Martire, santu. Sa festa su 1 de lampadas. + +Mauru abate: +Mauru, de familia romana (sec.VI), santu. Est istadu discipulu de santu Beneittu a Subiaco, inue restat cando Beneittu est andadu a Montecassino a bi fundare unu monasteru, e Mauru a Subiaco diventada abbade. + +Severinu abate: +Severinu (sec V), santu. At operadu in su Nòrico, (s'Austria de oe e parte de sa Baviera) e in Pannonia (s'Ungheria de oe), cando si funt verifichende sas invasiones barbaricas.Est istadu eremida. At fundadu monasteros chi funt puru logos de difesa de sa popolatzione. Severinu at avvicinadu sos invasores, e gai popolatziones divescias comintzant a s'incontrare. Est naschinde s'Europa. + +Larentu Giustiniani: +Larentu Giustiniani (1381-1456), santu. Patritziu venetzianu, piscamu e primu patriarca de Venetzia. Festa s'8 de 'ennalzu. + +Paba Iginu: +Iginu, paba dae su 138 a su 142. Gregu. In sa lista de sos pabas, su primmu chi no est mortu martire. Festa s'11 de 'ennalzu. + +Magnificat: +Su Magnificat. +Gai est connotu custu innu o càntigu de Maria de Nazaret, mama de Gesu Cristu, comente lu leghimus in su vangelu de Luca (1,49-65): +«"S'ànima mia magnificada su Segnore +"e s'ispiritu meu si allegrada in Deus sarvadore meu, +"ca ada abbaidadu a s'umiltade de sa serva sua. Dae como in poi totu sas generatziones m'ana a giamare biada. +"Cosas mannas ada fattu po a mie s'onnipotente e santu est su nomene sou: +"de generatzione in generatizone sa miserigordia sua s'isterrede subra sos chi li sunu fideles. +"Ada isterridu sa potentzia de su bratzu sou, +"ada isperdisciadu sos superbos cun sos progetos issoro; +"ada trouladu sos potentes dae sos tronos, ada glorificadu sos umiles; +"ada pienadu de benes sos famidos, ada dipaciadu sos ricos a manos boidas. +"Ada succurridu Israele, servidore sou, ammentendesi sa sa miserigordia sua, +"comente aiada prommissu a sos antenados nostros, a Abramu a sa discendentzia sua, po sempre.» + +Alessandro Manzoni: +Alessandru Manzoni, est naschidu a Milano su 7 martu 1785. Iscrittore italianu. Autore de “I promessi Sposi” (Sos cojuados noos), romanzu fundamentale de sa literadura italiana, iscrittu in a prima medade de su 1800. +Sa vida. +Dae giovanu, po duos annos vivet a Parigi (1805- 1807). Su 1808 isposada Enrichetta Blondel de origine isvitzera e calvinista e nebode de Cesare Beccaria. +Tòrrada a Parigi inue vivet fintzas a lampadas de su 1810. Torrada a Milanu. +Manzoni at cumpostu puru: Innos Sagros, po sas festas cristianas. Tragedias: Adelchi, Il conte di Carmagnola; ateros innos:In morte di Carlo Imbonati, Martu 1821, e 5 Maju ( po sa morte de Napoleone); e unu liberu: Osservazioni sulla morale cattolica. Su 1860 est nomenadu Senadore. +Morit su 2 de maju 1873. + +Yaoi Press: +Yaoi Press est unu editori indipendenti de fumettus yaoi chi si acattara in su Nevada. Sa domu editora est stetia criara in su 2004 de 'editori Yamila Abraham. + +Plaisir d'amour: +"Plaisir d'amour" est una cantone (una romanza) de Jean-Pierre Claris de Florian (1755-1794) musicada dae Jean Paul Égide Martini. +Ana leadu ipiratzione dae custu pezzu sa cantone "Can't Help Falling In Love" resa famosa dae Elvis Presley e finas I Want To Live de sos Aphrodite's Child. + +Nanni Svampa: +Est istadu unu de sos fundadores de I Gufi. Est istadu un autore chi fit meda amantiosu de sa cultura popolare finas a su puntu de fagher ricercas filologicas e archivistigas pro chircare de tramandare cussu importante patrimoniu de sas cantones meneghinas. In pius s'est interessadu meda finas de sa musica e sas cantones de Georges Brassens. +Agganzos dae fora. +Situ ufitziale + +I Gufi: +I Gufi sun istados unu grupu mùsicale, naskidu in su 1964 e isoltu in su 1969, chi cantaiana in su dialetto milanesu e faghiana unu repertoriu cabarettistigu. +S'istoria. +Su grupu aiat comintzadu a si frommare in su 1964. Nanni Svampa aiat appenas incisu su primu discu "Nanni Svampa canta Brassens". Frequentende s'ambiente musicale milanesu aiat connottu su jazzista Lino Patruno e subitu fin diventados amigos e aian comintzadu a trabagliare umpare. S'idea issoro fit de creare ispettaculos de "cabaret" concerto. S'idea la realizzana poi de aer connottu Roberto Brivio e Gianni Magni e fundadu ana su grupu "I Gufi". +Sos esordios. +Su primu album de I Gufi fit intitoladu "Milano canta". Svampa est istadu determinante in custu discu pruite fit unu connoschidore e istudiosu de sa mùsica milanesa. Lino Patruno daiat su tonu sou cun sos arrangiamentos de tipu jazzistigu, Gianni Magni, fit unu mimu cun d'una oghe particulare e Roberto Brivio, appassionadu de Operetta fit s'autore de sos testos originales. +In cussu tempus bisontzat de s'ammentare chi in Milano s'ambiente culturale fit meda iu: bastet de pensare chi fini attivos Dario Fo, Enzo Jannacci e Giorgio Gaber. +Discografia. +I teddy boys / Gabriella / Si può morire / Il neonato / Io vado in banca / Torsoli / La ballati di li mammi / La ballati di li casalinghe / Cipressi e bitume / Il cimitero è meraviglioso / Lamento d'amore / A contentely beckin' story +Partire partirò partir bisogna / Inno a Oberdan / Addio a Lugano / Ninna nanna della guerra / O Gorizia tu sei maledetta / Il bersagliere ha cento penne / Bella ciao / Fischia il vento / Cosa rimiri mio bel partigiano / Pietà l'è morta / Se non ci ammazza i crucchi +La ballata dei Gufi / Vorrei tanto / Quando sarò / Va longobardo / 1600 peste ti colga / La ballata dellu cultivaturi direttu / Sant’Antonio allu desertu / La canzon del Navili / La canzon del desperaa / Nanette / Addio monella / Chi va va +Funeral show / Il Tavola Calda / Per quelli vizi / Gli impiccati / Vicolo cieco / Evviva il Natale / La Santa Caterina / Capinera / La lucumutivi / Stellette / Stamattina si va all'assalto / La guerra +Porta Romana n. 2 / Maremma / 'A viddanedda / La guerra per amore / Vampire twist / Bare bare / Giù col morale / Il mio funerale / Il tassametro / La ballata dell'ex / Il Mario Mama / Festival della canzone rurale +La prima tosa / Quel motivetto che mi piace tanto / La ballata del metronotte / Ferriera / Filava filava / Rosa selvaggia / Orango tango / Il gattone deluso / La balilla n. 2 +Tutti all'osteria / Che bello! / La badoglieide / Non piangete / La ballata del distributore di benzina / Coro ispettori dighe / La ballata dellu calciaturi di palluni / Non maledire questo nostro tempo / È la domenica il giorno del Signore / Non ci vuol niente / Li ho visti tutti chini / Questa democrazia +Blues in Milan / Un ann e mezz / Folk / Quand gh'avevi sedes ann / Socialista che va a Roma / Luisin / El gir del mond / Era la fera di San Pietro (Canicossa e Balduchelli) / L'avvelenato / Stamattina mi sono alzata / Mi te pensi de lontan +Mc Coy due peluzzi / Lady Lucrezia / Oh, com'è bello vivere! / La mamma del Giglio / Solo al sabato / 'U ferri botte / Un Semaforo bianco e blu / La ballata del milite ignoto / Si chiamava Ambroeus / La ballata del cuore / Il ponte +La storia che tra poco / Tarantella / Io sono un generale / E tu Ninetta / Marinar / Io sono un generale / Non creder che sia l'abito / Tempo di berceuse / Qui siamo sepolti per sempre / La ballata del milite ignoto / Autoradiomanovre di primavera / Era Natale / La piccola vedetta lombarda / Non spingete scappiamo anche noi / Alla mattina quando sorge il sole / Cento e cento soldatini / C'è a chi piace far l'amore / La mia battaglia è al sabato sera / Ave Maria / Contadini dell'Estremo Oriente / Canzone della libertà / Risotto militare: Olio minerale / Nella notte / E dopo nove mesi / Fucile / Con i missili sulle colline / Santi protettori / Carro armato / Ho imparato a far da solo / Fratelli soldati / La mia battaglia è al sabato sera +La balilla / Pellegrin che vien da Roma / Il neonato / Io vado in banca / Addio monella / Vorrei tanto / Gli impiccati / Maremma / Rosa selvaggia / Folk / Un semaforo bianco e blu / Mc Coy due peluzzi +La povera Rosetta / Mc Coy due peluzzi / Sant'Antonio allu desertu / La balilla / Gabriella / Va longobardo / Porta Romana n. 2 / Folk / La ballati di li casalinghe / Un semaforo bianco e blu / Ma mi... / La Santa Caterina +Giù le mani dal grano / Pazzesco / Maria Lamberta / La ciucca / Coccodì coccodà / Ma chi se ne fre' / Che bello andare a scuola / Zikipaki, Zikipu / Sudameritalia / Sant'Antonio allu desertu +Si può morire / La ballata delli mammi / Cipressi e bitume / Lamento d’amore / A contentely beckin’ story / Vorrei tanto / Quando sarò / Va longobardo / 1600 peste ti colga / Sant’Antonio allu desertu / Nanette / Addio monella / Funeral show / Gli impiccati / Vicolo cieco / Il ponte +Evviva il Natale / La Santa Caterina / Capinera / Stellette / Stamattina si va all’assalto / La guerra / La ballata del metronotte / Ferriera / Filava filava / Orango tango / Il gattone deluso / Che bello / La badoglieide / Non spingete scappiamo anche noi / Non maledire questo nostro tempo / È la domenica il giorno del Signore / Li ho visti tutti chini / Questa democrazia / Porta Romana / Maremma + +Karen: +Karen +Etnia de minoria presente in Birmania (oe Myanmar) oppressa dae su regime autoritariu de Yangoon. Sos Karen sunu 5 milliones e sunu cristianos, e dae 60 annos cunbattene contra su regime violentu de Yangoon. Esistidi unu esercitu de gherriglieros, su Karen National Liberation Army (KNLA), cumpostu dae 6.000 omines chi cumbattene contra s'esercitu birmanu. Su regime dittatoriale de Yangoon est appoggiadu dae Cina e Russia, chi a s'ONU bociana onzi interventu in Birmania po proteggire sa popolatzione Karen. + +John Lennon: +Est istadu unu componente de sos Beatles e umpare a Paul McCartney at frimmadu deghinas de cantones de su gruppu. + +The Beatles: +The Beatles fit una banda inglèsa de rock e pop chi si fit formada in Liverpool in su 1960 chi est debénnida una de sa pius de sutzessu siat commerciale che de crìtiga in s'istoria de sa musica populare. +Sa banda fit cumposta dae John Lennon (boghe e chiterra ritmica), Paul McCartney (boghe e basciu), George Harrison (boghe e chiterra solista) e Ringo Starr (boghe e baterìa) +Discografia. +Sa discografìa uffitziale cumprendit: +Filmografìa. +Sa filmografia uffitziale cumprendit: + +Pramma de datteros: +Pramma de datteros (Phoenix dactylifera), creschede che un'arvure in altaria, in Africa settentrionale, in sas Canarias, in Asia meridionale; fozas russas, cun ispinas, chi calana ad arcu. Produede datteros. Custa pramma creschede in s'Europa meridionale e bene puru in Sardigna: dae nois produede fruttos ma non madurana e no si podene mandigare. + +Padre Pro: +Micheli Austinu Pro, est naschidu a Guadalupe (Zacatecas , Mexico) su 1891. Gesuita dae su 1911. In Mexico bi fudi sa persecutzione contra sos cattolicos. Arrestadu poite fudi unu predi, e tzelebraiada sa missa in sas domos, chena processu benit fosiladu su 23 de santandria 1927. Proclamadu biadu dae Giuanne Pauli II. + +Sarah Brightman: + +Paolo di Tarso: +Su nomene sou fut Saulo. Est naschidu a Tarso, in Cilicia, in sa Turchia de oe, discipulu de Gamaliele, e fut unu rabbinu de su gruppu de sos Fariseos. At connottu sos cristianos e los at cumbattidos comente ebreos arrennegados. Andende a Damasco, càpitat unu incontru cun Gesu Cristu, chi cambiat sa vida de custu persecutore de sos cristianos. Retzit su batijimu, e divèntat cristianu, e preigadore de sa fide cristiana. Paulu at lassadu una istiga manna in sa fide cristiana. Si consìderat unu apostolu, mandadu a preigare e a cunvertire a sa fide in Gesu Cristu prima sos ebreos e a poi sos paganos, dedichendesi propiu a custos: “apostolu de sos gentiles” est a narrere de sos paganos. Custa est istada una decisione fundamentale po sa creja cristiana. A Paulu si devet chi no esserat obbligatoria sa circoncisione po diventare cristianu. Omine attivu, faghet tres viaggios missionarios e fundat comunidades cristianas in Greghia, e in Asia Minore, sa Turchia de oe, chi poi sighit iscrinde Litteras, importantes po sa connoschentzia de Paulu e de sa fide cristiana, e po sa ricchesa de contenutos. At iscrittu 13 Litteras. Importantes sa Littera a sos Romanos, sa Prima e-i sa Segunda a sos Corintzios, sa Littera a sos Gàlatas, a sos Efesinos, sa Prima e-i sa Segunda a sos cristianos de Tessalonica e ateras. Arrestadu a Gerusalemme, e accusadu dae sos ebreos de eresia, sigomente fut tzittadinu romanu, est giuttu a Roma po essere giudicadu, e poi de unu viaggiu avventurosu, cun naufragiu a Malta, arrivat a Roma. Inoghe podet incontrare personas e faeddare de Gesù Cristu, e paret chi epada fundadu o contribuidu a fundare una comunidade de cristianos, e a custa imbiat sa Littera a sos Romanos. Morit a Roma decapitadu su 67 ca. Sa festa su 29 de lampadas. Sa fregura e-i sa vida de Paulu at ispiradu sos artistas, pintores e iscultores ( po esempiu Caravaggio). + +Nicolino Locche: +Fizu de emigrados sardos aiat comintzadu a cumbattere dae s'edadede 9 annos. Comente e professionista fit unu Pesu welter junior e fit diventadu campione mondiale de sa categoria in Tokio su 12 de Nadale de su 1968. + +Folk Songs: +Folk Songs est unu ciclu de cantones curadas dae su composidore italianu Luciano Berio compostas in su 1964. Sas compositziones sunu in realtade arrangiamentos de mùsica folk de varias natziones e ateras cantones, chi costituini unu tributu a s'arte istraordinaria de sa cantante americana Cathy Berberian. +Aggantzos dae fora. +"Magazzini Sonori". Pro los aiscultare. + +Santa Rosalia: +Rosalia, santa. Rosalia Sinibaldi, de su sec.XII, fudi una giovana dama de corte. Rosalia renuntziat a su matrimoniu e si dat a faghere vida de eremida, in unu logu in provincia de Agrigento, po medas annos. Cando tòrrat a Palermo si retirat in una grutta subra su Montepellegrinu, afacca a Palermo, inue vivet, morit e benit sepultada. Su 1624 in sa grutta benit agatadu su corpu de Rosalia. Su 1625 sa grutta est istada trasformada in unu santuariu meda frecuentadu. Unu visitatore est istadu Goethe (1787). Sa festa su 4 de cabidanni. Est patrona de Palermo. + +Zuseppe Tomasi: +Zuseppe Tomasi de Lampedusa (1649- 1713), de familia printzipesca. Intrada in s'Ordine de sos Teatinos. Preideru su 1673. Istudiosu, cun varios interessos. Cardinale. Fattu santu dae Giuanne Paulu II. + +Martinu de Tours: +Martinu de Tours. (ca.315- 397). Fudi un orientale e unu militare. S'est cunvertidu a sa fide cristiana e ada retzìdu su batijimu (337). Est istadu eremida in s'isola Gallinara, in ojos de Alassio in Liguria. Ada connottu e est istadu discipulu de Sant'Ilariu de Poitiers. Est consideradu su fundadore de su monachesimu in Occidente. Fattu piscamu de Tours, est cunsideradu s'apostolu de sa Gallia. Est su primu veneradu comente santu chena essere martire. Sa festa s'11 de santandria. Unu diciu narada: po Santu Martinu ogni mustu est binu. + +Padre Damiano: +Damiano de Veuster fut unu preideru missionariu belga. Missionariu in sas isolas Hawaii, est andadu volontariu in mesu a sos lebbrosos in s'isola de Molokai, inue funt ca. 800 lebbrosos, abbandonados dae totus. P.Damianu s'est dedicadu a sa missione: procurat meighinas, fraigat domittas, duos ispidales, duos orfanotrofius, insinnada a cultivare sa terra. A poi de 11 annos de vida umpare cun sos lebbrosos si leat sa lebbra isse e totu. Morit su 15 de abrile 1889. +Proclamadu santu dae Beneittu XVI s' 11 de santuaine 2009. + +Waiting for the worms: +Waiting for the Worms est una cantzoni de sa rock band inglesa Pink Floyd e est stetia scritta tota de su bassista Roger Waters. +Est stetiu pubricau in s'album "The Wall" de su 1979. + +Karl Richter: +Est connotu massimamente pro sas intrepretatziones suas de sas oberas de Johann Sebastian Bach e de Georg Friedrich Händel. + +Lipsia: +Lipsia (in tedescu: Leipzig) est una tzitade tedesca de sa regione de sa Sassonia e in su 2008 aida 510.651 abitantes. + +Arturo Benedetti Michelangeli: +Est istadu unu grande istudiosu e esecutore de sa mùsica de Chopin e de Claude Debussy. + +Carmelo Bene: +Teatrografia. +Inue non b'at iscrittu differente s'autore, su regista e i s'intrepete est Carmelo Bene + +Alida Valli: + +Monasteriu de Santa Maria de sa Vittoria: +Monasteriu de Santa Maria de sa Vittoria. +No luntanu dae Fatima, in Portugallu, s'agatada unu monasteriu tra sos pius importantes d'Europa, su Monasteriu de Santa Maria de sa Vittoria, fraigadu po ammentare sa battaglia de Aljubarrota (1385) cun sa vittoria de s'esercitu portughesu subra s'esercitu de Castiglia e chi est istada importante po sa naschida de su regnu portughesu. Su re fudi Giuanne I d'Avis e cumandante de s'esercitu portughesu Nuno Alvares Pereira de 24 annos. Po tzelebrare sa vittoria re Giuanne I ada avviadu su fraigu de su Monasteriu e de una creja: a tres navadas, longa 80 metros e larga 32, in istile goticu portoghesu. Importante su Mausoleu Reale, finidu in su 1434. Su fizu de Giuanne I ,Duarte, ada fattu fraigare un'atera cappella chena le idere finida. Bellu e importante su Chiostru Reale. In su 1800 su monasteriu est istadu ristrutturadu, e cherinde cancellare ognu riferimentu religiosu, l'ana cambiadu su nomene: Monasteriu de sa Battaglia. Custu monumentu est po s'Unesco patrimoiu de s'umanidade. + +Otto Hofmann: +Otto Hofmann est istadu unu allievu de Paul Klee e Wassilij Kandinskij, durante sa permanenzia sua in s'iscola de su Bauhaus de Dessau (1927-1930), inue aiat fattu sa prima mostra personale. Cun s'arrivu de su nazismu a Hofmann li enit limitada ogni libertade de operare e s'arte sua enit definida dae su regime "degenerada". +Poi 'e sa gherra torradu in Germània fit fuidu dae sa Germania orientale e fit approdadu a Berlino. Dae sos annos '50 vivede unu pagu in Berlino, Parigi e in Isvitzera, a sa fine verso sa meidade de sos annos '70 si trasferidi a Pompeiana una idda vicinu a Sanremo e bi restat finas a sa morte. Sas produziones suas sun istadas de dipintos, disegnos e oggettos (porcellanas e ceramicas), grafica (xilografias e litografias). + +Wilhelm Wagenfeld: +Wagenfeld aiat fattu s'apprendista in sa fabrica de design de argenteria de Koch & Bergfeld in sa tzitade sua, e, a su matessi tempus aiat sighidu sos corsos de sa "Kunstgewerbeschule" e poi de sa "Staatliche Zeichenakademie" de Hanau prima de essere amittidu, in su 1923, in s'atelier de oreficeria de su Bauhaus de Weimar inue issu aiat trabagliadu, tra sos ateros, cun László Moholy-Nagy. In su 1924 pro s'isaminu de mastru de oreficieria aiat criadu sa lampada Bauhaus WG 24. + +Peter Behrens: + +Amburgo: +Amburgo (in tedescu "Hamburg" o "Freie und Hansestadt Hamburg") este sa segunda tzitade de sa Germània (poi 'e Berlino) edd'est su segundu portu de s'Europa poi de su 'e Rotterdam. In tzitade si bi contana unos 1.8 miliones de persones, in s'area metropolitana 4,3 miliones de abitantes. + +Atene: +Atene (in gregu: Αθήνα, "Athína") este sa capitale e sa tzitade pius populada de sa Grèghia est collocada in sa regione de s'Attica. Est una de sas tzitades pius antigas de su mundu, s'esistenzia sua est documentada dae unos 3.400 annos. Est sa tzitade inue est naskida sa demograzia. +In su 2001 aiada una populazione de 745,514 s'area metropolitana nde contaiat 3,130,841 + +Gaudenzu de Rìmini: +Gaudenzu, piscamu e martire du IV sec. Santu, patronu de Rimini. + +Beneittu marture: +Beneittu (III-IV seculu p.C.), marture. Fudi unu militare, cunvertidu a sa fide cristiana. Marturizzadu in su 304. Patronu de San Benedetto del Tronto. + +Cat Stevens: +"Cat Stevens" est su nomene de arte de "Stephen Demetre Georgiou" chi, poi de sa cunversione a s'Islam, at leadu su nomene de Yusuf Islam. Este unu polistrumentista, educadore, filantropo. +Sos albums suos "Tea for the Tillerman" e "Teaser and the Firecat" (inue bi fit sa cantone Peace Train una cantone contra a sa gherra) sunu istados certificados cun su triplu discu de platinu in sos Istados Unidos; sucesso mannu ad appidu finas s'album "Catch Bull at Four" e sa cantone sua "The First Cut Is the Deepest". + +Marco d'Aviano: +Carlo Domenico Cristofori (Aviano 1631- Vienna 1699). +Capputzinu,leada su nomene de Marco. preigadore mannu, consizeri de s'imperadore e de ateros printzipes e chi ada ispintu a sa battaglia contra sos Turcos musulmanos chi aiant postu s'assediu a Vienna, capitale de s'imperu. +S'esercitu turcu fut isconfittu, dae unu esercitu de una coalitzione (sa Liga Santa, de re e printzipes cristianos), promovida dae su paba Innocentzu IX e cun s'interventu risolutivu de s'esercitu polaccu guidadu dae su Re Jan Sobiescki (12 de cabidanni 1683). + +Peace Train: +Peace Train("Su trenu de sa paghe") es' su titulu de una cantone de su 1971 de Cat Stevens, chi fidi in s'album "Teaser and the Firecat". +Umpare a sa cantone de John Lennon "Give Peace A Chance", de Barry McGuire's "Eve of Destruction " and Dire Straits' "Brothers in Arms", est cunsederada una de sas cantones pius famosa contra a sa gherra. +De i custa cantone sun istada fattas diversas cover dae Tony Meléndez in su 1987, dae Dolly Parton in su 1996 e dae Jann Arden in su 2007. +Sas peraulas. +Now I've been happy lately, +thinking about the good things to come +And I believe it could be, +something good has begun +Oh I've been smiling lately, +dreaming about the world as one +And I believe it could be, +some day it's going to come +Cause out on the edge of darkness, +there rides a peace train +Oh peace train take this country, +come take me home again +Now I've been smiling lately, +thinking about the good things to come +And I believe it could be, +something good has begun +Oh peace train sounding louder +Glide on the peace train +Come on now peace train +Yes, peace train holy roller +Everyone jump upon the peace train +Come on now peace train +Get your bags together, +go bring your good friends too +Cause it's getting nearer, +it soon will be with you +Now come and join the living, +it's not so far from you +And it's getting nearer, +soon it will all be true +Now I've been crying lately, +thinking about the world as it is +Why must we go on hating, +why can't we live in bliss +Cause out on the edge of darkness, +there rides a peace train +Oh peace train take this country, +come take me home again +Agganzos dae fora. +Pro aiscultare sa cantone + +Imagine: +Imagine" ("Immagina") est una cantone iscritta e cantada dae su musicista rock inglèsu John Lennon. Est sa prima cantone de s'omonimu album de su 1971. + +Giordano Bruno: +Fidi unu padre dominicanu. Accusadu de eresia, est fuidu in Isvitzera, a Ginevra e est diventadu calvinista. Rientradu in Italia, denuntziadu a S'Inquisitzione po eresia, est istadu brujadu iu. Ada iscrittu: La cena delle ceneri, Lo spaccio de la bestias trionfante. + +Margherita Hack: + +Goffredo de Buglione: +Goffredo de Buglione (in frantzesu: "Godefroy de Bouillon") ( * 1060 ca. - Gerusalemme 18 de triulas de su 1100), duca de su Brabante. At partetzipadu a sa Prima Crociada, proclamada dae su paba Urbanu II, cun unu esercitu de 12.000 omines, in s'austu de su 1096. Est intradu in Gerusalemme, a poi de unu longu assediu, su 15 de triulas 1099. At atzettadu su titulu de Advocatus Sancti Sepulchri, Avvocadu de su Santu Sepulcru. + +Georges Candilis: +G. Candilis (in gregu: Γεώργιος Κανδύλης) aiat istudiadu architettura in su Politecnicu de Atene dae su 1931 à su 1936. In su 1933 aiat assistidu a su 4° CIAM chi fidi istadu tentu in Atene e incue aiad incontradu a Le Corbusier. In su 1943 Le Corbusier li afidada sa direzione de s'ASCORAL ("Assemblée de Constructeurs pour une Rénovation Architecturale"). Candilis s'istabilidi in Frantza in su 1945 e trabagliada in s'istudiu de Le Corbusier, diventendende unu de sos printzipales collaboradores. Issu fit istadu reponsabile de sa programmazione de su cantiere de s'Unité d’habitation de Marsiglia finas a su 1952. + +Maurizio Sacripanti: +Fidi un Accademicu de San Luca. +Agganzos dae fora. +Intervistas e progettos de M. Sacripanti + +Baku: +Bakou (azéru : Bakı, russu : Баку "Bakou") est sa capitale de s'Azerbaigián. Est collocada in sas rivas de su Mare Caspio. S'istoria sua cominzat in su I millénniu prima de Cristos, ma sos iscrittos pius antigos inue est nominada risalini a su V seculu. In su 2011 contaiat 2.100.000 abitantes, in s'area metropolitana sin de contana calchi 3 milliones, de sos cales medas sunu refugiados de sa gherra de su Altu-Karabagh. +In sa tzitade b'est su Palatu de su Shirvanshahs, iscritu in sa lista de sos Patrimonios de s'Umanidade (World Heritage Sites) de s'UNESCO. + +Palatu de su Shirvanshahs: +Su Palatu de su Shirvanshahs (in azeru: Şirvanşahlar sarayı) est unu complesso architetonicu de s'epoca Shirvan-Absheron in s'Azerbaigián edd'est situadu in su coro de sa tzitade de Baku edd'est istadu costruidu in su XV seculu. + +Le Corbusier: +Le Corbusier est su pseudonimu de Charles-Édouard Jeanneret-Gris. + +Giovanni da Capestrano: +Giovanni da Capestrano, naschidu a Capestrano, bidda in provintzia de L'Aquila su 1386, ada istudiadu dirittu a Perugia, e esercitadu s'ufficiu de zuighe. Si cunvertidi e si faghede frantziscanu. Po 40 annos preigadore itinerante in tota Europa. Cossizeri de pabas, benidi imbiadu in missiones apostolicas in varias partes d'Europa. Ada partetzipadu a sa difesa de Belgrado dae sos Turcos su 1456. Moridi a Villach in Austria su 23 de santuaine 1456. Santu (1690). + +Sergio Musmeci: +Laureadu in ingegneria civile e aeronautica in sa Universidade de Roma "La Sapienza" aiat cominzadu sa pratiga de sa professione in s'istudiu de Pierluigi Nervi e Riccardo Morandi. +Sa idea de Musmeci pro dare fromma a sas istrutturas fit basada subra su cunzettu chi bisonza de acciappare sa "mezus fromma" pro veicolare sas fortzas. Una fromma logica chi ripondet in sa mezus manera a sa funzione pro cui est preposta, una fromma criada dae su progettista. +Sa creatividade est duncas a sa base de sa iscienzia contemporanea e custu alet naturalmente puru pro sa costruziones. + +Diana Ross: +Fit una de sas Supremes. + +Eusebio Francesco Chini: +Eusebio F. Chini, gesuita, missionariu. Est naschidu a Segno (Trento) su 1645, Ada istudiadu matematica. Partidi po s'America, California, su 1681 comente missionariu e Cosmografu Reale, e astronomu e cartografu. +Ogni die iscriede in su diariu sos incontros cun sas tribù e populatziones e sas iscobertas chi beniada faghinde. Pàssada in una regione pius a nord tra s'Istadu de Sonora (Mexico) e Arizona, regione desertica e pobera. Iscobridi chi sa California no fudi un'isola, comente si pessaiada, ma una penisola. Moridi su 1711. + +Meilogu: +Su Meilogu est una regione istorica de sa Sardigna edd'este una sub-regione de i su Logudoro in Provintzia de Tattari. Su nomene cheret narrere "logu 'e mesu": diffattis fidi in su centru de su Giudigadu de Torres. +Morfologia. +Su territoriu de su Meilogu este caraterizzadu dae sas istigas lassadas dae una antiga attividade vulcanica, diffattis sun presentes varias conformaziones comente sas calderas, sos diccos, sas mesas comente ad esempiu su monte Santu. +Su monte Santu, umpare a Pelau e a su monte Traessu sunu sos pius altos de sa zona e sunu totu vicinos a sos 700 metres. Sos terrinos de su Meilogu su sos pius fertiles de s'isola. + +Vulcanu: +Pro vulcanu comunemente s'intende' unu montiju frommadu dae massas de roccas eruttadas dae sutta terra. + +Caldera: + +Mesa (geografia): +Sa mesa (dae s'ispagnolu chi cheret narrer mesa o banca) si intendet un'area de terrinu sopraelevada chi subra b'ada unu paris, e leat su nomene pròpiu dae sa fromma chi ada. In Sardigna sind' agata' medas, sas pius manna est cussa de Monte Santu in su Meilogu. + +Francesco M. Piccolo: +Francesco M.Piccolo (Palermu 25 martu 1654 - Guadalajara (Messico) su 1729), missionariu gesuita in sa terra giamada Noa Ispagna (Messico). Bi arrivada in su 1684. Continuada s'obera incomintzada dae un ateru italianu Eusebiu F. Chini (o Chino). Su 1699 incomintzada una una missione fraighende puru una creja noa in istile barocco chi si podede ammirare fintzas oe. Ada iscrittu e benidi pubblicadu unu liberu Informatziones subra sa Cristianidade noa de California (istampadu paritzas boltas, e documentu importante po s'istoria de sa California, ca Padre Piccolo ada vividu po paritzos annos in mesu a sas tribù de custa terra, Chochimies, Guayacura, Pericù, Seri, Yaqui e ateras). + +Nicolò Mascardi: +Nicolò Mascardi, unu italianu, missionariu e esploradore de sa terra de sos Araucanos, tribù indianas in Cile. Est naschidu a Sarzana su 1610, e giovanu diventat gesuita. Istudiat matematica e cartografia cun su famadu Atanasiu Kircher. In su 1650 l'agatamos in America meridionale. Amigu de sos abitantes araucanos, imparat sa limbas de sas tribù e podet preigare e cunvertire a sa fide cristiana. Cun sos cristianos suos at affrontadu una pestilentzia e fintzas unu terremotu disastrosu (1657) perdinde totus sos liberos. Esploradore de sa Patagonia e de sas Pampas, in contattu cun Kircher, mandat informatziones geograficas e astronomicas. Attraversat sa Cordigliera de sas Andes e arrivat fintzas a su “Stretto di Magellano”. In una ispeditzione, fattu presoneri de sos indianos Poias, morit trapassadu dae sas fritzas, su 1674. + +Elinor Ostrom: +Est istada premiada cun su Nobel in su 2009 umpare a Oliver Williamson, pro sas "analisis de governance economica, ipezialmente pro sos benes comunes (in inglesu:the commons)" +Est sa prima femina chi at binchidu su premiu in custa materia. . + +Sos benes comunes: +Sos benes comunes (in inglesu:the commons) si riferidi a sas risorsas chi aapprtenin a totu cantos. +Argumentos chi ligana. +Elinor Ostrom + +Juan Diego Flórez: + +Luciana Serra: +Ad debutadu in 1966 in Budapest. Sa partes chi l'ana resa famosa, a partire dae sos annos 70, e chi faghen parte de su repertoriu sou sunu sa protagonista in "Lucia di Lammermoor" de Donizetti e in sa "Sonnambula" de Bellini. +In particolare sunu restadas in sa memoria sa "performance" suas de su 1987 e de su 1988 a su Teatro Regio de Torino, in su "Barbiere di Siviglia" de Rossini e in su "Don Pasquale" de Donizetti. +Comente est restada sempre s'interpretazione sua de sa "Reina de sa notte" in su Flauto magico de Mozart, de sos annos 80, prima in sa Royal Opera House de Londra, poi in su Staatsoper de Vienna. + +Lima: +Lima este sa capitale e sa tzitade piùs populada de su Perù e su centru culturale, industriale, finanziariu de 'istadu Sudamericanu. Sa tzitade est ind' una adde criada dae su riu Rímac e in sas rivas de s'Oceanu Pacifico. + +Alessandro Valignani: +Alessandro Valignani (Chieti 15.02.1539- Macao 20.01.1606). Missionariu gesuita. Arrivat a Goa in India su 1574. Cumprendet chi po essere adattos a tribagliare in Cina o in Giappone si devent imparare sas usantzias, sa limba e sa cultura de su populu chi los ospitaiada. Valignani est istadu varias boltas in Giappone e connoschiat sa limba giapponesa a sa perfetzione. Amantiosu de sa letteradura, pintura e musica, aiat cumpresu chi custos funt medios po unu dialogu interculturale cun sas ateras culturas. + +Bernardo Britti: +Bernardo Britti (Camerino 1548 – Lima, Perù 1610). Istudiat pintura a Roma. A vinti annos si faghetgesuita. Su 1575 partit po su Perù. Tota sa vida s'est dedicadu a sa pintura de sugetos religiosos, in varios logos: a Lima, a Juli afacca a su lagu Titicaca, cun pinturas in battoro crejas; a Cuzco, inue pintada unu”paliotto” de 27 sugetos, subra taula; a Chuquisaca, in sa creja de santu Micheli un ateru paliotto, fortzis sa cosa pius bella de custu artista; ancora a Lima, duas telas monumentales de santu Ignatziu de Loyola e de santu Frantziscu Saveriu. Unu pintore italianu chi in su 1500 ada giuttu sa pintura italiana in Perù! + +Ravenna: +Ravenna ("Ravêna" in romagnolu) est una tzitade de s'Emilia-Romagna de unos 160.000 abitantes, capoluogo de sa provintzia omonima, sa pius manna e pius importante de sa Romagna. +A 7 km. dae su mare. In tempos istoricos est istada occupada dae sos etruscos: su nomene, cun su suffissu "enna", parede unu sinnu. A sa fine de su III sec. diventat una civitas foederata de Roma. In su I sec. ottenidi sa cittadintzia romana. Augustu la faghede base de una flotta de 250 naves e isviluppada su portu. Sa tzitde benidi inghiriada de muros, e suta Traiano benidi fraigadu s'acquedotto. +In Ravenna moridi Dante Alighieri (13/14 de cabidanni de su 1321) e inoghe est sepultadu. +In s'istoria Ravenna est istada tres boltas capitale: +- de s'Impero Romano de Occidente (402 - 476) (in custu casu si dia devere faeddare de "sede uffitziale de sa corte imperiale" e duncas de capitale "de facto" de s'Imperu, ca formalmente sa capitale fit ancora Roma) +- de su Rennu de sos Ostrogotos (493 - 553) +- de s'Esarcadu bizantinu (568 - 751) +Patrimonios de s'umanidade. +Otto monumentos de Ravenna sunu cunsiderados Patrimonios de s'Umanidade dae s'UNESCO: + +Mesa (arredamentu): +Sa mesa est s'istrumentu a pitzus de aundi si pappada. Est una pati de s'arredamentu. Si acattada in cuxina e poidi essi utilizzau po artras cosas puru, cumenti is giogus cun is cartas o is giogus de mesa (Monopoli, ecc.). +Est cumpostu de unu o prus peis, ca poderant unu pranu postu de trevessu. +Podit essi fattu de medas materialis, pon'esempiu de linna, de birdi o de metallu. +Nci funti mesas de ogna tipu, po formas o po mannaria, peri ca si podint allonghiai. +Unu tipu particolari de mesa e sa mesa po biliardu. + +Alexandre Kojève: + +Tripoli: +Tripoli (in arabu|طرابلس|Ṭarābulus), este sa capitale de i sa Lìbia. + +Criminal Minds: +Criminal Minds est una serie televisiva politziesca criada in su 2005 de Jeff Davis. In Italia est stetia trasmitia in anteprima assoluta a pitzus de su canali tematicu Fox Crime in su frèargiu 2006, po arribai a sa fini in chiaru a pitzus de Raidue de su 15 cabudanni a su 10 santandria 2006. + +Gnocchi Carlo: +Gnocchi Carlo, preideru cattolicu (1902-1956), cappellanu de sos alpinos in Russia durante sa segunda gherra mondiale. A sa fine de sa gherra ada fundadu un'opera de assistentzia po pitzinnos mutilados e orfanos. Beatificadu su mese de santuaine 2009. + +Bressani Francesco G.: +Bressani Francesco G., gesuita missionariu (Roma 1612 - Firenze 1672). Partidi su 1642 po Sa Noa Frantza, in America de su Nord, su Quebec de oe. Sa sea sua subra su Riu San Lorenzo in mesu a sa trubù de sos Hurones, sempre in gherra cun sos Irochesos. Fattu presoneri dae custos devede suffrire meda, fintzas sa truncadura de sos poddighes. Benidi riscattadu e mandada in Europa una relatzione (triulas 1644). Torrada in Frantza a si curare e a poi de nou in America. Sa vida est sempre diffitzile ma continuada a preigare e fundare missiones in mesu a so Hurones. Torrada in Italia (su mese de santandria 1650) e pùblicada una “Breve Relatzione”, interessante, po sa descritzione de populatziones, costumenes e logos (cun mappas topograficas). Moridi a Firenze. + +Diomedi Alessandro: +Diomedi Alessandro, gesuita missionariu (Bevagna, Perugia 1843 - Istadu de Washington, 1932). Arrivada a Woodstock in Sos Istados Unidos in su 1874. Inoghe imparada elementos de tipografia chi li permitini de istampare, pius a tardu, testos in limba indiana. Fudi destinadu a trabagliare cun sos Coeurs d'Alène, populatzione difitzile. Ma Diomendi resessidi a los avvicinare occupendesi de sos antzianos e poberos e insegnende unu pagu de tecnica de coltivatzione, chi benidi appretziada. Resessidi puru a s'impossesare de sa limba issoro e la boltare in inglesu (po sa primma olta dae parte de unu biancu). Diomedi progettada e fraigada crejas in linna e pedra. Su 1894 publicada “Sketches of Modern Indian Life”, e incomintzada unu trabagliu chi durada po trint'annos e benidi publicadu in tres volumenes “Kalispel Dictionary”, de sa limba de sa tribù Kalispel. Primmu de morrere podede biere comunidades agricolas de sos ex gherreris indianos. Moridi su 1932, in mesu a sos suos indianos in d'una cabanna fatta de truncos e pedra. +Agganzos dae fora. +Sketches of Modern Indian Life + +Inneres Auge - Il tutto è più della somma delle sue parti: +Inneres Auge - Il tutto è più della somma delle sue parti est unu album de Franco Battiato de su 2009. + +Mondi lontanissimi: +Mondi lontanissimi est unu album de Franco Battiato de su 1985. + +L'Egitto prima delle sabbie: +L'Egitto prima delle sabbie est unu album de Franco Battiato de su 1978. + +Giuseppe Bressanelli: +Giuseppe Bressanelli, (Milanu 6 de bennalzu 1658 - Santa Ana, Sud America, 1732), gesuita, missionariu, architettu, ma puru pittore e iscultore. Si faghede gesuita su 1680. Partidi po s'America de su Sud, Paraguay, po sas “reducciones” gesuiticas, in mesu a sos indios guaranì, su 1691. Guasi subitu ponede manu a fraigare una creja a Itapuà, in territoriu paraguaianu, longa 65 metros, larga 35, a tres navadas, cun trinta colunnas in pedra, e pinturas, unu porticadu in sa fatzada, e sete giannas! Unu capolavoro. A poi fraigada un'atera creja de 56 metros, cun una cupula e un altare intarsiadu. Aiada formadu mastros muradores indios capatzes de realizare sas ideas de s'architettu. E gai ada relizadu ateras creja, a su mancu battoro. Ite lastima chi guasi tottu custas operas siana andadas distruttas, saccheggiadas, a poi de sa fine de s'esperientzia de sas “Reducciones de su Paraguay”, duradas 150 annos... fintzas a sa segunda medade de su 1700... + +Pelè: + +Antonio Sepp: +Antonio Sepp (Caldaro, Bolzano, santandria 1655 - S. Josè, Sud America, 13 bennalzu 1733). Gesuita, missionariu, musicista. A Vienna istudiada musica e a 19 annos diventada gesuita. Su 1689 partidi po su Paraguay e giughede unu garrigu de istrumentos musicales, e puru un organu. Arrivadu notada chi sos indios guaranì sunu meda bravos a sonare istrumentos musicales. Inventada e costruede dae solu un organu a pedaliera, cosa mai ida in cussos logos. Inventada un'arpa a corda doppia, antenada da s'arpa paraguaiana. In limba guaranì cumponidi meda partiduras po sas festas mannas de sa Creja. In ogni “reduccione” creada un'iscola po su cantu corale, sa musica e-i sa danza, insinnende a sonare guasi totu sos tipos de istrumentos. Moridi a 77 annos, a poi de 40 annos de vida missionaria. + +Domenico Zipoli: +Domenico Zipoli, (Prato 1668 – Santa Catalina, Sud America, 2 de bennalzu 1726), musicista, gesuita e missionariu. Istudiada musica cun sos mastros de Cappella in sa tzitade de Prato. A poi in Napoli, a poi in Bologna, e a Roma. A Roma si rivelada cumposidore de talentu. Su 1715 est organista in sa creja de sos gesuitas a Roma. Zipoli si faghede gesuita in Ispagna, e su 1717 partidi po s'Argentina. A Cordova, in Argentina cumponede musica po sas festas religiosas in sas “reducciones” gesuiticas, nadas de su Paraguay. In otto annos e mesu ada cumpostu una cantidade manna de musica, ma chi est andada perdida a poi de sa catzada de sos Gesuitas dae sas reducciones (1767). Dae cimbanta annos a custa parte, sunu recuperende, in Bolivia e in ateras tzitades de s'America latina, manoscritos de Missas, Innos, e cumpositziones po organu de custu musicista italianu. + +Baltasar Gracián: +Baltasar Gracián y Morales (Belmonte de Gracián, 8 de Ghennàrgiu 1601 – Tarazona, 6 de Nadale 1658) est istau unu gesuita, iscritore e filòsofu ispagnolu. +Tzennos biogràficos. +S'obera intelletuale de Baltasar Gracián, chi si est dedicau a sa prosa didatica e filosofica, si isvilupat in su gai narau "Siglo de Oro". Intra sas òberas suas, importante Agudesa y Arte de Ingenio (1647), importante in sa Literadura Ispagnola, e de importu mannu est "El Criticón" - allegoria de sa vida de s'omine - una de sas òberas prus importantes de totu sa Literatura Ispagnola cumparabile a su "Don Quijote de la Mancha" de Miguel Cervantes o "La Celestina" de Fernando de Rojas. Sa produtzione literària de Gracián si podet cunsiderare parte de sa currente literària de su concetismu. Isse at criau unu istile basau a pitzu de frases curtzas, personale e prenu, cuntzentrau e polisemicu, in su cale faghet de mere su giogu de faeddos e s'assotziatzione ingegnosa intra faeddos e ideas. Su resultau est unu limbagiu prenu de aforismas e capatzu de esprimere medas significaos. +Su pensamentu de Gracián est pessimista, sentidu fitianu de su barocu ispagnolu. su mundu est malu pro s'òmine e ingannadore ue sas trampas binchent a sas virtudes e a sa beridade. S'òmine est dèbile, interessosu e malu. Parte de sas oberas de Gracián chircant de agiudare su letore a binchere is tàpolas de sa vida. Est netzessariu ischire comente tocat a faghere pro bàlere, essere prudente e disfrutare is esperientzias. +Totu custu at fatu biere a Gracián a sos ogros de sos posteros comente su precursore de s'esistentzialismu e addèretura de su postmodernismu. At tentu pesu in sos pensamentos de pensadores comente François de La Rochefoucauld e Arthur Schopenhauer. +Chentza duda su pensamentu sou no si potet istazare dae una Ispagna decadente, fatu chi si cumprendet bene in unu aforisma sou chi narat: "«Est froriu in su sèculu de oru sa semplitzidade, in custa de ferru sa malvagidade»". +Istudios e ordenatzione satzerdotale. +Nàschiu a presu de Calatayud in su 1601, no si ischit meda subra sa pitzinnia sua. S'ischit ca aiat cumentzau is istudos de literadura a deghe o doighi annos in sa tzitade sua, forsis in su collègiu gesuita. Dae su 1617 casi seguramente bivet pro unu o duos annos in Toledo, cun su tziu Antonio Gracián, para in sa crèsia de San Juan de los Reyes, cun su cale at a istudiare lògica e at a amegiorare sa connoschentzia de su latinu. +In su 1619 cumentzat su novitziatu in su collègiu provintziale de sos gesuitas in Aragona, in sa tzitade de Tarragona. Gratzias a sa profundidade de sos istudios umanisticos suos pretzedentes, Gracián fiat istau esentau dae sighire sos primos duos annos de letziones. In su 1621 torrat a Calatayud, in ue at a sighire pro duos annos is cursos de filosofia. In cust'èpuca si pensat chi cumentzit a s'interessare a s'ètica, fatu chi at a influire subra totu sa produtzione literària sua. Ateros batoro cursos sighios in sa tzitade de Saragotza ant a cumplire sa formatzione religiosa de Gracián. +Gracián est istau nomenau pride in si 1627 e sos primos tempos insignat matèrias umanisticas in su collègiu de Calatayud. Custu at a èssere un'èpuca positiva pro isse, ma pagos annos a pustis Gracián at a àere problemas cun sos gesuitas de Valencia, a ue at a èssere trasferiu in su 1630. +Dae Valencia at a andare a Lerida in su 1631, incarrigau de insignare teologia morale. In su 1633 at a mòere a Gandìa, in ue at a insignare filosofia in su collègiu gesuita de sa tzitade e ant a torrare sos problemas e sas disamistades cun sos de Valencia. +Su tempus colau in Huesca e Madrid e sa maturidade literària. +In s'istiu de su 1636 at a torrare a Aragona, a Huesca, a fàghere su confessore e preigadore. Su tempus colau inoghe at a àere importàntzia nanna, pro ite ca cun s'agiudu de su mecenate Vincencio Juan de Lastanosa at a pòdere pubricare su primu libru suu: "El Héroe" (s'eroe) in su 1637. Lastanosa reuniat in sa domo-museu sua medas artistas e literàrios. Su palàtziu de Lastanosa, fines Felipe IV de Ispagna dd'at a bisitare, fiat famosu pro is giardinos ermosos, pro s'armeria ispantigosa, pro una colletzione de medàglias e pro una biblioteca meda manna cun unos setemiza libros, roba de ispantu pro tando. In custu ambiente favorevole Gracián at a bènnere in cuntatu cun su mundu intelletuale aragonesu, connoschende peri su poeta Manuel de Salinas e s'istòricu Juan Francisco Andrés de Uztarroz. + +Kiri Te Kanawa: + +Gregorio Mengarini: +Gregorio Mengarini (Roma 1811 – Santa Clara, California 1886 ) gesuita italianu e missionariu in America, Istados Unidos. Connoschede sa meighina e i sa musica. Arrivada in America, a Saint Louis su 1841. Partidi po una ispeditzione missionaria e arrivada in su Montana. Imparada sas limbas de su logu cun fatzilidade e imparada sas usantzias e modos de su populu dae sa pedde ruia. Isviluppada sa connoschentzia de sas ervas de sa meighina naturale. Iscriede articulos iscientificos de meighina chi benini publicados dae rivistas americanas. Su territoriu fudi abitadu dae sa tribù de “Sas Concaspiattas” e dae sa tribù de “Sos Pesnieddos” guasi sempre in gherra. Su 1877 publicada unu Ditzionariu de sa limba de sas Concaspiattas, e già in su 1861 aiada publicadu una grammatica de custa limba. + +Pasquale Tosi: +Pasquale Tosi (San Vito, frazione di Santarcangelo di Romagna 1835 – Alaska 1898). Gesuita, missionariue esploradore in su Nord Ovest de Sos Istados Unidos, in sas Montagnas Roccalzas, Idaho, e Istadu de Washington. Po 21 annos. Po ses annos no ada mai drommidu subra una tramatta né in domo né fora. Imparada sete dialetos de su logu e is impossessada de sa cultura Salish e Kalispel e de cussa de Sos Naresforados. Cun unu cumpagnu e ateros pegos omines faghede unu viaggiu disagiadu meda fintzas a Vancouver e fundada sa prima missione in Alaska, e arrivada fintzas a su Stretto di Bering. Fundada una missione in mesu a Sos Kuyukut: in battoro meses insinnada s'inglesu a doighi pitzinnos indianos e issu imparada sa limba de custa tribù e iscriede una grammatica. Insinnada a coltivare s'ortu e a produere legumenes. Torrada in Italia e a poi ancora in Alaska e fundada una missione addae de su Stretto di Bering, inue fortzis mai fudi arrivadu unu europeu. Moridi su 1898. + +Pietro Valpreda: + +Luciano Salce: + +Vincenzo Loverso: +Vincenzo Loverso (Palermu ca. 1650 – Orinoco, Sud America 1693). Si laureada in giurisprudentzia e su 1680 si faghede gesuita. Partidi missionariu po La Nueva Granada, sa Colombia de oe, su 1690. Est istadu unu esploradore de su Riu Orinoco, chi fudi pagu connoschidu, imbiende relatziones, cartas topograficas de sos logos, dende sa positzione, e sa descritzione de sos affluentes, de su clima, de fauna e flora incontrada e informatziones de sos abitantes. Ada avvicinadu populatziones cannibales, Sos Caribes e Sos Caberros e puru Sos Calibos populatzione patzifica, e ada fattu descritziones precisas. Sos Caribes e Sos Caberros praticaiana su cannibalismu puru de sos familiares, e de pitzinnos allevados fintzas a sos 11 annos e poi bocchidos e mandigados in sas festas. S'obera de custu esploradore est finida cando fattu presoneri dae sos cannibales l'ant bocchidu. + +Hanna Schygulla: +In Monaco de Baviera, in su mentre chi istudiaiada filologia germanica, iscopridi su teatru iperimentale e connoschede e si ligad cun d'unu de sos protagonistas su regista Rainer Werner Fassbinder, su chi poi est diventadu unu de sos printzipales esponente de su "cinema tedescu nou". +Diretta dae issu aiada esordidu in su 1969 cun "Liebe ist kälter als der Tod" (S'amore est pius frittu de sa morte), primu lungometraggio de Fassbinder. Su sodaliziu continuat cun "Götter der Pest" (Sos deos de sa peste), "Warnung vor einer heiligen Nutte" ([[Attentos a sa bagassa santa) de su 1970, "Die bitteren Tränen der Petra von Kant" (Sas lagrimas amaras de Petra Von Kant) de su 1972, trasposizione cinematografica de s'obera teatrale de Fassbinder, e cun su film in bianco e nero de "Effi Briest" (1974), trattu dae s'omonimu romanzu de Theodor Fontane. +Su successo internazionale arrividi in su 1978 cun "Die Ehe der Maria Braun" (S'affidu de Maria Brown), primu film de Fassbinder chi essidi dae sos confines de sos cineclub. + +Giorgio Strehler: +Teatru. +"Teatrografia parziale" +Bibliografia. +Iscrittos, notas de regia, intervistas. +"Sas datas su sas de sa publicatzione." + +William Shakespeare: + +Wolfgang Amadeus Mozart: + +Ludwig van Beethoven: + +Salvare la faccia: +Salvare la faccia est una commedia romantiga de su 2004 girara de Alice Wu. Su film fueddara de Wilhelmina, una giovuna chirurgu sino-americana, de sa mamma, nun cojara, ma impringia, e sa sposa de sa protagonista, chi fairi sa ballerina. + +Carlo Goldoni: + +Aligi Sassu: +Aligi Sassu este un pittore sardu naschidu in Milano. + +Andrea Pozzo: +Andrea Pozzo (Trento, 1642 -Vienna, 1709) gesuita, pintore. Su capolavoro sou in sa creja de Santu Ignatziu a Roma: sa gloria de Santu Ignatziu de Loyola in su soffittu, faghinde una finta cupula po su giogu de sa prospettiva. In sa matessi creja una finta cupola,solu pintada, inue s'incontrana sa navada e su transetto. Subra sa Prospettiva ada iscrittu unu trattadu: “Perspectiva pictorum et architectorum”. Ada operadu puru a Vienna, inue est mortu. + +Eduardo De Filippo: +Oberas de ammentare: Natale in casa Cupiello (1931), Questi fantasmi (1946), Filumena Marturano (1946), Il sindaco del rione sanità (19619 e ateras + +Girolamo De Angelis: +Girolamo De Angelis (1567 – 1623), naschidu a Enna, gesuita e missionariu in Giappone. Bi arrivada in su 1602 e si dedicada a preigare sa fide cristiana, e imparada a sa perfetzione su giapponesu. Su 1614 iscoppiada sa persecutzione contra sos cristianos. Su 1621 est a Yendo (Tokio) po assistire so cristanos, ma benidi arrestadu e brujadu biu cun ateros 49 cristianos su 4 de nadale 1623. Beatificadu su 7 de triulas 1867 dae Pio IX. + +Antoni Gaudì: + +Camillo Benso, conte di Cavour: +Cavour est istadu unu protagonista de su Risorgimento italianu comente cabu de su guvernu de su Regnu de Sardigna e successivamente comente primu Presidente de su Consizu de su Regnu de Italia. + +Luigi Pirandello: +At rezidu su premiu Nobel pro sa literadura in su 1934. + +Blaise Pascal: + +Galileo Galilei: +Fit unu umanista edd'est cunsideradu su primu iscientziadu modernu e su primu a aere introdottu su metodo iscientifigu. + +Charles Rennie Mackintosh: +Est istadu unu esponente de su movimentu Arts and Crafts. + +Robert Doisneau: +Sas fotos suas in genere ana descrittu sa vida de ogni die de sas carrelas e de sos caffes de Parigi. Influenzadu dae s'istiliu de Kertész, Eugène Atget, e Henry Cartier-Bresson, at realizzadu pius de 20 liberos de fotos chi ritraene sa vida de ogni die. +Sa foto sua pius connotta est Le baiser de l'hôtel de ville (su asu de s'Hotel de Ville) chi fit cunsiderada un'icona de sa fotografia realistiga finas a cantu in su 1993 s'est ischidu chi sos duos chi si sun basende in sa foto fin duos modellos. + +Henry Cartier-Bresson: + + +Maria Callas: +Su nomene sou fit Maria Anna Sophia Cecilia Kalogheròpoulos est istada cunsiderada una de sas pius interpretes mannas de tottu sos tempos. + +Franziscu Borromini: +Su nomene sou de naschida fit Francesco Castelli. + +Bartzellona: +Bartzellona (in cadelanu e-i in ispagnolu Barcelona) est una tzitade de s'Ispagna, cabu de logu de sa Catalugna, una regione autonoma de sa parte nord-orientale, tenet 1.615.908 abitantes e s'area metropolitana nde contat 4.928.852. + +Raimondo D'Aronco: +Est consideradu, umpare a Ernesto Basile unu de sos architetos pius importantes de su Liberty. + +Belle époque: +Sa Belle Époque (1871- 1914) est unu periodo de s'istoria europea , culturale e artistigu chi partit dae sa fine de s'Ottighentos e finidi cun su cominzu de sa prima gherra mundiale. +S'espressione "Belle Époque" ("S'epoca bella", "Sos tempos bonos") est naskida in Frantza. + +Martin Luther King: +Pastore protestante battista, ada lottadu contra sa segregatzione ratziale de sos negros americanos. Mortu assassinadu dae unu biancu ratzista. +At rezidu su Premiu Nobel pro sa paghe in su 1964. + +Santu Gregoriu Illuminadore: +San Gregorio Illuminadore est nasciu in Armenia, in su 257c.a e est mortu in su 332 c.a. est venerau de sa Cresia cattoliga, de sa Cresia cristiana ortodossa, de sa Cresia copta e de sa Cresia apostoliga armena. Est su patronu de s'Armenia. Est su fundadori e su santu patronu de sa Cresia apostoliga armena. + +Lia Origoni: +Naschede ind'una familia inue b'aiat una zerta predisposizione a s'arte. Diffattis su tiu Giacomino Origoni fit istadu unu de sos primos attores de su cinema mudu italianu. Su debuttu sou e sa prima audizione risalini a su 1934 cando su famadu tenore Bernardo De Muro fidi ospite in Caprera de sa fiza de Giuseppe Garibaldi Clelia, in cussa ocasione canteidi addainanti e sa tumba de Garibaldi. Cossizada dae De Muro e Clelia lassat s'istudiu de su violinu e si dedicada solu a su cantu. In su 1938 binchede sa borsa di studio de su Teatro dell'Opera de Roma. +Sa carriera. +Su 25 de nadale de su 1940 Lia debuttada in su Teatro Valle de Roma in sa Rivista "Quando meno te l'aspetti" de Michele Galdieri cun Totò e Anna Magnani. S'annu poi sempre ind'unu trabagliu de Galdieri "E' bello qualche volta andare a piedi" inue este umpare a Rabagliati, Delia Lodi, Tina Pica e Virgilio Riento. +In su 1940 ait cantadu in sa Turandot de Giacomo Puccini cun Tito Gobbi e Galliano Masini. +Tra su 1942-43 Lia Origoni est in Berlino si esibidi in sos teatros de su Winter Garten e sa Scala. +Poi de su 25 de triulas de su 1943 sos italianos in Germania dae amigos fin diventados nemigos e gai Lia daboi de varias difficultades rientrada in Italia. Torrada a Roma, inue in su Quartiere san Lorenzo istaiada sa familia sua, e dezididi de si trasferire cun sa familia a Monsummano Basso in provintzia de Pistoia inue bi fidi unu tiu sou. +Intantu Lia cominzat a trabagliare in s'EIAR de Firenze inue incontrada su mastru Pippo Barzizza. Poi movede a Milano inue este iscritturada in s'Olimpia. In su 1944 andada in tournèe in varias tzitades italianas. Dai cue movede a Venezia inue leada leziones de recitazione dae Memo Benassi e poi dae Giulio Stival chi appena la idet recitende li proponede sa parte de sa femme fatale in "Addio giovinezza" chi andat in iscena in su teatro Goldoni de Venezia. Cun Stival in Milano rappresentana "Sogni d'amore". In su frattempus Lia trasferit sa familia a Rapallo e in cussu periodo enit cuntattada dae Macario. Poi de varios tentativos Macario resessidi a la cuncordiare e debuttana comente e ditta Macario-Origoni in s'Odeon de Milano cun "Follie di Amleto". Però chi essini subitu male e contos e ogniunu andat pro s'istrada sua. Lia chircat trabagliu e benit iscritturada a su Teatro alla Scala de Milano pro sa parte de Flora in s'opera La Traviata sutta sa regia de Giorgio Strehler. +In su 1948 Lia frimmada unu cuntrattu cun sa RAI pro una serie de trasmissione radiofonicas in cui enian cantadas musica Folkloristicas de tottu su mundu, in cussu connoschede a Giorgio Nataletti chi fit istadu su chi aiat fundadu l'Istituto per le ricerche etnografiche dell'Accademia di Santa Cecilia e chi fit membru de s'UNESCO. In su 1949 istudiat sa cantones de su cabaret frantzesu de s'800. In su '50 est in su Teatro Sistina de Roma cun Totò e in su Teatro San Carlo de Napoli interpretat sa parte de Polly in s'Opera da tre soldi de Bertold Brecht cun sa regia de Antongiulio Bragaglia. +In su 1951 in Torinu incidit La vedova allegra e poi partidi pro una tournèe in Egittu a Alessandria d'Egitto e a Cairo. + +Leone Su Mannu: +Leone Su Mannu, paba (de su V seculu, naschidu fortzis in Toscana). Fattu paba su 440. Difendede Roma dae s'invasione de Sos Unnos de Attila e dae sos Vandalos de Genserico. Ada difesu sa fide traditzionale de sa Creja catolica. Ada convocada su Conciliu de Calcedonia (451) chi definidi sa divinidade e s'umanidade de Cristos. Cumbattidi s'eresia de Eutiche. Ada lassadu 96 Discursos riccos de dottrina e bellos po su latinu elegante, e 173 litteras. Est mortu su 10 de santandria 461. + +Egitu: +S'Egitu (in arabu:جمهوريّة مصر العربيّة) est una natzione de s'Africa, sa capitale sua est Cairo. + +Glenn Gould: + +Miriam Makeba: +Sa carriera professionale sua fit cominzada in su 1950 cun su grupu de sos Manhattan Brothers, poi aiat fundadu unu grupu sou The Skylarks e cantaiada cantones chi fini una miscela fra su jazz e sa musicas traditzionales de su Sudàfrica. +In su 1959, si fit esibida in su musical "King Kong" a fiancu de Hugh Masekela, chi poi fit diventadu su maridu. Sempre in cuss'annu aiat fattu una essida in d'unu documentariu anti-apartheid "Come Back, Africa" de Lionel Rogosin e s'annu poi fit istada invitada a su Festival del cinema di Venezia; una olta arrivida in Europa aiat dezisu de non torrare in Sudàfrica. +Gai si fit trasferida a Londra, inue aiat connottu Harry Belafonte, chi l'aiada agiuada a si trasferire in sos Istados Unidos. In America aiada incisu meda de sas cantones suas pius famadas, comente "Pata Pata", "The Click Song" ("Qongqothwane" in limba xhosa) e "Malaika". +In su 1966 Miriam Makeba at rezidu su Grammy pro sa mezus incisione folk pro s'album "An Evening with Belafonte/Makeba", realizzadu umpare a Belafonte. In s'album fin trattados jaramente temas politigos contra a s'apartheid. In su 1963 aiat fattu sa propria testimonianzia a su comitadu contra a s'apartheid de sas Natziones Unidas. Su guvernu sudafricanu aiat rispostu cundannende·la a s'esiliu e ponzende a banda sos discos suos. + +Dizzy Gillespie: + +Erminio Macario: + +Bologna: +Bologna est una tzitade italiana de 375.985 abitantes, capoluogo de sa omonima provintzia e de sa regione Emilia-Romagna. Este sede de un'antiga universidade, edd'est attualmente sa pius quotada de sas italianas a livellu internatzionale. + +Lech Wałęsa: +Lech Wałęsa est nasciu a Popowo su 29 de santandria de su 1943. Est stetiu unu politigu e attivista po is dirittus umanus polaccu. +Est stetiu presidenti de sa Polonia de su 1990 a su 1995. In su 1983 ada bintu su Premiu Nobel po sa paxi. + +Gianfranco Manfredi: +Istudiat e si laureada in filosofia in s'Universidade Istatale de Milano, frequentada sa redazione de sa rivista Re Nudo. Est autore fra sos ateros de s'album "Ma non è una malattia" de su 1976 e de sos fumettos Volto Nascosto e Magico Vento. + +Lingua Rapa Nui/campidanesu: +Sa lingua Rapa Nui est una lingua polinesiana orientali fueddara de sa popolatzioni nativa de s'Isola de Pasca, chi si acattara in Cile. + +Cairo: +Cairo (in Arabu:القاهرة|al-Qāhira) est sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Egittu, ada unos 8 milliones de abitantes e pius de 15 milliones in s'area metropolitana. Est finas sa tzitade pius manna de tota s'Africa e de su Vicinu Oriente edd'est sa treighesima metropoli pius populada de su mundu. + +Michael Ende: +Sas oberas suas pius connottas sunu "Momo" (1973) e "Die unendliche Geschichte" (S'istoria chena fine) de su 1979 e "Der Spiegel im Spiegel" (1986) ("S'ispiju intro s'ispiju"). + +Carlo Collodi: +Su nomene sou in s'anagrafe fit Carlo Lorenzini est connottu pro su capolavoro sou Pinocchio. + +Gianni Rodari: +Fidi ispecializzadu in raccontos pro pitzinnos est istadu traduidi in medas limbas in tottu su mundu. + +Tony Garnier: +In su 1901, poi de importantes istudios de sociologia e problemas architetonicos, aiat cominzadu a formulare una soluzione a sos problemas de s'urbanistiga. S'idea sua de base fit de ischirriare sos ispazios in base a sa funziones chi aiat divisu in battoro categorias including tempus liberu e recreatzione, industria, trabagliu e trasportos. Sas teorias suas Garnier las aiat publicadas in d'unu trattadu "Une cité industrielle" (Una tzitade industriale) in su 1918. In sos annos a sighire custa idea de divisione de sas funziones urbanas fini istadas leadas in considerazione da sos membros de su CIAM e in ispetzies dae Le Corbusier. +Parte de custas suas teorias fini istadas iperimentadas in sa tzitade sua Lione gratzias a s'interessamentu de su sindigu Édouard Herriot. + +Lione: +Lione (in frantzesu" Lyon") est sa terza tzitade frantzesa. +Est situada in su sud-est de sa Frantza, inue confluini sos rios Saona e Rodano. Lione este sa capitale de sa regione Rhône-Alpes. + +Sebastião José de Carvalho e Melo: +Connottu comente Marchesi de Pombal. +Poi de su terremoto de su 1 de santandria de su 1755 chi aiat dirruttu sa tzitade de Lisbona su marchesi aiat progettadu sa fromma e s'organizatzione noa de sa tzitade. + +Vararo: +Vararo (Varée in lombardu) est una fratzioni de su comunu de Cittiglio, chi fait parti de sa provintzia o Meria de Varese. Sa bidda s'agatat intra de is montis "Sasso del Ferro", "Monte Nudo" e "Pizzoni di Laveno" a 725 m de artesa in pitzus de su mari. +Santu patronu de sa bidda est Santu Bernardu, festau su 20 de aùstu; is bividoris funt tzerriaus vararesus. +Fintzas a s'annu 1927, annu de annessioni a su comunu de Cittiglio (R.D. 12 aùstu 1927, n. 2443), Vararo fiat unu comunu autonomu. + +Leonardo Sciascia: + +Francesco Rosi: + +Vancouver: +Vancouver este una tzitade de su Canada edd'est sa capitale de sa provintzia de sa British Columbia. Ada una populazione de 615.473 abitantes, mentre chi s'area metropolitana, jamada "Greater Vancouver Regional District" (GVRD) o Metro Vancouver, nde contada 2.318.200 (in su 2009). + +Raymond Burr: +Est s'attore chi ada impersonadu su personaggiu de sa famosissima serie televisiva Perry Mason. + +Pierre Trudeau: +Est istadu su 15mu 1mu ministru de su Canada. Ada amministradu su Canada in d'unu momentu de difficultade ma est resessidu a mantennere s'unidade natzionale e a modificare sa costituzione canadesa aggiunghendebi su Charter of Rights and Freedoms. + +Fertilia: +Fertilia est una frazione de su comune de S'Alighera chi at unos 1.700 abitantes, e non est meda attesu dae s'omonimu aeroporto. Est a 6 km dae S'Alighera e a 34 km dae Tàtari. +Fertilia est istada fundada dae su guvernu Fascista italianu in sos annos 30, po bi fagher accudire zente furistera chi beniat subratottu dae Ferrara, poi de aere bonificadu s'area dae sos paules. Poi de sa segunda gherra mundiale est istada ubulada dae sos esules de s'Istria e de sa Dalmazia. + +Fèmina: +Sa fèmina est s'èssere umanu contrapposta a s'òmine e est carateritzada dae sa presèntzia de cromosomas sessuales XX. + +The Wounded Tone: +Is The Wounded Tone funt unu grupu progressive rock nàschidu a Stoccolma in Isvetzia. S'istile issoru est unu amisturu de jazz e neoprogressive e fusion. + +Thin Shoes: +Is Thin Shoes funt unu grupu alternative rock nàschidu a Stoccolma in Isvetzia. S'istile issoru est unu amisturu de blues e neoprogressive e punk rock. + +Big Sir: +Is Big Sir funt unu grupu progressive rock nàschidu a Los Angeles in California. + +Rust Never Sleeps: +Rust Never Sleeps est unu album de su 1979 de Neil Young e de is Crazy Horse. Est cantau in sa bersioni live, ma est fattu de arrogus mai intendius. + +Preraffaelitas: +Sa Confraternita dei Preraffaelliti est stetia una currenti artistiga de sa pintura vittoriana (XIX sègulu) nascia in santandria de su 1848, sviluppara e spacciara in su Rennu Auniàdu. Arregordara su simbolismu. +In mesu a is esponentis printzipalis ci funt stetius Dante Gabriel Rossetti, William Hunt, Ford Madox Brown, John Everett Millais, William Morris, Edward Burne-Jones ed il tardivo John William Waterhouse. + +Hu Shuli: +Hu Shuli in (cinesu: 胡舒立) est naskida in Pechino in su 1953 edd'est una giornalista e un editore. Est istada su cabu redatzione de su giornale "China Business Times" e in su 1998 aiat fundadu sa rivista bimestrale finanziaria cinesa "Caijing". +Fit istada una guardia ruja (in cinesu:红卫兵) e poi si fit arruolada in s'Esercitu Populare de Liberazione (in cinesu: 中国人民解放军). +Dae su 1978 a su 1982 aiat istudiadu in s'Universidade popolare cinesa, como jamada Universidade de Cina "Renmin", inue si fit laureada in giornalismu. +In su 1989 aia' manifestadu, umpare a sos istudentes, in sa Piatta Tienanmen e daboi fit andada a si perfezionare in sos istudios de giornalismu a s'Universidade de Stanford in sos Istados Unidos. + +Beijing: +Beijing (o comente fit jamada primu Pechino (in cinesu s'iscriede:北京市) est una tzitade e sa capitale de sa Cina. Est sa segunda tzitade poi de Shangai pro abitantes chi sunu unos 13.000.000 in s'area urbana e 17 milliones in s'area metropolitana. + +Brett Gaylor: +Brett Gaylor (*1977) est unu realizzadore de documentarios canadesu chi, creschidu in Galiano Island in sa British Columbia, vivet in Montreal in su Quebec. +Est istadu su chi at criadu opensourcecinema.org, una comunidade de "video remix". +Est finas su produttore web de Homeless Nation.org, unu progettu in su web dedicadu a allargare sa possibilidade de tottu a partecipare a sa cultura on line. +S'attivismu sou est indirizzadu a dimustrare chi sas normas e legges relativas a sa propriedade intellettuale in s'era de su peer-to-peer e de su file sharing, de e-mule, Napster, Torrent, ecc. cherene modificadas. + +Lawrence Lessig: +Issu est connotu comente e proponente de ridutziones de sas restrintziones legales de sos diritos de autore, marcos in modu pius particulare in sas applicaziones tecnologicas. +Lessig est istadu unu de sos fundadores de Creative Commons, de sa Software Freedom Law Centere de sa the Electronic Frontier Foundation. + +Creative Commons: +Creative Commons (CC) este un'organizzatzione non profit dedicada a sa espansione de sa condivisione e a su pubblicu utilizzu de sas oberas de creatividade. + +Paolo Diacono: +Paolo Diacono, Paolo Varnefrido, nadu P.D. Originariu de Cividale del Friuli (720- 799 ca), de nobile familia longobarda e monacu benedettinu. Omine istruidu, connoschiada puru su gregu. Istoricu, Autore de sa Historia Longobardorum, obera importante po sa connoschentzia de sa zente sua. Restana puru poesias e litteras e ateros iscritos ecclesiasticos. Est mortu a Montecassino. + +Cividale del Friuli: +Cividale del Friuli (Cividât in friulanu) est unu comunu de 11.602 abitantis de sa Provìntzia de Udine. +Cividale del Friuli, sa Forum Julii romana fundada dae Cesare. Paret chi dae su nomene latinu est bennidu su nomene Friuli. Oe si podede ammirare in custa tzitade su Tempietto Longobardo chi presentada formas bizantinas; Su Duomo cun su campanile (XVI sec.); sa Domo mediovale (XIV sec.); Su Ponte de su Diaulu, subra su riu Natisone, cumpletadu in su 1498; su Museo Cristiano cun isculturas capolavoro de s'arte longobarda; s'Ara de Ratchis, re Longobardo; s'imponente creja de santu Frantziascu. Cividale est su logu de naschida de Paolo Diacono, istoricu longobardu. + +Palmanova: +Palmanova ("Palme" in friulanu) est unu comunu de 5.396 abitantis de sa Provìntzia de Udine. +Palmanova (Udine), tzentru fortificadu, fraigadu dae sos Venetzianos in su 1600, po difesa de su territoriu. A forma de poligonu, una fortetza a noe puntas, cun bastiones, fossos e tres portas: Aquileia, Cividale e Udine. Conchistada dae sos Austriacos solu in su 1797, e a poi dae Napoleone chi ada aggiuntu un'ateru giru de fortificatziones, sa e tres. Su 1866 Palmanova est passada a su Regnu de Italia e est istadu un tzentru de smistamentu in sa Prima Gherra Mondiale. In su tzentru de sa tzitade una piatta manna cun edificios importantes: Su Duomo de sos primos de su '600 e i su palattu de su Provvedidore. In tzitade divescias casermas e calicuna como est in ruina. + +La Havana: +La Havana (in sardu S'Avana) est sa capitale de sa República de Cuba e de sas provintzias Ciudad de La Havana e Provintzia de La Havana. +Fit istada fundada su 16 de santandria de su 1519 dae su conquistadore ispagnolu Diego Velázquez de Cuéllar. Su centru storico (La Habana Vieja) est istadu declaradu Patrimoniu de s'Umanidade dae s'UNESCO. + +DC Archive Editions: +Is DC Archive Editions funt des editzionis cartonatas chi ristampant storias de sa Golden Age e de sa Silver Age de sa DC Comics. + +San Sturmio: +San Sturmio, nau puru Sturmius o Sturmi est nasciu a Lorch, in Austria in su 705 e est mortu a Fulda su 17 de Nadale de su 779. Est stestiu unu discepulu de San Bonifacio, fundadori e primu abate de su monasteru benedettinu e de s'Abbatzia de Fulda in su 742 o in su 744 + +Antonio Maccioni: +Antonio Maccioni, ( Machoni) (Iglesias, 1671 – Córdoba, 1753) est istadu unu gesuita e missionariu in Argentina e Paraguay. Ada iscrittu unu liberu “Las siete estrellas en la mano de Jesus” chi como benit bortadu in italianu, e inue si raccontada sa vida de sete gesuitas sardos chi ana operadu in sas “reducciones” de su Paraguay in sa secunda medade de su 1600 e -i sos primos annos de su 1700. + +Bernardino Tolo: +Bernardino Tolo, naschidu inCasteddu, gesuita missionariu. Arrivada a Buenos Aires su 1622. Operada tra sos Guaranì. Imparada sa limba impresse e si ettada in su trabagliu. Su logu e su clima fudi malu e s'est ammalaidadu fintzas a perdere sa vista, ma chena lassare su trabagliu de missionariu chi continuada cun una munza manna. + +Luca Chessa: +Luca Chessa (Quesa), naschidu in Tàtari su 1609, gesuita e missionariu. Arrivada in Paraguay su 1640, in sas reductiones gesuiticas. Sas tribù indias chi incontrada e inue operada sunu meda, e sunu primitivas: sos Itatines, sos Charruas, sos Guacùs, Payaguas, Arecayàs … De calicuna de custas tribu narada chi est:” gente por estremo perfida e traydora” ma continuada a vivere e a preigare su vangelu in mesu a issos. Una vida movimentada sa sua. Moridi po un epidemia su 6 de santuaine 1666. + +Carabinieri: +Carabinieri. S'arma de sos carabineris est istada fundada su 13 de triulas 1814 po voluntade de Vittoriu Emanuele I, re de Sardigna, comente difensores de s'Istadu e comente organu de politzia. Carabineris, ca funi armados de carabina. Est istada istudiada sa divisa. Sos carabineris ana cumbattidu sa malavida in totu sas formas. In tempos passados faghiana servitziu movindesi a pe, a caddu; a poi cun sas camionettas; como cun sas machinas e furgones. Sunu istados sempre presentes in logos colpados dae calamidades : Messina(1908), Marsica-Avezzano (1915),Belice(1968), Friuli (1976), L'Aquila (2009),e dae alluviones: Polesine (1951), Firenze (1966) e in ateros logos. Sa Patrona de sos carabineris est sa Madonna, “Virgo Fidelis”, e i sa festa su 21 de santandria. Sa caserma de sos carabineris b'est in guasi totu sos comunes de Italia. + +The Drifters: +The Drifters est unu gruppu vocale Afro-Americanu de genere doo wop/R&B chi est istadu famosu massimu dae su 1953 a su 1962, ma chi sunu sonende ancora in dies de oe. Fini istados criados dae Clyde McPhatter in su 1953 in New York. +Tra sas cantones pius famosas issoro bi sunu This Magic Moment, Save The Last Dance For Me, Under the boardwalk. + +Rino Gaetano: + +Capitan Atom: +Capitan Atom est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau in su 1960 de Joe Gill e Steve Ditko. + +Giuseppe Moscati: +Giuseppe Moscati, Santu (Benevento 25,7 1880 - Napoli 2,4 1927). De familia burghesa, meda religiosa; dae pitzinnu vivede a Napoli. S'iscriede a s'Universidade in meighina e si laureada su 1903, e intrada in s'Ispidale Santa Maria de sos Incurabiles a Napoli. Su manzanu chito ogni die partitzipada a sa Missa e poi andada in sas zonas poberas de Napoli a curare gratis sos poberos e-i sas familias poberas. Professore e primariu in s'Ispidale, moridi a 47 annos. “Su medicu santu” est sepultadu in sa creja de su Gesù Nou in su tzentru de Napoli, chi est diventadu logu de pellegrinaggiu meda frecuentadu. Fattu santu su 25 de santuaine 1987. + +Aretha Franklin: +Est connotta cun su paranumene e "The Queen of Soul" (Sa reina de su soul). Ma Franklin oltre a su soul, fit puru una cantanti de jazz, rock, blues, pop, R&B e Gospel. In su 2008, sa rivista americana "Rolling Stone" l'at collocada a su primu postu in sa lista de sos mezus e pius grandes cantantes de tottu sos tempos. + +Smokey Robinson: + +Carole King: + +Tito Puente: +Fizu de duos Puertoricanos Ernest e Ercilia Puente, creschidu in su quartieri Spanish Harlem in New York, Puente est accreditadu comente "El Rey" (su Re) de sos timbales e su "Re de sa Musica Latino Americana". + +Grado: +Grado ("Gravo" in graisan), "Grau" in friulanu est unu comunu de 8.622 abitantis de sa Provìntzia de Gorizia. +Grado, istoricamente est ligada a Aquileia, comente portu esternu de Aquileia, collegada cun Grado dae unu riu canale. S'agatat in sa laguna omonima, unida a sa terra frimma dae una istriscia de terra. In tempus de perigulu, comente in occasione de s'invasione de sos Unnos (452) sos abitantes de Aquileia si sunt rifugiados a Grado, chi est diventada sa noa Aquileia, e a Grado est passadu su titulu patriarcale ( reconnottu dae Giustiniano), titulu chi pius a tardu est passadu a Venetzia. Cando est rutta Venetzia (1797) e a poi de su periodu napoleonicu, Grado est passadu sutta a sos Austriacos. Pius a tardu est passada a s'Italia. Signu de su tempus passadu: sa Basilica de Santa Eufemia, chi est istada sa Cattedrale (sec.VI): est divisa in tres navadas dae colunnas de epoca romana; e afacca su Battisteru e su campanile (sec.XV). Sa basilica cunservat unu riccu Tesoro: oggettos, relichiarios, sa “Pala de Oro”, sa Stauroteca, relichiariu bizantinu cun una importante relichia de sa Santa Rughe, donu de s'Imperadore de Oriente, Eraclio. + +Memphis: +Memphis est una tzitade de su sudest de s'istadu americanu de su Tennessee, e est collocada in sa confluentzia de sos rios Wolf e de su Mississippi. Est sede de sa "Contea de Shelby". +Memphis at una populatzione de 670.000 abitantes e est sa tzitade pius manna de su Tennessee, s'area metropolitana est sa segunda poi de cussa de Nashville. + +Coimbra: +Coimbra est una bidda portughesa, cabitale de su distritu numenale, de sa rezione Tzetru de su Portugallu e de sa sutarezione de su Baixo Mondego, e contat cun unos 143.396 abitadores. Sende sa leada prus manna, est su tzentru de referèntzia de sa rezione de sas Beiras, chi s'agatat in sa mesania de su Portugallu e tenet prus de duos milliones de abitadores. +Est una bidda istorigamente universidària, in bista de s'Universidade de Coimbra, fundada em 1.290, chi tenet in s'atualidade a inghìriu de 30miza istudantes. +Abada dae su riu Mondego, Coimbra est sa sea de una comuna de 319,4 km2 de superfìtzie, partzida in 18 trighinzos. +Est cussiderada una de sas leadas portughesas prus importantes, a resone de sas infraistruturas, organizaduras e impresas suas, in prus de s'importu suo istòrigu e de sa posissione zeogràfiga sua privilezada in su tzentru de s'ispina dossale de su paìsu. Coimbra custìtuit aguarmente referèntzia in sos domìnios de s'imparonzu e de sa salude. +Sa festa comunale s'isvilupat su 4 de triulas, in memòria de Santa Isabel Reìna, patrona de sa bidda. +Est istada cabitale nassionale de sa curtura in su 2.003 e est una de sas logalidades prus antigas de su paìsu, sende istada cabitale de su rennu. Su frore e sa mantega de Coimbra sunt rapresentados dae s'universidade sua, sa prus antiga de su Portugallu e de sos paìsos de limba portughesa, e una de sas prus antigas de Europa. +In sa data de 22 de làmpadas de 2.013, sa Unversidade de Coimbra est istada decrarada patrimòniu mundiale dae s'UNESCO. + +Vittore su Moru: +Vittore, santu, soldadu de origine nordafricana (III se.), fudi a Milano in s'esercitu de Massimianu imperadore e inoghe si cunvertidi e diventada cristianu. In sa persecutzione de Diocletzianu (305) Vittore benidi impresonadu e decolladu a Lodi. Su corpu trasportadu a Milano inue est meda veneradu. San Vittore est su nomene de su carcere de Milano. Patronu de Varese, e de sos presoneris e esiliados. + +Giovanni Palatucci: +Giovanni Palatucci (Montella, Avellino 29 de maiu 1909 – Dachau, 10 de frealzu 1944), Funzionariu de Politzia, su 15 de santandria 1937, benidi mandadu a sa Questura de Fiume, comente Responsabile de s'Ufficiu Istranieros. Cun perigulu mannu po isse, po 7 annos, agiuadu dae una isquadra de politzottos, e puru dae unu tiu Piscamu e dae ateros cristianos, est resessidu a salvare 5000 ebreos, fintzas a cando l'ana arrestadu e garrigadu subra unu trenu chi l'at giuttu a Dachau (matricola 117826) inue est mortu su 10 de frealzu 1944. Medaglia de oro a sa memoria dae parte de sas Comunidades Ebraicas Italianas. Su 1990 proclamadu “Giusto tra le nazioni”. Su nomene sou est iscrittu in sas lapides de su Yad Vashem de Gerusalemme (Istitutzione Memoriale Ebraico). L'ana dedicadu una istrada de Tel Aviv. Est incomintzadu su processu po lu proclamare Santu. + +Linton Kwesi Johnson: +Linton Kwesi Johnson est unu poeta dub. Est su segundu poete vivente a esse pubblicadu dae sa Penguin Booksin sa collana de sos classigos. Sas poesias suas issu la reditada cun accumpagnamentos de mùsica dub e reggae, in genere iscrittas in collaboratzione cun su produttore reggae Dennis Bovell. + +Burt Bacharach: +Sa carriera de composidore de cantones cominzada in su 1957, cando Bacharach e su paroliere Hal David si sun incontrados in New York e ana cominzadu a trabagliare umpare. Daboi de mancu un annu aian appidu su primu resultadu cando una cantone issoro "The Story of My Life" fit istada registrada dae Marty Robbins pro sa Columbia Records, e fit arrivida 1 in sa classifica in sos USA. Pagu tempus daboi "Magic Moments" fit istada incisa dae Perry Como pro sa RCA Records, e fit arrivida a su 4 postu in sa classifica americana. +In sos primos annos '60, Bacharach e David ana iscrittu una chentinaria de cantones, e pro tottu cussos annos si fini assoziados a Dionne Warwick, una istudentessa de cantu de su Conservatoriu chi issos aiana connottu in su 1961. Issa aiat cominzadu a trabagliare pro issos pro realizzare sas "demo", ma Bacharach e David si sun subitu abbizados chi meda de frequente sas demo de Dionne fit meda mezus de sas ateras. E gai sos duos autopres iscriiana sas cantones pensende a issa. +Ateros cantantes de sas cantones issoro in sos annos '60 e '70 fini istados Dusty Springfield, Cilla Black, The Shirelles, sos Beatles, The Carpenters, Aretha Franklin, Isaac Hayes, B.J. Thomas, The Stranglers, The Drifters, Jackie DeShannon, Gene Pitney. + +Dionne Warwick: +Sende chi at collaboradu cun sos autores de cantones Burt Bacharach e Hal David, Warwick, segundu sa rivista Billboard Dionne est sa segunda, poi de Aretha Franklin, oghe de femina pius bella dai su 1955 a su 1999. + +Luigi Ciotti: +Emigradu in su 1950, cun sa familia, dae sa provintzia de Belluno a Torino, finit sos istudios in su seminariu de Rivoli (TO) e benit ordinadu preideru in su 1972. +In su 1966 criada su "Gruppo Abele", organizzatzione chi operat a s'internu de sos carceres minoriles e aggiuat sas vittimas de sa droga. In su 1982 naschet su coordinamentu natzionale de sas comunidades de accoglientzia su CNCA.In su 1986 Ciotti diventat su primu presidente de sa "Lega italiana per la lotta contro l'AIDS" (LILA), fundada dae Franco Grillini e ateros. +In su mese de frealzu de su 1993 pubblicat su primu numeru de su mensile "Narcomafie" e i su 25 de martu de su 1995 fundat s'associatzione "Libera", una rete chi coordinat pius de 700 associatziones e gruppos sia locales che natzionales chi lottant contra a sa mafia. +Su 1 de triulas de su 1998 rezidi in Bologna sa laurea honoris causa in Scienze dell'educazione. + +Celia Cruz: + +Joe Zawinul: +Umpare a Wayne Shorter aiat fundadu su grupu de sos Weather Report. + +Radiohead: +Sos Radiohead sunu una rock band de alternative rock inglesa de Abingdon, Oxfordshire, formada in su 1985 cun su nomene "On a Friday". Sa band est cumposta dae Thom Yorke (cantante solista, chiterra accumpagnamentu, pianu), Jonny Greenwood (chiterra solista, tastieras, ateros istrumentos), Ed O'Brien (chiterra, boghe de contra), Colin Greenwood (basciu, sintetizzadore) e Phil Selway (bateria e percussiones). +Ai como ana endidu pius de 40 milliones de discos in tottu su mundu. +Sos Radiohead sunu su primu grupu musicale chia at nadu no a su copyright digitale. Ed O’Brien ada a essere su relatore printzipale de s'edizione 2010 de su MidemNet, chi este unu forum subra sa mùsica digitale durante sa fiera de su Midem in Cannes. + +Colin Ward: + +Ed O'Brien: +Est unu cumponente de su grupu de sos Radiohead. + +Midem: +MIDEM (acronimu de Marché International du Disque et de l'Edition Musicale) est sa pius manna fiera commerciale de s'industria de sa mùsica, chi est istada sempre fatta in su Palais des Festivals in Cannes, Frantza dae su 1967. Inoghe si riunini musicistas, omines de affares, attivistas de sas politigas culturales e giornalistas de meda natziones, in su forum si faeddat de affares, de temas legales e politigos, presentaziones de artistas noos, tendenzias musicales e prodottos musicales. +Finas si si faghen meda concertos su Midem si cunsidèrat printzipalmente unu marcadu. + +Oxford: +Oxford est una tzitade de su Oxfordshire, in su sud est de s'Inghilterra. Sa tzitade ada de guasi 165.000 abitantes. Oxford est attraessada dae sos rios Cherwell e Tamigi chi si unini a sud, poi de aere passadu sa tzitade. +S'Universidade de Oxford est sa pius antiga de su mundu anglofono. + +Inghilterra: +S'Inghilterra (England in inglesu) est una natzione chi faghet parte de su Regnu Unidu. Est ind'una ìsula e est a làcana cun s'Iscotzia a nord e cun su Galles a ovest. Londra est su cabu de logu. + +Herbert Marcuse: + +Angela Davis: +Si fit distinta in sos annos '60 comente una de sas prointzipales attivistas de sa controcultura e radicale, comente e leader de su Partidu Comunista de sos USA, e aiad appidu cuntattos vicinos a su Black Panther Party comente attivista de pro sos Derettos Ziviles. + +Gilberto Gil: + +Cory Doctorow: +Est unu attivista pro sas legges chi liberalizzana sos copyright edd'est sustenidore de sas licenzas Creative Commons. Sa mazore parte de sos liberos suos si podene isgarrigare gratis (in debadas) dae Internet. + +Bilbao: +Bilbo : Bilbao. +Bilbao (in Euskara: Bilbo) esti una tzitade de s'ispanja arta, sa prus manna de sas Biddas Baskas et Kapitale de sa Provintzia de Biskaia (in ispanjolu Vizcaya, in Euskara Bizkaia). +Issa esti sa tzitade cun su Portu et S'industria prus importanti de sas Biddas Baskas .In su Tzircondariu de Bilbao bivinti 900.000 personas .Cun 353.168 ab.(inf.INE 2007)in su Tzentru ,Bilbao esti sa deghima Tzitade prus manna de S'ispanja. +Tzeografia. +In mesu de sa Tzitade passada su Riu de Bilbao ,ka si'tzettada in su Gulfu de Biskaia affake Portugalete.In Basauri s'incontranta sos duos Rios Nervion et Ibaizabal(basku pro Riu largu )ka kurrinti inpares +in sa Ria .S'arta/Bassa Marea esti arribada fintzas a su Ponti de San -Anton . +Temperaturas. +Su Klima in Bilbao esti umidonzu,pro kurpa de su Mare accanta.Pro tottu s'annu di ada temperaturas medias.Su Bentu prus forti esti in Beranu et Autunnu . +in Istadiale 20 °C in Iberru 8 °C. + +Henri Gaudier-Brzeska: + +Sulcitanu: +Su sulcitanu est su dialettu fueddau in su Sulcis, barianti de su Sardu campidanesu. + +DC Comics: +Sa DC Comics est una domu editrici de fumetus statunitensi. +Is personagius prus famosus funt Batman, Superman, Flash, Wonder Woman. + +Anita Rachvelishvili: +Anita s'est diplomada in L'accademia della Scala in Milano e in su matessi teatru ad esordidu comente protagonista in sa Carmen de Bizet dirigida dae su mastru Daniel Barenboim, in su ruolo de Carmen, in su mese de Nadale de su 2009. +In su 2010 ada sa parte de Fenena in su Nabuco de Giuseppe Verdi sutta sa direzione de Paolo Arrivabeni e sa regia de Saverio Marconi. + +Georgia: +Sa Georgia (in georgianu საქართველო, "Sakartvelo"), est un istadu de s'Asia transcaucàsica, a est de su Mare Nero. Est una ex repubblica de s'Unione Sovietica, cUnfinaT a nord cun sa Russia, a sud cun sa Turchia e i s'Armènia e a est cun s'Azerbaigian. Ada una populazione de 4.989.000 abitantes e sa capitale sua est Tbilisi. + +Andrea Palladio: + +Daniel Barenboim: + +Giuseppe Sinopoli: + +Salvatore Satta: + +Salvo D'Acquisto: +Salvo D'Acquisto (Napoli 1920- Polidoro, Roma 23 de cabidanni 1943). Vicebrigaderi de sos carabineris. 22 ostagios funt po essere fosilados dae sos tedescos comente rappresaglia po unu attentadu contra soldados tedescos. Su vicebrigaderi si autoaccusat lendesi sa responsabilidade po salvare sos ostagios, e benit fosiladu. Medaglia de oro. + +Paba Damasu I: +Damasu (Roma ca. 304- 384), Santu, papa dae su 366, at devidu cumbattere contra sos Arianos. At dadu a santu Zirominu s'ingarrrigu de traduire sa Bibbia in latinu (sa Vulgata), chi est istada usada fintzas a su sec. XX. + +Ichnusa: +Ichnusa est una birra tipica de Sardigna, sa marca benit de s'antigu nomini griegu de s'isula (Hyknusa o Icnussa, Ιχνουσσα). Fundada in su 1912, immoi est propiedadi de sa impresa Heineken, chi sighidi a dda produsi in su propriu logu de sa originali in Assèmini (CA). +Sa Birra. +Sa birra est de tipu Lager et sa cuantidadi de spiritu est de su 4,7%. Su flaccu aroma de Luppulu dda donat unu bonu sabori marigosu carateristicu. +Po commemorai su de 90 anniversariu in su 2002 s'incumenzada sa produtzioni de birra Ichnusa speziali, con unu contenidu de spiritu de 5,6%. +De cussu momentu 2006 incumenzanta a fai una versioni noa tzerriada "Jennas" - Sa birra crua. Custa est una birra lager, sa cantidadi de spiritu est de su 4,9%, ka si caraterizada po su procesu de microfiltradura (chi bolit nai, no fadendi sa pastorizazioni). Su sabori est prus intensu chi sa versioni clasica, e unu pagu prus marigosu. +Si bendidi puru una versioni de sa birra tzerriada "Spirtu", chi tenit gustu a murta e birra perou at tenniu pagu esitu. + +Giuseppe Pagano: +Laureadu in su Politecnicu de Torino est istadu unu esponente de su razionalismu italianu e dae su 1930 a su 1943, umpare a Edoardo Persico aiat dirigidu sa rivista Casabella. +Aiat partecipadu a s'Esposizione aeronautica italiana de su 1934 chi si fit tenta in Milano. In cuss'occasione, in s'aparizu de sas salas d'esposizione, aiat collaboradu cun diversos artistas comente: Costantino Nivola, Giovanni Pintori, Marcello Mascherini, Bruno Munari, Arturo Martini . + +Batasuna: +Batasuna (in Euskara/Basku pro:Unidade) esti unu Partidu Basku. +In su 1978, acoa sa fine de su dittadori Franco Baskos fundanta Herri Batasuna (Partidu Populari,HB) unu Partidu de Manca, dae su 2001 su Partidu si tzerrida Batasuna. In su 2003 esti istetiu in Ispanja controidu, epuru in sa Biddas Baskas et Navarra Batasuna esti sempri attiva. Pro kustu motivu unu giuighe Fernando Grande-Marlaska adha in frianzu 2006 un attera bolta controidu su Partidu, ma puru pro acorrai su Kongressu de su Partidu in Bilbo. +In Frantzia Batasuna esti unu Partidu politiku legali. +Si narada ka su Partidu esti su bratzu drestu de su grupu terroristiku basku ETA. Apusti de controllus finantziaris et pro una léze noa, (Ley de Partidos de su 2002)su 27 Martzu 2003 su Partidu fiat istetiu controidu dae sa léze ispanjola. +Pro sa EU Batasuna esti un acantu de s'ETA, pro kustu su partidu et totus atteros acantu de Batasuna funti istetius controidus. + +Galicia: +Galicia o Galitzia (galic.: Galiza o Galicia, offiz."Comunidade Autónoma de Galicia") esti una Comunidade Autònoma de si Ispagna dae su 28 abrile 1981 in su nordeovest de s'Ispanja. +Issa tennidi batoro Provintzias :A Coruña, Lugo, Ourense et Pontevedra. 2.771.341 (2007) personas bivinti in Galicia . +Su pranu de Galica esti mannu 29.574 Km² +Sa kapitali esti Santiago de Compostela, sas limbas offitziales funti Galegu et Ispanjolu. +Su Presidenti de sa "Xunta de Galicia" esti Alberto Núñez Feijoo (Partido Popular de Galicia (PPdeG)) +Su nomini Galicia bennidi dae sos Keltikos (Lat.:Callaici) +Tzeografia. +Sa Galicia esti sittuada in su Nordeovest de s'Ispanja et sos grados 9°W42°N et 7°W44°N.. In su Norde allacana cun su Mari Kantabru et in su Ovest cun su Ozeanu Atlantiku.In sud allacana cun su Portugallu +et in est cun sas Rejones autonomas de Kastillia-Lioni et Austuria. +Prus de sa medade de su pranu tennidi prus de 400 m de artura. Su Monti prus mannu esti kussu de Pena Trevinca 2.127 m. +Meda bella esti sa Kosta de Galicia longa 1.659 km,800km Kostas codinatzas et 300km de prajas.(unu tertzu de sas kostas Ispanjolas) + +Judicadu de Arbaree: +Su Judicadu o Giuigadu de Arbaree (Zudicadu de Arbaree in Logudoresu o Giudicau de Arbaree in Campidanesu) est istadu unu de sos bator rennos chi dividiant sa Sardigna pro sa prus parte de s'Edade Mèdia. Su nùmene "giuigadu" in logu de rennu est dèpidu a s'origine bizantina de s'istitutzione: sos bator rennos sunt de fatu nàschidos a cunsighidu de sa dibilesa de s'Impèriu Romanu de Oriente, de cale s'ìsula faghiat parte, in antis a sas lòmpidas bàrbas. +Sa prima capitale fiat Tharros, abandonada a cara de su 1070 pro dda tramudare in Aristanis. +Est su chi at tentu durada prus longa intre sos bator judicados, de in antis a s'annu 1000 fintzas a su 1420. At fintzas tentu rolu de importu mannu in s'istòria de Sardigna, iscerende·si·nche dae sos àteros pro istabilidade polìtica prus manna e abilesa in su mantènnere autonomia. +Si connòschent prus de bintitres ingènneros de soberanos sutzèdidos s'unu a s'àteru a ddu guvernare, chi faghiant parte de sas icràtzas "Lacon-Gunale", "Lacon-Zori", "Lacon-Serra", "Bas-Serra", "Doria-Bas", "Narbona-Bas". Sos ùrtimos ingènneros de jùdighes prus chi non sos cabudianos si sunt distinghidos pro sabiesa, chirchende de aunire totu sa natzione sarda in unu rennu solu suta sa bandera issoro. +Sos àteros tres judigados ant passadu a manu a manu crises graes, abbadinados a sas voluntades de sas repùblicas marineras de Genova e Pisa. S'Arbaree si fiat intames alliadu cun sos Aragonesos, decrarende·si vassallu issoro, in s'intentu de nche bogare pisanos e genovesos de s'ìsula. In tempus afatante aiat iscontzadu s'alliàntzia, e ordingiadu una gherra contra su Rennu de Sardigna, istituidu de pabadu in su 1297 e infeudadu a Jacu II de Aragona pro pònnere fine a sas gherras intre angioinos e aragonesos in Sitzìlia. +Geografia. +Su judigadu teniat istèrrida de unos 5500 km² e contaiat territòriu de campura e de monte. Tiraiat a totu sa parte tzentrale de Sardigna, de su golfu de Aristanis a sos montes de su Ghennarghentu, tochende a sos territòrios saliosos de sa badde de su Tirsu e de su Campidanu tzentru-setentrionale. +Faghiat làcana in su norti cun su judigadu de Torres, in s'estu cun su de Gallura e in su sud cun su de Calaris.. +Est pretzisu nàrrere chi in sos sèculos at mudadu fatuvatu làcanas e istèrrida segundu sas acontessidas istòricas. +Curadorias. +S'Arbaree si cumponiat de batordighi curadorias: +Istoria. +Subra s'orìgine de su Judigadu de Arbaree non s'ischit meda, in antis de su de 11 sèculos non s'agatant documentos. Est meda dàbile chi esseret nàschidu ischirriende·si de su de Torres +Iscratza Lacon-Gunale. +A cara de s'annu 1000, su primu soberanu connotu fiat su logudoresu Gunnare Comita de Lacon-Gunale, seguramente soberanu fintzas de su judigadu de Torres durante su perìodu (1015 - 1026), cando sa Sardigna fiat logu fetianu de sas lòmpidas dae mare de Mujāhid al-Āmirī, sennore de Denia. +Segundu una cantas fontes istòricas, sos àrabos chi ocupaiant de sa penìsula Ibèrica, chirchende de s'ispàrghere in su Mediterràneu, aiant isceberadu de pònnere bases pro sos atacos a manu de sas costas italianas in sos territòrios de Gallura e Logudoro. Fiat gràtzias a s'agiudu de Pisa e Gènova, suta pregunta de su paba Beneitu VIII chi fiat istadu possìbile de ddos bogare. +A Gunnare Comita fiat sighidu Torchitor Barisone I, chi aiat lassadu su rennu a su fìgiu Marianu I, pro assuntare s'apòmpiu de su judigadu de Torres in logu de su nebode Marianu, minore de edade. Ddi fiat sighidu Orzocor I, chi est su chie pois at a èssere regordadu pro sa tramudantza de sa capitale de Tharros a Aristanis. De Torbèniu, su judiche chi fiat sutzèdidu a isse s'agatant pagus fontes. A fatu suo fiat fatu re Orzocor II, cojadu cun Maria de Orrù. De issos diat nàschere Comita I chi, chentza fìgios, fiat s'ùrtimu re de custa iscratza. +Iscratza Lacon-Serra. +Gunnare Lacon-Serra, connadu de Orzocor II, aiat eredadu sa corona sende chi fiat cojadu cun Aleni de Orrù. Ddi sighiat Gosantine I, su chi a cara de su 1110 aiat donadu su santuàriu de Nostra Sennora de Bonacatu a sos paras benedetinos camaldolesos de Pisa e sa crèsia de santu Lussùrgiu de Fordongianus a sos vitorinos de Marsìllia. Fiant sutzèdidos Orzocor III e Comita II, fintzas a cando su fìgiu Comita III no fiat imbàtidu a s'edade manna. Comita III cheriat ammanniare su rennu fache a Logudoro, aprofetende de su fatu ca Gunnare II, judighe de edade minore, s'agataiat disterradu in Pisa. Fiat però derrotadu de Gunnare II etotu, agiudadu de sos parentes pisanos. Chimbe annos a pustis Comita III aiat torradu a cunchistare su judigadu de Torres, ma fiat iscominigadu de su piscamu de Pisa e custrintu a sa paghe in su 1144. +Barisone II de Lacon-Serra. +Mortu Comita III, duos annos a pustis ddi fiat sighidu su fìgiu Barisone, cojadu cun Pillingrina de Lacon. De issos diant nàschere chimbe fìgios, intre chie Pedru at a sutzedere su babbu. Una fìgia, Sinispella, si at a cojare intames cun Ugo Poncho de Cervera Bas, fradile de Ramundu Berengàriu IV, conte de Bartzellona, e at a dare orìgine a s'iscratza de sos Bas de Arbaree. In tempus afatante, Sinispella at a torrare a isposare cun Comita de Torres, de sa coja issoro ant a bènnere sos ùrtimos duos ingènneros de soberanos logudoresos. +Barisone, chi teniat ligàmenes familiares ispainados in totu Sardigna e fintzas in Itàlia, pro sa cunsagradura de sa crèsia de Santa Maria de Bonacatu, aiat tzerriadu in cunferèntzia sos delegados de sos rennos de s'ìsula pro cuntierrare sa paghe generale. Fiat agatadu unu acòrdiu chi diat durare pro bindigh'annos. +At èssere Barisone etotu a dd'iscontzare, refudende sa mugere Pillingrina e cojande Agalbursa, fìgia de Ugo Poncho de Cervera visconte de Bas, e de sa printzesa Almodis, sorre de Ramundu berengàriu IV de Bartzellona e re designadu de sa corona de Aragona. +Su 19 de làmpadas, cun sa gherra iscopiende intre Gènova e Pisa, sos echilìbrios intre sas repùblicas marineras e sos rennos sardos si fiant ischinnidos de mala manera. Barisone aiat decraradu gherra a Pisa in su 1162 e s'annu imbeniente aiat invàdidu su judigadu de Calaris, oblighende su legìtimu soberanu Pedru Torchitor III a si chircare aprigu dae su frade Barisone II de Torres. Sos duos ant pois a atacare sa rennu de Arbaree, invedende·nche su territòriu e assitiende su casteddu de Crabas, chi però non fiant resissidos a cunchistare. Cun s'agiudu de Gènova, Barisone aiat dimandadu e otentu tìtulu nominale de re de Sardigna dae s'imperadore Fidericu Brabaruja, paghende 4000 marcos de prata. +Su 10 de austu 1164fiat incoronadu re de Sardigna in sa seu de Santu Siru de Pavia. S'intentu fiat de otènnere s'apògiu ghibellinu e de si fàghere una base giurìdica subra chi giustificare sa gherra contra sos àteros rennos de s'ìsula e ddos aunire in unu istadu solu, suta ghia sua. Sos genovesos però, acatende·si ca non podiat torrare luegus sa summa manna de dinari, dd'ant a tènnere in ostàgiu pro sete annos. +In su 1172 fiat torradu in pàtria. In su 1180 aiat torradu a invàdere su judigadu de Calaris ma sas tropas fiant rebusadas. Non teniat prus s'agiudu de Gènova nen su de Pisa e aiat torradu a fàghere paghe. Pro afortiare sos ligàmenes cun sos aragonesos aiat dadu sa fìgia Sinispella in coja a Ugo Poncho Cervera Bas. De issos at pois a nàschere Ugone I de Arbaree. Barisone fiat mortu in su 1185. +Pedru I de Lacon Serra. +In su 1185, sa Corona de Logu, sighende sos deretos dinàsticos, aiat postu re Pedru I Lacon-Serra, fìgiu legìtimu de Barisone, ma Agalbursa, sa segunda mugere, susteniat sos deretos de Ugone I. Segundu sos istudiosos nde diat èssere cunsighidu unu perìodu meledosu in ue Pedru I, pro mantènnere su pòdere si fiat alliadu cun Pisa, e Ugone I aiat pregontadu agiudu a Gènova. A coa ambadus sos soberanos aiant tentu pòderes prenos afiantzende però s'unidade de s'istadu.. Segundu sa costuma bizantina cumandaiat s'"autocrator" chi beniat a èssere Pedru, sende chi Ugone fiat minore de edade. In su 1195 Pedru fiat derrotadu de Salùsiu IV de Calaris e fiat cassadu cun su fìgiu Barisone II. Ugone si nche fiat intames fuidu impare a su piscamu Justu, Aristanis fiat distruida cun sa seu, Salùsiu IV si fiat fatu incoronare chentza aprou eclesiàsticu. Pedru fiat mortu in Pisa. +Iscratza Bas-Serra. +Ugone I Bas-Lacon-Serra. +Ugone I Bas-Lacon-Serra isposaiat in su 1206 cun Pretziosa, fìgia de Gulliermu I Salusio IV, judighe de Calaris. Su 30 de santugaine aiat pigadu acòrdiu cun su sogru torrende a trassare sas làcanas intre sos duos rennos e tzedende una parte de sa Marmidda norti-orientale. Fiat mortu in su 1211 lassende su fìgiu Pedru II. Mortu Salùsiu IV, in su 1214 Barisone II nd'aiat cojadu sa fìgia Beneita, diventende judighe de su rennu de Calaris cun nùmene de Barisone Torchitor IV de Calaris. +Pedru II Bas-Lacon-Serra. +Pedru II Bas-Lacon-Serra aiat intames guvernadu impare cun su tzieddu Marianu Lacon-Gunale de Torres, chi aiat torradu a faghere pesare sa seu de Aristanis. De su 1228 Pedru II fiat re solu. Mortu in su 1241, aiat lassadu minore de edade Marianu II, nàschidu de sa segunda mugere Sardinia. +Gulliermu dae Capraja. +Su tzieddu Gulliermu dae Capraja, fìgiu de segundu letu de sa fiuda de Pedru I (mortu in Pisa), diat assuntare s'apòmpiu.. Isse fiat imparentadu cun sos Gherardesca, contes de Donoratico, e cun sos Viscontes de Pisa. Su 29 de cabudanne 1250 aiat otentu dae su paba Innotzentzu IV su reconnoschimetu de sa soberania subra s'Arbaree, ma chentza adduida de sa Corona de Logu. +In su 1257 s'Arbaree aiat pigadu parte a da gherra chi sos àteros res de s'ìsula (totus filo-pisanos) aiat mòvidu contra su judigadu de Calaris chi fiat filo-genovesu, e chi fiat derrotadu a pustis de batordighi meses de gherra. Santa Igia, "capitale" de su rennu, fiat distruida e su territòriu de su judigadu partzidu in bator partes: Ogiastra e Sarrabus fiant dados a su judighe de Gallura, su pisanu Giuanne Visconti; sas curadorias de Gipi, Nuràminis, Trexenta, Marmidda inferiore, Dolia, Gerrei e Barbàgia de Seulo, andaiant a s'Arbaree; sos distritos amministrativos de Sulcis, Cixerri, Nora e Deximumannu ispetaiant a Gherardu e Ugolino della Gherardesca, contes de Donoratico; sa tzitade de Casteddu de Calaris a su comunu de Pisa. S'Arbaree aiat istèrridu sas làcanas, creschende de pòdere in sos giogos pro su cuntrollu subra s'ìsula. +Gulliermu aiat pretèndidu pois cun sas armas sos deretos subra su judicadu de Torres chi ddi ispetaiant de Ugone I Bas Serra, frade de Marianu II Lacon Gunale de Torres e in su 1259 aiat dadu logu a una batalla longa contra sos Doria pro su cuntrollu de sos territòrios, aprofetende de sa morte de sa judighissa Adelàsia e de sa presonia de Enzo de Hohenstaufen re de Sardigna. Fiat mortu in su 1264 lassende su fìgiu de edade minore Nicolau, chi fiat assotziadu pro bator annos a su judighe legìtimu Marianu II Bas-Lacon-Serra, a coa bogadu. Fiat mortu in su 1270. +Marianu II de Bas-Serra. +Marianu II aiat pigadu cumandu de su rennu cando custu contaiat fintzas sa parte de tres tzentrale de su rennu de Calaris. Teniat relatos meda bonos cun sos Donoratico chi ddi aiant dadu sa possibilidade de diventare tzitadinu giuradu pisanu dae su 17 de làmpadas 1265. Abitaiat fatuvatu sa tzitade de sa Toscana, in ue aiat cojadu una fìgia de Andreotto Saraceno Caldera e in su 1287, aiat fatu cojare "per verba" su fìgiu Chianu cun Giagomina della Gherardesca, fìgia de conte Ugolinu de chie fiat partisanu. +In su 1274 aiat cunchistadu su casteddu de Monforte, in sa Nurra. Dd'aiat restauradu lassende un'epìgrafe cunserbada in su museu de Tàtari. Aiat mantentu relatos meda bonos fintzas cun Pedru III de Aragona, cun chie fiat intertzèdidu in su 1284 per sa torrada de bator galeras cassadas de sos pisanos in su golfu de Casteddu. Mortu su conte Ugolinu della Gherardesca in su 1289, su 4 de ghennàrgiu 1295 aiat furriadu totu a una borta polìtica e si fiat alliadu cun su comunu de Pisa - a chi diat lassare in eredade sa parte tzentrale de su rennu de Calaris - contra sos Gherardesca. Cun sos della Gherardesca aiat a coa pigadu parte a s'assìtiu de Bidda de Crèsia, chi fiat difèndida de Guelfo della Gerardesca e cando custu, ingotu, aiat cricadu aprigu in Santu Lenardu de sas Sete Fontes, segundu unas cantas fontes, dd'aiat fatu avelenare pro istèrrere sas làcanas a sas minas de prata de su Cixerri. Fiat mortu in data chi non si connoschet in antis de su 16 de nadale 1297, lassende su rennu a su fìgiu Chianu e onorende s'impinnu assuntadu cun su comunu de Pisa de ddi tzedere sa parte de tres de su territòriu de Calaris. +Chianu de Bas-Serra. +In su 1297, pagu a pustis de mòrrere Mariano II, paba Bonifàtziu VIII aiat criadu su "Rennu de Sardigna e Còssiga", infeudadu a su re de Aragona, Jagu II su Giustu (1295 - 1327), dende·ddi gai "licentia invadendi", sa libertade de invàdere sas duas ìsulas. Chianu, punnende a aguantare a custa detzisione, a edade de mannu aiat cojadu Giagomina della Gherardesca, mancari aeret giai tentu fìgios, Andreotto e Marianu, dae una populana de Biddesatu. In su 1300, aiat afortiadu s'alliantzia cun sos pisanos cunfermende sa tzedidura de sa parte de territòriu cuncordada, sas mina de prata e fortzis parte de su patrimòniu judigale. Custu aiat fatu pesare contra de isse su pòpulu chi, segundu sa lege teniat deretu de rebellia (traitoria de su "bannus consensus"), e dd'aiat giustitziadu e interradu cun sa limba segada. In su 1308 sos Bas-Serra de Arbaree aiat comporadu dae sos Malaspinas su casteddu de Serravalle de Bosa, sa Pianalza e Costabadde. +Fiant totus territòrios chi faghiant parte de sos benes privados de sa famìllia ("peculiares"), sos balangios chi nde torraiant fiant postos e amministrados a parte de sos benes de su rennu. +Marianu III de Bas-Serra. +Dae sos fìgios de Chianu, Andreotto diat mòrrere in su 1309 e Marianu, su segundu, diat duncas èssere Marianu III de Bas. Isse, in su 1312 fiat custrintu dae sos pisanos a comporare dae Arrigu VII sos deretos de sutzedidura e a cojare "verbalmente" Costanza de Montalcino, ma in su 1314, acatadu de sas polìticas arrancosas de Pisa aiat dimandadu agiudu a sos aragonesos pro bogare sos toscanos dae Sardigna. +Marianu III aiat torradu a assentare istradas e pontes, aiat acabadu de fàghere sa chinta muraria de Aristanis e sas turres de defensa, aiat fatu fraigare su palatzu nou de archibiscamu e comintzadu su palatzu reale, acabadu de pesare in tempus afatante de sa pesada sua. Non diat mai cojare Costanza de Montalcino, ma aiat bividu impare a Padulesa de Serra, cun chie aiat fatu ses pipios, intre chie Ugone, chi ddi fiat sighidu in su 1321. +Ugone II Bas-Serra. +Comente su babbu e su nannai, Ugone aiat bìvidu impare a una fantzedda cun chie aiat tentu tres erederis: Larentzu, Angiolae, Pretziosa. Aiat isposadu una fèmina nòbile narada Beneita chi ddi aiat dadu medas fìgios: Pedru (benidore Pedru III), Bonaventura, Marianu (benidore Marianu IV), Giuanne (su traighidu), Nigola (abu de sos Cubeddos marchesos de Aristanis), Frantziscu (su canònicu) e Maria. In su 1323 si fiat alliadu cun Jacu II de Aragona e fiat fatu vassallu pro "commendatio personalis", cun giura de fidelidade e pagamenta de unu tzensu cada annu de 3000 fiorinos de oru in cambiapare de su mantenimentu de sos deretos dinàsticos regales subra s'Arbaree e de amparu militare. +Su 13 de làmpadas 1323 aiat cunsigiadu a s'infante Alfonsu de isbarcare a Palmas de Sulcis e de pònnere assìtiu a Bidda de Crèsia. Bi diant chèrrere sete meses pro dda cunchistare. +Su 2 de martzu de su 1324 Ugone aiat pigadu parte a s'atacu de Castrum Calaris chi aiat capituladu su 19 de làmpadas. S'11 de abrile 1324 s'agataiat in mesu a sa chi diat èssere connota che Batalla de Lutocisterna, in ue cun s'agiudu de mertzenàrios aiat cumbàtidu contra a sos pisanos a manu de s'istàngiu de Santa Gilla. +Su tratadu firmadu fintzas de Ugone istabiliat sa tzedidura a sos cadalanos-aragonesos de totu sas terras de su Calaris e de Gallura chi fintzas a tando fiant istadas pisanas, foras pros Castrum Calaris e apendìtzios suos chi abarraiant a fèudos de Pisa. Fiat sa nàschida giuridica de su Rennu de Sardigna. +Su judighe Ugone fiat abarradu fidele a sos aragonesos fintzas cando su distritu de Tàtari si fiat rebelladu in su 1329. Aiat fatu cojare sete de sos fìgios cun aterentantes rempuddos de famìllias nòbiles cadalanas e aiat dadu a Giuanne e Marianu educatzione cadalana, mandende·ddos a sa corte de Bartzellona in su 1331. In su su 1334 aiat comporadu sa bidda de "Molins de Rei" e sos casteddos de "Gelida" e "Mataró", in Catalugna. Mortu a baranta annos su 5 de abrile 1335, ddi fiat sùtzedidu su fìgiu Pedru. +Pedru III de Bas-Serra. +Pedru III aiat isposadu cun Costanza Aleramici de Saluzzo in su 1326 e bìvidu in paghe suta sa ghia de su cantzelleri de istadu Guido Cattaneo, archibiscamu de Arbaree, e de su canònocu Tilipu Mameli de Tramatza, dotore in deretu penale e tzivile. Mortu Alfonsu IV de Aragona, su 31 de martzu de su 1336 fiat su frade Marianu a si presentare a in antis a su soberanu nou Pedru IV su Tzerimoniosu pro nde fàghere sos onores in logu suo: Marianu biviat difatis in Bartzellona in ue istudiaiat. +Su 22 de cabudanne 1343 aiat otentu permissu dae su paba Clemente VI de fundare su monastèriu de sas clarissas. Fiat mortu in su 1347 e pagus meses a fatu dd'aiat sighidu sa mugere, su 18 de freàrgiu 1348. +Marianu IV de Bas-Serra. +Pro isceberu de sa Corona de Logu, sighende sa costuma, su frade Marianu aiat sutzèdidu Pedru III. In su 1331, isse fiat giai istadu mandadu a Bartzellona pro retzire educatzione in sa corte e duos annos a fatu fiat armadu caballeri. In su 1336 aiat cojadu Timbor de Rocabertì e cun issa aiat tentu tres fìgios: Ugone, Elianora e Beatritza. Ugone at a isposare a mannu - in su 1362 - cun sa fìgia de Giuanne III Vico e Beatritza cun Amerigu VI, visconte de Narbona. +Marianu fiat istudiadu e abbistu, faeddaiat currentemente su sardu, su latinu, su cadalanu, s'italianu e fiat in currespondèntzia epistolare cun sas prus grandas personalidades de su tempus (intre chie Cadalina dae Siena). Medas sunt sos chi ddu cunsìderant su prus grandu soberanu de s'Arbaree de su de 14 sèculos.. +In cuddos annos sos giuristas de su rennu impare a "terramannesos" (italianos), aiant fatu sa prima bortada de sa Carta de Logu de Arbaree, curregida e torrada a promulgare in su 1392 durante su rennu de sa fìgia Elianora. In su 1339 Marianu aiat otentu tìtulos de conte de Costera e sennore de sa Marmidda de giosso, giai possedimentu de sos Arbarees ma parte de su rennu de Sardigna infeudadu a sos aragoneos. Duncas Marianu fiat judighe de Arbaree e vassallu de su rennu de Sardigna pro sa parte de Costera e Marmidda.. De su restu, fintzas pro s'Arbaree sos judighes aiant giuradu fidelidade a su re de Aragona, dae chie fiant istados imbestidos formalmente de su rolu de vassalos. +Gherra contra a su Rennu de Sardigna. +Sighiant unos deghe annos chietos in ue Marianu si fiat pòdidu acatare ca teniat a disposta fortzas e risursas bastantes pro realizare sa cunchista de s'ìsula. Giai a fatu de sa batalla di Aidu de Turdu in su 1347, cando sos Dorias aiant bìnchidu subra su rennu, aiat fatu bìere de èssere infadadidu contra sos aragonesos. S'iscuntretzadura fiat istada fintzas prus manna cando Bernardo Cabrera aiat ocupadu S'Alighera su 30 de austu de su 1353. Cuss'annu etotu fiat iscopiada sa gherra. +Iscontzadu su relatu de vassallu cun sos aragonesos, aiat bogadu sos palos cadalanos de s'istemma de sos Arbarees, assumidu s'arbure irradighinadu in campu arghentadu e invàdidu a manu de su Calaris, menatzende de segare manos e pees a chie no esseret de acòrdiu a sa cunfisca de sos benes. In Deximumannu, su 10 de cabudanne aiat cassadu Gerardu della Gherardesca, cumandante de sas tropas de su re de Sardigna, a coa postu in assìtiu Castrum Calaris. Su 7 de santugaine si fiat però dèpidu retirare a Seddori essende istadu firmadu in Cuartu dae Bernardu de Cabrera. +Su 15 de làmpadas 1354 Pedru IV de Aragona etotu fiat isbarcadu in Sardigna, in S'Alighera pro firmare sa rebellia sarda, ma sa missione fiat fallida.. Su re aiat otentu cun sa diplomatzia S'Alighera su 16 de onniasantu 1354, ma a sas cunditziones tostadas de Marianu IV. A s'acabu de su 1354 su judicadu de Arbaree cuntrollaiat totu s'ìsula foras pro Casteddu, S'Alighera e Tàtari (cust'ùrtima guvernada dae Brancaleone Doria). Sa paghe de Seddori de s'11 de trìulas 1355 aiat torradu su "status quo", ma aiat betidu unos àteros deghe annos de paghe chi aiat afortiadu sos Arbarees. Marianu aiat torradu a comintzare sa gherra in su 1365 atachende su casteddu de Seddori. Su soberanu aristanesu aiat dimandadu a su paba Urbanu V de èssere infeudadu de su rennu de Sardigna e Còssiga in logu de Pedru su Tzerimoniosu chi non pagaiat su tzensu dèpidu a su papadu.. +In su 1368 su re aiat mandadu a Sardigna unu corpus de ispeditzione cun Pedru Martinez de Luna a cabu. Lòmpidu cun lestresa a curtzu de Aristanis custu fiat derrotadu in sa batalla de Sant'Anna in ue fiat mortu cumbatende. Custa derrota fiat costada fintzas sa perta de Tàtari e Òsile. Castrum Calaris e S'Alighera, ùrtimos territòrios in manu a sos aragonesos, si podiant bìvere petzi de su chi ddi betiant dae mare.. +Sas manobaras bèllicas majores si fiant firmadas a causa de s'apidèmia de pesta chi in su 1375 aiat bochidu manna parte de sa populatzione de Sardigna, intre chie Mariano IV etotu chie, in su 1375, fiat mortu a s'edade de 57 annos. +Ugone III de Bas-Serra. +A Marianu IV sutzediat su fìgiu Ugone III, chi teniat unos barant'annos e fiat fiudu, cun una fìgia de cuncordare. Dd'aiat promìtida in isposa a su fìgiu de Carolu I de Angiò, in s'àmbitu de una alliàntzia anti-aragonesa de chi si nd'at testimonia in unu memoriale d'imbasciada iscritu in limba latina de su notaju Raimondo Mauranni. Su fìgiu, Louis d'Angiò, at a diventare feudatàriu e visconte de Baux. +Ugone III giai dae primìtziu si fiat istesiadu pessones e uffitziales importantes in sa corte ,comente Giuanne de Lìgia e su fìgiu Valore. Fiat imputadu de cruelidade e tirannia e dae una crònaca frantzesa, de èssere pedditzone e innorante. In beridade ischiat iscrirere, connoschiat sas comunes limbas istràngias e su limbàgiu diplomàticu. Sas impresas militares suas però non fiant istadas de importu o, comente chi siat non cumparàbiles a sas de su babbu. +Casteddu e S'Alghera fiant abarradas non cunchistadas, ma suta sa bisura diplomàtica aiat otentu resultadu meda bonu faghende cojare in su 1376 sa sorre Elianora cun Brancalione Doria, fìgiu legìtimu de su grandu Branca Doria e de una Giagomina di chie non si connoschet su sambenadu. Issu aiat cojadu Elianora prus pro cumbenèntzia personale chi non pro polìtica, sende chi a primìtziu fiat fidele a sa corona aragonesa. +Est fortzis pro neghe de su guvernu dispòticu e acucadu chi su pòpulu si nche fiat pesadu contra de Ugone III. Dd'aiat istiletadu cun sa fìgia e ghetadu a intro de unu putzu cun sa limba segada. Raimondo Carta Raspi at mòvidu dudos subra sa natura totalmente autònoma de sa rebellia, ipotizende s'infichidura de bochidores tzerriados dae pessones influentes de sa corte; a cumprobu de custu, sos printzipales autòres de s'afracadura si nche fiant fuidos a Aragona pro no èssere arrestados. +Elianora de Bas-Serra. +Fiat fata duncas judighissa sa sorre de Ugone, Elianora, a contu de su fìgiu Fidericu Doria, isse difatis fintzas a s'edade de mannu non podiat tènnere pòderes prenos. Elianora aiat istentadu pagu ora a assùmere su guvernu, mancari fiat istada tzerriada dae Gènova in ue biviat de su 1382 e in ue si fiat tramudada a pustis de oto annos bìvidos in Casteddu Genovesu. +Su maridu Brancalione Doria fiat in cussa iscuta de tempus in Catalugna pro retzire tìtulu onorìficu de "conte de Monteleone" e "barone de sa Marmidda de giosso", ma comente si fiat isparta sa nova chi Fidericu fiat istadu eleghidu, fiat arrestadu dae Pedru su Tzerimoniosu, mandadu a Casteddu e inserradu in sa Turre de Santu Pancràtziu, a coa in sa de s'Elefante e liberadu petzi su 1 de ghennàrgiu de su 1390, a fatu de unos sete annos de presonia. Fidericu diat mòrrere in su 1387, annu de sa morte de su re de Sardigna etotu. +Semper suta apòmpiu de sa mama Elianora, sutzediat a Fidericu su frade, Marianu V, nàschidu paris a isse in Casteddu Genovesu in su 1378-1379. Su 24 de ghennàrgiu 1388, a fatu de tratativas longas fiat firmada sa paghe intre su rennu de Sardigna e su de Arbaree. Sos acòrdios istabiliant chi a su primu esserent torradas "tzitades, biddas e logos occupados dae sos judighes cabudianos de Arbaree". +Impertantu, durante sa presonia Brancalione aiat cambiadu bidea subra sa fidelidade a sa corona de Aragona. Su primu de abrile de su 1391 aiat marciadu contra Castrum Calaris; su 16 de austu, cun su fìgiu Marianu a costadu, aiat ocupadu Tàtari e Òsile. In su mese de cabudanne aiat cunchistadu su casteddu de Fava, su de Garteddi, su de Bonvehì e su de Pedresu, lassende a sos nimigos petzi S'Alighera e Lungoni. Su 3 de santugaine fiat intradu in Bidda de Crèsias. In una litera iscrita in Seddori su 3 de freàrgiu 1392 Brancalione naraiat ca aiat torradu a balangiare totu sos territòrios tentos fintzas a su 1388. +Marianu V, cumpridos 14 annos, segundu sa regula judicale noa fiat fatu judighe pro deretu. Elianora, a sa fine de s'apòmpiu suo, aiat promulgadu sa famada Carta de Logu. Su còdighe - regrota in 198 capìtulos de ordinamentas de deretu protzessuale, tzivile e penale - diat abarrare bàlidu finas a su 1827, cando fiat cambiadu dae su Còdighe Felicianu. +Sa judighissa at a mòrrere a cara de su 1404, maladiada de sa pesta chi si fiat isparta in totu Europa. Fiat s'ùrtima soberana de iscràtza Bas-Serra. +Gulliermu III de Arbaree. +Marianu V fiat mortu in su 1407. Si poniat duncas sa chistione de sa sutzedidura chi, segundu sa regula antiga, deghiat a sos erederis de Beatritza de Bas-Serrra, sorre de Ugone III e de Elianora, cojada de su 1363 cun Amerigu VI de Narbona, mama de Gulliermu I e ajaja finada de s'atuale Gulliermu II. Brancalione Doria si fiat intames retiradu in Monteleone pro su desdeni, sende chi punnaiat a sutzedere a su fìgiu suo. +Su rennu de Gulliermu III (1407-1410, "de jure" fintzas a su 1420) at a èssere meda assolocadu, istorbadu de s'oponidura aragonesa e de sos àteros erederis. Gulliermu at difatis a prefèrrere de s'istabilire in Tàtari. +In Aristanis su visconte Gulliermu III de Narbona fiat imbàtidu s'8 de nadale, eleghidu judighe de Arbaree, conte de Costera e visconte de Bas su 13 de ghennàrgiu 1409 dae sa Corona de Logu. Diat èssere s'ùrtimu judighe de su rennu. +Batalla de Seddori. +In antis a isse, su 6 de santugaine 1408 s'infante Martinu su Giovunu, erederi de su tìtulu de re de Sardigna e de Sitzìlia, fiat isbarcadu in Casteddu cun unu esèrtzitu poderosu. +Fallidas sas chircas diplomàticas de agatare acòrdiu, sa gherra aiat torradu a comintzare. S'iscontròriu intre sos duos inimigos fiat acontessidu in sas campànnias de Seddori, in una localidade oe denominada "su bruncu de sa batalla". Sas tropas de su rennu de Sardigna aiant fatu in duos rogos s'esèrtzitu judigale. Sa parte de manca fiat acavocada in sa localidade oe narada "s'ocidroxu", sa de dareta si fiat segada issa etotu in duos cantos, s'unu fuidu a manu de Seddori, a coa sighidu e fatu a rogos, s'àteru cantu si fiat retiradu a Monreale e aiat aguantadu. +Su 4 de trìulas si fiat rèndida Bidda de Crèsias in sas manos de Giuanne de Sena. Fiat istadu unu desacatu pro su judigadu, mancari de in cue a pagu Martinu su Giovunu diat mòrrere de malaghera (su 25 de trìulas 1409 in casteddu). Gulliermu III fiat tando torradu a Frantza chirchende agiudu e lassende su fradile Lenardu Cubeddu , bis-nebode de Ugone II de Bas-Serra, judighe "de facto". +Sa derrota in Seddori no aiat incurbadu totalmente sos arbaresos. Sos cumbatimentos aiat torradu a commentzare rebestemente e su 17 de austu s'esertzitu judigale aiat rebusadu unu atacu contra Aristanis fatu de sos Moncadas. Sa die a sighire Pedru Torrelles aiat ghiadu sordados de su rennu de Sardigna in sa batalla chi diat tènnere logu in sa campura intre Sant'Anna, Fenosu e Santa Justa, regordada che "segunda batalla", lassende, segundu sas fontes ispagnolas, prus de 6.500 aragonesos mortos. +Sa gherra non fiat galu ispatzada, s'esèrtzitu de su rennu de Sardigna aiat domandadu e otentu àteros òmines. Sos arbarees si fiant tando defèndidos comente aiant pòdidu pro àteros sete meses in antis chi Pedru Torrelles resissiret a cunchistare su casteddu de Monreale, su de Marmidda e su de Gioiosa Guàrdia. +Derrota, ruta "de facto" e nàschida de su Marchesadu de Aristanis. +A coa, in su ghennàrgiu de su 1410 aiat pigadu Bosa e postu suta assìtiu Aristanis in ue, a sa fine Lenardu Cubeddu aiat firmadu in Santu Martine foras de sos muros su rendimentu de sa tzitade e de totu su judigadu istòricu, intradu duncas in su "Regnum Sardianae et Corsicae". +Aristanis e sos Campidanos de Crabas (o Campidanu Majore), de Milis e de Simaghis ddi fiant dados in fèudu cun tìtulu de marchesu de Aristanis. Fiant abarrados judigales sos territòrios arboresos de s'ex judigadu de Torres, duas curadorias de su judigadu de Gallura e sas Barbàgias de Brebìe, de Ollolai e su Mandrolisai. Su marchesadu de Aristanis at a tènnere issu puru vida curtza e at a èssere surbidu in su restu de su rennu de Sardigna in su 1478 a sighidu de una àtera gherra, fata custa borta de su marchesu Lenardu de Alagon, chirchende de torrare indipendèntzia a sa Sardigna. +In paris tempus chi fiat costituidu su marchesadu, in su beranu de s'annu matessi, Gulliermu III de Arberee fiat toradu dae Frantza, aiat ordingiadu sos territòrios abarrados e tramudadu sa capitale de su rennu a Tàtari. Cun s'agiudu de Nicolau Doria aiat torradu a cunchistare su casteddu de Lungoni e aiat menatzadu Aristanis e S'Alighera, in ue Pedru Torrelles, su capitanu generale e logutenente de su re fiat mortu cuss'annu de malaghera. Sa gherra sighiat e intre su 5 e su 6 de maju de su 1412 fiat resissidu a intrare in S'Alighera impare a tropas tataresas e frantzesas, ma a coa fiat rebusadu e custrintu a renuntziare dae sa resistèntzia de sos aligheresos. Cumbintu de non pòdere assentare sa situatzione aiat tratadu in antis cun Ferdinandu I de Aragona de sos Trastamara, a coa cun su fìgiu Alfonsu su Mannànimu. +Ruta "de jure" de su judicadu de Arbaree. +S'acòrdiu fiat agatadu su 17 de austu de su 1420 e su rennu fiat bèndidu pro 100.000 fiorinos de oru. A fatu de su 1410 sa Marmidda fiat deretamente amministrada de Casteddu, pro sas provistas de trigu, pois promìtida in su 1415 a su marchesu Cubeddu dae Ferdinandu I de Antequera, pro non s'èssere postu cun sos rempellos sardos. Ddi fiat tzèdida in su martzu 1416 impare a sa Balentza pro sa summa de 25.000 fiorinos de oru. Fiant abarrados foras de s'acòrdiu Gesturi, Tuili, Mara Arbarei e unos cantos casteddos infeudados a Gerardu de Doni durante da batalla de Seddori. +Sa Sardigna fiat duncas aunida afines, ma suta su poderiu de sa corona de Aragona. Su rennu de Sardigna at a tènnere pois dinastias bàrias in sos sèculos: sos contes de Bartzellona (sos Trastamara), Tilipu V de Borbone, sos Habsburgu e a ùrtimos sos Savojas, impare a chie at a èssere mudadu in su 1861 in Rènnu de Itàlia. + +Wildcat (fumetu): +Wildcat est unu de is personagius de is fumetus de sa Dc Comics, criau de Bill Finger e Irwin Hasen in su 1942. + +Campidanu: +Su Campidanu est sa campura prus isterria de sa Sardigna. Est situadu in su tzentru-sud de s'isula, s'aberret a notri-ovest in su Gulfu de Aristanis e a sud in su Gulfu de Casteddu, tenende su Sulcis a su chirru ovest e sa Trexenta e sa Marmidda a su chirru est; a su norti est serradu de su Montiferru. +'agatat dividiu intra de sas provìntzias de Aristanis, de Campidanu de Mesu e de Casteddu. +In su Campidanu agatat sa prus arta densidade de popolatzione de Sardigna. Sos tzentros prus importantes sunt: a sud sa capitale Casteddu cun totus sas biddas chi dda inghiriant (Cuartu Sant'Aleni, Ceraxus, Assèmini, Sestu, Cuartuciu, Pauli), chi in su cumplessu contant 470.000 abitantes faghende s'area metropolitana prus manna de s'isua; in su Campidanu de Mesu s'agatat una de sas duas seus de sa provintzia matessi, Seddori, e sa bidda de Santu 'Ainju, a su norti Aristanis, issa puru seu de provintzia. +Su Campidanu dat nomene a sa variedade meridionale de sa limba sarda, chi benit de fatu narada campidanesa. +Geologia e Idrografia. +S'origine de custa regione affundat in su Pleistocene, cando sa fossa tetonica de su Campidanu beniat prenta de aremos lassados de sos frumenes. In sas lacanas cun su mare si podent appretziare numerosos istanzos, a su norti, a inghiriu de su gulfu de Aristanis sos de Crabas, Santa Justa, Sassu (chi est su chi abarrat de s'istanzu de S'Ena Arrubia, asciutau in su periodu de su fascismu pro faghere logu a su chi diat aere istadu mascamente su territoriu de su comune de Arborea) e Marceddì, a su sud sos istanzos de Casteddu e de Molentargius. +Sos frumenes printzipales chi atraessant su Campidanu sunt su Riu Mannu cun sos emissarios suos e a s'estremu norti s'urtimu tretu de su Tirsu fintzas a sa foghe. +=Attividades Umanas= +Sos cultibos prus isterrios sunt su de su trigu, cranciofa, e in s'aristanesu fentzamentas su de s'arrosu. Meda numerosos sos olivarios e sas bingias. + +Edade mèdia: +S'Edade Mèdia est unu perìodu longu de istòria de s'Europa chi s'agatat cumpresu intre s'Edade Clàssica e s'Edade Moderna. Pro cumbènidu benit fatu comintzare a s'arruta de s'Impèriu Romanu de Otzidente, in su 476 p.C., cun sa depositzione de s'ùrtimu re Ròmulu Augùstulu, e benit fatu agabare cun s'iscoberta de s'Amèrica gràtzias a Cristolu Columbu in su 1492. +In beridade sas datas de comintzu e de fine bariant segundu sas istòrias de sos istados e de sas teorias de sos istòricos, aici chi benint cunsiderados fintzas su 410 (sachìgiu de Roma) a comintzu, e a agabos su 1453 (arruta de s'Impèriu Romanu de Oriente) o su 1517 (sas norantachimbe tesis de Martin Luther) o fintzas su 1492 matessi, cunsideradu imbetzes pro sa recunchista ispagnola de Granada. +Mancari siant fitànias is bortas chi benit pintada che perìodu iscuru e de immudabilidade, a s'Edade Mèdia tocat a reconnòschere de aere postu sas bases de sa sotziedade europea de oe, tando sunt istadas difatis postas sas raighinas de sas identitades natzionales. Abaidadu cun ogru atentziosu s'iscerant pois sos medas cuntributos culturales e iscientìficos chi custu tempus at dadu a su nostru, a esempru si diat pòdere ammentuare sa nàschida sas limbas e literaduras natzionales, s'istùdiu de s'anatomia umana, de sas istellas, de sa chìmica. +S'Edade Mèdia est divìdida in duas sumanas printzipales: + +Michail Gorbačëv: +Mikhaïl Sergueïevitch Gorbatchev, (russu : Михаил Сергеевич Горбачёв, est istadu su presidente de s'URSS dae su 1985 a su 1991. + +Angelo Giuseppe Roncalli: +Angelo Giuseppe Roncalli (Sotto il Monte, Bergamo 1881 – Tzitade de su Vaticanu, 2 giugno 1963). Istudiosu de Istoria de sa Creja. Nuntziu apostolicu in Grecia in Turchia, in Frantza (1945-1953), Patriarca de Venetzia (1953-1958), Paba in su 1958 cun su nomene de Giuanne XXIII. Unu paba amadu no solu dae sos catolicos. At convocadu su Conciliu ecumenicu Vaticanu II, e at publicadu sas entziclicas Mater et magistra, e Pacem in terris. Est mortu su 3 de lampadas 1963. + +Roberto de Nobili: +Roberto de Nobili (Montepulciano 1577 – Madras 1656), gesuita e missionariu in India. Ada cumpresu chi po preigare sa fide cristiana in India fudi necessariu atzetare su modu de vivere indianu. In su 1606 in su Madurai ada leadu s'abitu e s'istile de vida de unu braminu. Istudiosu de su sanscritu ada iscobertu primu tra sos europeos sa relatzione cun sas limbas europeas. Su metodu sou fudi approvadu dae su Papa Gregoriu XV e adottadu dae sos gesuitas, ma dae ateros cumbatidu. Ada iscritu su Tractatus de Brahmanum Theologia. + +Jimmy Wales: +In su 2001, umpare a Larry Sanger e ateros, Wales at partecipadu a su lanciu de Wikipedia, una enciclopedia libera e gratuita chi at raggiuntu in pagu tempus una creschida manna e grande popularidade. + +Marianu IV: +Marianu IV est istadu giuighe de su Giuigadu de Arborea de su 1347 fintzas a su 1375. Benet consideradu su soberanu prus ispertu e sabiu de s'istoria de sos giuigados. A issu si depet sa prima ragolta iscrita de sas leges chi diant dare corpus a sa Carta de Logu +=Sa vida= +Naschiat in su 1317 in Aristanis, segundu figiu de su giuighe Ugone II Bas-Serra e de Beneita. Teniat a frades in ordine de edade Pedru, Giuanne, Nicola e Maria. +Su babbu educaiat sos figios, e duncas Marianu, segundu sa manera cadelana e ddis faghiat abbitare sa corte de Barcellona, chi a cussos tempos fiat acapiada in manera istrinta cun su giuigadu, siat ca pro ite de unu cantone sos aragonesos ndi cheriant faghere unu feudu de su rennu issoro a sighidu de sa "licentia invadendi" permitida de su paba Bonifatziu VIII, siat pro ite sos Arboreas si serbiant de sos aragonesos comente alleados pro nchi bogare sos pisanos de sos territorios de sos giuigados de Calaris e de Gallura. +In su 1331 si trasferiat a bivere in Catalunia in ue cogiaiat sa nobile Timbora de Roccabertì chi diat aere dadu tres figios, Ugone, Lionora e Beatrice, prus unu bator mortu pagu a pustis de sa naschida. Sos aragonesos du nominaiant Conte de Goceanu e Sennore de Marmidda. In su 1342 torraiat in Sardigna pro andare a bivere impare a sa familia in su casteddu de su Goceanu. +In s'annu 1347 a sa morte de su frade, su giuighe Predu III, chi no teniat figios, sutzediat issu. Moriat in su 1376 de pesta. + +Judicadu de Torres: +Su Judicadu o Giuigadu de Torres o de Logudoro fiat unu istadu soberanu e indipendente chi in s'Edade Mèdia tiraiat a totu su chirru norte-otzidentale de Sardigna, incluende sas sub-regiones atuales de su Tataresu, sa Nurra, sa Romàngia, s'Anglona, su Marghine, sa Pianalza, su Montiferru, sa Costera e sa Barbàgia, tochende duncas a sos territòrios de is atuales provìntzias de Tàtari, Terranoa-Tèmpiu, Nùgoro e Aristanis. +Sa capitale est istada a primìtziu Torres, sighida dae Aldara (sede de su palatzu giuigale e de sa crèsia palatina de Santa Maria de su Rennu), e a ùrtimu tramudada a Tàtari. +Sa prima denominatzione de su rennu fiat cudda cuntenta in s'atu de donatzione, iscritu a cara de su 1064 in Aldara ("in palactio regis"), a contu de su "judike" Barisone, in ue cumparet sa frasa in renno, quo dicutur ore, in su rennu naradu Ore (chi beniat a èssere su Giuigadu de Logudoro). Segundu unos cantos istudiosos, su nùmene de Logudoro diat derivare dae "Locus Horim", chi sinnìficat "Logu de Horim", faeddu gregu-bizantinu pro "distretu". Su topònimu Horim fiat impitadu dae Giuanne Arca in su "De Sanctis Sardiniae".. +Curadorias. +In s'elencu a suta, s costadu de su nùmene de sa curadoria sunt inditadas sas "biddas" chi nde faghiant parte: +Est pretzisu nàrrere ca in su tempus sas làcanas de sos rennos giuigales podiant mudare. +Istòria. +In su de 9 sèculos sos àrabos e sos bèrberos, fiant sighende una polìtica de espansione e de pirateria subra su Mediterràneu, chi in su 827 aiat batidu a sa conchista de sa Sitzilia, trunchende duncas totu sos cuntatos de sa Sardigna cun su guvernu tzentrale bizantinu. Chene istrutziones, sos responsàbiles provintziales bizantinos sardos, narados "giuighes", aiant cumentzadu a guvernare s'ìsula de manera autònoma. +In su de 10 sèculos s'ìsula s'agataiat giai partzida in "giuigados", non s'ischit su critèriu de partzidura chi diat àere batidu a sa costitutzione de sos bator giuigados, ma est meda dàbile chi a prìmìtziu custos fiant unu nùmeru diferente dae sos bator oe prus nòdidos. Poderende·si·nche subra sas connoschèntzias atualmente tentas, fintzas a tando su Logudoro e s'Arbarea, fiant agrupados in unu rennu solu. In su de 11 sèculos si diant èssere ischirriados, diventende istados indipendentes s'unu dae s'àteru. +A sa ghia de su rennu ("logu") bi fiat su re, denùmenadu judike o re, e unu cunsìgiu (sa Corona de Logu). Fiat ammìtida sa sighidura in lìnia feminina, duncas fintzas sas eredes fèminas podiant portare a in antis su tìtulu. +Sos Lacon-Gunale. +Sos primos giuighes de Torres aparteniant a s'iscratza de sos Lacon-Gunale. Segundu una fonte medievale non atzetada unanimemente e arribbada a oe in una editzione de su 1620 a incuru de Francesco Rocca - Condaghe de Santu Gaine - sa dinastia giuigale turritana fiat incomintzada cun Comita de Lacon (fine de su de 10 - primìtziu de su de 11 sèculos), nòdidu fintzas che Gunnare Comita I; fiat isse chi, peri maistros tzerriados dae Pisa aiat fatu pesare sa Basìlica de Santu Gaine de Portu Turre. A Comita est istada reconnota in su cursu de sos sèculos bàlida istòrica. Reghentemente unos canto istudiosos, identifichende·lu cun Comita II (fine de su de 12 -primìtziu de su de 13 sèculos) li atribuent petzi balore legendàriu. +Sa figura sua est istada como torrada a valutare, impare a sa de su fìgiu Orgodor e da sorre Giorga. Torchitor Barisone I aiat fatu istabilire sos paras benedetinos de Montecassino in Santu Antiogu de Bisarcio. Marianu I de Lacon-Gunale aiat favoressidu sa tramudàntzia de mercaderis pisanos fintzas in memòria de s'impinnu de Pisa in sa liberatzione dae sos moros de su 1044. +Cun Costantine I su giuigadu aiat sighidu una polìtica in echilìbriu intre Pisa e Gènova, in unu cuadru de autonomia. Aiat autorizadu a sos genovesos de s'istabilire in Casteddu Genovesu e in Monteleone, e de sos luchesos Malaspina in Bosa, a sa làcana cun su giuigadu de Arbarea +Cando Pisa aiat organizadu una ispeditzione militare pro sa conchista de sas ìsulas Baleares, Costantine I aiat fatu partire su figiastru Saltaru chi, torradu gloriosu, fiat poderadu dae sa potente famìllia Athen pro sighire a Costantine in logu de Gunnare, fìgiu legìtimu de su giuighe. A sa morte de Costantine fiat comintzada una perrica pro sa sutzessione, ma sa Corona de Logu aiat desinniadu giuighe a Gunnare, chi fiat mandadu a Pisa dae su tutore Itocor Cambedda. +Gunnare II, su giuighe crosadu. +Gunnare II a edade manna fiat torradu dae Pisa cun s'apògiu militare pisanu e una flota de bator galeas. Sos Athen si fiant arrocados in sos territòrios meridionales de su giuigadu chene abandonare sos propòsitos de lu dominare. Gunnare aiat tando fatu edificare in su 1127 su casteddu de Costera, gràtzias a chi aiat derrotadu sos Athen, sos subrabìvidos de sos cales aiat fatu fàghere a rogos in sa crèsia de Santu Nicolau de Truddas. Gunnare II aiat cogiuadu sa pisana Maria degli Ebràici e aiat cuntzèdidu a sos mercaderis de sa repùblica sovventziones mannas, tales de intzullare sa desania de Gènova e de Comita III de Arbarea. Fiat interbènnidu paba Eugèniu III chi los aiat apaghiados in antis de nde pesare una gherra. +Gunnare aiat pigadu parte a sa segunda Crosada, impare a su piscamu de Sorres, unos cantos nòbiles sardos e unu cavalleri templare, de chie est fentomadu su nùmene, "magister curiae Robertu Turonensis" o "de Tours". Diventadu amigu de santu Bernadu dae Clairvaux (unu de sos fundadores istòricos de s'ordine tzistertzense e sustenidore de su de sos Templares) fiat mòvidu a Montecassino sende chi su babu si portaiat meda bene cun sos mòngios benedetinos de chie aiat fevoressidu s'istabilida e sa fiàntzia de unos cantos monastèrios in Anglona e in su turritanu. Torradu a atobiare Santu Bernardu un'àtera borta, fiat abarradu dae issu aici influentzadu chi aiat detzìdidu de abandonare totu, in su 1154, e abdicare in favore de su fìgiu Barisone, pro si fàghere mòngiu tziztertzense in Clairvaux in ue fiat mortu, interradu e cunsideradu biadu ("beatus Pius Gumurus)" de s'ordine monàsticu"." +Segundu sa traditzione, sa crèsia de Nostra Sennora de Gonare in Orane fiat fata pesare dae Gunnare II in votu pro nàrrere gràtzias a sa Madonna a pustis chi fiat subrabìvidu a unu affundamentu disastrosu in sa costera de Orosei, torrende dae sas crosadas. +Barisone II. +Barisone II aiat sighidu sa polìtica filo-pisana de su babbu e aiat tentu sa benavventuràntzia chi su frade fiat fatu giuighe de Calaris (cun nùmene de Pedru Torchitor III), in cunseguèntzia de sa polìtica de cojas fata dae su babbu Gunnare, chi dd'aiat fatu cogiuare cun sa fìgia de Costantine Salùsiu III de Lacon, mortu chene eredes mascros. +Barisone II si fiat opostu a sas punnas espansionìsticas de sos giuighes de s'Arbarea, alleados tando cun sos genovesos, aguantende a atacos militares disvariados. Sos echilìbrios fiant mudados cando Pedru Torchitor III fiat ispoderadu dae su giugadu de Calaris pro manu de su connadu Obertu de Massa. Barisone II, acatende·si·nche de sos intremesos etzessivos de sos pisanos subra is affàrios de su giuigadu, aiat mudadu sestadura chirchende abbigu in sa famìllia genovesa de sos Dorias. Pisa no aiat agradadu sa bogada de sos tzitadinos suos dae su giuigadu de Torres ma sa reatzione militare, ordingiada tropu a sa lestra, no aiat tentu sutzessu a in antis a sa de Barisone. +S'ùrtimu documentu connòschidu chi nde atestat sa presèntzia a cabu de su giuigadu (1190) est su condaghe chi pigat nùmene dae Barisone etotu o dae Santu Lenardu de Bosove, s'ispidale chi s'agataiat in una biddighedda omònima, a s'intrada de Tàtari. Su documentu benit a èssere unu registru de tipu giurìdicu-amministrativu pro more de chi si podent trassare sas lìnias de s'istòria econòmica de su Logudoro a s'agabbu de su de 13 sèculos. Barisone aiat abdicadu in favore de su fìgiu Costantine II, chi si diat èssere agatadu a su pòdere petzi in su 1191. +Costantine II. +Costantine II aiat sighidu cun resinnu mannu s'òpera anti-pisana de su babbu, de manera però de s'inimigare sa Crèsia chi, a pustis de una istrutòria summària fata de s'archibiscamu de Pisa - mandadu dae su Paba - dd'aiat iscominigadu. Cogiuada una femina a nùmene de Prunisinda in segundu isposòriu l'aiat mandada a bìvere a su casteddu de Costera. Aiat dèpidu acarare su giuighe de Calaris Gulliermu I Salùsiu IV de Lacon-Massa, naradu "terrorosu" chi,bìnchida sa batalla, aiat conchistadu sa Costera, violentadu e imbargadu Prunisinda, chi fiat poi morta de cadèlios in Santa Igia, capitale de su giugadu de Calaris. Costantine II fiat mortu chene eredes in su 1198. Sa Corona de Logu aiat elèghidu giuighe su frade Comita. +Comita aiat chircadu de impreare sa diplomatzia pro nche essire dae sa situatzione incolliosa in ue s'agataiat su giuigadu de Torres: foras pro sos relatos istrintos cun sos genovesos aiat fatu cogiuare su fìgiu Marianu cun Agnesa de Lacon-Massa, fìgia de Gulliermu Salùsiu e sorre de Beneita de Casteddu. Sos giuigados de Calaris e de Gallura fiant nointames conchistados dae sos pisanos Viscontis, a fatu de sa coja de Lamberto Visconti cun Aleni de Lacon. +Comita, a pustis de àere atacadu e derrotadu Lamberto Visconti in Cìvita (oe Terranoa), fiat caladu a batos cun Pisa, sende chi fintzas sos atacos de saraghinos subra sas costeras sardas fiant torrados a cumintzare de mala manera. Remontat a custu perìodu sa "senda de Santu Miali" costituida dae 3.500 genovinos de prata, cuados e torrados a agatare in sos annos noranta de su de 20 sèculos suta s'altare de sa crèsia de Santu Mighele Arcànghelu, in Padru. +In su 1218, a Comita fiat sighidu Marianu II de Torres. +Su treuladu 1200. +Marianu II aiat pasadu unu echilìbriu discretu intre Gènova, su pabadu e Pisa. Aiat nointames chircadu de liberare sa connada Beneita, àtera fìgia de Gulliermu I Salùsiu IV de Lacon-Massa, tenta presonera in Casteddu dae sos Viscontis. Derrotadu in su prou aiat nointames aspetadu chi Ubaldo Visconti de Gallura rueret in disgràtzia e chi diventaret giughe de Calaris su fìgiu de Beneita, Gulliermu II de Massa. +Marianu II de Torres cun s'agiudu de Gulliermu II de Calaris aiat atacadu su fradile Pedru II de Arbarea, cunsideradu alleadu de Ubaldo Visconti de Gallura e, una borta derrotadu, Marianu II aiat protzedidu a istabilizare sas làcanas dende sa fìgia Adelàsia in coja a Ubaldo Visconti de Gallura, chi tando teniat treigh'annos. In su 1232 Marianu II fiat mortu e sa Corona de Logu aiat desinniadu a li sighire su fìgiu minore Barisone III. +Barisone III, suta apòmpiu de Orzocor de Serra, non fiat mai resissidu a guvernare a solu ca pro ite, inserradu in su casteddu de Costera, aiat dèpidu poderare in antis sas angarias de sos funtzionàrios currumpidos dae Dorias e Malaspinas, sos cales aiant atzitzadu abbolotos contra su giuighe pitzocheddu. Sos abbolotos fiant aumentados in Tàtari chi pretendiat autonomia prus manna dae sa corte giuigale. In su 1234 Orzocor aiat castigadu Tàtari decretende s'esìliu a Gènova de sos tzitadinos prus rempellos. +Sa rebellia contra Orzocor de Serra si fiat ispainada a su giuigadu intrenu giompende, petzi duos annos a pusti de èssere istadu desinniadu, a s'ochisura de su giuighe pro manu de mortores chi paret esserent istados arrolados dae funtzionàrios de su connadu Ubaldo Visconti. Ubaldo fiat difatis antziadu a su tronu de su giuigadu de Torres, gràtzias a sa coja cun Adelàsia. Ubado e Adelàsia aiant otentu sa beneitzionede paba Gergòriu IX a chie aiant giuradu fidelidade, che vassallos de sa Santa Sede. +Adelàsia de Torres e Enzo de Hohenstaufen. +Laniadu dae sas lutas internas intre sighidores de sos Dòrias, de sos Malaspinas, de sos Viscontis e de sa famìllia giuigale, cun sos intremesos de sa Crèsia e de su patriarca de Pisa, fiat comintzadu unu protzessu de iscongiuntamentu de su giuigadu de Torres, chi fiat giompadu cun sa morte chene eredes de Ubaldo Visconti a pustis de petzi bator annos de rennu, in su 1238. +Si fiat tando iscasciada sa cursa de sos prus autorèvoles personàgios de s'època a sa sighidura de su giuigadu de Torres. Paba Gregòriu IX aiat pentzadu de impònnere a Adelàsia coja cun Guelfo Porcari, podestade e capitanu de su pòpulu de Pisa. +Fidericu II, Sacru Romanu Imperadore dae su 1220 a su 1250, impare a sos Dòrias, aiant propostu a Adelàsia sa manu de su fìgiu meda pitzocheddu de su soberanu, Enzo de Isvèvia. In particurare fiant s'archibiscamu de Torres Opizzo, nadiu de Gènova, Manuele, Fidericu e Pertzibadde Doria (siguros, custos ùrtimos, de otènnere in cambiapare territòrios in Sardigna) a cunviare sa tratativa. +Adelàsia aiat seberadu Enzo, fiat luegus iscominigada dae su paba e s'isvevu aiat retzidu dae su babbu su tìtulu effìmeru de re de Sardigna. Enzo fiat abarradu in Sardigna pagu mancu de un'annu, bivende mescamente in Tàtari e discoidende, segundu sa traditzione, sa reina Adelàsia. Meda prus pitzocheddu de sa mugere, su re aiat poi abandonadu issa e s'ìsula pro sighire su babbu in sas missiones militares e, derrotadu in su 1249 in sa batalla de Fossalta, fiat postu in presone dae su podestade de Bologna, in ue fiat mortu in su 1272. Sa coja cun sa giuighissa turritana fiat istada iscontzada dae su paba in su 1245. +Adelàsia fiat morta a cara de 1259 pro càusa non connota, a pustis de àere bidu sa progressiva apropiatzione "de facto" de sas istitutziones giuigales dae parte de sos Dòrias, ma aende retzidu annullamentu de s'iscomìniga e su perdonu de paba Innotzèntzu IV. +Sa reina si fiat difatis retirada a Costera, in su casteddu de Su Burgu, preferende·lu a su palatzu giuigale de Aldara, in ue comente chi siat, torraiat fatu-fatu pro sas ocurrèntzias ufitziales. Non sunt abarradas documentatziones subra sa vida de Adelàsia in su casteddu: s'ischit petzi ca in su 1255 paba Lisandru IV aiat mandadu bator literas a sos soberanos sardos e una fiat indiritzada a issa; e custu a cumprou ca fiat galu bia e a cumandu de su rennu. +Mighele Zanche. +Mighele Zanche fiat su funtzionàriu giuigale incarrigadu dae re Enzo de apompiare su giuigadu durante s'ausèntzia sua, mancari in realidade non b'at cunfirma de custu fatu in sos documentos, comente fintzas de su fatu ca fiat istadu su de tres maridos de sa reina Adelàsia. +Intelligente e ispertu in sas manipulatziones, Mighele Zanche aiat tentu una fìgia chi a seigh'annos aiat fatu cogiuare cun Branca Dòria, chi cumbidadu su sorgu a sa tenuta in sa Nurra, l'aiat fatu ochire a istocadas in su 1275. +Zanche si fiat fatu potente e arrichidu isfrutende s'apòmpiu a su puntu chi fiat regordadu dae Dante Alighieri in sa Divina Commèdia (XXII cantu de s'Inferru), in ue lu rapresentat impare a Para Gomita de Gallura in sa "V Bolgia" (de sos baratieres) ""e a dir di Sardigna le loro lingue non si senton stanche"" (e a fentomare sa Sardigna is limbas issoro non s'intendent istracas). +Su controllu genovesu e su Lìberu Comunu de Tàtari. +A s'agabbu de sa Batalla de Meloria de su 1284, sa definitiva derrota de PisaGlassaiat aènova te controllu sustantziale de sos territòrios turritanos. Cun Dòrias, Malaspinas e Spinolas in su norte, e s'agiuigadu de Arbarea i artziendesu sud, de s'antigu giuigadu de Torres fiat abarradu petzi su territòriu comunale de Tàtari in ,ue sos tzitadinos, in su 1294, cun s'abbigu de sos Dòrias, si fiat costituidos in Lìberu Comunu, ghiadu dae unu podestade mandadu cada annu dae Gènova cun su còmpitu de guvernare in cunformidade a sos istatutos tataresos. + +Cab Calloway: + +Igor Man: + +Istoria 'e sos alfabetos: +Sistoria 'e s'alfabetu" comintzat in s'Antigu Egittu. In su 2700 prima de Christu sos Egitzianos aìant isvilippadu unu insieme chi aìat circa 22 geroglificos pro rappresentare totas sas consonantes chi tenia sa limba egitziana, e in pius b'aiat un àteru simbulu chi forsi rappresentaiat sa vocale 'e su cominzu o de sa fine de una paràula. Custos simbulos fint rappresentados comente una guida a sa pronuntzia de sos logogrammas, pro iscrìere inflessiones grammaticales e, pius tardu, pro iscriere puru paràulas istranieras. Nonostante custu, su sistema no fit usadu pro motivos alfabeticos. Si pensat chi sa prima iscritura alfabetica 'e su totu l'aìant isviluppada guasi 2000 annos prima de Christu pro sos tribagliadores de origine semitica in s'Egittu tzentrale. In sos chimbe seculos dapoi s'est diffusu in su nord e guasi totus sos alfabetos 'e su mundu derivant, direttamente o pius pagu direttamente, dae custu alfabetu, cun s'eccezione, forsi, de s'alfabetu meroiticu, unu adattamentu 'e su geroglificu de sa Nubia. +S'alfabetu semiticu. +Sos alfabetos 'e s'edade 'e su bronzu de s'Egittu los devent ancora decifrare. Paret comunque chi siant partzialmente o 'e su totu alfabeticos. Sos pius antigos esempios los conoschimus ca sunt iscrittos in sas paredes 'e sas grotas de s'Egittu tzentrale chi ant fattu guasi in su 1800 prima de Christu. Custa iscritura semitica non si limitaiat a rappresentare sas consonantes 'e s'egitzianu chi esistiat già, ma aìat incorporadu tantos àteros geroglificos egizianos, goi sos geroglificos in custu alfabetu fint in tottu 30, e pro issos usaiat nomes semiticos. Pro esempiu, su geroglificu "per" ("domo" in egtizianu) diventaiat "bait" ("domo" in semiticu). Òis no comprendimus si custos simbulos cheriant narrere solu "b" (como "bait", "casa"), o si cheriat narrere "b" et puru "byt", como in egizianu "p" et "pr". Candu sos canaanitas ant acquisidu s'iscritu, fit solu alfabeticu, e su geroglificu chi primu rappresentaiat "domo" dapoi s'est riferidu solu a sa "b". +Discendentes 'e su semiticu abjad. +S'alfabetu protocananeu, como s'egitzianu, rappresentaiat solu sas consonantes, e constituiat unu sistema de iscritura giamadu abjad. Dae custu derivant guasi totus sos alfabetos utilizados, et meda de custos discendent dae sa pius noa iscritura 'e s'alfabetu feniciu iscritu. +S'alfabetu aramaicu, chi est derivadu dae cussu feniciu in su VII seculu prima de Christu e est diventadu s'iscritura ufficiale 'e s'Imperu Persianu, paret chi siat su babbu 'e guasi totus sos alfabetos modernos: +S'alfabetu hangul l'ant inventatu in Corea in su XV seculu. Sa traditzione narat chi l'aìant inventada solu issos; ma istudios retzents narant chi podet derivare da ses literas 'e su tibetanu atraversu s'iscritura phagspa de sa dinastia imperiale Yuan 'e sa Cina. +S'alfabetu feniciu aìat ispiradu no solu cussu aramaicu, ma puru su grecu e su berberu. Iscriere sas vocales aìat de tzertu mezoradu sa leggibilidade de s'egizianu, de su berberu o de su semiticu, ma no bi fint, e custu fit unu problema sopratutu po su grecu, chi tenet un'istrutura de sa paràulas divescia, ca fit una lingua indoeuropea. Sos Grecos ant risoltu custu problema meda ingegnosamente: usaìant sos segnos chi rappresentaìant consonantes chi no bi fint in sa limba issoro po iscriere sas vocales. Pro esempiu, sos grecos no teniant su colpu de glottide o s'aspirazione 'e sa "h", e po custu sas literas "`alep" et "he", duas literas fenicias, l'ant fatas diventare s'"alfa" et sa "e" (Chi pius a tardu l'ant a giamare èpsilon), chi rappresentaìant sas vocales /a/ et /e/ invece de rappresentare /ʔ/ e /h/. Sa waw et su yod consistiant in duas consonantes approssimantes, /y/ e /w/, chi s'assemizaìant a sas vocales /i/ e /u/, e po custu fint usadas po sas literas grecas iota e ìpsilon. Curiosa est s'istoria 'e sa het fenicia, chi rappresentat un'aspirada. Issa l'aìant usada pro sa e longa (giamada eta) in tzertas zonas 'e sa Grecia inue sos dialetos non teniant sonos aspirados. In àteros logos 'e sa Grecia fit usada invece pro segnalare s'aspiratzione, chi at dadu origine goi a s'acca 'e su latinu e a s'ispiritu aspru 'e su grecu. Custa est istada sa nascita de ses vocales grecas, chi in totu fint dòighi; dapoi sos grecos ant fatu àteras modificas, comente "ei", "ou", e "o" (chi dapoi est diventada omega). +Paret chi su grecu est s'origine 'e totus sos sistemas 'e iscritura europeos. S'alfabetu 'e sos noos dialetos grecos occidentales, inue sa litera eta est restada una "h", at creadu s'italicu anticu e sos alfabetos romanos. In sos dialetos grecos orientales, inue no bi fit sa /h/, eta rappresentaiat una vocale, et rimanet una vocale in su grecu modernu e in totus sos ateros alfabetos derivados dae sas variantes de su est: glagoliticu, cirillicu, armenu, goticu (chi usaìat litteras grecas e puru romanas), e forsi su georgianu. +Custa descritzione presentat s'evolutzione 'e sas iscrituras linearmente, ma est solu una semplificatzione. Pro esempiu, s'alfabetu manciù, derivadu dae s'abjad 'e s'ovest de s'Asia, fit puru influentzadu dae s'hangul coreanu, chi fit indipendente (in su modu traditzionale) o derivadu dae s'abugidas de su sud 'e s'Asia. Su georgianu paret chi derivat dae sa familia 'e s'aramaicu, ma est istadu influentzadu meda in sa sua creazione dae su grecu. S'alfabetu grecu, chi fit derivadu dae sos geroglificos attraversu su primu alfabetu semiticu, pius a tardu at adottadu ses geroglificos demoticos candu l'ant usadu po iscriere s'egitzianu copto. Dapoi b'est su Cree Syllabics (una abugida), chi paret chi siat una fusione de su devanagari e de su Pitman shorthand. Pius a tardu podiat essere una invenzione indipendente, ma pius probabilmente tenet sas suas origines finales in su latinu iscritu corsivu. +Nomes de litteras et sequenzias. +No s'ischit cantas litteras aìat s'alfabetu proto-sinaiticu e mancu in cale ordine fint postos sos caratteres. De sos suos discendentes, s'alfabetu ugariticu aìat 27 consonantes, s'alfabetu arabe de su sud n'aìat 29, e s'alfabetu feniciu ne conteniat 22. custas iscritturas teniant duos ordines, unu ordine ABGDE feniciu e un'ordine HMĦLQ in su sud; s'ugariticu teniat tottus duos sos ordines. Tottas duas sas sequenzias si sunt dimostradas stabilissimas tra sos discendentes 'e sas iscritturas. +Sos nomes 'e sas litteras risultat chi siant stabiles tra tottus sos numerosos discendentes 'e su feniciu, puru su samaritanu, s'alfabetu aramaicu, su sirio, s'ebraicu e s'alfabetu grecu. Comunque los ant abbandonados po s'arabu e su latino. Sa sequenzia 'e sas litteras est continuada s'est pius o menos conservada in su latino, armenu, goticu et cirillicu, ma l'ant abbandonada in su brahmi, in su runico e in s'arabu, puru si unu tradizionale ordine abjad est rimastu o est istadu reintrodottu comente alternativa in sas litteras. +Sa tabella inue sutta rappresentar un'ischema 'e s'alfabetu feniciu e de sos suos discendentes. +custas 22 consonantes consistint in sa fonologia 'e su semiticu de su nord-ovest. In sas ricostruidas consonantes proto-semiticas, ne mancant sette: sas fricativas interdentales ḏ, ṯ, ṱ, sas fricativas laterales sordas ś, ṣ́, sa fricativa ovolare sonora ġ, et sa distinzione tra fricativas ovolares et faringales sordas ḫ, ḥ, chi in su canaaneu sunt diventadas sa littera ḥet. Sas ses litteras variantes chi ant aggiuntu in s'alfabetu arabu consistint in custas (tranne po sa ś, chi est unu fonema separadu in Ge'ez ): +ḏ > ; +ṯ > ; +ṱ > ; +ġ > ; +ṣ́ > ; +ḫ > (ma bisonzat notare chi custa ricostruzione de 29 consonantes proto-semiticas est permeada meda dae s'arabu). +Alfabetos indipendentes dae sa grafica. +S'unicu alfabetu modernu chi paret chi no derivat graficamente dae s'alfabetu cananeu est s'iscrittura maldiviana, chi est unica ca, puru si derivat chiaramente dae s'arabu e forsi dae atteros alfabetos esistentes, derivat sa forma de sas litteras suas dae sos numeros. S'alfabetu osmanya, su somalu in sos annos 'e su 1920 fit ufficiale in Somalia umpare a s'alfabetu latinu finz'a su 1972, e sas formas de sas consonantes paret chi siat una innovazione completa. +De sos alfabetos chi no sunt usados in sas naziones ois, pagos sunt chiaramente indipendentes in sa forma 'e sas litteras issoro. S'alfabetu foneticu zhuyin derivat dae sos carattereres cinesos. S'alfabetu santali de de s'est 'e s'India paret chi derivat dae simbulos tradizionales comente "periculu" e "puntu de incontru", comente sas pittografias inventadas dae su sou inventore. (su nome de sas litteras Santali est relazionada cun su sonu chi rappresentanu attraversu su prinzipiu acrofonicu, comente in s'alfabetu originale, ma est sa consonante "finale" o vocale de su nome de sa littera chi rappresentat: "le" "aumentu" rappresentat "e", "en" "trigu friscu" rappresentat "n".) +In su mundu anticu, s'Ogham consistiat in segnos de registru, e sas iscriziones monumentales de s'antigo Imperu persianu fint iscrittas in un'iscrittura cuneiforme chi fit sustanzialmente alfabetica, et sa sua forma 'e sas litteras pariat creada po s'occasione. +Alfabetos in atteros media. +Su cambiu in unu nou sistema de iscrittura, zertas voltas, causat un'interruzione in sas formas graficas, e sa relazione diventat diffizile dae agattare. No est subitu ovviu chi su cuneiforme alfabetu ugariticu derivat dae unu abjad semiticu prototipu, po esempiu, puru si paret propriu chi est goi. Et si sos alfabetos manuales sunt una continuazione diretta 'e s'alfabetu iscritto de cussu logu (s'alfabetu britannicu cun duas manos e puru cussu franzesu/inglesu cun una manu mantenent sa forma 'e sas litteras 'e s'alfabetu latinu, comente faghet s'alfabetu manuale indianu po su devanagari e su coreano po su hangul), su braille, su semaforicu, sas bandieras de segnalazione marittima e su codice Morse sunt guasi 'e su tottu formas geometricas chenza derivazione. Sas formas 'e su braille inglesu e de sas litteras semaforicas, po esempiu, sunt derivadas dae s'ordine alfabetico de s'alfabetu latinu, ma no dae sa forma grafica de cuddas letteras. Sa moderna stenografia no est correlada graficamente puru issa. Si derivat dae s'alfabetu latinu, sa connessione est istada perdida in su tempus. + +Uberto Bonetti: +Aiad istudiadu in s'Accademia di Belle Arti de Lucca inue aiat leadu leziones dai Lorenzo Viani. In su 1930 in Viareggio connoschede a Filippo Tommaso Marinetti, in su 1931 disegna sa maschera de Viareggio (jamada Burlamacco) pro su carrasegare. Verso su 1932 aiada aderidu a sos printzipios de s'Aeropittura futurista enunziados in su 1929 dae sos futuristas Marinetti, Balla, Depero, ecc. Influenzadu dae Depero e Thayaht Bonetti si dedicada a sa moda fatende istudios e criende modellos de estires pro omine e femina. Una de sas produziones pius nodidas de Bonetti sunu una serie de disegnos realizados fra su 1932 e 1940 jamados le "aeroviste italiane" dedicadas a sas tzitades italianas pius importantes; in mesu ai cussas oltres a Pisa, Pistoia, Roma, Bolzano, Sirmione, ecc. b'ada una serie de disegnos chi reguardan varias localidades de sa Sardigna comente Cagliari, Nuoro, Orgosolo, Arbatax, Arborea, ecc. In pius, pro cantu regardas sa Sardigna, aiat puru realizzadu disegnos de sas mascheras sardas cumpresos sos mamutones. + +Eislingen/Fils: +Eislingen/Fils est unu comunu tedescu de 20.539 abitantis, postu in su Land de su Baden-Württemberg. + +Adam Schall: +Adam Schall (sec.XVII), tedescu de Colonia, gesuita e missionariu. In su 1631 est in Cina in ue continuat s'obera de Matteo Ricci. Schall diventat mandarinu de prima classe. Tra gesuitas e ateros religiosos (frantziscanos, domenicanos) incomintzat sa cuntierra subra” sos ritos cinesos” chi continuat po medas annos. + +Ludovico Antonio Muratori: +Ludovico Antonio Muratori (Vignola 1672 - Modena 1751) preideru, istoricu, iscritore. “Rerum italicarum scriptores”, obera subra sas fontes istoricas de s'Italia; “Antiquitates Italicae Medii Aevi”, questiones de istoria mediovale; Annali d'Italia dal principio dell'era volgare al 1749; Il cristianesimo felice nelle Riduzioni del Paraguay. + +Mario Sironi: + +George Harrison: +Est istadu unu componente de sos Beatles. +Discografia. +Sa discografia uffitziali cumprendiri: +Discografia solista. +Album studiouu. +Live +Raccoltas +Discografia Traveling Wilburys. +Album studio +Raccoltas + +Tharros: +Tharros est unu situ archeologicu de sa Sardigna chi s'agatat in sa Provìntzia de Aristanis a intru de su territoriu de su comune de Crabas. Est situadu in su sud de sa penisula de su Sinnis, prus de pretzisu a curtzu de su Capu Santu Marcu. +In antighidade Tharros fiat una importante tzitade de sa Sardigna e in s'Edade de Mesu est istada sa capitale de su Giuigadu de Arborea fentzas a cara de s'annu 1070, candu beniat abandonada. +=Istoria= +Uffitzialmente s'origine de Tharros est depida a sos Fenitzios chi dda diant aere fundada in s'VIII seculu i.C., ma isgavos prus retzentes ant dadu a lughe repertos pretzedentes a s'arribu de custu populu, si faghet tretu sa probabilidade ca sos primos abitantes suos esserent prus antigos. A giru de Tharros s'agataiant fintzas fabricos nuragicos. +In su VI seculu i.C. Tharros diventaiat cartaginesa. A su periodu punicu si depet s'aerzu urbanisticu: sos Cartaginesos afortigaiant sos muros setentrionales e aberiant duas necropolis, una a su norti e s'atera a su sud de sa bidda, d'arrichiant fintzas de monumentos comente sos artares de su Tofet e su templu. +S'arribu de sos Romanos in su 238 i.C., sighit a sa Prima Gherra Punica. Issos lassaiant intregu s'assetiu urbanu cartaginesu atzunghende edifitzios issoro. Cun de sos Romanos sa tzitade s'ammanniaiat siat in richesa siat in importantzia economica e imbatiat in su III seculu p.C. a su lughidore massimu, de fatu in edade imperiale Tharros fiat una colonia e biviat de cummertzios cun totu su mediterraneu; a sighidu, in tempos de sos bizantinos perdiat importantzia, pro ite a causa de sas lompidas barbaricas sas costas fiant pagu seguras. Sos abitantes si retiraiant a giru de sa cresia de Sant'Uanni de Sinnis. +In s'Edade de Mesu, Tharros fiat sa capitale de su Giuigadu de Arborea fintzas a s'abandonu a cara de su 1070. +In sos tempos a pustis sas perdas beniant usadas pro sos uffitzios de Aristanis e de sas biddas lacanantes. +In epocas prus retzentes medas tumbas de sas necropolis sunt istadas distruidas de sos sacchizos pro ndi furare sas prendas. +=Assetiu Urbanu= +Tharros teniat carateristicas tipicas de sas tzitades cartaginesas, tenende una strada manna chi da pretziat in unu apenditziu abitativu e in unu apenditziu de uffitzios, teniat ancora su tofet a curtzu de sos afortzos. +=Monumentos= +Su tofet tenet medas simbillantza cun su de Cartagine. Fiat usadu intra de su VII e II seculu i.C. +Si podent agatare duas termas, sas primas trasformadas in s'Edade de Mesu in cresia, sas segundas, prus mannas usadas a campu santu. +Duas colonnas istentargias sunt oe su simbulu de Tharros, custas sunt isatadas postas a acontzu modernu de unu templu de su 50 i.C.. De issas isceti su capitellu est originale, a su contràriu sas colunnas sun de carchìna. +Sa prus parte de sos repertos agatados in sos isgavos archeologicos in Tharros istant ammostados in custos museos: + +Immanuel Kant: +Immanuel Kant (Königsberg, 22 abrì 1724 – Königsberg, 12 friaxu 1804) est istètiu unu filòsofu tedescu. +Est unu de is prus esponentis de importu de s'illuminismu tedescu, e antitzipadori - in sa fasi ùrtima de su pensamentu suu - de is elementus fundadoris de sa filosofia idealistica. +Unu de is prus cuntributus mannus de sa dotrina kantiana est su de ai superau sa metafìsica dogmàtica oberendi una arrevolutzioni filosòfica gràtzias a una crìtica de s'arrexoni ca ponit is cunditzionis e is làcanas de is capatzidadis connoscidoras de s'òmini in su campu teorèticu, pràticu e estèticu. +Sa "Crìtica de s'arraxoni pura", pubricada in su 1781, definit su metodu de su filosofai chi Kant at umperai sèmpiri, finas in is duas òberas chi sighint ("Crìtica de s'arraxoni pràtica" e "Crìtica de su giudìtziu"), comenti puru in àteras òberas fatas a pustis. S'atividadi sua de pensadori pertocat po sa prus parti manna sa gnoseologia, s'ètica e s'arti, ma a giòvunu at tentu puru interessus scentìficus. +S'ipòtesi cosmogònica de sa nebulosa primidia, esposta in su 1755 in s' "Istòria universali de sa natura e teoria de su celu" (chi issu iat derivau de Buffon), iat tentu fortuna manna e dd'iat fatu connosci puru in su campu de s'astronomia. In su 1796 in "Esponidura de su sistema de su mundu" Laplace a pustis de càncuna arrevisioni torrat a enuntziai s'ipòtesi. +Biografia. +Kant est nàsciu in su 1724 a Königsberg (Kaliningrad in dii de oi), su de cuatru de noi fillus; sceti cincu de custus lompint a sa pitzinnia. At bìviu sa vida intrea in sa tzitadi innui est nàsciu, insaras capitali de sa Prussia Orientali, chentza de andai mai prus atesu de 150 km de Königsberg. Su babbu, Johann Georg Kant (1682-1746), fiat unu maistu de seddas nadiu de Memel, insaras sa tzitadi prussiana prus cabesusesa (Klaipėda in dii de oi, in Lituania); sa mama, Anna Regina Reuter (1697-1737), fiat una devota de su lastimismu. +S'annestru chi at arriciu Kant est siguramenti cunditzionada de is cumbintzionis arreligiosas de sa mama e s'iscritzioni a su "Collegium Fridericianum" est una cunsighèntzia (su diretori fiat Franz Albert Schultz, unu de is prus esponentis importantis de cussa currenti religiosa). A su collègiu Kant at istudiau meda su latinu, pagu s' aregu antigu (limitau a sa Bibbia) e giai nudda is matèrias scentìficas. In su 1740, Kant ndi bessit de su collègiu po cumintzai is istùdius filosòficus, de teologia e de matemàtica a s'Universidadi de Königsberg, innui est istètiu scienti de Martin Knutzen, maistu de matemàtica e fìsica newtoniana. S'interessu suu po Newton, ma finas po is scèntzias in generali, s'at a acrarai sceti in custu perìodu in s'iscritu ""Pensamentus a susu de sa valutatzioni bera de is fortzas bias"", aundi Kant s'interessat de su problema de su càrculu de s'energia cinètica de is corpus. Custa est una òbera de sabori illuminìsticu: a intru suu podeus agatai is primus arreferimentus a su dìciu ""sapere aude"". +De su 1747 a su 1754 at tentu esperièntzias comenti pretzetori privau; custus funt is prus annus difitzilis de sa vida sua, innui est custrintu a triballai meda po si guadangiai de bivi. In su 1755 scrufit sa lissèntzia de "magister", incàrrigu chi tenit po bìndighi annus. Ancora però no tenit unu stipèndiu fissu (ddu pagant inderetura is istudiantis), e custu fatu ddu òbrigat a triballai meda; preparat cun còidu meda is letzionis suas, amostendi•sii unu maistu bravu e praxerosu a dd'ascutai. In su 1770 at triballau comenti visu-bibliotecàriu in sa Biblioteca Reali, iat pubricau sa "Dissertatzioni"; unu libru chi ddi at permìtiu de scrufiri sa càtedra de metafìsica e logica a s'Universidadi de Königsberg, innui at triballau fintzas a sa morti lòmpia in su 1804, discinendi cun scrupolosidadi is òbrigus acadèmicus chi teniat puru candu po debilesa dèpia a s'edadi incumintzant a essi tropu grais. Est in custus annus chi preparat e iscrit is òberas suas prus mannas: sa "Critica de sa arraxoni pura", sa "Critica de sa arraxoni pratica" e sa "Critica de su giudìtziu". +Sa vida de Kant est istètia totu intregada a is atividadis intelletivas, e s'istilu de vida sua est sèmpiri istètiu arregulari e prenu de abitùdinis. Sa dii sua cumintzàt a is cincu de a mengianu, e comenti si ndi pesàt si poniat luegus a triballai, a pustis de ai ismurzau si faiat una passillada e a is dexi torràt a domu po si pausai. No at lassau mai sa tzitadi sua innui est nàsciu, nimancu a pustis de ddu ai tzerriau s'universidadi de Halle chi ddi donàt unu stipèndiu prus artu, unu nùmeru prus mannu de istudiantis e de cunsighèntzia prus importàntzia puru. Cumbintu fiat ca Königsberg fessit su logu ideali po is istùdius suus. +S'unicu fatu ca ddu at fatu cumportai in manera diferenti de su costuma de una vida dessintotu donada a is istùdius, fut istetia sa briga tenta cun su guvernu prussianu a pustis de sa sigunda editzioni, pubricada in su 1794, de "Religioni me is lacanas de sa simpli arraxoni", ma cun s'incoronadura de Federicu Guglielmu III sa libertadi de stampa benit torrada a ponniri e Kant iscrit a favori de sa libertadi de pentzamentu in sa ""Gherra de is facultadis"", de su 1798. +Est mortu in su 1804, corpiu de su morbu de Alzheimer, mumutendi «"Es ist gut"» (Andat beni). +Is operas. +Is operas fundamentalis de Kant funt, in su periodu chi narant "criticu" (dae su 1771 a su 1790): sa "Critica de sa arraxoni pura" (1781), sa "Critica de sa arraxoni pratica" (1788) e sa "Critica de su Giuditziu" (1790). + +Sapere aude: +Sapere aude! est una espressioni latina, chi bolit nai «atrivi a sciri!»; ma s'interpretat puru commenti «tèngiast su coràgiu de usai su cerbeddu tuu!» o commenti «tèngiast su coràgiu de connosci!». S'atestatzioni prus antiga s'agatat in Orazio ("Epistole" 1, 2), in sa lìtera po s'amigu Massimo Lollio. Su poeta ddi giait una pariga de cunsillus, totu cantus caraterizaus de sa filosofia de s'aurea mediocritas. Unu de custus est su cumbidu a "si decidi a ndi bessiri sàbiu" (v. 40), dedichendi•si a is istùdius e a is triballus onestus. +S'espressioni est bessia famosa gratzias a su filòsofu tedescu Immanuel Kant, ca ndi fait su dìciu de s'Illuminismu e cundensat me in issa su messàgiu de cussu processu istòricu-filosòficu. +In s'iscritu suu de su 1784, «"Arrespusta a sa pregonta: it'est s'Illuminismu?"», issu giait una definitzioni bessia famosa: "S'Illuminismu est sa bessida de s'òmini de s'istadu de minoridadi chi issu depit imputai a sei atotu. Minoridadi est s'incapatzidadi de usai su cerbeddu suu chentza de sa ghia de unu atru. Imputàbili est a sei atotu custa minoridadi, chi sa càusa de issa no dipendit de unu difetu de intelligèntzia, ma de sa mancàntzia de decisioni e de su coràgiu de fai usu de su cerbeddu suu chentza essi ghiaus de unu atru. "Sapere aude!" Tèngiast su coràgiu de usai s'intelligèntzia tua! Custu est su dìciu de s'Illuminismu". + +Isoroku Yamamoto: +Isoroku Yamamoto fit su cumandante de sa Flotta (in giapponesu: 聯合艦隊|Rengō Kantai) pius importante chi navigaiada in s'Oceanu de sa Marina Imperiale Giapponesa in sa Segunda Gherra Mondiale, si fit formadu parte Giappone in s'Accademia Navale Imperiale Giapponesa e in pius aiad istudiadu in sa U.S. Naval War College e in s'Universidade de Harvard dae su 1919 a su 1921. +Est cunsideradu unu de sos mezus istrategas navales de s'istoria. + +Maria Goretti: +Maria Goretti (Corinaldo (Ancona), 16 santuaine - Nettuno (Roma), 6 de triulas 1902). Santa. De familia pobera, chi su 1899 si trasferidi a Le Ferriere di Conca in sas Paludes Pontinas. in sa zona da Latina. Su 5 de triulas 1902 benidi ferida a morte dae Alessandru Serenelli chi cheriada abusare de issa. Moridi sa matessi die. Su 24 de lampadas 1950, in Roma benidi proclamada santa a sa presentzia de 500 miza persones, de sa mama, de Alessandro Serenelli, cunvertidu e apoi de 27 annos de presone, e padre frantziscanu. + +Alessandro De Rhodes: +Alessandro De Rhodes (Avignone, 15 martu 1591 – Ispahan 5 de santandria 1660), Gesuita, missionariu, ada operadu in Cocincina e Tonchino (s'Indocina Frantzesa, su Vietnam de oe). Est istadu a poi missionariu in Persia. Oberas: Tunchinensis historiae Libri duo (1562), Catechismus, in latinu e cinesu (1658). + +Antonio Siddi: +Printzipalmente fidi unu competidore de sos 100 metres, ma aiat gareggiadu puru pro su salto in lungo. +Aiat partecipadu cun sos colores italianos a sas Olimpiades de i su 1948 in Londra in Inghilterra, inue aiat binchidu sa medaglia de brunzu in sa staffetta 4 x 100 metres cun Michele Tito, Enrico Perucconi e Carlo Monti. +In sos Giochi del Mediterraneo de su 1949 in Istanbul aiat binchidu 4 medaglias de oro in sos 100, 200, 400 metres e in su salto in lungo. In cusso de su 1951 in Alessandria de s'Egitu sa medaglia de oro in sos 200 metres. + +Shirin Ebadi: +Shirin Ebadi (in persianu: شیرین عبادی) at rezidu su Premiu Nobel pro sa paghe su 10 de nadale de su 2003 est istada sa prima femina iraniana e musulmana a ottennere custu reconnoschimentu. + +Zaha Hadid: +Un architeto de origine irachena naturalizzada inglèsa est un'esponente de sa currente de su decostruttivismu, edd'est istada sa prima femina a binche' su Premiu Pritzker. +In su 2006 Zaha Hadid aiat binchjidu su concorso pro sa realizzazione de su Museo mediterraneo dell'Arte Nuragicae Contemporanea , chi deviat esse' fattu in Cagliari. +Agganzos dae fora. +Articulu subra su Museo de Cagliari + +Ferdinand Verbiest: +Ferdinand Verbiest (Pitten, Belgiu 9 se santuaine 1623- Pechino, 28 de bennalzu 1688). Gesuita, missionariu in Cina. Astronomu e matematicu. Direttore de s'Osservatoriu astronomicu de Pechino e Capu Matematicu. Ada fissadu su calendariu uffitziale de s'imperu cinesu. Insinnada filosofia, matematica e traduede sos primos ses liberos de sa geometria de Euclide in limba mancese. Fudi unu poliglotta, ca connoschiada su latinu, su tedescu, s'ispagnolu, s'italianu e-i su cinesu (mancese). +In cinesu ada iscritu: Spiegazioni dei principi fondamantali della fede. Est mortu a Pechino e est istadu sepultadu affaca a ateros gesuitas famados in Cina: Matteo Ricci e Adam Schall. + +Judicadu de Calaris: +Su Judicadu o Giuigadu de Calaris fiat unu de sos bator rennos chi si pretziant sa Sardigna pro manna parte de s'Edade de Mesu. Cumprendiat totus sos territorios meridionales de s'isula de su Sulcis a s'Ogiastra. A capitale at tentu Santa Igia. +Lacanaiat a norti-ovest cun su giuigadu de Arborea e a norti-est cun su giuigadu de Torres e su giuigadu de Gallura. +=Istoria= +Comente totus sos giuigados sas origines de custu rennu no si connoschent cun seguresa, ma benent de s'organizatzione istabilida de sos bizantinos. Sas primas novas tzertas pertocant s'eletzione de su giuighe Marianu Salusiu I a pustis de s'annu 1000. +=Curadorias= +Su giuigadu de Caralis si dividiat in seighi curadorias: + +Judicadu sardu: +Sos Judicados sardos fiant entidades istalaes autònomas chi s'agataiant in Sardigna durante sa manna parte s'Edade Mèdia, dae su de 8-9 sèculos a su de 15 sèculos. Sa cretzione issoro no est tzerta, sa perta de s'indipendèntzia fiat acontèssida in manera progressiva intre su 1258 (conchista pisana de su Judicadu de Calaris) e su 1420 (ruta de su Judicadu de Arbarea). +S'organizatzione amministrativa issoro fiat meda diferente dae sos sistemas istatales feudales chi caraterizaiant su restu de s'Europa medievale, essende pius prossima a sa de s'Impèriu Bizantinu, a chi sa Sardigna aparteniat in antis de si fàghere indipendente. Sos judigados aiant difatis istitutos zurìdicos romanu-bizantinos, mancari cun peculiaridades locales chi unos cantos istudiosos cunsìderant de presumida derivatzione nuraghesa . +In su cuntestu internatzionale de s'Edade Mèdia, sos judigados fiant istados modernos postos a pare cun sos canteapares rennos feudales-barbàricos traditzionales, iscasi ca non fiant propiedade de su soberanu, ma ""super-individuales"", duncas de su pòpulu, chi podiat espressare soberania peri formas de guvernu semi-democràticas comente sas "Coronas de curatorias", sas cales eleghiant issas etotu rapresentantes pròpios pro s'assisi parlamentare majore, narada Corona de Logu. +Su re, o "judike," guvernaiat subra sa base de unu patu cun su pòpulu (naradu "bannus-consensus") su cale, chi èsseret a l'iscontzare, lezitimaiat su pòpulu etotu a ghetare su judighe dae su tronu, e fintzas a lu ochire, chene cumpromìtere sa remissa ereditària de su tìtulu in intro de sa dinastia a su rennu. Culturalmente sos judigados fiant mudados in manera sustantziale in su cursu de sos sèculos, bantzighende intre unu sistema de trassa feudale e unu sistema zurìdicu chi abbaidaiat a su progressivu isfrancamentu de sas populatziones rurales. +No est craru comente siat acontèssida sa partzidura de s'ìsula in rennos diferentes, est dàbile chi a s'averschida de s'època judigale s'aerzu polìticu èsseret diferente, intames de sos bator judigados chi ant tentu vida e traditziones pius de importu, de chi comente chi siat, nos amos novas dislindadas petzi a partire de su de 11 sèculos. Custos fiant: +Si connoschet finas unu de chimbe judigados, su Judicadu de Agulliastra nàschidu a cara de s'annu 1015, e currespondente a s'Ozastra. Issu si diat a pustis èssere ispèrdiu in su de 13 sèculos, surbidu in su Judicadu de Calaris de chi fiat fatu curadoria. Semper in su Judicadu de Calaris si connoschent àteras curadorias chi in s'istòria aiant tentu tìtulu de "judigados", comente "Chirra" e "Golostrai", ma non s'ischit a ite si deviat custu tìtulu. +Càusas istòricas de sa bènnida de sos judigados. +Finas a su de 8 sèculos sa Sardigna fiat una provìntzia de s'Impèriu Bizantinu, torrada a conchistare dae Giustinianu e Belisàriu a sos Vàndalos in su 535. +Dae su 705 sos àrabos, aproliende dae s'Àfrica de su norte aiant comintzadu a atacare sas costeras sardas, chene agatare oposidura efetiva de s'esèrtzitu bizantinu. +In su 807, 810/812 e 821/822 sos àrabos de Ispagna e de Africa de su Norte aiant chircadu de invàdere s'ìsula ma sos sardos aiant resìstidu a atacos medas, a su puntu ca su paba Lione IV in una litera de su 851 aiant dimandadu azudu a su "Iudex Provinciae" (su zuighe de sa Provìntzia) de Sardgina, cussorzadu in Calaris, pro difendere Roma. +A primìtziu de su de 9 sèculos sos ligàmenes intre Sardgina e s'Impèriu Bizantinu si fiant impertantu segados, a pustis de sa ruta de s'Esarcadu de Africa e de sa conchista àraba de sa Sitzìlia de su 827, chi impeigaiat duncas donzi cuntatu. Isulada, sa Sardgina si depiat a mala oza fàghere economicamente e militarmente indipendente. +Non agatende fonte istòrica peruna, non b'at seguresa de comente siat acontèssidu su passazu dae un'autoridade tzentrale bizantina a s'auto-guvernu. Si crèet ca sos funtzionàrios imperiales derivantes dae s'antigu istitutu bizantinu de su "vicarius", naradu fintzas "lociservator" (literalmente logutenente), de gradu parìvile a su "praeses" (una zenia de prefetu imperiale), si fiant in antis fatos cabos de guvernu e a coa, cun reconnòschida e lezitimatzione manna, aiant assuntadu nòmene e pòdere de "Iudex", afirmende soberania indipendente e ereditària. +Unu innetu de s'autonomia dae Bisàntziu si podet annoditzare dae sa nova de una missione ghiada in autonomia dae sos sardos impare a Ludovicu su Piu (814-840), sighidore de Càrolu su Mannu, che coalitzione anti-àraba cun sos Francos sos cales, in cuss'època, teniant sa Còrsica. Sos legatos aiant istabilidu relatos de bighinadu bonu e de collaboratzione a sa defensa de sas costeras de sas duas ìsulas. Cando in su 828 su conte Bonifàtziu II de Tùscia, guvernadore francu de Còrsica fiat passadu a manu de Sardgina cun punna de afracare sas costeras àrabas nordafricanas cun una ispeditzone militare, aiat definidu sa Sardigna "Insula amicorum". Sa Sardgina fiat tando de importu istratèzicu, rapresentende una làcana fundamentale inte su mundu latinu e s'Islam. +Istoria. +S'origine de is judicados no est meda crara. Cun Giustinianu, in su 534 p.C. sa Sardigna fiat intrada a faghere parte de s'Imperiu Romanu de Oriente, chi dd'aiat pigada a is Vandalos e nde aiat fatu una de is sete provìntzias de s'Esarcadu de Àfrica, ispartzida ancora in bator territorios (Partes), chi diant aere diventados bator rennos indipendentes. +Cun is lompidas semper prus fitanias de is arabos chi in pagu tempus fiant ammanniende a giru de totu su Mediterraneu is territorios issoro, is bizantinos si faghiant semper prus dibiles pro ite no scetis depiant difendere is territorios pigados cun Giustinianu, ma s'esistentzia de s'imperiu matessi. Aici, a cara de su VIII seculu is raportos cun Costantinopolis fiant giai meda raros e sa provìntzia sarda depiat parare fronte a sa sola is atacos inimigos. +No s'ischit de pretzisu comente siat sutzedidu su passagiu a is battor istados indipendentes, ni cando s'isula apat iscontzadu de totu is raportos cun is bizantinos, ma a partire de su IX seculu is judiches benint nominados in documentos Francos e de is pabas. +Importante annoditzare comente: +Si podet duncas arresonare ca is bizantinos lassaiant unu guvernadore de Sardigna, Còssiga e Baleares cun presumida residentzia in Casteddu, ca s'arantzia de custu apat afortigadu su podere in s'isula e a pustis ddu apat detzentradu e multiplicadu pro mellus difendere e controllare is territorios. A cumprobu, paret ca su sambenadu Lacon-Gunale acapit a s'origine is battor judicados. +Subra de s'origine de custa familia esistint paritzas teorias: + +Lao Tze: +Lao Tze (cinesu:老子, nadu puru Lao Tzu, Lao Tse, Laozi, Lao Tzi e ateras) est una de sas figuras printzipales de sa filosofia cinesa. Segundu sa traditzione cinesa, issu aiat vividu in su VI secolu a.C., ma medas istoricos lu collocana in su IV secolu a.C.. A issu est attribuida s'iscrittura de su "Tao Te Ching", chi est su testu sacru de su taoismu, de cui issu matessi est cunsideradu su fundadore. + +Eliseo Spiga: +Eliseo Spiga (Aosta 1930 - Casteddu 2009) est unu iscritore e politicu sardu. +Naschet in Aosta su 14 de Lampadas 1930, dae babbu e mama disterrados dae sa Sardigna pro rejones vagamente politicas. Luego torradu a Sardigna bivet mascamente tra Casteddu, ue finit sos istudios, Quartu e Quartucciu. Dae minore est signadu dae sas tragicas esperientzias chi bivet, comente sa gherra e totu su famine, s'assustu e sas maladias chi si giughet in fatu, sa bida tribolada de una famiglia de massajos e oberajos. +Est in su clima culturale de su dopoguerra chi cumintzat a intender su carignu de cussu bentu de bideas e cumbinchimentos chi ant a dominare sos annos benidores; s'atopu e sa connoschentzia cun Emilio Lussu, iscritore famadu e gherradore sardista e antifascista, est unu eventu garrigu de cunseguentzias pro totus sos isseberos chi Eliseo at a faghere in bida. Detzidit, infatis, de si dare a sa politica, in s'ala de manca de s'ischieramentu, e in pagu tempus diventat protagonista: a primu in su PCI, a de poi in su PSd'Az. Est unu de sos fundadores de su tzirculu Città - Campagna, de sos periodicos Nazione Sarda e Tempus de Sardigna, su primu chi apat pessadu a unu sindacadu etnicista, su chi dae poi esseret diventadu sa CSS. A s'impinnu politicu s'accumpanzat unu istudiu sighidu a subra de sas chistiones fundamentales de sa cultura sarda, su sardismu, s'autonomismu e pro una torrada a nou economica e sotziale isulana. In su 1968, cando Eliseo fiat oramai a tesu dae su PCI e dae tota sa manca istitutzionale, bessit unu liberu tituladu Sardegna, rivolta contro la colonizzazione, chi Eliseo firmat cun su "numenalzu" Giuliano Cabitza, in ue bessint a pizu sas bideas suas de unu autoguvernu comunidariu sardu comente s'unica prospetiva pro s'isula. Dispaciados sa tzitade, sos partidos, su comunismu, s'Istadu, Eliseo torrat a una bisione de sa Sardigna comente no si nde bidiant dae tempus e chi at a mantenner fintzas a s'ultima die de bida. +In su 1998 benit imprentadu Capezzoli di Pietra, Zonzo Editore. Sa matessi domo imprentadora pubricat unu ateru liberu, chi Eliseo iscriet paris cun s'iscritore e poeta Francesco Masala e su filosofu Placido Cherchi, tituladu Manifesto della gioventù eretica e del comunitarismo, chi proat a ammustrare una ligadura intro sa cultura sarda nuragica e sa de oe, interpretende totu in "giae comunidarista". +A sa fine de su 2006 sa domo imprentadora CUEC faghet bessire s'ultimu liberu de Spiga, tituladu La sardità come utopia. Note di un cospiratore, in ue s'autore contat sas esperientzias suas de bida e de politica e, mascamente, proat a inzitare sa umanidade comente unicu remediu pro sos populos de Sardigna e de su mundu intreu minetados dae sa modernidade e dae filosofias comente su positivismu ei su liberalismu. +Eliseo Spiga si ch'est mortu in Castedddu Gioia, su 19 de Sant'Andria, 2009. + +Tao Te Ching: +Su Tao Te Ching (o Dàodéjīng (pinyin), in cinesu 道德經, est un obera breve cumposta solu de 5.000 caratteres. Si cumponet de ottantunu capitulos. Su liberu est ambiguu e diffitzile a cumprendere. In pius medas pensana chi sas taulittas chi cumponian s'iscrittu si sian potidos isolvere in su tempus, a tales chi sos caratteres de s'iscrittura frotzis si sunu misciados: pro custu fattu b'at tantas chistiones interpretativas e de lettura. +S'obera pro seculos est istada attribuida a Lao Tze, ma non b'ada documentazione in meritu. + +Giuseppe Castiglione: +Giuseppe Castiglione (Milano 19 de làmpadas 1688 - Pechino 17 de làmpadas 1766). Gesuita, pintore, missionariu in Cina, inue arrivada su 1715. Appretziada meda s'abilidade sua in sa pintura. Pintore de corte suta s'imperadore Qianlong. Ada leadu su nomene cinesu de Lang Shi Ning. + +Pierre-Jean De Smet: +Pierre-Jean De Smet (Dendermonde, 30 de bennalzu 1801 - St Louis, 23 de maju 1873) Gesuita belga, missionariu in Sos Istados Unidos, in mesu a sos nativos Americanos de Sa Montagnas Roccalzas. Esploradore, medas boltas ada attraversadu Sa Montagnas Roccalzas. Est resessidu a incontrare son nativos (Nez Perce, Nares Bucados, Flatheades, Concas Piattas, Cheyenne, Sioux ) diventende amicu fidadu. Ada incontradu duas boltas Abramo Lincoln, est istadu ”Plenipotenziario Negoziatore” po sa cufferentzia de paghe de Fort-Laramie (1851) e de Fort Rice (1868) tra sos biancos e-i sos pedde ruia. + +Omar Sharif: +Omar Sharif (in Arabu:عمر الشريف) aiat istudiadu in s'Universidade de su Cairo inue si fit laureadu in matematica e fisica e aiat cominzadu a faghere s'attore in su 1953. + +Gregoriu de Nazianzo: +Gregoriu de Nazianzo, naschidu in Cappadocia ( in sa Turchia de oe) su 330. Santu. Amigu coriale de Basiliu su Mannu, ada istudiadu retorica a Atene. Cun Basiliu s'est dadu a vida eremidica e ada iscrittu sa Regula de sos Basilianos. Piscamu de Costantinopoli, inue ada incontradu tribulia po sas divisiones chi bi funi. Iscrittore elegante e profundu e de eloquentzia manna, est connottu comente “Su teologu”. Est mortu a Nazianzo su 390 ca. Duttore de sa Creja. Sa festa su 2 de bennalzu. + +Lisàndria d'Egittu: +Alessandria (in Arabu: الإسكندرية "al-Iskandariyya"in Gregu: Ἀλεξάνδρεια) cun 4,1 milliones de abitantes este sa segunda tzitade pius manna de s'Egittu, poi de Cairo. In alessandria b'est su portu pius mannu inue passat s'80% de s'import e export nazionale. +Alessandria est istada fundada in su mese de abrile de su 331 d.C. dae Lisandru Mannu. + +Athanasiu Kircher: +Athanasiu Kircher (Geisa 12 maju 1602 - Roma 28 de santandria 1680) Gesuita tedescu, iscentziadu de medas interessos: filosofu, istoricu, egittologu, astronomu, matematicu, geologu, biologu. Oberas: China Monumentis, qua sacris qua profanis (1667), Ars magna lucis et umbrae (1667) inue si presentat sa lanterna magica. + +Martino Martini: +Martino Martini (Trento 20 de cabidanni 1614 - Hangzhou 5 lampadas 1661). Gesuita, missionariu in Cina (1642). Istoricu, geografu, cartografu. In su 1655 at dadu a sas istampas su Novus Atlas Sinensis, in latinu, obera de notevole precisione, istampadu a Amsterdam. Torrada a Roma cun unu viaggiu avventurosu (1655). Ancora in Cina, e fraigada una creja, ammirada meda. Ada cumpostu sa prima Grammatica moderna in istile otzidentale de su cinesu mandarinu, e in su 1658 publicada "Sinicae Historiae Decas Prima" ( essidi ebbia su primu volumene).S' 8 de martu 2014 sa postas italianas ant bogadu (emesso) unu francubullu commemorativu pro sos battoro seculos de sa naschida. + +Roald Dahl: + +Frédéric Chopin: +Chopin ada iscrittu partiduras printzipalmente pro pianuforte a su solu. Issu ada inventadu frommas musicales noas comente sa ballada edd'est istadu unu grande innovadore in sas sonadas pro pianu, e in atteros generes: mazurcas, walzer, notturnos, polaccas, istudios, improvvisos e preludios. + +Giuseppe Anchieta: +Giuseppe o Josè Anchieta (Tenerife, Isulas Canarias, 19 martu 1534 – Reritiba, oe Anchieta, 9 de lampadas 1597). Gesuita, missionariu in Brasile. Ada dedicadu tota sa vida po su bene umanu, sotziale e morale de sos indigenos. Ada cumpostu sa prima grammatica in sa limba de sos indigenos, e- i su primu catechismu in sa matessi limba. +Proclamadu santu dae su Paba Frantziscu su 2014. + +Michele Ruggieri: +Michele Ruggieri (Spinazzola 1543 – Salerno 1607). A Napoli si laureada in Dirittu, utroque iure. Diventada gesuita, e partidi po su lontanu Oriente. Arrividi in India, e in ses meses imparada sa limba de su logu (Malabar). Benidi imbiadu in Cina (Macao). Est unu de sos primmos gesuitas chi ottenidi de intrare in Cina (1582). In Cina creada sa primma iscola de cinesu po istranieros. In su 1584 pubblicada unu catechismu in cinesu. Torrada a Roma in su 1588, e si retirada a Salerno, inue finidi sa tradutzione in latinu de sos Battoro Liberos ( testos cinesos classicos). + +Raimondo de Pegnafort: +Raimondo de Pegnafort (Barcellona 1185 – Santa Margarida i els Monjos 1275) . Santu. De familia nobile. Ada istudiadu Dirittu a Barcellona e a Bologna. S'est fattu Dominicanu. Diventadu Superiore Generale de s'Ordine, ada ispintu Tommasu d'Aquino a iscriere su liberu: "Summa contra Gentiles". Ada favoridu sas missiones in s'Africa de su Nord, e-i sas iscolas de limbas orientales po su dialogu cun ebreos e arabos. + +Muddy Waters: +Su nomene sou fit McKinley Morganfield ma dae tottu fidi edd'est connottu comente e Muddy Waters (chi cheret narrere "Abbas fangosas"). +Dae sa cantone sua "Rollin' Stone" de su 1950 ana leadu su nomene su gruppu de sos Rolling Stones, e aiad'influenzadu finas sa cantone de Bob Dylan "Like a Rolling Stone", comente sa 'e Jimi Hendrix "Voodoo Chile". + +Marshall McLuhan: + +Charles L. Caccia: + +Lord Dunsany: +Su nomene justu sou fit Edward John Moreton Drax Plunkett, 18mu Barone de Dunsany ma issu est connottu cun su nomene de arte Lord Dunsany. + +William Blake: +Mancari in sa vida sua siat restadu pratigamente no connottu dae niunu, Blake este cunsideradu una figura fundamentale siat in sa istoria de sa poesia che de sas artes visivas de su Romanticismu. +Segundu s'istoricu Peter Marshall Blake est istadu un antizipadore de s'anarchismu modernu , umpare a su contemporaneu sou William Godwin. + +Michael Geist: +Est un accademicu, espertu de legges subra sa propriedade intellettuale, chi dae su 2003 este titolare de sa cattedra de Ricerca subra sas legges de Internet e de su E-commerce in s'Universidade de Ottawa in Canada. +Agganzos dae fora. +Su Blog de Michael Geist + +Remo Bodei: + +Bonnie Raitt: + +Antoine Thomas: +Antoine Thomas (Namur 1644 – Pechino 1709). Gesuita. Astronomu e matematicu, e missionariu in Cina (1677). A sa morte de padre F.Verbiest est nominadu capu matematicu e astronomu de s'imperu. In su 1692 ottenidi unu edittu de tollerantzia po sos missionarios cristianos. In Europa iscoppiada sa cuntierra de sos ritos cinesos, chi sunu cundennados dae su imbiadu dae su Paba, De Tournon, “Decretu de Nanchino" 1707. + +Rangoon: +Rangoon (Yangon) finas a su 6 de santuandria de su 2005 fit sa capitale de su Myanmar o (Birmania), como sa capitale est Naypyidaw. Rangoon este sa tzitade pius manna de s'istadu e ada 4.576.000 abitantes. Sa tzitade est posta inue s'incontrana sos rios Bago e de Yangon edd'est a unos 30 chilometros dae su Golfo de Martaban in s'Oceanu indianu. + +Gabriele Malagrida: +Gabriele Malagrida (Menaggio, Como 1689 - Lisbona 1761). Gesuita, missionariu in Brasile, e martire suta s'Inquisitzione (aiada fattu una imprudente affirmatzione subra su terremoto de Lisbona (1755), affirmende chi fudi unu castigu de Deus subra unu Istadu guvernadu dae unu Primu Ministru chena religione Sebastião José de Carvalho e Melo! + +Sinistra Democratica: +Sinistra Democratica. Per il Socialismo Europeo, pius connotta comente Sinistra Democratica, est unu movimentu politicu de sa sinistra italiana, ligadu a sos ideales de su socialismu democraticu e a s'Ambientalismu, naschidu poi chi su partidu Democratici di Sinistra est confluidu in su Partito Democratico. +S'obiettivu de Sinistra Democratica este s'unificazione de sos partidos de sa sinistra e de su Partito Democratico in un unico soggettu politigu. + +Manuel de Nobrega: +Manuel De Nobrega (Sanfins do Douro, 1517 - Rio de Janeiro, 1570) Gesuita portughesu (1544), missionariu in Brasile (1549). In Brasile cun ateros gesuitas ada fundadu collegios, iscolas po s' istrutzione elementare de pitzinnos in divescios logos, chi a poi sunu diventadas tzitades: Rio de Janeiro, Sao Paulo. Ada difesu sos nativos contra sos colonialistas portughesos. Ada incontradu dificultades poite tzertas tribu indigenas praticaiana sa antropofagia. Padre De Nobrega ada iscritu” Dialogo sobre a conversao do gentio”, su primu iscritu in prosa in Brasile. + +Sinistra e Libertà: +Sinistra e libertà o pius propriu, Sinistra Ecologia Libertà (SEL) este unu movimentu politigu italianu promovidu dae: +Su coordinadore est Nichi Vendola. + +Nichi Vendola: +Iscrittu dae giovanissimu a sa FGCI e a su Partito Comunista Italiano, s'este laureadu in lettere cun d'una tesi subra 'e Pier Paolo Pasolini. Impignadu in campu politigu e sotziale, diventat giornalista de L'Unità. Sende gay e de formatzione cattoliga, est promotore e fundadore de s'associatzione Arcigay e de sa Lega italiana per la lotta contro l'AIDS (Lila). In custu mamentu este su coordinadore de sa fortza polìtiga Sinistra e Libertà edd'este su presidente de sa regione Puglia. + +Ilario de Poitiers: +Ilario de Poitiers (naschidu a Poitiers su 315 - mortu a Poitiers su 367). Santu e Duttore de sa Creja. De familia pagana, ada istudiadu grammatca e retorica. Diventat cristianu a 35 annos. Piscamu de Poitiers. Teologu e istoricu de sa creja. Iscriede su Trattadu De Trinitate e Tractatus super Psalmos. Umpare a santu Martinu de Tours ada incomintzadu una forma de vita conventuale, sa prima in Occidente. + +Domenico Modugno: + +Karl Marx: +Karl Marx (Treviri, 5 de maiu 1818 – Londra, 14 de martu 1883) est istadu unu filosofu tedescu. Umpare a Friedrich Engels aiat fundadu sa teoria marxista e semper umpare aiana iscrittu in su 1848 su Manifesto de su Partidu Comunista. + +Dick Fulmine: +Dick Fulmine est unu personaggiu de is fumettus italianus criau de sa fantasia de Vincenzo Baggioli e da sa matita de Carlo Cossio in su 1938. + +Mikhail Bakunin: +Est istadu unu de sos teoricos printzipales de s'anarchia. + +Tokio: +Tokio est sa capitale de su Giappone. + +Sant'Agnese de Roma: +Agnese, naschida e morta a Roma in su III seculu. Santa e martire. Decollada in su 304 ca. A Roma una basilica est istada fraigada inue Agnese fudi sepultada e oe connotta comente Sant'Agnese fuori le mura. Sa festa, su 21 de bennalzu. + +Rabano Mauro: +Rabano Mauro, Naschidu a Magonza su 780, fudi monacu in su monasteru de Fulda, unu de sos pius importantes in Germania, e a poi abbade de custu monasteriu. Piscamu de Magonza, est mortu in su 856. Ada iscrittu: "De rerum naturis" (22 liberos). + +Francisco Goya: + +Bordeaux: +Bordeaux est una tzitade frantzesa de Sud-ovest de sa Frantza, capoluogo de sa regione de s'Aquitania. +Sa populatzione de sa tzitade est de 235 178 abitantes (segundu su censimentu de su 2007) e s'area urbana nde contada guasi unu millione. + +Luis Buñuel: + +Sant'Àgata de Sitzìlia: +Agata, naschida a Catania in su III sec. Santa e martire. Est morta in su 251 suta sa persecutzione de Decio. Meda venerada a Catania e in Sicilia. Sa festa su 5 de frealzu. + +Georges Bizet: + +Costantino Nivola: + +Giovanna Marini: + +Cirillo e Metodio: +Cirillo e Metodio, duos frades gregos, naschidos in su sec.IX. Cirillu, est istadu amigu de s'imperadore Michele III. Si retirada in unu guventu inue bi fudi su frade Metodiu. Retzini s'ingarrigu de preigare su vangelu in Moldavia, inue esistiada solu sa limba faeddada: Inventana s'alfabeto slavu, giamadu cirillicu. Cirillu est mortu a Roma su 869. Metodiu, nomenadu piscamu, si dedicada a traduere sa Bibbia e sos testos liturgicos in limba islava. Moridi su 885. Proclamados patronos de s'Europa. Sa festa si 14 de frealzu. + +Stevie Nicks: +Est sa oghe de su gruppu Fleetwood Mac. + +Persia: +Antiga natzione de su Medio Oriente, a est de sa Mesopotamia, subra s'attuale territoriu de s'Iran. +Sos persianos fini unu populu chi faghian parte de su grupu de sos arianos, misciadu cun tribus nómades chi provenian dae sos paris de sa Russia e de s'Ucraina. +Sos persianos appartenini a sa familia linguistica de sos indoeuropeos e si fini istantziados in s'Iran verso sa meidade de su segundu millenniu a. C. + +Italo Calvino: +Fit fizu de s'agronomo Mario e de sa biologa tattaresa Eva Mameli + +Bhagavad Gita: +Sa Bhagavad Gita (in Sanscritu:भगवद्गीता),est una sacra iscritura induista, cunsideradu tra sos pius importantes testos de s'istoria de sa literadura e de sa filosofia. +Su mastru de sa Bhagavad Gita este Krishna, chi est riveridu dae sos induistas comente sa manifestatzione de deus. + +I Ching: +Su I Ching o Liberu de sos Cambiamentos est unu de sos testos pius antigos de sa cultura cinesa. +Fit cunsideradu dae Confucio liberu de sapientzia est utilizzadu printzipalmente a iscopu divinatoriu. + +Zhuang-zi (liberu): + +Zhuang-zi: +Aiat vividu in su IV seculu a.C., tra su 370 e i su 301, fidi unu funzionariu pero, no cuntentu, aiat lassadu sa tzitade e si fit retiradu ind'unu monte, inue pratigaiat sa pisca, sa meditatzione e ue aiat regoltu unu grupu de discepolos. Est s'autore de s'omonimu liberu chi est unu classicu de sa cultura taoista cinesa. + +Anassimandro: +Anassimandro (in gregu:Ἀναξίμανδρος) est istadu unu alunnu de Talete est istadu su chi at teorizzadu s'àpeiron (s'infinidu) e su fattuc chi sa terra non fit mantesa dae Atlante o appoggiada a duas colonnas (comente narat sa Bibbia) ma chi olat circundada dae su chelu. Est istadu finas su primu cartografu. + +Zubin Mehta: + +Associatzione Internatzionale pro sa Cuscienscia de Krishna: +S' Associatzione Internatzionale pro sa Cuscienscia de Krishna est su nomene comente est connotta s’'International Society for Krishna Consciousness' o ISKCON, s'associatzione induista fundada in New York in su 1966 dae su guru indianu A.C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada. + +Anselmo de Aosta: +Anselmo de Aosta (sec. XI). Santu. monacu, teologu. Abade de Bec in Normandia e a poi piscamu de Canterbury (1109). Consideradu su fundadore de sa Scolastica, iscola de pensieru filosoficu e teologicu, sighida in totu su Mediovo e a poi. Oberas: Monologium, Proslogium. + +Niccolò Machiavelli: + +Norah Jones: +Est fiza de su sonadore de sitar Ravi Shankar. + +Don Pullen: + +Sun Ra: + +Santu Perdu: +Santu Perdu (Villa san Pietro in italianu) esti unu comunu de 1790 personas in su Sulcis, in su meridione de sa Sardigna. +=Historia= +su territoriu fiada habitau de s' epoca prenuraxica, cummenti testimoniant is "domus de janas" +chi doi funti in is montis. In s'epoca punica e romana, non ci funti traccias de insediamentu, chi agattausu de nou in s'epoca medioevali, cummenti testimoniat sa cresia de santu Perdu. +Sa bidda fiada frazioni de Pula, e in su 1950 est dibennia comunu assolu +=Festas= +Santu Perdu è su santu de Santu Perdu. Esti arregordau in su 28/06 e benidi fatta grandi festa. In su 2 e in su 4/05 sa processioni de Sant'Efis passada in Santu Perdu + +Barbra Streisand: + +Quartetto Cetra: +Su Quartetto Cetra, connottos finas comente I Cetra, est istadu unu quartetto vocale attivu in Italia a partire dae sos annos annos baranta. +In su 1940 fit istadu fundadu in Roma dae Enrico De Angelis, Giovanni Giacobetti (nadu Tata), Iacopo Jacomelli e Enrico Gentile unu quartetto vocale, chi si jamaiada Quartetto Egie, dae sas battoro iniziales de sos nomenes de sos cumponentes. + +Pier Lombardo: +Pier Lombardo (1100 -1160) naschidu a Novara e ada istudiadu teologia a Parigi, inue ada a poi insegnadu. Ada iscritu unu tratadu de teologia “Libri quattuor Sententiarum” e po custu est nadu su Magister Sententiarum. Su trattadu est istadu commentadu po totu su Mediovo, puru dae santu Tomasu de Aquino e dae ateros meda. Mentuadu dae Dante in su paradisu. + +Denis Diderot: +Est istadu una fregura importante in su periodo de s'Illuminismu edd'est connottu massimu pro essere istadu su cabu editore e, umpare a Jean le Rond D'Alembert, unu de sos printzipales contributores de s'"Encyclopédie" (Enciclopedia). +Diderot est puru connottu pro esse' s'autore de su dialogo, "Le Neveu de Rameau" ("Su nebode de Rameau"). + +Charlie Chaplin: + +Richard Wagner: + +Walter Benjamin: +Walter Benjamin (Berlino, 15 de triulas 1892 – Port Bou, 27 de cabidanni 1940) est istadu unu iscrittore e filosofu tedescu. + +Diplomazìa: +Sa diplomazia est sa conducta de negotziados tra sas personas, o grupos e sos istados. + +Domenico Alberto Azuni: + +Steve Lacy: + +Bill Evans: + +Marchesi de Condorcet: + +Alla Rakha: +Est istadu unu sonadore de tabla de su genere classigu de sa mùsica indiana aiat collaboradu meda cun su sonadore de sitar Ravi Shankar. + +Mehmet Ali Ağca: +, condannau poita ca adi boccìu Abdi Ipekci, unu giornalista liberali, e poita ca adi provau a bocci paba Giuanni Paolu II + +Divinyls: +Divinyls este unu gruppu australianu de Mùsica rock formadu in Sydney in su 1980 dae sa cantante Christina Amphlett e su chitarrista Mark McEntee ateros chi faghen parte de su gruppu sunu Charley Drayton, Charlie Owen, Jerome Smith, Clayton Doley. Sa cantone issoro pius famosa est "I Touch Myself" chi fidi in s'album "diVINYLS". + +Marlene Dietrich: +In sos annos 1920 in Berlino, aiat recitadu in sos teatros e in su cinema muto. Aiat raggiuntu su famu internatzionale cun sa parte de Lola-Lola in "Der blaue Engel" ("S'anghelu azzurru"), direttu dae Josef von Sternberg, e dae cui aiat appidu su primu cuntrattu cun sa Paramount Pictures in soa USA. In Hollywood aiat giradu films comente "Shanghai Express" e "Desire" chi l'aiana resa una star e s'attrice pius pagada de tando. Dietrich fit diventada tzitadine de sos US in su 1939. + +Sinan: + +Jorge Luis Borges: + +William Godwin: + +Maria Montessori: + +Ram Narayan: + +Pierre Teilhard de Chardin: +Pierre Teilhard de Chardin (1881- 1955). Gesuita frantzesu, paleontologu, filosofu e teologu. At partetzipadu a una ispeditzione archeologica in Cina chi at iscobertu su Sinanthropus pekinensis (1935). At iscritu Le Milieu Divin. + +Saladinu: +Saladino ( in arabuصلاح الدّين الأيّوبي Salah ad-din Yusuf ibn Ayyub), (Tikrit in s'Iraq in su 1137-8 - Damasco, 4 de martu de su 1193)sultanu de s'Egittu in su 1171. In su 1183 aiad occupadu sa Mesopotamia. In sa battaglia de Hattin in Galilea aiad iscunfittu sos prinzipes cristianos, e sa Palestina intrea fit passada sutta su dominiu sou. + +Dimonios: +Dimònios est s'innu de sa Brigata Tattaresa (Brigata Sassari). Su testu l'at iscrittu in su 1994 su capitanu Luciano Sechi, de su rezzimentu de barantachìmbe, e gai puru sa musica, a pùstis arranzàda dae sa banda de sa brigata tattaresa. In su 2003 lu an prubicitzàdu in CD. + +Avatar: +Avatar est unu film de James Cameron, prodotu dae 20th Century Fox. +Su film est bessidu in sos cinemas in su 2009, ma in Italia e in Svitzera est arrivadu solu in su 2010 ca sa 20th Century Fox at detzididu de no lu pònnere in su mattessi periodu chi sunt bessidos sos film nadalitzios 'e Cristian de Sica e Leonardo Pieraccioni. +Trama. +Unu grupu de terrestres, dapoi de unu viaggiu de chimbe annos, arrivat in su satellite de su pianeta Polifemo, chi si giamat Pandora, pro chircare s'"unobtanium", unu materiale pretziosu chi s'agatat igue. Pro esplorare su pianeta ant criadu sos Avatar, chi sunt copias de tzertos componentes 'e su grupu, otennidas miscende su DNA de sos omines cun cussu e sos indigenos de Pandora. Cun d'unu machinariu tecnologicu si podet trasferire momentaneamente sa mente in cussa de su propriu Avatar. +Esplorende sa foresta, s'Avatar de Jake Sully si perdet e incontrat Neytiri, un'indigena chi faeddat sa limba sua e chi lu giuget dae sos ateros indigenos. Babbu sou detzidit de lu faghere restare cun a issos e dat a Neytiri su compitu de l'insegnare sas traditziones issoro. Candu Jake torrat in su sou corpu de umanu, contat totu a sos àteros, chi detzidint de isfrutare sa situatzione: in s'enorme àivure inue abitant sos indigenos c'at una enorme cantidade de "unobtanium". Su compitu de Jake est cussu de cumbinchere a sos indigenos a lassare s'àivure. Ma cun su passare 'e su tempu, Jake s'abizat chi cuss'àivure est sa cosa pius importante pro sos indigenos e detzidit, umpare a sos cumpagnos suos Grace, Norm e Trudy, de proteggere s'àivure e sos abitantes de Pandora dae sos àteros omines chi bi lu cherent bogare cun sa forza. +Produtzione. +Su film est istadu realizadu cun potentes machinarios tecnologicos: pro animare sos Avatar sunt istados utilizados sos movimentos de sos atores, chi dapoi sunt istados trasferidos a sos modellos tridimensionales de sos Avatar. +Puru pro custu, su film est costadu 237 milliones de dollaros e est su pius caru e s'istoria 'e su cinema. +Però, cun sos 2 milliardos de dollaros otennidos, est puru su film chi at guadagnadu de pius in s'istoria. + +Franco Basaglia: +A issu si devet s'introduzione in Italia de sa "legge 180 de su 1978", chi diffattis est jamada finas "Legge Basaglia", chi aiat introdottu una importante revisione de s'ordinamentu subra sos manicomios. + +David Cooper: + +Louis Armstrong: + +Campania: +Sa Campania est una de sas binti regiones 'e s'Itàlia. +Tenet 5.820.795 abitantes. +Sa capitale est Napoli. +Cunfinat cun Lazio (nord-ovest), Puglia (nord-est), Molise (nord) e Basilicata (est). Est bagnada dae su mare Mediterràneu in su sud-ovest. +Geografia. +Sa Campania est situada in s'Itàlia Meridionale. Est una regione prevalentemente collinare e montuosa, e sas pianuras no sunt mannas e s'agatant vicinu a su mare. +Sa montagna pius alta est su monte Miletto, in su nord de sa regione. Un'àteru monte importante est su Vesuvio, unu de sos vulcanos ativos 'e s'Itàlia. +Rios. +Sos rios 'e sa Campania no sunt longos meda, e tenent un'andamentu onduladu. Guasi totus si betant in su mare Tirrenu. +Sos pius importantes sunt su Volturno, su Sele, su Calore e su Tanagro. +Clima. +Su Clima est mediterràneu, ma bi sunt zonas (subratuttu in montagna) inue c'at unu clima continentale. +Economia. +Una de sas atividades pius importantes est su turismu: sa regione est apretziada pro tzitades de arte comente Napoli e Caserta (famosa pro sa reggia), pro su mare (subratuttu pro sa costiera amalfitana) e pro àteras bellèsas naturales. +Tzertas industrias sunt bastante isvilupadas, comente cussa automobilistica. S'industria alimentare est isvilupada gratzias a sas numerosas ispetzialidades: sa pizza, sa mozzarella, sas pumatas e varios binos. +Bi sunt portos importantes, pro esempiu sos de Napoli, de Salerno e de Castellamare di Stabia. +Tzitades. +Sas tzitades pius importantes sunt: + +Giubileu: +Giubileu. Custu nomene s'agatada in sa Bibbia, po indicare s'annu, ogni 50 annos, cando sos depidos de varia zenia, beniana condonados: sos ischiavos diventaiana liberos, sos terrinos torraiana a s'atigu proprietariu; sos fruttos de sa terra lassados a sos poberos (Lev.25). Sa Creja ada postu in usu custa usantzia po cantu si riferidi a sas realtades ispirituales, contzedinde s'indulgentzia plenaria a tzertas conditziones. S'annu giubilare est giamadu puru annu santu. Comente primu Giubileu de sa Creja est consideradu cussu de su 1300 cherfidu dae su paba Bonifatziu VIII, chi cun sa Bulla Antiquarum, cuntzediada s'indulgentzia plenaria a chi pentidu de sos peccados e cunfessadu visitaiada sas duas crejas de Santu Pedru e Santu Paulu in Roma po 30 die de seguitu o cun intervallos si abitaiana a Roma, e po 15 dies po sos istranieros. Su Giubleu si deviada tzelebrare ogni 100 annos. Ma si gomente custu tempu fudi longu e impediada a meda cristianos sos beneficios de su giubileu, Clemente V in su 1343 ada istabilidu su Giubileu ogni 50 annos e in su 1350 fudi tzelebradu su II Giubileu. Paulu II ada istabilidu su Giubeu ogni 25 annos. Ogni tantu bi sunu istados giubileos istraordinarios. S'annu de su Giubileu incomintzada cun sa abertura solenne de sa Gianna Santa , una de cussas de intrada in sa basilica de Santu Pedru, e chi benidi murada a sa fine de unu Giubileu. + +Dinamo Zagàbria: +NK Dinamo Zagàbria est sa sociedadi calcistica de Zagàbria, est sa prus connota in Croatzia e in su Mundu. +Est nàscia in su 1945. Su presidenti de oi est Mirko Barišić. + +Artes visivas: +Sas artes visuales (o artes visivas) sunt cussas formas de arte chi ant s'iscopu de mandare emotziones e messaggios cun immagines e oggetos visibiles. +Podimus narrere chi sas artes visuales si divident in tres grupos: +Sas artes visuales cumprendent puru ateros setores, comente su teatru, sa televisione, sa tessidura, su design, sa computer grafica. + +Cuadderis templares: +Sos Templares sunt unu ordine cavallerescu fundadu in Gerusalemme dae Ugo de Payns in su 1119. Si impignaiana cun votu a difendere sos pellegrinos cristianos in Terra Santa. Santu Bernardu ada cumpostu sa regula e ada iscritu unu liberu:”In lode de sa noa cavalleria”. Bestiana un abitu biancu e cun una rughe ruja subra su manteddu. S'ordine est istadu approvadu dae Paba Innocenzo II in su 1139. Funi meda populares in Frantza. Inoghe su re Filippo il Bello los ada cumbattidos duramente e los accusaiada de delittos de ogni zenia, ma sa veridade fudi chi si cheriada impossessare de sas ricchesas de s'ordine. Ada impresonadu sos templares frantzesos. Su Paba Clemente V, omine debile, ada suppressu sos Templares. In su 1314 fudi brujadu biu Giagu de Molay s'ultimu Grandu Maistru de s'ordine proclamendesi innotzente. + +Colonia: +Colonia (in tedescu: Köln) est una tzitade tedesca de sa regione de sa Nord Reno-Westfalia e in su 2008 aida 995.420 abitantes. + +Düsseldorf: +Düsseldorf est una tzitade tedesca e sa capitale de sa Nord Reno-Westfalia e in su 2008 aiada 584.217 abitantes. + +Francoforte sul Meno: +Francuforte de su Menu, prus cunnota sintzillamente comente Francuforte (in alemannu: Frankfurt am Main), est una tzidade alemanna de sa rezione de sa Assia e in su 2.008 teniat 670.095 bividores. + +Wiesbaden: +Wiesbaden est una tzitade tedesca, capitale de s'Assia, in su 2009 contaida 276.952 abitantes. + +Claude Debussy: + +Anghelu Caria: +Ànghelu Caria est naschidu in Nùgoro su 19 de Maju de su 1947 e est istau unu poete e indipendentista sardu. +Biografia. +Est crèschiu in Roma, in ube sa famillia sua fit emigrada in sos annos baranta. Su babbu, Efisiu, fit militante de su Partito Comunista Italiano, fit istau in su Partito Comunista di Sardegna, in su C.L.N. sardu e che l'aiat pissichiu su regime fascista. +Fortzis pro more de s’imparu de su babbu, Anzelu s’est iscrittu cando fit galu meda zovanu a sa F.G.C.I., ma nd’est essiu a pustis de pacos annos ca fit contrariu a sa politica revisionista de su P.C.I. +At istudiau literadura in s’Universidade “La Sapienza” e est istau unu de sos militantes prus attivos de su movimentu de sos istudentes de Roma. +Fit semper presente in sas manifestatziones, apunteddandesi in sas brigas contr’a sas troppas fascistas cando custos falaban a sas prattas pro minettare e pesare abolotu. +In su 1968 at fundau paris chin ateros s’organizzatzione marxista-leninista Stella Rossa e su giornale chi si muttiat a sa mantessi manera. Custu gruppu fit connotu pro su chi est capitau in Roma in cuss’annu e mascamente pro sa gherra contr’a sa zustissia a curtzu a sa facoltade de Architettura. +In su 1972, cando s’est laureau, si ch’est andau dae s’Italia e dae s’organizzatzione in ube fit militande pro torrare in Sardigna e at cumintzau a traballare comente insegnante prima in Thiniscole e a pustis ind un iscola de Nugoro. Giae cando fit in Italia aiat istudiau meda s’istoria e sos problemas de sa Sardigna e si fit interessau a sos gruppos indipendentistas chi bi fin in cust’ isola in sos annos sessanta. At cumpresu chi sos traballadores sardos sun isfruttaos duas bortas, comente "traballadores" e comente "sardos", e pro custu at uniu sas ideas comunistas suas chin cussas indipendentistas e anticolonialistas e at cumintzau a traballare politicamente paris chin sos chi gherraban in Sardigna contr’a su colonialismu italianu. +In su 1973 est naschiu su giornale marxista e anticolonialista Su Populu Sardu e a pustis de pacu tempus su movimentu. +Sas gherras prus importantes chi at cumintzau in cussos annos e at sichiu pro tottu sa bida sua naschin pro su bisonzu de autodeterminatzione de su popolu sardu. +Partinde dae cust’idea at picau unu caminu chi l’at battiu a pessare sa lotta politica comente una lotta de liberatzione natzionale dae s’istadu italianu; solu cumprendende custa manera de pessare sa politica e sa Sardigna si poden cumprendere tottus sas peleas chi an cumintzau issu e sos atteros indipendentistas in cussos annos: contr’a su colonialismu "linguisticu", "economicu" e "sotziale"; contr’a s’"occupatzione militare"; contr’a su modellu de ""isviluppu" industriale" chi at battiu s’istadu italianu ‘sende azudau dae sa Borghesia Compradora, sa classe sotziale chi, in Sardigna comente in tottucantas sas colonias, servit a s’istadu pro mediare su potere coloniale. +Anzelu, paris chin atteros militantes, in cussos annos an fattu un iscola politica de Su Populu Sardu, chi b’est istada in Nugoro paritzos annos, e in sos cursos de cuss’iscola chi faveddaban de marxismu e mascamente de s’analisi marxista de sa “Questione Nazionale” si sun formaos politicamente medas zovanos nugoresos. +In su 1976 est andau in Bretagna chin sa delegatzione de Su Populu Sardu chi at firmau sa Carta de Brest , e in custa Carta, pustis de aer fattu un’ analisi de su carattere coloniale chi s’imperialismu picat isfruttande medas natziones chene istadu europeas, sas organizzatziones de sa manca indipendentista de sos populos oprimios de Europa promitian de sichire rapportos de solidariedade intr’e issas, pro fravicare un’Europa sotzialista de populos liberos e indipendentes. +An firmau custa Carta sos partidos indipendentistas galegos, bretones, occitanos, irlandesos, gallesos, bascos e cadalanos. +Dae cussu mamentu sun istaos semper prus mannos sos cuntattos de sos indipendentistas sardos chin cussos de atteros populos oprimios, chi a pustis sun istaos meda importantes chin sos movimentos cadalanos, bascos e mascamente chin sos corsos. +In cuss’ annu mantessi Su Populu Sardu, paris chin sos giornales Natzione Sarda, Sa Sardigna, Sa Republica Sarda e Sardegna Europa, at cumintzau a cullire sas firmas pro sa “"proposta di legge d’iniziativa popolare per la tutela della lingua sarda e per il bilinguismo"”. +Bell’’e tottus sos partidos italianos de destra e de manca fin contrarios a custa pelea, calicunu fintzas chin documentos ufitziales comente su P.C.I. cando “su segretariu de sa federatzione de Nugoro l’at mandau una circolare a tottus sos segretarios de sas setziones nandeli de traballare contr’a custa pelea”.(cit. "Gianfranco Contu, La questione nazionale sarda. Quartu Sant’Elena, Alfa Editrice,1990" ) +Sas firmas chi bisonzaban, che las an cullias e sa proposta de leze est arribada a su cussizu regionale, ma no l'ana mai approvada. Oje, fintzas si su cussizu regionale at approvau in su 1997 sa lezze 26 pro sa tutela de sa limba sarda, su sardu no est impreau bell’’e nudda in sas iscolas, in sos ufitzios publicos e in sos media e pro custu sos chi faveddan sardu, chi sun galu sa parte prus manna de sos sardos, sichin a essere discriminaos (bies limba sarda). +Su Populu Sardu in cussos annos est crèschiu meda, diventande su movimentu prus importante de sa manca anticolonialista e indipendentista sarda, e in s’acabbu de sos annos settanta teniat militantes meda e fit presente in tottu sa Sardigna e in sas tzitades inube bi fin medas emigraos sardos in Italia e in atteros istados. +Anzelu Caria colabat sa bida sua traballande pro sa passione de sa politica o chin sa famillia sua, o zirande tottu custa terra in macchina, a pedes o in barca pro connoschere sa natura e s’istoria de Sardigna e sos probleamas, sas contraditziones e sa bellesa de custu popolu. +In su 1979 Su Popolu Sardu s’est candidau a sas eletziones regionales paris chin su Partidu Sardu. in sa lista Libertade Socialismu. +In cuss’annu mantessi su movimentu est acabbau ca bi fin brigas intr’’e sos chi cherian organizzare Su Popolu Sardu comente unu partidu e sos chi fin contrarios e ca calicunu dirigente si ch’est essiu pro intrare in su P.S.d’Az. +In su 1982 ind unu cungressu in Nugoro, in sa Biblioteca Satta, inube si fin addobiaos sos chi fin de Su Popolu Sardu e atteros movimentos comente Sa Republica Sarda, Sardigna Emigrada, Ajò e su gruppu Sardenya y llibertat de S’Alighera, est istau fundau su partidu Sardigna e Libertade chi in cussos annos at gherrau fintzas contr’a sa repressione, dande solidariedade a sos presoneris politicos indipendentistas chi fin accusaos de eversione contr’a s’istadu. +In su 1984 est naschiu su Partidu Sardu Indipendentista chi at sichiu sas gherras de sos movimentos chi bi fin istaos prima comente sa gherra pro sa limba sarda ufitziale, contr’a s’occupatzione militare de sa Sardigna e pro difendere s’ambiente contr’a sos chi cherian prenare sas costas de tzimentu e contr’a sas petrolieras chi colaban in s’istrettu de Bonifacio. +Custa pelea l’an fatta impare chin sos indipendentistas corsos, chin manifestatziones in Lungoni e in Bonifacio e manifestatziones in mare chin sas barcas. +In su 1988 est naschiu su periodicu iscrittu in duas limbas LIBERTADE!, giornale de su partidu, chi at acabau de issire in s’incumintzu de sos annos novanta e Anzelu Caria at iscrittu medas articulos in custu giornale. +Intr’’e sos giornales inube at iscrittu bisonzat de ammentare Chidas e su periodicu de satira politica Su Raju. +In su 1994 at fundau, paris chin atteros, su movimentu indipendentista Sardigna Natzione, pessande chi pro irmanniare sa gherra de liberazione natzionale bisonzabat de fravicare unu movimentu indipendentista mannu chi aret mòghiu tottus sas fortzas organicas a sa nazione sarda. +Sa paragula chi podet menzus riassumere sas gherras politicas de cussos annos est autoguvernu: +S’autoguvernu fiscale diat azudare sos cumpartos economicos traditzionales, mascamente su pastoriu e su massariu e facher naschire un industria chi diat trasformare sas risorsas chi bi sun in Sardigna. Est istau issu su primu a narrere chi s’istadu italianu furabat a sa Sardigna su dinare de sas tassas chi depiat essere de sa Regione Autonoma comente est iscrittu in s’istatuto regionale, sa pelea chi a pustis an muttiu sa “"vertenza entrate"”. +S’autoguvernu de su territoriu diat difendere sos benes culturales e ambientales de Sardigna isseperande unu turismu chi aret rispettau s’ambiente e chi non ‘seret istau in manos a sos ispeculadores istranzos. +S’autoguvernu de sos trasportos diat isviluppare su commercio e sos rapportos chin sos atteros populos de su Mediterraneu. +In cuss’annu mantessi Sardigna Natzione s’est alleada pro sas eletziones chin su P.S.d’Az. e sos Birdes chind unu risultau bonu e Anzelu est istau eleziu cussizeri comunale de Nugoro. +Issu aìat progettau de fachere sa "Domo de Cumone de sos Sardos" chi depiat essere unu fronte de sos partidos sardos contr’a sos partidos italianistas. +A pustis de una bida de gherras pro difendere sos dirittos de su populu sardu, chene si pasare mancari fit semper prus maladiu, Anzelu Caria est ispirau in su 24 de Frevarju de su 1996. Teniat 48 annos. +Su ch'at iscrittu. +Anghelu Caria at iscrittu poesias medas. +Las at iscrittas in italianu, francu una paja in sardu, e faveddan de sa chi fit sa manera sua de pessare sa bida, sa politica e sa Sardigna chind un istile craru e meda evocativu. +Sa muzere las at cullias e sa famillia at imprentau sa raccolta "Poesie" in su mese de Aprile de su 2010. +Medas còntan de sa repressione de s'esercitu e de sa politzia italiana in Sardigna, e s'isperu de poder una die bier una Sardigna libera: +At iscrittu fintzas su romanzu istoricu "Ardaolè" chi contat de de un'insurretzione indipendentista in Sardigna in sos annos a pustis chi sa rivolutzione sarda at pèrdiu e Angioy si ch'est andau in esiliu in Frantza, e est ispirau a s'isbarcu de sos patriotas Frantziscu Cilocco e Sanna corda in Gallura in su 1802. Galu non che l'an pubricau. + +Andrea Cossu: +Dae su 2008 jogat fittianu in su Casteddu + +Sardegna Digital Library: +Sardegna Digital Library est unu archiviu digitale criadu in su 2008 e gestidu dae sa Regione. Su "portale" cuntenidi mizas de informatziones, in formadu digitale, subra sa Sardigna in diversos frommas (testos, filmados, immagines, ecc.) e campos de interessu: documentariu, culturale, istoricu, artistigu, paesaggistigu e ambientale. + +Jafar Panahi: +Jafar Panhai (in persianu:جعفر پناهی) est istadu assistente de Abbas Kiarostami in su film "Sotto gli ulivi" de su 1994. In su 1995 aiat realizzadu su primu lungometraggio cun Su palloncinu biancu (in persianu: بادکنک سفيد), da una isceneggiadura de Abbas Kiarostami e ottenidi sa Caméra d'or a su Festival de Cannes. Meda de sos films suos sun proibidos in Iran, attualmente est in galera comente e dissidente de su regime iranianu. + +Luigi Orione: +Luigi Orione (Tortona 1872, mortu su 1940). Santu. Preideru, s'est occupadu de poberos. Ada agiuadu meda in su terremotu de Messina e de Avezzano, cando ada recuidu Ignatziu Silone, orfanu. Ada fundadu Sas Monzas Missionarias de sa Caridade e ada abertu su Piccolo Cottolengo po disabiles. S'obera sua est present in Italia e in s'estero ispetzialmente in America latina. + +Francesco da Paola: +Francesco da Paola (Paola, in Calabria 1436- Plessis-les- Tours(Frantza) 1507). Santu. Eremida, in su 1454 fundada unu monasteriu affacca a Cosenza e chi est s'incomintzu de s'Ordine de sos Minimos. Giamadu in Frantza a costazu de Luigi IX. +Su fizu Carlo VIII l'ha cherfidu comente cossizeri po 25 annos. Ada fundadu unu monasteriu. Sa fama sua s'est isterrida in Ispagna e in Germania. Sa festa su 2 de abrile. + +Isidoro de Siviglia: +Isidoro de Siviglia (Naschidu a Cartajena 560, mortu su 636). Santu. Preideru e preigadore. Ada cumbattidu sas eresias de sus tempus sou. Piscamu de Sviglia po 35 annos. Ada tentu sinodos e concilios, comente su 'e Toledo su 633. Est istadu unu istoricu e teologu. Ada iscritu s'istoria de sos Gotos e se sos Vandalos. Ada publicadu Etimologiae, una ispetzia de enciclopedia de sas connoschentzias de su tempus sou. Duttore de sa Creja. + +Giorgione: +Giorgio de Castelfranco nodidu comente Giorgione fit naschidu in Castelfranco Veneto (TV) (1477 e mortu de peste a Venezia in santuaine 1510). Pintore mannu e enigmaticu. S'obera sua ada influentzadu medas artistas ispetzialmente po s'impreu de su colore. + +Torcello: +Torcello est una isuledda de sa laguna vèneta inue si sunu rifugiados sos abitantes de Altino fuinde dae sas invasiones de sos barbaros in su sec.VI. +Nos restat sa Basilica de Santa Maria Assunta, de bellesa manna, fraigada a s'incomintzu de su sec XI, cun unu campanile bellu e islanciadu. Sa parte de intro de sa Basilica est ricca de mosaicos. In s'abside una imponente immagine de Maria Santissima Odigitria. In sa contro fatzada unu monumentale Giudizio Universale, cun immagines de Cristu Zuighe, de Maria e santos, sos elettos salvados e i son dannados. +Torcello est a s'origine de Venetzia. + +Joe Pesci: + +Christofer Clavius: +Christofer Clavius (1537-1612), matematicu e iscentziadu tedescu. Gesuita, ada insegnadu matematica in su Collegiu Romanu. Ada curadu s'editzione latina de sos Elementos de Euclide. Ada collaboradu a sa riforma de su calendariu. Ligadu dae amistade cun Galilo Galilei. S'obera su est istada publicada a Magonza su 1612 (Christ. Clavii Bambergensis Opera Mathematica). + +Cracòvia: +Cracòvia, (in polonesu: Kraków), sa tzitade de Krak miticu re de su IV seculu. Nomenada in unu iscritu de su IV sec., chi faeddaiada de su battijimu de su re de sa tribù de sos vistolanos. Fudi parte de su regnu de Boemia e a poi est intrada a faghere parte de sos possessos de sa dinanstia polacca Piast (1038). Sa tzitade est ricca de palattos e monumentos medioevales e de su Rinascimentu. Sa parte pius antiga fudi subra sa collina Wawel, e fudi sa residentzia de sos res polaccos po seculos. Inoghe s'agatada sa creja de sos Santos Felice e Adaucto (IX sec.); su casteddu; sa cattedrale, cun sa tumba de sos res polaccos. Guasi distrutta dae sos Tartaros in su 1241 est istada recostruida suta Boleslao V de Polonia. In su 1364 est istada fundada s'Universidade. +Cracovia s'est isviluppada suta sa dinastia lituana Jaghellone (1386 -1572). In su 1609 sa capitale est istada trasferida a Varsavia. In su XVIII sec. Sa Polonia fudi divisa e Cracovia diventat parte de sa provintzia austriaca de Galitzia. Su Congressu de Vienna ada confirmadu sa divisione de sa Polonia, ma ada creadu una repubblica indipendente cun capitale Cracovia. In sa Prima Gherra Mundiale sas truppas de Cracovia ana cumbattidu po sa liberatzione de sa Polonia. In su 1939 sas truppas nazistas sunu intradas in Cracovia e ana deportadu 150 professores e istudentes. A sa fine de sa gherra sos comunistas ana comintzadu a guvernare in Polonia. +Ligamenes foranos. +www.e-krakow.pl + +Enzo Jannacci: +Discografia. +45 giri. +Evidenziamo soltanto i 45 giri inediti su LP o CD: + +Ho visto un re: +Sa cantone, iscritta dae Dario Fo, est guasi tota in italianu ma sos ritornellos sunu in dialettu milanesu. +Sa cantone fit istada incisa dae Jannacci ma aiana cantadu umpare a issu finas Cochi e Renato chi cantaiana su ritornello. +Sa cantone est una satira contra a su potere e sos potentes e a sa rassegnatzione de sos poveros chi azetan custu istadu 'e cosas chena si ribellare, ma non solu, finas chena protestare. +Sas peraulas. +Dai dai, conta su...ah be, sì be... +Ho visto un re. +Sa l'ha vist cus'è? +Ha visto un re! +Ah, beh; sì, beh. +Un re che piangeva seduto sulla sella +piangeva tante lacrime, ma tante che +bagnava anche il cavallo! +Povero re! +E povero anche il cavallo! +Ah, beh; sì, beh. +è l'imperatore che gli ha portato via +un bel castello... +Ohi che baloss! +...di trentadue che lui ne ha. +Povero re! +E povero anche il cavallo! +Ah, beh; sì, beh. +Ho visto un vesc... +Sa l'ha vist cus'è? +Ha visto un vescovo! +Ah, beh; sì, beh. +Anche lui, lui, piangeva, faceva +un gran baccano, mordeva anche una mano. +La mano di chi? +La mano del sacrestano! +Povero vescovo! +E povero anche il sacrista! +Ah, beh; sì, beh. +è il cardinale che gli ha portato via +un'abbazia... +Oh poer crist! +...di trentadue che lui ce ne ha. +Povero vescovo! +E povero anche il sacrista! +Ah, beh; sì, beh. +Ho visto un ric... +Sa l'ha vist cus'è? +Ha visto un ricco! Un sciur! +Sì...Ah, beh; sì, beh. +Il tapino lacrimava su un calice di vino +ed ogni go, ed ogni goccia andava... +Deren't al vin? +Sì, che tutto l'annacquava! +Pover tapin! +E povero anche il vin! +Ah, beh; sì, beh. +Il vescovo, il re, l'imperatore +l'han mezzo rovinato +gli han portato via +tre case e un caseggiato +di trentadue che lui ce ne ha. +Pover tapin! +E povero anche il vin! +Ah, beh; sì, beh. +Ho vist un villan. +Sa l'ha vist cus'e`? +Un contadino! +Ah, beh; sì, beh. +Il vescovo, il re, il ricco, l'imperatore, +persino il cardinale, l'han mezzo rovinato +gli han portato via: +la casa +il cascinale +la mucca +il violino +la scatola di kaki +la radio a transistor +i dischi di Little Tony +la moglie! +E po', cus'è? +Un figlio militare +gli hanno ammazzato anche il maiale... +Pover purscel! +Nel senso del maiale... +Ah, beh; sì, beh. +Ma lui no, lui non piangeva, anzi: ridacchiava! +Ah! Ah! Ah! +Ma sa l'è, matt? +No! +Il fatto è che noi villan... +Noi villan... +"E sempre allegri bisogna stare" +"che il nostro piangere fa male al re " +"fa male al ricco e al cardinale " +"diventan tristi se noi piangiam, " +"e sempre allegri bisogna stare " +"che il nostro piangere fa male al re" +"fa male al ricco e al cardinale" +"diventan tristi se noi piangiam! " + +Hebe Camargo: +Hebe Maria Camargo (Taubaté, su 8 de martzu de su 1929), prus conoschida popularmente commente Hebe o uffitzialmente cumenti Hebe Camargo, est una presèntzia televisiva, attora e cantante brasiliana. + +Jasna Gora: +Jasna Gora ("Monte craru"), santuariu polaccu inue si venerat sa Madonna de Jasna Gora a Czestochovvwa. Su santuariu est inghiriadu dae muros chi in su 1655 l'ant difesu dae sos Isvedesos chi l'aiant attaccadu po duos meses a colpos de bombarda. +A dasegus unu campanile altu e islanciadu. Sa cara de sa Madonna est seria, e giughet in brazzos su Bambinu. Riccu meda su tesoro de su santuariu. + +Jan Sobieski: +Jan Sobieski (Olesko, 1624 - Wilanów, 1696). Re de Polonia. Aiada cumbattidu contra de sos Tartaros e i sos Turcos chi aiada iscunfittu a Chotin in su 1673. In cabidanni de su 1683 aiada partetzipadu a sa gherra contra sos Turcos chi po duos meses aiana attaccadu Vienna cumandados dae Kara Mustafa Pasha. S'esercitu Turcu fudi de 140.000 omines e s'esercitu de sos principes cristianos fudi de 80.000 omines. Decisivu s'interventu de 30.000 polaccos cumandados dae Sobieski. Sa battaglia est durada duas dies s'11 e su 12 de cabidanni e est finida cun s'isconfitta de sos Turcos e sa liberatzione de s'Europa. + +Pinuccio Sciola: +In su 1973 s'attividade sua in sa idda-museo de San Sperate attirat s'attentzione de s’UNESCO e invitana a Sciola a andare in Mèssico, inue incontrat su mastru de sos murales David Alfaro Siqueiros, e gai imparada collaborende cun issu a sos murales de su quartieri Tepito. + +Todi: +Todi. Tzitade de s'Umbria, in provintzia de Perugia, de origine etrusca, e chi cunservat sos caratteres de tzentru mediovale. Tres brugos sunu istados isserrados intro de sos muros (mura) de 4 km. de longaria cun portas e contraffortes.Unu pagu fora de Todi s'agata s' imponente Creja de Santa Maria de sa Consolatzione, incomintzada in su 1508 cun progettu de Bramante e finida unu seculu a poi cun interventos de Baldassarre Peruzzi, de Vignola, e Antonio di Sangallo su Giovanu. A s'ala e intro si presentana chimbe cupolas , una tzentrale e ateras battoro, una po ogni abside. Unu altare barocco, mannu, cun una immagine de sa Madonna de su 1400. +In su tzentru de sa tzitade sa Piatta de su Populu, magnifica, cun palattos importantes: su Palattu de sos Priores, incomintzadu su 1293 e finidu su 1337. Su Palattu de su Populu e su Palattu de su Capitanu. Custu est in istile goticu italianu, cun unu porticadu , e duos pianos cun triforas goticas. In custu palattu est ospitadu su Museu lapidariu e su Museu etruscu -romanu. +In d'un ala de sa Piatta, sa Fatzada de su Duomo in istile goticu lombardu, divisa dae lesenas in tres partes, cun tres portales, mannu e bellu su tzentrale (1521). E unu bellu rosone (1520). A fiancu de su Duomo unu campanile de su 1200. S'internu a tres navadas cun pilastros e colunnas cun capitellos. In s'abside unu bellu Crocifissu pintedu subra taula de su 1200. In su tzentru urbanu sa creja de Santu Fortunadu, in una positzione dominante. Incomintzada a sa fine de su 1200, e finida in su 1400. S'internu , a tres navadas e cun abside poligonale cun su Coro in linna de sa fine de su 1500. In sa cripta sunu cunservados sos restos mortales de Jacopone da Todi (1236- 1306), frantziscanu e poeta, autore de su Piantu de sa Madonna e de su Stabat Mater (in latinu). + +Piermatteo d'Amelia: +Piermatteo d'Amelia +naschidu in Amelia (1448-1506). Iscobertu comente pintore mannu. Est istadu a s'iscola de Filippo Lippi, chi trabagliaiada in su Duomo de Spoleto: a Firenze est istadu a s'iscola de Fra Diamante e ada tribagliadu puru cun Andrea Verrocchio e apoi cun Pietro Vannucci, nodidu comente il Perugino (1445 – 1523) e cun issu est istadu a Roma e ada tribagliadu in sa Cappella Sistina, e ada collaboradu puru cun il Pinturicchio (1454- 1523). A Roma ada connottu Antoniazzo Romano. Un'obera importante de Piermatteo est istadu su politticu pintadu in sa creja de santu Austinu in Orvieto, ses figuras de santos, chi oe s'agatana in divescios Museos (Berlinu, Filadelfia...). +Importante su Politticu de sos Frantziscanos, e chi si ammirada como in sa Pinacoteca de Terni. Importante unu dipintu de S'Antoni Abate, in su Museu Civicu de Amelia. + +Ingenieria: +S'inginneria est sa professioni chi apricat sa matemàtica, sa fìsica, is iscièntzias naturalis po arresolvi is problemas e satisfai is abbisòngius de s'òmini. + +Ixodida: +Is Ixodida funt unu sottordini de is acaris chi cumprendiri tres familias de carancas. Is duas principalis funt: Ixodidae o "carancas tostaras" e Argasidae o "carancas muddis". Sa tertza familia, chi cumprendiri una specie sceti ("Nuttalliella namaqua"), est cussa de is Nuttalliellidae. +Funt parassitas pappasanguini de mera animalis e de s'omini puru, e point essi pericolosus agentis de trasmissioni de malarias infettivas. + +Oscar Romero: +Fit s'arcivescovo de sa arcidiocesi de San Salvador, capitale de El Salvador. Sigomente aiat lottadu pro sos diritos umanos, denunziende sas brutturas de sa dittadura de sa natzione sua, l'ant mortu in su mentres fit cantende missa. + +Monzón: +Monzón est sa tzitàde de s'Aragon (Ispagna). Bivent oe in Monzón 17.115 (in su 2010. + +Sèrbia e Montenegru: +Sèrbia e Montenegru (in serbo-croatu; Državna zajednica Srbija i Crna Gora; tzirìllicu: Државна заједница Србија и Црна Гора, informalmente Serbia e Montenegro) fut una cunfederatzione de istados de sa penìsula de sos Balcànus. +Teniat istèrrida de 102.350 km² e populatzione de unos 10.850.000 bividores e allàcanaiat in su norti cun s'Ungheria, in s'estu cun sa Romania e sa Bulgaria, in su sud cun sa Matzedònia e s'Albania, in s'uestu cun Croàtzia e Bosnia e Ertzegòvina. Teniat bessida a mare in s'Adriàticu. +S'istadu fiat cumpostu de Serbia e Montenegro e s'agataiat intre su 4 de friàrgiu 2003 e su 21 de maju 2006, annu de su referendum pro s'indipendèntzia de su Montenegro. + +Limba serbocroata: +Su serbocroatu (serbocroatu: Srpskohrvatski jezik) est una limba slava. + +Rennu de Sèrbia: +Su Rennu de Sèrbia fut unu istadu de sa penìsula de sos Balcànus. + +Rennu de Montenegru: +Su Rennu de Montenegru fut unu istadu de sa penìsula de sos Balcànus. +Sa capitale fiat Cetinje. + +Rennu de sos Serbos, de sos Croatos e de sos Islovenos: +Su Rennu de sos Serbos, de sos Croatos e de sos Islovenos fut unu istadu de sa penìsula de sos Balcànus. + +Repùbrica Sotzialista de Bosnia-Erzegòvina: +Sa Repùbrica Sotzialista de Bosnia-Erzegòvina fiat una parte de sa Iugoslàvia. + +Repùbrica Sotzialista de Croàtzia: +Sa Repùbrica Sotzialista de Croàtzia fut una parte de Iugoslàvia. + +Repùbrica Sotzialista de Macedònia: +Sa Repùbrica Sotzialista de Macedònia fut una parte de Iugoslàvia. + +Repùbrica Sotzialista de Mentenegru: +Sa Repùbrica Sotzialista de Mentenegru fut una parte de Iugoslàvia. + +Repùbrica Sotzialista de Sèrbia: +Sa Repùbrica Sotzialista de Sèrbia fut una parte de Iugoslàvia. + +Repùbrica Sotzialista de Islovènia: +Sa Repùbrica Sotzialista de Islovènia fut una parte de Iugoslàvia. + +Sarajevo: +Sarajevo (in serbu tzrìllicu, Сарајево ; antigamente "Bosna-Seraï") est sa capitale e sa bidda prus manna de sa Bòsnia e Ertzegòvina. +In antis de sa gherra, s'ùrtimu tzensimentu de su 1991 carculaiat una populatzione de prus de 429.000 bividores, oe calada segundu is istimas a prus pagu de 300.000.  +Sa bidda, fundada in su 1461 dae sos otomanos, est cunsiderada una de is prus importantes istoricamente in sos Balcanos. Est fintzas su logu in ue in su 1914 fiat bochidu s'erederi pro sa corona de s'Impèriu Àustro-Ungheresu, dende origine a s'iscòpiu de sa prima gherra mundiale. +Durante sos annos 90 est istada ogetu de unu longu assìtiu, e galu oe sighint a s'agatare is rastas de sa gherra in is fatzadas de is fàbricos. S'assìtiu, duradu 1000 dies at causadu 10.000 mortos. Torrada sa paghe, sa tzitade est galu meda addanniada siat in sas istruturas, siat in s'identidade, essende istoricamente istada logu in ue religiones e pòpulos diferentes ant bìvidu impare. +S'economia est istentende a si torrare a pesare. Su turismu est nointames una faina chi est crèschende meda in presse. + +Skopje: +Skopje (in macedone Скопје, in albanesu Shkup) est sa capitale de sa Repùbrica de sa Macedònia. + +Lubiana: +Lubiana (pronunciadu [ʎub'ʎʌna], in islovenu: Ljubljana, in tedescu: Laibach, e in italianu: Lubiana) est sa capitale e sa tzitade pius manna de sa Repùblica de Islovènia. Est situada a su centru de sa natzione e tra sos rios Ljubljanica e Sava, e tenet una populatzione de 310.000 abitantes. + +Islovènia: +Islovènia (islovenu: Slovenija) est unu istadu de sa penìsola de sos Balcànos. Sa capitale sua est Lubiana. Tenet una populatzione de 2.009.000 abitantes. A manera aprossimada, 400.000 islovenos vivene fora de sa natzione, massimu in Itàlia, Austria e Istados Unidos. + +Bòsnia e Erzegòvina: +Sa Bòsnia e Erzegòvina ( in bosnìacu, croatu e serbu Bosna i Hercegovina, pronuntziadu i xěrt͡seɡoʋina; in alfabetu tzirillicu: Боснa и Херцеговина), narada fintzas Bòsnia-Erzegòvina, fatu-fatu est inditada fintzas petzi cun Bòsnia, est unu istadu de s'Europa sud-orientale posta in sa penìsula Balcànica. Sa capitale e prus manna tzitade est Sarajevo. +S'istadu tenet una legisladura bicamerale e una presidèntzia cumposta de tres membros de onniunu de sos tres grupos ètnicos majores. Su pòdere de su guvernu tzentrale est nointames meda allindadu, sende chi s'istadu est fortemente detzentralizadu e partzidu in duas entidades autònomas: sa federatzione de Bòsnia e Erzegòvina e sa repùbica serba de Bòsnia e Erzegòvina, cun una de tres regiones, su distretu de Brčko, guvernados localmente. Sa federatzione etotu cunsistit de 10 unidades federales - sos cantones. +Atualmente est unu potentziale candidadu a s'intrada in s'Unione Europea e est candidadu a s'intrada in s'Alleàntzia Atlàntica dae su 2010. Est membru de su cussìgiu europeu dae s'abrile 2002 e membru fundadore de s'Unione Mediterranea. +Geografia. +S'istadu tenet istèrrida de 51,197 km2  contat populatzione de unos 3.871.000 bividores. Allàcanat in su norte e in s'ovest cun sa Croàtzia, in s'est cun sa Sèrbia e in su sud cun su Montenegru. Tenet territòriu de costera de petzi unos 20 km chi ddi dant bessida a su mare Adriàticu, in s'àrea a inghìriu de sa bidda de Neum. +Su territòriu de s'àrea tzentrale est mescamente montosu, si faghet montigrosu in su norte-ovest, contra su norte-est chi est prevalentemente de campura. +Su clima de sa Bòsnia e Erzegòvina est continentale, caraterizadu de istadiales bascosas e ierros fridos e niosos. Su chirru prus meridionale presentat clima prus caldumu de tipu mediterràneu. +Istòria. +Sa Bòsnia e Erzegòvina est una regione in ue s'agatant rastas de s'òmine chi remontant a su neolìticu, pèriodu istòricu cando sa regione fiat populada dae pòpulos illìricos e tzèlticos. +S'arribbu e s'acussorgiadura de gentes islavas in s'àrea est acontessidu intre su de 6 e su de 9 sèculos p.C. Issos aiant istabilidu in ie su primu banatu de sa regione, su banatu de Bòsnia, in su de 12 sèculos. In su de 14 sèculos su banatu fiat pois evòlvidu in su Rennu de Bòsnia, in antis de intrare in s'Impèriu otomanu, suta su poderiu de su cale diat abarrare dae su de 15 fintzas a su de 19 sècuolos. +Est a sos otomanos chi si depet s'ispainadura de s'islam, ma a issos si depent fintzas medas contributos culturales e sotziales chi oe iscerant sa regione. In su de 1878 sa Bòsnia fiat annessionada a s'Impèriu Àustro-Ungheresu chi bi diat mantènnere cuntrollu fintzas a sa fine de sa prima gherra mundiale, cun s'iscontzu de s'impèriu etotu. In su perìodu intre sas duas gherras mundiales faghiat parte de su neo-costituidu Rennu de Jugoslàvia. +A pustis de sa segunda gherra mundiale a su paisu fiat afiantzadu istatutu prenu de repùblica federale, in sa repùblica federale sotzialista de Jugoslàvia. In so primos annos 90 de su de 20 sèculos, sa Jugoslàvia fiat iscontzada e sa Bòsnia Erzegòvina aiat declaradu indipendèntzia in su 1992, a fatu de Islovènia e Croàtzia. Contrassempere a custas duas, s'indipendèntzia in ie fiat sighida dae s'iscòpiu de una gherra meda sambinosa, sa gherra de Bòsnia, chi at tentu durada fintzas a su 1995. +Economia. +Sa Bòsnia-Erzegòvina s'agatat acarende sos problemas ligados siat a si nde dèpere torrare a pesare dae sos iscontzos de sa gherra, siat su de si dèpere cunvèrtere a una economia de mercadu. +Durante su sotzialismu, s'economia bosnìaca s'apoderaiat susetotus subra s'indùstria, sas esportatziones èsteras e sa massaria. Sa gherra at tentu su resurtu de faghere ruere s'economia de su 60% e fintzas distruere sas infrastruturas. Su disimpreu oe comente oe s'agatat a prus de su 38% e a custu s'acumpàngiat fintzas unu dèpidu pùblicu meda mannu. +Su rèdditu peròmine est istadu carculadu in su 2010 a su 29% de sa mèdia europea. Atualmente si podent annoditzare sinnias de progressu in cumparàntzia cun sos annos passados. +Demografia. +Sa Bòsnia e Erzegòvina est costituida dae tres grupos ètnicos printzipales: sos bosnìacos, sos serbos e sos croàtos chi rapresentant rispetivamente unu 48%, unu 37,1% e unu 14,3% de sa populatzione totale. Sos isciumbullos dèpidos a sa gherra ant determinadu chi medas de sos bividores siant fuidos a manu de àteros istados e custu est cumprobadu de su fat ca in su 1990 sa repùblica contaiat casu 4,4 milliones de bividores contra sos 3,8 milliones de oe. Custos dato sunt nointames istimas sende chi sa situatzione polìtica de sas ùrtimas deghinas de annos non permitent de ordingiare unu tzensimentu. +A sos perchentos ètnicos currespondent aprossimadamente sos de sas creèntzias religiosas, sende chi sos bosnìacos sunt musulmanos, sos serbos ortodossos e sos croatos catòlicos. Unu bator perchentu s'ispartzit intre protestantes, àteos e ebreos. + +Repùbrica de Macedònia: +Sa Repùbrica de Macedònia est unu istadu de sa penìsula de sos Balcànus. Sa capitale sua est Skopje. + +Vojvodina: +Vojvodina (in serbu: "Аутономна Покрајина Војводина/Autonomna Pokrajina Vojvodina, in ungheresu: Vajdaság Autonóm Tartomány, in islovacu:Autonómna Pokrajina Vojvodina, in romunu: Provincia Autonomă Voivodina, in rusinu: Автономна Покраїна Войводина") est una regione autonoma de sa Repùblica de Sèrbia. Su cabulogu est Novi Sad. +Sa Vojvodina tenet istèrrida de 21.506 km2 e populatzione de unos 2 milliones de bividores. Allàcanat in su norti cun s'Ungheria, in s'estu cun sa Romania, in s'uestu cun sa Croàtzia, in su sud-uestu cun sa Bòsnia-Ertzegòvina e in su su cun sa Sèrbia. +Est una regione fortemente multi-ètnica, in ue 26 grupos ètnicos bivent impare, cun livellu de tolleràntzia meda artu. Su grupu prus nùmerosu est su serbu, chi rapresentat unu 70% de sa populatzione totale. +Est sa regione prus rica e economicamente isvilupada de s'istadu. + +Josip Broz Tito: +Josip Broz Tito (in carattere cirillicu: Јосип Броз) (Kumrovec 1892 - Lubiana, 1980) fut maresciallu e presidente de Iugoslàvia. + +Segunda gherra mundiale: +Sa secunda gherra mundiale est una pelea chi tra su 1939 e su 1945 s'at bidu a cuffrontu sambenosu a un'ala sas potentzias de s'Asse, e a s'atter'ala sos Istaos Alleaos. Si mutit "mundiale" ca b'an partecipau nassiones de totucantos sos continentes e fintzas ca sas operas de gherra an pertoccau una parte manna de su pianeta. +Tottu est cumintzau in su 1° de Capidanne de su 1939 cando sa Germania aiat invasu su terrinu a lacana de sa Polonia; sa gherra est acabbada, a su mancu in Europa, in s'8 de Maju de su 1945 cando sos tedescos s'aian arresos e, in Asia, in su 2 de Capidanne cando s'Imperu Giapponesu, a pustis de su dannu enorme chi aiat patiu pro sos bumbardamentos atomicos de Hiroshima e Nagasaki, aiat fattu sa matessi cosa. +Est sa gherra prus manna de tottu s'istoria chi a s'umanidade intrega li at costau 55 miliones de isperdios. Fintzas sos tziviles s'an atzappau imputaos paris, ca sas armas sun bennias semper prus potentes e mortales e custas fin a s'ispissu impreadas pro obiettivos chi non fin militares. Non si chistionet poi de sa Shoah contr'a sos ebreos, sas etnias Rom e Sinti, sos omosessuales e sos Testimonzos de Geova, sos Polacos e ateros populos islavos. +A s'acabada de sa gherra s'aiat fundau unu novu ordine mundiale basau issupra una tensione geopolitica bipolare tra sos Istados Unidos e s'URSS, in su mentras chi s'Europa intrabat ind un'epoca de declinu sichinde un'andala ja picada chin sa prima gherra mundiale, perdende s'egemonia chi prima teniat. + +Kòssovu: +Su Kosovo (in albanesu : Kosova o Kosovë, in serbu Kosovo, Косово), in forma longa Repùblica de Kosovo (in albanesu : Republika e Kosovës, in serbu : Republika Kosovo, Република Косово), fintzas narada ufftitizalmente dae is autoridades serbas "Kosovo e Métohija" (in serbu: "Kosovo i Metohija", "Косово и Метохија") est una repùblica reconnota dae una parte de sa comunidade internatzionale, posta in s'Europa sud-orientale, pretzisamente in sa penìsula Balcànica a intro de su territòriu de s'ex-Jugoslàvia. Decraradu indipendente dae su 2008, tenet a capitale Pristina. +Su guvernu de Kosovo àplicat "de facto" su pòdere subra sa majoria de su territòriu. Isceti cu chirru setentrionale, chi rapresentat unu 15% de sa regione, bìvidu de populatzione a manna majoria serba, s'agataiat fintzas a pegus tempus faghet suta autoridade de s'auto-proclamada "Assemblea de Kosovo e Metohija", chi fiat rapresentada isceti dae serbos e chi refudaiat sa decraratzione de indipendèntzia de su 2008 de is albanesos kosovaros, reclamende su mantenimentu in sinu a sa Sèrbia. Unu cambiapare territoriale cun sa Badde de Preševo/Preshevë, bìvida dae una majoria albanesa, est regularmente evocada a su fine de assentare su cunflitu. +Geografia e demografia. +Su Kosovo tenet istèrrida de 10 908 km2 e populatzione de 1.820.600 bividores de chi unu 88% de etnia albanesa e unu 7% serbu. Allacanat in su norti e norti-estu cun sa Sèrbia, in s'uestu cun su Montenegro, in su sud-uestu cun s'Albania e in su sud-estu cun sa Repùblica de Matzedònia. Non tenet bessida a mare. +Istòria. +Su Kosovo est apartentu in s'istòria a istados diferentes. Cunchistadu dae sa Serbia a s'impèriu romanu d'oriente in su 1170, fiat pois ocupadu dae is otomanos in su 1459 e torradu a sa Serbia in su 1913 a fatu de su tratadu de Bucarest, ponende fine a sa segunda gherra balcànica. A fatu de sa segunda gherra mundiale su Kosovo fiat fatu provìntzia autònoma de sa Serbia, chi fiat parte de sa Jugoslàvia. Su 10 de làmpadas de su 1999, segundu sa resolutzione de is Natziones Aunidas 1244, fiat postu suta amministratzione de s'ONU, a sighidu de cunflitos violentos chi is autoridades serbas aiant opostu a is indipendentistas albanesos a sa fine de is annos 90. Is negotziados subras s'istatutu de su Kosovo intres autoridades serbas e kosovaras sunt abarrada pro meda tempus firmas in posiduras diferentes, cun is primos chistionende de una autonomia meda manna in sinu a sa Serbia, is segundos de indipendentzia ebbia. +Economia. +Su Kosovo tenet una de is economias prus pagu isvilupadas de Europa e fintzas in tempus de sa Jugoslàvia sotzialista fiat sa regione prus pobera de s'istadu. A custu fatu si sunt azuntas in is annos 90 is gherras e is santziones internatzionales. Atualmente su depidu pùblicu internatzionale est enormu. Sa moneda uffitziale est s'euro, chi at pigadu su logu de su marcu tedescu in su 2002. + +Repùblica Srpska: +Sa Repùblica Srpska o Repùblica Serba de Bòsnia e Erzegòvina (in serbu: Република Српска, in croatu e bosnìacu Republika Srpska) est una de sas duas entidades autònomas de sa Bòsnia e Erzegòvina (s'àtera est sa Federatzione de Bòsnia e Erzegòvina). Sa capitale est Banja Luka. +Ocupat unu 49% de su territòriu de s'istadu e unu 40% de totu is bividores. Tenet istèrrida de 24,857 km2 e populatzione de unos 1.440.000 de bividores. Sa manna majoria de sa populatzione est de etnia serba (88,5%) èssende sos bividores de àteras etnias calados fortemente de nùmeru a partire dae su 1991, a càusa de sa limpiadura ètnica cunsighida a su cunflitu. Sos bosnìacos rapresentant unu 7,5% de sa populatzione, sos croatos su 3%. +S'economia de sa Repùblica Srpska sufrit galu meda dae sas cunseguèntzias de sa gherra de sos annos '90. Est nointames prus istàbile de sa de sa Federatzione de Bòsnia e Erzegòvina. + +Emanuele Filiberto de Savoia: +Emanuele Filiberto di Savoia (Chambery 8 triulas 1528 – Torinu 8 de austu 1580), duca de Savoia, Printzipe de Piemonte, nadu Testa di Ferro, Conca 'e Ferru. Ottenidi su ducadu a sa morte de su babbu Carlo III de Savoia (1486-1553). Fudi a servitziu da Carlu V, e fudi comandante capu de s'esercitu imperiale, signalendesi in tzeltas impresas, coimente sa conchista de Metz e Bra. A servitziu de Fillippu II de Ispagna, fudi governadore de sas Fiandras. Si signalada in sa battaglia de santu Quintinu e cun sa paghe de Cateau- Chambresis rientrada in possessu de sos istados suos. Trasferidi sa capitale da Chambéry a Torinu. Partitzipada a sa battaglia de Lepanto. Trasferidi sa Sindone a Torinu. + +Eugenio di Savoia: +Eugeniu de Savoia, Printzipe de Soisson. Fizu de E.Mauritziu de Savoia-Carignano. +Biografia. +Naschidu in Frantza, a Parigi su 1663. E fizu de Olimpia Mancini netta de su Card. Mazzarino. Omine religiosu,e meditativu. A vinti annos lassat sa Frantza e si offridi a s'imperadore de Austria, Leopoldo. Destinadu a unu reggimentu de Dragones partitzipat cun valore a sa liberatzione de Vienna (1683). In su 1690 diventat generale e unu de sos mannos: in su 1693 est cumandante de s'esercitu imperiale. Cumbattidi vittoriosamente contra sos Turcos a Zenta (1697) costringhinde su Sultanu a frimmare sa paghe de Carlowits. Si 1715 sos Turcos minettant s'occidente cristianu. +Su 1715 sos Turcos assediant Petervaradino affacca a su Danubiu. Su 15 de austu 1715 Eugeniu attaccat battaglia e isbaragliat su nemigu in una battaglia campale. Belgrado (1717). Sa tzitade est in manu a sos Turcos, difesa dae 30.000 soldados isceltos, e 200.000 omines sunt arrivende in agiudu. S'esercitu imperiale assediat sa tzittade, e cando s'esecitu turcu arrivat su 31 de triulas, si accampat a palas de sos assediantes, chi diventant assediados. +Principe Eugeniu cun una ispettaculare manovra a de notte, a s'avreschida attaccat de fronte s'esercutu Turcu e ottenit un'atera increibile vittoria e sa resa de sa tzittade de Belgrado. At cumbattidu puru contra sos Frantzesos, otteninde una vittoria detzisiva po sa liberatzione de Torinu (1706). Est istadu puru unu diplomaticu, e amantiosu de sa cultura. In palattos chi s'est fattu fraigare ada regoltu medas oberas d'arte: pinturas, isculturas, aratzos, liberos. Ispantosos sos giardinos de su Palattu Belvedere a Vienna po sas piantas raras, esoticas, fiores, e funtanas. +Est mortu su 21 de abrile 1736. + +Superga: +Superga est unu montigu de pius de 600 m subra subra su mare chi s'agatat a s'estu de Torino. Subra su montigu s'agatada una Basilica, fatta fraigare dae su Duca Vittoriu Amedeu de Savoia, in sighidu a unu votu. +Fudi su 1706 e i sos frantzesos assediaiana Torinu. In agiudu de su fradile benidi Eugeniu Savoia-Carignano cun truppas imperiales austriacas, e custu agiudu est detzisivu po sa derrota de sos Frantzesos. Su duca affidat a Filippu Juvara s'ingarrigu de su progettu de sa creja. Sa basilica est inaugurada su 1° de santandria de su 1731. +Sa creja est a pianta chirculare cun una tzimbònia in istile barocco, su pronao e duos campaniles islanciados. In s'internu de sa creja istatuas obera de Filippu e Ignatziu Collino. Sutta su presbitèriu una cripta po sa sepoltura de sos Savoias fintzas a Carlo Alberto. Subra su montigu de Superga est ruttu s'aereo chi trasportaiada s'isquadra de calciu de su Torino ( su 4 de maju 1949). + +Luigi Vanvitelli: +Luigi Vanvitelli ("Lodewijk van Wittel")(Napoli 1700- Caserta 1773), fizu de Gregor, pintore olandesu chi ada operadu in Italia. Pintore e architeto. Su capolavoro sou est sa Reggia de Caserta, chi est incomintzada in su 1752 e finida in su 1774. + +Enrico Bertolino: +Enrico Bertolino (Milano, 4 de triulas 1960) est unu comicu, attore e conduttore televisivu italianu. +Poi de annos de gavetta in su cabaret, ada esordidu in televisione in su 1996 in su canale Italia 7 cun s'ispettaculu Seven Show. In su 1997 debuttada in Italia 1 cun "" e, poi 'e pagu, "Ciro, il figlio di Target". De i custos programmas est diventadu finas autore e conduttore, finas a su 1999, annu in cui est passadu a sa RAI. +In su 1999 in Raidue at fattu "Festa di classe" e pois "Convenscion", ateru programma satiricu chi est duradu finas a su 2002 e poi cun ateros nomenes finas a su 2003. Est istadu ospite fissu in duas editziones de "Le Iene Show". + +Ezzat el Kamhawi: +Ezzat el Kamhawi (in arabu: عزت القمحاوي) aiat cominzadu a trabagliare pro su quotidianu "Al Akhbar", deghe annos appoi, at contribuidu a fundare su settimanale "Akhbar Al-Adab", de su cale est su vicedirettore. Ad iscrittu diversos raccontos e romanzos. + +Abbazia delle Tre Fontane: +Abbazia delle Tre Fontane. A sa periferia de Roma sud (zona EUR) s'agatat s'abbatzia de sas Tres Funtanas. Dae s'antighidade (VII sec.) inoghe s'agataiada unu monasteru e una creja dedicada a santu Anastasiu, unu monacu basilianu martirizzadu in Persia. Su monasteru est passadu a sos benedettinos, e in su sec.XII a sos Cistercenses. Sa zona pro seculos est istada abbandonada pro sa malaria, fintzas a su 1800 cando Pio IX l' at dada a sos Trappistas chi l'ant bonificada e fattu restauros. +S' intrat in sa zona de su manasteru passende un Arcu, nadu de Carlo Magno. +Si arrivada a sa creja de santu Anastasiu e Pitzente, fraigada dae nou in su sec.XII e chi mentenet s'impronta medioevale. A s'ala e intro est a tres navadas, divisas dae pilastros. At tentu restauros in su sec. XIX. A manca de sa creja su monasteru e unu chiostro de su sec.XII, unu de sos pius antigos de Roma. A dresta sa Creja de santa Maria Scala Coeli. Fraigada dae Giacomo della Porta in su 1583, inue bi fut unu oratoriu pro ammentare su martiriu de santu Zenone e cumpagnos martires. Sa creja attuale pro ammentare una visione de santu Bernardu de Chiaravalle: un'iscala longa meda giughiada in chelu sas animas accumpagnadas dae anghelos. In punta de s'iscala sa Madonna chi retziada sas animas de sos biados. Sa creja est a pianta ottagonale cun una cupula.Pius a denanti sa creja de Santu Paulu, inue segundu una traditzione est istadu martirizzadu. Sa creja attuale est obera de Giacomo della Porta, e cherfida dae su card. Pietro Aldobrandini (1600). Navada unica, de travessu pro chie intrat, cun duas cappellas e tres funtanas a tres livellos...In su pavimentu unu mosaicu de su II sec. e chi fit in Ostia Antica e donadu a sa creja dae Pio IX.. + +Cesare Beccaria: + +Göteborg: +Göteborg est sa segunda tzitade de s'Isvetzia poi de Stoccolma. Ada una populatzione de unos 510.000 abitantes in s'area urbana e pius de 920.000 in s'area metropolitana. Collocada in sa parte meridionale de s'Isvetzia, est posta subra su mare in sa foce de su riu Göta Älv, su riu attraessat tota sa tzitade, edd'est su portu pius mannu de sos paeses nordicos. +Sa tzitade est istada fundada in su 1621 dae su re Gustavus Adolphus de Isvetzia. +Göteborg est finas sede de duas universidades sa Universidade de Göteborg e sa Chalmers University of Technology. +Sa industria de machinas Volvo fit istada fundada inoghe in su 1927. +Sport. +S'isquadra de hockey subra su ghiacciu si narada Frölunda Indians. + +Francesca Schiavone: +Occupat sa de ses positzione in sa classifica mundiale. + +Brescia: +Brescia est sa tzitade cabu de logu de sa omonima Provintzia. Tenet unas 190.000 tzitadinos. Fait parte de sa Regione Lombardia. + +Energias alternativas: +Is energias alternativas sunt una forma de energia chi no arribant dae is combustìbiles fòssiles. + +Blues: +Su Blues est unu genere musicale nasciu in Amèrica in su comintzu de su 1900, caratterizau dae is 12 battutas, dae sa Blue Note. +Is istrumentos tipicos funt sa boxi, sa chitarra, sa chitarra bassu, s'armonica a bucca, sa bateria. + +Bruno Taut: + +Santu Srabadoi de Sinnis: +Santu Srabadoi de Sinnis est una biddighedda de sa provìntzia de Aristanis posta a intru de su territòriu de su comuni de Crabas. +S'agatat in sa pati meridionalli de sa penìsua de su Sinnis a mesu caminu intra de s'istàniu de Crabas e sa laguna de Mistras. Po ddu arribai si sighit po 8,5 kilometrus s'istrada chi de Crabas betit a Sant'Uanni de Sinnis. Sa bidda est populada iscetis fachi a sa primu chida de su mesi de cabudanni, po sa festa de su santu chi ddi giait nòmini. Po su restu de s'annu no est bìvida de nemus. +Istoria. +S'origini benit de su periodu pre-nuragicu. +A suta de sa cresia de su XVII sèculu difatis, si podit agatai unu ipogeu, chi in antighidadi fiat usau po su cultu de is acuas, e chi fachi a su VI seculu srebiat comenti crèsia. +Sa bidda oi est assentada in domitas (cumbessias) in preda chi tenint po sa prus pati scetis unu pianu e mai prus de dus. +Curiosidadis. +In is annus 60 de su '900 Santu Srabadoi est istètiu fatuvatu su set de cinimas spaghetti-western, intra de custus su prus famadu est "Giarrettiera Colt". Fentzas a is annus '80, s'architetura de sa bidda sighiat a tenni medas de is mudàntzias giadas po ddus girai. Intra de custas sa prus nodìa fiat su "saloon", unu tzilleri in istili western, chi est andau abruxau a primìtziu de is annus 90. Oi sa bidda est istètia restaurada e tòrrat a tenni is tratus originallis suus. +In su 2003 su cumplessu Meganoidi d'at isceberada po nchi girai su video de unu sìngulu insoru: "Zeta Reticoli". + +Ho Chi Minh (Tzitade): +thumb|279x279px| +Ho Chi Minh +Hồ Chí Minh (in vietnamita: "Thành phố Hồ Chí Minh"), si naraiat Saigon (in vietnamita: "Sài Gòn"), cun unos 7 milliones de abitantes est sa tzitade pius populada de s'Vietnam. Edd'est posta subra s'isponda occidentale de su Riu Saigon. + +Dong Hoi: +Dong Hoi (in Vietnambu: "Đồng Hới") est sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Quang Binh, Vietnam, ada unos 0,103 milliones de abitantes. + +Erich Mendelsohn: + +Donald Sutherland: + +Roberto Saviano: + +Pavel Florensky: + +Lucio Salis: + +Gregogoriu Barbarigo: +Gregoriu Barbarigo. (Venètzia 1625 – Pàdova 1697). Santu. Preideru cattolicu. A Roma, su Paba lu ingarrigada de s'occupare de sos poberos a poi de sa peste de su 1656. Piscamu de Bergamo, e a poi Piscamu de Padova, si occupada de sa formatzione de su clero. Aberidi iscolas gratuitas pos sos poberos. S'est impignadu a ponnere paghe in sas brigas in sa tzitade. Est istadu fattu santu dae Giovanni XXIII. + +John Fisher: +John Fisher (1469- 1535). Santu. Cardinale, est mortu ca s'est oppostu a s'Attu de Suprematzia de su re Enricu VIII, chi si nominaiada cabu de sa Creja inglesa (Anglicana). + +Thomas More: +Thomas More (in it. Tommaso Moro) (Londra 1477 – 1535). Santu. Umanista e statista, Lord cancellieri suta Enrico VIII, amigu de Erasmu dae Rotterdam. Ada refiutadu sa decisione de su re de divorziare dae sa muzere Caterina de Aragona e isposare Anna Bolena e si dimisidi dae s'ingarrigu. Accusadu de tradimentu est istadu cundennadu a morte. Ada iscritu su liberu Utopia (1516) e Su dialogu de su confortu contra sas tribulatziones, unu capolavoro de sa litteradura inglesa. Fattu santu su 1935. Sa festa su 22 de lampadas. + +Guadalquivir: +Su Guadalquivir est su segundu fiumene de s'Ispagna. Naschet in sa Sierra de Cazorla e si ch'ettat in s'oceanu Atlanticu a Sanlùcar de Barrameda afaca a Cadice. Est su riu de Cordova e de Siviglia, tzitades ricas de istoria. Cordoba est istada capitale de sa provintzia de s'Hispania Baetica in epoca romana. Occupada dae sos Visigotos, dae sos alanos e isvevos, e su 711 dae sos Arabos, est istada patria de Seneca (4 d.C. -65), de Mosè ben Maimon, nadu Maimonide (1138- 1204), de Averroè (1126- 1204). +Su Guadalquivir passat puru in Siviglia, inue b'est sa famada Giralda, in origine unu minaretu e a poi unu campanile de sa cattedrale cristiana. + +Tore Ligios: +Tore Ligios (Biddanoa Monteleone,1949) vivente, fotografu de talentu. Direttore de su tzentru culturale “Su Palattu” in Biddanoa M. dae s'annu 2000 a su 2008.Ada curadu varias mustras de fotografia in sa 'idda sua e in ateros logos. + +Culilughe: +Culilughe, de sa Familia Coccinellidae. Insettu coleotteru, minoreddu, tundu cun alas . Su c. comune, de colore ruiu, cun sette macchias nieddas. In istiu essidi e pizu in mesu a sas mattas e piantas, e a de notte bolada, faghinde una lughitta, in logos inue s'aria no est inquinada. + +Fae: +Fae o Faa. Pianta ervosa de 60-80 cm. de altaria. De sa familia Leguminosae. Benit cultivada po sos semenes, chi siccos o friscos benint cottos e si mandigant dae s'omine o dae sos animales. Sos semenes crechent in sa tega (baccello) de 20 cm. de longaria. Sa fae madurat in beranu. Su "favismu" est una allergia a sa fae, e difusu in Sardigna. + +Gino Bramieri: +Artista de genere "burlesque", aiat trabagliadu cun Franco e Ciccio, Peppino De Filippo, Aldo Fabrizi, Ave Ninchi, Nino Taranto, Raimondo Vianello, Totò, Franca Valeri. Est istadu interprete de pius de una trintina 'e films. In Televisione aiat appidu grande sucesso cun su programma dirigidu dae Corrado "L'amico del giaguaro" (1961 - 1964) cun Raffaele Pisu e Marisa Del Frate. +Sos autores suos de riferimentu sun istados Italo Terzoli ed Enrico Vaime tra sos copiones pius de sucesso in teatru fini istados "La sveglia al collo", "Anche i bancari hanno un'anima" e "La vita comincia ogni mattina" (ipettaculos produidos dae Garinei e Giovannini). + +Renato Pozzetto: + +Michel Platini: + +Aldo Fabrizi: + +Raffaele Pisu: + +Franco Franchi: +Umpare a Ciccio Ingrassia aiat formadu una coppia de comicos chi esin s'istoria de su cinema italianu: Franco e Ciccio. + +Televisione: +Sa televisione, giamada in sardu finas telebisura, (dae su gregu "a distantzia", e dae su latinu "video", "bidere"), in sigla TV, est sa la diffusione contemporanea de materiale visivu e sonoru, chi si poden rezire in tempus reale cun idoneos apparizos elettronicos in diversos logos servidos dae idoneas retes pro telecomunicatziones. +Sa telebisura est una iscatula cuadrada chi jughet unu collegamentu cun sa currente eletrica. Intro de sa telebisura podimus bider imagines e persones chi faeddant. + +Funtana Meiga: +Funtana Meiga est una localidadi de mari in sa provìntzia de Aristanis, chi s'agatat a intru de su territoriu de su comuni de Crabas, in sa costera sud de sa penisula de su Sinnis. +S'origini de sa bidda est moderna, sendi nascia intra de is annus '60 e '70 de su seculu XX. Personas medas no stimant custu logu ca poita ritenint siat istetiu pesau chentza de respetu po su paesagiu naturali chi ddu inghiriat. Funtana Meiga difatis, castiàda de mari s'ammostat comenti unu acorru de domus chi segat sa continuidadi de sa costa intra de s'Oasi de Seu e Sant'Uanni de Sinnis. Benit po custa arraxoni definia fatuvatu comenti 'una corada de cimentu'. +Sa bidda benit populada isceti in sa stasoni istia. + +Maria del Mar Bonet: +Maria del Mar Bonet (Palma de Maiorca, 27 abrile 1947) est una cantante spagnola de limba catalana. At collaboradu cun diversos artistas tipu: Elena Ledda, Milton Nascimentu, Alan Stivell. + +Rana: +Rana. Anfibiu da sa Familia Ranidi. Sa pius nodida est sa rana irde de 8-10 cm. de longaria: conca larga, ojos mannos, ancas de segus longas po saltiare, limba longa . Vivede in s'abba o in logos umidos. Bi est puru sa rana de siccu (rospo). E una rana pius minore chi vivede subra sas arvures (raganella). + +Anade: +Anade. (Anas platyrynchos) ( in ital. germano reale). Est sa pius manna de sas anades. Po su masciu: Colore de sas pumas grigiu; conca e parte alta de su corpu bilde, pettorra marrone e collarinu biancu. Su picculu est bastante mannu. S'animale tenet unos 50-60 cm de longaria. Sas ancas sunu de colore arantzu. PO sas feminas su colore est marrone melciadu a biancu. Vivet in logos umidos, istagnos e lagos. Migradore e istantziale.S'istajone reproduttora est dae bennalzu a triulas. Faghet su nidu in terra, affacca a s'abba. Mandigat ildura acquatica e de terra e insettos. Su nomene indicat puzones divescios. Bi est s'a. areste e i s'a. domestica, comente animale de cortile, allevada po sa petta + +Oca: +Oca o coca, de sa familia Anatidi. S'oca areste est puzone migradore. In sas regiones nostras las bidimos passare a bolu a trumas a acotzu, in altu meda. Sa oca domestica est animale de cortile e benidi allevada po sa petta. + +Ravanella: +Ravanella o arreiga (Rafanus sativus) de sa Familia Cruciferae. Creschede in clima temperadu.Tuberu coltivadu chi si mandigada cru. Su tuberu podet essere longu unos 20 cm. O tundu e minore cantu una nughe. Su colore est ruiu. Calchi ispetzia est pitigosa e atera pius druche. + +Fostinaja: +Fostinaja o frustinaca ("Daucus carota"), Fam. Ombrelliferae. Pianta ervosa che creschet areste o cultivada. Sa cultivada est una raighina, in fromma de fusu, de 20-25 cm de longaria, de colore grogu, arantzu o biancu. Si impreada in coghina. Si consumada cotta e puru crua- + +Massimo Urbani: + +Giovanni Falcone: +Giuanne Falcone est istadu tra sos primos beros cumbattentes contra a sa mafia, finas a perde' sa vida, comente s'amigu sou e cullega Paolo Borsellino. + +Paolo Borsellino: +Paolo Borsellinoest istadu tra sos primos beros cumbattentes contra a sa mafia, finas a perde' sa vida, comente s'amigu sou e cullega Giuanne Falcone . + +David Byrne: +At fundadu e fattu parte dee su gruppu Talking Heads. + +Pier Damiani: +Pier Damiani (Ravenna 1007 ca. - Faenza 1072). Monacu in su monasteru de Fonte Avellana, affaca a Gubbio. Monacu de vida austera. Ada cumabttidu su disordine de su clero e sa simonia. Piscamu de Ostia e cardinale. Cossizeri de su paba Gregoriu VII po sa riforma de sa Creja. Nos restant: Litteras, Semones, e su liberu De fide catholica. Santu. Sa festa su 21 de frealzu. + +Jean-Marie Vianney: +Vianney Jean-Marie (Dardilly, affacca a Lione -1786 – Ars- sur- Formans 4 austu 1859). Connottu comente su “Curato d'Ars”. Santu. De familia pobera, est diventadu preideru su 1815 e dae su 1818 est istadu parracu de Ars, una idda minoredda, e in tempos diffitziles. Un omine austeru e de fide manna. Ada fraigadu cun s'agiudu de una benefattrice, una iscola po pitzinnos e pitzinnas de sa idda. Sa fest su 4 de austu. + +Viktor Frankl: +Viktor Frankl (Vienna, 26 de martzu 1905 - Vienna, 2 de cabudanni 1997), pensadore e psicoterapista austriacu, che ada istudiadu meda, puru in su campu de concentramentu sa dificultade de s'omine a vivere, e ada postu a base de su vivere umanu sa "voluntade de significadu" est a narrere su bisonzu de agatare unu sensu a sa propia vida, si no s'omine est insoddisfattu e no resessiodi a rezere a sas dificultades. + +Albert Einstein: + +Lista de sos res de Sardigna: +Su Regnu de Sardigna e de Corsica fit istadu criadu dae su paba Bonifaziu VIII in su 1297. + +Assisi: +Assisi (26.946 abitantes) est una tzitade de s'Umbria in provintzia de Perugia, est connotta massimamente pruite est sa patria de Santu Frantzisku e de Santa Jara. +A sos pes de su Monte Subasio. De origine umbra, est istada unu importante centru romanu. Possedidi monumentos medievales, meda ligados a santu Frantziscu, chi ada resu Assisi nodidu in totu su muindu. Sa basilica de santu Frantziscu e su Cunventu (sec.XIII). Sa basilica inferiore, cun sa tumba de su santu, e sa superiore: una e s'atera cun pinturas importantes de Cimabue, Giotto, Simone Martini e ateros. Sa Basilica de santa Jara (sec XIII). Su Duomo de santu Rufino (sec.XII-XIII). Santa Maria degli Angeli (sec XVI), San Damiano. B'est puru su restu de unu castellu. + +Libro dei segreti: +Kitab al-Asrar, ( in arabu:كتاب أسرار مكتبة فلورنسا ) traduidu in italianu comente Il Libro dei Segreti risultanti dai pensieri est unu "trattato" de meccanica islamica de s'XI seculu, obera de s'andalusu Ibn Khalaf al-Muradi. +Su manoscritto s'agatada in sa Biblioteca Medicea Laurenziana de Firenze e in su 2010, cun s'agiudu finanziariu de s'emiru de su Qatar, Hamad bin Khalifa Al Thani, est istadu possibile de faghere un'istudiu approfondidu pro chi est istadu trascrittu in arabu e traduidu in italianu, frantzesu e inglesu. +S'istoria. +Su liberu fit in sa biblioteca dae diversos seculos e fit catalogadu comente 'e Tabulae Astronomicae. Est istadu iscobertu comente 'e liberu de meccanica solu in su 1974 dae s'istoricu de s'iscentzia inglesuDavid A. King chi aiat immediatamente informadu Donald R. Hill chi fit un'istoricu de s'iscientzia araba. +S'istoria de comente su manoscritto dae s'Ispagna siat arrividu a Firenze non est nodida. Guasi seguramente at sighidu su tragittu de sos ateros liberos arabos chi faghian parte de sa colletzione de sa Biblioteca Medicea Laurenziana. In su 1584 a Roma, pro volontade de su paba Gregoriu XIII e de su cardinale Ferdinando de’ Medici fit istada aberta sa Stamperia Orientale Medicea. S'iscopu fit de pubblicare liberos orientales, pro custu bisonzaiat de buscare manoscrittos, chi fin istados chircados in Egittu, Siria, Persia e India. +Su liberu. +Su liberu cuntenit 34 illustratziones.Cust'opera est cunsiderada su primu trattato de ingegneria de sempre. Su liberu diffattis cuntenit disegnos medas inue sunu rappresentadas sas machinas e sos automa meccanicos chi bi sunu descrittos. Custu fattu antizipada de unos 400-500 annos sos trattados de Leonardo da Vinci. + +Sheila Jordan: +Aiat collaboradu cun Marcello Melis in 1974 in s'LP Perdas de fogu umpare a Mario Schiano, Don Pullen, Jerome Cooper, Ray Mantilla e Bruce Johnson + +Donald Routledge Hill: +Donald Routledge Hill (1922–1994) fit un'inzenieri e Istoricu de s'iscentzia e de sa tecnologia inglesu. +Istudiosu de istoria de s'iscentzia e tecnologia medievale araba, at traduidu diversos testos dae s'arabu in inglesu cumpresu su Libro dei segreti de s'inzenieri arabu Ibn Khalaf al-Muradi. + +Gulag: +Gulag ("Glavnoe upravlenie ispravitelno-trudovykh lagerej;" est a narrere: Diretzione printzipale de sos campos de trabàgliu correttivos). Sistema inventadu dae Lenin e Trotzky e impreadu meda dae Stalin. Si pensat chi sos mortos in sos 476 gulag sunt istados dae sos 3 a 11 miliones, e probabilmente de piùs. Su primu Gulag est istadu a Solovki, un arcipèlagu de su Mare Biancu, in unu monasteru antigu. In sos Gulag sunt istados serrados “nemigos de su comunismu”, burghesos, intellettuales, artistas, preìderos, massajos... + +Sant'Uanni de Sinnis: +Sant'Uanni de Sinnis est una localidadi de mari chi s'agatat in sa costa centru-otzidentalli de sa Sardigna, in sa Provìntzia de Aristanis. Podit essi cunsiderada comenti sa marina de Crabas, chi est su comuni de apartenentzia, mancai po traditzionis e istòria agatit medas acapius fomentzas cun su comuni de Nurachi. +Prusatotu populada in istadai, Sant'Uanni de Sinnis contat 8 residentis. +Geografia. +Sa biddighedda, a 12 km de Crabas, est locada in sa parti prus meridionalli de sa penisula de su Sinnis, pagu a tesu de su Capu Santu Marcu e de is ruinas de s'antiga citadi de Tharros. Istat a unu artiori de 7 metrus de su mari, intra de su mari su gulfu de Aristanis, e de su mari de Sardigna. +Logus de atraìda. +Sant'Uanni de Sinnis est arrica de antigorius, chi pigant parti prena a is carateristicas de su paesagiu. A mancu de unu kilometru si podit lompi in s'antiga citadi fenitziu-punicu-romana de Tharros, unu de is prus importantis situs archeologicus de sa Sardigna. Meda importanti sa cresia de Sant'Uanni de Sinnis (VI-VIII seculu), chi impari a sa de Santu Sadurru in Casteddu rapresentat su prus antigu testimongiu de architetura cristiana in s'isula. Intra de is domus de s'abitau est possibili agatai partis de necropolis fenitzias, acanta de sa bidda s'agatant ancora duas turris de guardia aragonesas. +Sant'Uanni de Sinnis est pois cannota po una de is riberas prus bellas de su Sinnis. + +Mario Praz: + +Angelo Secchi: +Angelo Secchi ( Reggio Emilia, 1818 – Roma, 1878), Astronomu, Gesuita. Direttore de s'Osservatoriu astronomicu de su Collegiu Romanu. Ada lassadu informatziones fruttu de osservatziones subra Marte e ateros pianetas. Ada istudiadu su Sole e sa macchias suas. + +Paolo Segneri: +Paolo Segneri (Nettuno, 21 de martu 1624 – Roma 1694). Gesuita. Tzelebre oratore, caresimalista e preigadore populare. Sas oberas de Segneri faghene testu pro sa limba italiana bella chi ada impreadu. + +Giacomo Della Porta: +Giacomo Della Porta (1540- 1602), architettu lumbardu che ada operadu guasi sempre a Roma: ada collaboradu a su fraigu de sa Cupula de Santu Pedru (Roma). A issu si devede sa fatzada de sa creja de su Gesù de Roma, ada collaboradu po sa creja de San Luigi dei Francesi (Roma), e a sa creja de Trinità dei Monti e a palattos e Piatas de Roma.. + +Luca Della Robbia: +Luca Della Robbia (Firenze 1399 – 1482) Iscultore in marmaru e brunzu, e ispetzialmente in maiolica o terracotta inbidruada. Famada sa cantoria e su portale de sa creja de Santa Maria del Fiore, in Firenze, e Madonnas (sa Madonna de sa mela, Madonna del roseto e s'Annuntziatzione. + +Enzo Francescoli: + +Montevideo: +Montevideo est sa tzitade pius manna, sa capitale e su portu printzipale de s'Uruguay. Tenet una populatzione de 1.338.408 pessones (cun totu s'àrea urbana 1.968.324). + +Uruguay: +Uruguay (nomene uffitziale: República Oriental del Uruguay (Republica Orientale de s'Uruguay) est una natzione collocada in sa parte sud est de su Sud America. Ada unos 3.5 milliones de abitantes, de sos cales unos 1,4 milliones vivene in s'area metropolitana de sa capitale Montevideo. S'istimada chi s'88% de sa populatzione est de origines europeas. + +Bidru: +Su bidru est unu materiale duru, trasparente e frazile, impreadu meda. Est a base de silicio, po su mediu de una fusione. Esistidi su 'idru comune e de custu sunu fatas sas tazzas, de ogni fromma, lastras, lampadinas; b'est su idru po ampullas, biancas o iscuras. Tra sos bidros b'est su cristallu, chi est lughidu e prejadu ( de valore su gristallu de Boemia). Prejadu meda est su idru de Murano (bidru trabagliadu, suladu, lampadarios ). De idru ispetziale sunu sas lentes de sos occhiales. +Ispantosas sunu sas vetradas in meda crejas e cattedrales de seculos passados. + +Doris Day: + +Andrès Segovia: + +Billie Holiday: + +Giagu II de Aragona: +Giagu su Giustu (in cadelanu: Jaume el Just) fit su fizu de su re de Aragona Pedru III "su Mannu" e de Costanza de Sitzilia. + +Tropicália 2: +Tropicália 2 est su titulu de un'album de Caetano Veloso e Gilberto Gil de su 1993. +Su discu paret chi siat naskidu pro celebrare sos 25 annos de amistade artistica e personale, Caetano Veloso e Gilberto Gil, edd'est istadu registradu tra Rio de Janeiro e Salvador de Bahia tra su mese de martu e su mese de maiu de su 1993. +Sos musicistas. +Rafael Rabello, 7-string guitar; Dininho, bass; Luciano Rabello, cavaquinho; Octeto Brasil (2) +Wilson Neves, drums; Marçal, tamborim; Beterlau, agogô; Zizinho, pandeiro; Zeca da Cuíca, cuíca +Joao, Jorge, Giancarlo, spala; Marcelo, Cristine, Bernardo, Michel, Vidal, Daltro, Alves, Perrota, Aizik, violin; Jesuina, Stephny, Hindenburgo, Penteado, viola; Iurà, Zamith, Alceu Reis, Marcio Malard, cello (2) +Nico Assunção, 6-string bass (3, 12) +Serginho Trombone, trombone; Leo Gandelman, baritone sax; Raul Mascarenhas, tenor sax; Zé Carlos, alto sax; Marcio Montarroyos, Bidinho, trumpet, flugelhorn (3, 9) +Pedro Sá, electric guitar (4) +Daniel Jobim, keyboards (5) +Dadi, bass; Marcelo Costa, percussion; Lui Coimbra, cello (6) +Léo, timbau (7) +Bogam, surdo baixo, surdo; Coelho, timbau, mataca; Tripé, timbau, surdo virado; Nito, timbau, claves; Bit Bit, timbau, surdo virado; Alexandre, bacurinha, surdo; Everaldo, bacurinha, castanola; Cosminho, Popó, bacurinha (7, 11) +Celso Fonseca, steel string guitar; Firmino, percussion; Lucas Santana, flute; William Magalhães, keyboards (8) +Arthur Maia, bass; Carlinhos Bala, drums (9) +Nara Gil, vocals (11) + +Cinema Novo: +Cinema Novo (in sardu:Cinema Nou) est unu movimentu cinematográficu brasilianu, influentzadu dae su Neo-realismo italianu e dae sa "Nouvelle Vague" frantzesa, e connottu a livellu internatzionale. +Naschede in sercunstàntzias idènticas a i cussas de su movimentu omónimu portughesu, jamadu Novo Cinema. +Su movimentu Cinema Novo s'est isviluppadu in Brasile in sos primos annos '60 gratzias a sas produtziones eterogeneas de diversos registas comente: Nelson Pereira dos Santos (1928), Glauber Rocha (1931–1981), Ruy Guerra (b. 1931), Carlos Diegues (1940), Joaquim Pedro de Andrade (1932–1988). Fidi unu movimentu politicizadu chi fit contra a su neocolonialismu, ispintu dae sa cultura revolutzionaria naskida poi de sa Revolutzione Cubana de i su 1959. + +Cinema Novo (cantone): +Cinema Novo est su titulu de una cantone de Caetano Veloso presente in s'album Tropicália 2 e cantada dae s'autore cun Gilberto Gil. Sa cantone faeddad de sa cultura brasiliana e massimu de su movimentu artisticu cinematograficu de sos annos '60 su Cinema Novo appuntu. + +Nelson Pereira dos Santos: +Est istadu unu protagonista in sos annos '60 de su movimentu artisticu de su Cinema Novo. + +Libertà obbligatoria: +Libertà obbligatoria est un album de Giorgio Gaber de su 1976, registradu dal vivo. +Su discu. +Su discu est istadu registradu in su "Teatro Duse" de Bologna su 14 de santuaine in su 1976. +Tracce. +Disco 1 +Disco 2 + +Jacopo Barozzi: +Jacopo Barozzi, nadu su Vignola, (Vignola, Modena, su 1507 – Roma 1573 ) architettu. +Oberas suas: +su progettu de sa creja de su Gesù (Roma). +Ada collaboradu a su fraigu de Santu Pedru, e a sa morte de Michelangelo ada direttu sos trabaglios. Santa Maria des sos Anghelos (Assisi). +Palatu Farnese (Roma) umpare a ateros (A. da Sangallo il Giovane, Michelangelo, e finidu dae Vignola). +Villa Farnese a Caprarola (Viterbo), a pianta pentagonale, cun unu parcu. + +Andrea del Castagno: +Andrea del Castagno (1423 – 1457) pintore fiorentinu. At trabagliadu in sa buttega de Filippo Lippi; at tiradu ispiratzione dae Masaccio, Paolo Uccello, Piero della Francesca, Donatello. Oberas : Ultima Chena, Crocifissione, Sa Risurretzione (Cenacolo de S. Apollonia, Firenze); e una serie de personagios de Firenze: Farinata degli Uberti, F. Petrarca e ateros. + +Tommaso de Celano: +Tommaso de Celano (Celano, circa 1200 – Val dei Varri, circa 1270), unu de sos primos cumpanzos de Santu Frantziscu e primu biografu cun sas "vitae": "Vita prima Sancti Francisci" (1228) e "Vita secunda" (1224). Sa traditzione li attribuidi su "Dies irae", cumpositzione latina impreada in sa liturgia po sos defuntos. Custu testu est istadu musicadu dae musucistas mannos (Mozart, Verdi, Berlioz). + +Niccolò Tommaseo: +Nicolò o Niccolò Tommaseo (Sebenico, 1802 – Firenze, 1874) est istadu unu litteradu, filologu e patriota italianu. +Unu cattolicu liberale, amigu de Rosmini e de Manzoni. + +Costantino Giuseppe Beschi: +Costantino Giuseppe Beschi (Sec. XVII- XVIII) Gesuita, missionariu in India (1700). Glottologu. Ada imparadu varias limbas se s'India. S'est adattadu a sos usos indianos. Ada iscritu unu poema sagru longu cantu s'Iliade. + +Robert Louis Stevenson: +Robert Louis Stevenson (Edimburgo 1850 - Isole Samoa 1894). Iscritore de romanzos e poeta. Pagu sanu, ada fattu viagios chirchende sa salude. Autore de romanzos fortunados: Treasure Island (in sardu "S'isola de su siddadu" (1883); Lo strano caso del dottor Jekyll e mister Hyde (1886); La freccia nera (1888); Il signore di Ballantrae (1889) + +Antonio Stoppani: +Professore de geologia in s'Universidade de Pavia. Autore de "Il Bel Paese". + +Giacomo Zanella: +Professore de Literadura a s'Universidade de Padova. Autore de: "Sopra una conchiglia fossile (una ode)", e de: "Poesie". + +Pietro dae Cortona: +Si ammentana: "Sa gloria de sa familia Barberini" (Roma); "Sa disfatta de Dario ad Arbela" (Roma); "Sa cunversione de Santu Paulu" (Roma); Ada pintadu in Palazzo Pitti a Firenze e in su Palattu de Paba Urbano VIII, unu Barberini, a Roma. + +Benedetto dae Norcia: +Benedetto, Beneittu est naschidu a Norcia, in su 480, de familia ricca chi l'at mandadu a Roma a istudiare. Ma s'est prestu istraccadu de sa tzitade. Si retirada a Subiaco, e faghede vida de eremida. A poi si ch'andada a Montecassino e fundada unu monasteru. Iscriede sa Regula, fundada subra su mottu: ora et labora, prega e trabaglia. Funi sos tempos de sas invasiones barbaricas, e sos monasteros benedettinos ana salvadu s'Europa, ca funi tzentros de cultura, de istrutzione e de trabagliu. Est mortu su 546. Est patronu d'Europa. Sa festa s'11 de triulas( e no pius in beranu!). + +Daniele De Rossi: +Est unu centrocampista de sa A.S. Roma e de sa Nazionale Italiana di Calcio. + +L'Aquila: +L'Aquila fundada in sa medade se su sec. XIII, affacca a "Amiternum", tzitade romana, e patria de Sallustio. A sos pes de su Gran Sasso. In su territoriu sou si praticaiada sa pastoritzia, e su commerciu de sa lana. Culpada diversas boltas dae terremotos ruinosos: su primu in su 1349. Est passada sutta diversas dominatzione: sos Angioinos, sos Aragonesos, sos Asburgo. In su 1798 occupada dae sos Frantzesos, at provocadu una insurretzione anti frantzesa. Bombardada dae sos Alledos in sa segunda gherra mundiale. S'ultimu terremoto est istadu cussu de i su mese de abrile de su 2009. Tzittade ricca de crejas: una, Santa Maria de Collemaggio, est unu capolavoro de su romanicu in Abruzzo. Inoghe est istadu cunsacradu paba s'eremida Pietro da Morrone cun su nomene de Celestino V (1294). L'Aquila ("Aquila" finas a su 23 de santuandria de su 1939) est una tzitade italiana de 72.696 abitantes (2008), capoluogo de sa Regione Abruzzo e de s'omonima provincia. + +Masaccio: +Masaccio ("Tommaso Guidi", nadu M., San Giovanni Valdarno 1401 -Roma 1428). Pintore de sos pius mannos: Oberas: Sant'Anna cun sa Madonna e su Bambinu (Firenze , Uffitzi); In sa cappella Brancacci in sa creja de su Carmine a Firenze: Su tributu; sa catzada dae su paradisu terrestre; santu Pedru distribuidi a sos poberos su 'inari de Anania. Morit a 27 annos. + +Pietro Mascagni: + +Donatello: +Donatello (Donato diNiccolò Bardi, nadu D. (Firenze 1383 - 1468) tzelebre iscultore, lodadu meda dae Vasari. Oberas: +S'Annuntziada ( Santa Rughe in Firenze). +In custa creja unu crocifissu in linna. +Giuditta chi segat sa conca a Oloferne. +Unu Davide. Santu Giuanne evangelista; santu Zorzi. +Ada trabagliadu a Padova in sa creja de sant'Antoni; e in Padova istatua equestre de Gattamelata. + +Pompei: +Pompei est una tzitade antiga de sa Campania de sa provintzia de Napoli. Fundada in su sec. VIII dae sos Oscios (Osci) populatzione imparentada cun sos Sannitas, e suta a custos Pompei est passada. A poi de sas gherras Sannitas (III sec. a.C.) est passada suta Roma. Distrutta dae s'erutzione de su Vesuviu su 79 a.c. Dae sa medade de su 1700 sunu incomintzados sos iscavos boghende a pizu bona parte de sa tzitade romana. Oe est unu de os zassos archeologicos pius importantes. In Pompei tzelebre su Santuariu de sa Madonna de su Rosariu o de Pompei, fundadu su 1876 po voluntade de Bartolo Longo. + +Orvieto: +Orvieto est una tzitade minore de s'Umbria in provìntzia de Terni. De origine etrusca, cunservada monumentos mediovales: su palatu de su Populu, su palatu de sos Pabas; e ispetzialmente su Duomo, unu capolavoro de su romanicu- goticu, incomintzadu in su 1280 e finidu in 3 seculos dae architettos, iscultores e pintores chena nuneru (mentuamos s'Orcagna, Giambologna, Luca Signorelli cun sos tzelebres affrescos: s'Ifferru e su Giudisciu). A Orvieto, b'est su famadu Pozzo di San Patrizio de Sangallo il Giovane, profundu 60 metros e largu 13, cun duas iscalas elicoidales. + +Ostia Antiga: +Ostia Antiga est istada una tzitade a sa buca de su Tevere. Fudi su portu commerciale de Roma. Dae inoghe est passadu su marmaru po fraigare sos monumentos de Roma. Restana restos archeologicos importantes. In sas abbas de Ostia est istada cumbattida una battaglia tra Arabos e sas flottas de Napoli, Amalfi e Gaeta in su 840. + +Luca Signorelli: +Luca Signorelli (Cortona, 1450- 1523) o "Luca de Cortona". Tzelebre pintore, consideradu precursore de Michelangelo. Su capolavoro sou in una cappella , cappella San Brizio in su Duomo de Orvieto. Un'obera (1499-1502) populada dae elementos e personaggios divescios: non in primu pianu, ma dominante su Tempiu de Gerusalemme, e in primu pianu s'immagine s'Anticristu chi paret fettat tottunu cun su dimoniu; afacca una fregura "ambigua", no si cumprendt si omine o femina ( e paret un immagine de s'usura), a dasegus a custa duas imagines de padres, bestidos de nieddu, una s'immagine de s'artista L. Signorelli e affacca Beato Agelico. + +Provìntzia de Quảng Bình: +Sa 'Provìntzia de Quảng Bình ("Tỉnh Quảng Bình") est una provìntzia de sa Bac Trung Bo, Vietnam. At làcanas cun sa Provìntzia de Quảng Trị a meridione, cun sa Provìntzia de Hà Tĩnh a oriente, e cun su Mare de China a oriente. +Tirat 8.051,8km² e contat 846.924 abitantes (2009). + +Aereoporto de Dong Hoi: +Aereoporto de Dong Hoi ("Sân bay Đồng Hới") este una aeroporto de su comune Dong Hoi, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Quang Binh, Vietnam. Aereoporto de Dong Hoi este una frazione de Loc Ninh, est a 6 km dae Dong Hoi e a 500 km dae Hanoi. Aereoporto de Dong Hoi est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Aereoporto de Tan Son Nhat: +Aereoporto de Tan Son Nhat ("Sân bay quốc tế Tân Sơn Nhất") este una aeroporto de su comune Ho Chi Minh City, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Vietnam. Aereoporto de Tan Son Nhat este una frazione de Tan Binh, est a 7km dae Ho Chi Minh City e a 1700 km dae Hanoi. Aereoporto de Tan Son Nhat est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Aereoporto de Da Nang: +Aereoporto de Da Nang ("Sân bay quốc tế Đà Nẵng") este una aeroporto de su comune Da Nang, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Da Nang, Vietnam. Aereoporto de Da Nang este una frazione de Hai Chau, est a 2 km dae Da Nang e a 720 km dae Hanoi. Aereoporto de Da Nang est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Aereoporto de Ca Mau: +Aereoporto de Ca Mau ("Sân bay Cà Mau") este una aeroporto de su comune Ca Mau, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Ca Mau, Vietnam. Aereoporto de Ca Mau este una frazione de Phuong 6, est a 2 km dae Ca Mau e a 360 km dae Ho Chi Minh City. Aereoporto de Ca Mau est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Walter Tobagi: +Aiat collaboradu comente e redattore in sos giornales de Avanti, Avvenire e Corriere della Sera, est istadu mortu dae unu commando de terroristas. + +Hieronimu Araolla: +Est istadu unu importante poete chi ada iscrittu versos in sardu, italianu e in ispagnolu. + +Maria Teresa Cau: +Est istada una protagonista de su Cantu a chiterra. +Umpare a Leonardo Cabitza aiat formadu su "Quartetto Logudoro", inue bi fin finas su chitarrista Aldo Cabizza e i su fisarmonicista Antoni Ruju. +In su 1972/73 aiada incisu cun sa casa discografica Tirsu sas cantones: "Ave Maria sarda", "Su bandidu", "Folklore di Sardegna". + +Jeanne Hersch: +Est istada un attivistade s'UNESCO. + +Ginevra: +Ginevra (frantzesu: "Genève"; arpitanu: "Geneva"; tedescu: "Genf"; romancio: "Genevra"), capitale de s'omonimu cantone, est sa segunda tzitade pius populada de s'Isvìtzera, poi de Zurigo, edd'est situata in su puntu chi su lagu de Ginevra si che verst in su riu de su Rodano. +Organizzatziones internatzionales chi ana sede in Ginevra. +Ginevra est sede de medas offiscios de sa Natziones Unidas (ONU) e de diversas istitutziones e impresas internatzionales. +Attualmente Ginevra est una de sas primas tzitades cun offiscios de s'ONU in su mundu (umpare a New York, L'Aia e Vienna). +Est sa tzitade inue fit naschidu Jean-Jacques Rousseau. + +Jean-Jacques Rousseau: + +Voltaire: + +Brithenig: +Su Brithenig est una limba romanza artifitziale creada dae Andrew Smith. Si tratat de un’isperimentu mentale, una proa de recostrutzione de sa limba faeddada dae sos romanos chi abitaiant in sa Britannia antiga. Custa limba est influentzada meda dae sas limbas cèlticas. Pro esempru, sas mutatziones de sas cunsonantes initziales sunt unu fenòmenu cèlticu tìpicu: +Unos cantos elementos de gramàtica. +Sustantivos: "cas" (domo) - lla "gas" (sa domo) - /llo/ "chas" (/sas/ domos) +Un'esempru de sa coniugatzione de sos verbos - su verbu "canhar" (cantare): +Un'esempru de testu in Brithenig. +GENESIS 11:4-9 +4. Affos ys ddisirent, "Gwath, gwan a eddiffigar yn giwdad per nu, cun yn tyr ke dang a llo chel, ke nu ffagen yn nôn per nu e sun ysparied rhen syrs feig lla der inteir." +5. Mai ill Dôn gwenif a fas a widder lla giwdad e'll tyr ke'll pobl eddiffigafant. 6. Ill Dôn dis, "Ech, alltresig yn pobl ke barol ill llinghedig medissif, ys hyst ant cýnidiad a ffager. Agur sa sera negarad rhen a llo ke ys phrofarewnt a ffager. 7. Gwath, gwan a fas a ystyrddir sew linghedig sig ys nhomprênerewnt rhen sew alltr." +8. Sig ill Dôn llo hyspariaf di llâ syrs lla der inteir, e ys chalfarent a eddiffigar lla giwdad. 9. A es perch sa affell Babel – perch llâ ill Dôn ystyrdd llinghedig ill mun inteir. Di llâ ill Dôn llo hyspariaf syrs ffeig lla der inteir. + +Madeleine Peyroux: +Naschida in d'una familia de origine frantzesa, est istada fatta manna tra New York e Parigi. + +Roy Hargrove: +Roy Hargrove +(Waco (Texas), 16 de santaine 1969) +est unu sonadore de trumba americanu de musica jazz et funk. +Biografia. +Roy Hargove est unu dei sos trumbettistas chi s' est fatu connoscher ad su pubblicu pius mannu in sos annos de sos '90. +De iscola Hard Bop, hat unu sonu jaru et isquillante. Iscobertu gratzias ad un ateru trumbettista, Wynton Marsalis, dae su festival "Acireale Estate Jazz", in Sitzilia, chi l' hat subitu inseridu in sa band sua et fat' abberer sas jannas dessu jazz chi contat, cun collaboratziones importantes. +Ad vint' annos inzidet su primu album, cun s' etichetta Novus et format su primu complessu. Hat ad fagher pois cun sa matessi etichetta ateros bator discos, et cun sa possibilidade de fagher ad bider su valore sou; et difatti partezipat ad inzisiones 'umpare a sos mastros Sonny Rollins, Frank Morgan, Jackie McLean. +In su 1995, hat ad agguantare su primu postu comente trumbettista dess' annu in sa classifica dei sos legidores dessa rivista prestijosa Down Beat. +In s' annu matessi inzidet unu discu cun su pianista Stephen Scott et su bascista Christian Mcbride, dedicadu ad su sassofonista Charlie Parker, discu chi l' hat dadu riconnoschimentu meda; han ad sighire ateros discos de sucessu, cun s' etichetta Verve. + +Francesco de Sanctis: + +Phong Nha - Ke Bang: +Phong Nha-Ke Bang (in Vietnambu: "Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng") est unu parcu natzionale in sa 'Provìntzia de Quảng Bình est una provìntzia de sa Bac Trung Bo, in Vietnam. Su Phong Nha-Ke Bang fut creadu in su 1996 e faghet parte de sa lista de su patrimoniu mundiale de s'UNESCO. + +Isvìtzera: +Sa Confederatzione Isvitzera (in tedescu "Schweizerische Eidgenossenschaft", in frantzesu "Confédération suisse", in romancio "Confederaziun svizra", in italianu "Confederazione svizzera"), comunemente abriviada in Isvìtzera (in tedescu "Die Schweiz", in frantzesu "Suisse", in romancio "Svizra", in italianu "Svizzera"), est un istadu federale de s'Europa, cumpostu de 26 cantones. Est a lacana cun sa Germània, cun s'Austria, cun su Liechtenstein, cun s'Italia e cun sa Frantza. +Sa capitale est Berna. + +Nola: +Nola est unu comune italianu de sa provìntzia de Napoli in Campania e contada 32.759 abitantes. + +Damasco: +Damasco (in Arabuدِمَشْق|Dimašq) est sa Capitale e sa segunda tzitade pius populada de sa Siria, cun unos 1.600.000 ab. (istima de su 2007), s'area metropolitana, cun pius de 5.000.000 de persones est sa pius populada. Tzitade antiga, naskida in su periodo de sa tziviltades mesopotamicas. + +Mesopotamia: +Sa Mesopotamia ( in gregu: Μεσοποταμία) est una regione de su Mediu Oriente, chi s'agatada in s'attuale Iraq. Su nomene derivat dae su gregu o μέσος ποταμός chi cheret narrere "in mesu a sos rios" diffattis est sa terra collocada tra sos duos rios Tigri e Eufrate. + +Sinnis: +Cun "Sinnis" benit nomenada una sub-regione de sa Sardigna chi contat fintzas is territòrios de comunus chi non faghent parte de sa penìsula, ma chi dd'istant a curtzu, e chi benint a èssere is de sas antigas curadorias de Campidanu Miris e Campidanu Majore. +Geografia. +Su Sinnis s'isterret pro una longària de 19 km de Cabu Mannu a su Nord, fintzas a Cabu Santu Marcu a su Sud, a Est benit serradu intre de s'istàngiu de Crabas e de una lìnea imaginària chi ddu acàpiat a sa bessida a mare de su canale de s'istàngiu Is Benas. +Sa parte tzentru-setentrionale de sa penìsula est prusatotu prana e rica de paules, a su tzentru-Sud imbetzes arribat a una artària de 90 metros subra su mare. Sa costera est a tretus de roca e a tretus de arenàrgiu e in sa parte tzentrale, naràda Su Tingiosu, est caraterizada de falèsias. +Geologicamente su Sinnis est in manna parte de orìgine alluvionale, essende istadu formadu de sos aremos chi beniant de s'erosione de su Montiferru, chi ddi istat a curtzu. +Istòria. +Testimonias de sa presèntzia de s'òmine benint de su V millènniu i.C., a cumprobu sos repertos de su su situ neolìticu de Cùcuru de is Rius, in mesu de sos rios chi de s'istàngiu de Crabas betiant a su mare. +Meda numerosos is nuraghes puru, chi s'agatant a subra de onni montigru. In su territòriu de Sant 'Eru, si podet agatare "S'Urachi", chi rapresentat unu de is cumpressos nuraghesos prus de importu de Sardigna. Is iscavos cumprobant comente tèngiat caraterìsticas simbillantes a sas de su prus connotu Su Nuraxi de Barumini, ma chi apat fentzamentas mesura majore. In Sinnis, sunt istados agatados in sa localidade chi ddis dat nòmene sos Gigantes de Mont'e Prama, istàtuas artas fintzas a duos metros e mesu, datadas VIII-IX seculu i.C. +Unu de sos sitos prus connotos est rapresentadu de sas ruinas de sa tzitade de Tharros, in sa parte meridionale de sa penisula. Fundada in su VIII seculu i.C. de sos fenìtzios, est a pustis istada romana, bizantina e, fintzas a cara de s'annu 1000 capitale de su Giuigadu de Arborea. A curtzu de Tharros s'agatat sa cresia de Sant'Uanni de Sinnis, unu de sos monumentos prus antigos de architetura cristiana in Sardigna. + +Dakar: +Dakar (1.009.256 abitantes) est sa capitale e sa tzitade printzipale de su Senegàl. S'area metropolitana, chi curripondet a sa Regione de Dakar, contat 2.399.451 abitantes. +Sa tzitade est in sa parte meridionale de sa "penisola de Capo Verde", subra s'Oceano Atlantico. Dakar est sa sede de sa Camera bascia de su Parlamentu de su Senegal (Assemblée nationale du Sénégal) e de su Palatu de su Presidente. Dakar est finas famada pruite est sa tappa de arrivu de sa cursa de rally connota comente Parigi-Dakar. + +Santiago de Cuba: +Santiago de Cuba, este sa segunda tzitade de Cuba, fundada in su 1515 est una de sas pius antigas de s'isola, edd'est istada sa prima capitale, prima chi lu esseret S'Avana. Attualmente ada unos 500.000 abitantes. + +Cuba: +Sa Republica de Cuba (in ispagnolu: República de Cuba) est una natzione de sos Caraibi. Su territoriu est constituidu dae diversas isolas e arcipelagos. S'Avana est sa capitale e sa tzitade pius manna, sighida dae Santiago de Cuba. +In Cuba b'ada unos 11 milliones de abitantes edd'est sa natzione insulare pius populada de sos Caribi. Sa limba nazionale est s'ispagnolu, ma b'at finas ateros faeddos indigenos comente su Taíno and Ciboney. + +Cincinnati: +Cincinnati est una tzitade de sos Istados Unidos in s'istadu de s'Ohio. Sa tzitade est posta a nord de su the Ohio River (su Riu Ohio) vicina a su confine cun su Kentucky. In su 2009 si contaiana 333.200 abitantes. + +Giuseppe Terragni: + +Como: +Como ( "Comm" in lombardo occidentale) est una tzitade italiana de sa Lombardia e contat 84.555 (2009). + +Meda: +Meda ("Méd" in lombardo occidentale) est unu comune italianu de 23.044 abitantes de sa provintzia de Monza e Brianza. +Est connottu pro s'industria de su design e pro sa produtzione artigianale istorica de mobiles classigos. + +Lino Patruno: +Est istadu unu de sos fundadores de I Gufi. +At sonadu e incisu discos cun diversos mastros de s'istoria de su jazz, tipu: Albert Nicholas, Joe Venuti, Bill Coleman, Wingy Manone, Bud Freeman, Teddy Wilson, Peanuts Hucko, Bob Haggart, Dick Cary, Jimmy McPartland, Eddie Miller, Yank Lawson, Billy Butterfield, Bob Wilber, Spiegle Willcox, Dick Wellstood, Tony Scott, Bucky Pizzarelli, Wild Bill Davison, Kenny Davern, Barney Bigard, Pee Wee Erwin. + +Bucky Pizzarelli: + +Crotone: +Crotone est una tzitadina de 61.290 abitantes (a su 30 de lampadas 2009) de sa Calabria, capoluogo de s'omonima provintzia edd'est collocada subra unu promontoriu chi s'accerada subra su mare Ionio. + +Bagnara Calabra: +Bagnara Calabra est unu comune de 10.816 abitantes in sa provìntzia de Reggio Calabria. + +Cosimo de' Medici: +Biografia. +Poi 'e sa morte 'e su babbu Giovanni di Bicci de' Medici in su 1429, fit diventadu su cabu de sa grande asienda de familia. +Pro su grande potere chi aiada accumuladu aiat suscitadu timores e imbidias dae parte de sos oligarcas de Firenze comente Palla Strozzi e Rinaldo degli Albizzi. Pro cussu su metessi annu fit istadu impresonadu cun s'accusa de aer fallidu sa conquista de Lucca, e pois esiliadu a Padova e Venezia. Ma in su 1434 Gosomo est richiamadu e leat su guvernu de sa tzitade, gai creat sa prima Signoria in e garantidi a Firenze unu periodo de tranquillidade e richesa. Poi de sa morte li subentrat su fizu Piero babbu de Lorenzo nadu "il Magnifico". + +Lorenzo de' Medici: + +Chieri: +Chieri est una tzitadina de unos 30.000 abitantes, a 16 km dae Torino, addae de su colle de Superga. Industrias tessiles ( cobertas e passamanerie ) , agricoltura, binzas (freisa e vermout): A Chieri (Pessione), sa frabbica, casa madre de sa Martini Rossi. Statio romana, fundada in su sec XI. Distrutta dae F. Barbarossa (1155). Liberu comune in su sec. XIII. Tzentru istoricu mediovale, cun domos, palatos e crejas (Santu Dominigu,e su Duomo cun battistero de su sec XI), in istile goticu. Sa Creja de Santu Bernardinu est de Filippu Juvara. + +Su Cadalanu: +Su Cadalanu est unu iscòlliu de predamòlina chi s'agatat in sa Sardigna tzentru-otzidentale, in sa provìntzia de Aristanis, a intro de su territòriu de su comune de Crabas. Est postu a 5,6 miglias nàuticas a illargu de sa costera meridionale de penìsula de su Sinnis. +De su 1997 faghet parte de s'area marina "Penisula de Sinnis-Isula de Malu Entu", in ue est insertadu in sa zona 'A' de riserva integrale: bi est duncas controida donnia atividade. + +Michelangelo Buonarroti: + +Scarnafigi: +Scarnafigi (in piemontesu "Scarnafis") est unu comune de 1.984 abitanti de sa provìntzia de Cuneo. + +Saluzzo: +Saluzzo est unu comune de 16.877 abitantes in sa provìntzia de Cuneo. + +Casale Monferrato: +Casale Monferrato ("Casal" in piemontesu, "Casà" in sqa limba locale) est unu comune italianu de sa provìntzia de Alessandria in su Piemonte. Ada unos 36.000 abitantes e un'area urbana cun pius de 50.000. + +Ottawa: +Ottawa est sa capitale federale de su Canada. Est collocada subra s'isponda meridionale de su riu Ottawa, in sa provìntzia de s'Ontario subra sa làcana cun sa provìntzia de su Québec. +Comente e populatzione est segunda de s'Ontario poi de Toronto, in su 2006 Ottawa contaiat 812.129 abitantes. + +London (Ontario): +London est una tzitade canadesa de s'Ontario situata subra sas ispondas de su riu Thames (Tamigi). In su 2006 aiada una populatzione de 352.395 abitantes (457.720 contende s'area metropolitana). + +Jacques Marquette: +Jacques Marquette (1637 – 1675). Gesuita frantzesu, missionariu, fundadore de Sault Ste Marie, primu insediamentu europeu in Michigan. Esploradore de su Midwest de sos Istados Unidos, arrivende a su Mississippi. + +Rio de Janeiro: +Rio de Janeiro (chi cheret narrere "Riu de Ennalzu" in portughesu) est una tzitade de su Brasile. Rio est connotta pro sas ispiaggias frequantadas dae sos turistas (Copacabana e Ipanema) e pro sa istatua de Gesus (nota comente "Cristo Redentor") in su monte Corcovado, e pro su Carrasegare. + +Sao Paulo: +Sao Paolo (in portughesu "São Paulo") est una tzitade de pius de 11 milliones de abitantes de su Brasile, capitale de s'istadu omonimu. +La tzitade occupat un'area de 1.523 kmq, est duncas sa tzitade pius manna e populada de s'emisfero australe. + +Humberto Mauro: + +Franca Valeri: + +Premio Maria Carta: +Su Premio Maria Carta, assegnadu sa prima olta in su 2003, est unu reconnoskimentu chi enit assegnadu ogni annu pro incoraggiare sos artistas ma finas de sos ricercadores, produttores e operadores de sa cultura sarda e populare in genere. Su premiu, intotaladu a sa famada cantante silighesa est istadu istituidu dae sa Fondazione Maria Carta cun s'iscopu de favorire su progressu scientificu, culturale, artisticu e economicu de sa Sardigna e de sos sardos. + +Grammy Award: +Su Premiu Grammy (GRAMMY Award) est unu de sos premios pius importantes de sos Istados Unidos pro s'industria musicale. Su premiu est presntadu dae sa National Academy of Recording Arts and Sciences (nada finas Recording Academy). Medas lu cunsidèrana comente s'equivalente de su Premiu Oscar in su mundu de sa mùsica. + +Savina Yannatou: +Savina Yannatou (in gregu: Σαβίνα Γιαννάτου) est una cantante grega. + +S.S.C. Napoli: +Sa S.S.C. Napoli ("Società Sportiva Calcio Napoli") est una sotziedadi de palloni de Nàpoli. + +Komboloi: +Su Komboloi o koboloi (in gregu Κομπολόι) est unu oggettu chi faghet parte de sa cultura grega moderna, usadu comente antistress e su pius pro passare s'ora. +Komboloi finas si parede unu rosariu non ada nudda a ite faghere cun sa religione. +Est unu istrumentu pro si rilassare, in dies de oe est usadu puru pro si lassare su visciu de fumare. +Etimologia. +Sa peraula in gregu modernu κομπολόι nde derivat dae su gregu medievale κομβολόγιον < κόμβος "nodu" + -λόγιο "colletzione". + +Vinicius de Moraes: +Umpare a João Gilberto, Antonio Carlos Jobim e Carlos Lyra aiat criadu sa bossa nova. +In su 1976 est criadu "La voglia la pazzia l'incoscienza l'allegria" cun sa partecipatzione de Ornella Vanoni e Toquinho. + +Elis Regina: +Est cunsiderada sas pius importante cantante de samba de sempre + +Universidade de Nalanda: +Nālandā (in Hindi: नालन्दा, in Cinesu 那爛陀 Nalantuo, in Giapponesu: Naranda, Nāranda) est istada sa pius importante universidade buddista de s'antighidade e una de pius antigas universidades de su mundu. Sas ruinas de Naranda sunu in s'istadu de su Bihar in India, in d'unu logu chi fidi istadu visitadu varias bias dae su Buddha Shakyamuni. +Segundu sos istudiosos s'Universidade de Nalanda fit istada fundada in su tempus de su regnu de s'imperadore Gupta Kumaragupta (415-455 d.C.). +S'universidade cun tottu sos liberos fit istada dirruta e brujada in su 1193 dae Ikhtiyar Uddin Muhammad bin Bakhtiyar Khilji. + +Amartya Sen: + +Brian Auger: + +Georg Friedrich Händel: + +Liverpool: +Liverpool est una tzitade de s'Inghilterra, posta subra sas rivas de su estuariu de su riu Mersey. Fit istada fundada in su 1207 edd'est istada elevada a su rangu 'e tzitade in su 1880. Liverpool est sa quarta tzitade pro mannaria de s'Inghilterra. Sa tzitade est finas famada pro essere sa patria de sos Beatles. + +Los Angeles: +Los Ángeles est sa tzitade pius pubulada e manna de s'istadu de sa California e sa segunda de sos Istados Unidos comente abitantes. Jamada in manera abreviada L. A., ada in su 2010 una populatzione de 4.094.764 de abitantes ind'una área de 1.214,9 km², s'area metropolitana de Los Ángeles, nd'ada invece 17,7 milliones. + +Theodor Mommsen: +In su 1902 a Mommsen li fit istadu assignadu su Premiu Nobel pro sa literadura, in riferimentu a s'obera sua printzipale subra s'istoria de Roma intitulada "Römische Geschichte", Leipzig 1854–56. +Oberas. +Römische Geschichte 8 Volumes. dtv, München 2001. ISBN 3-423-59055-6 + +Manchester: +Manchester est una tzitade de s'Inghilterra in su 2008 b'aiada unos 460 miza abitantes. + +San Pietro di Sorres: + +Aereoporto de Con Dao: +Aereoporto de Ca Mau ("Sân bay Cà Mau") este una aeroporto de su comune Con Dao, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Ba Ria-Vung Tau, Vietnam. Aereoporto de Con Dao este una frazione de Con Son, est a 2 km dae Con Dao e a 360 km dae Ho Chi Minh City. Aereoporto de Con Son est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Gli impiccati: +Sa cantone Gli Impiccati est una cantone de I Gufi bessìda in su 1966 in s'album Il teatrino dei Gufi n. 2 (Emi-Columbia CPSQ 522) +Sas peraulas. +I'm sorry +Siamo stati impiccati per aver assassinato +il quattordici di aprile nostra moglie col fucile. +Ero cittadino inglese lei invece era scozzese +mi contava i soldi in tasca, l'acqua calda nella vasca +il tabacco per la pipa, le partite all'osteria +finché non ce l'ho più fatta ed un dì... l'ho impallinata... +Dondolando dondolando e frattanto mi domando +dondolando dondolando durerà fino a quando? +Ed intanto gli insetti fanno un sacco di dispetti +nelle orecchie le zanzare suonan come le fanfare +sulla testa una cornacchia mi adocchia e ridacchia +il gran mondo dei pennuti tutto qui s'è convenuto +e si fa una gran festa passeggiando sulla testa +vedo pure gli avvoltoi... Che cosa vuoi... +Dondolando dondolando e frattanto mi domando +dondolando dondolando durerà fino a quando +dondolando dondolando e frattanto mi domando +dondolando dondolando durerà fino a quando +durerà fino a quando durerà fino a quando + +Non spingete scappiamo anche noi: +Non spingete scappiamo anche noi est una cantone de I Gufi iscritta dae G. Lunari e Lino Patruno in su 1969, bessida in s'omonimu album. Est una cantone satirica contra a de sa gherra. +Sas peraulas. +Non spingete, scappiamo anche noi! +Alla pelle teniam come voi. +Meglio esser becchi e figli di boia +che far l’eroe per casa Savoia. +E Muzio Scevola abitava a Roma, +era nipote di Romolo e Remo; +io sono di Forlì ma non sono mica scemo, +le braccia mie le adopero per abbracciare te. +Oh sì sì, Maria, Marì +dagli occhi azzurri e dai capelli neri +vo’ vivere con te senza pensieri +e bim e bum e bom +senza il rombo del cannon. +Non spingete, scappiamo anche noi! +Alla pelle teniam come voi. +Meglio esser becchi e figli di boia +che far l’eroe per casa Savoia. +E Pietro Micca è saltato in aria, +per salvare la Fiat di Torino: +io invece sono all’Alfa ma non sono cretino +e i salti miei li faccio su un letto insieme a te. +Oh sì sì, Maria, Mari +dagli occhi azzurri e dai capelli neri +vo’ vivere con te senza pensieri +e bim e bum e bom +senza il rombo del cannon. +Non spingete, scappiamo anche noi! +Alla pelle teniam come voi. +Meglio esser becchi e figli di boia +che far l’eroe per casa Savoia. +E Pier Capponi con il batacchio +svegliava tutti a suon di campane +io suono la chitarra non sono un salame +e adopero il batacchio +per scampanare te. +Oh sì sì, Maria, Marì +dagli occhi azzurri e dai capelli neri +vo’ vivere con te senza pensieri +e bim e bum e bom +senza il rombo del cannon. + +Elvira Sellerio: +"Elvira Giorgianni", custu fit su numene sou de naskida, est istada sa chi aiat fundadu sa casa editrice Sellerio Editore, tra sos promotores de custu progettu ambitziosu bi fit s'iscrittore Leonardo Sciascia. + +Giulio Einaudi: +Aiat frequentadu su liceo-ginnasio Massimo d'Azeglio in Torino, inue fit istadu allievu de s'antifascista Augusto Monti. Aiat fattu parte de sa "confraternita" de sos ex-allievos de su liceo d'Azeglio, umpare a Cesare Pavese, Leone Ginzburg, Norberto Bobbio, Fernanda Pivano, Vittorio Foa, Giulio Carlo Argan, Ludovico Geymonat, Franco Antonicelli e ateros. +Su 15 de santandria de su 1933, a s'edade de 21 annos, aiat fundadu sa «Giulio Einaudi Editore», cun sede in Torino in su tertzu pianu de via Arcivescovado 7, su matessi palattu chi fit istadu sede de l'«Ordine Nuovo» de Antonio Gramsci. + +Vito Laterza: +Est istadu unu de sos editores pius importantes de s'Itàlia de sa segunda meidade de su 1900. + +Bari: +Bari (in su faeddu baresu: "Bàre") est una tzitade italiana de unos 320.000 abitantes, capoluogo de sa omonima provintzia e de sa Puglia. Est una de sas 15 area metropolitanas de s'Itàlia chi òccupada 2.269,74 km² e contat 1 millione de abitantes. + +Astor Piazzolla: + +Filadelfia: +Filadelfia (in inglesu: "Philadelphia") est sa de ses tzidades de sos Istados Aunidos. Sa tzitade est in s'istadu de sa Pennsylvania edd'est una de sas pius antigas de su Nord America, fit istada fundada in su 1682. + +Gerusalemme: +Gerusalemme (in ebraicu: ירושלים,"Yerushalayim"; in , "sa (tzitade) santa") est sa capitale de s'istadu de Israele. + +Detroit: +Detroit est una tzitade de sos Istados Unidos, in s'istadu de su Michigan. + +Miami: +Miami est una tzitade de sos Istados Unidos de s'istadu de sa Florida, contada 404.048 abitantes e 5,4 milliones in s'area metropolitana. + +Hanoi: +Hanoi (3.398.889 abitantes in su 2007) est sa capitale de s'istadu de su Vietnam. + +Chicago: +Chicago est una tzitade de sos Istados Unidos, in s'istadu de s'Illinois. Comente e populatzione est sa e tres in so Istados Unidos poi de New York e Los Angeles, cun 2.853.114 abitantes (9.505.747 in s'area metropolitana). +Est jamada "The Windy City" ca est meda entosa. + +Grozny: +Grozny (in cecenu: Соьлжа-ГIала (Sölƶa-Ġala); in russu:Гро́зный) est una tzitade de unos 271.500 bividores, capitale de sa Cecènia in Rùssia. +Grozny est posta in s'oru de su frùmene Sunzha, in su cantone setentrionale de su Càucasu, chi benit a èssere una de is regiones prus ricas de petròliu de totu sa Rùssia. Est logu de passàgiu pro medas ferrovias chi acapiant su Mare Càspiu e su Mare Nieddu, e bi colant fintzas vàrios oleodotos. S'indùstria isvilupada in Grozny est susetotus ligada a su traballu de su petròliu e a produtos chìmicos. + +Montiferru: +Su Montiferru est una regione de sa Sardigna tzentru-otzidentale chi s'agatat in sa Provìntzia de Aristanis. Su territòriu, chi in antighidade faghiat parte de unu cumpressu vulcànicu, est mascamente montigrosu e lòmpet a s'artiore majore cun su Monte Urtigu (1050 m). +Benet ispartzidu intra sos comunes de: + +My Way: +My Way est una de sas cantones pIus famadas de sempre; iscrita in frantzesu dae Claude François cun su tìtulu "Comme d'habitude", fit istada poi tradùida in inglesu dae Paul Anka. Incisa dae Frank Sinatra in su mese de Nadale de su 1968, est diventada una cantone de sa pius nòdidas de su repertòriu sou. In sos annos a bennere est istada poi realizada dae vàrios artistas comente: Elvis Presley, Mireille Mathieu, Sid Vicious, Nina Hagen e dae pagu dae Michael Bublé. + +Abebe Bikila: +Abebe Bikila aiat binchidu duas medaglias de oro in sa maratona in su 1960 in Roma, currende sos pees nuos, e in su '64 in Tokio. +Est istadu su primu simbulu de s'atlètiga post-coloniale. + +Paul Anka: + +Edmonton: +Edmonton (730.372 abitantes) est sa capitale de sa provintzia canadesa de s'Alberta e dd'est sa segunda tzitade poi de Calgary. S'area metropolitana contaiada in su 2006 1.034.945 abitantes. +Sa tzitade fit istada fundada in su 1795. + +Tuscaloosa: +Tuscaloosa est una tzitadina de unos 95.000 abitantes in s'istadu de s'Alabama in sos Istados Unidos. +Custa est sa tzitade de sa cantante Dinah Washington. + +Area metropolitana: +S'area metropolitana est una regione caratterizzada dae unu centru urbanu o (metropoli) cun d'una alta densidade de impiegu, circondadu dae unu territoriu chi est ligadu socio-economicamente a su centru dae su pendolarismu. Diffattis in inglesu s'area metropolitana est jamada finas commuter belt (cintura de pendolares) o labor market area (area de su mercadu de su trabagliu). + +Selena: + +Noemi: +Su nomene eru est "Veronica Scopelliti". +Biografias. +Filla de Armando Scopelliti, imprendidore e chitarrista romano, e Stefania. Tenidi una sorri prus picioca: Arianna. +Noemi giai de picioca at dimostrau de essi bona meda a cantai. + +Abidjan: +Abidjan est sa tzitade pius pobulada e sa ex capitale de sa Costa de Avòriu. Sos abitantes de s'area metropolitana sunu unos 5,6 milliones. + +Lagos: +Lagos cun pius de 11 milliones de abitantes est sa tzitade pius manna de sa Nigeria e de s'Africa. S'area metropolitana es segunda solu a Cairo. Est istada capitale de sa Nigeria finas a su 1991, cando sa sede de su guvernu fidi istada movida a Abuja. + +Aereoporto de Phu Bai: +Aereoporto de Phu Bai ("Sân bay Phú Bài") este una aeroporto de su comune Huế, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Thua Thien-Hue, Vietnam. Aereoporto de Phu Bai este una frazione de Phu Bai, est a 16 km dae Huế e a 700 km dae Ho Chi Minh City. Aereoporto de Huế est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Aereoporto Pleiku: +Aereoporto de Pleiku ("Sân bay Pleiku") este una aeroporto de su comune Pleiku, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Gia Lai, Vietnam. Aereoporto de Pleiku este una frazione de Phuong 6, est a 12 km dae Pleiku e a 560 km dae Ho Chi Minh City. Aereoporto de Pleiku est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Gianni Amelio: + +Vittorio De Seta: +Biografia. +Dae cominzu. +Appartenente a una familia aristocratiga, poi de aere istudiadu pro calchi annu architetura a Roma, in su 1953 comintzay sa carriera cinematografiga trabagliente comente aiuto regista de Mario Chiari. Daboi si fit dedicadu a s'attividade de isceneggiadore e documentarista. +Filmografia. +Documentarios. +In sos annos 1950 De Seta at giradu una serie de documentarios muzzos subra sa vida de ogni die e de su trabagliu in s'Italia insulare: piscadores, massaios, pastores e minadores in Sitzìlia e Sardigna. +Tra custos cortometraggios su documentariu "Isola di fuoco", ambientadu in sas isolas Eolie, fit istadu premiadu comente e mezus documentariu a su Festival di Cannes de su 1955. +"I dimenticati", ultimu de i cussu periodo, est istadu giradu in Calabria. +Nel 2008 la serie è stata restaurata dalla Cineteca di Bologna, e pubblicata in un DVD intitolato "Il mondo perduto", insieme a un libro che, fra gli altri, raccoglie i commenti di Roberto Saviano, Martin Scorsese e Vincenzo Consolo. + +Malta: +Malta est'una isola e Istadu a 90 km a sud de sa Sitzìlia. Abitada dae tempos antigos meda, comente testimoniat su tempiu preistoricu de Hagar Qim ( chi significat Pedra eretta o pedra de su cultu) e de su quartu quintu millenniu prima de Cristos. +Est una republica parlamentare (in maltesu Repubblika ta' Malta, in inglesu Republic of Malta) chi de su 1 de maju 2004 faghet parte de s'Unione Europea de 315 km2 de isterrida e popolatzione unos 400 mizas. Formada de tres isoleddas: Malta, Gozo e Comino. Sa capitale est Valletta sas limbas uffitziales su maltesu e s'inglesu. +Geografia. +S'istadu tenet istèrrida de 316 km2 e popolatzione de unos 416.500 bividores. Est unu artzipèlagu cumpustu de is tres isuleddas de Malta, Gozo e Comino. +Istòria. +Colonizzadas dae sos fenicios, e a poi dae sos gregos e a poi dae sos romanos (218 a.C.) +Sos bizantinos ant dominadu dae su IV a su IX sec. In su 870 l'ant conchistada sos Arabos e l'ant tenta po duos seculos, cando est istada conchistada dae sos normannos e diventat parte de su Regnu de Sicilia. +Est passada a poi suta sos Angioinos, sos Aragonesos, e sos Ispagnolos. In su 1530 Carlo V l'at tzedida a sos Cavalieri Ospitalieri o Cavalieri de Rodi. Chi dae sos Turcos funt catzados dae Rodi sea issoro. Dae tando sunt connoschidos comente Cavalieri di Malta. A Malta ant depidu sustennere un assediu de sos Turcos po battoro meses fintzas a s'arrivu de sa flotta ispagnola. Tando ant fortificadu s'isola e fundadu La Valletta, nomene dadu in onore de Jean de la Valette Gran Maestro de sos Cavalieris, chi aiat guidadu su fraigu, cun su progettu disegnadu dae s'architettu Fratziscu Laparelli inbiadu dae su paba Pio V. +Su 1798 s'isola fut occupada dae Napoleone chi andaiat in Egittu. Sa popolatzione no fut cuntenta e bi est istada una insurretzione, e cun s'agiudu de sa Gran Bretagna e de su re de Nàpoli , ant catzadu sos frantzesos( 1800). S'Inghilterra aiat postu pe in s'Isola detzisa a si la tennere, non ostante sas protestas de su Re de Nàpoli e de Sitzìlia. In sa segunda gherra mondiale Malta est istada una importante base navale inglesa in su Mediterraneu. In su 1964 Malta diventat indipendente, ma faghinde parte de su Commonwealth. +Economia. +Malta vivet de pisca, de commerciu e su portu de la Valletta est unu de sos pius importantes, po sos cantieris navales, e de turismu. A Malta est iscarsa s'abba, e gai s' abba pioana est pretziosa e cantu si podet benidi pijada in cisternas. Calchi cuntierra cun s'Italia, po sos immigrados clandestinos chi arrivant dae s'Africa cun barcas, e chi devent essere succurridos in mare. + +Primo Levi: +Primo Levi est s'autore de diversas novellas, saggios e poemas, su romanzu pius famadu est Se questo è un uomo, chi est su raccontu de sos annos chi isse aiat passadu comente presoneri in su Campu de cuncentramentu de Auschwitz in sa Polonia occupada dae sos Nazistas. + +Campu de cuncentramentu de Auschwitz: +In su numene campu de concentramentu de Auschwitz Birkenau (in tedescu "Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau", in polacu "Oświęcim-Brzezinka") s'identificat su gruppu de campos de concentramentu e su campu de sterminiu costruidos durante s'occupazione tedesca nazista de sa Polonia, in sos paraggios de sa tzitadina polacca de Oświęcim (in tedescu Auschwitz) chi s'agatada a unos 60 chilometros a ovest de Cracovia. + +Baviera: +Sa Baviera("Freistaat Bayern") est un'istadu in sa parte a sud est de sa Germània. Est s'istadu pius mannu de sa natzione e occupat pius de su 20% de su territoriu tedescu. Sa capitale de sa Baviera est Monaco de Baviera. Est s'istadu tedescu chi ada s'economia pius importante de tota sa federatzione. +Sas tzitades de sa Baviera. +"Monaco de Baviera", Norimberga, Augusta, Regensburg, Würzburg, Ingolstadt, Fürth and Erlangen. + +Norimberga: + +Norimberga (in tedescu "Nürnberg") est una tzitade de sa Baviera in Germània. + +Bayreuth: +Bayreuth est una tzitade de sa Baviera in Germània. +Sa tzitade est connotta printzipalmente pro su fattu chi Richard Wagner, b'at vìvidu dae su 1872 finas a sa morte in su 1883. Sa villa de Wagner, "Wahnfried", fidi istada construida gratzias a s'agiudu economicu de su re Ludwig II de Baviera, sempre in Bayreuth s'agatada su Bayreuth Festspielhaus chi est su teatru de s'opera chi fit istadu realizzadu propriu pro bi poder rappresntare sas operas de Wagner. + +Vivien Leigh: + +Marlon Brando: + +Robert De Niro: + +Marilyn Monroe: +Testu grassu + +Acerenza: +Acerenza. Oe una idda de 3400 abitantes in provincia de Potenza, ma cun una istoria longa.Mentuada dae Orazio cunsèrvada caratteristicas mediovales. Subra un altura de 800 metros, fudi a su centro de istradas chi dae Roma giughiana in Terra Santa, e centru importante normannu. Roberto il Guiscardo ada finantziadu su fraigu de una cattedrale imponente, in istile ronanico- normanno e chi dominada sa idda de Acerenza. S'internu de sa creja est a 3 navadas, divisas dae pilastros . Unu campanile possente est de su 1554. Sa creja cunservada affrescos de Giovanni Todisco de Abriola. + +Actors Studio: +S' Actors Studio est una organitzazione pro actores professionistas, registas teatrales e autores de teatru chi at sede in Manhattan in New York. Fidi istada fundada su 5 de santuaine de su 1947 dae Elia Kazan, Cheryl Crawford, Robert Lewis e Anna Sokolow. Su A.S. est meda connottu pro sos metodos de insegnamentu e de perfezionamentu de su metodo de recitazione (method acting). Custu metodo fit istadu originariamente isviluppadu dae su Group Theatre de New York in sos annos 1930 e fit basadu subra sas innovatziones introduidas dae Constantin Stanislavski, diffattis medas jamana custu modu de recitazione Metodo Stanislavski. + +Sade Adu: + +Constantin Stanislavski: +Constantin Sergeevič Stanislavski (in russu Константин Сергеевич Станиславский o Алексéев) at dadu unu contributu essenziale a sa recitazione realistiga introduende innovatziones chi sunu restadas una base comune pro tottu sas recitaziones in su mundu occidentale. Gratzias a sa promotzione chi issu aiat fattu a s'insinzamentu de sas tecnicas de recitazione e de regia e a sas tradutziones de sos iscrittos teoricos suos, su Metodo Stanislavski aiat criadu una grande possibilidade de superare sas barrieras culturales. +Issu fidi un'attore, unu regista teatrale e fit isdtadu s'amministradore de su Teatru de s'Arte de Mosca chi fit istadu fundadu in su 1897. + +Metodo Stanislavski: +Su Metodo Stanislavski est unu sistema de insegnamentu de sa recitazione isvilupadu dae s'atore e regista teatrale russu Constantin Stanislavski. +Su sistema est su resultadu de meda annos de ricercas e proas de Stanislavski pro istabilire comente d'ogni atore in sa recitatzione podet controllare totu sos aspetos de sa condota umana. Parte determinante in sa difusione e in su perfezionamentu de su metodo est devida a s'impignu, in sos primos de su 1900, de Kostantin Sergeevič Alekseev (chi lu jamaiat "psicotecnica"). Medas attores sunt istados influenzados dae custu metodo comente: Ryszard Bolesławski, Vsevolod Meyerhold, Michael Chekhov, Lee Strasberg, Stella Adler, Harold Clurman, Robert Lewis, Sanford Meisner, Uta Hagen, Ion Cojar e Ivana Chubbuck. +Dae sos annos '30 custu metodo est insinzadu in s'Actors Studio de New York. + +Elia Kazan: + +Cesarea: +Cesarea in Cappadocia (in turcu: Kayseri e in gregu: "Καισάρεια" ) fit un antiga tzitade de s'Asia minore, capitale de su regnu de Cappadocia. Como est una tzitade de unos 1.100.000 abitantes de sa Turchia. + +Alcide De Gasperi: + +Leo Valiani: + +Pola: +Pola (in croatu Pula, in slovenu "Pulj", in istrovenetu "Poła", in istriotu "Puola") est sa tzitade pius manna de s'Ìstria in Croatzia e ada 62.378 abitantes (2006). + +Talking Heads: +Sos Talking Heads sun istados unu gruppu musicale anglo-americanu de "avanguardia-pop" cun isperimentatziones in sa new wave, in su Avant-garde, su post-punk, su funk, naskidos in New York in su 1974 e attivos finas a su 1991. +Sos cumponentes fini David Byrne, Chris Frantz, Tina Weymouth e Jerry Harrison. + +Lorenzo Rocci: +Lorenzo Rocci (1869 -1950), grecista, gesuita. Ada iscritu una grammatica grega chi at tentu 39 editziones, e su Ditzioneriu Gregu -Italianu, chi po 40 annos est istadu fortzis su pius usadu in sas iscolas italianas. + +Sylvano Bussotti: + +Baden-Württemberg: +Su Baden-Württemberg est unu de sos 16 istados federados o Land de sa Germània. Ada una estensione de 35.750 km² inue b'ada 10,7 milliones de abitantes. Sa capitale est Stoccarda. +Testu grassu + +WikiLeaks: +WikiLeaks (oburu "Wikileaks") est una organizatzione internatzionale chi publicat contributos anonimos e fugas de notiscias (in inglèsu:Leaks) o ateros documentos no diponibiles mantenzende s'anonimadu de sa fontes. +S'organitzazione si occupat de verificare s'autenticidade de i su materiale e poi lu pubblicat cun sos server chi s'agatan in Belgio e Isvetzia. +Wikileaks cheret esse' una versione de Wikipedia, ma chi non lassat istigas, in modu chi potat essere pubbricada e analizada dae tottu sas documentatziones riservadas. E diffattis custu constituidi pius trasparentzia dae partes de sos guvernos, pius garantzias de justiscia, de etica, e consolidat sa demograzia. +Su fundadore de custa organizatzione est Julian Assange. + +Julian Assange: +Julian Assange est connottu pro s'impignu sou in WikiLeaks e comente su presidente de su Consizu de amministratzione de s'organizatzione. Issu est su personaggiu pius connottu de s'organizatzione edd'est su responsabile de su situ web de WikiLeaks e su fundadore. +Assange at rezidu diversos premios fra totu: + +Manuel Lanzini: +Manuel Lanzini (Ituzaingó, 15 de freàrgiu 1993) est unu giogadore de pallone argentinu. + +Segamanu: +Su segamanu (fintzas segadidus e priorissa) est unu insettu de sa familia Mantidae. Conca minore, cun ojos tundos; sa ucca cun barras fortes. Parte de su corpu est longa e istrizile, e tenet alas. Sas ancas desegus sunu longas, sas ancas denanti longas e cun dentes chi servini po afferrare. Est comune in sos logos nostros ("mantis religiosa"). Mandigat insettos. Sa femina divorat su masciu a poi de s'accopiamentu. Vivet subra sas piantas o in mesu a s'erva. + +Marmotta: +Marmotta. Mamiferu rotzigadore (Arctomis Marmota). Su corpu est cobertu de pilos, vivet in montagna alta, in logos pedrosos, afacca a sos ghiacciaos. Est animale de unos 40 cm de longaria, de colore grigiu, ancas curtzas e ungias fortes; coa bastante longa. Iscavat tanas sutaterra. Mandigat erva e fenu e in s'ijerru andat in letargu. Animale prudente e cando b'at perigulu faghet unu frulciu e curret, e currene, a si remunire in sa tana. Est presente in sa zona alpina. + +Caterina Murino: + +Tennessee Williams: + +Agatha Christie: + +Mario Scaccia: + +Vladimir Majakovskij: + +Giuseppe Massaia: +Giuseppe Massaia (1809- 1891), capputzinu piemontesu e missionariu in Africa, in Etiopia e in zonas de su Altu Nilu. Resessidi ad avvicinare sos Gallas una de sas tribùs pius feroces de s'Africa. Massaia ada abertu iscolas e orfanotrofios. Ada iscritu una Relatzione de sos viaggios suos e una Grammatica de sa limba Galla, sa prima de tale limba. + +Marisa Berenson: + +Luchino Visconti: + +Fedor Dostoevskij: +Fedor Dostoevskij (in russu Фёдор Михайлович Достоевский) est cunsideradu unu de sos pius mannos iscrittores de romanzos de sempre. + +Antoni Farina: +Antoni Farina (Osile 1865-1944) fit unu poete sardu, babbu e cullega de Maria Farina. +A. FARINA a Cucca--- +O crettes chi ti tima sos mustazzos +Candidu Sale si m’es mortu in brazzos +E tue m’as a morrer sutta pese +O maccu, tontu, istupidu chi sese +Chi nde peso a bolare sos istrazzos. +Candidu Sale in sos brazzos m’es mortu +E tue occupas su matessi postu. + +Homi Kharas: +Homi Kharas est unu economista laureadu in sa Universidade de Harvard chi at tribagliadu pro guasi 30 annos in sa World Bank. +Dae 1989 a su 1991 est istadu cossizeri de sos istados de Polonia, Repubblica Ceca, Slovenia e Unione Sovietica. Dae su 1993 a su 1977 est istadu su cabu de s'uffitziu economicu in Brasile. +Est istadu unu consulente de economia pro s'istadu de sa Malesia e de sas Filippinas. +Agganzos dae fora. +Curriculum de Homi Kharas + +Molière: + +Espe: +Espe, espa, ghespu. insettu,simile a un'abe, cun alas, e cun puntolzu dolorosu cando punghede. De varias ispetzias. Su espe comune, vivet in sotziedade (mascios, feminas e oberajas). Fraigant su nidu cun piuere de linna melciadu a sa salia. Sutzana frutos druches. + +Trullo: +Su trullo est unu locale, cun sa cobertura a fromma de cono (dae una paraula grega "trullos," chi significat tzimbòriu, cupula). Bi vivent. Fraigada cun pedras subrappare e su fraigu si istringhet in altu. Si nde agattant meda in sas campagnas, in Puglia, a Alberobello, Putignano e in ateros logos de custa regione. + +Verrocchio: +Andrea di Michele di Francesco di Cione, nadu Verrocchio (Firenze 1435- 1488). Iscultore, discipulu de Donetello. Oberas: Su David (Firenze, Bargello); Istatua de Bartolomeo Colleoni a caddu (Venezia 1480), su capolavoro sou; Incredulità di San Tommaso (Firenze). Est istadu puru unu pintore: Su Batijimu de Gesus (Firenze, Uffizi). + +Veronese: +Paolo Caliari, nadu V. (Verona 1528- 1588). Pintore de compositziones mannas, riccas de personagios. Sas freguras sunu luminosas. +Oberas: Sa chena in domo de Levi (Venezia); Sa preiga de su Battista (Roma); Sa crocifissione (Parigi); Sa chena in Emmaus (Parigi). + +Maiella: +Massissu montuosu in Abruzzo, cun su Monte Amaro, 2795 m., su segundu in altaria in sa regione. + +Francesco Faà di Bruno: +Francesco Faà di Bruno (1825- 1888), piemontesu, matematicu, fisicu, architettu, musicista, benefattore. Ufficiale de cavalleria in sa Prima Gherra de Indipendentzia; professore de matematica in s'Universidade de Torino, architettu, ada fatta fraigare su campanile de sa creja de Santa Maria del Suffragio su pius altu a poi de sa Mole Antonelliana, e benemeritu in oberas sotziales, cun sas mensas po sos poberos, chi a basciu pretiu podiana comporare su necessariu, e custu po no umiliare sas persones. Beatificadu dae Pio IX. + +Chilòmetru: +Su Chilometru (km) est una unidade de medida de s'ispàtziu: curripondet a 1000 metres. + +Spàtziu: +Su spàtziu est una de is duas dimensionis fundamentalis: s'atra est su tempu. + +Nùmeru naturale: +Su nùmeru naturale est su nùmeru kena sa virgùla. +Sos nùmeros naturales sunu infinidos. +Su termine "Nùmeros naturales" benidi usadu in duas situatziones: una indicàda commente un insieme de nùmeros intreos positivos(1,2,3,4...) e s'atera commente un insieme de nùmeros intreos non-negativos(0,1,2,3...). +Custos nùmeros bennini imparaos dae pizzinnu in s'asilo o in s'iscola elementare, puite bennini usaos d'onzi die in sa vida pro sas prus communas cosas. +In matemàtica sos nùmeros naturales, chi sunu infinidos, benini indicaos cun sa N. + +Ambidda: +Ambidda o anguidda ("Anguilla vulgaris"), pische cun su corpus longu 50-60cm. Vivet in sos rios e in sos mares de Europa, ma no in sos mares frittos de su nord. Po sa riprodutzione bandana lontanu, in su mare, e ponent osos. Sa larvas, a poi de annos, torrana in sos rios e canales. Mandigana pisches minores e insettos. In Italia si allevana, spetzialmente a Comacchio e si nde consumana meda. + +Ray Brown: +Fit istadu cojuadu cun Ella Fitzgerald. + +Tilighelta: +Tilighelta: Rettile minore de unos 20 cm de longaria, cun coa a punta. De sa Familia Lacertidi. De colore unu pagu 'irde. Ancas curtzas cun ungias, meda isvelta in sos movimentos. Mandigat insettos. Vivet in logos solianos, in sos muros e in logu cun pedras. + +Castoro: +Castoro, de sa familia Castoridi, mamiferu rotzigadore: corpu massisu, conca manna, dentes denanti po rotzigare e segare truncos; sos pes desegus prammados po nadare e sos pes denanti cun ungias robustas. Su corpu cobertu de pedde pilosa, prejada. Coa longa e larga (a spatola). Vivet in s'abba e si fraigada tanas o coile cun rattos de arvures e ludu. Nadat bene, ma no caminat bene subra su terrinu. Fraigada digas cun truncos, subra sos rios, inue b'est sa domitta sua. Benit catzadu po sa pedde. + +Paulinho Nogueira: +Paulinho Nogueira pseudonimu de Paulo Artur Mendes Pupo Nogueira (Campinas, 8 de cabidanni 1929 – São Paulo, 2 de austu 2003) est istadu unu chitarrista e composidore brasilianu, mastru de Toquinho. + +Feria del Sol (Mérida): +Sa Feria del Sol, nota puru cumenti Carnaval Taurino de America, est unu festival curturali de tipu internatzionali chi si fairi in sa cittadi de Mérida, Venezuela, durante il mese di febbraio, in concomitanza al carnevale. Il festival prevede competizioni di tori, esposizioni culturali, commerciali e zootecniche, concerti, sfilate, varie attività sportive e l'elezione di una regina della fiera (La "Reina del Sol"). +Cenni storici. +A Mérida, una delle città più antiche del Venezuela conosciuta con l'appellativo di "Città dei Cavalieri", non venivano svolte fiere come venivano invece svolte nelle città di San Cristóbal, Barquisimeto, Maracaibo e Táriba. Per questo motivo, un gruppo di persone del luogo ebbe l'idea di costruire una Plaza de toros, affinché Mérida avesse un calendario taurino così da riuscire ad essere annoverata tra le città che svolgevano le fiere più importanti del paese, le quali avevano già un notevole prestigio su tutto il territorio nazionale. +Prima edizione. +Originiariamente le fiere venivano svolte nei primi giorni di dicembre al fine di commemorare la ricorrenza dell' Immacolata Concezione e pertanto si decise di stabilire la data della prima fiera per il 9 e 10 dicembre. Per quell'evento furono ingaggiati dei famosi toreri come César Faraco, Manuel Benítez "El Cordobés", Francisco Rivera "Paquirri", Julio Aparicio, Curro Girón, Paco Camino ed il pungolatore messicano Juan Cañedo e si utilizzarono tori di Félix Rodríguez ("Achury Viejo" e "Ambaló"), tutti provenienti dalla Colombia. +La prima corrida non poté essere celebrata poiché ci fu un forte acquazzone che difatti fece posticipare l'inaugurazione della fiera di un giorno, quindi entrambe le corride furono tenute il secondo giorno. Per quel giorno si stabilì di svolgere una corrida la mattina e l'altra nel pomeriggio, quell'occasione fu ricordata per essere stata la prima volta che venivano celebrate due corride nella stessa piazza e nello stesso giorno in Venezuela. +Edizioni successive. +Nel 1968 la fiera non fu svolta, ma in quell'occasione si tenne una corrida il 13 aprile 1968, in concomitanza al Sabato Santo. In quell'occasione i tori dell'allevamento colombiano "Dosgutiérrez" furono combattuti dai toreri Alfredo Leal, Curro Girón e Pepe Cáceres. +Viste le condizioni meteorologiche del mese di dicembre, non molto idonee allo svolgimento di una fiera, si decise di far svolgere la fiera in coincidenza con la vesta del carnevale sotto il nome di "Feria del Sol". Nel 1969 si svolse la prima fiera che prevedeva tre corride i giorni 15, 16 e 17 febbraio. +Il primo cartello fu composto dai tori di "Valparaíso" per Alfredo Leal, Daniel "Matatoba" Santiago, Manuel Benítez "El Cordobés" ed il venezuelano Lucio Requena. Il primo orecchio della fiera fu donato ad Alfredo Leal. +A partire da quell'edizione la fiera è diventata progressivamente una delle più importanti del Venezuela e dell'intero mondo taurino. +La preesistente fiera dell'Immacolata si è celebrata in altre occasioni (1990, 1991 e 1997) ma con scarso concorso di pubblico. + +Mérida (Venezuela): +Mérida (pro estesu Santiago de los Caballeros de Mérida) est una tzitade in Venezuela. + +Castel Gandolfo: +Castel Gandolfo. Tzitadina de unos 9000 bividores affaca a Roma e a su lagu de Albano, famosa po su palattu de sos Pabas, fraigadu in su sec. XVII e inue su Paba passada unu mese in s'istiu e retzidi sos fideles, ispetzialmente su mercuris, po s'Angelus, una pregadoria, e poi saludat a sos fideles chi bi accudint. A Castel Gandolfo b'est sa Specola vaticana. + +Martora: +Màrtora (Martes martes), animale pettalzu, de sa familia Mustelidi, de unos 70 cm de mannaria. Vivet in su Nord Europa. Su pilu est brunu. + +Antonello da Messina: +Antonello dae Messina (1430-1479), paranùmene de Antonio di Giovanni de Antonio est istadu unu pintore, naschidu a Messina. Est istadu in sas Fiandras, inue ada imparadu sa pintura a ozu. A s'incominzu si notana influssos fiammingos e pius a tardu influssos de artistas toscanos. +Oberas. +Crocifissione de Sibiu; San Girolamo nello studio (Londra, National Gallery); Salvator mundi ( Londra); San Sebastiano (Dresda). +Est istadu unu retrattista de valore: Ritratto, Roma, Galleria Borghese; Il condottiero (Parigi, Louvre); Ritratto di giovane (Berlino). + +S.S. Lazio: +Sa S.S. Lazio ("Società Sportiva Lazio") est una sotziedadi de palloni de Roma. + +Banana: +Banana est una pianta cun rizoma, fustu chi istada sutta terra. Su fruttu est sa banana chi creschede a “casco” cun frutos meda, unidos umpare. Pianta de origine orientale, connotta dae sos Romanos a poi de s'ispeditzione de Alessandro Magno in India. Creschede in climas caldos. +Su fruttu est druche e gustosu, e si nde agatada de medas ispetzias, colore e mannaria. B'est sa banana chi connoschimos , ca est sa pius presente in commerciu, de colore grogu cando est madura ("Musa sapientium"), e un'atera, chi si coghede ("Musa paradisiaca"). + +Mario Botta: +Mario Botta (Medrisio, Canton Ticino, 1 de abrile de su 1943), architettu chi est istadu influenziadu dae Louis Kahn e dae Le Corbusier. +Ada progettadu sa creja de Santu Giuanne Battista, a Mogno in Canton Ticino, Isvitzera, su Museu de Arte Moderna a San Francisco (1995), su Museo de Arte Moderna e contemporanea a Trento e Rovereto (2002) e ateros museos e bibliotecas. + +Lazzaro Spallanzani: +Lazzaro Spallamzani (1729-1792),biologu. Ada operadu a longu in s'Universidade de Pavia. Unu de sos fundadores de sa biologia moderna, cun importantes chircas e sperimentatziones. + +Louis Bourdaloue: +Louis Bourdaloue (1632 -1704), gesuita frantzesu, preigadore famosu. Trattada cun elocuentzia problemas morales de sos tempos suos. + +Ingo Maurer: + +Lista de is publicatzionis de sa Nedor Comics: +Nedor Comics est stetiu unu editori ameriganu de fumettus. + +Rainer Werner Fassbinder: + +Energia solare fotovoltaica: +S'energía solare fotovoltaica est unu tipu de electricidade ottennida diretamente dae sa conversione de sos rayos de su sole gratzias a s'usu de semiconduttores (cellula fotovoltaica). +Pro su fattu de sa domanda sempre in creschida de energias rinnovabiles sa produtzione de cellulas fotovoltaicas est creschida enormemente in sos ultimos annos. + +Şalom: +Şalom (in ebraicu: שלום, "Paghe") est una rivista politico-culturale de sa comunidade ebraica de Istanbul, Turkia, fondada su 29 ladàmine de su 1947 dae giornalista Avram Leyon. Est publicada a Istanbul in su formadu Tabloid in limba turca, una pàgina est imprentada in limba ladino ("lengua djudeo-espanyola"). A pustis de su mese de martzu de su 2005 sa rivista tenet fintzas unu suplementu in limba ladino chi si cramat "Al Almaneser" (in ladino „Aurora“). Su diretore de sa rivista est Ivo Molinas, su redatore capu est Iakup Barokas. In su 2005 Şalom est istadu imprentadu in pagu prus o mancu 5.000 copias onzi chida. + +Myanmar: +Su Myanmar (nadu finas Birmania) est unu istadu de s'Àsia. + +Galles: +Su Galles (gallesu: Cymru) est una natzione chi faghet parte de su Regnu Unidu. Cardiff (Caerdydd) est sa capitale. + +Asia: +S'Asia est su continente pius mannu e populadu, e occupat su 8.7% de sa superficier totale de sa Terra (o su 30% de sa terra frimma) edd'est abitada da uno 3.9 milliardos de persones, chi equivalidi a su 60% de sa populatzione mundiale. + +Cannes: +Cannes est una tzitade in Frantza. + +Teheran: +Teheran est sa capitale de s'Iran. + +Siria: +Siria est una natzione in su Mediu Oriente, sa capitale sua est Damasco, sas tzitade pius populada est Aleppo. + +Romania: +Sa Romania (in limba romuna: România [romɨˈni.a]) est una repùblica unitària semi-presidentziale, posta in su chirru sud-estu de s'Europa tzentrale, membru de s'Unione europea. Sa capitale est Bucarest. +Sa Romania bantat una istòria culturale meda rica, essende terra de nàschida de medas artistas, musitzistas, imbentores e isportivos famados. Impare a sa Moldova est sa natzione a majoria de faeddadores de limba romanza prus esta de Europa. +Geografia. +S'istadu tenet istèrrida de 238.391 km² e populatzione de unos 19.950.000 bividores, chi nde faghent su de 7 prus populados istados de Unione europea. Allacanat in su norti cun s'Ucraina, in su norti-estu cun sa Moldova, in su sud cun sa Bulgaria, in su sud-uestu cun sa Sèrbia, in su norti-uestu cun s'Ungheria e in s'estu tenet bessida a su Mare Nieddu. Totu sa làcana meridionale est dada de su Danùbiu, chi est su segundu prus longu frùmene de su continente. Sa cadena montosa de is Carpatzos atraessat sa Romania de norti fache a sud-uestu, azunghende a artària majore de 2544 metros, cun su pitzu "Moldoveanu". +Istòria. +Sa Romania moderna est formada aprossimadamente de is territòrios de s'antiga provìntzia romana de sa Dàcia e est istada costituida in su 1859 cun s'aunimentu de is printzipados de Moldàvia e de Valàchia. S'istadu, chi aiat assumidu su nùmene atuale giai dae su 1966, at balangiadu indipendèntzia dae s'impèriu Otomanu in su 1877. A s'acabu de sa prima gherra mundiale ddi fiant annessionadas Transilvània, Bucovina e Bessaràbia. +A fatu de sa segunda gherra mundiale is territòrios chi oe currespondent a sa Moldova e a s'istremu sud-uestu de s'Ucraina, fiant ocupados dae is tropas sovièticas e tzèdidos. Durante sa gherra frida sa Romania est istada una repùblica sotzialista, membru de su patu de Varsàvia. A sa fine de su nadale 1989 una rivolutzione populare at betidu a sa ruta de su regìmene comunista ghiadu dae su "conducator" (faeddu romunu chi currespondet a s'italianu "duce") Nicolae Ceaușescu e sa tramudantza a una forma de istadu democràticu cun economia de mercadu. +Economia. +Oe s'economia romuna s'apoderat mescamente subra sos serbìtzios e s'esportatzione de màchinas e energia elètrica. Dae sa prima deghina de annos de su de 21 sèculos s'economia at tentu crèschida lestra, fintzas is standard de calidade de sa vida si sunt addelantados e sa Romania tenet inditos de isvilupu umanu artos. Tocat a nàrrere però ca, posta in cumparàntzia cun is àteros membros de s'Unione europea, abarrat unu de is istados prus poberos, cun rèdditos e cunditziones de vida prus incuidos. +Demografia. +Sa Romania est membru de sa NATO dae su 2004 e de s'Unione europea dae su 2007. Unu 90% de sa populatzione s'identìficat che cristianos ortodossos e tenet su romunu che limba mama. Sa minoria linguìstica prus manna est rapresentada dae s'ungheresu, faeddadu in sa regione tzentru-setentrionale de Transilvània. In ie s'agatat fintzas sa segunda minoria linguìstica, costituida dae tedescos. + +Messicu: +Mèssicu (in ispagnolu: "México"), ufitzialmente, sos Istados Unidos Messicanos (in ispagnolu: "Estados Unidos Mexicanos"), est una repùblica federale costitutzionale de s'Amèrica setentrionale. Limitat a su nord cun sos Istados Unidos de Amèrica, a su sud e a s'ovest cun s' otzèanu Patzìficu, a su sud-est cun Guatemala, Belize e su mare de sos Caraibes, e a s'est cun su Golfu de Mèssicu. Sos Istados Unidos Messicanos sunt una federatzione de trintunu istados e unu distretu federale, sa tzitade de Mèssicu, sa cale est una de sas àreas metropolitanas prus populadas de su mundu. + +Unione degli Studenti: +Su movimentu 'Unione degli Studenti (UDS) este unu sindacadu de sos istudentes italianu chi partecipada a sa Rete della Conoscenza. Faidi parti a livellu europeu a s'OBESSU, organismu chi arregolidi sos istudentes de s'Europa. +Su coordinadori natzionali este Roberto Campanelli. Oi cun 30.000 istudentes este s'organismu prus mannu de s'Italia. +Istoria. +S'Unione degli Studenti este istada fundada in Roma su 12 martzo 1994 comente deliberatzione de unu congressu in imbe aiana partecipadu sas delegatziones de totos sos istudentes de Itàlia. +De su 2006 s'Unione degli Studenti este totalmente autonoma de candu sa CGIL ha sospeso il Patto di Lavoro che legava sas duas organizatziones. +I principi del movimento sono: l'uguaglianza, la democrazia, la laicità, la solidarietà e l'antifascismo. +S'organizatzione faghet parte de sa sinistra sociale in Itàlia. +L'associazione è aperta a tutti gli studenti che ne condividano i principi ed i programmi, senza considerare differenze sulla religione, sull'opinione politica, sulla nazionalità, sulla professione o sul proprio orientamento politico - sessuale. +Divisione Amministrativa. +L'Unione degli Studenti, può costituire basi su livelli territoriali creando: +Ogni realtà è libera ed autonoma e può creare Patti di Lavoro e collaborazioni con associazioni presenti sul proprio territorio per il raggiungimento dei fini statuari. +A livello nazionale è composta da vari organi di "governo": +Obiettivi. +Gli obiettivi chiave dell'Unione degli Studenti sono: +Iniziative. +Numerose sono le iniziative che l'UdS svolge specialmente in merito all'integrazione razziale, alla lotta alle mafie e alla lotta alla discriminazione sessuale. +Nelle città in cui l'Uds è presente si svolgono attività mutualistiche, tese a sopperire a quelle che l'Uds considera carenze del sistema scolastico e formativo in Italia. Esempi di queste attività sono i Mercatini del libro usato e le ripetizioni a prezzi sociali. +Sono costantemente attivi in diverse città veri e propri sportelli sindacali a cui potersi rivolgere in caso di abusi od omissioni da parte dei professori, dei presidi o delle scuole. +Una delle iniziative dell'uds è il Riot village, un campeggio estivo a cui partecipano studenti medi e universitari. Il campeggio a partire dal 2010 è organizzato in collaborazione con Link Coordinamento universitario e non con l'Unione degli Universitari. +Il primo campeggio nasce nel 2003 con il nome di "Zion Village", solo nel 2006 arriveremo all'attuale "Riot village" che si svolge nel salento a Frassanito. + +Luna: +Sa Luna est s'ùnicu satellite naturale de sa Terra. Sa massa sua est meda prus minore de cussa terrestre e s'allestrada est 1/6 de sa de sa Terra. Bidu dae sa Terra, est s'ogetu prus lughente a pustis de su Sole, de su cale rifletit sa lughe. + +Sheryl Crow: + +Apertium: +Apertium est unu sistema de tradutzione automàtica chi est istadu disvilupadu cun su finantziamentu de su guvernu catalanu dae sa universidade d'Alacant. Su programa est programariu lìberu, liberadu suta la licèntzia GNU GPL. + +Catalugna: +Catalugna (in catalanu: "Catalunya", in otzitanu: "Catalonha" e in ispagnolu: "Cataluña") est unu paìsu europeu de su Mediterràneu otzidentale e su nùmene de una comunidade autònoma de s'Ispagna. +Geogràficamente est situada a su nord-est de sa penìsula ibèrica. Sa capitale de sa Catalugna est Bartzellona. In su 2008 sa populatzione de Catalugna est istada de 7.364.078 abitantes. Est partzida in bator provìntzias: sa de Bartzellona, sa de Tarragona, sa de Lleida, sa de Girona + +Enzo Biagi: + +Limba otzitana: +S'otzitanu o limba de oc (occitanu: occitan, lenga d’òc) est sa limba romanica pròpia de Otzitània. Su domìniu linguìsticu atuale de s'otzitanu s'estendet in bator istados: +Sa limba de oc est istada una de sas limbas prus importantes de Europa in s'Edade Mèdia. + +Tradutzione automàtica: +Sa tradutzione automàtica (TA) est sa tradutzione de unu testu informatizadu (o testu in suportu informàticu) in sa limba de partida o limba orìgine a sa limba de arribada o limba meta mediante unu sistema informàticu cumpostu de un'elaboradore e de unu programma ispetzializadu. +Si distinghent bàsicamente duas aprossimatziones a sa tradutzione automàtica: + +A Manca pro s'Indipendèntzia: +A Manca pro s'Indipendèntzia fiat un'organizatzione comunista indipendentista sarda. In su 2015, est agabbada. + +Gravidade: +Sa gravidade est sa fortza de atratzione mùtua chi isperimentant duos ogetos cun massa. Si tratat de una de sas bator fortzas fundamentales osservadas fines tando a sa naturaleza: sa fortza electromagnètica, sa fortza nucleare dèbile, sa fortza nucleare forte e sa fortza de sa gravitat. + +Antropologia: +S'antropologia (de su gregu άνθρωπος, "anthropos", èssere umanu, e -λογία "logos", istùdiu), est s'iscièntzia chi istudat s'èssere umanu de forma olìstica. Cumbinende in una sola ditziplina sos atzessos de sas iscièntzias naturales, sotziales e umanas, s'antropologia est, subra totu, un'iscièntzia integradora. + +Roberto Benigni: + +Sole: +Su Sole (o Soli o Sobi) est un'istedda situada a su tzentru de su sistema solari. Sa Terra e totus is àteros pranetas de su sistema solari orbitant a inghìriu suo. Is pranetas minores, sas cometas, sos meteoroides, sos asteroides e totu su mediu interplanetariu chi b'at in mesu puru orbitant su Sole. + +Tzitade de su Mèssico: +Sa tzitade de Mèssicu (in ispagnolu: "Ciudad de México", "México, D.F." o puru "México"), est sa capitale e sa tzitade prus manna de Mèssicu. +Sa populatzione de sa tzitade de Mèssicu est de 8,7 milliones de abitantes, mancari sa àrea metropolitana de sa tzitade bessat sos lìmites de su Distritu Federale e si estendet subra 40 munitzìpios de su istadu de Mèssicu e 1 munitzìpiu de su istadu de Hidalgo, cun una populatzione totale de 19,3 milliones de abitantes, sa segunda àrea metropolitana prus manna de su mundu poi de Tokio e sa pius manna de su continente americanu, cunfroma a su Raportu de sa Urbanizatzione Mundiale de sas Natziones Unidas. In un'istùdiu realizadu in su 2005, est cunsiderada sa de oto tzitade prus ricas de su mundu pro Produtu internu lordo. In pius de èssere sa capitale polìtica, sa tzitade de Mèssicu est su centru polìticu, econòmicu, culturale e educativu de su Mèssicu. + +Dugo Selo: +Dugo Selo est una tzitade de i sa Croàtzia chia ada 14.444 abitantes, ispartos in una tirada de 52,6 km². + +Brìgne: +Brìgne (croatu: Brinje) est una tzitade in Croatzia de 4.108 abitantes postos in una tirada de 358,22 km². + +Limba croata: +Sa limba croata (hrvatski jezik) est una limba slava. Est faeddadu e reconnotu comente limba ufitziale in Croàtzia,in Àustria, in Bòsnia Erzegovina, in Sèrbia, in Montenegru. + +Paul Lafargue: + +Museo Fesch: +Su Musée Fesch (Museo Fesch) est in sa tzitade de Ajaccio in Corsica. +Su est istadu fattu in cunseguenzia de sa donatzione chi aiat fattu a sa tzitade sua su Cardinale Joseph Fesch, tiu de Napoleone. +Su museo est cumpostu de una vintina de salas distribuidas in 4 pianos cun d'una biblioteca e unu auditorium. +Sas colletziones de su museo sun meda importantes; sa colletzione de pintura italiana est pro importantzia sa segunda de tottu sos museos frantzesos, poi de su Louvre. In su museo bi ada operas de diversas iscolas europeas finas a su XVIII seculu. In pius b'at finas una sezione dedicada a s'arte corsicana (massimu de su XIX e XX seculu). Un'atera ala de su museo ospitada colletziones de epoca napoleonica. +Agganzos dae fora. +Immagines de su Museo + +Zdeněk Zeman: + +Malika Ayane: + +Osasco (Sao Paulo): +Osasco est una tzitade de pius de 718.646 abitantes de su Brasile. La tzitade occupat un'area de 65 kmq. + +Cantu de sa sibilla: +Su Cantu de sa Sibilla +(in catalanu "lo cant de la sibil·la") est unu drama litúrgicu et unu cantu gregorianu de spainadura manna in s'Evu de mesu in totu su sud de s'Europa. Mancai fudi istau proibiu apustis de su Conziliu de Trentu, s'est sighiu de rapresentai, aintru de sa missa de nott'e xena, in totu is cresias de Malliorca et in Sardigna in s'Alighera, mancai in s'antigoriu si n'di fadiant in ateras zitadis e bidhas de totu s'isula. +Su Cantu de sa Sibilla in s'Alighera + +Al jorn del judici +parrà qui avrà fet servici. +Un Rey vindrà perpetual +vestit de nostra carn mortal +del Cel vindrà tot certament +per fer del setgle giugiament. +Ans quel Judici no serà +un gran señal sa monstrarà +lo sol perdrà la resplandor +la terra tremirà de por. +Aprés se badarà molt fort +amostrantse de gran conort +amostrar se an ab bris i trons +les infernals confusions. +Del Çel gran foc devallarà +com a soffre molt podirà +la terra cremarà ab furor +la gent avrà molt gran terror. +Aprés serà un fort señal +d'un terratremol general +les pedres per mig se rompran +y les montañes se fendran. +Llavors ningú tindrà talent +de or, riqueses, ni argent +esperant tots quina serà +la sentèntia ques darà. +De morir seran tots son talents +scrafirlos an totes les dens +no y avrà home que no plor +tot lo món serà en tristor. +Los puits y plans seran iguals +allí seran los bons y mals +Reis, Duchs, Conptes y Barons +que de lus fets retran rahons. +Aprés vindrà terriblement +lo fill de Déu omnipotent +qui morts y vius judicarà +qui bé avrà fet allís parrà. +Los infans qui nats no seran +dintre ses mares cridaran +diran tots plorosament +ajudaus Déu omnipotent. +Mare de Déu pregau per nos +pus seu Mare dels peccadors +que bona sentèntia hajam +y Paradís possehiam. +Vosaltres tots qui estau +devotament a Déu pregau +de cor ab de gran devoció +que us porte a salvació. Amen. + + +Stephen Stills: +Est istadu umpare a Neil Young su chi aiat fundadu Buffalo Springfield e poi de su grupu "Crosby, Stills and Nash" chi cun s'arrivu de Neil Young fin poi diventados Crosby, Stills, Nash and Young. + +Find the Cost of Freedom: +Iscritta dae Stephen Stills, est una cantone se su 1970, bessida comente e singulu e finas in s'LP Four Ways Street de su grupu Crosby, Stills, Nash and Young. Sa cantone fidi istada iscritta in memoria de sos soldados mortos in sa gherra de su Vietnam. Sa cantone fidi istada registrada in sa matessi sessione umpare a s'atera cantone Ohio, dedicada a sos istudentes de sa Kent University chi fin istados mortos dae sa Guardia Nazionale su 4 de maiu 1970. +Agganzos dae fora. +Sa cantone cantada dae David Crosby, David Gilmour e Graham Nash + +La principessa degli sparvieri: +La principessa degli sparvieri est una pellicula de su regista Claver Salizzato, ispirau a sa vida de Lionora d'Arboreè. Produidu da Giuseppe Colombo de sa "Atena production", is musikas de Paolo Rustichelli, is scenograpies e custumes de Bruno Amalfitano. Sa pellicula est stetia girada cumpletamenti in Sardigna. No est conota ankora sa data de bessida de sa pellicula. + +Sa printzipedda de is sparvierus: +Sa printzipedda de is sparvierus (titulu originali La principessa degli sparvieri) Italia 2006, pellicula de su regista Claver Salizzato, ispirau a sa vida de Lionora d'Arboreè. Produidu da Giuseppe Colombo de sa "Atena production", is musikas de Paolo Rustichelli, is scenograpies e custumes de Bruno Amalfitano. +Sa pellicula est stetia girada cumpletamenti in Sardigna. No est conota ankora sa data de bessida de sa pellicula. + +Rudjer Boskovic: +Rudjer Boskovic (Dubrovnik 1711 – Milano 1787). Gesuita. Astronomu, fisicu.e matematicu, e puru filosofu, teologu, e poeta. + +Bernardo Bitti: +Bernardo Bitti (Camerino, Marche 1548 – Lima, Perù 1610 ). Gesuita. In Perù dae su 1575. Pintore e iscultore. Meda oberas suas in sos Museos de Lima e Cuzco. + +Antonello Cabras: +Antonello Cabras (nasciu in Santu Antiogu su 22 de santugaine de su 1949) est unu politicu sardu. + +Concepción (Cile): +Concepcion (in ispagnolu: Concepción) est una tzidade e comunu de s'Cile, capouolgo de sa regione s'Bío-Bío de sa parte centru-sud de s'Cile, ade 216.061 de abitantes, s'area metropolitana nde contat 889.725, sa porto è s'Talcahuano. + +Sardigna/nugoresu: +Sa Sardigna est un'ìsula de su Mare Mediterràneu ocidentale, posta a unos 200km dae sa penìsula italiana, belle su mantessi dae sa Tunisia, unos 300km dae sa Ligùria e 500 dae s'Ispagna. Sa terra prus acurtzu est sa Còrsica, petzi 11km. Sa forma de s'ìsula est sa de unu retàngulu longu, de unus 260km in diretzione NS e unus 120 in sa EO. Sa punta a Nord est sa bidda de Lungoni (Santa Teresa de Gaddura), sa de Sud est su Capu Teulada. Sos mares chi l'inghirian sun su Mare Tirrenu a Est e su Mare de Sardigna a Ovest. Su locu est de unos 24.000km², s'oru de mare de unos 2400 km. +Sos montes sun su 13,5 % de su locu, sos monticros su 68 % e sos pranos su 18,5 %. Su monte prus artu tirat 1834m (Punta de Lamàrmora), in sa serra de su Gennargentu, in su mesu de s'ìsula. +Su tempus tìrat a su sicu, in istiu e in iberru. Sa temperatura media est de 14-18 °C, chin cambiamentos mannos intr' 'e pranu e monte, istiu e iberru: si podet passare dae -2 o -3 a 30 °C. Su bentu podet èssere forte meda, prus de totus su bentu estu (de NO). Proghet pacu, 400-600mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intr'e monte e pranu, oru de mare e terra 'e intro. +B'at unu lacu naturale ebbia, su lacu de Baratz, in su NO de s'ìsula, acurtzu 'e Tàtari e de S'Alighera. Sos ribos chi non si sican in istiu sun pacos: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàtari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumendosa, su Mannu e su Cixerri. Su ribu prus longu est su Tirsu, chi tìrat 159 km e bessit in su Mare de Sardigna a pustis de àer tocau sa tzitade de Aristanis. +Sa Sardigna est dae su 1861 in s'istadu italianu (dae su 1720 fit de sos Savoia, s'istadu Piemontesu chi a pustis che l'an mutiu italianu)e dae su 1948 est una regione autonoma. Tenet una popolatzione de 1.680.000 pessones. Sas limbas faveddadas sun s' italianu (fintzas a chimbant'annos fachet prus chi ateru comente limba de cultura e burocratica e pacu connotu dae sa parte prus manna de sos sardos fintzas a sos annos '50-'60) e su sardu, una limba connota dae sa zente in unos 350 limbazos diversos (chi si poden ischirriare in duas macrovariantes, campidanesu e logudoresu), ma sos chi ischin faveddare su limbazu issoro cumprenden totus sos ateros, ca sa sintassi est sa mantessi in totu su sardu, sa morfologia cambiat pacu e sas dierentzias prus mannas sun in sa pronuntzia chi cambiat dae una bidda a s'atera. In unas 25 biddas de su Nord de s'isula si faveddan sos limbazos sardos-corsos, chi sun limbazos a lacana tra su sardu e su corsu e si poden ischirriare in tres: su turritanu, chi est acurtzu meda a su sardu ca sas paragulas sun belle tottus sardas e si faveddat in Tàtari, Sossu e Portu Turre, su gadduresu chi s'assimizzat meda a su corsicanu ma tenet paragulas sardas meda custu puru e si faveddat in totu sa Gaddura (in paritzas biddas si faveddat mascamente su logudoresu) e s'anglonesu chi istat in mesu intr'e custos duos e si faveddat in sas biddas de s'Aglona. In S'Alighera si faveddat s' aligheresu (impare a s'italianu e a su sardu) chi est unu limbazu catalanu anticu chin influèntzias sardas; e in Carluforte si faveddat su tabarchinu chi est unu limbazu ligure. +Meda zente faveddat puru s'inglesu pro traballare chin sos turistas e pro mannu nummaru de bases americanas ca bi sunt in totta s'isula. + +Sardu nugoresu: +Su nugoresu est su limbazu de sa limba sarda chi si faveddat in sa bidda de Nùgoro. Ischirriande su sardu in duas macrovariantes su nugoresu diat resurtare unu limbazu logudoresu, mancari chi b'apat fenòmenos morfolòzicos e fonèticos chi l'acùrtzian fintzas a su campidanesu, e in su lèssicu nugoresu b'at paràgulas medas chi bi sun in campidanesu puru. Mancari chi Nùgoro siat in Barbàgia, su nugoresu no est unu limbazu barbaritzinu, comente sun imbetzes sos limbazos de sas biddas chi sun a làcana a Sud: su "mamujadinu", s' "uljanesu" e s' "orgolesu". +Sos limbazos chi s'assimizan de prus sun sos de sas biddas chi bi sun a Ponente: Oroteddi, Onjeri, Orane e Sarule, sas diferèntzias de pronùntzia chin custos limbazos sun pacas. In sas biddas chi bi sun a Nord-Ovest, Benetuti, Nule e gai sichinde si faveddat su "costerinu", chi est a midade tra su nugoresu e su logudoresu. A nord b'est Orune chi tenet unu limbazu suo chin una pronùntzia diversa dae sas àteras biddas chi tenet a curtzu, ma b'at cosas chi s'assimizan a su nugoresu, a su costerinu e a su bitichesu. +Sas àteras biddas chi bi sun a nord e a nord-est tenen limbazos chi s'assimizan intro de issos: su "bitichesu", su "luvulesu", s' "onaniesu" e sos limbazos "baroniesos". +A oriente b'est su "durgalesu" chi tenet cosas chi s'assimizan a su baroniesu, a su nugoresu e a su barbaritzinu. +Carchi linguista cussiderat custos limbazos comente chi sian un'ùnica macrovariante, chi mutin "nugoresu". +Carchi regula de fonosintassi. +In totu sos limbazos sardos sun importantes meda sos fenòmenos fonosintàticos. Est a nàrrere, totu cussas règulas chi fachen mudare su sonu in s'incomintzu e in s'acabbu de una paràgula a secunda de cale sonu b'est in sa paràgula prima e in sa chi b'est a pustis. +EST IMPORTANTE A AMMENTARE CHI CUSTAS SUN RÈGULAS CHI AZUDAN A FAVEDDARE E LEGHERE BENE, MA NON BALEN CANDO SEMUS ISCRIENDE. +Pro custas règulas, sa paràgula EST (sa pessone de tres de su presente (indicativu) de su verbu èssere), in Nùgoro si podet nàrrere in bator maneras diversas a sicunda de inube s'acatat ind una frase: +EST + vocale* = EST; esèmpju: est issu (si leghet est issu) +EST + cunsonante* (francu sas serradas surdas C, P, T; e francu sa S) = ER; es: est bellu ( si leghet er bellu) +EST + cunsonante C, T, P, S = ES; es: est pacu ( si leghet es pacu) +EST ( prima de una pausa, o acabbande un'arrèjonu)= ESTE; es: issu est, ( si leghet issu este) +Pro sa mantessi resone, sas paragulas chi acabbant chin S, cando a pustis atzapan una consonante (francu C, T, P, S) mudan sa S in R: +- cando a pustis atzapan una de sas cunsonantes P, T, C, S o una vocale > sa S abbarrat S: +e gai sichinde... +In sas paràgulas chi acabban chin R, cando a pustis atzapan una de sas cunsonantes P, T, C, S, sa R si leghet S: (es. narrer cosa si leghet narres cosa; cando a pustis b'at una paràgula chi comintzat chind un'àtera cunsonante o chind una vocale sa R abbarrat R. +In sas paràgulas chi acabban chin T, cando a pustis atzapan una cunsonante (calesisiat cunsonante), sa T non si leghet; si leghet petzi cando a pustis b'at una vocale. +Cando una paràgula acabbat chind una cunsonante, si a pustis b'at una pausa o finit s'arrèjonu, si nat una vocale in prus chi est uguale a s'urtima vocale de sa paràgula. +In sos ateros limbazos sardos, campidanesos e logudoresos, cando una cunsonante serrada surda addòbiat una vocale, mudat ind una cunsonante aprossimante sonora. In custa manera: C>G; T>D P>B. es. in campidanesu su pani si narat su bani ( ma abbarrat uguale a pustis de cunsonante es. is panisi). es. in logudoresu su cane si nat su gane ( ma abbarrat uguale a pustis de cunsonante es. sos canese) es in campidanesu e in logudoresu sa terra si leghet sa derra ( ma abbarrat uguale a pustis de cunsonante es. sas terrasa o is terrasa) es. in logudoresu "cras torrat" si leghet "cras torrada". +IN NUGORO E IN SAS BIDDAS ACURTZU, c, p, t SI LEGHEN SEMPER COMENTE SUNT ISCRITAS. + +Giuanne Battista Scalabrini: +Giuanne Battista Scalabrini (Fino Monasco 1839 -!905). Piscamu de Piacenza. At iscobertu s'importantzia de s'imigratzione italiana a sa fine de su 1800 e a s'incomintzu de si 1900. At cherfidu dare a custos italianos, poberos emigrantes, un 'agiudu religiosu e puru materiale, e at fundadu una cogregatzione religiosa, connoschida comente Sos Iscalabrinianos. At fattu duos biazos , unu in sos Istados Unidos (1901) e unu in Brasile (1904). Beatificadu in su 1997. + +Henry David Thoreau: + +Emanuela Loi: + +Ciutadella de Menorca: +Ciutadella est sa segunda zittadi prus importanti de Minorca, et seu de s'obispau de s'isula; finzas a su 1714 est istada residentzia de su guvernadori de s'isula aicí comenti de s'Universidadi Zenerali de Minorca. +Festa Manna. +Is festas patronalis in onori de Sant Joan s'abagadiant su 23 et su 24 de Làmpadas. Atratendi de tenniri bivu su spiritu medievali partizipant is diferentis stamentus de sa zittadi, sa nobbilesa, su creru, is menestreddus et is massajus. +Sa festa cuminzat sa dominiga ainnantis de sa die 23 de Làmpadas. +"Es bè" (su brebei)et "el senyor des bè" (su babbai de su brebei), chi bettit su brebei in pitzus de is palas po casi tota sa die sunt is protagunistas. +"El senyor des bè" et "els caixers" (is casceris) caixer fabioler, caixer fadrí (cust'urtimu bettit sa bandera), caixer casat (casceri cojau), caixer pagès de tramuntana (casceri massaju de su nord), caixer pagès de mitjorn (casceri massaju de su sud), el caixer senyor ca est puru su caballeri su prus importanti de totus et sa capellana chi du accumpanjat. Impari passant de domu in domu po tota sa die, fendi brullas. Po tota sa die, pipius et pipias cdus sighint et dus toccant. + +Campidano de Aristanis: +Su Campidanu de Aristanis est una zona de sa Sardigna ozidentale e allacànat cun su Montiferru, su Marghine, su Barigadu sa Marmilla e su Monreale. Pigat is comunis de Arborea, Boàtiri, Baulau, Crabas, Marrùbiu, Milis, Narbulia, Nurachi, Ollasta, Aristanis, Pramas, Arriora, Santa Justa, Arcidanu, Sant 'Eru, Siimajori, Siamanna, Siipicia, Simaghis, Solarussa, Terrarba, Tramatza, Uras, Biddaubrana, Tzeddiani, Tzorfuliu. +Antigamente su Campidanu de Aristanis teniat custa divisioni aministrativa: + +Allen Ginsberg: +Est istadu unu de sos pius rappresentativos de sa beat generation. + +Mateu Madau: +Matteu Madau (Othieri 1723- Casteddu 1800). Gesuita. Cando est istadu suppressu s'Ordine de sos Gesuitas, s'est retiradu in d'unu cunventu de Casteddu inue est mortu. At iscrittu “Gosos” in limba sarda e difesu s'idea chi sos sardos, comente natzione, deviant impreare sa limba issoro. + +Bonaventura Licheri: +Bonaventura Licheri (Neoneli 1667-1733) in gioventude est istadu Gesuita. Suppressu s'Ordine est torradu in sa idda sua inue ada continuadu a educare sa populatzione in sa religione, iscrinde gosos meda in onore de sa Madonna, de sa Passione de Cristos e de sos santos. +Est istadu su chi aiat iscritu Deus ti salvet Maria. + +Girolamo Araolla: +Girolamo Araolla ( Bosa 1510 - ) Preideru . Meda connottu po su Poema: “Sa vida, su martiriu e morte dessos gloriosos martires Gavinu Brothu e Gianuariu (Casteddu 1582). Autore puru de Gosos. + +Picilemu: +Picilemu (in ispagnolu: "Pichilemu") est una tzidade e comunu de s'Cile. + +Gianluca Cadeddu: +Biografia. +Nascidu a Santu ‘Engiu (Provìncia de su Campidanu de Mesu) su 2 martzu 1970, Gianluca Celestino Cadeddu esti residenti a Biddacidru (Medio Campidano) de candu fiada piccioccheddu. In bidda sua (Biddacidru) traballada cummenti cummercianti, ma immoi bivvidi in Castéddu e s'occupazioni printzipali sua esti sa iscritura. In su 2002 adi iscritu "Liviam" (Aipsa edizioni), unu libru de poesias, a pustis adi iscritu "L'anarchia di Borotalco" (2007, La Riflessione), "La densità del dubbio" (2008, La Riflessione) e "Labirinti alla menta" (2010, La Riflessione). + +Natzionalismu sardu: +Su sardismu o natzionalismu sardu est una currente sotziale, culturale e politica chi pùnnat a una autonomia prus manna, si nono a s'indipendèntzia natzionale de su pòpulu sardu dae s'Itàlia o calesisiat àteru istadu a manera de arcansare, attravers'e percursos democràticos e non-violentos, su deretu a s'autodeterminatzione. +Unu de sos fundamentos de custu movimentu benit dae unu sentidu identitàriu, sende sa Sardigna una natzione chi tenet istòria, limbas e cultura a diversu dai s'italiana; custa currente polìtica tenet sos fundamentos suos supra de su printzìpiu chi sos sardos no ant a tennere mai sa "soberania" populare sighende a faghere parte de su sistema istadale italianu, e afirmat chi sa polìtica autonomista atuada finas a oje no diat garantire a sos tzitadinos sos interessos issoro, presentendela duncas che unu faddimentu pro s'emancipatzione natzionale. Denùntziat, difatis, su fatu chi sa Sardigna siat oje una natzione chene peruna forma de sovranidade polìtica, economica, culturale. A s'ispissu si arresonat de su protzessu de "irrobatoriu culturale" chi at reduidu sa cultura sarda (limba, istoria...) a manifestada de folklore, de s'"isfrutamentu economicu" chi at impostu modellos de isvilupu istranzos a sos interessos de s'isula, tanchende sas jannas a sos chi nde aìan pòdidu faghere unu sostenibile e ligadu a sas esigèntzias de sa Sardigna e faghendende bogare a pizu un'istadu de dipendèntzia oramai totale in totus sos campos chi cherent imbestidos a die de oje, de su "militarismu" chi ponet in logu una cantidade gai manna de bases militares, pruschetotu italianas e americanas de sa NATO, chi a carculu cumpridu su 60% de custas s'agatant in isula cajonende unu disacatu ambientale difìtzile de istimare; sos indipendentistas tratant de su "nucleare", rebusende custu seperu in totu e pro totu pro sas resones nadas in supra, e sa "rapresentàntzia" in su parlamentu europeu de s'isula, chi contat pagu e nudda pro chi, sende posta paris cun sa Sitzilia chi tenet unu numeru majore de bividores a cunfrontu de sos de sa Sardigna, totus sos rapresentantes sunt sitzilianos e nemos sardu. +Unos cantos narant chi su natzionalismu sardu tenzat sas raighinas suas in su 1796, cun s'abbolotu contr'a sos piemontesos de Juanne Maria Angioy, in su movimentu de rebellia chi benzeit cunduidu o apojadu dae àteros patriotas (che a Frantziscu Ignatziu Mannu, Frantziscu Cilocco, Gioachino Mundula, Gerolamo Podda, Frantziscu Sanna Corda, sos autores de sa coniura de Palabanda..), e in generale in su sentidu de resistèntzia contr'a totus sos invasores cumbatados in su cursu de s'istoria, ma si podet afirmare chi nascat de a beru cun s'esperientzia sardista chi bi fut a pustis de sa prima gherra mundiale, partetzipèndebi siat un'ala indipendentista (chi si mustreit cun Bastià Pirisi e sa Liga Sarda) e un'àtera autonomista rapresentada imbetze dae Emilio Lussu chi, a s'imbesse, fut contr'a calesisiat idea de indipendèntzia ma a favore de unu federalismu marcadu meda. Sos grupos chi si presenteint in isula che indipendentistas decrarados furint Su Populu Sardu e Su Partidu Sardu Sotzialista Libertariu. Sos partitos chi, pro como, rapresentant s'ideale indipendentista sunt Sardigna Natzione Indipendentzia, Indipendèntzia Repùbrica de Sardigna e su grupu chi nde est essidu de rechente cun su nùmene de ProgRes, A Manca pro s'Indipendèntzia, Repubrica de Malu Entu e su Partidu Sardu de Atzione chi, suta 'e s'influentzia de sos arresonos de Antoni Simon Mossa, si decrarat tale. +A como su supportu politicu, pro cantu pertocat sos partidos, no est forte meda ma sicund'e una chirca chi at fattu in su 2012 s'Universidade de Casteddu cun sa cullaboratzione de cussa iscotzesa de Edimburgu, sos sardos a favore de un'eventuale indipendentzia dian esser battor in subra de deghe. +Notas. + + +Faule: +Faule est una bidda de sa provìntzia de Cuneo la populazione est de 500 tzitadinos + +Polonghera: +Polonghera est una bidda de sa provìntzia de Cuneo de 1.199 tzitadinos + +Omar Bandinu: +Omar Bandinu (Bitti, ) est unu cantatore de su Tenore de Bitti "Mialinu Pira".Achet su "bassu". Naschitu in Bitzi, at Istudiatu Pianoforte, Musica Elettronica e Etnomusicologia in su Conservatoriu de Musica de Casteddu. + +Marco Serra: +Marco Serra (Bitti, ) est unu cantatore de su Tenore de Bitti "Mialinu Pira" e achet sa "contra". +Sos discos. +[http://www.tenoresdibitti.com] + +Arcangelo Pittudu: +Arcangelo Pittudu (Bitti, ) est unu cantore de su Tenore de Bitti "Mialinu Pira" e achet sa "oche" e sa "mesu oche". +Sos discos. +[http://www.tenoresdibitti.com] + +Bachisio Pira: +Bachisio Pira (Bitti, ) est unu cantore de su Tenore de Bitti "Mialinu Pira" e achet sa "oche" e sa "mesu oche". At cuminzatu a cantare a tenore dae pizzinnu minore achenne su bassu e sa contra. Este istatu su funnatore de su Tenore Diegu Mele e chin custu gruppu at cantatu pro parizzos annos. Este intratu in su gruppu Mialinu Pira in s'annu 1995. +Sos discos. +[http://www.tenoresdibitti.com] + +Remundu Congiu: +Remundu Congiu (Ulìana 1762 – 1813 ), poeta. Autore de Passione e morte de Nostru Segnore Gesù Cristu, e de Su triunfu de sa Sardigna, subra de s'invasione de sa Sardigna tentada dae sos frantzesos (1793). + +Giovanni Battista Vassallo: +Giovanni Battista Vassallo ( - Casteddu 1775 ) piemontesu, gesuita, missionariu in Sardigna. Ada giradu sas biddas, e imparadu su sardu, e faeddaiada e preigaiada in sardu. +Fortzis autore de s'innu religiosu : Deus ti salvet Maria. + +Eusebiu Chini: + +Antonio De Andrade: +Antonio De Andrade, gesuita portoghesu. Su 1624 ressesidi a intrare in Tibet, dae Akkra sighinde su cursu de su Gange. Ada iscrittu Nova iscoberta de su Mannu Catai o de su regnu de su Tibet + +Ippolito Desideri: +Ippolito Desideri ( Pistoia,1684 – Roma,1733 ) gesuita. In s'annu 1713 arrivada a Lhasa capitale de su Tibet. Su primu occidentale chi s'impossessat de sa limba tibetana in modu eccellente e iscriet un'obera in versos subra sa preigatzione de su vanzelu in Tibe; duas ateras oberas de impignu culturale mannu e una relatzione de meda interessu supra su Tibet. + +Bento de Goes: +Bento De Goes, gesuita portoghesu: su propositu sou (1602) fudi de arrivare in Cina po terra, sighinde s'antiga Via de sa seda, e andende addae de s'Himalaya. Pàssada sa Grande Muraglia e arrivada Suchon a poi de 4000 chilometros. Moridi fortzis avvelenadu. + +La Civiltà Cattolica: +La Civiltà Cattolica. Una rivista de cultura, pubblicada in Napoli su 1850. Primu Direttore Carlo Maria Curci, gesuita. Oe benidi pubblicada in Roma. Essidi ogni 15 dies. Fortzis sa Rivista italiana pius antiga, chi benidi ancora pubblicada. + +Vincenzo Sulis: +Vincenzo Sulis (Casteddu 1758 – Sa Madalena 1834). Tribunu populare, s'est oppostu a su tentativu de invasione de sos Frantzesos (1793). Accusadu de tradimentu fut cundennadu a sa presone a vida e isserradu po 21 annos in d'una turre in S'Aligherasa turre de l'Esperò ( e oe giamada puru "Turre de Sulis"), e liberadu in su 1821. Ada iscrittu una autobiografia. + +Giuseppe Manno: +Giuseppe Manno ( S'Alighera 1786 – Torino 1868).Istoricu, at iscrittu "Storia della Sardegna" in 4 volumes (To, 1825-1827), at tentu 4 editziones; Storia moderna della Sardegna in 2 volumes (1842). Magistradu e omine politicu: Senadore e Ministru de su Regnu de Sardigna. S'est interessadu a sos problemas sotziales e culturales de sa Sardigna. + +Marc Fumaroli: + +Pancalieri: +Pancalieri est una bidda de sa provìntzia de Torino de 2.019 tzitadinos + +Murello: +Murello est una bidda de sa provìntzia de Cuneo de 967 tzitadinos + +Populu sardu: +Sos Sardos (o is Sardus) sun su populu chi vivet in Sardigna, ìsula de su Mediterraneu otzidentale e regione autònoma de s'Italia, narada in sardu "Regione Autònoma de Sardigna" e in italianu "Regione Autonoma della Sardegna". +Orìgine. +" Bae puru a bidere: Istoria de Sardinnia " +Preistoria. +Sa Sardigna la aìan populada a fiottos, tra su Paleoliticu superiore, su Mesoliticu e su Neoliticu antigu, zente chi benìat dae sa penisula iberica e italiana. In sa fase mediana de su Neoliticu, atteras populatziones fin accudidas dae su trettu pirenaicu-proventzale, e a pustis dae isulas postas in Egeu, Creta e Tziclades; a sas primas si depet su megalitismu, a sas atteras sa cultura de Othieri, isparghida peri tottu s'isula. In s'Eneoliticu fit cumparta sa cultura de Monte Claro e, a pustis, cussa de su conzu campaniforme, chi nde la aìan fatta intrare dae su trettu francu-ibericu e dae s'Europa tzentrale trumigheddas pitticas chi fin agabbadas a cumbìver cun sa zente de su logu. A custa cultura si depen, imbetzes, tecnicas noas pro traballare cun su metaddu, atteros istiles tzeramicos e fintzas, cun tottu probabilidade, una limba indo-europea. In sa prima fase de s'Edade de Brunzu, sa cultura de su conzu campaniforme fit a pare cun sos influssos chi benìan dae su trettu polanianu, mudende in sa cultura de Bunnànnaru. +Sa tziviltade nuraghesa fit cumparta in sa Edade Media de Brunzu. Tando, s'isula la populaìan paritzas etnias: sas prus importantes fin cussas de sos Balares, de sos Ilienses e de sos Cossos (chi aìan dadu su nòmine a s'isula de Còssiga, ma no est a los cunfùnder cun sos Corsicanos modernos). Sos Sardos antigos, sigundu a tzertos istudiosos, si poden ponner a pare cun sa populatzione narada Shardana. +Non semus a connoschèntzia de cale limba (o limbas) si chistionaìat in Sardigna a cussos tempos. Podet esser chi sa limba nuraghesa tenìat assimìzos cun su bascu, oppuru cun etruscu. Atteros istudios creden, imbetzes, chi in Sardigna bi aìat prus sistemas limbisticos, sìat preindoeuropeos sìat indoeuropeos. +Istòria antiga. +In su segulu de X a.C., sos fenitzios aìan fundadu colunias e portos in sa costera meridionale e otzidentale, comente Karalis, Bithia, Sulki e Tharros. Su cabu de giossu lu aìan conchistadu sos de Cartàghine in su segulu de VI a.C. e, a pustis, sos Romanos antigos in cussu de III a.C., cun s'agabbu de sa prima gherra punica. Est de custa manera chi sos romanos aìan latinitzadu meda sa Sardigna e sos sardos, francu a sos muntagninos chi, vivende ind unu trettu nadu pro menispretziu "Barbaria", pro tempus longu dìan mantènner sos usos antigos. No est de badas chi su sardu modernu, difattis, si tenet in cunsideru comente una de sas limbas romanzas prus cunservadoras. +S'istudiosu de geografia magrebinu Muhammad al-Idrisi, descriende in su segulu de Doighi s'isula de Sardigna, narat chi «sos Sardos sun " Rûm 'Afàriqah " (latinos de Africa), biven comente a sa zente berbera, istan a banda dae atera natzione latina; custu populu est corazudu e balente, chi no lassat mai sas armas». +Edade Media. +A pustis chi s'Imperju Romanu de Otzidente fit ruttu, sa Sardigna si la aìan pigada unu in fattu 'e s'atteru Vandalos, Bizantinos, Ostrogotos e torra Bizantinos. +In s'Edade Media, s'isula aìat connoschidu unu periodu in ue si podìat gubernare issa etottu in battor regnos indipendentes, sos Judicados; francu su Logu de Arbarée, dìan falare in sutta de influentzia istranza, pisana e genovesa, in prus de calicuna familia importante de in ie, comente a sos de Doria e Della Gherardesca. Sos de Doria aìan fundadu sas tzittades de s'Alighera e de "Castelgenovese" (Casteddu Sardu), mentres sos pisanos aìan fraigadu su fentomadu "Castel di Castro" (como nadu, in manera incurtziada, Casteddu); in s'impestantu, Ugolino della Gherardesca aìat fattu naschire sa tzittade de "Villa di Chiesa" (Iglesias), logu de minera chi fit bennidu a comunu de tipu italianu impare a Tàtari e Castel di Castro. +A pustis chi sos Aragonesos si aìan pigadu sa terra sarda de propriedade pisana, tra su 1323 e su 1326, e chi su Judicadu de Arbaree aìat fattu gherra de resistentzia a issos tra su 1353 e su 1420, sa Corona Aragonesa aìat conchistadu tottu sa Sardigna; su Regnu de Sardigna aragonesu aìat populadu tzittades comente Castel di Castro e s'Alighera cun zente istranza, mescamente de erentzia cadelana. Unu limbazu cadelanu est in impreu in s'Alighera. +Edade moderna e contemporanea. +In sos segulos de XVI e de XVII, sas printzipales tzittades sardas de Casteddu (cabu de logu), s'Alighera e Tàtari fin bene intradas in sos traffigos cummertziales de cussos tempos, comente ammustrat su fattu chi sos tzittadinos non cumprendìan petzi sardos de su logu, ma fintzas attera zente accudida dae sa penisula iberica, dae sa Liguria, Frantza e, subratottu, Còssiga: mescamente in Tàtari e peri tottu su sartu chi bi andat dae s'Anglona a sa Gallura, s'elementu corsicanu (comomai toscanitzadu pro more de su domìniu pisanu) est, a cumintzare dae su segulu de XV, adderettura cussu de majorìa. Custu fenomenu corsicanu de disterru in s'isula sorre de Sardigna, dae ue fit naschidu su limbazu tataresu e galluresu, dìat sighire fintzas a su segulu de XVIII, e agabbare de su tottu in cussu de XIX. +Su poderìu ispagnolu in Sardigna fit agabbadu in su 1713 cando, cun su trattadu de Utrecht, su Regnu de Sardigna aragonesu passaìat a sos Asburgo de Austria; in su 1718, a pustis chi sos ispagnolos aìan chircadu de badas de torrare a si pigare s'isula, cun su trattadu de Londra aìan lassadu sa Sardigna a sos de Savoia, chi in custa manera tenìan su titulu de "Re de Sardigna". In custu periodu, unu fiottu de zente ligurina chi benìat dae s'isuledda de Tabarka accudìat in cussas sardas de Santu Pedru e Santu Antiogu, portende su limbazu issoro, nadu tabarchinu. In su segulu de XIX, su Regnu de Sardigna piemontesu aìat fattu gherras cun sa punna de si pigare sa penisula italiana e sa Sitzilia, ponèndelas in sos istados de Terramanna; cun s'agabbu de su gai nadu risorgimentu italianu, in su 1861, sos Savoia aìan postu su nòmine de "Regnu de Itàlia" in logu de cussu de Sardigna, chi oramai bi intraìat pagu. +Dae su 1850 in susu, cun s'annoamentu de sas mineras sardas, trumigheddas de traballadadores chi benìan dae sa Stiria (Austria) e minadores de Friburgu (Germania) aìan pigadu domo pro unu tzertu tempus in s'Iglesiente, subratottu in sos trettos de "Montevecchio" (parte de Genna Serapis), Guspini e Ingurtosu. Mancàri chi calicunu tedescu aìat influentziadu s'istile architettonicu e nòmine de logu, fin sos italianos a lu fagher de prus in assolutu; medas minadores benìan dae Lombardia, Piemonte, Toscana e Romagna. Sigundu a unu tzensimentu chi aìat fattu s'inzeniere Leon Gouin, in sas mineras de sa Sardigna sud-otzidentale fin traballende belle 10.000 persones, e unu 'e tres de custas fin accudidos continentales; sa prus parte de custos italianos aìat pigadu domo in Iglesias e fratziones a curtzu, in parte pro semper. +A s'agabbu de su segulu de XIX, piscadores benènde dae Sitzìlia, Torre del Greco (Campania) e Ponza (Latziu) si nche andaìan in sos trettos de sa Sardigna orientale chi fin a curtzu de mare, subratottu in sas biddas de Arbatax/Tòrtuele, Thiniscole e s'isula de sa Madalena. +In su segulu de XX, su regìmene fascista aìat incorazadu a sos continentales a populare in massa sa Sardigna; de gai, zente chi benìat dae tottus sas regiones italianas (subratottu Venetu, Marche, Abrutzu e Sitzìlia) aìat pigadu domo colònica in Sardigna pro mondare parìtzos sartos e a bi istare, mescamente cussos appenas fundados de Arborea (tando "Mussolinia di Sardegna"), Fertilia e Carbònia. +In su segundu pùstigherra, una comunidade manna de istrianos italianos si nche aìat fuidu in Fertilia e peri sa Nurra; como unos settanta annos, galu como sos betzos faeddan in istriota, venetu e friulanu in Fertilia, Tanca Marchesa e Arborea. In su mentres, calicuna familia italo-tunisina populaìat sa bidda de Castiadas, a est de Casteddu. Semper a cumintzare dae s'agabbu de sa segunda gherra mundiale, cun su miraculu economicu italianu sutzedit unu fenomenu istoricu in ue sa zente sarda si movet dae bidda a sas tzittades de Casteddu, Tatari-s'Alighera-Portu Turre e Terranoa, chi oe in die collin parte manna de sa populatzione sarda. +Demografia. +A libellu italianu sa Sardigna, cund una densidade chi est de unos 68 abitadores/km², est a su de tres de s'urtimu postu pro populamentu. Mancari chi s'isula sìat accanta de mare, sa populatzione sua at pigadu un'àndala chi est a diversu, si la ponimus a paragone cun atteros populos, o fintzas atteras regiones italianas chi viven a costazu de mare. Difattis, cunforma sa tendentzia generale, sos sardos fin istados subratottu in su tzentru de s'isula e non péri sa costera. Custu si depet a medas cajones: istoricas, comente sas imbasiones istranzas (fentomadu su ditzu "furat chie benit dae su mare") e sas iscurreras saraghìnas chi irrobaìan sa costera faghendela periculosa meda; geograficas, bidu chi sa terra fit bona sìat a la pònner a curtibu sìat a bi pàscher berbeghes e crabas; ambientales, sicomente sos pianos, prima chi los aìan mondados in su segulu de XX, fin tottu padules e istannios in ue si podìat buscare petzi sa malàera. Oe in die, sa situatzione est belle a sa revescia, fintzas pro more de su turismu isvilupadu accanta de mare: sos tzentros prus mannos de Sardigna sun tottus peri su mare, e su restu de s'isula tenet zente isperdida in biddas de pagu zente. +Sa Sardigna est sa regione italiana cun su tassu prus bassu de fertilidade (1,07 fizos a femina) e est a s'urtimu postu pro numeru de nàschidas; custa pìnniga la annùddan in parte sos medas accudìdos, chi benin subratottu dae su continente italianu, ma fintzas dae s'Europa orientale (mescamente sa Romania), dae s'Africa e dae sa Tzina. +In su 2013, su numeru de furisteris (chene pigare in cunsideru sos continentales) chi est in Sardigna contat 42.159 persones, faghende su 2,5% de sa populatzione. +Ispera de bida. +S'ispera de bida mediana est de unos 81,9 annos (84,9 pro sas feminas e 78,9 pro sos omines). +Sa Sardigna est su primu "logu biaìttu" ("blue zone"), est a nàrrer unu logu in su mundu in ue si tendet a campare prus a longu. Sos sardos tenen, impare a sos ryukyuanos de Okinawa (Giappone), su numeru prus artu in su mundu de zente chi brincat sos chentu annos (22 cada 100.000 abitadores). Custu sutzedit pro causa genetica, ma fintzas sa manera de bida e s'istruttura sotziale faghen sa parte issoro. +Disterru. +Sa prus parte de sardos istat in Sardigna, ma in medas si nche sun andados in foras: si pensat chi, tra su 1955 e su 1971, unos 308.000 sardos sìan disterrados in continente italianu; paritzos sardos sun in Piemonte, Liguria, Lombardia, Toscana e Latziu. Sos sardos e fizos issoro sun in medas fintzas in Germania, Bèlgiu, Isvìtzera. In sas Americas, belle tottu sos sardos si nche fin andados a s'ala de giossu, subratottu in Argentina (tra su 1900 e su 1913, unos 12.000 sardos vivìan in Buenos Aires e chìrrios a curtzu) e in Uruguay (in su 1870, unos 12.500 sardos istaìan in Montevideo). Comunidades sardas viven isparghidas fintzas in Brasile (mescamente in sas tzittades de Belo Horizonte, Rio de Janeiro e São Paulo), in UK e in Australia. +Sa regione sarda tenet contu de sos tzirculos sardos, chi rappresentan sas comunidades sardas in disterru: bi nde at agattadu unos 145 in penisula italiana e in atterue. +Limba. +" Bae puru a bidere: sardu, italianu, corsicanu-sardu (galluresu e tàtaresu), s'aligheresu, tabarchinu." +Impare a s'italianu, chi sos Savoia nche aìan fattu intrare in Sardigna pro sa prima borta in su 1760, sos sardos faeddan su sardu, limba nou-latina reconnoschida comente ufitziale in su 1997. Custu si depet a medas peleas chi bolìan punnare a su bilinguismu. Bi at peri atteras limbas chi sardas, linguisticamente faeddende, non sun e si poden pensare comente minorìas in intro de minorìa: custas sun naschidas cando zente non sarda aìat pigadu domo in logu e bi est abarrada pro segulos. Tando bi est su tataresu, limbazu pisanu cun medas faeddos sardos, e su galluresu, chi calicunu credet limbazu autònomu, o (cosa chi pensat su prus de sos istudiosos) unu limbazu corsicanu chi si assimizat meda a cussu de sa bidda de Sartene; in prus, si depen tenner in contu isulas linguisticas a banda, che su s'aligaresu, una variedade de su cadelanu orientale. Attera zente, chi fit accudida in Sardigna a tempus de su fascismu dae continente, faeddat fintzas su venetu in biddas comente Fertilia, Maristella e Arborea. +Sigundu un'istudiu de sa regione, su sardu lu dian connoschere unas 1.495.000 persones e faeddare unas 1.000.000, a fronte de unu 3% ebbìa chi naraiat de non lu connoschere e de non lu cumprender. Peròe, sicomente an traballadu meda pro nche ispèrder sa limba a cumintzare dae s'iscola, su numeru de zente chi lu impreat dontzi die est meda prus bassu, e petzi su 13% de pitzinnos at imparadu sa limba dae sos mannos. Pro custu bi at arriscu meda chi, si non si bi ponet remèdiu, su sardu sì nche diat poder mòrrer in pagu tempus: s'UNESCO ponet logudoresu e campidanesu, sas duas cambas de sa limba sarda, tra cussas in perigulu seriu de morte ("definitely endangered"). +Religione. +Sa prus parte de sardos est catòlica, ma custu non che bogat su fattu chi bi sun fintzas ateos e agnosticos, o atteras religiones puru, mancari chi sian in minorìa. Nostra Segnora de Bonaria est sa Santa Patrona de Sardigna. +Particularidades geneticas. +Sos sardos, mancàri faghende parte de su pool geneticu europeu, sun diferentes dae sos atteros europeos pro more de fenomenos particulares chi si poden castiare a su sòlitu in populatziones isuladas, comente s'effettu de su fundadore e s'istesiadura genetica. Sos datos paren narende chi sos Sardos modernos tenzan s'erentzia de sos primos populadores de s'Edade 'e sa Pedra, cund in prus calicuna azunghidura in sa prima Edade de sos Metaddos; pagu est, imbetzes, a libellu geneticu su contributu de sos populos colonitzadores. +Paragones fattos de pag'ora tra su genoma de sos Sardos e cussu de zente chi aìat vividu, tra su Neoliticu e su primu Calcoliticu, in su trettu alpinu (comente Oetzi), tedescu, isvedesu e ungheresu an ammustradu assimìzos notàbiles tra sas duas populatziones, mentres si poden bider diferentzias tra sos campiones preistoricos e sos matessi abitadores de cussos trettos geograficos. Dae custu si podet dedùgher chi, mentres s'Europa de tzentru e de susu an tennidu mudamentos demograficos mannos pro more de movimentos post-neoliticos, benènde dae sa periferia orientale de Europa (isteppas pontico-caspicas), s'Europa de giossu e subratottu sa Sardigna no nde an bidu gai medas; sos Sardos e sos Bascos dìan esser sas populatziones chi an mantènnidu menzus s'eredade neolitica de s'Europa otzidentale. +De notare est su fattu chi sos Sardos non sìan, a dontzi manera, unu populu uguale dae su puntu de bista geneticu: istudios nche an, difattis, bogadu a pizu diferentzias pitticas tra sas paritzas regiones istoricas de s'isula; in meritu a custu, una regione muntagnina comente s'Ozzastra est prus attesu dae su restu de Europa chi nono sos pianos e trettos accanta de mare. + +Universidade Bocconi de Milanu: +Sa universidade commertziàle "Luigi Bocconi"est una universidade privada de Milanu, fundada in su 1902. Si insinzant mescamente sas iscientzias economicas e sotziales, giuridicas e manageriales. Est a curtzu dae su tzèntru istoricu de sa tzitade, a 10 minutos ebbia dae sos "Navigli" e non meda a tesu dae su "Duomo". Sa "SDA Bocconi School of Management" es connotta pro essere una de sas prus importantes Business school de su mundu. +Est s'unica universidade italiana chi no ada mai dadu una laurea ad honorem. + +Universidade: +Una universidade (dae su latino "universitas, -atis") est una "istituzione di alta cultura" (cost. art. 33) pro sa formatziòne superiore. Tenet meda istrutùras iscientìficas pro s'insignamentu e sa chirca. Sas universidades cuntzèdent tìtulos academicos chi si otènnent a pustis de cursos chi si podent frecuentare a pustis de àere finidu sos istudios secundarios. + +Valery Leontiev: +Valery Yakovlevich Leontiev (in russu, Вале́рий Я́ковлевич Лео́нтьев;) (19 de Martzu 1949) est unu cantante russu. + +Paul McCartney: +Paul McCartney est unu cantante e composidore inglesu. +Est istadu unu componente de sos Beatles. + +Sgt.Pepper's Lonely Hearts Club Band: +Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band est su titulu de un'album de su gruppu inglesu The Beatles, pubblicadu in su 1967. Totu sas cantzones sunu istadas iscrittass dae sa copia Lennon - McCartney, si no est specificadu diversamente. + +Revolver: +Revolver est su titulu de un'album de sa banda inglesa The Beatles, pubblicadu in su 1966. + +The Beatles (album): +The Beatles (White Album) est unu album de sa banda inglesa The Beatles, pubblicadu in su 1968. + +Limba polinomica: +Una limba polinomica definit unu cuntzetu in ue sos chi faeddant una limba, sende chi siat partzida in variedades medas diferentes in fonètica, morfologia e sintassi, la intendent a dontzi modu comente un "unicum" chi tenet fenòmenos tipologicos (variatzione) ei fenòmenos de rapresentatzione sotziulinguìstica. +Custu cuntzetu l'aiat postu a primu su linguista Jean-Baptiste Marcellesi pro descriere sa situatzione de sa limba cossa, ma si presentat puru pro totu sas àteras limbas de minoria. +Si dat duncas unu fundamentu scientìficu a s'idea chi una comunidade linguìstica podat tènner una tzerta unidade chene chi si li depat imponnere una variedade linguìstica ebbia. +Custu cuntzetu si podet pònner a cunfrontu cun sa limba ausbau o un'idioma chi, subra 'e su pianu tipològicu, est cunsideradu che dialetu de un'àtera limba, ma chi tenet diferèntzias medas a parre de sos faeddadores. + +Ventana: +Sa ventana (o 'entana o fenesta) est una apertura de sos muros de domo pro fagher intrare lughe et àera. +Sa paraula benit dae s'ispagnolu "ventana". + +Apposentu: +Est unu de sos locales ki componene sa domo. (Apposentu e lettu). + +Domo/logudoresu: +Dòmmo, dómmu, dòmo, dòmu: est su logu, fatu dae sos homines pro bivere et inue istada sa zente; cussideradu siat comente apposentu solu e siat comente apposentos leados totus paris. +[http://mw2.google.com/mw-panoramio/photos/small/446026.jpg] + +Universidade de Concepción: +S'Universidade de Concepción, s'agatat in sa tzittade de Concepción in sa regione de s'Bío-Bío, in s'Cile. Fundada in su 1919, este s'universidade in dies de oe est cunsiderada una de sos mezus istitutziones accademicas de s'Cile. + +Isulas Canarias: +Isulas Canarias est una comunidade autònoma de sa Ispagna. Santa Cruz de Tenerife cabu-de-logu de sa Isulas Canarias. 2.075.968 bividores. +Su vulcanu "Teide" et est connota in totu su mundu. + +Teide: +S'Teide est unu vulcanu, in sa Tenerife in regione autònoma de sa Isulas Canarias (Ispagna). S'Teide est unu monte altu (3.718 m.). In s'ierru, sa palte alta s'ammuntada de nie, e bi sunu impiantos po su sci. + +Tenerife: +Tenerife est un'ìsula de su Isulas Canarias est una regione autònoma de sa Ispagna. Santa Cruz de Tenerife cabu-de-logu. +Cun subrafache de 2.034,38 km² e populatzione de unos 906.854 bividores, Tenerife est sa ìsula prus manna e populada de s'artzipèlagu e de sa Ispagna. Pro su vulcanu Teide est connota in totu su mundu. +Sa bidda prus manna est Santa Cruz de Tenerife, chi est fintzamentas capitale de sa comunidade autònoma de sas ìsulas Canàrias. +S'economia de s'ìsula s'apoderat mescamente subra su turismu. + +Santa Cruz de Tenerife: +Santa Cruz de Tenerife est una tzitade de 222.643 bividores, cabu-de-logu de Tenerife e comunidade autònoma de sa Isulas Canarias. +Santa Cruz est fintzas cabulogu de sa provìntzia omònima. +Sa bidda fiat fundada in su 1494. + +John Lennon/Plastic Ono Band: +John Lennon/Plastic Ono Band est unu album de su cantante, chitarrista e composidore inglesu John Lennon, pubblicadu in su 1970. Totas cantzones fiant de John Lennon. + +Imagine (album): +Imagine est su segundu album de su cantante e chitarrista inglesu John Lennon, pubblicadu in su 1971. +Totu sas cantones sunu de John Lennon si no est ispecificadu diversamente. + +Let It Be: +Let It Be est unu album de sa banda inglesa The Beatles, pubblicadu in su 1970. + +Abbey Road (album): +Abbey Road est unu album de sa banda inglesa The Beatles, pubblicadu in su 1969. Totu sas cantones fini de sa copia "John Lennon" - "Paul McCartney" si no est specificadu diversamente. + +Motore: +Motori +Unu motori esti una macchina capassa de trasformai un a sorgenti d'engia,chi podidi essi chimica(ini presenza e' unu combustibbili), elettrica,o de calori ini energia meccanica o trabbalu continusu. + +Genoa Cricket and Football Club: +Su Genoa Cricket and Football Club, o Genoa 1893 o pius semplicemente Genoa est'una soziedade calcistica de sa zitade de Gènova. +Intra sas soziedades italianas este cussa chi tenede su pius antigu documentu iscrittu de sa fundatzione sua (7/9/1893). +Como (2011-2012) istada in Serie A e hat bintu noe "Scudetos" (su primmu in s'annu 1898) e una "Coppa Italia". + +Savona: +Savona ("Sann-a" in limba ligure, "Savonn-a" in genovesu) est'unu comune italianu, capitale de sa Provìntzia de Savona, de 62.525 bividores. + +Live at Shea Stadium: +Live at Shea Stadium est unu album live de sa banda inglesa The Clash, pubblicadu in su 2008. +Traccias. +Totas cantzones fiant de is Joe Strummer - Mick Jones si no est specificadu diversamente. + +London Calling: +London Calling est unu album de sa banda inglesa The Clash, pubblicadu in su 1979. + +Bogliasco: +Bogliasco ("Boggiasco" in limba ligure) est unu comune italianu de sa Provìntzia de Gènova in Liguria. Tennet 4535 abitantes. + +Rubber Soul: +Rubber Soul est su titulu de un'album de sa band inglesa The Beatles, pubblicadu in su 1965. +Traccias. +Totu sas cantzones sunu istadas iscrittas dae sa copia John Lennon - Paul McCartney, si no est specificadu diversamente. + +Punk rock: +Su Punk rock (o prus semplicementi punk) est unu genere musicale nasciu in inghilterra in su comintzu de su 1977. Is istrumentos tipicos funt sa boghe, sa chiterra, sa chiterra basciu e sa bateria. Sos gruppos printzipalese est istadoso sos Sex Pistols e The Clash. + +Pieve Ligure: +Pieve Ligure ("A Ceive de Söi" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.523 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. Anticamente fit unidu cun su comune 'e Sori (custu ispiegat su nomene antigu "Ceive de Söi" chi cheret narrere "Pieve 'e Sori", "Pieve di Sori" in Italianu), como este comune autònomu, divìsu non ufitzialmente in "Pieve Arta" e "Pieve Bascia". + +Sori: +Sori ("Söi" in limba ligure) est unu comune italianu de 4.286 abitantes de sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Recco: +Recco ("Recco" in limba ligure) est'unu comune italianu de sa Provìntzia de Gènova in Liguria. Tenet 10.210 abitantes. Sa tzitade este connoschida pro sa Còzzula 'e Recco ("Focaccia di Recco"), bera ispecialitade locale. + +Avegno: +Avègno ("Avëgno" in limba ligure) est'unu comune italianu de sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Pardulas de arrescottu: +Pardulas de arrescotu +http://1.bp.blogspot.com/-hryNAcU42Z8/TbRoHa_bMhI/AAAAAAAAA40/Yu_UWeeXwv8/s1600/pardulas8.JPG +Po su pillu: +250 g simbula rimacinada +acua cun d'unu spizzulu de sali +unu cocerinu de tzucuru +una cullera de oll'e procu (50g) +Po su prenimentu: +1 kg. de arrescotu amesturau de brebei e de baca +200 g de tzucuru +3 arrubius +su scrosciu de un arangiu e de unu limoni +2 bustinedas de tzafaranu +Su pillu: +Impastai iad'essi mellus in una impastadora, sa simbula cun s'acua, innui s'esti fattu scallai s'oll'e procu, e su tzucuru finzas a tenni una pasta liscia e tostada, ponni in dun'ancodeddu de plastica a descansai. +Su prenimentu: +Dopu ai tentu tottu sa notti s'arrescotu a scolai po perdi totu su soru preparai su prenimentu. Cèrri s'arrescotu e impastai cun is ous, su tzucuru, su scrosciu de arangiu e limoni e su tzafaranu scalau con pagu pagu latti callenti. Fai cun i manus sciustas de licori bociteddas mannas comente una nuxi, mas o menos de 35-40g. Fai su pillu e segai cun d'una forma tunda discus de mas o menos 8 cm, ponni a centru sa bocitedda de prenimentu e con i didus fai sesi o setti spitzulus po fai su cadineddu. Inforrai a forru giai callenti a 170° C po 30/40 minutus. +In su momentu de das papai spruinai cun tzucuru impalpabili. + +Camogli: +Camogli ("Camoggi" in limba ligure) est'unu comune italianu de sa Provìntzia de Gènova in Liguria de 5.621 abitantes. + +Portofino: +Portofino ("Portofin" in limba ligure) est'unu comune italianu 'e 493 abitantes 'e sa Provìntzia de Gènova in Liguria. +Este su comune cun sa tirada pius piccocca 'e sa provìntzia. + +Live Peace in Toronto 1969: +Live Peace in Toronto 1969 est unu album live de su chitarrista e cantante inglesu John Lennon, registradu e pubblicadu in su 1969. + +Live in New York City: +Live in New York City est unu album live de su cantante chitarrista e composidore inglesu John Lennon, registradu in su 1972 e pubblicadu in su 1986. Totas cantzones fiant de John Lennon si no est specificadu diversamente. + +Ringo Starr: +Ringo Starr (Richard Starkey) est unu baterista e cantante inglesu. Est istadu unu componente de sos Beatles. + +CapaRezza: +CapaRezza este su nòmene d'arte 'e Michele Salvemini (Molfetta, 9 Santuagaine 1973), cantautore e rapper italianu. +In sa musica sua issu ischit comente esplorare diversos generes, comente su Rap, su Rock e sa musica popolare. +CapaRezza faeddat cun ironia de argumentos politicos, soziales, istoricos e de costumene, usende allegorias e metaforas. +Discografia. +Finzu a oe Caparezza hat fattu chimbe album e duos DVD video de concertos. + +Colora: +Colora. Rettile comune. Longu unos 70-80 cm, de colore iscuru in su dossu. No est perigulosu. Esistit sa colora de siccu e sa de abba. + +Universidade del Bío-Bío: +S'Universidade del Bío-Bío, s'agatat in sa tzittade de Concepción in sa regione de su Bío-Bío, in su Cile. Custa universidade statale est fundada in su 1988. + +Antonio Vieira: +Antonio Vieira (Lisbona 1608 - Brasile 1697). Gesuita. “S'imperadore de sa limba portughesa”. Ada cumbattidu pro sa liberatzione de sos ischiavos in Brasile, resistinde a sos colonos. Iscrittore. Sos discursos suos, sunu istados pubblicados in 13 volumenes. + +Saligheresu: +Su saligherèsu o saligarèsu (in catalanu "alguerès", pronuntzia curretta "/algares/"), est una variedade de su cadelànu orientale chi si faeddat in sa tzidade de S'Alighera. +Reconnoschimentu de sa limba catalana in S'Alighera. +Su saligheresu lu reconnòschent s'istadu italianu e sa regione autonoma de Sardigna comènte limba de minorìa. A propositu, s'art. 2 comma 4 de sa L.R. supra de s'avaloramèntu de sa curtura e limba de Sardinna reconnoschet su cadelanu chin custas paraulas: +Datos istoricos. +Sa presentzia de su cadelanu in S'Alighera est un'impositzione chi risalit a su seculu de battordichi cando sos invasores cadelanu/aragonesos, pustis de una rebellìa de sa populatzione de su logu, aiant catzadu sos sardos a fora e ch'aiant postu imbetze zente chi beniat dae sa Catalogna; tando sa tzidade si fit aunida chin sa corona de Aragona, sos cadelanos teniant totus sos postos de s'aministratzione ei sa populatzione sarda chi bi colaiat a inie, custa limba, finiat de l'atzetare. Ecco chi duncas su s'aligaresu, mantesu biu dae sa zente in su cursu de s'istoria sarda e isoladu dae su logu originariu, a un'ala presentat paraulas anticas chi in sa Catalugna etotu no s'impitant prus e a un'atera si bi resessit a agatare una tzerta influentzia bènnida dae sas limbas printzipales de s'isula, dae s'internu (su sardu) e dae s'esternu (s'ispagnolu a primu e s'italianu a pustis). +Difusione. +Su s'aligaresu, sigund' 'e una tzerta istima, lu diat faeddare su 30% de sos s'aligaresos e lu diat cumprendere su 65% de issos. A dontzi modu, b'at de narrere chi su cadelanu puru in passadu lu faeddaiant petzi in sa tzidade "intra moenia" ei in costèra, sènde su chirru de campagna sardu-faeddante; b'aiat dicotomia intra sos chi teniant su sardu che limba mama, massajos e pastores, e sos chi teniant imbetze sa cadelana, piscadores. Oe chi est oe, su s'aligaresu est in dificurtade manna, sende postu che un'isula lingustica in intro de un'atera e cussiderande sos s'aligaresos etotu sa limba issoro comente cussa de sos poberos ("No volguerà que mon fill parlaria la llengua de los pobres", naraiant sas mamas chi aiant chèrfidu imparare a sos fizos sa limba de sa "zente ricca", ovverosiat s'italianu), e a resurtu de custu protzessu s'iscumbatat chi solu sos antzianos sighint a la mantenner galu bia, bìdu chi sos zovanos faeddan petzi s'italianu. Pro chircare de no lu lassare morri-morri, b'at in tzidade atividade manna cun sa presentzia de sotzios curturales, un'iscola inue s'imparat su s'aligheresu, zornales e puru zassos peri sa retza iscritos in tale limbazu. + +Teodolinda: +Teodolinda. Fiza de su duca de Baviera Gariboldo, ada isposadu su re longobardu Autari (589)- A sa morte de issu, duos annos a poi, isposada Agilulfo. Restada fiuda guvernada dae sola fintzas a sa mazore edade de su fizu Adaloaldo (6169). Est istada favorevole a su clero e sos monasterios cattolicos, contribuinde a s'affirmatzione de su cristanesimu romanu.Paba Gregoriu su Mannu l'ada iscrittu 4 litteras pedinde s'impignu de Teodolinda po sa paghe tra longobardos e latinos + +Monza: +Monza est una tzitade e capoluogo de sa Lombardia. +De origine preromana, at tentu importantzia manna sutta sos Longobardos. Tzitade istorica de sa bascia Brianza. +Su Duomo, incomintzadu in su sec.VI, dae sa regina Teodolinda, ma su e oe est istadu comintzadu in su sec.. XIV, e fraigadu in su logu de s'antigu de Teodolinda. Riccu meda su Museo e su Tesoro de su Duomo: Sa Corona de ferru, istraordinariu cimeliu istoricu e religiosu; colletziones de orificeria longobarda e mediovale; sa Bibbia de Alcuino (810); Ligadura de s'Evangeliariu de Teodolinda; calices, e ateru. In Monza, importante sa Villa reale (1777) de s'architettu Giuseppe Piermarini. In su 1800 fudi fraigadu su Parco Reale de 750 ettaros, su pius mannu de Europa. In custu Parcu est istadu fraigadu S'Autodromo (1922). Monza est puru tzitade ricca de industrias. + +Lorenzo Lotto: +Lorenzo Lotto (Venetzia 1480 – Loreto 1556). Pintore. Ada operadu a longu in Bergamo e affacca a Bergamo e in su territoriu marchigianu. Nos restana oberas de caratterte religiosu e retrattos. +Pala de Santu Bernardinu (1521). Creja de Santi Bernardinu in Pignolo (Bergamo). +Obera ricca de personaggios e de interessantes solutziones istilisticas. +Polittico di Ponteranica (1522), cun freguras pienas de fortzas: San Giovanni Battista, Santi Pietro e Paolo, il Cristo e una Annunciazione. +Madonna cun su Bambinu, e sos santos Ignatziu de Antiochia e santu Onofriu (1508),Galleria Borghese, Roma. +Annunciazione (1534-1535), Museo Civico, Recanati. +Ritratto di Lucina Brembate (1523 ca.), Accademia Carrara , Bergamo. +Ritratto di Giovane gentiluomo(1532), Gallerie dell'Accademia, Venezia + +Ardia: +S'Ardia est una cursa de caddos traditzionale chi si currede in Sèdilo e in Puthumajore su 6 de triulas pro ammentare sa vittoria 'e Santu Antine a Ponte Milvio. + +Provìntzia de Gènova: +Sa Provìntzia de Gènova ("Provinsa de Zena" in limba ligure, "Provincia di Genova" in italianu) est una provìntzia de sa Liguria. Sa capitale este Gènova. + +Corbin Bleu: +Su nomene eru est "Corbin Bleu Reivers". + +Gavinu De Lunas: +Gavinu De Lunas (Padria 1895- Roma 1944) fit unu cantadore 'e musica sarda. Est istadu un'antifascista padriesu, mortu in Roma in sas connotas "Fosse Ardeatine". + +Rivolutzione frantzesa: +S'inditat su periodu istoricu de sa Frantza ch'andat dae su 1789 a su 1799, de importu mannu pro tottu su mundu: difatis si boltulat s'anticu rezimene a s'acabu de sa monarchia e incumintzat sa repubrica. +S'eco de sa revolutzione frantzesa s'isparghet peri totu s'Europa, in Sardigna sa situatzione sotziale difitzile meda, pro more de sa dominatzione piemontesa, diat aer dadu comente cunseguentzia sos motos revolutzionarios sardos. + +Tataresu: +Su Tatarèsu (nadu puru "sassaresu" o "turritanu") est unu limbazu, naschiu dae s'unione linguistica de còssu, pisanu e ligurinu, chi tenet peroe meda lèssicu, morfolozia e sintassi de su sardu (variante logudoresa). Est pro custu chi a ponner su tataresu ind unu grupu unicu venit difitzile meda, e sos linguistas preferin a lu mutire "limba a lacana" tra su corsicanu e su sardu. Si podet dare chi siet unu dialetu de su sardu, cun dificurtade meda pro sa resone nada in supra, o b'andet a formare unu grupu novu chi cumprendat tataresu, galluresu e còssu. +Istòria. +Sa situatzione in Tatàri l'an espricada massimu sos relizosos e funtzionarios ispagnolos, chi navan cantu sichit: +Su tataresu at tentu un'evolutzione tottu sua, e como si poden acatare in su lessicu suo medas termines chi venin dae s'ispagnolu, dae su sardu e dae s'italianu. + +Caparezza?!: +?!, connoschidu puru comente Caparezza?! o Tutto ciò che c'è, este su primu album 'e su rapper e cantautore italianu CapaRezza. Publicadu in su 2000 dae sa Virgin Records. + +Melozzo da Forlì: +Melozzo degli Ambrogi (1438-1494) connottu comente Melozzo da Forlì. Pintore, dae giovanu ada operadu in Forlì, ma subitu s'est trasferidu a Padova e Urbino inue s'est frimmadu dae su 1465 au 1475 e inue ada connottu artistas chi ana tentu unu influssu subra a issu. A poi est istadu a Roma (1458-1464) sutta su paba Pio II e sutta Sisto IV (1471-1484). Inoghe puru ada connottu artistas mannos. +Oberas: Affresco: Bartolomeo Plastina retzidi in cunsigna dae Sisto IV sa Biblioteca Vaticana (Museos Vaticanos). A Loreto ada tribagliadu a decorare sa cupula de sa Sagrestia in sa Basilica de sa Santa Domo. De Melozzo nos restana divescias freguras de Anghelos musicantes chi sunu in divescios Museos e ispetzialmente in sos Museos Vaticanos. + +Murta (licòre): +Su licore de murta benit dae una traditzione populare sarda antiga meda; nànchi sos bandidos de sa Gallura, andendesìche in Cossiga po chircare unu pagu de ricòveru, aian batidu sa traditzione de custu licore puru in cussa ìsula, in ue si faghet ei su numen est su matessi. A propòsitu, s'ufitziale chi li at dadu sa Regione Autònoma de sa Sardigna est ""Mirto di Sardegna"". Bi at duas variedades: sa ruja e sa bianca (s'una fata cun su frutu, s'atera cun sas fozas). +Produtzione. +Bi cheret unu litru de àlcolo, unu e setantachimbe de abba (si si agradat su licore galu pius forte, peròe, giàe nde podet bastare unu litru e mesu ebbìa) e 500-600 gramos de tùcaru. Si podet ponner frutu de murta a piaghere, bastet chi s'àlcolo nde lu podat suspire totucantu. A pustis de àer lassadu sa murta in s'àlcolo po unu mese, cun d-unu pajoleddu o padedda si faghet buddire s'abba cun su tùcaru. In s'impestantu, sa murta si agutat dae s'àlcolo chi la coberiat e si la amisturat cun s'abba intucarada. Tando, si lassat totu a infritare. A s'ùrtimu, tocat a ispremer cun d-unu pannigheddu sa murta po chi nd'essat su sutzu, e a amisturare s'àlcolo a su brou po nde prennare sas ampullas. + +Lisandru Mannu: +Lisandru Mannu est naschiu in su 20 o 26 de trivulas de su 356 in antis de Cristu e siche fit mortu in su 10 de lampadas de su 323. Fit un'imperadore grecu de sa Matzedonia, e s'ammentat oje comente unu zeniu in s'arte militare. Teniat trintatres annos cando fit ispirau, ma si podet narrer chi aiat concuistau tottu su mundu chi tando connoschian sos anticos. + +Fonnesu (cane): +Su Pastore Fonnesu, chi si narat puru "cani fonnesu antigu", "cani sardu antigu" o simpremente "fonnesu" (in Fonne si connoschet comente su " 'ane 'e accappiu "), est unu cane raru meda chi s'agatat petzi in Sardigna. Est unu cane de mossa mannu de carena, a pilu longu e murinu e lanudu in sa prus parte de issos, corazzudu e resistente (no tenet barrancu perunu de salude), bivet a longu meda; sos mascros sun artos a pala 55-60 cm, prus pagu sas feminas, tenen ojos chi faghen a timire. Sos sardos apretziant custu cane dae s'antigoriu (nessi 2000 annos), ca faghiat a bardianu de propriedade e amparaìat (e sighit a amparare) su bestiamene; fit su cumpanzu fidele de sos pastores sardos in periodu de tramudantzia e finas de sos bandidos impignados contr'a su gubernu tzentrale italianu. A cumintzu de su '900 s'esertzitu italianu nde aiat fattu impreu in su cursu de sa campagna militare in Libia. Sa ratza la at reconnotta s'ENCI petzi in su 2013. + +Limba aragonesa: +S' aragonesu ("aragonés", "luenga aragonesa" o "idioma aragonés") est una limba faeddada in s'Aragona setentrionale dae unos 10.000 pessones (1981). + +Santa Margherita Ligure: +Santa Margherita Ligure ("Santa Margaita" o "Santa Margaitta" in limba ligure) est unu comune italianu de 9.915 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Rapallo: +Rapallo ("Rapallo" in limba ligure) est unu comune italianu de 30.785 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Black Market Clash: +Black Market Clash est unu album de sa banda inglesa The Clash, pubblicadu in su 1980. +Super Black Market Clash. +Super Black Market Clash est sa bersione in CD de s'arbum Black Market Clash. + +Coru: +Su coru esti unu organu cavu a s'iternu, presenti in d'ogni èssiri viventi. In s'omini esti postu in sa Cavitari Toracica. Su coru esti s'organu pruntzipali de s'apparatu circulatoriu. Fungiri de pompa capaci de prodorri una pressioi sufficienti a premitti sa circulazioi de su sanguni. +Etimologia. +su nomini coru derivara da su latinu "cor", "cordis", mentri in su campu medicu su termini "cardio" derivara da su grecu "κάρδια" (Cardia). +Cavirari de su coru. +Su coru esti dividiu in quattru cavidari: +S'atriu e su Ventriculu destru funti in cuntinuità tra issusu e formanta su coru destru, aici cumenti comunicanta is cavidarisi de sa sinistra, formanta su coru sinistru. + +Abrutzu: +Su Abrùtzu est un a regione de s'Italia tzentru meridionale. Allacanat cun Marche, Lazio, Campania e Molise. Est bagnada dae su mare Adriaticu, inue si ettana tzeltos rios de sa regione: Vomano, Pescara, Sangro. Sos Apenninos de s'Abrùtzu tenent divescios montes: Il Gran Sasso (2914), Gruppu de sa Maiella ( Monte Amaro 2890), Il Velino, Montes Simbruini e ateros. Oe est isviluppadu su turismu in ierru (Roccaraso, Pescasseroli, Rocca di Mezzo, Campo Imperatore), e in istiu. Tzittades: L'Aquila, capoluogo de regione, Pescara, Chieti, Teramo, Avezzano, Lanciano, Sulmona. Isviluppada sa pastoritzia. S'agricoltura est isviluppada in sa Piana del Fucino, e in ateros logos ( binzas e olivarios). S'Abruzzo est una regione a riscu de terremotos: Avezzano (1915), L'Aquila (2009). + +Basilicata: +Sa Basilicata est una rezone italiana. + +Emìlia-Romagna: +S' Emilia-Romagna est una regione italiana e sa capitale sua est Bologna. + +Latziu: +Su Latziu est una rezone italiana. + +Liguria: +Sa Liguria est una regione italiana. + +Lombardia: +Sa Lombardia est una regione italiana. + +Marche: +Marche est una rezone italiana. + +Molise: +Su Molise est una rezone italiana meridionale a istatutu ordinàriu. Su cabulogu est Campobasso. +Tenet istèrrida de 4 460,65 km² e contat unos 313.500 bividores ispartzidos in duas provìntzias: sa de Campubassu e sa de Isèrnia. Allàcanat in su nord cun Abrutzu, in s'ovest cun Latziu, in su sud cun Campània e Pùglia. + +Pùglia: +Sa Pùglia (in dialetu baresu e dialetu foggianu: "Púgghie"; in dialetu salentinu: "Puia"; in franco-proventzale: "Poulye") est una regione de s'Italia meridionale, posta intre Apenninos e mare Adriàticu. Su cabulogu est Bari. +Sa Pùglia tenet istèrrida de 19 358 km² e populatzione de unos 4.085.000 bividores. Allàcanat in su nord cun Molise, in s'ovest cun Campània e Basilicata, in s'est si ghetat in s'Adriàticu e in su sud-ovest in su mare Jòniu, currespondende a su tacu de sa forma de "bota" tenta de sa penìsula itàlica, de chi est fintzas su cabu prus orientale. Sa Punta Palascia, a curtzu de Otranto, s'agatat istesiada de s'Albania petzi de unos 80 km. Sunt territòriu de sa Pùglia fintzas sas ìsulas Trèmiti. +Cumprendet sas provìntzias de Bari, Barletta-Andria-Trani, Brindisi, Foggia, Lecce, Taranto. + +Toscana: +Sa Toscana est una regione italiana sa capitale sua est Firenze. + +Trentinu-Südtirol: +Su Trentinu-Südtirol (nùmene uffitziale in italianu : Regione Autonoma Trentino-Alto Adige/Südtirol) est una rezone italiana autònoma cun istatutu ispetziale. Su cabulogu est Trento. Tenet istèrrida de 13 606,87 km² e contat ont populatzione de unos 1.055.000 bividores. +In Itàlia est sa sola rezone chi siat istada in manna parte esautorada de sos pòderes suos, chi sunt istados torrados a ispartzire intre sas duas provìntzias de Trentu e de Bolzanu, chi benint a èssere autònomas s'una a s'àtera. +Sas resones de custu cumbènidu sunt de chircare in sas caraterìsticas culturales e lunguìsticas medas diferentes: sa provìntzia de Trentu est difatis a manna majoria italiana, sa de Bolzanu est intames a manna majoria tedesca. + +Umbria: +S' Umbria est una rezone italiana. + +Badde de Aosta: +Sa Badde de Aosta (in italianu "Valle d'Aosta", in francu-proventzale "Val d'Outa", in frantzesu "Vallée d'Aoste") est una rezone italiana. + +Venetu: +Su Venetu est una regione italiana e sa capitale sua est Venetzia. + +Magical Mystery Tour (album): +Magical Mystery Tour est unu album de sa banda inglesa The Beatles, pubblicadu in su 1967. Totu sas cantzones sunu de sa copia John Lennon - Paul McCartney si no est specificadu diversamente. + +Help! (album): +Help! est su titulu de un' album de sa band inglesa The Beatles, pubblicadu in su 1965. Totu sas cantones fin istadas iscrittas dae sa copia John Lennon - Paul McCartney, si no est ispecificadu diversamente. + +Bandera de sos battor moros: +Sa Bandera de sos battor moros, comente si connoschet de lumene, est sa bandera de sa Sardigna e de sa rezone autonoma. Est su simbulu de s'isula. +Orizine. +Amantiosos medas e istudiosos de custa bandera an chircau de facher a modu de iscoperrer s'orizine sua, chi s'acatat tra sa Sardinna e s'Ispanna, tra istoria e paristoria, ma abbarrat unu misteriu pro como. Tzertu est chi sa bandera de sa Còssiga tenet orizine a comune chin sa sarda. +Traditzione iberica. +Sa traditzione ispannola cussiderat custa bandera comente una criatzione de su re Perdu I, in omaju a sa battalla de Alcoraz chi sos aragonesos aian bintu. Sicund'a issos, sa binchida l'an ottenta pro more 'e un'azzudu miraculosu de santu Giorghi (chi sa bandera sua fit una ruche 'e colore ruju in isfundu biancu) chi diat aer lassau a campu sa conca secada de sos res saratzenos ("moros"). +Traditzione sardu-pisana. +Sa traditzione sardu-pisana ritenet chi sa bandera tenet che orizine su gonfalone chi su papa Beneittu VIII aiat cunsinnau a sos pisanos pro parare fronte a sa menetha de "Mujāhid al-Āmirī" (in italianu, "Musetto"), chi aiat chircau de concuistare sa Sardinna de badas. +Orizine templare. +S'istudiosu Lenardu Melis pessat chi sa bandera tenzat attera radichina, sa templare (comente narat in sos liberos "Shardana i Principi di Dan" , "Shardana i Custodi del Tempo" ). +Istoria de sa bandera. +Periodu ispannolu. +Dae su seculu de battordichi s'emblema de su Rennu de Aragona fachet parte de su de Sardinna, istadu criadu in su 1297 dae Bonifatziu VIII a manera de dare a sos aragonesos sa "licentia invadendi", ovverosiat sa possibilidade de concuistare s'isula: difatis, sos catalanu-aragonesos an a diventare dominadores, meres de su gai nau "Regnum Sardiniae et Corsicae" (pro custa resone sa Cossiga puru, chi s'Aragona no l'at a tennere, at custu tipu de bandera). In sos seculos ch'an a sichire, sa bandera de sos battor moros diat tenner prus de una versione. +Periodu piemontesu. +Sa bandera presente in su periodu piemontesu est sa chi connoschimus dae sa secunda midade de sos '700 finas a su 1999, bidimus sos moros tenende una benda chi coperit sos ocros: forsis si podet narrer chi siet metafora de custa dominatzione etottu. +Periodu italianu. +Una leze de su 1999 ch'at vocau sa benda dae sos ocros de sos moros. + +Zoagli: +Zoagli ("Zoaggi" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.592 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Chiavari: +Chiavari ("Ciävai" in limba ligure) est unu comune italianu de 27.815 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Geppi Cucciari: +Geppi Cucciari, a s'anagrafe Maria Giuseppina Cucciari (Casteddu, 18 austu 1973), est'una còmica, condutritze televisìva, atritze italiana. +Biografia. +Naschida in Casteddu,vivet dae sempre in Macumere. + +Paolino da Nola: +Paolino da Nola, beru nomene Ponzio Anicio Meropio Paolino (Bordeaux, 335 - Nola, 22 làmpadas 431). +Biografia. +Naschidu a Bordeaux su 355. Guvernadore de sa Campania, in Italia, dae su 381. Su 394 est diventadu preideru, e a poi piscamu de Nola. Est mortu su 431. + +Alberto Hurtado Cruchaga: +Alberto Hurtado Cruchaga ( Chile 1901 – 1952) est unu santu. Gesuita, ada istudiadu in Chile, Argentina, Spagna e Belgio. Educadore de pitzinnos e giovanos. Ada fundadu "El Hogar de Cristo", logu po recuire diseredados, tzentru de riabilitatzione e de formatzione artigianale. + +Comunidades autònomas de s'Ispagna: +Sa Comunidade Autònoma ("Comunidad Autónoma" in ispagnolu) est su nomene de sas suddivisiones de su territoriu de s'Ispagna. +Sun 17: Andalusìa, Aragona, Asturias, Baleares, Canarias, Cantabria, Castiglia-La Mancha, Castiglia e Leon, Catalogna, Comunidade Valentziana, Estremadura, Galitzia, La Rioja, Comunidade de Madrid, Navarra, Paisu Bascu, Rezone de Murcia. +B'istan peri 2 tzitades autònomas: Ceuta e Melilla. + +Elencu de sos apendìtzios de Gènova: + +Giuseppe Cafasso: +Giuseppe Cafasso ( Castelnuovo d'Asti, 15 de bennarzu 1811 - Torino, 23 de làmpadas 1860). Preideru, insegnante de morale, ada agiuadu don Bosco, e meda sos poberos, sos malaidos e sos presoneris, ispetzialmente sos cunennados a morte. Santu. Sa festa sua su 23 de lampadas. + +Malgrat de Mar: +Malgrat est sa tzitàde in sa Provìntzia de Bartzellona, in sa Catalogna (Ispagna). In 2010 sa populatzione de Malgrat de Mar est istada 18.596 abitantes. + +Verità supposte: +Verità Supposte este su secondu album de CapaRezza, pubblicadu in su 2003 dae Extra Labels. + +Paisu Bascu (comunidade autònoma de s'Ispagna): +Sa Comunidade Autònoma de Paisu Bascu ("Euskal Autonomia Erkidegoa" o "Euskadi" in limba basca, "País Vasco" in ispagnolu) est'una comunidade autònoma de s'Ispagna. Su cabu-de-logu este Vitoria-Gasteiz. + +Lavagna (Itàlia): +Lavagna ("Lavàgna" in limba ligure) est unu comune italianu de 13.013 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Nasche: +Nasche ("ë Nasche" in limba ligure, "le Nasche" in limba italiana) est'una localitade de su comune de Gènova. +Su nòmene chi giughet benit dae sa pianta inula viscosa, giamada "nasca" in genovesu. + +Paisu Bascu (Euskal Herria): +Su Paisu Bascu ("Euskal Herria" in limba basca) est su territoriu de sos bascos, in s'Europa otzidentale. Faghent parte de su Paisu Bascu sa Comunidade Autònoma de Paisu Bascu e Navarra (Ispagna) e Paisu Bascu frantzesu (in su dipartimentu de sos Pireneos Atlànticos, Frantza). + +Navarra: +Sa Navarra ("Nafarroa" in limba basca) est'una comunidade autònoma (mòmene ufitziale: "Comunidad Foral de Navarra", in limba basca: "Nafarroako Foru Komunitatea") e una provìntzia de s'Ispagna. +Cunfina cun sas comuidades autònomas de su Paisu Bascu a nord-ovest, La Rioja a sud-ovest, Aragona a sud-est e cun su dipartimentu de sos Pireneos Atlanticos in Aquitania (Frantza) a nord-est. +De sa populatzione sua de 629.569 abitantes, casi unu tertzu bivet in su cabu-de-logu, Pamplona ("Iruñea" o "Iruña" in bascu). Atteras tzitades importantes sunu Tudela e Barañain. In sa Navarra bi sunu 272 munitzipalidades. +Istòria. +Bi fit un unu Regnu de Navarra chi fit divisu trae Frantza e Ispagna in su XVI seculu. Sa parte frantzesa fit giamada Bascia Navarra (in bascu "Nafarroa Beherea") e faghet parte de su dipartimentu de sos Pireneos Atlanticos. +Ecomomia. +Su PIL pro capite de sa Navarra este de € 30.614 (2009). + +Habemus Capa: +Habemus Capa este su tertzu album de CapaRezza publicadu in su 2006 dae sa EMI. +Caparezza hat nadu "Su meu discu pius politicu, po cussu unu suicidiu" + +Le dimensioni del mio caos: +Le dimensioni del mio caos este su quartu album de CapaRezza publicadu su 11 de abrile de su 2008 dae sa EMI + +Sestri Levante: +Sestri Levante ("Sèstri" in limba ligure) est unu comune italianu de 18.794 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Jean Dominique: +Jean Léopold Dominique est istadu unu giornalista famosu pruite faeddaiat dae sa radio sua contra a sos sistemas ditatoriales chi ana sempre affrigidu sa natzione sua. Fit istadu unu 'e sos primos a trasmittere dae un istatzione radio in limba creola haitiana, chi est sa limba faeddada dae sa mazore parte de sa populatzione. +Finas si fit fuidu duas bortas dae sa natzione sua, ca sa visa sua fit in oerigulu, at semper continuadu a torrare a Haiti, ca creiat frimmamente in sa causa de su populu haitianu, finas chi est istadu mortu dae duos sicarios chi non sun mai istados prozessados. + +Port-au-Prince: +Port-au-Prince ("Pòtoprens" in Limba Créola haitiana) est sa capitale e sa tzitade pius populada de Haiti. +Est sa tzitade de su giornalista Jean Dominique. + +Josè Maria Escrivà de Balaguer: +Josè Maria Escivà de Balaguer ( Barbastro,Ispagna, 1902 - Roma, 1975). Preideru, fundadore de S'Opus Dei, cumposta de cristianos laicos, presente in partes meda de su mundu. Santu, sa festa su 26 de lampadas. + +Esperanto: +S'Esperanto est una limba ausiliare internatzionale, creada in 1887 da Ludwik Lejzer Zamenhof. +Est de sas plùs connòchidas intra de sas limbas ausiliarias internatzionales(LAI). +Presentada in su Unoa Libro (Primu libru) còmente limba internatzionale ( Ligvo Internacia), piga pois su nomene de Esperanto dae Doktoro Esperanto, còmente su creatore fiat nomenadu. +Sa limba naschet, in sa voluntade de su criadore, pro faghere faeddare pòpulos diferentes. +Sas leges de su Esperanto sunt istadas iligidas intra varias limbas istudiadas pro Zamenhof , pro essere fatziles de intedere e cun su propriu mannigu espressivu de sas limbas etnicas. +Sas paràulas benint dae su latinu, sas limbas romantzas, limbas germanicas e limbas slavas. +Ultimamènte si aniant puru paràulas de limbas indoèuropeas, cumente su giaponesu. +Si contat chi funt 120 sas natziones in su mundu chi, a dia de oe, tenent faeddantes de esperanto. +Dogna annu s' Associatzione Universale Esperanto organitzat unu cungresu cun intra sos 1500 e sos 2500 esperantistas. +Sigundu unu istudiu de su prof. Sidney S. Culbert de s'Universidade de Washington, 1.6 miliones de personas faeddant s' esperanto cun unu livellu 3 de limba furestèra. +S'Esperanto in Wikipedia. +S'Esperanto tenet tamben sa Wikipedia sua. +Esemplos. +"Pater Noster" in esperanto. +"Patro Nia": + +Modena: +Modena est una tzitade de s'Emilia-Romagna, de origine etrusca e a poi romana (Mutina). +Capitale de su Ducatu d'Este in su 1598. Sea de una Universidade antiga. Tres monumentos sunu importantes : Piatta Manna, su Duomo e sa Turre Campanaria (sa Ghirlandina) chi sunu istadas dichiarados patrimoniu de s'Umanidade. E su Palattu Ducale, sec.XVII. Su Duomo, romanicu, est de su seculu XI-XII. Unu capolavoro de su romanicu. +Sa fatzada reproduede sa divisione in tres navada de sa parte interna. In su sec.XII in sa fatzada est istadu creadu unu rosone in pedra, bellu meda, obera de Anselmo da Campione. Si devene mentuare sos bassorilievos de su Mastru Wiligelmo, profetas e iscenas dae su liberu de sa Genesi. Sa navada centrale est dominada da e unu Crocifissu de linna indorada de su sec.XIII. In una cripta sa tumba de santu Geminianu patronu de sa tzitade. A costas a su Duomo sa Turre Campanaria, quadrada, a 5 pianos e chi finidi cun sa cuspide ottagonale. +Modena est tztade capoluogo de provincia, ricca de industrias siderurgicas, meccanicas, chimicas e alimentares. Ricca sa produtzione agricola. + +Moneglia: +Moneglia ("Monegia" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.898 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Pescara: +Pescara, tzittade se s'Abruzzo (120.000 ab.), capoluogo de Provintzia. Tzitade moderna, a sa 'ucca de su riu Pescara. S'antiga "Aternum". Fintzas a sa fine de su 1800 esistiada unu forte, distruttu po faghere logu a sa tzitade moderna. Nodu ferroviariu e cun industrias alimentares e meccanicas. B'est un aeroporto, s'unicu in Abruzzu. In Pescara est naschidu Gabriele D'Annunzio, poeta e iscrittore. Unu Museu: Genti s'Abruzzo. + +Mecenate: +Mecenate (69-8 a.C) ministru e cussizeri de Augusto. Riccu ada proteggidu poetas e iscrittores de s'epoca, Virgiliu, Oratziu e ateros. Su nomene sou est restadu po indicare chie cun medios propios proteggidi e agiuada artistas e litterados. + +Cuneo: +Cuneo, est una tzittade de su Piemonte occidentale (120.000 abitantes), capuluogo de provincia. Posta a 500 m. de altaria, tra duos rios, su Stura e su Gesso, e inghiru bi sunu sas Alpes occidentales, cun su Monviso (3800 m.) De origine mediovale. Boltas meda, in sos seculos, est istada assediada spetzialmente dae sos frantzesos. + +Monserrat: +Monserrat, monasteru benedettinu (1123) in Catalogna. Distruttu dae unu incendiu e torra fraigadu a sa fine de su sec. XIX. Importante sa biblioteca po sos liberos antigos e manuscrittos. + +Musca: +Musca, nomene de varios insettos de s'òrdine de sos Diteros, chi si moltiplicant meda poninde sos osos in materia in decompositzione. Musca comune, musca olearia (dannosa po s'olia), musca de su casu, musca tze-tze, in zonas tropicale, perigulosa po s'omine e su bestiamine. + +Mosaico: +Mosaico, compositzione de una immagine cun tesseras de marmaru o de bidru coloradu, impreadu dae artistas Gregos e Romanos po decorare pavimentos o muros. Impreadu a poi dae artistas po immagines in sas Crejas cristianas (a Roma, Ravenna, Venetzia, Palermo, Monreale e ateros logos), chi cunservant mosaicos meravigliosos. + +Ne (Itàlia): +Ne ("Né" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.432 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Casarza Ligure: +Casarza Ligure ("Casarsa" in limba ligure) est unu comune italianu de 6.694 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Castiglione Chiavarese: +Castiglione Chiavarese ("O Castiggion" in limba ligure) est unu comune italianu de 1.658 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Tarantula: +Tarantula,("Lycosa tarantula") aranzolu, chi vivet in divescias regiones in Italia, e si creiat su velenu sou capatze de iscadenare crisis motorias, ma paret che s'effettu siat lebiu meda. + +Cogorno: +Cogórno ("Cogörno" in limba ligure) est unu comune italianu de 5.672 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. Su Municipiu est'in s'apendìtziu 'e San Salvatore. + +Carasco: +Carasco ("Carasco" in limba ligure) est unu comune italianu de 3.648 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Mezzanego: +Mezzànego ("Mezànego" in limba ligure) est unu comune italianu de 1.648 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Leivi: +Lèivi ("Léivi" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.353 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. Sa sede comunale este in s'apendìtziu 'e Solaro. + +San Colombano Certenoli: +San Colombano Certènoli ("San Comban" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.667 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Antoni Simon Mossa: +Antoni Simon Mossa (Padova, 22 de Sant'Andria de su 1916 – Tàtari, 14 de trivulas de su 1971) est istau un'architettu, zornalista, poete, iscritore e politicu, esponente ideolozicu de s'indipendentismu sardu. +Bida. +De erentzia s'aligaresa, si ch'est laureau in architetura e cumintzat a traballare in Tatari e in S'Alighera, in ube s'interessat meda de su sardu e de su s'aligaresu, tantu chi nd'at iscrittu unu liberu de grammatica e, in su mese de Capidanne de su 1959, fravicat un'iscola in ube s'imparabat s'archeolozia, s'istoria e sa curtura sarda in custu limbazu. Dae su 1961 pro deche annos est presidente de su sotziu curturale s'aligaresu chi aiat fundau, su "Centre d'Estudis Algueresos". In su mentras, at fattu biazos de istudiu peri sa Catalugna, sa Corsica, su Paisu Bascu, sa Galitzia, s'Alsatzia, sas Friandas, su Galles ei s'Iscotzia, adobiande sas pessonalidades prus mannas de su locu. Cumintzat a picare s'istrada de su nassionalismu sardu in cuntierra chin su messazu tradissionale autonomista de s'ala sardista. Si allegat de facher torrare s'identidade sarda a sos sardos, comunidade chi tenet un'istoria, una curtura e limba propia chi si nch'est isperdende pro more de su colonialismu italianu. Pessat chi s'unica manera de nch'essire a capu siat cussa de su sotzialismu e, una borta chi si at tentu s'indipendentzia, si depat fravicare una federassione europea chi nde diat facher parte s'isula, aende cuntattos mascamente chin sa Corsica e sa Catalugna. At fundau, paris chin Zuanne Pedru 'e Marras, prima su ""Muimentu Indipendhentistigu Revolussionàriu Sardu"" e a pustis sa truma ""Sardigna Libera"". Siche morit de maladia in su 1971. + +Vitacura: +Vitacura est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 81.499 de abitantes (2002). + +Talcahuano: +Talcahuano est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 171.383 de abitantes (2002). + +San Pedro de la Paz, Cile: +San Pedro de la Paz est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 80.447 de abitantes (2002). + +Puerto Montt: +Puerto Montt est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 175.938 de abitantes (2002). + +Temuco: +Temuco est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 245.347 de abitantes (2002). + +Rancagua: +Rancagua est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 214.344 de abitantes (2002). + +Valparaiso: +Valparaiso (in ispagnolu: Valparaíso) est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 270.242 de abitantes (2002). + +Santiago (Cile): +Santiago (in ispagnolu: Santiago de Chile) est sa capitale e sa tzitade pius manna de s'Cile, ade 5.428.590 de abitantes (2002). + +Universidade Catòlica de la Santissima Concepcion: +S'Universidade Catòlica de la Santissima Concepcion, s'agatat in sa tzittade de Concepción in sa regione de su Bío-Bío, in su Cile. Custa universidade est fundada in su 1991. + +Bormio: +Bormio, tzittadina in provincia de Sondrio in Alta Valtellina, a sos pes des sas Alpes Reticas, cun montes altos: Cima Piazzi, Ortles (3899 m), Gran Zebrù (3859), Cevedale (3764), San Matteo e ateros... cun unu ghiacciau (Giacciaio dei Forni). Localidade turistica in jerru e istiu, famada po sos campos de sci in su territoriu, e po sas abbas termales. Bi passada s'istrada de Lo Stelvio, cun unu de sos passos istradales pius altos de Europa. In su centru abitadu bi passada su torrente Frodolfo, chi unu pagu a poi de Bormio si ch'ettada in s' Adda. Parte de su territorriu de Bormio faghet parte de su Parcu Natzionale de Lo Stelvio. + +Brema: +Brema (Bremen in tedescu), tzittade importante de sa Germània settentrionale, subra su fiumene Weser, cun unu portu, su segundu in Germania a poi de Amburgo. Ricca de varias industrias. Cunservat monumentos mediovales: unu est sa creja de santu Pedru, un a olta sa Cattedrale, e oe Creja Luterana, fundada in su sec. VIII e fraigada varias boites a poi de distrutziones. Notevole monumentu in istile goticu. Brema at tentu dannos meda in sa Gherra de Sos Trint'annos; ma si est salvada dae sa distrutzione de sa segunda gherra mundiale. + +Borzonasca: +Borzonasca ("Borsonasca" o "Borzonasca" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.206 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Santo Stefano d'Aveto: +Santo Stefano d'Àveto ("San Steva (o Stea) d'Aveto" in limba ligure, "San Ste' " in sa bariante locale) est unu comune italianu de 1.251 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Il sogno eretico: +Il sogno eretico este su quintu album de Caparezza, pubblicadu su primu de martzu 2011. +Traccias bonus. +Pro sa versione iTunes + +Las Condes: +Las Condes est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 249.893 de abitantes (2002). + +Rezzoaglio: +Rezzoàglio ("Rezoaggi" in limba ligure, "Rusagni" in sa bariante locale) est unu comune italianu de 1.074 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Favale di Malvaro: +Favale di Màlvaro ("Favâ" in limba ligure) est unu comune italianu de 512 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Soanas: +Soanas est una bidda de 945 abitantis, fratzioni de su comuni de Crabas. +S'abitau, de originis medievallis, est istétiu unu comuni a pati fintzas a su 1928, candu beniat uniu a Crabas. +Is duas biddas difatis, a su mancu in pati, sighint ancora a mantenni identidadis propias, chi si podint intretzai fintzas in sa limba. + +Sudan Meridionali: +Sa Repùbrica de su Sudan Meridionali est un'istadu de s'Àfrica sub-sahariana. Sa capitali sua est Juba. + +Chillán: +Chillán est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 161.953 de abitantes (2002). + +Lorsica: +Lòrsica ("Lòrsega" in limba ligure) est unu comune isparsu italianu de 529 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Moconesi: +Mocònesi ("Moconexi" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.738 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Loreto: +Loreto est una tzitadina de 12.543 bividores de Le Marche, provincia de Ancona, a 5 km dae su mare. Loreto est mentuada po su tzelebre santuariu marianu, disegnadu dae Bramante. In su santuariu est venerada sa Santa Casa, sa domo de sa Madonna,( gai si creede) trasportada inie dae sos Anghelos (29 maju 1299). Un'atera ispiegatzione: sas pedras de sa domo de Maria, sa Madonna, sunt istadas trasportadas dae una nave chi apparteniada a sa familia De Angelis. Su santuariu est riccu de marmaru, sas portas sunt de brunzu. In sa Santa Casa istatuas de Sansovino, Sangallo, e ateros. Su santuariu est logu de pellegrinagios, tra sos pius frecuentados. + +Mendel: +Mendel, Johan Gregor (1822- 1884), biologu, de Boemia e padre agostinianu. Ada formuladu sas legges de s'ereditariedade biologica. + +Zebù: +Zebù. Animale antigu meda, restos de ossos sunt istados inbennidos in Babilonia. S'assimizada a unu boe. Probabile s'origine indiana. Est presente in Cina, Africa, e puru in Madagascar. Pasculat a lo stato brado. Bona sa petta, ma faghet pagu latte. + +Struzzo: +Struzzo (Struthio camelus) de sa Familia Strutzionidae. Puzone mannu: tuju longu, conca bastante minore, ancas robustas cun pes cun ungias, cun alas chi no servini a bolare. Vivet in regiones istepposas e savanas in Africa. Mandigat vegetales chi si procurat pasculende. Bonu curridore, vivet in gruppos de pagos suggettos. Sa femina faghet osos chi pesana unu chilu e fintzas de piusu. In calchi logu benit maselladu po sa petta. + +Biccatza: + +Sturzo: +Sturzo Luigi ( Caltagirone,1871- Roma,1959) Preideru, politicu e pubblicista. Fundadore de su Partidu Populare Italianu (1919). Ada cumbattidu du fascismu. In esiliu in Sos Istados Unidos (1926-1946). Senadore a vida in su 1953. + +Antananarivo: +Antananarivo o Tananarive, este sa capitale de su Madagascar. Tzitade de pius de unu millione de abitantes, in unu altipianu a 1300 m. subra su mare. Tenet unu aeroportu internatzionale importante. Fundada in su sec.XVII, fudi capitale de su Regnu. Occupada dae sos frantzesos a sa fine de su sec.XIX + +Mangusta: +Mangusta, nomene populare po su Icneumone, de sa Familia Viverridi, mamiferu pettalzu, minore, cun corpu islanciadu e coa longa. Vivede in India e Africa. Coraggiosu e puru feroce, affrontada serpentes mannos e puru velenoso e guasi sempre nde essisdi binchidore. + +Rudyard Kipling: +Joseph Rudyard Kipling (1865-1936). Inglesu, naschidu in India. Giornalista e poeta; ada esaltadu sa cultura inglesa e s'obera de civilizatzione de s'Inghilterra. +Oberas: Il Libro della giungla (1894), Capitani coraggiosi (1897), Kim (1901). Poesias. Premiu Nobel (1907). + +Jack London: +Jack London (1876-1916), iscrittotra amaricanu, naschidu a San Francisco. In gioventude ada fattu divescios trabaglios: marinaiu, catzadore, chircadore de oro. Romanzos: Il richiamo della foresta (1903), Zanna bianca (1906). + +John Henry Newman: +John Henry Newman (Londra, 21 de frearzu 1801- Birmingham, 11 de austu 1890) est istadu unu teologu inglesu, anglicanu chi s'est cunvertidu a sa fide cattolica. Preideru e cardinale (1879). +Ada iscrittu : "Apologia pro vita sua" (1865), e "Grammatica dell'assenso" (1870). +Proclamadu Beato dae su Paba Benedetto XVI in su 2010 durante su viaggiu sou in Inghilterra. + +Sao Paulo SC: +São Paulo SC (rus. "São Pualo Futebol Clube / SPFC") esti sa socedari calcistica de sa Sao Paulo in Brasile. È nascia in su 1930. Su presidenti attuali esti Juvenal Juvêncio. + +Lewis Henry Morgan: +Lewis Henry Morgan (Totussantus 21, 1818 – Nadali 17, 1881) est stetiu una figura de importu mannu po s'antropologia americana. Famosus funt is triballus suus chi pertocant su tema de sa parentalla e de sa strutura sotzialli. Meda connotas funt puru is teorias suas de s'evolutzioni sotzialli e s'etnografia de is Irochesus. +Est cunsiderau unu de is fundadoris de s'antropologia moderna. +Biografia. +Nasciu a Aurora (citadi de sa contea de Cayuga, Noa York). At studiau in s'Academia Cayuga e a su College Union, e in custa urtima iscolla s'est laureau commenti abogau. A pustis de sa laurea aciapat triballu commenti consilleri legalli de una sotziedadi ferroviaria. +Est intrau puru in politica, iscriendi•si a su Partidu Republicanu; in sa carriera politica sua est stetiu eligiu (elezidu) deputau e senadori. +Sa cica (chirca) antropologica. +Apassionau meda de etnologia, at studiau is popolatzionis indianas de su Nordueste, agiudau in custa faina de s'amistàntzia cun s'indianu Ely Parker, cummissariu governativu po is afaris indianus me is tempus de sa gherra civilli. +Impari cun issu at fundau in su 1851 sa "lega de is Irochesus". +Sfrutendi su fatu ca me is terras de s'istadu de Noa York ddui fiant medas tribù indianas, issu at tentu in "primis" sa possibilidadi de ddas studiai de acanta visitendi•ddas onnia borta chi bolliat, e in "secundis" at tentu sa possibilidadi de partecipai a sa vida insoru guadangendi•si s'amistàntzia puru: sa tribù de is indianus Seneca, de sa calli fadiat parti Ely Parker, ddu aiat adotau cun su nommini de "Taydawahguh", "cuddu chi si ndi istat in mesu", est a nai, cuddu chi fait de paraimpiu tra is indianus e is biancus, cuddu chi ascurtat is duas partis in cuntrastu. +"Sa Lega de is Irochesus". +Su primmu triballu de importu mannu de Morgan est "Sa Lega de is Irochesus" (The League of the Ho-de'-no-saunee, or Iroquis), pubricau in su 1851. +In su libru Morgan giait una descritzioni de s'organizadura sotziupolitica de is "sesi natzionis" de sa federatzioni irochesa. +In "Sa Lega de is Irochesus" s'agatant is primas osservatzionis a susu de is sistemas indianus de parentalla; visitendi•ddus si fut acatàu de commenti is irochesus teniant una manera de tzerriai is parentis insoru, diversa de sa chi teniant is "populus civilizaus": unu Ommini, egu, (mascu o femmina chi fut), tzerriat su fradi de su babbu, "babbu", intamas de ddu tzerriai tziu commenti fadeus nosu, e sa sorri de sa mamma dda tzerriat mamma atotu, intamas de dda tzerriai tzia commenti seus acostumaus nosu. Is fillus de su fradi de su babbu e is chi teniat sa sorri de sa mamma si tzerriant "fradis" s'unu cun s'atru, e no "fradibis" commenti de nosu iat a essiri normalli fai. +A onnia modu, a su printzipiu Morgan at lassau de una parti custa chistioni e no s'est incuràu de is carateristicas de su sistèma de sa parentalla irochesa, de commenti custa funtzionaiat, ma at arraxonau a susu de commenti custu sistema at cun su tempus criau e cunditzionau s'unidadi politica de is sesi natzionis. +Morgan aiat cumprendiu ca onnia natzioni teniat acapius cun is atras gratzias a una arretza manna de raportus de parentalla. Onnia natzioni fiat pretzia in unu certu numeru de "tribù" (oi iat a essiri mellus a ddi nai "clan"), e onnia tribù teniat unu nommini de arimai (animali). Tribù cun su propiu nommini s'agatant in meda natzionis e is chi ndi fadiant parti, mancai fessint stetius de natzionis diversas, s'intendiant originarius de su propiu antigu babai e duncas s'intendiant fradis a intru de issus atotu. Totus is chi fadiant parti de sa tribù de su lubu, po si nai, mancai fessint de sa natzioni Seneca o Oneida, si cunsiderant "fradis", e sa propiu cosa balliat po is chi fadiant parti de sa tribù de su stori o de cussa de su tostoniu. +In "Sa Lega de is Irochesus", Morgan, amostat commenti is irochesus siant una federatzioni de populus acomunaus de valòris in comunu e de una organizadura sotzialli democratica, mancai fessint cunsideraus pagu "civilizaus". +Morgan cunsiderat s'animu democraticu de is irochesus paris a su de is ateniesus de sa Grecia antiga, po fai cumprendi ca s'arrispetu e su cunsideru chi sempri si aiat tentu po is gregus de s'antighidadi si iat a essiri depiu tenniri po is irochesus puru. + +Tribogna: +Tribógna ("Tribéugna" in limba ligure) est unu comune isparsu italianu de 628 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Cicagna: +Cicagna ("Cicagna" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.633 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Irochesus: +Is Irochesus funt connoscius fumentzas commenti su Populu de sa Dommu Longa. Funt una cunfederatzioni de cincu natzionis (tribù) de nadius americanus de su nord-est de is Istadus Unius ca a pustis de s'adesioni de is Tuscarora est diventat de sesi natzionis: is Cayuga, is Mohawk, is Oneida, is Onondaga, is Seneca e is Tuscarora. +Custus urtimus, a innantis biviant in su chi immoi est s'istadu de sa Carolina de su Nord, e in su 1722 funt stetius custrintus a si spostai faci a nord a pustis de is gherras fatas cun is colonizadoris europeus. Est po custu ca funt intraus a fai parti de sa cunfederatzioni irochesa sceti in unu sigundu tempus. +Is Irochesus candu si depint nominai narant de essiri "Haudenosaunee", "Su populu de sa Dommu Longa". + +Coreglia Ligure: +Coréglia Lìgure ("Coëgia" in limba ligure) est unu comune italianu de 273 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Orero: +Orèro ("Oê" in limba ligure) est unu comune italianu de 606 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Neirone: +Neiróne ("Neion", "Nejon" o "Naiùn" in limba ligure) est unu comune italianu de 970 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Lumarzo: +Lumarzo ("Lûmarso" in limba ligure) est unu comune italianu de 1.618 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Norcia: +Norcia. Tzitadina de s'Umbria. Antigu tzentru de sos Sabinos. Patria de santu Beneittu. Tzentru mediovale, cun sa creja de santu Beneittu ( sec XIII) e su Palattu comunale e restos de muraglias de su 1300. + +Videolina: +Videolina est una emittente televisiva italiana, chi operat in Sardigna. +Istòria. +Est istada fundada dae Nicola Grauso e Michele Rossetti su 4 de capidanni de su 1975, in d’unu appartamentu de vico Duomo in Casteddu, juve circa tres meses colados, su 16 de lampadas de su 1975, naschiat sa prima emittente radio libera de Sardinna: Radiolina. S’emittente, initzialmente trasmittiat in biancu e nieddu, pro carchi ora a sa die. Carchi mese pius innanti, cumentzat a trasmittre a colores, fachende affidamentu a su sistema de colore PAL. +Sas duas emittentes fruttaiant a sos imprenditores una cunsistente torrada economica derivante dae sa raccolta pubblitzidaria. Custu l’hat a consentire de incrementare sa positzione sua in s’'editoria sarda, comporande in su 1985 L'Unione Sarda, su printzipale quotidianu de Casteddu. +S’emittente si trasferit dae sa sea de vico Duomo in cussa de via Martini, e, pius a tardu, in sa sea de viale Marconi, juve est istada dae su 1979, fintzas a su 12 de nadale de su 2011. S'emittente hat fattu parte de sa syndication Junior TV fintzas a sa serrada sua. +In su 2004, finit sa gestione de Nicola Grauso, pustis de sas vicendas ligadas a su sequestru de Silvia Melis chi in meritu declarat: "Sas aziendas meas fint cummissaridas puru non teninde unu decretu ingiuntivu e d’unu sequestru. Sa semplice atzione de cummissariamentu e s'intentzione de sa Mazistradura de mi cherer bortare ziornale, radio e tv, fint sufficientes a destabilizzare sas aziendas e a mi faghet perdere su sustegnu fisiologicu dae parte de su sistema finantziariu. Deviat bendere pro 120 miliardos tottu su gruppu a Sergio Zuncheddu". +Sa propriedade de Videolina e Radiolina est passada a Sergio Zuncheddu, giai in possessu de Tele Costa Smeralda e L'Unione sarda. +Videolina oe. +Videolina est s'emittente regionale pius abbaidada in Sardinna, e una de sas pius abbaidadas in Italia.. Dopu sa scumparsa dae s'etere de sa syndication Junior Tv, Videolina in su 2004 si affiliai chin sa syndication K-2 appena naschida (in su 2000, sa syndication fuera cramada Fox Kids). Dae sos istudios de Viale Marconi in Castesddu sunt trasmissas 3500 oras de produtziones s'annu. Sa copertura de sa Sardinna est assicurada dae una rete de 48 ripetidores. Direttore de sa redatzione ziornalistica est Eanuele Dessì. +Dae su 12 de nadale de su 2011 Videolina trasmittit dae sos istudios de Pratza Unione Sarda, a s'internu de su cumplessu polifuntzionale Santa Gilla chin sa modalidade de visualizzatzione de su schermu, in panoramica (fintzas cramada 16:9). In sa mattessi die, Videolina cambiat su logo, bortande sa V manna e fedada, chin su numene de s'emittente, tzircundande sas literas, intras de quadrados, . Partit fintzas su telediariu novu de s'emittente, in intra de unu istudiu aveneristicu. +Dizitale Terrestre. +In su 2004 Videolina hat cumentzadu a trasmittere in dizitale terrestre, chin 5 canales televisivos ed unu radiufonicu. Su multiplex dizitale terrestre de Videolina est formadu dae sos canales chi sghint: +Videolina Sat. +Dae su 2000, Videolina trasmettit sos programmas suos fintzas in su satellite Hotbird escludinde sa programmatzione de saa syndication K-2. Sa versione satellitare de Videolina bennit trasmittida a s'internu de su multiplex Super TV. +Dae su 30 de capidanni de su 2010, s'emittente est trasmmittida in su satellite sia gratuitamente che a s'internu de s'offerta Sky Italia, teninde duncas 2 signales; sa situatzione est istada tale fintzas a su 12 de sant’andria de su stessu annu, cando su signale doppione pro Sky est istadu disattivadu e su segnale originale codificadu in VideoGuard, rendinde de ga Videolina atzessibile via satellite solu a sos possessores de unu abbonamentu chi cumprendat a su nessi su sottopacchetto News. +Su canale est visibile in su satellite in chiaru dae sas 23 a sa 01'00 e dae 15 a sas 18 +Dae su 1 der Làmpadas de su 2013, Videolina non si podet piùs arritzire chin decoder satellitare de Sky, ma solu via etere e in streaming, n intro de su giassu uffitziale de s'emittente. Sa detzisione de parte de s'emittente s'hat a podet ligare, comente fit sutzediu in precedenza pro sa concorrente Sardegna Uno, a sos costos troppu artos pro sa ritrasmissione de su signale in su satellite. Sos utentes, giài dae su mese 'e Maju de su 2013, beniant avvisados in su canale Sky de s'emittente, chin unu rullu, chi mandaiat l'avvisu de istudu definitivu de su signale, chin sas informatziones pro continuare a sighire s'emittente. +Videolina Sport. +Su 1º de Sant’Aine de su 2010 naschit unu canale novu: Videolina Sport, dedicadu a sos avvenmentos sotivos isulanos, direttu dae su ziornalista sportivu de su TG Videolina, Vittorio Sanna. In su canale novu, si trasmittint partds de calcio de sas iscuadras sardas chi jocana in sos campionados minores, sos incontros in replica de su Dinamo Sassari e ateros avvenimentos. +Programmas in onda. +Attualmente s'emittente produtzit 3500 oras de produtziones sua e 14 editziones ziornalieras de su telediariu sempre in diretta prodottas dae 5 redatziones printzipales in tottu s'isula completant su palinsestu. Sos printzipales programmas de s'emittente sunt: +Datos Auditel. +Sas ultimas stimas de s’abbaidu televisivu de s’emittente sarda, condotta dae s’Auditel in su 2005, narat chi s’emittente est sighida dae 559.000 telespettadores, in Sardinna, cuntinente e in s'esteru. +Referèntzias. + + +Combat Rock: +Combat Rock est unu album de sa banda inglesa The Clash, pubblicadu in su 1982. +Traccias. +Totas cantzones fiant de is Clash si no est specificadu diversamente. + +Uscio: +Uscio ("Aosci" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.402 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Cicoria: +Cicoria (Cychorium intybus), pianta ervosa de sa Familia Compositae; s'ind'agatada cultivada e areste. Si mandigana sas fozas cottas o cruas. B'est sa cicoria druche e sa marigosa. + +Civitavecchia: +Civitavecchia. Tzitade sa su Lazio. S'antiga Centumcellae romana. Fotificada dae sos Bizantinos. Michelangelo ada progettadu unu forte po sa difesa de su portu e de sa tzitade. Civitavecchia est portu importante po su traficu cun sa Sardigna. + +Panda: +Panda, de sa familia Ailuridi. Nde isistint duos tipos: su panda mazzore de unu metro de longaria. Paret un orsu minore, de colore biancu e nieddu. Vivet in su Tibet. Est simbolu de su WWF: B'est su panda minore mannu cantu unu battu, e vivet in sas forestas de sa Cina. + +Avigliana: +Avigliana, in Provincia de Torino: Tzittadina a s'essida de sa Valsusa. De origine gallica. Curservat restos mediovales: sa creja de Santu Pedru, de Santu Giuanne, e palattos. Sos restos de unu casteddu. Affaca duos lagos morenicos. In su territoriu industrias meccanicas. + +Pier Luigi da Palestrina: +Pier Luigi da Palestrina (1526-1594). Cumposidore de musica sagra polifonica, vocale e istrumentale. Ada musicadu pius de 100 missas, 300 mottetos, salmos at cumpostu madrigales, e unu tzelebre Stabat Mater. Aiat appidu una influentzia, chi est durada meda annos, in s'isvilupu de sa mùsica de sa cheja, e s'obera sua est cunsiderada su livellu massimu de sa musica polifonica de su Rinascimento. + +Oropa: +Oropa. Localidade in Piemonte, affaca a Biella, a pius de 1100m. subra su mare. Tzelebre po unu Santuariu Marianu de su sec.XVI, e cun fraigos imponentes po ospitare sos pellegrinos. + +Gabriele D'Annunzio: +Gabriele D'Annunzio (1863- 1938). Abruzzesu de Pescara, esteta da sa paraula e de s'immagime. Ada vividu in Frantza dae su 1910 a su 1915. Ada partetzipadu a sa gai nada Beffa di Buccari ( frealzu 1918) e a su bolu subra Vienna (austu 1918), e a sa Marcia a Fiume (1919). +Oberas. +E ateras oberas in italianu e frantzesu. + +Iscièntzia Polìtica: +Sa Iscièntzia Polìtica est'un'iscièntzia sotziale chi studiat sa teoria e sa pràtica de sa polìtica, sos sistemas e sos comportamentos polìticos. S'obbiettivu est'istabilire, a partire dae su castiai de eventos e situatziones polìticas, printzipios generales subra su funtzionamentu 'e sa polìtica. + +Torriglia: +Torriglia ("Torriggia" in limba ligure) est unu comune italianu de 2.468 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Propata: +Propata ("Propâ" in limba ligure) est unu comune italianu de 165 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Fascia (Itàlia): +Fàscia ("Fascia" in limba ligure) est unu comune italianu de 105 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Giovan Battista Crespi: +Giovan Battista Crespi, naradu Cerano (Romagnano Sesia, 23 de nadale 1573 – Milano, 23 de santugaine1633), pintore architettu e iscultore, naschidu affaca a Novara. Ada operadu a Milano e in Lombardia. Oberas: Battesimo di Sant'Agostino (Milano), +Madonna delle rose (Milano , Brera), Madonna in trono e santi (Milano, Brera), Storie del Beato Carlo (Milano, Duomo). + +Agnolo Bronzino: +Bronzino, Agnolo di Cosimo, nadu B. (Firenze, 1503 -1572) Amigu e allievu de Pontorno (Jacopo Carrucci). Pintore manierista de valore e autore de tzelebres retrattos: Eleonora di Toledo cun su fizu Giuanne (Firenze, Uffizi), Lucrezia Panciatichi (Firenze, Uffizi), Retrattu allegoricu de Dante (Firenze), Santa Famiglia cun santa Elisabetta (Washington, National Gallery), Affrescos in sa Cappella de Palazzo Vecchio (Firenze). + +Juanes: +Juanes (Juan Esteban Aristizábal Vásquez) (Medellín, 1972) est una cantanti Colombiano. + +Montebruno: +Montebruno ("Montebrûn" in limba ligure) est unu comune italianu de 217 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +La Martesana: +La Martesana, Naviglio della Martesana, una via de abba chi dae s'Adda arrivada a Milano. Cherfidu dae su duca Filippo Maria visconti !1443). B'ada postu manu puru Leonardo da Vinci. Fudi importante po s'economia de Milano, po sas merces chi arrivaiana e partiana , po sos meteriales ediles, e puru po su trasportu de passizeris. Partiada dae Trezzo d'Adda e toccaiada biddas divescias: Vaprio d'Adda, Cassano d'Adda, Inzago, Gorgonzola, Cenusco sul naviglio e ateros centros, primmu de arrivare a Milano. + +WWE: +Sa WWE ("World Wrestling Entertainment") connotta finas comente "WWE Inc.", est un'asienda americana, in actividade dae su 1952, e chi operat in su campu de s'isport, massimu in su wrestling, e ada finas attividades culleagdas cun su cìnema, sa mùsica et sos videojogos. Su nomene sou est'istadu cambiadu meda ortas, dae "World Wide Wrestling Federation" (WWWF), a "World Wrestling Federation" ancora a su nomene de oe, chi tenet dae su 2002. Meres suos so su wrestler Triple H e su muzzere, Stephanie McMahon. Su mere pretzedente fit su sogru de HHH, Vince McMahon, chi at fatu connòschere s'azienda in tottu su mondu (cun su share chi ch'est pigadu subratottus in sos annos dae su 1996 a su 2003). Sos ispectaculos suos si naran "SmackDown" et "Raw" e, in precedentzia, (pro sa pretzisione dae su 2006 a su 2010) sa federatzione tenìa finas sa "ECW", primma un'attera promotzione. + +Rondanina: +Rondanina ("Rondaninn-a" in limba ligure) est unu comune italianu de 78 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. Este su comune menu pobuladu de sa provìntzia e de sa regione. + +Charles Bukowski: +Charles Bukowski (Andernach, 16 austu 1920 – San Pedro, 9 martzu 1994), est istadu unu iscritore e poeta de sos Istados Unidos. +S'opera sua fiat caraterizada de una forte cumponente autobiogràfica e duncas de su raportu suo cun s'alcol, cun sas fèminas e cun totu sa sotziedade. +Sa Vida. +Gioventude +Heinrich Karl Bukowski naschet in Andernach, Germània, de Katarina Fett, tedesca, e de Heinrich Bukowski, americanu de origine polaca e tedesca. Issu affermaiat de èssere figiu illegitimu, ma is documentus anagràficos de Andernach narant ca su babbu e sa mamma si fiant cogiados unu mese in antis de sa nàschida sua. +Sa famillia sua emigrat in Amèrica cando issu tenet duos annos, pro ite in Germània a pustis de sa I Gherra Mundiale s'economia est a su collassu, e andat a bivere in antis in Baltimora, Maryland, ma in su 1930 si trasferit in Los Angeles, Califòrnia. +In su romanzu 'Ham on Rye', issu contat ca su babbu fiat fatufatu chentza triballu e meda malu cun sos figios. +A pipiu est meda birgunzosu, peus prus a mannu cando si immalaidat de acne, e creschet solu pro ite sos canteapares ddu istorchent pro s'atzentu tedescu chi tenet e pro comente benet obligadu a si bestire. +Est pitzocheddu cando comintzat a buffare alcol impare a s'amigu fidau William 'Baldy' Mullinax, figiu de unu silurgianu alcolizadu. +A pustis de su diploma istùdiat cursos de arte, giornalismu e literadura in s'universidade pro duos annos, ma lassat sos istudios cun su comentzu de sa II Gherra Mundiale, e movet a New York pro comintzare sa carriera de iscritore. +Bukowski no andat in gherra pro ite est giuigadu non idoneu. +Primos Iscritos +Su primu contu benit pubricadu cando tenet 24 annos in sa rivista "Story", su segundu contu benet pubricadu duos annos a pustis in una ragorta de "Portfolio III". A coa lassat s'iscritura pro deghe annos e abarrat in Los Angeles o in àteras partes de sos Istados Unidos, triballende pagu. In sos annos '50 agatat traballu comente posteri chi però abandonat tres annos a pustis. +In su 1955 est a curtzu de mòrrere pro una liaga in s'istomogo e comente sanat torrat a iscriere poesias. In su 1957 cògiat Barbara Frye, una poeta de su Texas chi no at mai bida in antis. A pustis de su divortziu in 1959, issu torrat a buffare. +Annos Sessanta +Torrat a traballare in s'offìtziu postale de Los Angeles in ue abarrat pro deghe annos. In su 1962 morit Jane Cooney Baker, primu amore suo, cunsiderada de sos biografos de Bukowski ispiradora de sa produtzione de Bukowski. Issu ddi dèdicat una regorta de poesias chi nde pranghent sa morte. +In su 1964 sa cumpanza Frances Smith ddi dat s'unica figia, Marina Louise. +In su 1967 Bukowski incomintzat a iscriere "More Notes of a Dirty Man", chi pùbricat in puntadas in 'Open City' revista de Los Angeles. Cun sa serrada de 'Open City' sos contos sighint a bènnere pubricados in su 'Los Angeles Free Press'e in su NOLA Express de New Orleans, Louisiana. In su 1969 si dedicat a una revista literaria sua chetza de tènnere fortuna. +Sos annos Black Sparrow +In su 1969 atzetat s'oferta de John Martin, editore de sa "Black Sparrow": 100 dollaros a chida pro totu sa vida. Detzidit duncas de lassare su triballu a sas postas pro si dedicare a s'iscridura. Tenet barantanoe annos. Comente espricat in una litera "tenia isceti duas possibiliadades - abarrare a s'ofitziu postale e m'amachiare... o mi nch'andare e giogare a faghere s'iscritore e morrere de famine. Detzidia de morrere de famine". Passat prus agu de unu mese cando agabat su primu romanzu, "Post Office", chi ddu faghet famadu. Bukowski, pro respetu e riconnoschéntzia a sa fidùtzia chi ddi ant dadu, pubricat giai totus sos romanzos a sighire cun sa Black Sparrow. +In su 1976 connoschet Linda Lee Beighle, e bivet impare a issa prus de duos annos, mancari fatufatu si lassant pro ite issu s'istracat de sa relatzione e da bogat de domu. Bukowski, iscriende de Linda, narat ca issa ddi at regaladu deghe annos in prus (pro ite ddu obrigat a buffare prus pagu e isceti binu). Si cògiant in su 1985. +Morte +In su 1988 si malàidat de tisichéntzia, ma sighit a iscriere e pubricare liburos fintzas a cando, su 9 martzu 1994, morit pro una leucemia fulminante in San Pedro, pagu a pustis chi at agabadu s'urtimu romanzu "Pulp". S'interru est fatu de mongios buddistas. +Sa tumba sua narat: "Don't try", chi cheret narrere "non proves", frasa chi aiat usadu in una poesia cunsigende sos aspirantes iscritores e poetas. +Òpera. +Bukowski at pùbricadu iscritos meda numerosos de sos primos '40 fintzas a sos primos '90. +Issu reconneschiat ca s'iscritura sua fiat influentzada Anton Chekhov, James Thurber, Franz Kafka, Knut Hamsun, Ernest Hemingway, Henry Miller, John Fante, Louis-Ferdinand Céline, Robinson Jeffers, Fedor Dostoevskij, D. H. Lawrence, Antonin Artaud, E. E. Cummings. +Fatufatu su nòmene suo est istadu assotziadu a su movimentu de sa "beat generation", essende s'istile suo de iscriere informale e anticunformista, issu però non s'est mai identificadu comente "beat". +Los Angeles est su logu chi faghet de isfundu a manna parte de sos iscritos suos, in ue sos tratos de sa sotziedade e de s'umanidade postos a lughe sunt prusatotu sos prus miseros e contraditorios, contados cun ironia e marigore. +Tzìnema. +Est de su 1981su film de su diretore de pellicula Marco Ferreri, "Storie di Ordinaria Follia", chi umprit de sa regorta de contos de Bukowski. Sa parte de Bukowski est interpretada de Ben Gazzara. +In su 1987 bessit "Barfly", unu film semi-autobiograficu iscritu de Bukowski e interpretadu de Mickey Rourke, in su rolu de s'àlter-ego Henry Chinaski e de Faye Dunaway in su rolu de sa fantzedda Wanda Wilcox. Bukowski bi cumparet fintzas in unu cameo comente cliente de unu bar. +Semper de su 1987 "Crazy Love," unu film de su Bèlgiu, unu acontzu de iscritos de Bukowski. +De su 2003 su film-documentariu "Bukowski: Born Into This", chi contat da sa vida de s'iscritore. A su film ant contribuidu Sean Penn, Tom Waits, Harry Dean Stanton and Bono. +In su 2005 bessit una acontzadura pro tzinema de su romanzu "Factotum", cun interpretes Matt Dillon, Lili Taylor, e Marisa Tomei. + +Rovegno: +Rovégno ("Roegno" in limba ligure) est unu comune italianu de 578 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Fontanigorda: +Fontanigórda ("Fontanegorda" in limba ligure) est unu comune italianu de 282 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Gorreto: +Gorréto ("Gorreio" in limba ligure o "Gorrejo" in bobbiesu) est unu comune italianu de 113 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Ausbausprache - Abstandsprache - Dachsprache: +Ausbausprache - Abstandsprache - Dachsprache est un'istrumentu isviluppau in materia de sotziolinguistica pro dare analisi a sas limbas e limbazos, e abberguare si un'idioma si podet cussiderare comente limba o dialetu. +Est un'imbentu de Heinz Kloss, chi àt fattu impreu de nòmines, a manera de facher craresa pro su chi pertoccat duos criterios: su primu trattat de sa funtzione sotziale de s'idioma in chistione, e s'atteru imbetzes de su profilu linguisticu in isse etottu. +Su faveddu ""Ausbausprache"" serbit a inditare un'idioma chi tenet unu vocabolariu, una grammatica e ortografia fattas a istandard, chi si nde fachet impreu in s'amministrassione prubbica e dontzi campu de sa sotziedade: duncas, est sa limba ufitziale de istadu a s'ispissu. Imbetzes, s'idioma chi si narat "non-Ausbausprache" est s'allega de su contestu informale, chi no tenet tradissione literaria peruna e bi est in fromma orale ebbia. +Sa limba abstand ("Abstandsprache") non presentat nudda a cummone chind un'attera e, duncas, non si podet cussiderare comente unu dialetu: picamus a esempiu sa limba basca. +Su "Dachsprache" est un'idioma chi serbit, comente istandard, pro parare fronte a sa presentzia de paritzos dialetos e limbazos chi est impossibile a los cumprender tottus. + +Giovanni Papini: +Giovanni Papini (Firenze 1881 -1956), iscrittore e polemista. Cun Giuseppe Prezzolini fundeit su giornale La Voce (1903). E' favorevole a su Futurismo, e favorevole a s'interventu de s'Italia a sa Prima Gherra Mondiale . At iscrittu articulos meda in divescias rivistas (La Voce, Lacerba). A sa fine de sa gherra arrivat a unu ripessanentu de sa vida sua e de sas isceltas e si cunvertit a su cattolicesimu. Pubblicat la Storia di Cristo (1921), cun unu istile polemicu e violentu. Si avvicinat a su fascismu e est favorevole a s'interventu de s'Italia a sa Gherra. Diventat tertziariu frantziscanu e si retirat in su Cunventu de la Verna. + +Giorgio La Pira: +Giorgio La Pira (Pozzallo 1904 - Firenze 1977), Professore de Dirittu Romanu, politicu in sas filas de sa D.C. Sindigu de Firenze (1948 – 19519 e (1961 -1965). At cumbattidu a favore de sos poberos, fraighende domos populares; e at cumbattidu a fiancu de sos sindacados. Est resessidu a reunire a Firenze sos sindigos de sas pius importantes tzitades de su mundu. Est istadu a Hanoi in Vietnam po contribuire a sa fine de sa gherra. Profundamenre religiosu. A su funerale sou at partecipadu totta sa tzitade e politicos de ogni colore. + +Tagore: +Tagore (Rabindranath Thakhur), (1861-1941) poeta, filosofu e iscrittore indianu e puru de cultura inglesa. Premiu Nobel po sa letteratura (1913). + +Tzintzula: +Tzìntzula o tìntula, insettu comune de sa familia Culex. Si multiplicat in s'abba istagnante. Punghet in modu fastizosu, animales e omines. In Sardigna fut diffusa sa tzintzula malarica, cumbattida cun su DDT in sos annos chimbanta de su noighentos. + +Tzintzula Tigre: +Tzintzula tigre, zanzara tigre, Aedes albopictus, iscoberta in Italia in su 1991 a Genova, e bennida dae Sos Istados Unidos; presente in tota Italia, mancu in Val d'Aosta. In Italia est diventada endemica. De colore iscuru e cun macchias biancas. Punghet a de die e podet essere mediu de infetziones. + +Antzua: +Antzua (in ital. Acciuga),Engraulis encrasicholus, unu pische chi vivet in su Mediterraneu e in s'Oceanu Atlanticu, de unos 20 cm. de longaria. Si consumat friscu, sutta sale o sutt'ozu. + +Ambesue: +Ambesue (sanguisuga ( Hirudo medicinalis ), usada in tempos passados po salassos. Sigificat puru iscroccone. + +Limbara: +Su Monte 'e Limbara (in galluresu "Monti di Limbara") est una muntagna de sa Sardigna e sinnat ube colat sa lacana tra sa rezone istorica de sa Gallura e sa de su Logudoro. +Sas puntas prus artas suni: +Orizine de su lumene. +Si pessat chi su lumene suo benzat dae ""Limen Balares"" (""Sa lacana de sos Balares"") sende chi, comente puru nau in supra, custa fit sa lacana sinnada tra sa Gallura (chi b'istabat sa populassione de sos cossos) e su Logudoro de sos Balares. Su lumen de secunda punta prus arta ("punta Ballistreri") benit imbetze dae s'istoria de unu sapateri tempiesu, Ballistreri, chi si ch'at fughiu a inoche pustis de aer mortu su fizu de unu segnore, ca aiat fattu violentzia a fiza sua. + +Atitadora: +Atitadora (in italianu: "prefica;" in latinu: "praefica") fiat sa femina chi faghiat lamentos e piantos po sos mortos, e fiat pagada. Sas lagrimas e sas iscenas non funt sempre sintzeras. + +Tonca: +Sa Tonca o Tzonca, "Otus scops", est unu puzone no tantu mannu, chi catzat a denote. Faghet nidu in bucos de alvures e mandigat insettos, ranas, sorighes. + +Calarighe: +Calarighe, biancospino, (Crategus oxyacantha), arbustu de sa familia rosacee, cun ramos cun ispinas e fiores biancos. Fiorit in beranu. + +Sorighina: +Sorighina, pungitopo, (Ruscus aculeatus), de sa familia de sos Lizos, cun ratos cun fozas minoreddas cun una ispina e semenes tundos, ruios. Creschet ispontanea e cultivada in giardinos. + +Daniello Bartoli: +Daniello Bartoli (Ferrara, 1608 – Roma 1685), gesuita, preigadore, istoricu, bonu iscritore in limba italiana. Divescios liberos: Istoria della Compagnia di Gesù in Inghilterra ; Storia della missione del Mogol (1662); L'uomo in punto di morte (1667); Regole della lingua italiana (1665); Ortografia della lingua italiana (1670). + +Filighe: +Filighe, de sa Familia Polipodiacee, pianta chi creschene in logos umbrosos, in sos buscos. Como s'agatada su filighe cultivadu, po ornamentu. + +Antonio Rosmini: +Antonio Rosmini (Rovereto 1797 – Stresa 1855 ), de familia distinta, preideru, teologu e filosofu. Fundadore de sa Congregatzione de Sos preideros de sa Caritade (Rosminiani). At iscrittu: Nuovo saggio sulle origine delle idee (1830); Istruzioni catechistiche. Istimadu dae sos pabas, però at tentu postos in s'Indice de sos liberos proibidos : Delle cinque piaghe della Santa Chiesa, e La Costituzione secondo la giustizia sociale. + +Teatinos: +Teatinos. Congrega de preideros fundada in Roma in su 1524 dae Giuanne Pedru Carafa, piscamu de "Teate", oe Chieti in Abruzzo. Fundadore cun Carafa fut puru Gaetanu dae Tiene, Santu. Sa Congrega de sos Teatinos at dadu a sa Creja piscamos e cardinales. Su fundadore Carafa est istadu paba cun su nomene de Paolo IV. + +Anna Hazare: + +Corfu de gorgobena: +Su corfu de gorgobena (lu naran fintzas corfu de gùturu o "oclusiva glotidale surda"; in inglesu si nat "glottal stop", in frantzesu "coup de glotte") est unu sonu chi si faghet faghende essire forte s'àera a foras dae sos purmones e in su matessi momentu serrende e torrende a abèrrere deretu sa gorgoena acurtzu a ue sunt sas cordas vocales. In s'alfabetu fonèticu internatzionale IPA s'iscriet cun sa litera . +Si narat chi est unu sonu oclusivu ca si faghet firmende pro unu momentu s'àera comente est colende in sa gorgoena e a pustis lassende·la essire.Si narat chi est surdu ca non faghet sonare sas cordas vocales.Si narat chi est guturinu (in italianu "glottidale") ca si faghet in intro de sa gorgoena. +In sardu si narat in sos limbàgios barbaritzinos de Ollollai, Fonne, Orgòsolo, Mamujada, Oltzai, Ovodda, Gavoi, Lodine, Ulìana imbetzes de sa c "tosta" (sa oclusiva velare surda chi l'iscrient in s'alfabetu fonèticu IPA) comente bi fiat in latinu e comente est abbarrada in sas àteras biddas a curtzu a Nùgoro . (es. chisina>hisina; secare>sehare; porcu>polhu ocru>olhu) Custu sonu l'iscrient cun sa h, o in calicuna de custas biddas fintzas cun s'apòstrofo ( ' ); b'at meda gente chi iscriet "c" o "ch" comente in sos àteros limbàgios sardos leghende·si ·lu comente lu narant issos. +Custu matessi sonu lu manìgiant in su Sarrabus puru. In sos limbàgios sarrabesos de Biddeputzi, Murera e Santu Idu narant su corfu de gorgoena imbetzes de sa n e de sa l cando custas cunsonantes sunt in mesu de vocales ( es. sole>sohi; pane>pahi; cane>cahi). +In sos àteros limbàgios sardos su corfu de gorgoena si podet nàrrere prima de una vocale in s'incomintzu de una paràula ma no at perunu balore fonològicu. Gai etotu est in italianu e in àteras limbas europeas. Est unu fonema importante in ateras limbas comente s'arabu. + +Oceanu Atlanticu: +S' Oceanu Atlanticu (o "Atlanticu", comente si nat meda negossiande)est su secundu oceanu prus mannu de su mundu, est mannu su de chimbe unu de su corju de su Pianeta Terra. +Su numene benit dae sa mitologia greca e cheret narrere "su mare de Atlante". + +Limba romancia: +Su romanciu est un'idioma chi si faeddat in su cantone de sos Grigioni e est una de sas bator limbas ufitziales de s'Isvitzera paris cun su germanicu, su frantzesu e s'italianu. Si narat finas ladinu occidentale ca est sa variedade occidentale de su grupu limbisticu ladinu (sos ateros idiomas ladinos sunt su ladinu chentrale o dolomiticu e su ladinu orientale o friulanu). + +Carouge: +Carouge est una tzidade de su cantone de Ginevra. É chiamata, "la tzidade Sarda", perché tra il 1780 e il 1814, faceva parte del Rennu de Sardigna + +Aereoporto de Can Tho: +Aereoporto de Can Tho ("Sân bay Quốc tế Cần Thơ") este una aeroporto de su comune Can Tho, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Mekong Delta, Vietnam. Aereoporto de Can Tho este una frazione de Tra Noc, est a 6 km dae Can Tho e a 200 km dae Ho Chi Minh City. Aereoporto de Can Tho est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Tbilisi: +Tbilisi (in georgianu თბილისი) est sa capitale e sa tzitade pius manna de sa Georgia, e ada 1.260.000 abitantes. + +Giorgio Pinna: +Giorgio Pinna o Giolzi Pinna (Puthumajore, 2 de nadale 1902 - 15 de ennàlzu 1970) fit unu poete sardu. +Pro issu su comune e Puthumajore hat istituidu unu premiu de poesia chi si tenet d'onzi annu. +Publicatziones. +Nato a Pozzomaggiore il 2 dicembre 1902, Giorgio Pinna è un poeta che ha al suo attivo una notevole produzione poetica sarda. Nei suoi versi si riflettono le bellezze della natura e le dure realtà della campagna. La sua opera è stata pubblicata dalle Edizioni 3T in due volumi, "Cantigos de ajanìa". E' morto a Pozzomaggiore il 15 gennaio 1970. + +Informàtica: +S'informàtica (paraula chi benit dae su frantzesu informatique, contrassione de informatzione automatica) est s'istùdiu de sos fundamentos teoricos de s'informatzione, de su càrculu a livellu lógicu e de sas maneras pro achere e impreare sistemas eletronicos automatizados, chi son finzas muttìos sistemas informaticos. + +Jean Auguste Dominique Ingres: +Jean Auguste Dominique Ingres (Montauban 29 de austu 1780 - Parigi 14 de ghennàrgiu 1867) fiat unu pintore frantzesu + +Aereoporto Internatzionale de Long Thanh: +Aereoporto Internatzionale de Long Thanh ("Sân bay quốc tế Long Thành") este una aeroporto de su comune Ho Chi Minh City, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Vietnam. Aereoporto de Tan Son Nhat este una frazione de Long Thanh, est a 40km dae Ho Chi Minh City e a 1700 km dae Hanoi. Aereoporto de Long Thanh est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Vincenzo Vela: + +Bargagli: +Bargagli ("Bargaggi" in limba ligure) est unu comune ispaniadu italianu de 2829 abitantes in sa Provìntzia de Gènova in Liguria. + +Zhengzhou: +Zhengzhou (in cinesu s'iscriede:郑州市) est una tzitade de Cina e sa capitale de sa provìntzia de Henan. + +Nairobi: +Nairobi est sa capitale de su Kènya, su nomene nde derivat dae sa limba maasai "enkare nai-robi", chi cheret narrere "su logu 'e s'abba fritta". + +Charlie Parker: +Charlie Parker fit connottu cun su paranumene Bird o Yardbird, umpare a Louis Armstrong e Duke Ellington est cunsideradu unu de sos pius influentes musicistas de jazz de sempre. + +Arata Isozaki: +"Arata Isozaki" (in giapponesu: 磯崎 新, si fit laureadu in s'Universidade de Tokyo in su 1954. Isozaki aiat trabagliadu sutta a Kenzo Tange prima de s'abberrere s'istudiu sou in su 1963. +In su 2005, Arata Isozaki at fundadu un'offisciu in Italia su "Arata Isozaki & Andrea Maffei Associates". + +Idan Raichel: +Idan Raichel(in ebraicu: עידן רייכל) est unu musicista chi faghet mùsica iperimentende sa fusione de diversos generes, comente sa mùsica elettronica, su jazz. Sas peraulas de sas cantones suas, bortas meda, sun leadas dae sa Tora e in generale dae sa traditzione ebraica. +Unu de sos trabaglios suos pius connottos est Mi'ma'amakim, chi est su segundu album de su grupu sou, prodotu in Israele in su 2005. + +Enzo Gragnaniello: + +Philippe Daverio: +Daverio est un istudiosu e divulgadore de s'arte. Est su conduttore de trasmissiones televisivas comente "Passepartout" in Raitre e "Emporio Daverio" in Rai 5. Est finas direttore de sa rivista ART e dossier e collaborat in varios giornales comente su Corriere della Sera, "Style Magazine". + +Mario Salis: +Hat fattu istudios subra sa mùsica sarda. + +Pasqual Scanu: +At iscrittu poesia in limba italiana e in limba catalana + +Limbas indo-europeas: +Is lìnguas indo-europeas funt unu erederu (o famìllia) de lìnguas e dialetus imparentaus (a giru de 443), chi abratzant sa prus parti de is lìnguas de oi de s'Europa, de s'artipranu iranianu, de s'Àsia meridionali e chi in edadi stòriga fiant predominantis in Àsia minori. Cun atestaduras scritas aparèssias giai in s'Edadi de su Brunzu, in sa forma de is lìnguas anatòligas e de Gregu Miceneu, s'erederu indo-europeu est de importu po su campu de sa linguìstiga stòriga, ca tenit sa stòria prus documentada apustis de s'erederu semìdigu. +Is lìnguas indo-europeas ddas chistionant unus tres milliardus de genti che lìnguas de bartzolu, su prus nùmeru mannu intre totu is erederus connotus. De is binti lìnguas cun is prus nùmerus mannus de fueddadoris nadius segundu SIL Ethnologue, doxi funt indo-europeas: Spanniolu, Ingresu, Hindi, Portughesu, Bengalesu, Russu, Tedescu, Marathi, Frantzesu, Italianu, Punjabi, e Urdu, chi contant prus de 1,7 milliardus de fueddadoris nadius. + +Bèrberos: +Is Bèrberus o, in sa lìngua insoru, "Amazigh" (prurali "Imazighen", iat a bolli nai "òminis lìberus"), propriamenti funt is bividoris indìgenus de su Nordàfrica. Po unas cantu arrexonis stòrigas e idealis oi custu nòmini inditat sceti is chi, in Nordàfrica, fueddant ancora sa lìngua bèrbera (tamazight). Su nòmini bèrberu benit de su frantzesu "berbère", chi benit de su fueddu arabu "barbar", chi est capatzi chi bèngiat de su fueddu gregu e romanu "barbarus" (chi inditàt chini no fueddàt su latinu o su gregu). Po essempru fait a ligi in Sallùstiu, in su "Bellum Iugurthinum", chi sa lìngua de is Lìbius est una "barbara lingua" (cap. 18). + +Ruggero Giuseppe Boscovich: +Ruggero Giuseppe Boscovich ((in serbocroatu: "Руђер Јосип Бошковић/Ruđer Josip Bošković", in frantzesu "Roger Joseph Boscovich, "Ragusa, oe "Dubrovnik", 1711 - Milano 1787). Gesuita. Professore de matematica in s'Univerisdade de Pavia, progettista de s'Osservatoriu de Brera (Milano). Professore in s'Universidade Gregoriana ( su Collegiu Romanu inue Boscovich aiat istudiadu e insegnadu ). Matematicu e astronomu. + +Odorico de Pordenone: +Odorico de Pordenone (Villanova di Pordenone, intre su 1280 e su 1285 – Udine, 14 ghennàrgiu 1331) est istadu unu frantziscanu e missionariu. Diventat preideru, e in su 1320 partit po s' Asia Minore (sa Turchia de oe), arrivat in Persia, in India, in Cina e in su Tibet e primmu de sos europeos intrat in Lhasa. A poi de 7 annos, in su 1330 a Venezia dettat una relatzione de sos viaggios suos. Morit a Udine. + +Antonio Pigafetta: +Antonio Pigafetta (Vicenza 1492 – 1534), navigadore. Autore de sa Relazione del primo viaggio intorno al mondo fattu dae Ferdinando Magellano, e a su cale aiat partetzipadu. + +Barbàgia: +Sa Barbàza o Barbàgia (in italianu "Barbagia") est una rezòne istòrica de sa Sardinna; cumprèndet sa Barbagia de Nùgoro, sa de Ollolai, sa de Brevìe, sa de Seulu, su Mandrolisai ("Barbagia 'e Mandrolisai") e s'Ozastra ("Barbagia Trigònia"). Sa Barbagia si isterret pèri un'area de unos 1.300 km² e cun 120.000 bividores. +Istoria. +Sos barbaritzinos benin dae sas populassiones prenuraghesas e nuraghesas de sa Sardinna de su millenniu de IV a.C. Sos punicos non bi la an fatta mai a bincher sos muntagninos de sa Sardinna tzentrale e settentrionale. Bi aìat, prusaprestu, carchi rapportu de cummertziu e cunviventzia. Fintzas sos romanos an tentu problemas in cùe, cun sos Balares, Cossos e Ilienses chi fachìan resistentzia e bardana a su populu invasore: a custos sos romanos los an muttidos "Civitates Barbariae" e, a pustis in edade imperiale e vandalica, "Barbaricini". +Tando, est làdinu e craru chi su toponimu "Barbagia" benzat dae su latinu "Barbaria". Su protzessu de assimizatzione culturale in Sardinna fit andadu a bellu a bellu, e fit andadu bene petzi ca sos romanos bi aìan fattu bènner e accudire zente latina, chi dìat àer vividu in sa terra propria de cussa nuraghesa. De importu fit pèri s'arrolamentu de sardos in s'esertzitu imperiale, comente mertzenarjos o sordados in "cohortes" pretzisas. +Ja pacu innantis chi s'Imperiu Romanu de Otzidente fit ruttu in disgrassia, in su 476, sa Sardinna si la aìan leada sos Vandalos, tribù barbarica chi, a pustis de aer conchistadu s'Africa Romana in sos annos 430, aìat fattu una frotta potente picandesi sas isulas de su Mare de Mesu otzidentale. Su dominiu vandalicu in Sardinna est adduradu fintzas a su 534, cando Justinianu I, imperadore de Oriente, fit resessidu a torrare a conchistare s'isula pro s'Imperiu Romanu de Oriente. Sas fontes istoricas chi nos abbarran de cussu tempus sun de Procopiu e sas 39 literas de Papa Gregoriu I (590-604). Dae sas literas de su papa semus a connoschentzia de duas Sardinnas: una latinitzada e cristiana (cussa de sos "Provinciales"), s'attera (sa "Gens Barbaricina") pagana e gubernada dae Ospitone. +Pro mediu de sa diplomatzia, in s'istiu de su 594 bizantinos e sardos barbaritzinos fin crompidos a unu accordu chi bidìat, tra sas atteras cosas, su cunvertimentu de tottus sos sardos in ìe a su cristianesimu. Pro evanzelizare a fundu sa Sardinna e sa Còssiga, Gregoriu Mannu aìat intregadu sas duas isulas a sos Benedettinos, chi bi an abarradu pro tottu s'edade de mesu. +Sa Barbagia si la aìan partida, dae su seculu de IX a cussu de XV d.C, sos battor judicados sardos de Torres, Gallura, Arbaree e Calaris. +Natura de su locu. +In sa Barbagia si poden atzappare roccas de granitu e fortilesas de su Gennargentu, si podet andare dae sos montes de Ulìana a sa badde de su Tzedrinu, fìntzas a sos masones de Seui e Ollolai. Sun meda diffùndios e riccos de animales sos buscos de eliche, chiniperu, tassu e cherchizola. + +Nunavut: +Su territoriu autonomo de su Nunavut est unu de sos tres territorios de su Canada, est istadu istituidu su 1 de abrile de su 1999 (criadu dae una parte de sos Territorios de su Nord-Ovest). Sa capitale sua est Iqaluit, edd'est in s'isola de Baffin. Sa limba faeddada est s'inuktitut. In su teritoriu sos abitantes sunu unos 30.000, e sa mazore parte sunu de etnia Inuit. + +Octave Mirbeau: +Octave Mirbeau (Trévières, 16 de frealzu 1848 – Parigi, 16 de frealzu 1917) est istadu unu giornalista, un'iscrittore, unu drammaturgu e un'attivista anarchico e pacifista Frantzesu. +Autore de romanzos fortunados : "Le Calvaire" (1886), "Le Jardin des supplices" (1899) e "Le Journal d'une femme de chambre" (1900). +Mirbeau est puru connottu pro esse' s'autore de "Les affaires sont les affaires" (Comédie-Française, 1903). + +Club Atlético Peñarol: +Su Club Atlético Peñarol est una istitutzione isportiva de Uruguay, assetiada in sa tzitade de Montevideo. Est istadu fundadu su 28 de cabudanni de 1891 sutta sa denominatzione de Central Uruguay Railway Cricket Club o connoschidu puru comente CURCC.4 Su nùmene Peñarol derivat dae sa tzitade italiana de Pinerolo in sa regione de Piemonte.5 +Dae su comintzu, sos colores chi hant identificadu su club sunt su grogu e su nieddu, leados dae sa Locomotiva Rocket e rapresentativos de su gremio ferroviario pro su prus.6 +Mancari chi su club possèdet un istadiu propiu, chin una capatzidade pro 12 000 ispetadores,2 su mattessi no est abilitado pro sa Intendencia de Montevideo pro resones de seguràntzia, pro nche disputare partidas de Primera División; in prus sa tifoseia peñarolesa propassat ampramente custu numeru. Pro custa resone, Peñarol dae metas dècadas giogat de locale in su Centenario (de propiedade comunale), assetiadu in su Parque Batlle e chin una capatzidade de 65 235 ispetadores.3 +A través de su historia ha incursionado en diversos deportes, destacándose en el baloncesto7 y el ciclismo.8 A pesar de ello, su dedicación ha sido casi exclusiva al fútbol, deporte por el cual ha obtenido un amplio reconocimiento.9 +Peñarol est su club chi at binchìdu prus campeonados profesionales in Uruguay, chin 37 torneos.10 In prus, cunsiderende sos torneos ottènnidos dae su CURCC, est su prus chi at conchistadu campeonatos in s'istòria de su pallone uruguayanu, summende sa era amateur e profesionale, chin 46 títulos.10 Annotamala, Peñarol si at cunsagradu campeone de su Campeonato Uruguayo de la Federación Uruguaya de Football in su 1924 e de sa Copa del Consejo Provisorio in su 1926, duncas su club tènet 48 títulos de campeone uruguayanu.10 +A livellu internatzionale, est su de tres club chi in prus ocasiones si at agiudicadu sa Copa Libertadores, 5 bortas,11 e su primu a otènnere pro sa de tres bias sa oramai estinta Copa Intercontinentale, primadu chi tènnet chin àtteros battor clubes.12 +In cabudanni de 2009 est istadu declaradu comente su Mègius Club de su Sèculu XX de Sudamérica dae sa Federatzione Internatzionale de Istòria e Istadística de Fútbol (IFFHS). Peñarol, chin 531,00 puntos, at barigadu a Independiente de Argentina (426,50) e a su suo clasico rivale in su pallone uruguayanu, Nacional (414,00).9 + +Rafael Correa: +Rafael Correa est nàskidu in Guayaquil (Ecuador) su 6 de abrile de su 1963, de religione catolica. +In su 2001 Correa s'at leadu unu master de Economía in Lovaina (Belgica). +In su 2005 est diventadu Ministru de s'Economia, dae su 2007 est su presidente de sa Ecuador. + +Franciscu Antoni Broccu: +Franciscu Antoni Broccu est'istàu un imbentore italianu. +Ch'istavada in Gadoni etenia' sa buttega in Coa 'e muru 10. +Intra sas imbentziones suas nos ammentammos unu molinu i'ssa roda in berticale, un'organu i'ssas 'hannas de rivu, unu relloggiu e una matracca. Ma s'imbentzione sua prus ispeciale est'ista' sa pistola a tamburo, 'hi però non ad'hattu in tempus a brevettare prima de Samuel Colt, marinaiu americanu. + +Franziscu Antoni Broccu: +Aiad inventadu sa rivoltella est a narrer sa pistola a tamburu. + +Tjololo: +Tjololo, hi, letteralmente chere' narrere "cussu ch'istada assa sola" est unu leopardu, 'hi vivede in sa riserva naturale de Mala Mala in Africa. Est istadu fattu connoskes dae su National Geographic. + +Francesco Boffo: +Francesco Carlo Boffo (in Cirillicu: Франц Карлович Боффо; naskidu in Sardigna est istadu un'architeto Neoclassicu chi, tra su 1818 e i su 1861, aiat progettadu pius de trinta palatos in Odessa, Ucraina cumpresu sa famada Iscalinada Potemkin, chi est cussa chi s'idet in su film de Sergej Michajlovič Ejzenštejn La corazzata Potëmkin. + +Achal Prabhala: +Achal Prabhala est unu iscrittore, attivista e imbestigadore indianu. +Vivet attualmente a Bangalore, Karnataka. Est connochidu ispetzialmente per su traballu suo subra sos deretus de propriedade intellettuale de sa meighina e de sa connoschenzia. Est unu membru de su consizu d'amministratzione de su Centru per Internet e sa sotziedade (in inglesu: Centre for Internet and Society) e de su consizu de sa Fundatzione Wikimedia. + +Giulio Aleni: +Giulio Aleni (Brescia 1582 – Yanping (Cina) 1649. Gesuita, missionariu, astronomu ,geografu, matematicu, iscrittore. Est arrivadu in Cina in su 1610, chi est s'annu in su cale est mortu Matteo Ricci. At accoglidu abitudiens cinesas, e bestimenta e imparadu sa limba cinesa a sa perfectione e at iscrittu 25 libros. Autore de una mappamundu. + +Vung Tau: +Vung Tau (in Vietnambu: "Vũng Tàu") est sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Ba Ria-Vung Tau, Vietnam, ada unos 0,283 milliones de abitantes. + +Aereoporto de Vinh: +Aereoporto de Vinh ("Sân bay Vinh") este una aeroporto de su comune Vinh, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Nghe An, Vietnam. Aereoporto de Vinh este una frazione de Nghi Kim, est a 7 km dae Vinh e a 291 km dae Hanoi. Aereoporto de Vinh est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Aereoporto de Buon Ma Thuot: +Aereoporto de Buon Ma Thuot ("Sân bay Buon Ma Thuot") este una aeroporto de su comune Buon Ma Thuot, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Tay Nguyen, Vietnam. Aereoporto de Buon Ma Thuot este una frazione de Buon Ma Thuot, est a 6 km dae Buon Ma Thuot e a 353 km dae Ho Chi Minh City. Aereoporto de Buon Ma Thuot est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 30. + +Nha Trang: +Nha Trang (in Vietnambu: "Nha Trang") est sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Khanh Hoa, Vietnam, ada unos 0,403 milliones de abitantes. + +San Pietroburgo: +San Pietroburgo (in limba russa:"Санкт-Петербург", "Sankt Peterburg") est collocada in su delta de su riu Neva edd'est sa segunda tzitade de sa Russia e ada unos 4,5 milliones de abitantes (2006) in pius ada su portu pius importante. +Fundada dae su Zar Pietro I de Russia nadu "Pedru su Mannu" est istada pro tempus meda sa capitale de s'Imperu russu. + +Omar Sívori: +Est istadu unu campione de pallone e aiat balanzadu finas unu pallone de oro in su 1961, bennidu dae s'Argentina aiat giogadu annos medas in sa Juventus, in sa natzionale italiana e in su S.S.C. Napoli. + +Motorhead: +Motörhead est su nòmini de una de is bandas prus importantis de sa mùsiga rock. + +Thomas Falkner: +Thomas Falkner (Manchester 6 de santugaine 1707 - Sudamerica 30 de ghennàrgiu) Medicu e farmacista. +Su 1731 est subra una nave giamada Assiento. Nave chi dae sa Nuova Guinea trasportat isciaos in Argentina. Est su medicu de bordo ma isse ettottu est malaidu meda, tantu chi su capitanu de sa nave detzididi de lu lassare a terra a Buenos Aires. Inoghe benidi accoglidu dae sos Gesuitas in una domo issoro. Inoghe sanada e issu anglicanu detzidi de si faghere cattolicu (1732) e gesuita. +Benidi inbiadu comente missionariu in Patagonia, diventat amigu de sos indianos, e bi resta po 30 annos. In custu periodu Falkner at fattu una iscoberta importante po sa paleontologia. In s'oru de su Riu Carcaragnà iscobridi s'ischeletro de unu armadillo, unu fossile apoi identificadu cun unu glyptodon, e chi est sa prima iscoberta de unu fossile in Argentina. + +Charles De Foucauld: +Charles De Foucauld (Strasburgo 1858 – Tamanrasset, Algeria 1916). +Dae giovanu est istadu unu militare. Importante unu viaggiu in Marocco (1883-84) e in Terra Santa (1886). Su 1901 diventat peidru e andat a vivere in Algeria in mesu a una populatzione Tuareg. +Vivet in un eremu in su desertu, e chi issetottu aiada fraigadu. Pregaiada e trabagliaiada. Una banda de furones l'ant bocchidu su 1 de nadale 1916. + +Pio V: +Pio V ( Bosco Marengo, Alessandria 1504 – Roma 1572), Paba e Santu. De sa nobile famlia Ghislieri. Omine austeru e severu cun issettottu, cun su clero, cun sa corte ei sos parentes. Vicinu a sos poberos e bisonzosos ispecialmente in tempos de carestia. At favoridu sa naschida de Sos Montes de Piedade po cumbattere s'usura. At organizzadu sa fortzas cristianas chi ant cumbattidu e binchidu a Lepanto ( oe Nafpaktos) contra sos Turcos, su 7 de santuaine 1571. + +Puliga: +Pulìga ( in it. Folaga), unu puzone de unos 40 cm de longaria; un'ispecie acquatica. Sas pumas sunu nieddas. su picculu est biancu, sas ancas, cultzas, de colore bilde, poddighes cun membranas. Abitat in zonas umidas, cun abba druche o pagu salia. Meda sunu de passu. +Fraigat su nidu supra vegetatzione acquatica. Faghet 6 -10 osos e ciocchit duas tre boltas s'annu. Mandigat ervas chi agattat sutt'abba, e insettos e molluscos. Una minetta po sa Pulìga est sa distrutzione e trasformatzione de s'habitat de riproditzione e de frimmada in jerru e puru s'inquinamentu de sas abbas. + +Alessandro Farnese: +Alessandro Farnese,(1545 -1592),nebode de Carlo V, fizu de su Duca de Parma e Piacenza, Ottaviu Farnese e Margarida de Austria. Generale de valore a servitziu de Filippu II de Ispagna. A 26 annos partitzipat a sa battaglia de Lepanto. Guvernadore de Sa Fiandras, at cumbattidu e binchidu contra sos protestantes ( a Maastricht, Cambrai, Tournai, Bruges, Gand, Anversa...). Piacenza at dedicadu a Alessandru unu bellu monumentu equestre. + +Aligusta: +Aligusta o Allegusta ("Palinurus vulgaris"). Costaceu de colore ruiu, longu unos 50 cm, conca cun antennas. Appretziada in sas coghinas e-i sos ristorantes e cara meda cando la cheres comporare, o mandigare. Custu crostaceu in sos seculos passados beniada consideradu “pische” de bascia categoria economica e s'in de agataiada meda, oe però est su pische chi costa de piusu e s'inde agatat pagu. S'aligusta ponet sos osos in cantidade manna dae 120 a 150 miza . +Assimbìzat meda a su longufante. + +Lila Downs: +Ana Lila Downs Sánchez prus conoschida popularmente commente Lila Downs (Oassaca, Mèssicu - 19 cabudanni 1968) est una cantanti messicana, ki bivit me is Istados Unidos. Est filla de su direttore de cine inglesu Allen Downs e de cantanti messicana Ana Sánchez. +Est conoschida pro is discos mùsicales in limba ispagnola e limba inglesa su maridu suu est su produtore e mùsico Paul Cohen cun kini tenit un fillo, Benito Dxuladi, naschidu su 2010. Cun unos 3 miliones de discos bendidos, est una de is cantantes prus de importu de su mundu ispanicu. Sa boghe est contraltu e tenit unu rezistru de tres ottavas. + +Popolo della libertà: +Il Popolo della Libertà (Su Populu de sa Libertade) est unu partidu politicu italianu fundadu dae Silvio Berlusconi su 29 de martu de su 2008. Ada unu orientamentu politicu de tzentru-dresta e est naschidu dae medas partidos politicos comente Forza Italia, Alleanza Nazionale e Nuovo Partito Socialista Italiano. Est istadu su partidu chi hat guvernadu s'Italia dae su 2008 a sa fine de su 2011; oe (2013) su primu ministru est Mario Monti. Su Pdl guvernada in Sardigna cun su presidente de sa Regione Ugo Cappellacci. + +Master of Ceremonies: +Su Master of Ceremonies o MC (plurale MC's), esti unu fueddu inglesu ca ollidi nai "maistu de sa xerimonia" (Master of Ceremonies). +S'MC esti cummenti unu cantadori de muscica RAP,SMC. + +Derbi de Terranòa: +Derbi de Terranoa est su nùmene chi tenet sa partida giogada dae s'Olbia e dae su Tavolara. +Est su prus importante derbi tzitadinu de sa Sardigna. +! Editzione +! style="width:8cm;" | Partita +! Resultatu +! Competitzione + +Pucón: +Pucón est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 21.107 de abitantes (2002). + +Viña del Mar: +Viña del Mar est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 286.931 de abitantes (2002). + +Lugo: +Lugo est sa tzitàde de s'Galiza (Ispagna). Bivent oe in Lugo 97.635 (in su 2010). + +Scautismu: +Su Scautismu esti unu movimentu apoliticu nasciu in su 1907 da s'intuitu de Robert Baden Powell, zerriau "B.P." in su movimentu. +In Sardigna ci funtis a su mancu 5 associatzioni scout: Agesci (sa prus manna, cattolica e italiana), CNGEI (italiana), AGES (sarda), Assoraider, Scout Raider Sardi. + +Miguel de Cervantes: +Miguel de Cervantes (Alcalà de Henares, 1547 - Madrid, 1616) est istadu unu iscrittore ispagnolo.Est istadu puru unu militare chi ada partetzipadu a sa battaglia de Lepanto. Calchi annu a poi fattu presoneri dae corsaros turcos est finidu ischiavu in nord africa. Torradu in Ispagna at tentu una vida diffitzile e tribulada +S'obera sua pius importante est "Don Chisciotte della Mancia", romanzo + +Villa Alemana: +Villa Alemana est una tzidade e comunu de s'Cile, ade 122.806 de abitantes (2002). + +Gaio Giulio Cesare: +Gaio Giulio Cesare (Roma, 100 a.C. – Roma 44 a.C.) est istadu unu generale, politicu e iscrittore romanu. + +Christopher Meloni: +Biografia. +Meloni est de origini italiana (sarda) de su babbu e francu-canadesa de sa mama. Nasciu a Washington D.C., at studiau a sa St. Stephen's School (immoa St. Stephen's e St. Agnes School) e a s'Universidadi de su Colorado a Boulder, auba at cumenciau po sa primu borta a studiai recitazioni, e auba s'est laureau in su 1983 in istoria. +A pustis de sa laurea, Meloni est andau a New York, auba at sighìu is studius paris a Sandford Meisner a sa Neighborhood Playhouse. +Carriera. +Meloni primu de cumenciai a recitai at traballau comenti manobru. Is primus tempus recitaat a s'Universidadi de su Colorado a Boulder, auba iat studiau. At peri traballau comenti "betta a foras", barman e personal trainer. Est connottu a sa genti po su rolu de su Detective Elliot Stabler in sa serie televisiva "Law & Order: Unità Speciale" , ma s'est fatu notai peri in sa parti de Chris Keller in sa serie "Oz" . +Meloni est apparessiu in medas piticas series tv e in rolus prus piticus in medas film, comenti in "L'esercito delle 12 scimmie" . Su suu primu rolu craru est su de unu segamentu de conca, fillu de unu mafiosu, in su thriller lesbicu "Bound - Torbido inganno" (1996), e est apparessiu peri cun Julia Roberts in su film "Se scappi ti sposo". +In su 1998 at fatu una parti pitica in su film de Terry Gilliam "Paura e delirio a Las Vegas", faendu una pitica ma importanti scena cun Johnny Depp. +Ma sa nomenada est bennia candu at interpretau su controvertiu personaggiu sociopaticu bisessuali Chris Keller, in sa serie televisiva "Oz" . Su rolu pediat ca issu depiat donai sempri basus passionalis e approppoddamentus cun atrus ominis, e medas scenas de nudu de palas o peri totali de a innantis e peri scenas auba pisciada in is siccias. Su personaggiu cruu de Meloni e is suas reazionis cumpraxentis po sa sessualidadi de su personaggiu, attirat s'interessi de s'imprenta e is fans, in manera particolari de sa comunidadi gay. In su 1999, brullandu cun su collega Lee Tergesen (s'attori ca fait su fanceddu suu in "Oz" ), si furint donaus unu basu a sa premiazioni de is GLAAD Media Awards. Su produsidori de "Law & Order" Dick Wolf,corpìu de cantu fudi bravu a recitai, ddiat fatu firmai a Meloni unu cuntrattu po sa serie "Unità Vittime Speciali" , auba at traballau fincias a sa 12a stasoni. +De su 2012 est in su cast de sa serie televisiva "True Blood", pigandu parti a sa quinta stasoni in su rolu de su forti vampiru Roman Zimojic. +Vida privada. +Meloni est cojau cun Doris Williams (una scenografa). Issus cumpartint paris, sempri, is domus ca tenint a New York e Los Angeles, e tenint duus fillus: una filla ca nanta Sophia Eva Pietra, nascia su 23 de marzu de su 2001, e unu fillu ca nanta Dante Amadeo, nasciu su 2 de gennargiu de su 2004. +De su 2012, Meloni bivit in New Canaan in su Connecticut. + +...altrimenti ci arrabbiamo!: +...altrimenti ci arrabbiamo (in sardu:"...o chi nonu s'arrenegaus!") est unu film de su 1974 dirixu de Marcello Fondato, cun Bud Spencer e Terence Hill. +Totu sa trama si furriat a una "dune buggy" rubia, modellu fatu de sa Puma, ca fait de "pumu de sa scuncordia" de sa storia. +Trama. +Ben e Kid funti su primu unu meccanicu e su segundu unu camionista e totu is duus tenint sa passioni po is cursas automobilisticas. Bincidoris ex aequo de una gara meda lestra de autocross, bincint comenti premiu una "dune buggy" noa, rubia cun cappottedda groga. Sigomenti no si podit dividìri, decidint de si'dda giogai. Kid proponit una gara a "birra e sartissus" («su primu ca si crepat pagat su contu e perdit sa macchina»), e Ben accettat. +Totu is duus bandant in ddunu bar de su luna park accanta po si giogai su trofeu. Su disaffiu benit però interrumpia de una una ghenga de tzeraccus de unu speculadori ediliziu, mutìu sceti "su Boss" , e ca bolit bettai a terra su luna park po fai logu a is suas costruzionis. Is ominis sciusciant su bar. Bessìus, Ben e Kid attoppant unu de is tzeraccus, ca intimat a issus de calai de sa "dune buggy" . Ben e Kid narant ca no e provant a si'nd'andai de inia, ma is bandius corpint sa vettura, abbruxandudedda. +Decidius a pretendiri una macchina noa, oguali a sa macchina scioppada, Ben e Kid bandnt tandu a su locali ristoranti de su Boss, e inoa narant sa battuta c donat su titulu a su film. A su Boss ca domandat a modu de sfida «O chi nonu?», Kid arrespundit difatis cun ddunu «...o chi nonu s'arrenegaus!», ca s'at a intendiri medas bortas in sa storia. +Pesaus de inia issus, su Boss est de accordiu a torrai sa cosa, ma benit dissuadiu de su suu brassu destru, "su Dottori" : unu psicologu freudianu de crara origini tedesca. S'omini cumbincit su Boss addusendu presumias arrexonis pedagogicas: Ben e Kid, a su chi narat issu, funti duus pipius afissiaus, ca binti su Boss comenti unu babbu. Ogna cuncessioni a is trempus insoru iat a essi tandu una gravi faddina psicologica. Su Dottori bantat sa malesa, ma certat a su Boss poitta fait su malu tantis po ddu essi, sena motivu. +Invecis de nddi torrai sa "dune buggy" , su Boss fait sighiri Ben e Kid de unu tzeraccu suu, ca ddus sighit cun duas piccioccas a su luna park. Is duus si'nd'agatant e, domandandusì chi su Boss apat cumprendiu o nonu su chi boliant nai, si lassant tragai in dduna prova de forza in is attrazionis de su luna park. S'omini,a sa fini, ddis narat de ddus sighiri in dduna palestra, cumbintu de ddus podiri battiri in su pugilau. Ma, mentris s'est ancora ponendu a postu, Ben e Kid pistant totu sa gang ca ddus abettabat in palestra. +Pagu tempus a pustis, in s'officina de Ben, erribat una ghenga de motociclistas totus bestius de nieddu: su Boss ddus at imbiaus po recitare una pantomima faendu finta de ddi donai una "dune buggy" ca no esistit a is duus sissiligheris. Kid fingit de abarrai a su giogu, ma improvvisamenti narat ca no, e a lestru scaddiat su capu de is motociclistas pigandudeddi sa moto. A s'acabu de una fua in is padentis, Kid e Ben battint is urtimus duus cumponentis de sa banda in ddunu scontru ca torrat a sa menti un duellu medievali, cun motociclettas po cuaddus e fustis po is lanzas. +Su Dottori tandu cumandat a su Boss sa sua opzioni finali, e fait benni de is Stadus Unius unu glaciali killer mutìu "Paganini" poitta ddi bastat sceti unu corpu e duncas no repitit, comenti su violinista Niccolò Paganini. Po cussu si serbit de unu fosili cuau in sa custodia de unu violinu. Ogrus azurus, facci pallida, bestiri gessau, Paganini no narat unu fueddu, ma domandat meda dinai po su traballu. Issu sighit Ben e Kid in teatru, auba Ben est faendu is provas de su coru de is pompieris, ma no arrenescit a teniri totu is duus a innantis. A pustis ca at provai medas bortas, parit ca siat finalmenti s'ora bona. Candu però su killer oberit sa custodia de su fosili, s'agatat ca cuddu est istetiu cambiau cun ddunu violinu beru. Est istetiu Kid, ca immoi puntat su fosili beru contra de issu. +Mentris a su ristoranti su Boss e su Dottori faint giai festa, segurus de s'essi liberaus de is duus, s'intendit una orribili sviolinada: est Paganini ca, a suta de s'amalezzu de sa sua matessi carabina, attochidat sonandu e strobbat is clientis. Bittu s'ex killer, su Boss s'arrenegat, e est prontu a sfogai sa sua malesa a pitzu de su Dottori. Ma issu tenit una urtima carta. Cumbincit difatis su Boss ca sa bera menti ca guidat Ben e Kid est in realidadi Geremia, unu beccixeddu ca axudat Ben e ca, tempos a innantis, fudi istetiu cuocu in su ristoranti. +Candu Ben agatat Geremia allomborau a suta de una macchina, pistau e maliconciu, is duus protagonistas (a pustis de dd'essi nau medas bortas) finalmenti "s'arrenegant". Erribaus a lestru a su ristoranti de su Boss, sfundanto sa janna cun sa macchina, sciusciant su locali e scudint totu su personali, torrandu a pretendiri una macchina noa. +Su dis'in fatu su Boss, disfau, donat a Ben e Kid ben duus "dune buggy" , decrarandu satisfacenti sa soluzioni. E si nd'andat, sollevau de sa vertenza ca ddat bittu perdiri in dduna manera aici imprevedibili. +Mentris Ben e Kid, brexosus po su successu, provant is vetturas noas, ddu at un atru incidenti: po sbeliu Kid difatis corpit sa macchina de Ben, ca si furriat e pigat fogu. Ben no si fait nudda ma, imprumonau, assistit a su destrossu de sa macchina . Ma sa perdia andat dividia, e is duus si ponint de accordiu po una sfida noa a "birra e sartissu". +Produzioni. +Su film est istetiu girau in Spagna, a Madrid, e in Italia, in Poggio San Romualdo e Roma. + +Platone: +Platone (in gregu antigu: Πλάτων, Pláton) (Atene, 428/427 a. C.- Atene, 348/347 a. C.) est istadu unu filòsofu e matematicu de sa Greghia Antiga. Sas bideas suas an influentzadu s'istòria intelletuale de s' Occidente pro pius de dua miza annos. Est istadu alunnu de Socrate e mastru de Aristotele. +Platone at iscritu 36 dialogos a propòsitu de varios temas. + +Ghilingione: +Su ghilingione est su hi abbarrada handho veni molìu su tridihu. Est trohiu a un'ala dae s'harina. + +Lacuna Coil: +Is Lacuna Coil funt unu grupu alternative metal nàschidu a Milanu in Itàlia. + +Tanya700: +Note sull'autrice: +Tanya D'Antoni nasce il 28 settembre del 1970 a Messina . +Fin da bambina ha sempre avuto una fervida immaginazione, +le passioni per la lettura e il teatro le vengono trasmesse dalla +madre. +In particolare ama le opere di William Shakespeare. +A 16 anni inizia a scrivere poesie. Dopo la scuola nel 1990 +cerca lavoro come promotrice per varie ditte. Nel 1991 un +grosso incidente le cambierà la vita, entrando nel vortice della +depressione, che durerà anni Esce completamente dalla +depressione nel 2009 iniziando a lavorare a Lipari dove diventa +Volontaria del Soccorso della Croce Rossa Italiana. Nel 2010 +intraprende la strada nell'assistenza all'infanzia, ma la passione +per la scrittura ancora c'è, decidendo in quello stesso anno +d'intraprendere quella via. +Effettua ricerche dei luoghi, eventi storici e date da collegare, +tutto ciò durerà circa un anno e mezzo e finalmente ha il +primo romanzo tra le mani, dal titolo "Il vento dell'illusione"edito daqlla casa editrice il 20 novembre 2011 “La Riflessione” di Davide Zedda. + +Psych: +"Psych" est una serie televisiva stadunitensi produsia de su 2006. +Criada de Steve Franks e interpretada de James Roday, sa serie tenit comenti protagonista Shawn Spencer, unu piccioccu de s'ingenitu istintu de castiu ca fait finta de essi unu sensitivu po podiri averiguai in totus is casus paris cun sa polizia. +Sa serie est trasmittia in prima bisura in is Stadus Unius de USA Network de su 7 de su mesi de argiolas de su 2006. In Italia est trasmittia in prima bisura in su digitali terrestri de su 19 de gennargiu de su 2008, primu de Steel e a pustis de Joi, mentris in craru est trasmittia de Rete 4 de su 7 de su mesi de lampadas de su 2008. +Trama. +Santa Barbara, California. Shawn Spencer, giovunu fillu de unu ex agenti de polizia, traballat comenti "consulenti sensitivu" cun su "Dipartimentu de Polizia de Santa Barbara" . In reallidadi Shawn no est po nudda unu sensitivu, ma tenit facultadis de intuitu degaici mannas (in bona parti deppias a is "allenamentius de su babbu candu fudi pippiu) de cumbinciri de sa cosa is detective Lassiter e O'Hara. Su traballu paris cun is duus incumenciat candu Shawn s'intomittit in dduna averguazioni: is detective funti ingrusiraus de is suas intuizionis in su casu, tanti de suspetti ca nci possat essi implicau. Po si nci leai de is guaius, Shawn s'imbentat sa storia de is suus poderis psichicus. A pustis, bitta s'arrenescia otènnia, s'imbentat sa professioni de "detective sensitivu" oberendu cun su suu amigu de infanzia Gus una agenzia de averiguadura: sa "Psych" . +Episodius. +Is episodius de Psych si contraddistinghint po sa struttura unica insoru, difatis casi ogna episodiu de sa serie s'oberit cun ddunu flashback ca amostat s'infanzia de Shawn. Custus flashback acabant in generali cun unu consillu o unu ammonestu de Henry Spencer a su fillu ca s'at a collegai a sa trama centrali. +Rete 4, trasmittendu su segundu episodiu de sa prima serie, no ddi at trasmittiu is primus 3 minutus e 20 segundus, faendu degaici no at presentau sa new entry: "Jules" O'Hara, sa partner noa de su detective Lassiter, cambiada tra su primu e su segundu episodiu poitta issu e s'atra sua partner, Lucinda Barry, andànta a lettu paris (cosa no permittia). +Mediaset at acabau de trasmittiri is primas tres stasonis in Rete 4, ma comenti giai succediu cun sa prima stasoni, no at tenniu s'ordini cronologicu originali de is episodius (sa cosa est giai succedia cun atras series, po esempiu cun "Shark" ). +Sa sigla de sa serie est "I know, you know" de is "Friendly Indians" , band de su criadori de sa serie Steve Franks. +Produtzioni. +Cast. +James Roday e Dulé Hill funti stetius is primus duus attoris scritturaus po sa parti, in segus a i custus si funti acciuntus Corbin Bernsen, Timothy Omundson e Anne Dudek, ca est stetia remplasada a pustis de su primu episodiu, s'episodiu "pilota", cun Maggie Lawson. De sa segunda stasoni, Kirsten Nelson, ca primu teniat petti unu rolu recurrenti, est stetia promovia a membru fissu de sa troupe. +De su 2009, Roday e Hill, funti peri produsidoris de sa serie. +Location. +Is ripresas de "Psych" si tentinti in Canada, auba su set de sa cittadi californiana de Santa Barbara est recriada in White Rock, Columbia Britannica. Su set pigat in prus calincunu logu de Vancouver e de su Lower Mainland comenti location de sfundu, Santa Barbara est in beridadi posta in dd'una costa montuosa chene baias a pagu miglius de is Channel Islands. +Medas de is tipicas ripresas aereas de sa cittadi, ca nci funti in dd'ogna episodiu in is cambius de scena, funti eppuru aberu giradas in Santa Barbara, degaici comenti is inquadraduras esternas de su dipartimentu de polizia. +Accasaggiu. +S'episodiu pilota de "Psych" iat registrau unu share de 4.51 po unu totali de 6.1 milioni di visualizzazionis in totu, est a nai su tassu prus artu de su 2006 po sa "première" de una serie TV bia cavu. +Reconoscimentus. +In su matessi annu auba iat incumenciau, "Psych" iat bintu s'Independent Investigations Group Annual Award po s'ottimu accossu donau a sa scienza contra sa superstizioni. Sempri in su 2006 James Roday iat otenniu una candidadura a is Satellite Award comenti mellus attori in dduna serie commedia o musicali +Sia in su 2008 sia in su 2009, sa serie fudi nomenada a is Ewwy Award comenti mellus serie TV commedia; in su 2009 Roday at tentu in prus una nomination, sempri a is Ewwy Award, comenti mellus attori in dduna commedia televisiva. +In su 2010, "Psych" est istetia nomenada a is Emmy Award, in sa categoria mellus cumposizioni musicali, po s'episodiu "Sulla scia di Hitchcock", mentris in su 2012 in sa categoria mellus realizatzioni criativa in is media interattivus, po is giogus in linia in su giassu ofissiali. +In su 2012 "Psych" est stetia nomenada po su primu suu People's Choice Award comenti mellus serie TV comica bia cavu. +Editzionis home video. +Is primu cincu stasonis de "Psych" s'agattant peri in home video in formau DVD-Video. +In sa scatula de su DVD de sa prima stasoni in limba italiana, sa tagline est stetia po rballiu furriada in: «Psicologi fasulli. Investigatori veri.», comenti a nai in sardu «Psicologus farsus. Averiguadoris berus.». Sa furriadura prus giusta iat a essi depiri essi: «Finto sensitivo. Detective autentici.», in italianu e tandu «Farsu sensitivu. Averiguadoris berus», in sardu. +Operas curreladas. +Librus. +Su scrittori William Rabkin at pubblicau in totu cincu librus inspiraus a sa serie: + +Sardegna uno: +Sardegna Uno est una emittente televisiva privada sarda. Fachet parte de sa syndicatin 7 Gold. +Història. +Naschit n su 1984 pro initziativa de s'editore Paolo Ragazzo chin sa denominazione de Sardegna 1 Tv 'ennt fundia in su 1986 chin Tele Sardinia de s'editore Sergio Zuncheddu. Unu gruppu de ziornalistas coordinada dae Sandro Angioni lassat Videolina pro facherr naschre s'emittente denominada Sardegna Uno, naschida duncas dae sa fundida de sa 'etza Sardegna 1 Tv e TeleSardinia. Su 7 de ennarzu de su 1987 partit su teleziornale Sardegna Uno direttu duncas dae Sandro Angioni, chi in tempu brevi diventat su frore a s'occhiello de s'emittente, de cussa primu redatzione fachen parte: Maria Luisa Busi, Ignazio Artizzu, Giacomo Serreli, Cesare Corda, Vera Coppa, Gianni Zanata, Angelo Fancello, Augusto Ditel, Roberto Petretto, Puppo Gorini, Nicola Scano, Fiorella Ferruzzi. Dae su 1988 a su 1996 Sardegna 1 si affiliat a sa syndication Odeon Tv. In su 1988 arrivat a dirigere s'azienda Antonio Costantino, issu puru proveniente dae Videolina, chi consolidat s'emittente. In redatzione, tra arrivos e partentzas, si segnalant sas presentzas de Mauro Pili, Nicoletta Pisano, Cristiana Aime, Rosanna Romano. In s'ennarzu de su 1997 sa diretzione de su Teleziornale 'ent affidada a Rosanna Romano chi sghit su Tg fintzad a su Nadale de su 1997, poi sa ziornalista lassat s'emittente pro passare a Videolina. In su 1998 sa diretzione de s'emittente 'ennit nuovamente affidada a Sandro Angioni chi la caratteritzat dedicande parte manna de su palinsestu a s'informatzione, chin attentzione a sos programmas sportivos chi biden tra sos protagonistas Vittorio Sanna, Francesco Porceddu, Sergio Masia e sa partecipatzione de Alessia Simoncelli. sa redatzione ziornalistica est formada dae Gianni Zanata, Mario Cabasino, Massimiliano Rais, Marco La Picca, Carlo Manca, Piersandro Pillonca, Stefano Lai, Stefania De Michele, Andrea Sanjust e Giuseppe Giuliani, chi sunt affiancados, cumente collaboradores fissos, Roberta Mocco, Paola Pintus, Marzia Piga, Bruno Ghiglieri e Giampaolo Puggioni. Sos currispondentes sunt Sandra Sanna dae Thatari, Martine Frey dae Terranova e Paolo Desogus dae Aristanis. S'8 de austu de su 1998 Sardegna 1 gratzias a d'unu accordu chin Eutelsat fuerat sa primu emittente rezionale a diffusione satellitare: sos programmas de s'emittente sunt irradiados in tottu su continente geograficu europeu e in sa fascia de su Magreb. Sardegna 1 est puru sa primu emittente rezionale a tennet una fly satellitare chi li cunsentet de trasmittire in diretta. +In su 2004 s'emittente 'ennit rilevada dae s'imprendidore ozastrinu Giorgio Mazzella chi operat una trasformatzione de s'azienda, non solu in termine de contenutos, ma fintzas de tecnologias vidu s'imminente passaggiu a su digitale terrestre. Aumentat su spatziu dedicadu a su folklore isulanu. Sempre in su 2004 Giorgio Mazzela bendit sas frequentzas analogicas de Sardegna 2 a Mediaset pro su sviluppu de su digitale terrestre in s'isula. +Sardegna Uno Oe. +Dae su 21 de austu de su 2006 Sardegna 1 hat stipuladu unu accordu chin 7 Gold pro trasmittire sos programmas de sa syndication, in terra sarda, chi non podint abbaidare in su passadu. Initzialmente Sardegna Uno trasmittiat solu una parte de su palinsestu de 7 Gold, spetzettande sos spatzios destinados a sa programmatzione locale; oe, chin s'avventu de su digitale terrestre, Sardegna Uno est torrada a trasmittire a prenu regime, mentras unu de sos canales de su mux Sardegna Uno est istadu destinadi cùmpletamente a 7 Gold. +Dae su mese de friarzu de su 2008 'ennut nominadu Direttore generale e de sa testada Mario Tasca chi, in su cursu de s'anno, hat cambiadu s'aspetto scenugraficu de su teleziornale, programmande trasmissiones novas e coordinande su passaggiu a su digitale terrestre. Oe sa redatzione ziornalistica est formada dae su direttore Mario Cabasino, Gianni Zanata, Piersandro Pillonca, Massimiliano Rais, Marco La Picca, Carlo Manca, Giuseppe Giuliani, Andrea Sanjust, Stefania De Michele, Stefano Lai, Roberta Floris. +Su mux de Sardegna Uno est cumpostu dae sos canales chi sighint: +In su 2009 'ennit creadu su giassu de s'emittente, juve est pussibile, gratzias a su streaming in diretta, de abbaidare sa programmatzione in tempu reale in tottu su mundu. +Sardegna Uno in su satellite. +Sardegna Uno trasmittit sos programmas suos in tottu s'Europa in su satellite Hotbird, gratzias a s'emittente Sardegna Uno Sat. +Programmas. +Programmas Atuales. +Sardegna Uno hat dae sempre trasmittudu in diretta sas manifestaziones de importu, religiosas e traditzionales de Sardinna, cumente sa Sagra de sant'Efis in Casteddu, sa Cavalcada sarda in Thatari, sa Sartiglia in Aristanis, s'Ardia de Santu Costantine in Sedilo, sa Faradda di li candareri in Thatari, e sa Sagra de su Redentore in Nùgoro. +Programmas de su passadu. +Su palinsestu de sos primos annos de s'emittente cumprendiant programmas chin d'unu successu de importu, e sunt: +Die pro Die fiat una rùbrica juve fi faeddaiat de sas novas de sa chda chi si ch'est colada. +Visiones de Sardigna, fiat unu programma de faeddu culturale, juve si presentaiant personazzos illustres de s'isula +S'arrejonada, chi fiat su programma pius longevu de s'emittente, fiat basadu in su stessu frmat se du frade majore "Visiones de Sardigna". Si faeddaiat fintzas de temas pòlitcus de importu, chin personazòs de impòrtu. In intra de custa trasmissione, si litziant fintzas pazinas de livros iscrodos in sardu, siat su stessu iscrittu in nùgoresu o in tabarkinu. D'onzi variante de lmba sarda eniat lleada in cunsideratzione. + +James Roday: +Biografia. +Est s'unicu fillu de Jim Rodríguez ca traballàda po su Boardwalk Auto Group, sa sua famiglia est de descendenzia messicana. At frequentau sa William Howard Taft High School (San Antonio, Texas). Studiat teatru a su Teatru Sperimentali Wing de sa New York University, auba otènit sa laurea in bellas artis.. Est peri co-direttori artisticu de sa Red Dog Squadron, una cumpangia teatrali ca issu at fundau paris cun Brad Raider. Tenit una relazioni cun s'attrici Maggie Lawson co-star in Psych, de su 2006. +Carriera. +At incumenciau a recitai a 8 annus in is palcus de sa sua cittadi de San Antonio. At recitau in diversas produzionis teatralis de custas "Tres sorris", "Sa dodicesima notti" comenti Sebastian, "A Respectable Wedding", "Severity's Mistress e Sexual Perversity in Chicago" cun sa Red Dog Squadron. Esordit in su cinema cun ddunu film indipendenti Coming Soon de su 1999. In su 2002 est tra is protagonistas de su film Repli-Kate, po sa regia de Frank Longo, paris cun Ali Landry e Desmond Askew. In su 2003 tenit sa parti de protagonista in Rolling Kansas. In su 2005 pigat parti a sa trasposizioni po su cinema de Hazzard in sa parti de Billy Prickett. In su 2006 pigat parti a su film Beerfest. A palas de is quintas issu e is amigus suus sceneggiadoris Todd Harthan e James DeMonac scriint sa sceneggiadura de su film horror Skinwalkers - Sa notti de sa luna orrubia. +Po sa televisioni at recitau in sa serie televisiva de sa NBC Miss Match in su rolu de Nick Paine e in First Years in su rolu de Edgar 'Egg' Ross, unu tirocinanti de unu studiu legali. De su 2006 interpretat su rolu de su protagonista Shawn Spencer in sa serie televisiva Psych. Su 25 de gennargiu de su 2010 iat a essi depiu pigai parti comenti ospiti speciali a su WWE RAW cun su co-protagonista de Psych Dulé Hill ma po mori de una appendicectomia at depiu recediri, ma est istetiu su propriu mutìu de su speaker de su spettaculu po mesu de su telefonu. At dirigiu e co-scrittu s'urtimu episodiu de sa quarta stasoni de Psych intitulau Sulla scia di Hitchcock ca est istetiu trasmitiu su 10 de marzu de su 2010 in sa reti americana USA Network. + +Maggie Lawson: +At recitau, in prus, in sitcom comenti "Family Rules" , "Inside Schwartz" , "It's All Relative" e "Crumbs" , in prus de su film TV "Nancy Drew" . +Biografia e carriera. +Maggie est nascia a Louisville, Kentucky, da mammai meri de domu nomenada Judy e babbai direttori de albergu nomenau Mike Lawson. In su 2000, at recitau in ddunu film TV de sa ABC intitulau "Model Behavior" , paris cun Justin Timberlake. Est apparessia comenti ospiti in series televisivas comenti "Smallville" e "Fear Itself" . Immoi interpretat unu de is personaggius prus importantis, sa Detective de gradu prus basciu Juliet O'Hara, in sa serie de sa USA Network "Psych" . De su 2006, tenit una relazioni cun su cumpangiu attori de "Psych" James Roday. + +Timothy Omundson: +Vida e Carriera. +Omundson est nasciu in St. Joseph, Missouri, de babbai ferrovieri e mammai maistra. A pustis sa sua famiglia si fudi trasferia in Seattle, Washington, iat cumenciau a studiai teatru a s'etadi de doxi annus a su Seattle Children's Theater, e serrau in diversus teatrus in is annus de su liceu. Cun sa recitazioni comenti primu obbiettivu, iat studiau in s'istadi de su suu primu annu in New York City a sa American Academy of Dramatic Arts. Po duus annus sighentis, est istetiu Campioni de su Dibattu de su Stadu de Washington in Interpretazioni Drammatica. +A pustis de su diploma a sa Interlake High School in su 1987, Omundson s'est trasferiu in Los Angeles po su college, auba s'est laureau a s'University of Southern California e at consighìu unu Bachelor of Fine Arts in Teatru. At bintu su "Jack Nicholson Award" e su "James A. Doolittle Award" po is risultaus sighius in sa recitazioni. +Omundson bivvit in Los Angeles cun sa sua pubidda, Allison e is fillas insoru. +Omundson at imprestau sa boxi a su personaggiu de Aric Jorgan in su MMORPG Star Wars: The Old Republic. Aric Jorgan est unu de is cumpangius de sa Republic Trooper class. + +PD: +Su PD, Partito Democratico (in limba sarda Partidu Democraticu) est unu partidu naschidu in su 2007 comente una unione de medas pardidos de manca , de tzentru-manca e sotzialista. Difatti su ""Manifesto dei Valori"" iscrittu in su 2008 narrat chi su PD est unu partidu democraticu, sotzialista e riformista. Sos medas partidos chi han fundadu custu beniant dae sa coalitzione ""L'ulivo"" naschida in su 1995, cando sunt unidos sos pardidos de ""La Margherita"", ""Democratici di sinistra"" e puru ""Progetto Sardegna"". Cussu Partidu ada governadu s'italia dae su 2006 a su 2008 cando su novu primu ministru est istadu Silvio Berlusconi cun su Popolo della libertà. +Renato Soru, unu politicu sardu chi est de su PD est istadu su presidente de sa Sardigna dae su 2004 a su 2008, ma oe (2012) su presidente de sa sardigna est Ugo Cappellacci + +Ospitone: +Ospitone (in limba latina "Hospiton") (... – ...) fut unu cabu de sas zentes de sa Barbàgia chi biviat cando in Sardigna cumandaiant sos Bizantinos. +Biografia. +Amus pagas dittadas istoricas de Ospitone, sa traditzione cheret chi Ospitone biveret in sa Barbàgia de Ollolai. Ma calicunu pessat chi isse esseret naschidu in Casteddu. Atteros sustennent chi Ospitone biveret in sa Barbàgia de Brevìe. +Ospitone est connottu proite ind'una littera de Gregoriu su Mannu(maiu de su 594) est iscrittu chi isse (Ospitone) gherraiat contra a sos Bizantinos de Zabarda ma pustis aiat fattu sa paghe. Custa addevinaiat chi Ospitone fagheret cristianos, totus sos chi biviant in sa Barbagia inube fit mere. In sas litteras de Gregoriu Magnu est giamadu "Dux Hospiton" +I + +Dulé Hill: +Biografia. +Est nasciu in East Brunswick de parentis Giamaicanus. Sa mamma Jennifer est una consulenti educativa e su babbu Bert Hill, unu investment banker. Tenit peri unu carrali nomenau Bert. Hill est cresciu in Sayreville, New Jersey. At studiau tip tap de piticu, e s'est esibiu in su musical The Tap Dance Kid in Broadway, a pustis at recitau sa parti peri in su tour nazionali de su spettaculu. S'est diplomau a sa Sayreville War Memorial High School in su 1993. At cumenciau a studiai a sa Seton Hall University e in su mentris studiada de attori a su William Esper Studio. Hill fut ancora sighendu su cursu de finanza aziendali de sa Seton Hall candu at accettau unu rolu in sa Serie televisiva CityKids. In dduna pubblicidadi trasmittia in sa USA Network Hill at professau una visioni cristiana. Est cojau cun s'attrici Nicole Lyn de su 10 de su mesi de argiolas de su 2004, si funt separaus in su 2012 poita anca tenìant differentzias ca no si podìat asseliai. +Carriera. +In su 1993, mentris frequentada s'urtimu annu de su liceu, dd'est istetiu offèrtu su primu rolu de attori in Sugar Hill. Candu frequentada sa Seton Hall est istetiu sceberau comenti protagonista in Bring in 'da Noise, Bring in 'da Funk in Broadway. In su 1999 est istetiu sceberau po su rolu de Charlie Young, s'axudu personali de su Presidenti (interpretau de Martin Sheen), in West Wing - Totus is ominis de su Presidenti. In su mentris de sa sesta stasoni de sa serie Charlie acabat axudu speciali de su Capu de Stadu Maggiori. Hill at interpretau sul rolu de Charlie po ses stasonis primu de sceberai de lassai su spettaculu a s'incumenciu de sa settima stasoni (cabubanni de su 2005) po interpretai su rolu de co-protagonista in su pilota de sa serie televisiva Psych po sa USA Network, ca est partìa su 7 de su mesi de argiolas de su 2006. Comenti si siat, candu est istetiu annunciau ca sa serie West Wing s'iat a essi concludia in su mau de su 2006, Hill est torrau po pigai parti a s'urtima puntada de su spettaculu. At partecipauo a su film Kiss Me (film) de su 1999 cun Freddie Prinze, Jr. e Rachael Leigh Cook (cun issa e totu est torrau a recitai in Psych). At tentu su rolu de Owen, unu dottori de Los Angeles in sa miniserie 10.5, de Sam in su film Disney Holes - Stampus in su desertu (su film est istetiu nomenau de issu e totu in s'episodiu Il dinosauro assassino de Psych) e de Ken Weatherly in The Guardian. + +Corbin Bernsen: +Biografia. +At Sighìu sa fama po su rolu de Arnold Becker in sa serie televisiva "Abogaus in Los Angeles" . At pigau parti peri a sa serie "Jag-Abogaus in divisa" auba po pariccias stasonis at interpretau su rolu de su giugi militari capitanu Sebring. +Est cojau cun s'attrici Amanda Pays, e de issa at tentu quattru fillus. +Recitat in sa serie TV "Psych" in su rolu de Henry Spencer, ex agenti de polizia in pensioni e babbu de Shawn Spencer, interpretau de James Roday. + +Kirsten Nelson: +Biografia. +Kirsten est crescia in Chicago auba at studiau a sa Northwestern University e fudi unu de is membriusfundadoris de sa "Chicago's Roadworks Theatre Ensemble" primu de si trasferri in Los Angeles. In su mentris de sa sua carriera Nelson at tentu rolus in: "Buffy l'ammazzavampiri" , "The O'Keefes" , "Baby Birba - Un giorno in libertà" , "Il fuggitivo" , "Frasier" , "Ally McBeal" , "West Wing - Totus is ominis de su Presidenti" , "Just Shoot Me!" e "Cresci, te stragu!" . + +Alleanza Nazionale: +Alleanza nazionale (AN) est istadu unu partidu politicu Italianu de dresta. Est naschidu comente coalitzione de partidos: ""MSI-Destra Nazionale"" e atteros partidos minores. Pustis in sa ""Svolta di Fiuggi"" est naschidu su beru partidu. Cando fiat su cabu Gianfranco Fini su partidu est andhadu a tzentru-dresta. Dae su 2009 su partidu est unidu cun ""Forza Italia"" de Silvio Berlusconi in un partidu cramadu "Popolo della libertà". in su 2010 Gianfranco Fini ada fundadu unu novu partidu chi est "Futuro e libertà per l'Italia". +Su cotidianu de An fiat ""Il Secolo d'Italia"" + +Gennargiu/Campidanesu: +Gennargiu est su primu mesi de s'annu in su calendariu gregorianu, contat 31 diis, e est postu in sa primu metadi de unu annu civili. +Gennargiu tenit, segundu s'astrologia, primu su soli in Capricorno, a pustis in Acquario, ma astronomicamenti su soli s'agatat in sa costellazioni de su Sagittario fincias a su 19, dii incuna passat in su Capricorno. +Su nomini "gennarigu" benit de su deus romanu Gianu ("Ianuarius"), divinidadi ca castiada is gennas e is pontis, ma prus in generali rappresentada ogna forma de passaggiu e mudanzia (difatis gennargiu est su mesi ca oberit is gennas de s'anni nou). Su calendariu romanu originali fudi prus curzu de su gregorianu (304 diis), poitta is Romanus cunsideranta s'ierru unu tempus senz'e mesis. Est istetiu Numa Pompilio a acciungi gennargiu e freargiu, faendu s'annu oguali a cuddu solari. Peri si Martzu fud'abarrau su primu mesi de s'annu, gennargiu dd'est divenniu de fatu poitta fudi su tempus incuna beniant sceberaus is consolis. +Sa primu dii de s'annu est Cabudanni. +Nominis storicus de su mesi funti, senz'e contai su romanu "Ianuarius" , su Sassoni "Wulf-monath" ("mesi de su lupu") e su tremini impreau de Carlu Magnu "Wintarmanoth" ("mesi de s'ierru"). In finlandesu, ddi nanta "tammikuu" , est a nai "mesi de sa farnia", mentris in cecu "leden" , ca bolit nai "mesi de su ghiacciu". +Su primu lunis de gennargiu ddi nanta "Handsel Monday" in Scozia e in s'Inghilterra settentrionali. In Inghilterra, s'annu agriculu incumenciat cun su "Plough Sunday" , su dominigu a pustis de s'Epifania. +Sa maggiori etadi in Giapponi beniat festeggiada de su 1948 su segundu lunìs de gennargiu po is chi diventànta bintennis in s'annu nou solari. Oi, est su propriu festa nazional, e est istetia posta su 15 gennargiu de su 1999, candu su guvernu at ciccau de contemperai bisongius economicus a festividadis varias, ciccandu de ddas ponni paris. +In s'Orroda de s'annu pagana, gennargiu acabat in su tempus de s'Imbolc in s'emisferu nord e de su Lughnasadh in cuddu sud. + +Abrile/Campidanesu: +Abrili est su de cuattru mesi de s'annu in basi a su calendariu gregorianu, e est su segundu de su beranu in s'emisferu boreali, de s'atongiu in s'emisferu australi, tenit 30 diis e si ponit in sa primu metadi de unu annu civili. +Segundu calincuna interpretazioni, su nomini benit de s'etruscu "Apro", e cussu de su gregu Afrodite, dea de s'amori, a chini fudi dedicau su mesi de arbili. Segundu atras teorias, su nomini benit invecis de su latinu "aperire" (oberirri) po indicai su mesi auba si "oberrint" matas e froris. +Sa sua traduzioni in lingua inglesa, "April", est impreada comenti nomini propriu. + +Abrile (disambigua): + +Mes'e argiolas/Campidanesu: +Su Mes'e argiolas est su settimu mesi de s'annu segundu su calendariu gregorianu e su segundu mesi de s'istadi in s'emisferu boreali, de s'ierru in s'emisferu australi, tenit 31 diis e si ponit in sa segunda metadi de unu annu civili. +Su mesi est istetiu nomenau aicci in onori de Giulio Cesare, nasciu su 13 de custu mesi. Primu, in su calendariu de Romolo, ddi narànta Quintile. +Curiosidadi. +Su mes'e argiolas est s'unicu mesi ca tenit duus "diis immaginarius" mpreaus in sa litteradura fantascientifica e in su sottogeneri de sa canzone denomenada "demenziale": su 32 de su mes'e argiolas est sa dì auba is bividoris de una societadi totu asservia a unu immaginariu poderi temporali biviant abarrandu in su romanzu brevi de Frederik Pohl "Sa galleria a suta de su mundu" (1955), fattu a film in su 1969 de Luigi Cozzi, mentris su "38 de su mes'e argiolas" est su titulu de su primu singulu de su 1973 de su grupu de is Squallor. + +Mes'e ladamini/Campidanesu: +Sumes'e ladamini est su decimu mesi de s'annu segundu su calendariu gregorianu e su segundu mesi de s'atongiu in s'emisferu boreali, de su beranu in s'emisferu australi; tenit 31 diis e s'agatat in sa segunda metadi de unu annu civili. +In sardu su nomini benit de s'agricoltura, poitta in cussu tempus si ponit su ladamini in su sartu. +Su nomini in medas lìnguas benit de su latinu "october" , poitta fudi s'ottavu mesi de su calendariu romanu, ca incumenciàda cun su mesi de martzu. S'imperatori Commodo iat fatu una reforma ponendu a su mesi unu de is titulus suus, "Invictus" , ma a pustis ca si fudi mortu sa reforma est istetia lassada stai. +In su calendariu persianu currespundiat a su mesi de "Mehr" (fincias a su 22) e a pustis a su de "Aban" . +In su calendariu rivoluzionariu francesu su mes'e ladamini currespundiat a duus mesis: a su Vendemmiaiu fincias a su 22/24 de su mes'e ladamini, a pustis a Brumaiu. + +D'ognassantu/Campidanesu: +D'ognassantu, chi in atras fueddadas sardas ddi narant sandandria, est su de undixi mesis de s'annu segundu su calendariu gregorianu e su terzu e urtimu mesi de s'atongiu in s'emisferu boreali, de su beranu in s'emisferu australi, tenit 30 diis e s'agatat in sa segunda metadi de unu annu civili. +Etimologia. +Su tremini sardu de su mesi benit de is diis ca sa Cresia Cattolica dedicat a su cultu de ogna santu. +In medas atras lìnguas benit de su latinu "novem" , "noi", poitta fudi su nonu mesi de su calendariu romanu, ca incumenciàda cun su mesi de martzu. +Fincias a su 470 d.C. ddu sighiat Magliu, mesi de cassa imperiali, tradizioni tenta de s'imperu Romanu de'Orienti segundu sa cultura longobarda. + +Mes'e idas-Paschixedda/Campidanesu: +Su Mes'e idas o Paschixedda est su de doxi e ùrtimu mesi de s'annu segundu su calendàriu gregorianu, +tenit 31 diis e s'agatat in sa segunda metadi de unu annu civili. +Fiat su dècimu mesi de su calendàriu romanu (de custu benit su nomini in medas lìnguas), ca incumentzàt cun su mesi de martzu. +Is nòminis in sardu funti duus, mes'e idas, bolit nai ca cussu est su mesi ca nci funti is idas, mentis Paschixedda est sa di ca est nàsciu Gesùs Cristu, in logudoresu e nugoresu ddi nanta "Nadale". +Sa Crèsia cristiana celebrat sa Paschixedda de Gesùs su 25 de su mes'e idas. + +Gaetano Cima: +Est considerau unu de is prus mannus architetus in Sardigna. Is operas suas, in stili neoclassicu, s'agatant in ddogna parti de s'Isula. +Accinnus Biograficus. +Gaetano Cima est nasciu in Casteddu in su 1805 de famiglia benistanti. Iat incumenciau is studius primu in Torino e in segus a s'Accademia delle Belle Arti de Roma, auba at tentu po maistrus peri su Canina e su Poletti. Acabaus is studius, at traballau po su Geniu Civili, in seguus (in su 1837), per divergenzias cun sa direzioni de su circondariu de Sardigna, est divenniu direttori de s'Ofissiu Tecnicu de su cabu de logu sardu. A pustis s'est donau a sa libera professioni e a s'ammaistramentu in s'Universidadi de sa sua cittadi, ca at praticau de su 1840 fincias casi a sa morti, accàdia in Casteddu in su 1878. + +Judy Garland: + +Valentina Monetta: +Valentina Monetta (* 1.03.1984) est una cantante sanmarinesa. + +Región del Biobío (Cile): +Sa Región del Biobío est una regione de Cile. Sa seu regionale est Concepción. Oe su presidente est Victor Lobos del Fierro. S'àrea est de 37.069 km² e contat 2.036.443 abitantes (2010). Su clima est mediterràneu. + +Ses Natzionis: +Su torneu Ses Natzionis (ingl. "Six Nations Championship" , fr. "Tournoi des six nations" , ita. "Torneo Sei Nazioni" , ir. "Comórtas na Sé Náisiún", scots. "Sax Nations Kemp", gael. scotz.. "Na Sia Nàiseanan", gall.. "Pencampwriaeth y Chwe Gwlad" ) est su prus importanti torneu internazionali de rugby a 15 de s'emisferu settentrionali. Nasciu comenti Home Championship in su 1883 e disputau intr'e is quattru Nazionalis de is Isulas britannicas (, , e ), est divenniu Cincu Natzionis in su 1910 candu est imbuccada sa , (torrandu torra Quattru Natzionis po pagu tempus, poitta sa Francia in su Rugby professionisticu) e fincias a diventai su torneu de immoa cun s’ammissioni de s' in su 2000. +Po bisongiu de sponsorizzazioni (sa Royal Bank of Scotland at postu su marchiu suu in sa competizioni) su torneu est nau offissialmenti RBS Six Nations o, prus a curtzu, RBS 6 Nations . +Home Championship. +Su torneu fudi incumenciau in manera non offissiali: bie su 1883, is barias squadras rappresentativas de is natzionis britannicas, Inghilterra, Irlanda, Scozia e Galles gioganta intr'e gennargiu e arbili una serie cumprida de attoppus offissialis naus "Test Match"; caligunu giornali iat incumenciau a fai una classifica, peri chi in manera offissiosa, tantis ca, fincias a s'istituzioni de regulas po donai is puntus in su 1993, non furinti istetius definius criterius po stabiliri sa binicida de su torneu in casu de paridadi de puntus. +In sa primu edizioni, s'Inghilterra e sa Scozia iant giogau tres partìas a per omini, mentris Irlanda e Galles duas e bia, poitta no iant giogau intr'e insoru: su primu titulu fud'andau tandu a s'Inghilterra. +In su 1884 s'est giogau su primu torneu cumpridu: iant bintu torra is inglesus, ca si furinti aggiudicaus peri sa "Triple Crown" ("Triplici Corona"), est a nai su trofeu ca premiat sa squadra britannica ca bincit totu is atras in sa matessi edizioni. S'edizioni de su 1884 est arremonada peri po ia primus problemas nascius intr'e is inglesus e is scotzesus, e ca permettint de disputai torra unu torneu cumpridu peti duus annus pustis, cun sa bincida de sa Scotzia. Is brigas furinti torra incumenciadas perou po sa chistioni "International Board" e s'Inghilterra fud'abarrada atrus duus annus a foras de su torneu. +Si fudi erribaus a unu accordiu a pitzu de su regolamentu in su 1890 e inglesus e gallesus si furinti aggiudicaus a pari meritu sa bincida de su torneu, mentris s'annu in fatu sa Scotzia iat bintu sa Triplici Corona. In su 1893 is giornalis iant publicau po sa primu borta una classifica offissiosa de su "Quattru Natzionis", mentris famada est sa bincida de sa Triplici Corona de su Galles in su 1908. +Cincu Natzionis. +S'acciunta de sa Francia in su 1910 at portau su numeru de is natzionis a cincu, peri chi sa Scozia fudi contraria. Cuss'annu e totu nc'est istetia sa primu bincida de s'Inghilterra de su 1889. +Tres annus in fatu sa Francia est istetia ammonia po s'indisciplina de su publicu in Francia – Scozia: po custu motivu is scotzesus iant decidiu de non giogai contra is francesus, mentris is inglesus, bincendu totu is squadras, faiant po sa primu borta su "Grande Slam". +In is annus de sa Primu gherra mundiali su torneu no si ffudi disputau e i est istetiu riprendiu, cun sa primu edizioni de su dopoguerra, in su 1920. +In su 1931 sa Francia est stetia estromittia de su torneu per professionismu e su torneu est torrau a quattru squadras: is "cabonischeddus" funti stetius torra ammittius in su 1939, ma anti deppiu aspettai a s'accabbu de sa Segunda gherra mundiali po giogai torra, poitta intr'e su 1940 e su 1947 su Cincu Natzionis no est stetiu disputau. candu s'est torrau a giogai sa bincida est andada a is inglesus, de tandu po is duus annus in fatu su torneu est stetiu bintu de s'Irlanda. +49 annus in fatu de intrada insoru is francesus anti bintu po sa primu borta su Cincu Natzionis in su 1959, erribbandu a sa fini a su primu Grande Slam insoru in su 1968. +In su 1972 su torneu no est stetiu acabbau po sa situazioni politica irlandesa, difatis Scotzia e Galles no anti borfiu giogai in Dublino. In su 1973 est avvenniu unu fattu clamorosu: totu is cincu squadras ant ottenniu duas bincidas e duas sconfittas: sigomenti no nci fudi unu criteriu discriminanti, su torneo est stetiu bintu ex aequo de totus is partecipantis. Int'e su 1976 e su 1979 su torneu est stetiu bintu de is dragonis gallesus, ca si funti aggiudicaus peri po quattru stasonis una in segus a s'atra sa Triplici Corona. +In su 1993 est istetia istituia, paris a una classifica offissiali, su "Championship Trophy", sa coppa ca premiat su bincidori de su torneu; finccias a tandu s'unicu trofeu reconnottu fudi difatis sa "Calcutta Cup", ottennia fundendu is rupias ca costituiant su chi abarràda de sa cascia de is Calcutta Football Club a s'attu de su scallamentu avvenniu in su 1877 e assegnau ogna annu a sa chi binciat intr'e Inghilterra-Scozia. +In su 1996 British Sky Broadcasting iat ottienniu s'esclusiva de is partìas de s'Inghilterra de su torneu. Custu fattu de is deretus televisivus parit portai a una possibili esclusioni de s'Orrosa in favori de s'Italia, ma a pustis su contrattu est stetiu sligau. +In su 1998 is federazionis de su comitau organizzadori ant approvau s'ammissioni de s’Italia, de s'edizioni de su 2000. +Ses Natzionis. +Sa natzionali italiana at esordìu su 5 de freargiu de su 2000 contra sa Scotzia, campioni in carriga, cun dduna bincida po 34 a 20: custu primu Ses Natzionis at bittu sa bincida de is inglesus. Su torneu de su 2001 est stetiu caratterizzau de s'afta epizootica, ca at provocau medas rinvius; difatis su torneu s'est concludiu in su mesi de ladamini cun sa bincida de is inglesus. +In su 2002 sa Francia s'est pigada su primu Grande Slam de su Ses Natzionis. S'annu in fatu est s'Inghilterra a si pigai Grande Slam e Triplici Corona; in custa edizioni s'Italia torrat a sa bincida a pustis de cattodixi attoppus contra su Galles. +In su 2004 est stetia ancora sa Francia a si pigai su Grande Slam, bincendu sa favorìa Inghilterra campioni de su mundu, mentris sa Triple Crown est andàda a s'Irlanda e sa "Cullera de linna" a sa Scotzia. S'annu in fatu, su 2005, sa bincida est andàda a su Galles, ca at ottenniu peri su Grande Slam. In su 2006 su torneu est stetiu bintu de sa Francia a s'urtima giornada. +Importanti est stetia s'edizioni 2007. In sa terza giornada s'est registràda sa primu storica bincida in trasferta de s'Italia contra sa Scotzia, cun su punteggiu de 37-17, singialandu sa primu meta a pustis de 17 segundus e is atras duas intr'e 5 minutus, e sa sconfitta de s'Inghilterra in Irlanda cun su prus grai passivu mai subìu de is inglesus in su torneu (43-13); cust'urtima partìa est stetia giogada in su storicu stadiu de Croke Park, teatru de su massacru de su 1920 connottu comenti "Massacru de Croke Park" , e de su cali fincias a tandu fudi stetia bandìa sa natzionali inglesa e, in generali, rugby e calcio (totu as duus de origini inglesa). Sa bincida po 23 a 20 a su Stadiu Flaminio a su Galles in sa quarta giornada rappresentat sa primu borta ca sa natzionali azura bincit duas partìas in su propriu torneu. Is metas italianas funti singiatladas de Kaine Robertson e Mauro Bergamasco, mentris Sergio Parisse benit eligiu Man of the match. In s'urtima giornada 4 squadras tenint sa possibilidadi matematica de s'aggiudicai su torneu, e a binciri est sa Francia gratzias a una appeddiàda meta de Elvis Vermeulen, ca nemancu is replay arrenescint a giudicai bona o mancu. +Su Ses Natzionis 2008 bidi unu Galles in splendida forma s'aggiudicai su torneu e su Grande Slam po sa segunda borta in quattru annus, a pustis de sa deludenti prestazioni de su Mundiali 2007 auba no iat possiu accediri a is quartus de finali. Risultat essiri invecis unu torneu deludenti po totus is atras squadras. Sa Francia no arrenescendu a s'aggiudicai su torneu non riscattat sa delusioni de su mundiali in domu, mentris s'Irlanda, grandu protagonista de is urtimas duas edizionis, bincit duas partìas e bia e una incerta Inghilterra nddi bincit tres. +Po Scotzia e Italia una sola bincida, contra Inghilterra e Scozia. +Peri chi est stetiu unu torneu poberu de apagnus po is azurus, sa natzionali italiana evitat po sa terza borta de segus su whitewash, e a parti sa la partìa contra su Galles ottenit risultaus ca donant coraxu in totu is atras partìas, ca perdit cun discansus meda redusius (4 e bia contra su XV de s'Orrosa de Lancaster). +In s'edizioni 2009, a dominai est s'Irlanda, ca bincit po sa primu borta su 6 Natzionis (s'urtima borta de su 5 Natzionis fudi stetia in su 1985) e primu de totu s'aggiudicat su Grande Slam apustis de 61 annus, bincendu in s'urtima giornada in Galles 17-15 gratzias a unu drop de O'Gara a duus minutus de s'accabbu. In is giornadas precedentis is irlandesus iant tentu arrexoni de sa Francia in domu, de s'Italia in su Flaminio, de s'Inghilterra in domu e de sa Scotzia in Murrayfield. Su Galles, campioni bessidori, cumenciat beni sa campagna, bincendu in Scotzia e bincendu in Cardiff is storicus rivalis de s'Inghilterra. A sa terza giornada perou, po eccezzioni giogada de cenarba, is gallesus liscinant in Parigi contra sa Francia. +In su Flaminio s'imponint in formazioni meda rimaneggiada po sceberu de su coach Gatland contra s'Italia, ma po 20-15 e bia, degaicci ant affrontau s'Irlanda a s'urtima giornada cun sl'obbligu de dda batti de 23 puntus po tenni sa Championship. +Sa sconfitta perou ddus spingit adderetura a su quartu postu. A su segundu postu agattaus s'Inghilterra de Martin Johnson, ca primu de su torneu si tirat a pissu is criticas sceberandu Steve Bortwick comenti skipper. +S'Inghilterra esordit in domu bincendu s'Italia 36-11, pustis orruit sia in Cardiff sia in Dublino (petti de unu puntu). +A sa quarta giornada perou is inglesus si rescattant strummandu sa Francia in Twickenham 34-10 e serrant su torneu cun dduna facili bincida in domu contra sa Scotzia. Terzu postu in classifica generali po sa Francia de Marc Livremont, ca perdit +a s'esordiu in Irlanda, bincit a pustis in domu contra Scotzia e Galles. Sconfitta in Twickenham ma rescattu a s'urtima giornada, 50-8 contra s'Italia in su Flaminio. Quintu postu po sa Scotzia, ca bincit petti s'Italia in Edimburgo a sa terza giornada. +Troppu pagu po su coach Frank Hadden, ca perdit su postu a s'accabbu de su torneu. Whitewash a is azurus, ca disputant forsis su peus torneu insoru de candu furint imbuccaus. Donau a issus s'alibi de is variazionis sperimentalis a su regolamentu (ELV), ca anti depotenziau su pacchittu, de sempri arma fondamentali po s'Italia (comenti po Inghilterra e Argentina), s'Italia sfortunadamenti assaccat in ddogna attoppu, non donandu mai s'impressioni de si dda podiri giogai a sa pari. Mallett nd'acciungit, ordinandu Mauro Bergamasco comenti mesanu de accioccu in s'esordiu in Twickenham, ca is italianus perdint mali. +Su Stadiu Flaminio saludat po sa primu borta cun is fischius s'Italia a s'accabbu de sa gara in domu contra s'Irlanda, perdia 38-9. Atra sconfitta grai in Scozia, 26-6, a pustis parit ca si scidit contra su Galles in domu e su tracollu a sa fini contra sa Francia. Su CT Mallett benit su propriu cunfermau e calincunu giovunu interessanti, comenti Rubini e Quartaroli, si fainti biri. +A s'accabbu de su torneu benit offissializzada sa partecipazioni de s'Italia cun duas franchigias a sa Magners Celtic League de su 2010. +Su Ses Natzionis de su 2011 est stetiu bintu de s'Inghilterra, ca perou no at bintu su Grande Slam e sa Triple Crown a s'urtima giornada, poitta at perdu in Dublino contra s'Irlanda. S'Italia at bintu po sa primu borta su "Trofeo Garibaldi", bincendu in Roma 22-21 contra sa Francia. In su de su 2012 at bintu su Galles, ca ah bintu peri su Grande Slam, sa Cullera de Linna e su Whitewash funti andaus a sa Scotzia, ca at perdiu totus is attoppus de su torneu. Sigomenti su Stadio Flaminio, fudi in ristrutturazioni e cun traballus de ammanniamentu, s'Italia at disputau is partìas in domu in su Stadio Olimpico. +Squadras. +Is squadras ca immoa funti ammittias a pigai parti a su torneu funti Francia, Galles, Inghilterra, Irlanda, Italia, Scozia. +Comenti in calincunu sport de squadra, sa natzionali irlandesa ponit paris is duas animas de s'isula, est a nai s'Eire (sa Repùbrica de s'Irlanda) e d'Irlanda de su Nord. +Comenti si donant is puntus. +Ogna squadra giogat contra ogna atra un attoppu e bia, cun su vantaggiu de giogai in domu ca s'alternat de annu in annu. +Duus puntus di donant po ogna bincida, unu po su pareggiu e nisciunu po sa sconfitta. No nci funti bonus po is metas fattas o po su discansu subìu. +Bincit su torneu chini fait prus puntus e in casu de paridadi chini tenit sa mellus differenzia puntus. +Stadius. +is attoppus de su Ses Natzionis si tenint in custu momentu in is stadius chi sighint: +S'obertura de s'Aviva Stadium in su Mau de su 2010 at serrau s'accordiu cun su Gaelic Athletic Association (GAA) ca at permittiu un'organu de guvernu po totu s'Irlanda po su rugby union, sa Irish Rugby Football Union, po impreai su stadiu prus importanti de sa GAA, Croke Park, po is suas partìas internatzionalis. Custu accordiu est stetiu necessariu de sa serrada in su 2007 e sa sighenti strumada de sa domu traditzionali Irelandesa de Lansdowne Road, cun sa Aviva in costrutzioni in su logu auba inci fudi su Lansdowne Road. In su mentris de sa costrutzioni de sa Aviva, Croke Park fudi su prus mannu de is terrenus de is Ses Natzionis, cun dduna capacitadi de 82'300 postus. +A s'accabbu de su 2000, sa sempri prus manna popularidadi de "palla ovale" in Italia at fattu diventai su Stadio Flaminio prus pagu fruttuosu comenti terrenu de domu po sa squadra de su Paisu. Candu fudi lompendu su 2010, si fudi pensau ca is attoppus in domu de su Ses Natzionis in su tempus benidori iant essi possiu essiri is stadius de calciu comenti su Stadio Olimpico in Roma o in su Nord auba su rugby est prus populari. Su Stadio Luigi Ferraris in Genova (42'000 postus) o su Stadio Ennio Tardini in Parma (prus o mancu 28'000 postus) funti stetius cunsixaus comenti terrenus alternativus. Meglioramentus po su Flaminio, po ammanniai sa capacitadi de 32'000 a 42'000 postus, funti stetius annunziaus, a cantu parit arziandu sa probabilidadi ca su rugby iat a essi abarrau in su Stadio Flamino, peri chi abarrat su propriu su stadiu prus piticu de cussus de is Ses Natzionis. Eppuru, sa citadi de Roma, meri de su Flaminio, at remandau is traballus de ristruttuazioni promittius, faendu perdiri sa passienzia a sa Federatzioni Italiana Rugby (FIR) cun sa citadi. In s'arbili de su 2011, est stetiu scoviau ca sa FIR at a essi movviu is suas partìas in domu in su Stadio Artemio Franchi in Firenze. Eppuru, ap pustis ca sa citadi de Roma at cumenciau is traballus de ristrutturazionis de su Flaminio, sa FIR at annunziau in su mesi de argiolas de cuss'annu ca iat borfiu tenni is suas partìas in domu in sa citadi, in su Stadio Olimpico, and that it planned to return to the Flaminio once the project was complete. +Innus. +Primu de s'incumenciu de ogna partìa s'Innu natzionali de totu a is duuas is squadras est cantau de is suus giogadoris e sustenidoris. "God Save the Queen", s'Innu natzionali de su Regnu Uniu, est impreau petti de s'Inghilterra. Galles e Scotzia cantant su propriu Innu natzionali. S'Irlanda, de chini sa squadra de rugby rappresentat duas giurisditzionis (sa Republica de s'Irlanda e Irlanda de su Nord), anti unu Innu speciali commissionau po is intenatzionalis de rugby. +Albu de oru. +Inoa a basciu funti scrittus is risultaus de su Quattru (1883-1909, 1932-1939), Cincu (1910-1931 e 1947-1999) e Ses Natzionis. Primu de su 1994, is squadras ca accabbànta a pari puntus si poderànta paris su titulu. A pustis de cussa data is partìas pattas si resolvint cunsiderandu sa mellus differenzia intr'e is puntus fattus e is puntus subius. +Statisticas. +In sa tabella in basciu funti scrittus is puntus totalis e po edizioni de ogna natzionali. Intr'e parentesi funti scrittas is metas singialadas. Su record ddu tenit s'Inghilterra, ca in su 2001 at singialau adderetura 229 puntus e 28 metas. +Espansioni. +Ogna espansioni de su Ses Natzionis est immoa (a martzu 2012) cunsiderada improbabili, po is difficultadis de programmatzioni. S'Argentina iat pedìu s'adesioni insoru a su Ses Natzionis, ponendu sa basi de sa squadra in Spagna. Su Tri Nations at accettau sa pregunta insoru de adesioni in su 2012, e sa competitzioni est stetia denomenada The Rugby Championship. +S'Argentina at aderiu offissialmenti a su The Rugby Championship in ddunu attoppu in Buenos Aires in su 23 de Ognassantu de su 2011 +Amministratzioni, contrattus televisivus e de sponsoritzazioni. +Su campionau est gestiu de sa seu centrali in Dublinu ca pigat peri sa responsibilidadi po is bisitas de is British and Irish Lions. CEO de su campionau est John Feehan, unu ex-giogadori Leinster. Contrattus televisivus, sponsoritzazionis, seus de is partìas e atrus problemas logisticus funti stetius affrontaus. +Crobettura TV e crobettura radio de sa competitzioni funti disponibilis in barias piattaformas de sa BBC in su Regnu Uniu. In Irlanda, RTÉ at trasmittiu su campionau fincias de candu funti stetius criaus. France Télévisions coberrit sa competitzioni in Francia mentris in Italia, Sky Italia est sa prus noa emittenti de sa competitzioni. In is Istadus Unius, BBC America trasmittit in simultanea s'avanzamentu de sa BBC po partìas seletzionadas (una po turnu). In Galles, S4C trasmittit prus bortas partìas in domu de sa squadra natzionali impreandu s'alimentatzioni de sa BBC cun commentu gallesu, cun dduna serie de limba inglesa ex-giogadoris Gallesus allegandu in gallesu po s'analisi in studiu e reportai de su lau de su campu. +S'ex-capu-allenadori de sa Scotzia, Matt Williams, lamentat ca su Ses Natzionis no est trasmittiu in sa sua nativa Australia. +Sa competitzioni est sponsoritzada de sa Royal Bank of Scotland. + +Ses Natzionis femminili: +Su torneu Ses Natzionis femminili (ingl. "Women's Six Nations Championship", fr. "Tournoi des six nations féminin") est su prus importanti torneu internatzionali de rugby a 15 femminili de s'emisferu de susu. Nasciu comenti Home International Championship in su 1996 e disputau intr'e is quattru Natzionalis femminilis de is Isulas britannicas, ind'est benniu Cincu Natzionis in su 1999 candu est imbuccàda sa Francia, a pustis est divenniu "Ses Natzionis" in su 2002 candu s'Irlanda est torràda a imbuccai in su torneu auba in su mentris si fudi acciunta, in su 2000, sa Spagna (propriu a su logu de is irlandesas). Su torneu de immoa bidi s'Italia a su postu de sa Spagna (cambiu avenniu in su 2007). + +Cullera de linna (sport): +Sa Cullera de linna (in inglesu Wooden Spoon) consistit in ddunu titulu simbolicu minori de su torneu de rugby Ses Natzionis e benit donau a sa squadra ca erribat urtima. +Custu trofeu benit de una traditzioni de s'Universitadi de Cambridge, auba is studentis arregalànta a is collegus ca pigànta is votus prus bascius a is esamis una cullera de linna po ddus arreulai e ddus pigai in giru. +Sa Cullera de linna podit essi confundia cun su Whitewash ("imbarchinàda" o "cappottu"), ca indicat invecis sa natzioni ca in su 6 natzionis perdit totu is partìas: sa squadra ca accabat urtima in classifica bincit sempri sa cullera de linna, ma no est a nai ca nci deppit ingurtiri peri su cappottu. + +Ampsicora: +Ampsicora, balente sardu connotu pro si esser bortadu contra sos romanos e pro aer cherfidu pro tempus meda sa libertade de sa terra sua. In s'annu 537 sos sardos fuint istraccos meda de sa dominatzione romana e de su dinari pedidu dae sos legionarios. Pro l'acabbare cun custa sufferentzia, Ampsicora decidit de si ponner a cabu de una ribelliòne. A sos primos corpos de sa ribelliòne Asdrubale mandat una armada navale in agiudu a sos sardos. Custa armada non at arribare mai in Sardigna proite at esser iscuta contra sas isolas Baleares dae una tempesta. In su matessi tempus Q. Manlio Torquato arribat in Casteddu cun una armada de binti-duos mila fantes e milli-duchentos caddos. S'armada sarda fit giùtta dae Ampsicora e Josto, fizu suu. Pustis chi Ampsicora fit partidu pro sa Barbagia pro arruolare una armada prus manna, Josto faghinde de conca sua decidit de attacare sos inimigos. Josto at a benner isconfittu e s'ada a cuare in Cornus pro isetare Ampsicora. Pustis carchi die sas armadas s'ant a gherrare galu una orta pro battor oras de gherra ma sos sardos ant a benner isconfittos. Medas gherradores sardos ant a benner bochidos, Josto est unu de-i custos. Ampsicora fuit cun su caddu suu pro preparare un'attera gherra ma cando at a ischire chi Josto est mortu at a isetare su notte pro si bochire. + +Catedral de la Santísima Concepción (Cile): +Catedral de la Santísima Concepción est una catedrale de sa regione s'Biobío en Concepción de s'Cile, ade 22 m de altezza. + +Iohan Ernst Hanxleden: +Johan Ernest Hanxleden ( nodidu comente Arnos Pathiri) naschidu a Ostercappeln , Bassa Sassonia, Germania in sa segunda medade de su 1600. Missinariu gesuita in India (1700). Grammaticu filologu, poliglotta. Autore de sa Grammatica Grandonica, sa primma in sanscritu. Autore de unu Ditzionariu Malayalam- portughesu, e sanscritu – portughesu. + +Culurgione: +Su Culurgione est una zenia de pasta conossida in Italia como "raviolo". + +Philipp Kirkorov: +Philipp Bedrosovich Kirkorov (in russu: "Филипп Бедросович Киркоров"; 30 de Abrile 1967) est unu cantante russu. + +Limba russa: +Sa Limba russa ("русский язык") est una limba slava orientale, faeddada in Russia, in Bielorussia e in Kirghìzistan. + +Pecados y milagros: +Pecados y Milagros est su títulu de su discu d'istudiu de undighi de sa cantante messicana Lila Downs, produchidu pro su mùsicu amèricanu Aneiro Taño. Issu contenit 14 cantziones, intre issos sa "covers" de sa famosas cantziones messicanas. Custu discu est istadu publicadu in su 2011; su primu singulu suu est "Palomo del comalito". + +Palomo del comalito: +Palomo del Comalito (La Molienda) est su tìtulu de su primu singulu de "Pecados y milagros", discu de Lila Downs. Sos autores suos sunt Lila Downs e Paul Cohen, su produtore est su mùsicu Aneiro Taño. Est una cantzione cumbia e cun una lìtera meda ritmica. Su videoclip suu est istadu filmadu in Oassaca, Mèssicu e contenit meda dantza. + +Toshiro Mifune: +Toshiro Mifune (三船 敏郎) (Ōta, 1920 – 1997) est istadu unu regista, isceneggiadore e produttore cinematografigu giapponesu. Su primu film (Yoidore Tenshi) chi aiat realizzadu comente e regista fit de su 1948, s'ultimu (Madadayo), in su 1995. + +Divina Comedia: +Sa Divina Comedia est unu poema iscrittu dae Dante Alighieri in su XIV seculu. Est una compositzione poetica in tres cantigos : S'Ifferru, Su Purgadoriu e-i su Paradisu. Onzi cantigu cuntenet 33 cantos in tertzinas. Dante immaginat unu viazu in s'ultres tumba, ghiadu in s'Ifferru dae Virgiliu, poeta latinu, in su Purgatoriu dae Beatrice e in su Paradisu dae Santu Bernardu de Chiaravalle. In custu poema si tratat de personagios printzipalmente de Firenze e tuscanos e in genere persones istoricas o de sa cronaca de su tempus. Ma s'obera est puru unu trattadu de politiga, de filosofia, de teologia, de astronomia, de literadura. Sa limba est su fiorentinu, chi poi de su XVI seculu diventat s'italianu. + +Nichelino: +Nichelino ("Ël Niclin" in piemontesu) est una tzitade italiana, cun 48.821 bividoris in sa Provìntzia de Torinu e de sa Regione Piemonte. + +Corinthians: +Corinthians (rus. "Sport Club Corinthians Paulista") esti sa socedari calcistica de sa Sao Paulo in Brasile. È nascia in su 1910. Como 2012 istada in "Campeonato Brasileiro" e hat bintu chimbe scudetos (su primmu in s'annu 1990) e tres Coppa Brasile. + +Katerì Tekakwitha: +Katerì Tekakwitha. Naschida in una tribù Irochesa de sos pedderuia, in su Canada da oe. Rezidi su battijimu su 1676 a 20 annos in sa Missione tenta dae sos Gesuitas. Cristiana amantiosa de sa perghiera e de servire sos poberos e malaidos. Moridi a 24 annos su 17 de abrile 1680. Sa prima indiana proclamada santa dae sa creja cattolica + +Reducciones de su Paraguay: +Sas reducciones, fiant villaggios fundados dae sos Gesuitas tra su 1609 e su 1642 po bi recuire sos nativos Guaranì chi abitaiana in sa regione de su Riu de la Plata e su Paraguay e chi no aiana logu in cue assentare. In custos villaggios si devent difendere dae bandas de armados ( portughesos chi beniant dae su Brasile) po impresonare sos indios e faghindelos ischiavos. +Sas reducciones ant dadu fruttos bonos meda in campu de s'educatzione, sa cultura (salvende sa limba), sa produtzione agricola e produtzione industriale: trastes de ferru e attalzu, de linna, produtzione de cotone; tipografias po istampare liberos in limba guaranì; produtzione de istrumentos musicales e puru armas po si difendere. +Ispantosos sos fraigos: domos, iscolas, officinas, magasinos, crejas. Sa fine de sas reducciones, cherfida dae sos governos illuministas europeos, su 1767, appoi de 150 annos de esistentzia e sendebi in su momentu piu de 150 miza indianos recuidos in sas reducciones. Unu ispantu su film Mission (1986) subra s'impresa epica de sas reducciones: regia de Roland Joffè, musica istraordinaria de Ennio Morricone. + +Preludio (musica): +su preludiu est carcassa 'e mùsica ca naschit como mùsica estempoanea strumentali. + +Giuliu Angioni: +Giuliu Angioni (Guasila, Casteddu, 1939), est unu scrittori e antropòlogu sardu. +Biografia. +Dotzenti de Antropologia culturali in sa Universidadi de Casteddu, hat istudiau pruschetotu sa laurera e sa pastoritzia sarda, publichendu: "Rapporti di produzione e cultura subalterna", 1974; "Sa laurera. Il lavoro contadino in Sardegna," 1976; "I pascoli erranti: antropologia del pastore in Sardegna, 1989"; "Il sapere della mano: saggi di antropologia del lavoro" 1986. +Giuliu Angioni est puru scritori in italianu e in sardu, de is prus importantis de sa Nouvelle vague literaria sarda. Hat incumentzau in su 1978 cun is contus de "A fogu aintru" e hat sighiu a iscriri contus e romanzus fintzas a oi. +Operas suas originalis o tradusias s'agatant, in prus che in italianu e in sardu campidanesu, in inglesu, frantzesu, spagnolu e tedescu. + +Policarpu de Smirne: +Santu Policarpu de Smirne fiat naschidu a Smirne s'annu 69 d.C. Cristianu,ancora giovanu est fattu piscamu de Smirne.Est istadu a Rome po discutere cun paba Anacleto de sa data de sa Pasca. At iscrittu una Littera ai Filippesi. Morit martire a Smirne su 155. + +Adela Noriega: +Adela Amalia Noriega Méndez (Tzitade de su Mèssico, Mèssicu, 24 de santuaine 1969), prus conotta comente Adela Noriega, est una attora messicana. + +Will Smith: +Willard Christopher Smith, Jr. (Filadelfia, Pennsylvania, 25 cabudanne 1968), prus conottu comente Will Smith, est unu cantante e attore americanu. + +Tintoretto: +Tintoretto, Jacopo Robusti, nadu T. (Venezia 1519- 1594). Giovanu cando in Venezia dominaida s'arte de Tiziano. Fortzis est istadu po tempus pagu in sa buttega de Tziano. De familia umile, fizu de unu tintore, guasi autodidatta.Una de sa oberas primas suas chi l'hat fattu connoschere est istada sa tela: San Marco libera lo schiavo dalla tortura. +Pintore de suggettos religiosos, e istorias dae sa Bibbia: +Viaggio di Sant'Orsola con le undicimila Vergini (1554-1555), Chiesa di San Lazzaro dei Mendicanti, Venezia. +Assunta (1562) Bamberga. +Ultima Cena (1574-1555), Chiesa di San Rocco Maggiore, Venezia +Adorazione dei pastori (1578-1581), Scuola Grande di San Rocco, Venezia +Annunciazione, (1582) Scuola di San Rocco, Venezia. +Autore de ritrattos: Ritratto di nobildonna !1550...), Vienna +Ritratto della Famiglia Saranza (1550), Castello Sforzesco, Milano. +Ritratto di gentiluomo (1556), Prado), Madrid. +Ritratto di Sebastiano Venier con paggio (1577-1578) Palazzo Mocenigo, Venezia +Autoritratto (1588-1589), Museo del Louvre, Parigi + +Bruce Marshall: +Bruce Marshall (Edimburgu, 24 de làmpadas 1899 – Biot, 18 làmpadas 1987) iscrittore iscotzesu, cattolicu. +Ada iscrittu: Il miracolo di padre Malachia (1941), Il mondo la carne e padre Smith (1944). Sunu liberos pienos de umorismu. + +Camaldoli: +Camaldoli est su nomene de una localidade chi est una frazione de su comune de Poppi in provintzia de Arezzo, inue est situadu su famosu monasteru subra s'Appinu toscanu fundadu in s'annu 1012 dae Santu Romualdu unu ermida e pellegrinu originariu de Ravenna. Su nomene benit fortzis dae “campu de Maldolo”, su proprietariu de su terrinu o campu. Ancora centru de dialogu e cunfrontu tra diversa fides religiosas de su mundu de oe. +Dae custa localidade enit su nomene de sos padres connottos comente camaldolesos. + +Chris Pine: +Christopher Whitelaw Pine (Los Angeles, California, 26 Austu 1980), prus conotta comente Chris Pine, est unu cantante e attore americanu. + +Jeremy Renner: +Jeremy Lee Renner (Modesto, California, 7 Ghennàrgiu 1971), prus conotta comente Jeremy Renner, est unu cantante e attore americanu. + +Josh Duhamel: +Joshua David Duhamel (Minot, North Dakota, 14 Santandria 1972), prus conotta comente Josh Duhamel, est unu cantante e attore americanu. + +Taylor Lautner: +Taylor Daniel Lautner (Grand Rapids, Michigan, 11 febbraio 1992), prus conotta comente Taylor Lautner, est unu cantante e attore americanu. + +Ana Gabriel: +Ana Gabriel est su nomene de arte de María Guadalupe Araújo Yong, sa cantante messicana chi at bendidu pius discos de sempre. Binchidora de medas Latin Grammy Awards. + +Ireneo: +Ireneo, de origine orientale, fortzis naschidu a Smirne in sa Turchia de oe ( su 130 ca). L'agattamos a Lione in Gallia, inue diventat satzerdote e piscamu de custa tzittade. At iscrittu : Adversus haereses ( contra a sos ereticos gnosticos). Mortu martire au 222 ca. Sa festa su 28 de lampadas. + +Aventino: +S'Aventino est unu de sos 7 montijos de Roma, su pius a sud (sos ateros sunu: Campidoglio, Celio, Esquilino, Palatino, Quirinale e Viminale). Si contada chi subra s'Aventino b'est istada una secessione, unu retirada de sa plebe, su populu minudu, po protestare contra a sos patritzios, dinarosos e potentes. Sa protesta sessada po su mediu de Menenio Agrippa, chi ada cunvintu sos plebeos a fagher rientru in tzittade e torrare a su tribagliu, raccontende s'apologo de s'istogomo e de sos membros de su corpu. Ancora oe in tzeltas situaziones, in casu de secessione de unu gruppu si torrada a fagher riferimentu a cuddu fattu lontanu de seculos. +Peri sos seculos in custa zona de Roma sunu istadas fraigadas crjas meda: Santa Prisca, Sant'Alessio, Santa Sabina, San Saba. + +Betlemme: +Betlemme est una zittadina a 9 km a sud de Gerusalemme, in territoriu palestinesu. Nodida comente su logu inue est neschidu Gesù Cristu. +A Betlemme b'est sa basilica de sa Natividade. Sa basilica est divisa in tres propriedades: latinos (frantziscanos), gregos ortodossos e armenos. Una prima creja fut cherfida dae Elena, sa mama de Costantinu imperadore in su 325, e a poi trasformada dae Giustinianu su 531. Rispettada in sos seculos da Persianos, e dae sos Arabos poitte dedicada a Maria “ mama de su profeteta Gesù Cristu”. Oe si intrada in sa basilica dae una gianna bascia meda, e po intrare unu si devede ingrusciare. Sa basilica est longa 54 m. e larga 26. Colunnas la dividint in chimbe navadas. Dae su presbiteriu si podet intrare in da grutta de sa Natividade. In su pavimentu subra una istella de pratta si legede :” Inoghe Gesù Cristu est neschidu dae Maria Virgine”. +S'UNESCO at proclamadu sa Basilica de sa Natividade patrimoniu de s'umanidade in su lampadas 2012. + +Masada: +Masada ("fortilesa" in ebraicu) est unu ispuntone de rocca subra su mare Mortu, In Israele. Est unu logu de 8 ettaros de area. Su re Erode subra custa rocca aiat fraigadu una domo, unu rifugiu in casu de perigulu. E a poi aiat fortificadu su logu, cun muros de 1 km e mesu, altos 5 metros, e cun turres, cisternas po s'abba e magasinos. Su 70 p.C. Sos Romanos attaccana sa Palestina, e a Masada si ch' inserrana 960 persones, sos Zelotas, omines feminas e pitzinnos. Resistint po 3 annos a un assediu. +A poi sos Romanos faghent unu “terrapieno” chi dae unu montiju affacca permittit de intrare in sa fortezza. Cando intrana agattant sos occupantes tottu mortos, si funt bocchidos po no ruere in manu de sos inimigos. De custu fattu at iscrittu s'istoricu Giuseppe Flavio in "Guerra Giudaica". + +Andrew Garfield: +Andrew Russell Garfield (Los Angeles, California, 20 Austu 1983), prus conotta comente Andrew Garfield, est unu cantante e attore americanu. + +Giovanni Lilliu: +Connottu in manera ispetziale pro ai iscobertu Su Nuraxi de Barumini, fiat considerau s'espertu massimu de sa civilidadi nuragica. + +Meghiddo: +Meghiddo (in ebreu מגידו, "Megido"  o תל מגידו, "Tel Megido"; in àrabu المجیدو, "Tall al-Mutasallim"; in grecu Μεγιδδώ/Μαγεδδών, "Megiddṓ"/"Mageddṓn" in sa Bìbbia de sos Settanta; in latinu "Mageddo"; in acàdicu "Magidū", "Magadū"; "Magidda" e "Makida" in sas tauleddas de Amarna; in egitzianu "Meketi", "Makitu" e "Makedo") est unu montiju e fortilesa in positzione dominante subra sa pianura de Esdrelon in Galilea (Israele). +Posta in unu logu istrategicu subra sa Via de su Mare chi uniada s'Egittu cun sa Siria e Babilonia. Occupada dae tempos antigos meda, est istada fortificada dae Salomone, Achab, e Geroboamo. Leada, dirrutta e torra fraigada paritzas boltas. Ancora oe si podent bidere una gianna “a tenalla, un altare cananeu, unu silos mannu, largu 12m. e profundu 6-7. Istraordinariu unu puttu, profundu pius de 30 m. Unu tunnel longu 62 m, iscavadu in sa rocca giughiada a una sorgente sutta terra (XII sec. A.C.). + +Qumran: +Qumram. Logu chi s'agattat in su desertu affacca a su Mar Morto in Palestina, inue in s'antighidade b'est istadu unu monasteru de Essenos, unu gruppu de sa sostziedade ebraica prima de Gesù Cristu. In custu lugu bi sunt paritzas gruttas e unu pastore una olta fut chirchende una arveghe chi si fut isperdida. Intrende in una grutta iscobrit “anfore”,broccas de lozana cun rotolos meda iscrittos in ebraicu. Una iscoberta importante de testos de sa Bibbia e de sos profetas de Israele( beranu 1947). + +Giordanu: +Su Giordanu est unu riu de sa Palestina, in s'Asia otzidentale. Naschede dae sa làcana de su Lìbanu a nord de s'istadu de Israele. Intrada in su lagu de Tiberiade o de Genesaret, ndi essidi e e moridi in su Mare Mortu a sud. Longu unos 350 Km, faghet de confine tra Israele e sa Giordania. S'abba est importante po s'irrigatzione. Custu riu est mentuadu in fattos raccontados in sa Bibbia. + +Mare Mortu: +Su Mare Mortu(in arabu البحر الميت in ebraicu יָם הַ‏‏מָּוֶת) chi est collocadu in sos confines fra sa Giordania, Israele e sa Palestina. At una profondidate de guasi 400 m., inue si bettat su riu Giordanu, in su desertu de sa Giudea. In sas abbas b'at una concentratzione manna de sales. S'abba de su Mare Mortu est usada po curas ispetzialmete de sa pedde. + +'O sole mio: +'O sole mio (Sole meu, 'o est s'artículu) est una famosa cantone napoletana de su 1898, cun peraulas de Giovanni Capurro e sa melodía de Eduardo di Capua. Sa versióne originale este iscrita in napoletanu edd'est istada traduida in tantas limbas e interpretada da unu numeru enorme de artistas de tottu su mundu. +Comente Enrico Caruso, Mario Lanza, Luciano Pavarotti, Elvis Presley, Brian Adams, ecc. + +Lista de sas cantones napoletanas: +In custa Lista de sas cantones napoletanas sunu ammentadas sas cantones ligadas a sa traditzione de sa Cantone napoletana. + +Peppinu Mereu: +Giuseppe Ilario Antonio Efisio Sebastiano Mereu (Tonara , 14 'e ghennàrzu 1872 – 11 'e marthu 1901) est istadu unu cantadore sardu e unu poeta in limba Sarda de sos prus connottos de sa fine de s'ottighentos. +Istoria. +Cun su babbu (chi fut su mèigu cunduttu de Tonara) mortu buffende belenu pro errore e sa mamma morta de maladia, non tenèsit vida fatzile. Istudièsit finas a sa terza elementare e sighèsit a istudiare dae solu. Traballèsit pro chimb'annos in s'arma de sos carabineris dae su 1891 e bisitesit atteras biddas inue connoschesit atteros poetas. In su 1896 torrèsit in Tonara ue trabballèsit dae su 1898 in su comunu comente iscrivanu. In sas festas paesanas cantèsit faghende bider a tottus sa balentia de improvvisadore.Cando faghiat su carabineri fut accusadu ingiustamente de fura e fut processadu ma assoltu. Connoschesit puru s'ingiustizia militare e sos problemas economicos. Pro custu had iscrittu medas poesias contro s'ingiustizia, pobertade, corrutzione e puru contra a a sos carabineris:""Deo no isco sos carabineris / in logu nostru proit'est chi bi sune / e no arrestant sos bangarrutteris / bi cheret una furca e una fune."" Ammentamus sas poesias ""A Nanni Sulis"" inue iscriet de sa carestia e pobertade de su tempus. Naran chi meda de sas poesias sunt istadas brusiadas dae Peppinu ettottu pro alluer su fogu, atteras sunt istadas fuliadas dae sa zente contraria a sos ideales suos. Morzèsit solu e malàidu de diabete a solu 29 annos. + +Marc-Antoine Charpentier: +Marc-Antoine Charpentier (Parigi 1643 - 1704), musicista frantzesu, autore de compositziones meda. Tzelebre unu De Deum, una parte de custa compositzione est nodida comente sa sigla de sa T.V. europea. + +Mare Mediterraneu: +Su Mare de Mesu o Mare Mediterràneu est unu mare addidu, pro mesu de sa Leada de Gibilterra a s' Otzeanu Atlànticu, est serradu totu a giru dae sa regione mesuterranea (Europa meriodionale, Asia occidentale e Africa de su nord). +Cun 2,5 miliones de km², est su segundu mare interiore pro grandesa a pustis de su Cribe. +Su nomine derivat dae su latinu «Mar Medi Terraneum» chi bolet narrere «Mare in mesu a sa terra» + +Luigi Grignion de Monfort: +Luisu Grignion de Monfort, est naschidu a Monfort (Frantza) (1673-1716). Santu. Missionariu e apostolu de sa Bretagna. At iscrittu: Trattato della vera devozione a Maria. + +Vandea: +Vandea. Dipartimentu de sa Frantza occidentale, capol. La Roche-sur-Yon. Durante sa Rivolutzione Frantzesa at cumbattidu po su re e po sa difesa de sa religione cattolica contra sos rivolutzionarios giacobinos, istiu 1792- santandria 1793, (eccidio vandeano paret cun 300.000 mortos, omines feminas e pitzinnos). + +Charbel Makhalouf: +Charbel Makhlouf (1828-1898), monacu libanesu de s'Ordine Antonianu maronita. Proclamadu beatu in su 1965 e santu in su 1977. Eremida, de vida austera, deunzos e preghieras meda. + +Royan: +Royan est una tzitade frantzesa de Sud-ovest de sa Frantza, in regione Poitou-Charentes. Sa populatzione est de 18 541 abitantes (segundu su censimentu de su 2008) e s'area urbana nde contada 47 833 abitantes. Est sa 4a zitade charentesa-maritima pro popolamentu. + +Leonardo Melis: +Leonardo Melis (Setzu, 1949) est unu iscrittore sardu. +Biografia. +Leonardo Melis Est connottu pro esser s'autore de ses libros de sos populos de su mare. +In su 2002 hat pubblicadu "Shardana: I Popoli del Mare" (chi in su 2007 est arribadu a sa de sette editzione) aende unu bonu successu hat fertu conoscentzia a sa zente sos Shardana. In pagos annos hat tentu 100 conferentzias de unu argomentu chi isse narat che "irbandonadu dae sa istoriografia uffitziale". +In su 2005 hat pubblicadu "Shardana: I principi di Dan" chi chistionat de s'Esodu dae s'Egittu. +Cun su matematigu Nicola di Pasquale hat istudiadu una interpretatzione de sa pintadera (simbulu de su bancu de Sardigna) o arroda de Tempus. +Operas. +2002 - Shardana: I popoli del mare, PTM Editrice - Prima Tipografia Mogorese, Mogoro, ISBN 8887393028 (8 edizioni) +2005 - Shardana: I principi di Dan, PTM Editrice - Prima Tipografia Mogorese, Mogoro, ISBN 8887393214 +2008 - Shardana: I calcolatori del tempo, PTM Editrice - Prima Tipografia Mogorese, Mogoro, ISBN 8887393478 +2008 - Shardana: I custodi del tempo, PTM Editrice - Prima Tipografia Mogoree, Mogoro, ISBN 8887393516 +2010 - Shardana: Jenesi degli Urim, PTM Editrice - Prima Tipografia Mogorese, Mogoro, ISBN 978-88-87393-75-0 + +François Rabelais: +Est istadu s'autore de sos romanzos Pantagruel de su 1532 et Gargantua de su 1534, chi sunu una parodia de sa literadura cavalleresca e chi sunu cunsiderados sos primos esempios de su romanzu modernu. + +Seu de Orvieto: +Seu de Orvieto. Subra unu montiju sa tzitade de Orvieto, antiga e chi at unu monumentu de importantzia manna, su Duomo. Sa prima pedra est istada posta in su 1290, s'architettu chi l'at comintzadu Lorenzo Maitani (1270-1330). In sa fatzada 4 pilastros chi finint cun una “guglia”. Bellu su portale printzipale e puru unu bellu rosone in sa parte alta. A poi de Maitani s'obera est istada continuada da Andrea Pisano, Orcagna e ateros. A parte 'e intro, sa cappella de su Corporale, a sinistra de su transetto, in unu relichiariu in argentu, oro e ismaltos chi ammentat sa fatzada de sa seu, e fattu po cunservare sa testimonia de “su meraculu sa Bolsena”. Sa cappella est istada affriscada dae Ugolino di Prete Ilario, chi at puru affriscadu s'abside de sa seu. Sa cappella a destra de su transetto, Sa Cappella Noa; a s'incomintzu est istada affriscada dae Beato Anglico chi at decoradu solu sa crociera subra s'altare. 50 a poi, su tribagliu est istadu continuadu dae Luca Signorelli (1445-1523) cun iscenas de su Giuditziu Universale, e iscenas cun su tema de sa Morte. Un'obera grandiosa, cun immagines potentes : unu capolavoro. + +Stanley Kamel: +Biografia. +Kamel fudi nasciu in dd'una famiglia ebrea e fudi cresciu in South River, New Jersey, frequentada sa Rutgers Preparatory School. Iat cumenciau sa sua carriera de attori off-Broadway, e fudi imbuccau in televisioni cun dd'unu rolu in "Days of Our Lives" comenti Eric Peters. +De pagu issu fudi prus connottu po su suu rolu comenti 'Dr. Charles Kroger' in sa serie televisiva de sa USA Network "Monk" , interpretandu su psichiatra infinitamenti passienziosu e sempri de axudu a su personaggiu principali, Adrian Monk (Tony Shalhoub). +Peri chi at tentu sa sua urtima apparitzioni in sa sesta stasoni de "Monk" , clips de su suu personaggiu funti stetius bittus in s'acabu de serie de "Monk" . +Morti. +S'8 de arbili de su 2008, Kamel est stetiu agatau mortu in sa sua domu de Hollywood Hills. Is inquirentis anti stabiliu ca sa causa de sa morti est stetia unu antrecoru. Teniat 65 annus. +S'episodiu de "Monk" "Il signor Monk compra casa" est stetiu dedicau a sa sua memoria. Kamel non fudi cojau e no teniat nisciunu fixu suu. Fudi subrabbiuviu a duus fradis, su Dr. Stephen Kamel e Robert Kamel, cincu nettas e nebodis, e ses pronettas e pronebodis. + +Me and Bobby McGee: +"Me and Bobby McGee" est una cantone iscritta dae Kris Kristofferson e Fred Foster, lanciada pro sa prima olta dae Roger Miller in su 1969. Ateros cantantes ana registradu custa cantone, cumpresu su matessi Kristofferson. Sa versione pius famosa est istada cussa de Janis Joplin (1970) chi aiat realizzadu sa versione chi est istad su discu pius bendidu in su U.S. singles chart in su 1971, poi de sa morte de sa cantante. +Atera versione de ammentare est cussa de Dolly Parton de su 2005. + +Praga: +Praga est sa capitale e sa tzitatde pius manna de sa Republica Ceca e, cun unos 1 milione e 300 miza abitantes (s'area metropolitana invece 'nde contat unos 2 miliones),resultat sa 14ma pius populada de s'Unione europea. Est situada, in su nord est de sa nazione, subra su riu Vltava. + +Arleta: +"Arleta" est su nomene de arte de Arianna Nicoletta Zapra (in gregu Αριάδνη-Νικολέτα Τσάπρα). +Sa carriera. +Verso sa meidade de sos annos 60 in Grèghia si fit isviluppada una "musica grega New Wave" (Νέο Κύμα), ispirada a sas balladas blues e country de su mundu occidentale, chi fit diventada sa mùsica preferida de sos giovanos intellettuales gregos. Sos locales comente su "Buite Esperides" de Yiannis Argyris e "Apanemia" de George Zografos, ambos in Atene, fin diventados sos santuarios de i custu genere. In custu periodo, oltre a Dionyssis Sourpopoulos, sos interpretes noos de sa "New Wave grega" fin istados Mikis Theodorakis, Manos Hadzidakis e Stavros Xarhakos; ma una parte importante l'aiat appida finas Arleta oltre a Giannis Poulopoulos e Kostas Hadjis. + +Daniele Molmenti: +Daniele Molmenti est unu canoista professionista e Medaglia de oro a sas Olimpiades de Londra 2012 pro s'Italia. + +Eusebio di Vercelli: +Eusebio, est naschidu in Sardigna su 283 ca, est diventedu peidru in Roma e piscamu de Vercelli. At difesu sa fide cattolica contra sos Arianos. At partetzipadu a unu Conciliu, in Alessandria. Est mortu a Vercelli su 371. Santu, sa memoria su 2 de austu. + +Licòri: +Su licòri est una soluzioni alcolica de succuru a basi de componentis vegetalis ottennis po sa stillatzioni insoru, estratzioni o diluitzioni; calincuna borta podit essi una emulsioni o una suspensioni, prus che atru chi cuntennit latti, ous o su propriu coasa pagu solubilis. funti nascius in s'Italia e in Sardigna bie su 1200 po curai. +Licòris e distillaus. +Si depit distinghiri intr'e: +Licòris de una calidadi o semplicis. +Tenint una sola mata ca determinat e a su mancu atras comenti aromatisanti o correttivas de su sabori o de su colori. +Licòris de medas calidadis o cumpostus. +Cuntenint, amescurus de vegetalis: calincunu traballat in s'apparato digerente faendu una azioni amaro-tonica, coleretica, eupeptica, atras cun funzionis de axudu comenti s'aromatizzasioni, sa correzioni de su colori o de su sabori. +Atrus licòris. +Tenint peri produtus de ca benint de is bestias, comenti ous o latti: +In Sardigna. +In Sardigna unu de is licòris prus diffundius est sa murta. + +American Pie: +American Pie est unu film commedia de su 1999 dririxu de Paul Weitz e Chris Weitz e scrittu de Adam Herz. +Est stetiu su primu film ca is duus fradis Weitz appant dirixu paris. +At godangiau meda a su botteghinu e ddi anti fattu duus film de segus derettu: "American Pie 2" in su 2001, "American Pie - Il matrimonio" in su 2003, e unu film po su mercau de su video e bia, collegau a sa serie, "American Pie - Band Camp", in su 2005. +In mau de su 2006 s'est incumenciau a girai un atru seguitu, "American Pie - Nudi alla meta", e su 2008 est s'annu de ', bessiu in is salas a is primus de su mes'e Idas de su 2007. Su 2 de ognassantu de su 2009 est essiu su cuartu spin-off de sa serie: '. In su 2010 est stetiu annunziau unu sequel cun su cast de sa trilogia originali: "", essiu su 5 de mau de su 2012. +Trama. +Jim Levenstein, Kevin Myers, Paul Finch e Chris Ostreicher funti cuattru amigus ca funti po acabbai s'urtimu annu de su liceu e meda pigaus de sa virginidadi insoru. Acabbada s'ennesima festa senz'e cumbinai nudda, decidint de fai su pattu de s'axudai s'unu cun s'atru po coddaidi primu chi accabit s'annu scolasticu. S'urtima occasioni est sa festa in domu de su meda spertu Stifler in riva a su lagu, auba tottus andant candu est accabbau su ballu de s'acabu 'e s'annu in sa palestra de sa scola. +Jim Levenstein est tottu pigau de Nadia, maravigliosa studentessa cecoslovacca. Jim provat a mandai a is amigus is immaginis de Nadia ca si spoxat bia Internet, po mediu de una webcam, ma bolendu po forza tenni unu un rapportu cun issa arrenescit a tenni duus orgasmus unu in fatu a s'atru sfiorandudedda appenas. Sfortunadamenti po issu, po curpa de unu sbeliu custas immaginis benint bittas de totu sa scola e issu at a perdiri credibilidadi in facci a tottus is piccioccas a parti Michelle, una picciocca sbentiada sonadora de flautu. Jim dd'at a cumbidai a su ballu de sa scola e at a perdiri sa verginidadi cun issa (ca at a biri meda prus scipia de su chi parit), a sa festa de Stifler. +Steve Stifler si distinghit subitu de is atrus po sa sua insolenzia e po su particulari interessi de andai a lettu cun cantu prus piccioccas possat, po custu si fait mutiri "Stiffmeister" (a cantu narat issu, "maistru de su sessu" in tedescu). Est fixu de Janine e Eric Stifler, ca funti divorziaus, e i tenit unu fradi prus piticu, Matt Stifler. Tenit in prus tres fradilis, Dwight Stifler, Eric Stifler e Scott Stifler. Is suus miglioris amigus de su liceu funti Jim Levenstein, "Oz", Kevin Meyers, e Paul Finch. +Kevin Myers est sposu de meda tempus cun Vicky e no at ancora tentu rapportus sessualis cun issa, poitta issa no si dda intendit. In su mentris de sa storia cumprendit ca dd'at a deppi fai benni gana e coddai faenduddeddi tenniri unu orgasmu. Po custu benit axudau de su fradi prus mannu, ca ddi contat de s'esistenza de una specia de Bibbia po is amantis, cuada in ddunu ingroni de sa biblioteca. Peri Kevin e Vicky ant'a tenni su primu rapportu sessuali insoru a sa festa de s'accabu 'e annu de Stifler, ma issa dd'at a lassai su dis' in fatu po no tenni una storia a tesu, poita ant'a andai a frequentai universitdis a tesu intr'e issas. +Chris Ostriecher tenit a paranixu GnocBuster (s'accioccatopis) po sa sua bellezza e su suu fisicu atleticu. Eppuru est troppu rozzu po sa media de is piccioccas. Giogat a lacrosse ei est in dduna squadra cun Stifler, ma po tenniri unu rapportu sessuali a intru 'e s'accabbu de s'annu scolasticu imbuccat in su coru gospel de sa scola. Inolla connoscit Heather, durci, casta e sensibili picciocca, ca arrenescit a ddu cambiai: su cruu GnocBuster diventat su grandu sensibili Chris. Peri issu at a perdiri sa verginidadi a sa festa de Stifler, e intr'e Chris e Heather nascit una storia de amori ca at a durai e a s'evolviri in su segundu capitulu de sa serie. +Paul Finch est su personaggiu prus particulari de su grupu: acculturau, masedu e distaccau, no buffat birra ma licòris, preferrit su mokaccinu a su caffèi, timit a is bagnus publicus e po custu andat a su bagnu a domu in is negli barrilocas. Stifler dd'at a ponniri po custu su paranixu de "Pausa Merda". A pustis de s'essi costruiu una immagini meda virile, perdit ogna credibilidadi candu Stifler dd'at a bettai unu lasciativu in su mokaccinu: cun sa pressi de andai in bagnu, Finch imbuccat in su de is feminas. A pustis de essi fattu assustrai unu grupu de piccioccas po curpa de is suus troddius, benit sfuttiu de tottus candu at a bessiri de su bagnu. At a arrenesciri su prpriu a tenniri unu rapportu sessuali a s'accabbu de s'annu scolasticu, coddandu cun sa mamma de Stifler, una femina praxenti capassa de scadenai is ormonis de is piccioccus de su liceu, in dduna scena ca nomenat bastantementi esplicitamenti su film Il Laureato de Mike Nichols (s'intendit sa cantzoni Mrs. Robinson). +Premius. +Su film at bintu unu Blockbuster Entertainment Award, unu Golden Slate e unu Young Hollywood Award in su 2000. + +Nibaru: +Nibaru (nibbaru, ghiniperu,niberu,niparu, zinnibiri...) “ ginepro”, arvure, o arvuredda, chi crechede puru affacca a mare. Nde esitit da varias ispetzias. Esistit su nibaru che arvure manna. Truncos de nibaru ant rezidu cobelturas de palattos po seculos, ca est una linna dura e resistente. + +Monte Rasu: +Monte Rasu. In su Goceano. Si unit cun e sa serra de Su Marghine – Goceano, chi dividit sa Sardigna nod occidentale, su Tattaresu, dae su su Nuoresu. Sa punta pius alta est de 1259 m. a palas de Bono, e Burgos. In sa zona b'est Foresta Burgos, cun caserma de sos carabineris a caddu. Sa zona est buscosa meda, ca est Demaniu Forestale de sa Regione Sardigna. + +Massama: +Màssama est una bidda de Sardigna in su Campidanu de susu, est una fratzioni de su comuni de Aristanis de 600 bividoris. Ddui funt tres cresias: sa cresia de Santa Maria Vergine Assunta, sa cresiedda o 'Oratorio delle Anime', chi parit siat de prima de s'annu 1000, e sa cresia de Santu Nicolau in ca ddui fut su campusantu beciu. +Giografia e territòriu. +Sa bidda s'agatat in sa Sardinna centru ocidentali in su Campidanu de susu, oru oru de innui arribàt s'unda de su frùmini Tirsu chi currit a duus chilòmitrus de is domus, s'altitudini est de 9 metrus asuba de su mari e de mari est a prus pagu de cincu km. +Màssama tenit a nord su comunu de TZeddiani, Siamajori a nord-est, a sud-est sa frazioni de Sibì. A ovest Nuraxinieddu e Boàtiri. +Su logu est totu paris cun pagus arturas, ddui funt pariga de arrius: 'Su barrocu', 'Su riu' e su canali riu nura craba tzerriau 'canali de cioadrixi' de is massamesus. +Sa terra est bella e ddui funt ortus in su bennaxi chi est de sa bidda andendi faci a su frùmini e laori, bìngias, olivàrius e matas de fruta a s'artra parti. +Tenit clima mediterràneu cun istadis callentis e ierrus no meda fridus, ddui proit, po su prus, de su mesi de Santu Àinu at Maju. +I mesis prus fridus funt Gennarxu e Friàrgiu, is prus callentis Treulas e Austu. +Stòria. +Màssama arribat de su tempus de is Romanus e piga su nomi de una statio chi ddui fut in sa via Maxima sa strada antiga chi andada de Tharros a Forum Traiani (Fordongianus). Is primus òminis ddui funt arribaus de su tempus de sa preistòria. Is studiosus nant ca in 'montigu mannu' ddui fut unu 'insedianìment' eneolitico (prenuragicu) e apustis unu nuragicu cun d-unu nuraxi a turri sola chi est stètiu sciarrocau. +...de sighì a scriri +In sa noti intra su 8 e su 9 de friaxu de su 1917, apustis de diis e diis chi fut proendi, s'unda de su frumini Tirsu ndi aiat sciarrocau 34 domus e iat allagau giai totu is atras. +Màssama est stètia allobada a su Comuni de Aristanis comenti de fratzioni in su 1927. + +Aereoporto Cam Ranh: +Aereoporto de Cam Ranh ("Sân bay Cam Ranh") este una aeroporto de su comune Cam Ranh, Nha Trang, sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Khanh Hoa, Vietnam. Aereoporto de Cam Ranh este una frazione de Cam Ranh, est a 32 km dae Nha Trang e a 460 km dae Ho Chi Minh City. Aereoporto de Cam Ranh est istada fundada dae su guvernu francesu in sos annos 60. + +Unione Europea: +S'Unioni europea (in curtzu UE o Ue) est una entitadi politica subranatzionali e intergovernativa ca incluit 28 paisus membrus indipendentis e democraticus. Sa sua istitutzioni cun su nomini de immoa benit de su trattau de Maastricht de su 7 de freargiu de su 1992 (e i at pigau su balori su 1u de ognassantu de su 1993), a custu is stadus ca ddis pigant parti, ddis funti lompius a pustis de su tretu mannu de is Comunidadis europeas ca esistiant primu. De su 1u de argiolas de su 2013 est imbuccada in s'Unioni peri sa Croatzia. +S'Unioni consistit immoa in ddunu logu de liberu mercau, ca nanta mercau comunu, e ca tenit, tra is atras cosas, de una moneda unica, s'euro, regulada de sa Banca centrale europea e immoa adottada de 17 de is 28 staus membrus; issa in prus tenit una unioni doganali nascia giai cun su trattau de Roma de su 1957 ma cumpletada intr'e is paisus ca pigant parti a is accordius de Schengen, ca faint fianza a is cittadinus insoru de sa libertadi de si movviri, traballu e investimentu a intru de is staus membrus. S'Unioni presentat, in prus, una politica agricola comuna, una politica commerciali comuna e una politica comuna de sa pisca. +S'Unioni europea non est una semplici organizatzioni intergovernativa (comenti s'ONU) né una federatzioni de Staus (comenti is Staus Unius), ma unu organismu "sui generis", a is suas istitutzionis is staus membrus donant parti de sa propria soberanidadi natzionali. Is suas competenzias andant de is affaris esterus a sa defensa, a is politicas economicas, a s'agricultura, a su commerciu e a sa protetzioni de s'ambienti. In calincunu de custus campus is funtzionis de s'Unioni europea dda faint simili a una federatzioni de staus (pon'esempiu, po is affaris monetarius o is politicas po s'ambienti); in atrus settoris, invecis, s'Unioni est accanta a essiri una confederatzioni (pon'esempiu, po is affaris de intru) o a una organizatzioni internatzionali (comenti po sa politica de foras). +Is organus prus importantis de s'Unioni ponint paris su Consixu (nomini ca at remplasau "Consixu de is Ministrus" de su Trattau de Maastricht), sa Commissioni, sa Corti de Giustissia, su Parlamentu, su Consixu europeu e sa Banca centrale europea. S'istitutzioni de s'Europarlamentu benit de su 1950 e de su 1979 is eurodeputaus (is parlamentaris europeus) funti elixus in manera democratica, in totus is territorius de s'Unioni, a suffragiu universali, po unu tempus in carriga de cincu annus. Oi s'UE benit cunsiderada una potenzia leader in ddunu mundu multipolari. +Status po sa lei. +Candu s'est incumenciada s'Unioni fut una organizatzioni internatzionali, ma cun is annus, at a pagu a pagu pigau medas prerogativas ca funti tipicas de una federatzioni, candu is staus membrus anti cumenciu a trasfèrriri poderis e soberanidadi a is organismus comunitarius. Essa est fundada a immoa e totu in trattaus internatzionalis recepius de totus is Staus membrus ma at assumiu personalidadi giuridica propria. +A immoa si basat in duus trattaus fundantis: su Trattau a pitzu de s'Unioni europea (TUE; ddi nanta peri "Trattau de Maastricht") e su Trattau a pitzu de su funtzionamentu de s'Unioni europea (TFUE; ddi nanta peri "Trattau de Roma"), mudaus pagu tempus fait de su Trattau de Lisbona. A i custus s'acciunginti su Trattau Euratom e sa Carta de is derettus fondamentalis de s'Unioni europea e su matessi Trattau de Lisbona donat a i cuctus balori vinculanti. +Su problema de sa definitzioni de su status giuridicu e immoa de s'Unioni est sbuccau, su 29 de ladamini de su 2004, cun sa firma, in Roma, de su Trattau ca adottat una Costitutzioni po s'Europa, connottu comenti Costitutzioni europea. Custu testu arremacciada sa possibilidadi de una "cooperatzioni prus forti" po sa promotzioni de initziativas po s'integratzioni a intr'e grupus de paisus, giai previdia in su trattau de Amsterdam e in su de Nizza. +Unu trattau nou fut stetiu rechediu de su Consixu europeu cun sa Declaratzioni de Laeken poitta su funtzionamentu de is istitutzionis comunas, si pensada pagu adatta a sa mannaria de 27 staus membrus, d'ognunu de custus cun derettu de vetu in areas fondamentalis de sa politica comuna. +Sa ratifica de sa Costitutzioni, perou, est stetia interrumpia su 29 de mau de su 2005 cun ddunu referendum popolari auba su 54,7% de is elettoris francesus at sceberau de no sutascriiri su Trattau; pagu diis in fattu, su 1u de lampadas, peri sa popolatzioni de is Paisus Bascius s'est dichiarada contra a su Trattau (cun su 61,6% de is votus). Peri chi 18 staus membrus iant recepiu su documentu, prus che atru po bia parlamentari, sa c.d. Costitutzioni europea noest imbuccada in vigori. +A pustis de unu "tempus de reflèscia" de duus annus, su cancellieri tedescu Angela Merkel at decidiu de torrai a fai su processu de riforma cun sa Declaratzioni de Berlino de su 25 de martzu de su 2007, in s'occasioni de is 50 annus de s'Europa unia, bolendu fai is traballus a lestru po podiri fai imbuccai su trattau in tempus po is eletzionis europeas de su 2009. +S'est tenta, degaici, a suta de sa presidentzia tedesca de s'Unioni su vertici de Bruxelles intr'e su 21 e su 23 de lampadas de su 2007 auba funti lompius a unu accordiu po su nou trattau de riforma. S'accordiu pigada una parti manna de is novidadis contennias in sa chi nanta Costitutzioni, peri chi cun caliguna mudada po cuai unu pagu su caratteri naraus "costitutzionali" de su testu becciu, peri chi funti stetius torraus a ponniri tottus is meccanismus introdusius cun sa Costitutzioni, e in prus acciungendu sa facultadi po calincunu paisu de "bessiri a foras" de certas politicas comunas. +Una borta concludia sa conferenza intergovernativa ca iat finalizzau testu nou, su trattau de Lisbona est stetiu approvau in su Consixu europeu de su 18 e 19 de ladamini de su 2007 in custa cittadi e totu e firmau su 13 de idas de is capus de Stau e de governu. Su trattau est stetiu ratificau de casi tottus is Staus ca iant firmau, po parti manna po bia parlamentari, in su 2008. Sa mancada ratifica de s'Repùbrica de s'Irlanda po curpa de unu referendum confermativu, comenti rechediu de sa Costitutzioni irlandesa, no at permittiu de ddu fai imbuccai in vigori po is eletzionis europeas de su 2009. Est stetiu, po cussu, convocau un'atru referendum in Irlanda su 2 de ladamini de su 2009, auba su trattau est stetiu approvau cun prus de su 67% de is votus. De su 3 de ognassantu de su 2009, data de s'eja definitivu de sa Repubblica Ceca, tottus is staus membrus anti ratificau su trattau, imbuccau in vigori su 1u de idas de su 2009. +Competenzias de s'Unioni europea. +Su trattau de Lisbona definidit in manera precisa is competenzias de s'Unioni distinghendu intr'e: +Competenzias esclusivas. +In custus campus, s'Unioni e bia tenit giurisditzioni, is Staus tenint petti s'obbligu de recepiri is direttivas applicai is regolamentus. +Competenzias concurrentis. +In is settoris elencaus a su comma 2 sa competenzia primaria est de s'Unioni e su rolu de is Staus est pagu cosa; custus podinti fai leis in custus campus in conformidadi a cantu est decidiu de s'Unioni e bia o o chi custa appat decidiu de no esercitai sa sua giurisditzioni. Invecis in is settoris de sa ricerca, de su svilupu tecnologicu e aerospaziali, de sa cooperatzioni a su svilupu e de is axudus umanitarius s'Unioni e is Staus faint totu as duus cun is strumentus specificus insoru. S'Unione tot'a su prus adottat politicas de coordinamentu, senza perou limitai in nisciuna manera s'azioni statali. +Competenzias de coordinamentu. +Po is politicas economicas, de s'occupatzioni e socialis s'Unioni tenit su rolu de coordinadori e donat is linias de ghia (po mediu de su Consixu e bia) e in custas ogna Stau est liberu de determinai is suas politicas particularis. +Competenzias de accossa. +In is settoris in pitzu s'Unioni no tenit nisciunu poderi legislativu, ne podit vinculai is Staus, deppit perou mediai politicamenti po podiri permittiri ca custas politicas possant essiri coordinadas. +Opt-out. +Peri chi requisitu fundamentali po imbuccai in s'Unioni europea est agualai su derettu e is politicas de intru a s'acquis communautaire, po si podiri benniri a una integratzioni europea balida , cun is annus is trattaus e su ettu de fai anti concediu a calincunu Stau sa possibilidadi di no pigai parti a calincuna politica comuna o a particularis strutturas comunitarias. Ai custas eccetzionis ddi nanta "opt-out". +Is Staus ca godint de s'opt-out funti: +Declaratzionis, conventzionis, attus, trattaus e accordius. +Is annus scrittus in segus funti is de is data de firma de is attus: calincuna borta custas podint essiri diversas, meda puru, de is datas de candu cussus e totu anti pigau balori. +Staus membrus. +A su 2012 s'Unioni europea contat 27 Staus membrus: Austria, Belgiu, Bulgaria, Cipru, Danimarca, Estonia, Finlandia, Francia, Germània, Grecia, Repùbrica de s'Irlanda, Italia, Lettonia, Lituania, Lussemburgu, Malta, Paisus Bascius, Polonia, Portugallu, Regnu Uniu, Republica Ceca, Romania, Slovacchia, Slovenia, Spagna, Svezia e Ungheria. S'Unioni est crescia de is primus ses Paisus fundadoris de sa ci tandu narànta Comunidadi economica europea (singialaus in grussu) e s'est espandia ponendu a intru a pagu a pagu sa parti manna de is Staus soberanus europeus fincias a erribbai a sa situatzioni de oi. Su 1u de argiolas de su 2013 imbuccat peri sa Croatzia, is membrus funti 28. +In duas bortas e bia ddue funti stetias bariatzionis mannas de terriotoriu de s'Unioni europea peri chi custu no at currespondiu a s'imbuccada de unu Stau nou in s'Unioni: +Eletzionis europeas. +Po eligiri is rappresentantis italianus in su Parlamentu europeu s'Italia est dividìa in is circoscritzionis chi sighint, in basi a sa lei de su 24 gennargiu de su 1979, n. 18 (tra is parentisis is regionis ca ddi fainti parti): +Is circoscritzionis elettoralis postas paris faint su "collegiu unicu natzionali". +Sa partidura de is seggius si fait dividendu su numeru de is bividoris de sa Repubblica po su numeru de is rappresentantis ca spettat a s'Italia in su Parlamentu europeu (immoa 72) e sparzendu is seggius in basi a sa popolatzioni de ogna circoscritzioni, a cantu risultat de s'urtimu censimentu generali, in basi a is quozientis intreus e de is prus artus coxus. +In basi a su censimentu generali (su de su 21 de ladamini de su 2001), ponit paris 6.600.871 bividoris. In su 2009, est oguali a n. 8 seggius distinaus. +Po evitai s'eletzioni de deputaus Sicilianus e bia in sa circoscritzioni Isulas, comenti giai in su 2004, Roberto Maroni, ministru de is Affaris de Intru, iat fattu isciri ca iat essi borfiu criai una circonscritzioni specifica "Sardegna" e bia po lampadas de su 2009. Ma sa proposta parit ca bengiat de una proposta de lei de tempus primu ma po is eletzionis de su 2009 no s'est arrenesciu a dd'otènni. + +Santu Nicolau de Truddas: +Santu Nicolau de Truddas. Creja in istile romanicu, fraigada dae sos Camaldolesos (1113), in sas campagnas de Semestene, biddighedda in Provintzia de Tatari, affacca a Bonorva. + +Santa Cristina: +Santa Cristina. Zassu nuragicu, affacca a Paulilatinu, cun unu nuraghe, tumbas e unu puttu a iscalinas po calare a s'abba . Una creja in sa campagna, Santa Cristina, de origine Camaldolese (sec. XIII). + +Basìlica de Saccàrgia: +Sa Basìlica de Saccàrgia, o SS. Trinidade de Saccargia est una creja de un'antiga abbazia, sola in sa campagna, affacca a Codrongianus. +Sa basilica est istada fraigada a s'incomintzu de su seculu XII. Bella creja in istile romanicu – pisanu,de su XII-XIII seculu, in abelta campagna in territoriu de Codrongianus, in su Tataresu, fraigada cun pedras biancas e nieddas, cun unu pronao a denadanti, e unu campanile altu e islanciadu. A parte e intro affrescos in s'abside e in sa navada a s'ala manca. De s'antigu guventu camaldolese no restat guasi nudda. Sa pianta este a rughe commissa (o a tau). In s'abside bi sun pinturas antigas, in affresco. Su campanile, in pedra bianca e niedda, est istadu realizzadu in d'una segunda fase, gai coment su portice in vazzada. +Affacca a sa basilica bi sun sos avantzos de su monasteriu. +Sa basìlica de Saccàrgia, nodida puru comente Santissima Trinità di Saccargia. + +Tiligugu: +Tiligugu ("Chalcides ocellatus"), una tilighelta chi vivet in terrinos asciuttos e renosos. + +Argia: +Argia, alza. Si cherimos faddare de s'alza, andamos a s'iscuru. Paret chi un aranzolu ("Latrodectus tredecimguttatus") chi s'agattat in sas campagnas assoladas, in s'istiu, cando punghet procurat dolore e chi eppada effettos tossicos po sos nervios. Po curare chi est istadu colpadu si faghiant dantzas rituales, po che catzare su male. Su disturbu beniat puru attribuidu a unu animale misteriosu (dimoniu), e custu at fattu naschere contos, legendas subra custu animale e custu disturbu. Cando sa meighina ufficiale at cherfidu istudiare sos “casos de alza” custos funt già iscumpartos. + +Pussy Riot: +Pussy Riot est su momene de unu collettivu femminista russu de mùsica punk-rock de Mosca, chi si esibidi in manifestaziones provocatorias contra a su regime politigu russu. Sas aziones de su grupu sunu similes a i cussas de su grupu artistigu Voina (in russu: «Война» chi cheret narre Gherra) chi est cumposto dae istudentees de sa facultade de filosofia de s'Universidade Istatale de Mosca, sa matessi iscola de Nadezhda Tolokonnikova, una de sa componentes de su grupu. +De recente tres de sos componentes de su grupu sunu istadas arrestadas pruite ana fattu una performance contra a su presidente de sa Russia Vladimir Putin in sa cheja ortodossa pius importante. +Solidariedade internazionale. +Sas pizzinnas cundennadas ana rezidu diversas manifestatziones de solidariedade dae medas artistas, politicos, musicistas e ateras personalidades, tra custos: + +Nadezhda Tolokonnikova: +Est una istudentessa de filosofia de s'Universidade de Mosca edd'est una de sas componentes de su gruppu Punk-rock Pussy Riot. + +Nuraghe Santu Antine: +Nuraghe Santu Antine, non attèsu dae Torralba in su Meilogu. Uno de sos pius bellos nuraghes e de sos mezus conservados. Sa turre est alta unos 18 metros, e ingiru attacados a sa turre corridoios e iscalas, chi dant a su nuraghe s'impressione de grandesa. Si pessat fraigadu in su VIII sec. AC. A mesu Km un ateru nuraghe, pius minore ma bene cunservadu. Solu chi custos nuraghes sunt in. dun'adde larga e non subra unu montiju, logu pius adattu po una fortificatzione... + +Casadinas: +Casadinas. Ispetzias de covatzas minoreddas, mesu cm. de altaria e 8-10 de diametru: subra si isterrede unu pagu de casu friscu ( dae inoghe su nomene casadina) o regottu e si goghene in furru. + +Thelonious Monk: + +Thanh Hoa: +Thanh Hoa (in Vietnambu: "Thanh Hóa") est sa capitale e sa tzitade pius populada de s'Thanh Hóa, Vietnam, ada unos 0,393 milliones de abitantes. + +Lagu Bidighinzu: +Bidighinzu est su nomene de unu lagu artificiale chi s'agattada in su Meilogu tra Thiesi e Ittiri. +Su nomene paret di derivede dae "Bidighinzu", "Vitichingiu", "Vitialva", est a narrere sa Vitalba ( Clematis vitalba) unu rampicante in sas matas de sa flora mediterranea, de sa familia ranunculacee, cun fiores biancos. + +Zafferano: +Zafferano (Crocus sativus) pianta ervosa de sa familia "" cun fiores de colore azzurrinu. Tafferanu, taffaranu, tzaffaranu...Nomene dae s'arabu zafaran. Ogni fiore produede tres pistiddos, chi reduidos in piuere de colore grogu, est impredu in coghina. Creschet bene in Sardigna, in Abruzzo e in Toscana. + +Marcello Candia: +Marcello Candia, naschidu affacca a Portici su 27 de triulas de su 1916, morit in Milano su 31 de austu de su 1983. Industriale. Impreat sos benes suos po fraigare unu ispidale in Amazonia, in Brasile e su 1965 si traferit in Brasile a servitziu de poberos e lebbrosos. Fundat una comunidade de padres e de monzas chi continuent s'obera chi aiat incomintzadu. + +Enciclopedìa: +S' Enciclopedìa est un obera de riferimentu e unu compendiu chi cuntenit diversas notizias de diversos ramos de s'ischire. +Sas enciclopedìas esistin dae pius de 2000 annos; sa pius antiga podet esse cunsiderada sa Naturalis Historia de Plinio. +Meda importante est istada sa "Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers" criada in Frantza in su periodo de s'Illuminismo dae Denis Diderot e Jean le Rond D'Alembert. +Sa Enciclopedìa fit istada pubricada a volumes singolos dae su 1751 a su 1772. + +Santu Pedru de Silki: +Santu Pedru de Silki (Tatari). Si trattat de una creja e unu cunventu, unu tempu fora de Tatari e oe in tzittade. Sos istoricos Giuanne Frantziscu Fara e F. Vico ( sec. XVII) faeddant de unua creja e de unu monasteru fundados dae sa Mama de Mariano I de sa familia Lacon -Gunale in su 1112, ma fortzis sunt de sa segunda medade de su sec.XI. In sa creja si venerat sa Madonnna de sas Grascias. Est una istatuetta tardo gotica, de ceramica pintada de 30 cm. +Tenet in bratzos su Bambinu e ammuntada de unu manteddu mannu de colore crema, cun fiores. Custa Madonna est venerada meda dae sa popolatzione de Tatari. Una festa manna si tzelebrat l'ultima dominiga de maju. Sa creja est ricca de quadros. +Bi sunt duos retablos : su retablo majore cun cun divescias istatuas de santos frentziscanos. Un ateru retablo in sa cappella de Santu Salvatore de Horta, est obera de mastros locales (sec. XVII). Sa parte originaria de sa creja est romanica, e gai su campanile (sec. XII). +Esistit unu Condaghe de Santu Pedru de Silki ( sec.XI-XIII)in sardu, cunservadu in sa Biblioteca de s'Universidade de Tatari. + +Wang Shu: +Wang Shu sighit s'attividade sua in Hangzhou in sa Provintzia de Zhejiang in Cina. Est atytivu in s'iscola de architettura de s'Accademia de sas Artes de sa Cina. In su 2012, Wang at rezidus su Premiu Pritzker. + +Istadiai: +S'Istadiai est una de sas cuattro istagionis. Cumenzat su 21 de Làmpadas e acabat su 22 de Cabudanni. + +Ben Tre: +Ben Tre (in Vietnambu: "Thành phố Bến Tre") est sa capitale e sa tzitade pius populada de s' Ben Tre, Vietnam, ada unos 116,000 de abitantes. +[Tre + +Festa de su Redentore: +Sa Festa de su Redentore est un occasione de orìzine relizosa alabada in Nùgoro s'urtima chida de Austu. + +Arnaldo de Brescia: +Arnaldo de Brescia (Brescia, 1090 – Roma, 18 de làmpadas 1155). +Naschidu in custa tzittade a s'incominzu de se sec.XII, fit discipulu de Pedru Abelardu in Frantza. Fut monacu e preigadore po sa riforma de se clero, tonende contra sa ricchesa de su clero e contrariu a su podere temporale de su paba. +Avversariu sou fut Santu Brennardu. Si unit a sa repubblica romana (1145). Fattu presoneri dae sos de Federicu Barbarossa benit cunsignadu a su prefetto de Roma. Morit brujadu biu in su 1156. Brescia l' at fattu un imponente monumentu. + +Phu Quoc: +Phu Quoc este sa segunda ìsula prus manna de Vietnam, Provìntzia de Kien Giang, Mare Tzinesu Orientali., a s' Otzeanu Pacificu. Est posta a otzidente a unos 45 km a ovest de sa penìsula vietnama (Ha Tien), unos 120 km de Rach Gia. Phu Quoc este un district de Kien Giang (sa tirada sua est de 574 km², cun una populatzione de 100.000 (2009). + +Sa laurera: +Sa laurera. Il lavoro contadino in Sardegna est una monografia demo-etno-antropològica de Giuliu Angioni pubblicada in su 1976 e in su 1982 de sa EDeS, Editrice democratica sarda de Casteddu, e in su 2003 de Il Maestrale de Nuoru. +"Sa laurera" est una documentatzioni àmpria e pretzisa de is faìnas, de is aìnas, de is traballus e de su lèssicu (cun medas illustratzionis originalis) de sa massarìtzia in sa Sardigna traditzionali, est a narri de prima e a is printzìpius de sa grandu trasformatzioni de sa segunda metadi de su Noixentus. Ballit po totu s'isula, ma spetzialmenti po sa Sardigna centrali e meridionali. +"Sa laurera" est de ponniri in pari assummancu cun àterus tres librus de Giuliu Angioni asuba de sa vida agro-pastorali sarda: "Rapporti di produzione e cultura subalterna: contadini in Sardegna", Casteddu, EDeS, 1974; "I pascoli erranti: antropologia del pastore in Sardegna", Napoli, Liguori, 1989; e "Pane e formaggio e altre cose di Sardegna", Sestu, Zonza, 2002. + +Aldo Moro: +Aldo Moro (Maglie, 23 de cabudanne 1916 - Roma, 9 de maju 1978) est istadu unu òmine polìticu italianu, pugliesu, presidente de sa Democratzia Cristiana, presidente de su Cossizu po 5 mandatos. Bocchidu dae sas Brigatas Ruias su 9 maiu 1978. + +Dietrich Bonhoeffer: +Dietrich Bonhoeffer, teologu protestante tedescu. Iscrittore. Fut contra a su nazismu, e vittima de custu regime. Impiccadu su 9 de abrile 1945 in su campu de concentramentu de Flossemburg. + +Primo Mazzolari: +Pimo Mazzolari, iscrittore e parracu de Bozzolo (Cremona). At antitzipadu temas meda de su Conciliu Vaticanu II . Est mortu su 12 de abrile 1959. + +Bochidorzu de sos monacos de Tibhirine: +Monacos de Tibhirine. Sa notte de su 26-27 de martu 1996 unu commando at assaltadu su monasteru de Tibhirine (Algeria) secuestrende sette monacos trappistas frantzesos. Primu sa proposta pro unu iscambiu de presoneris, chena sutzessu. A poi de pagu tempu unu comunicadu chi naraiat sa morte de sos religiosos su 21 de maju 1996. Subra s'episodiu est istadu giradu unu film. + +Charley Patton: +Est istadu unu musicista meda importante de su blues de su Delta de su riu Mississipi in s'omnimu istadu diffattis fit jamadu "The voice of the Delta". + +Roger Schutz: +Roger Schutz. Fundadore de sa Comunidade de Taizè (Frantza) inue sunt passados giovanos meda in su seculu passadu. Est istadu bocchidu mentre chi pregaiat su 16 de austu 2005. + +Julius Nyerere: +Julius Kambarage Nyerere (Butiama, 13 de abrile 1922 – Londra, 14 santugaine 1999) est istadu unu Politicu e presidente de sa Tanzania pro 20 annos. At unificadu sa natzione formada dae etnias meda, e dae religiones divescias, contribuinde a creare una sotziedade chena graves iscuilibrios economicos e libera dae su neocolonialismu. Est mortu in su 1999 . + +Le rivoltelle: +Le rivoltelle est unu grupu de mùsica rock de sa Calabria cumpostu dae 4 feminas: Elena. Alessandra, Paola e Angela. +Aiana comintzadu a sonare umpare dae su 2005. Su primu discu est istadu su single "La notte" chi est una cover de sa cantone de Adamo. + +Louis-Ferdinand Céline: +Louis-Ferdinand Céline, nàschidu Louis Ferdinand Auguste Destouches (Courbevoie,27 maju 1894 - Meudon, 1 triulas 1961), fiat unu mèigu e iscritore frantzesu. Céline, chi est su nomìngiu chi usaiat pro firmare is òperas suas, fiat su nòmene de s'ajaja. Est su prus traduidu e lègidu iscritore frantzesu de su de 20 sèculos a segus de Marcel Proust. +Sa pensada sua est pessimista e tipicamente nichilista. Est cunsideradu unu de sos prus mannos annovadores de sa literadura frantzesa intre sos contemporaneos, ca pro ite at intradu unu istile personale chi chircat de mentènnere sa fortza emotiva de sa limba chistionada. +Comente persona abarrat però pagu istimadu de medas crìticos pro sas positziones polìticas. Difatis Céline fortzis collaboraiat cun is nazistas e b'at fintzas carchi "pamphlet" chi lassat crèere chi esseret antisemita. +Vida. +Nàschidu in Courbevoie, Louis Ferdinand Auguste Destouches est fìgiu solu de Fernand Destouches (Le Havre 1865 - Parigi 1932) e de Marguerite Guillou (Parigi 1868 - Parigi 1945). Su babbu est impreadu assigurativu e a narrere de s'iscritore de orìgines nòbiles, sa mamma mercadera de rendas. +In gioventude non tenet fortuna faghende su butegheri de oru, duncas benit mandadu de su babbu a s'èsteru pro imparare is limbas. Bivet carchi meses in Inghilterra e Germània. In su 1912, a degheoto annos intrat in s'esèrtzitu frantzesu. +In su 1914 pigat parte comente volunteri a sos primos cumbatimentos de sa I Gherra Mundiale in Bèlgiu, in ue abarrat ingotu a unu bratzu, cun una balla infertzida in conca. Arretzit pro custu una medàllia de prata. +Benit mandadu a triballare in uffìtzios de su cunsoladu frantzesu a Londra, in ue abbitat logu de bagassimini e connoschet sa prima mugere, Suzanne Nebout, ma ant a abarrare impare isceti pagus meses. Sa gherra ddi lassat rastos siat dèpidos a sas feridas, siat de mente: tenet difficultade a si dormire e intendet frùschios a is origas. Incomintzat como a intendere su sentidu de affannu e dibilesa pro sa vida, chi at pois a caraterizare sa pensada sua. +In su 1916 partit in Camerun cun sa "Compagnie Francaise Shanga Oubangui", pro abbaidare a unu prantementu de cacao. Noe meses a pustis torrat in Frantza maladiadu de malaghera. +Agabada sa gherra andat a bìvere a Rennes e cògiat Édith Follet, fìgia de unu diretore de iscola de meighina, e si làureat in meighina in su 1924. Sa tesi, subra su traballu de su mèigu ungheresu Ignàc Fülöp Semmelweis, podet èssere cunsiderada sa prima opera sua de literadura. +De su 1924 a su 1928 traballende pro sa Sotziedade de Natziones viàgiat meda siat in Inghilterra, siat in Isvìtzera e Àfrica e in Amèrica. Torradu in Frantza andat a bìvere in Montmarte in ue s'òcupat gasi a gratis de attèndere comente mèigu sos pòboros e comintzat a iscriere su romanzu '"Voyage au bout de la Nuit"', s'òpera sua prus famada. +In is annos '30 còjat sa baddadora Lucie Georgette Almansor, chi diventat sa mugere de tres. +In tempus de su regime de Vichy, Cèline non si decrarat mai fascista e sa pensada sua est tropu pessimista e nichilista pro pòdere torrare ùtile a sos gerarcas. Prus a prestu, abarrant iscritos e affirmatziones subra sas ratzas e is ebreos chi lassant dudosos e pro chi in is annos a sighire s'iscritore s'at a dèpere giustificare medas bortas. No ant a mancare fintzas acusas de negatzionismu. +B'est de nàrrere chi in su 1934 circhende s'amada Elizabeth Craig in sos Istados Unidos, dd'aiat agatada cojada cun unu òmine ebreu e chi sa de is losingas de òmines ebreos a fèminas "arianas "est chistione chi torrat in sos pamphlets incrimenados. +Acabada sa Segunda Gherra Mundiale benit cundannadu a s'esìliu e si nche fuet in Danimarca, in ue bivet in clandestinidade impare cun sa mugere. Cassados su 17 de nadale 1945, benint arrestados e cundannados a batòrdighi meses de presone. In su 1951 a pustis de maladias e àteras cundennas de su tribbunale de Parigi, torrat a Frantza, un ue però non tenet vida fàtzile, sende chi est inditadu che nazista de totus is iscritores de manca, chi nde cherent iscantzellare sa memòria (francu Albert Camus, mancari issu etotu apat fintzas cumbàtidu che partisanu). +De fatu Céline at a èssere discoidadu non isceti in Frantza ma in totus is natziones de Europa. +Torradu de su disterru si trasferit a bivere a Meudon, tzitade pagu a tesu de sa capitale in ue faghet vida retirada, traballende siat comente iscritore, siat comente mèigu, mancari siant pagus meda is chi galu si cherent fàghere curare de issu. Morit sa prima die de trìulas in su 1961 a sighidu de una emorragia a su cherbeddu. S'acuntèssida benit pagu cunsiderada de s'imprenta, prus pagu cando s'incrasa morit unu àteru grandu e meda prus istimadu iscritore: Ernest Hemingway. +Est cumbintu fintzas a sa morte chi at a èssere interradu in su campu santu de Père Lachaise, ma sa mugere ischiende ca s'opinione pùblica non diat èssere de acòrdiu, du faghet interrare in Meudon. +Òpera. +Cunsideradu unu de is prus importantes iscritores esistentzialistas, sos iscritos suos sunt caraterizados de pessimismu e nichilismu. Su chi prus nde faghet manna s'opera est su limbàgiu chi usat: chircat difatis de cuncordare unu istile literàriu cun sa fortza espressiva de su chistionadu. Pro su chi pretocat is temas, si podet agatare una forte cumponente autobiogràfica, contende cun sarcasmu arrabiadu dibilesas, bascesas e tonterias siat in sa sotziedadi siat in is pessones, niunu esclùdidu. Sa leghidura si donat fatuvatu a su risu, ma est unu rìere grae de assatzu. Céline ponet a unu oru sos idealismos e chentza piedade bogat a pitzu is bisuras prus pudrigadas de sa realidade. + +Universidade "Bocconi" de Milano: +Sa Universidade Bocconi (nomene ufficiale:"Università commerciale "Luigi Bocconi"") est +una universidade privada non profit de Milano, chi fit istada fundada in su 1902 edd'est ispecialitzada in sas iscientzias economicas e sotziales, materias giuridicas e manageriales. + +Istàdiu Vanni Sanna: +S'istàdiu Vanni Sanna de Tàtari est unu de sos istàdios prus mannos in Sardigna, podet cuntènnere unos 12.000 persones, oe reduidas a unos 8.000 fintzas a cando no ant a èssere fatos sos traballos de adecuamentu a sas normas de seguresa pro sos istàdios. Est istadu fraigadu in su 1922 e inauguradu in su matessi annu in sa die de su 27 maju dae su prìntzipe Umbertu de Savoja. Su primu nùmene chi at àpidu fiat "istàdiu Torres", mudadu in sos annos 70 in "istàdiu Acuedutu". Su 22 de Austu de su 2001 est istadu intituladu a Vanni Sanna, giogadore chi at bestidu sa màllia de sa Torres e chi est istadu fintzas allenadore e diretore isportivu de s'iscuadra tataresa. S'Istàdiu est de propiedade de sa comuna de Tàtari, bi giogat sa partidas in domo sa sotziedade Torres Calcio. + +Universidade Niccolò Cusano: +Sa universidade "Niccolò Cusano" ( Università degli Studi Niccolò Cusano - UNICUSANO) est una universidade privada de Roma, fundada in su 2006. La sàidu est in Via don Carlo Gnocchi, 3 - 00166 Roma. + +Altare preistoricu de Monte d'Accoddi: +Monte d'Acoddi, connotu fintzas comente "Monte d'Acode" o "Monte de Code" (code = perda) est una zona archeològica de importu mannu de su tempus prenuràgicu chi apartenet a sa cultura de Abealzu-Filigosa. Unu monumentu de custa genia no est presente in perunu logu de s'Europa nen de su batzinu de su Mediterràneu. +Monte d'Acoddi s'atzapat in sa Nurra in sa comuna de Tàtari a curtzu de s'istrada 131. +Istòria. +Sas primas istigas sunt de su 4000 a. C.. Intre su 3400 e su 2900 a. C. benit fraigadu su primu bidditzolu de cubones; a custu perìodu apartenent sas tumbas a domos de janas, sa pedra-longa e unas cantas òperas de preda chi faghiant parte de unu tèmpiu pro sacrifìtzios. +Prus a tardu benit fraigada una prima prataforma a forma de piràmide truncada a sa cale s'arribaiat chin una artziada. Supra b'aiat unu tèmpiu cramadu "tèmpiu ruju" pro su colore de su rebussu. +In su cumintzu de su de tres millènnios a. C. su edifìtziu benit abbandonadu, fortzis a pustis de unu fogu, e tando benit cobertu dae una prenidura de terra, predas e carchina chi est mantesa a foras dae unu rivestimentu de predas mannas. Gasi benit criada una prataforma noa, semper una piràmide trunca a gratas (manna 36 m x 29 m chin 10 m de artària), in ue s'atzediat tramite una àtera artziada longa unos 42 metros. Custu tèmpiu, fraigadu supra cussu betzu, est mutidu tèmpiu a gratas e ammentat sa ziggurat mesupotàmicas. +Su monumentu at mantesu s'importàntzia religiosa pro carchi sèculu, posca in s'edade de su brunzu antigu (1800 a. C.) cando fiat in ruina est istadu abbandonadu e usadu solu pro interros. +In sa Segunda Gherra Mundiale est istada distrùida s'ala de supra chin s'iscavu de trintzeas pro bi ponnere una bateria contraèrea. +Sos iscavos archeològicos sunt istados diretos dae Ercole Contu (1954-1958) e Santo Tinè (1979-1990); in sos annos 80 b'est istadu unu restàuru mannu in ue sunt istadas torradas a fraigare tzertas alas de su monumentu. + +Alfabetu: +S'alfabetu est unu sistema de iscritura in ue sos sinnos gràficos (grafemas) rapresentant sos sonos de sas limbas. A segunda de su sistema, unu grafema podet rapresentare unu sonu solu, prus sonos o puru podet èssere unu sonu a èssere iscritu chin prus grafemas. +Sa paràula alfabetu benit dae s'unione de sos nùmenes de sas primas duas lìteras gregas, Alpha e Beta. +Alfabetu sardu. +S'alfabetu sardu est cumpostu dae 22 lìteras de s'alfabetu latinu: +A B C D E F G H I J L M N O P R S T U V X Z +B'at de cunsiderare chi sa X est impreada solu in sos limbàgios meridionales, tando sa lìteras ant a èssere 21 in s'alfabetu logudoresu-nugoresu e in sa Limba Sarda Comuna. In prus pro marcare sa diferèntzia intre sa zeta surda e sa sonora, in sardu, si usat su digramma TZ. +Áteras propostas pro su sardu. +Intre sa grafias non reconnotas a manera ufitziale, sa de importu prus mannu est sa Grafia Sarda Autònoma istudiada dae Antoni Lèpori. Sa GSA impreat fintzas sa lìteras Ç (ci truncada), K (capa) e Y (ìpsilon/i grega). + +A: +Sa A (manna) o a (minore) est sa prima lìtera de s'alfabetu sardu; est una vocale chi at semper sonu abertu . + +B: +Sa B (manna) o b (minore), si leghet "bi", est sa segunda lìtera de s'alfabetu sardu; est una cunsonante chi in sardu si podet iscrìere sia simple sia dòpia (b/bb). +Sonos e mudamentos. +Sa B si est in su cumintzu de sa paràula, tendet a èssere una cunsonante mòbile chi in sa pronùntzia podet rùere (es. bidda > idda). In prus sa B est sugeta a mudare, a segunda de sa zona, in P (es. abe <> ape - bìdere "lenitzione") o in V (es. bida <> vida - bìdere "betatzismu"). +In su sardu podet àere duos sonos diferentes: in su cumintzu de sa paràula at semper unu sonu bilabiale oclusivu mentras in intro de su faeddu podet àere unu sonu oclusivu [b o fricativu (custu solu in positzione intervocàlica). + +C: +Sa C (manna) o c (minore), si leghet "ci", est sa de tres lìteras de s'alfabetu sardu; +est una cunsonante chi in sardu si podet iscrìere solu simple. +Sonos e mudamentos. +Sa C podet àere duos sonos diferentes: +A s'ispissu sa C tosta, si est in su cumintzu de sa paràula e est pretzèdida dae vocale, tendet in sa pronùntzia a mudare in G (es. “su cane” si podet lèghere “su gane”), mentras sa C durche tendet, mescamente in su logudoresu/nugoresu, a mudare in TZ (es. “it. città” > “camp. citadi” > “log. tzitade”). In tzertas biddas barbaritzinas sa C tosta càmbiat in unu sonu cramadu "corfu de gùturu" iscritu chin sa lìtera h o puru, segundu àteros, cun unu apòstrofu a càmbiu de sa ci. +In prus sa C, in sos limbàgios nugoresos, est usada a càmbiu de sa G logudoresa e campidanesa (es. “amigu” > “nug. amicu” - bìdere "lenitzione"). + +D: +Sa D (manna) o d (minore), si leghet "di", est sa de bator lìteras de s'alfabetu sardu; +est una cunsonante chi in sardu si podet iscrìere sia simpre sia dòpia (d/dd) +Sonos e mudamentos. +Sa D podet àere in sardu prus de unu sonu: +In prus sa D, a segunda de su logu, podet mudare in T (mescamente in su nugoresu) o in R (mescamente in su campidanesu), pro esempru chin su faeddu ludu > lutu > luru (bìdere "lenitzione"). +Sa D est fintzas una lìtera eufònica chi non si marcat, ma benit lassada a sa pronùntzia, comente si sos casos: in unu (in d-unu), cun unu (cun d-unu) e gasi sighende. + +Africada alveolare surda: +Sa africada alveolare surda est una cunsonante presente in medas limbas currispondente a su digramma ""tz"" in sardu, a sa "zeta surda" italiana e a su sìmbulu ""ts"" de s'alfabetu fonèticu internatzionale IPA. Sa "ti-zeta", in su sardu, si podet iscrìere solu simpre. +Sonos e mudamentos. +Su sìmbulu TZ, in tzertas variantes locales, podet mudare in àteras formas che a t/th/ss/ci, pro nàrrere s'istandard putzu est presente fintzas comente putu/puthu/pussu/pùciu. + +X: +Sa X (manna) o x (minore), si leghet "ichis" o puru "scèscia", est sa de bintunu lìteras de s'alfabetu sardu campidanesu; no est presente ne in sa LSC ne in sos àteros limbàgios sardos. Est una cunsonante chi in sardu si podet iscrìere solu simpre e solu in intro de sa paràula e mai in su cumintzu. +Sonos e mudamentos. +Sa X est cramada "fricativa postalveolare sonora" ; at unu sonu chi currispondet a sa "j frantzesa" (es. Jean) o a su digramma "”sg”" in su tataresu, in su gadduresu e in su cossu (es. Frisgiori). Su matessi sonu est presente fintzas in carchi bidda de limba logudoresa (es. jogu in carchi logu si leghet sgiogu), imbetze no esistit in su nugoresu e nemmancu in sa limba italiana. + +Sant'Anna di Stazzema: +Sant'Anna di Stazzema, in Provintzia de Lucca, mentuadu pro s'istrage de 560 ca. civiles (omines , feminas, antzianos e pizzinnos) fatta dae sas SS tedescas su 12 de austu 1944 e chi ant brujadu su burgu. + +Ildegarda di Bingen: +Ildegarda di Bingen (1098 -1179), tedesca. Monaca benedettina, iscrittora, musicista, filosofa, poetessa, mistica. Santa. Proclamada Duttore de sa Creja dae Paba Benedetto XVI ( santuaine 2012) + +Estela Raval: +Est istada sa oghe de su grupu Los Cinco Latinos + +Amelita Baltar: +Diventada famosa a su cominzu de sos annos '70 comente e cantente de su composidore e sonadore de bandoneón Astor Piazzolla e de Horacio Ferrer. + +Lenitzione: +Sa lenitzione est una forma de mudamentu presente in medas limbas cumpresu su sardu. Custu fenòmenu est riferidu a su càmbiu de una cunsonante tosta in una cunsonante lèbia chi si at, in su sardu, chin sas cunsonantes oclusivas surdas intervocàlicas p/t/k chi mudant in b/d/g. +Sos limbàgios tzentrales si sunt mantesas sas oclusivas surdas in positzione intervocàlica e sa lenitzione no est presente; in custas zonas, pro esempru, si at: dae su latinu CUPA(M) > "cupa", dae APE(M) > "ape", dae ROTA(M) > "rota", dae CATENA(M) > "catena", dae LOCU(M) > "locu", dae SECARE > "secare", e gasi sighende. Sos àteros limbàgios (logudoresu e campidanesu) imbetze sunt istados sugetos custu fenòmenu e tando, semper pro sas matessi paràulas, si ant "cuba", "abe", "roda", "cadena", "logu", "segare". + +Raffaello Sanzio: +Raffaello Sanzio ( Urbino 1483- Roma 1520). Fizu de unu pintore, Giovanni Santi , at mustradu subitu sa capatzidade sua. Est istadu allievu de Perugino e puru de Bramante. Pintore e architettu. Comente pintore at produidu meda ispetzialemte in Roma. Oberas: +S'Isposalitziu de Maria cun Giuseppe (1504) Pinacoteca de Brera. +La Madonna del cardellino (1505) Galleria degli Uffizi, Firenze. +La Madonna del Granduca (1505), Palazzo Pitti, Firenze. +Ritratto di Agnolo Doni (1506) Palazzo Pitti , Firenze. +La Deposizione di Cristo (1507) Palazzo Borghese, Roma. +La Disputa sul Santo Sacramento (1509-10) Stanze di Raffaello, Vaticano. +Ritrarro di Giulio II (1511-12) Notional Gallery, Londra. +Ritratto di Leone X (1518-19) Galleria uffizi, Firenze. +La Scuola di Atene (Stanza della Segnatura) Vaticano. +La Trasfigurazione (1520), ultima obera de Raffaello, finida dae Giulio Romano. +A sa morte de Donato Bramante, at leadu sa diretzione de su trabagliu pro du fraigu de sa Basilica de Santu Pedru. + +Francisco Xavier Clavigero: +Francisco Xavier Clavigero (Puerto de Veracruz, Méssicu, 9 de cabidanne de su 1731 - Bologna, Italia, 2 de abrile de su 1896), gesuita, istoricu. + +Jacques Berthieu: +Jacques Berthieu (Polminhac, Frantza 27 de santandria 1838 - Ambiatibe, Madagascar 1896), gesuita frantzesu, missionariu e martire in Madagascar. Santu. + +Evanescence: +Is Evanescence funt unu grupu alternative metal nàschidu a Little Rock in Istados Unidos. + +Lu Xun: +Lu Xun (cinesu:鲁迅;), est su nomene de arte de Zhou Shuren (cinesu:周树人) est istadu unu de sos mazores iscrittores cinesos de su XX seculu. + +Robert Johnson: +S'etnomusicologo Alan Lomax est istadu determinante in su recuperu e sa conservazione de sos discos de Roberto Johnson e at contribuidu in manera determinante a lu faghe' connoschere a su publicu. + +Cefalonia: +Cefalonia (Kefalonìa in gregu). Isola de 781 km2, a ovest de Grecia, ca. 36 miza abitantes. +Tzentros: Argostoli, Lixouri, Sami. Durante e Segunda Gherra mundiale fortzas de S'Asse, tedescos e italianos ant occupadu s'Isola (12.000 italianos, sa Divisione Acqui, e 2.000 tedescos ). S'armistiziu de s'Italia cun sos Alleados (cabidanni 1943) at creadu diffidentzia e confusione in su rapportu tra italianos e tedescos . Arrivant in s'isola rinfortzos tedescos e benit ordinadu a sos italianos de lassare sas armas. In seguitu a su rifiutu, aereos tedescos mitragliana sos italianos. Morint in s'Isola 5.000 soldados italianos e chentinaias de ufficiales. + +El Alamein: +El -Alamein (in àrabu: العلمين, "al-‘Alamayn") est una localidade de unos 5.800 bividores de s'Egitu, posta in sa costera de su mare Mediterràneu, pagu a tesu de su desertu egitzianu e istesiada unos 100 km dae Alessandria. +In s'atunzu de su 1942 est istada cumbattida in custu logu una battaglia detzisiva tra sa fortzas de s'Asse, italianos e tedescos, e sos Alleados. Custos, superiores pro armamentos e ateros medios ant custrintu tedescos e italianos a si retirare. Paritzas miza de soldados italianos morint in battaglia e ateras miza sunt fattos presoneris. A El Alamein unu Sacrariu, ammentat sos italianos chi sunt mortos in ie. + +Antine imperaradore: +Flaviu Valeriu Aureliu Antine "Su Mannu", imperadore romanu (274 -337), est naschidu a "Naissus" ( in sa Serbia de oe) dae Elena e Costanzo Cloro. Giovanu s'est postu in mustra cumabattinde contra a sos Persianos e a sos Sarmatas. Unu nemigu sou est istadu Massèntziu, chi fut puru connau sou. Sa battalla detzisiva de Antine contra a Massèntziu su 28 de santaine 312, a Saxa Rubra, affacca a Roma, e finida a Ponte Milvio subra su Tevere. +In occasione de custa battaglia si faeddat de una bisione in su sonnu, de una rughe e sas paraulas “"in hoc signo vinces"”, chi Antine at fattu ponnere subra sos istendardos de sas legiones. Cun s'Editu de Milano at dadu sa libertade de praticare la religione cristiana. Costantinu trasferit sa capitale dae Roma a Bisàntziu e fundat una tzittade noa, Costantinopoli. Preoccupadu de sas divisiones in sa Creja cristiana convocat sa reunione de unu Contzìliu, a Nicea in su 325, cun 300 piscamos e issu faghet su Presidente. In su Contzìliu benit preparadu e promulgadu su “Credo”, nadu su “Credo niceno, inue si fissant veridades importantes de sa fide cristiana. Fortzis Antine at retzidu su battijimu prima de morrere. Sos ortodossos lu cunsiderant santu, sos cattolicos no. Però custos tenent pro santa sa mama, santa Elena . +In Sardigna (in Sedilo, in Putumajore) b'est sa traditzione de currere s'Ardia, in onore de Santu Antine (o Bantine), pro ammentu de sa battalla de Ponte Milvio (probabile influssu de traditziones bizantinas). + +Manoppello: +Manoppello. Burgu, in provintzia de Pescara in sa zona de su Parcu Notzionale de la Maiella. Unu pagu fora de sa bidda su Santuariu del Volto Santo, cun un'immagine de sa Cara de Cristu, meda venerada,visitada dae Paba Benedetto XVI su 2006. + +Capestrano: +Capestrano. Bidda in Provintzia de L'Aquila, in zona de su Parcu Natzionale del Gran Sasso e Montes de La Laga. Su burgu antigu est medievale , cun palattos ecrejas. Dominadu dae unu castellu, Castello Piccolomini. Cunventu de Santu Giuanne de Capestrano de su sec. XIV. + +Calascio: +Calascio (L'Aquila) est una biddighedda dominada dae unu castellu de su sec. XIII. A 1.500 metros subra su mare, est su castellu pius in altu de Europa. + +Diana di l'Alba: +Discografia. +Diana Di L'Alba + +Sardinia (Ohio): +Sardinia est su nomene de una bidda de s'istadu americanu de s' Ohio. +In su censimentu de su 2000, aìat una populatzione de 862 abitantes. Su nomene derivat dae s'isula de Sardigna. + +SS. Trinità di Saccargia: +Creja, fundada dae sos Camaldolesos, in territoriu de Codrongianus e in campagna. Sa costrutzione in su sec.XII. A denanti b'est unu “porticu “; unu campanile altu meda . In su fraigu est dominante su colore de sas padras: tufu biancu e pedra niedda vulcanica. Navada unica e abside. + +San Michele di Salvenero: +San Michele de Salvenero , Ploaghe (SS). +Creja romanica fraigada dae sos monacos Vallombrosanos, fundados in Toscana in su 1015 dae san Giovanni Gualberto. Primu insediamentu issoro in Sardigna s' abbazia de San Michele di Plaiano a Tatari. Fraigada cun pedra bianca intercalada cun filares de pedra vulanica niedda. + +Basilica de sant Antioco di Bisarcio: +Basilica Sant Antioco di Bisarcio +No lontanu dae Othieri, isolada in sa campagna. Creja romanica e cattedarale de s'antiga Diotzesi de Bisarcio. Fraigada fortzis dae mastros de fora, lombardos e pisanos, a sa fine de su 1100. Arruinada dae su fogu e abbandonada, giughinde sa sea de sa diotzesi a Sardara, capitale de su Giudicadu de Torres. At unu porticu a s'intrada, navada centrale e navadas laterales, e un abside. + +Giuseppe Puglisi: +Giuseppe Puglisi, preideru de sa Diotzesi de Palermo. In Palermo aiat organizadu su Centru "Padre Nostro, pro su ricuperu de giovanos reclutados dae sa criminalidade. Bocchidu su 15 de cabidanni 1993. + +Carlo Carretto: +Carlo Carretto (Alessandria, 2 aprile 1910 – Spello, 4 ottobre 1988) "Piccolo Fratello di Gesù" at sighidu s'ideale de vida de Charles de Foucaul in sa preghiera e silentziu. Iscrittore de liberos ispirituales. Est mortu su 4 santuaine 1988. + +Scientology: +Scientology est unu movimentu fundadu dae Lafayette Ronald Hubbard (1911-1986) in California in su 1954 ("Church of Scientology"). Hubbard at tentu una vida movimentada ( cun sas feminas pro tres matrimonios, e cun sas autoridades inglesas chi ant espulsu isse e sos seguaces dae s'Inghilterra e puru in Frantza, cundennadu pro truffa. Scientology est una dottrina “sincretista” derivada dae diversas religiones, e filosofias e definida:” scientzia de sa salude ispirituale e mentale”. Tzertos divos de Hollywood faghent parte de Scientology. + +Non credentes: +Sos non-credentes sunt sos chi non credent in peruna religione, non nde l'importat nudda de sa religione, non li piaghet sa religione o sunt contr'a sa religione. Cando rifiutan sa fide religiosa los podimus mutire fintzas àteos, agnòsticos, ignòsticos, non-teistas, non religiosos o umanistas làicos. Cando non nde l'importat nudda de sa religione los podimus mutire apateistas. Cando sun contr'a sa religione los podimus mutire anticlericales o anti-teistas. +Sas istatìsticas naran chi prus de su 16% de totu sa zente de su mundu (1,1 miliardos de pessones) sunt "non-credentes", ponende paris sos chi naran de esser agnòsticos, àteos, laicistas e sas pessones chi risponden "nudda" o "perunu issèperu religiosu" cando lis dimandant cale est sa religione issoro. +In sa realtade, podimus pessare chi su nùmeru de sos non-credentes in totu su mundu siat prus mannu meda, ca b'at zente meda chi risultat cristiana petzi ca l'an batizada a minore, ma a mannos non bi credent prus. +Demografia. +Sas tabellas chi sichin ponent in òrdine sos istados, comintzande dae sos istados in ue bi sunt prus non-credentes a sos in ue bi nd'at prus pacos. + +Rezu Emìlia: +Rezu in s'Emìlia (in s'impreu informale Rezu Emìlia, Reggio Emilia in Italianu; Rèš in rezanu; "Regium Lepidi" in latinu) est una comuna italiana de 172.317 abitadores, cabitale de sa provìntzia numenale in Emìlia-Romanna. Est sa de bator biddas de sa rezione pro nùmeru de bividores e sa de 22 in Itàlia. +Nàschida a longu de sa Bia Emìlia de orìzine romana e chi aunit, oe che tando, sa tzidade de Praghèntzia a sa tzidade de Rìmini, Rezu Emìlia si podet onorare de su narrativu de "Tzidade de su Tricolore", sende chi sa bandera italiana, a ispiradura de sos istandartos de sa Repùbriga Tzispadana, fiat nàschida e fiat istada ispònnida pro sa primera bia in custa tzidade su 7 de ghennarzu de 1797. +S'istandartu l'aiant ispònnidu in Sala de su Tricolore milliseteghentesca de sa domo comunale tzitadina, in su matessi salone chi oe istranzat sas audièntzias de su cussizu comunale de Rezu Emìlia. + +Cant de la Sibil·la: +El Cant de la Sibil·la est unu cantu liturgicu gregorianu e sas peraulas chi lu cumponene descriene s'Apocalissia, benit cantadu in sas chejas de Majorca in sas Isolas Baleares in Ispagna e in s'Alighera in Sardigna. Dae su 16 de santandrìa de su 2010 est istadu dichiaradu patrimoniu de s'Umanidade. + +Sabaudia: +Sabaudia est una comuna italiana de 19.287 abitadores ubigada in sa rezione de su Làtziu, cuncretamente in sa provìntzia de Latina. Est una de sas biddas fundadas in s'èpoga fassista, cuncretamente su 5 de austu de 1933, e inagurada su 15 de abrile de 1935. +Geografia. +S'agatat in su coro de sas Tolas Pontinas, a unos 90 km. dae Roma e a 25 dae Latina. Su territòriu comunale suo parisincu est caraterizadu dae su litorale de dunas arenosas, dae zonas litosas (chi una die formaiant parte de sa "serva de Terracina) e dae una filera de zonas ùmedas protèghidas e dae tres lagos costerencos: su lagu de Sabaudia (o de Paola), su lagu dei Monaci e su lagu de Caprolace. Una parte importante de su territòriu comunale est custituìda de su 1934 dae su Parcu nassionale de su Circeo. + +Limba isvedesa: +S'isvedesu est una limba chi pertenet a su sutagrupu nòrdigu de sas limbas alemànigas: sas àteras limbas printzipales de custu sutagrupu sunt su danesu e su norueghesu, ambos meda assimizadores a s'isvedesu, e s'israndesu, prus arcàigu e allargadu. S'isvedesu est faeddadu in su mundu dae unos deghe milliones de pessones: in prus de esser sa limba ufissiale de su Rennu de Isvètzia, est allegadu dae una minòria in Finlàndia, mescamente a longu de sa costera e in sas Isulas Aland. + +Amtrak: +Amtrak est su nùmene de sa cumpanzia ferruviària printzipale de sos Istados Aunidos de Amèriga. Est chistione de sotziedade privada chi tenet sa sea sua in Washington. Amtrak aiat cumintzadu s'atividade sua s'1 de maju de 1.971. Sa retza sua est ispainada e efissiente, totalizende 34.000 chilòmetros, mancari siat eletrifigada petzi in parte mìnima. Belle chi su trenu in sos IAA siat semper istadu prus pagu impreadu a petus de sa betura, su postale e s'aparèchiu, e in prus apat semper tentu unu costu elevadu (prus chi totu in cumparadura cun su de su postale), in sos ùrtimos deghe annos su tràfigu de passizeri at rezistradu un'aumentu sensìbile. Amtrak impreat in s'atualidade prus de 20.000 pessones. Onzi die, tzìrculant prus de 300 trenos Amtrak, a belotzidades finas a 240 km. s'ora, aunende prus de 500 destinos in 46 istados e tres provìntzias canadesas. In s'annu cumertziale de su 2.012, Amtrak at trasportadu finas a como unu nùmeru primadu de passizeris, 31,2 milliones, logrende un'intrada de 2.020 milliones de dòllaros IAA. In mesu de s'àteru, Amtrak si notat pro sa sintzillesa e s'efissièntzia de su cuntrollu de sos billetes: cando s'averiguadore cuntrollat su tìtulu de biazu, intregat a su passizeri unu carteddigheddu adesivu a apicare a su seidorzu: in custa manera, sos cuntrolladores chi colant prus a tardu zai ischint chi su billete est istadu averiguadu e non tenent bisonzu de pregontare a su biazadore si su billete zai siat istadu cuntrolladu, comente acontessit in àteros paìsos, Sardinna incrùdida. In Noa Iorcu, sas cumponiduras AMTRAK impreant sa Penn Station, situada zustu intro de bidda. + +Pavia: +Pavia. +Istoria: tzittade importante fintzas dae epoca romana, cun su nomene de Ticinum. Derruta dae sos Unnos. Conchistada dae sos Bizantinos e a poi dae sos Longobardos che nde ant fattu sa capitale de su su Regnu de Italia, lende su nomene de Papìa. In su 1360 passa sutta sos Visconti de Milanu. +Affaca a Pavia , su frealzu de su 1525 una importante battaglia tra Frantziscu I de Frantza e +Carlu V. Su 1700 est passada sutta diversas dominatziones: Austriacos, Frantzesos, Ispagnolos. In su 1814 fuit de nou sutta a sos Austriacos e in su 1849 fuit unida a su regnu de Sardigna. +Tzittade ricca de monumentos, palattos,turres, crejas. +Sa Certosa de Pavia, fundada in su 1396, ispettaculare su fraigu cun partes fraigadas in varia spocas. Oberas d'artes numerosas: quadros de Borgognone ( sa fine de su 1400) de Perugino, de Guercino, e D. Crespi. Unu chiostro e “vetrate” de valore. +Basilica de San Michele Maggiore: fraigu magnificu de istile romanicu lombardu (XI -XII sec.) inue sun istados coronados divescios res de su Regnu de Italia ( Federico Barbarossa in su 1155). Ispantosa sa fatzada cun tres partales comente tre sun sas navadas. Una cupula, s'abside, e una cripta sutta s'altare, obera de sa fine de su 1300. +Basilica de San Pietro in Ciel d'Oro, cun restos antigos de su VI seculu. A s'ala de fora decorada cun maiolicas. Sa creja attuale est unu fraigu romanicu in mattones, a tres navads, cun abside e cripta inue s'agatada su monumentu funebre de Severino Boezio ministru de Teodoricu e dae issu fattu bocchire in su 525. +Pavia tenet una Univesidade de sas pius antigas de sa penisola, fundada in su 1361. +Tzertos importantes personagios sun istados alunnos o professores: Gerolamo Saccheri, Lazzaro Spallanzani, Alessandro Volta, Ruggero G. Boscovich, Carlo Rubbia, Premiu Nobel.Paret, comente alunnu Cristoforo Colombo. + +Universidade Estadual de Feira de Santana: +Sa Universidade Estadual de Feira de Santana, jamada comunemente UEFS, est una universidade cun sa sede in Feira de Santana, in Bahia, in so Brasile. +S'universidade fit istada fundada in su 1976. + +Universidade Federal de Minas Gerais: +Sa Universidade Estadual de Minas Gerais, jamada comunemente UFMG o solu Universidade Federal, est una universidade cun sa sede in Belo Horizonte, in Minas Gerais, in so Brasile. +S'universidade fit istada fundada in su 1927. + +Universidade Federal da Bahia: +Sa Universidade Federal da Bahia, jamada comunemente UFBA, est una universidade cun sa sede in Salvador, in Bahia, in so Brasile. +S'universidade fit istada fundada in su 1946. + +Centro Federal de Educação Tecnológica de Minas Gerais: +Sa Centro Federal de Educação Tecnológica de Minas Gerais, jamada comunemente Cefet-MG, est una universidade cun sa sede in Belo Horizonte, in Minas Gerais, in so Brasile. +S'universidade fit istada fundada in su 1910. + +Lògica: +Sa lògica est sa iscièntzia chi tene pro progetu s'istudiu de sa valididade et s'articulatzione de unu discorsu pro cussu chi cuncernat sas inferentzias sua - in particulare deduttivas. + +Elia Angelo Dalla Costa: +Elia Angelo Dalla Costa (1872 – 1961), piscamu de Firenze e cardinale. Reconnottu comente “Giusto tra le Nazioni” dae su Museu de s' Olocaustu ,Yad Vashem,de Gerusalemme (santandria 2012) po aere aggiuadu e salvadu paritzos ebreos durante s'occupatzione nazista de s'Italia. + +Simon & Garfunkel: +Simon & Garfunkel sunt istados unu duo musigale ameriganu formadu dae Paul Simon su cantautore e Art Garfunkel su cantadore. Ambos aiant custituìdu su grupu Tom & Jerry in 1957 e aiant tentu su primu èsitu issoro con sa fasca "Hey, Schoolgirl". Comente Simon & Garfunkel, su duo aiat logradu numenada in su 1965, mescamente gràssias a s'individuale truncaràdios "The Sound of Silence". +Sa mùsiga issoro fiat istada impreada de banda sonora in sa pellìcula famada "S'indutoradu" (1967) cun Dustin Hoffman e Annie Bancroft, faghende-los galu prus cunnotos a su pùbrigu. + +Lagu Omodeu: +Su lagu Omodeu est unu lagu artifitziale de sa Sardinna. S’agatat in sa provìntzia de Aristanis, in sa sutarezione istòriga de su Barigadu. Est formadu dae s’arressu de su riu Tirsu a mèdiu de unu tancadorzu postu in su territòriu de sa comuna de Busachi. S’alabatu ìdrigu zughet su nùmene de "Angelo Omodeo", s’inzineri chi si fiat ocupadu de sa prozetadura de su primu tancadorzu, chi s’agataiat a probe de Ulài Tirsu e como resurtat atzuvada partiarmente dae sas abas de s’imbasu nou. Su lagu tenet una superfìtzie de 29,37 chilòmetros cuadrados, una profundidade màssima de 59,55 metros e una profundidade mìnima de 12,13 metros. + +Karaganda: +Karagandao Qaraghandy (in kazacu: Қарағанды/Qarağandı [qɑɾɑˈʁɑndə) est una tzittade de sa Repubblica de Kazakistan, in sa zona orientale, ricca de carvone. Affacca a custa tzittade b'est istadu unu de sos tzentros pius mannos de lager sovieticos connottu comente "Karlag" ( 26 campos, po 250 km2 de superficie, inue sun istados recuidos 1.500.000 deportados: de issos 500.000 bocchidos inn diversas maneras). + +Restorante: +Unu restorante (dae su frantzesu: "restaurant") est un’istrutura edilìtzia in ue si servint màndigos e bufaduras bariadas, a cunsumire in s’istabilimentu. Su tèrmine cuguzat una gamma basta a beru de atividades cumertziales e numerosos tipos de coghina. +A bias, sos restorantes formant parte de unu cumparis prus mannu, a s’avesu un’hotel, e in su casu naradu sos ambientes pro sa restoradura sunt cuntzìbidos pro esser impreados dae bandas de sos istranzos, peroe fitianu sunt abertos finas a crientes de foras. + +Limba matzedònia: +Sa limba matzedònia est un'idioma isravu faeddadu a dies de oe dae unos duos milliones de pessones, mescamente in sa Repùbriga de Matzedònia atuale, cun minorias minores in sos paìsos a curtzu e unu disterru bastante cussideràbile in nassiones che Alemània, Isvìtzera, IAA, eac. Est meda assimizadore a su bùrgaru: ambas limbas sunt sas ùnigas de orìzine israva chi non tenent degrinaduras e possuent s'artìgulu determinadu, chi si ponet a s'agabu de sa paraula (pro narrer: "kniga", libru, "knigata", su libru). Su matzedòniu est una limba zòvana: difatis, est petzi dae a inghìriu de su 1.940 chi tenet un'istandard recunnotu e una literadura rica e sighida. In Itàlia continentale bivit una comunidade matzedònia bastante notàbile, mescamente in tzidades che Trebisu, Bissèntzia e Praghèntzia (in custa ùrtima, sos emigradores apròghilant prus chi totu dae sa zona de Strumica, una bidda de su suddu-estu de sa Matzedònia), cando chi sa presèntzia de matzedònios in Sardinna est, pro su mamentu, iscassa. + +Chiassu: +Chiassu (Ciass in dialetu ticinesu, "Pias" in tedescu)est una bidda isvìtzera ubigada in su Cantone Tessinu, in pinna de sa làcana cun s’Itàlia e a prus pagu de tres chilometros dae su tzentru de Comu. +In su 1976, sa comuna de Chiassu at ingrustadu sa de Pedrinate e a dies de oe contat cun unos 9.000 abitadores in totale. Est sa comuna prus meriesa de s’Isvìtzera e est istassione de làcana chirru a s’Itàlia cun ischerriadorzu. +S’istassione de sos trenos s’agatat pratigamente in sa frontera, essende dae s’intrada printzipale bastat a cursare unos chentu metros a pee pro nche sizire sa duana. B’at su prozetu de un’istassione internassionale Comu-Chiassu. + +Fabio Felline: +Fabio Felline (Turinu, 29 de martzu 1990) est unu tzicrista camineri italianu. Est profissionale dae su 2010. +Carrera. +A pustis de annos de bintòrias sighidas intre sos piseddos, porfiat un’istajone ebia in mesu de sos Amadores Elita/Suta-de-23 e colat a profissionale a su cumintzu de su 2.010 cun sa Footon-Servetto. In su matessi annu, binchit duas tapas e sa crassifigadura finale de su Tzircùitu de Lorena. A pustis de agabare su de deghe in su Prèmiu E3 de sas Frandras, partètzipat a sa Furriada de Romandia, arribende su de chimbe in sa crassifigadura de sos zòvanos, e a su Tour de France, retirende-si a s’agabu de sa de otu tapas pro neghe de una ruta. +In su 2.011, porfiat pro sa Geox e lograt in bolada sa tapa de Bressa in su Brixia Tour. +Pro su 2.012, sinzat unu cuntratu cun s’echipa Androni Giocattoli-Venezuela: su primu èsitu cun sa montura noa arribat in abrile, in sa Furriada de s’Apenninu. Leat parte a sa Furriada a Itàlia de 2012, otenende su de duos logos in sa de noe etapas dae San Giorgio al Sannio a Frosinone. In triulas, est cumbocadu dae Bettini su C.T. pro una cuntzentradura de tres dies in Levico Terme, dae su 19 a su 21, cun sa finalidade de s’amaniare pro sos zogos olìmpigos e su mundiale. Sende gasi, a s’agabu no est isseberadu in su selessionadu italianu de s’olimpìada. In cabudanni, binchet su Memoriale Pantani. Est cumbocadu pro sa currera de sos Suta-de-23 de su campionadu mundiale in Olanda, peroe a dolu mannu non resessit a si cullocare intre sos primos. Lu cussìderant unu de sos zòvanos prus impromintidores de su tzicrismu italianu. +In s'istajone de 2013, Felline at logradu sa prima sua bintòria in sa prima mesuetapa de sa Chida Coppi & Bartali, curta su 20 de martzu cun moida e arribada in Gatteo a Mare (Rìmini). +Sa Furriada de Itàlia de 2013 est istada grobarmente positiva pro Felline, mancari non siat resèssidu a lograre peruna bintòria de tapa, belle chi nde siat coladu a curtzu una pariga de bias. +In su mese de làmpadas, Fabio Felline at logradu in su fotofinish sa de duas etapas de sa Furriada de Isrovènia. +In su mese de austu, Felline at sinzadu unu cuntratu cun Trek, liderada dae Fabian Cancellara s'isvìtzeru, chi at a esser s'echipa sua moende cun annoas. S'ùrtima die de su mese, s'est cullocadu in su de sete logos in su Memorial Pantani, chi antiannu l'aiat bidu binchende. +Su 2.014 est un'annu malassortadu pro Fabio, che pro neghe de sas cundissiones suas fìsigas imperfetas non resessit a lograre peruna bintòria e si devet cuntentare cun unos cantos cullocamentos. +Fabio Felline custumat amaniare onzi annu in atonzu, a pustis de s'agabu de s'istajone cumpetitiva, sa "Fellinata", una pedalada tzicroturìstiga a fùrriu de Turinu, a sa cale podent leare parte totu sos chi lu disizent. + +Jan Vermeer: +Jan Vermeer (1632- 1675), pintore olandesu. Sas pinturas suas mustrant colores caldos e paret che eppat leadu dae s'iscola de Rembrant. Pintore meticulosu. Oberas: +Cristo in casa di Marta e Maria (1654-55) Edimburgo. +Santa Prassede con il crocifisso +Donna con Brocca (16664-65).New York +Allegoria della fede (1671-74) +Stradina di Delft (1657-58). Amsterdam +La ricamatrice (1669). +la lattaia (1659). Amsterdam +Ragazza che legge una lettera davanti a una finestra (1657). +La ragazza con l'orecchino di perla (1665). +Donna con una bilancia (1664 ) Washington + +Noas in sardu: +"Noas in sardu" est su chidàriu, integramente in sardu logudoresu, de s'ABLS, s'Assòtziu de Boluntàrios pro sa Limba Sarda, formadu mescamente dae sardos aposentados in terra manna o nàschidos in ie, gasi comente dae Miale Santu Pedru su limbista. At cumintzadu a esser imprentadu in su 2.007, a pustis de àteras isperièntzias de sa matessi casta, che "Su Fogu". Est unu chidàriu imprentadu in s'elaboradore e imbiadu de badas a totu sos chi lu dimandent. Est cumpostu dae unas deghe pàzinas, su prus cunsagradas a sos acontessimentos de sa Sardinna, cun una pàzina pro sos fatos de continente e una pro sos de s'abarru de su mundu. A bias si pùbrigant finas noas de sos assòtzios sardos in Itàlia e in logu istranzu, prus raramente cumentàrios. Sas noas si podent legher finas in Facebook in su grupu "Noas e artìgulos in sardu". Su deretore de "Noas in sardu" est Miale Santu Pedru. Pro retzire unu nùmeru senacostu de "Noas in sardu", est bastante a imbiare una missada de dimanda a s'aderetu abielleesse@yahoo.it. + +Assòtziu sardu "Gràssia Deledda" - Parma: +S'assòtziu sardu "Gràssia Deledda" est una sodalia sarda faghende parte de sa FASI chi est formada mescamente dae sardos disterrados a Parma e a fùrriu, peroe finas dae bastantes logales interessados a sa Sardinna e a sa curtura sua, chi tenet sa sea in sa bidda emiliana in s'aderetu de Strada Baganzola nr. 7, ubigada in sa prima periferia parmesa, in sa zona nordu-otzidentale de sa bidda. S'assòtziu est istranzadu in intro de unu dominarieddu cun duas prantas in colore grogu, ch'istranzat finas sa sea de una partzidura perifèriga de s'ABIS. S'assòtziu "Gràssia Deledda" s'agatat a pee pranu e est cumpostu dae unu tzillereddu, una sala manna, una bibriutega minore e una coghina. Faghent unos doighi annos chi s'assòtziu s'agatat inoghe: in antis fiat in viale Piacenza, a inghìriu de unu chilòmetru de distàntzia, prus chirru a su tzentru. Su presidente de s'assòtziu est Antoni Gonàriu Pirisi, unu sichiàtrigu sarulesu chi zai dae annos est aposentadu in continente. Ateros membros de cabale sunt Paschedda Pira, Lisandru Cartzedda, Sarvadore Marche, Zosepe Mesina, Urzeni Cau, gasi comente Miale Santu Pedru su limbista. S'assòtziu est meda ativu in s'afortimentu de sa limba e de sa curtura sardas, e amàniat fitianu eventos de zenia bariada. Su nùmeru de telèfonu de s'assòtziu est 0521-941053, su de telecopiadore est 0521-941059, cando chi s'aderetu telemàtigu est g.deleddaparma@tiscali.it. Pro su chi pertocat sas oras de funtzionamentu, sa sodalia est normarmente aberta sos sàbados a sero dae sas sete e sas domìnigas a manzanu, dae sas noe finas a s'una. Pro arribare a su tzìrculu dae s'istassione de sos trenos, faghet bisonzu su postale nr. 6, chi cheret leadu dae sa segunda pèndida a manu dereta essende dae s'istassione, cando chi unu tassì costat dae chimbe a ses euros. Su pabiru de s'assòtziu pro un'annu costat 15 euros. + +Aereoporto Internatzionale de Phu Quoc: +Aereoporto Internatzionale de Phu Quoc ("Sân bay quốc tế Phú Quốc") este una aeroporto de su comune Phu Quoc, sa capitale e sa tzitade pius populada de Kien Giang s'Vietnam. Sân bay quốc tế Phú Quốc este una frazione de Dương To, est a 7km dae Duong Donge a 2200 km dae Hanoi. Sân bay quốc tế Phú Quốc est istada fundada dae su guvernu vietnamu in sos annos 2012. + +Ronald Reagan: +Ronald Wilson Reagan (Tampico, Illinois, 06/02/1.911-Bel-Air, Califòrnia, 05/06/2.004) est istadu su de 40 Presidentes de sos Istados Aunidos (1.981-89). Cun anteriordade, fiat istadu su de 33 Gubernadores de sa Califòrnia (1.967-75), gasi comente un’atore de su ràdiu de su tzine e de sa telebisura. +Cunforme a sos sondazos, est cussideradu comente unu de sos mezus presidentes ameriganos de s’istòria, cun su mèritu de aer zeneradu una renàschida ideolòziga de sa dereta polìtiga amerigana. + +I Dinka: +I Dinka. Sunu una popolatzione africana de su Sudan de su Sud chi ant tentu s'indipendentzia in triulas 2011 a poi de una gherra civile durada annos meda cun su Sudan de su Nord. Sunu pastore- gherreris, in una terra arida e paga abba chi limitant s'agricoltura. + +Trenu: +Su trenu est unu mèdiu de trasportu formadu dae diferentes vagones chi sunt ingantzados intre issos e istrisinados subra de roderas dae una locumotora. In su 1804, sa prima locumotora, fraigada dae Richard Trevithick s'ingresu, trasportat 10 t. de ferru e 70 pessones pro 15 chilòmetros. Su caminu de ferru fiat nàschidu in Inghirterra in su 1.830, con s'inaguradura de una lìnia intre Liverpool e Manchester, in ue in 1835 si fiat sizida pro sa prima bia sa belotzidade de 100 km/h. S'istòria de sos trenos est marcada dae un'isvilupu istraordinàriu de sas retzas de bias ferrada in Europa e in sos Istados Aunidos in su de XIX sèculu e dae una busca costante de una belotzidade prus elevada. In 1846, sa locumotora Crampton est a tretu de remurcare trenos de 65 t. a 120 km/h. In su 1938, sa Pacific sùperat su primadu de belotzidade cun trassione a papore e nche sizit 220 chilòmetros s'ora, in sa conca de una cumponidura de 244 t. In s'atualidade, s'eletritzidade sustituet su papore e sa currera pro sa belotzidade bidet afrontende-si su Shinkansen e su Tokaido zaponesos, s'ICE alemannu e su TGV frantzesu (chi ostentat unu recordu de prus de 500 km/h), trenos in ue predòminant in sa matessi medida sa seguràntzia e sa comodidade de sos biazeris. + +Aparèchiu: +Un’aparèchiu (naradu finas bolarzu o abionae) est unu beìculu cun alas, prus pesadu chi s’àera, chi bolat zenerarmente propursadu dae unu o prus motores e s’impreat pro su trasportu abiàtigu. In su 1.783, Pilatre de Rozier e su marchesu de Arlandes fiant resèssidos a bolare gràssias a su grobu de àera caente de sos frades Montgolfier. Cun un’ispètzia de pranadore, Lillenthal s’alemannu aiat realizadu prus de 2.000 bolos moende cun su 1.890. Sende gasi, su primu òmine chi fiat resèssidu a decollare dae su solu – 20 cm. pro 50 m. – a bordu de unu beìculu motorizadu (s’Eolo) fiat istadu Clement Ader en 1.890. +Orville Wright aiat fatu bolare unu beìculu pro 285 m. in tempus de 59 s. Posteriormente, sos obos si fiant sutzèdidos in manera ininterròmpida, in forma de primados de artària, de belotzidade e de distàntzia. Gasi, in su 1,910 si fiant sizidos sos 1.000 m. de artitùdine e sos 100 km/h. Louis Bienot su frantzesu fiant resèssidu a realizare sa prima rugrada de su Canale de sa Màniga in su 1.909 e Charles Lindbergh s’istadunidesu aiat aunidu pro sa prima bia Noa Iorcu cun Parizi in su 1.927. +Dae tanto, s’òmine aiat utilizadu s’aparèchiu cun finalidades militares (su Messerschmitt alemannu contra a su Spitfire britànnigu in tempus de sa segunda gherra mundiale) o cumertziales (aparèchios de distàntzia mediana e longa), e li dat formas meda diferentes (idrobolarzu, elimòbile, supersònigu, eac.). +Aparèchiu cumertziale – Aparèchiu chi pertenet a un’impresa e s’impreat pro trasportare pessones e mercantzias. +Aparèchiu de cassa – Aparèchiu de dimensiones minores e belotzidade manna destinadu mescamente a recunnoschimentos e cumbates abiàtigos. + +Limba ungheresa: +Sa limba ungheresa pertenet a su grupu de sas limbas ugrofìnnigas, chi a dies de oe incruet, in prus de su mazaru, petzi su finlandesu e s’estonianu, bastante assimizadores intre sese, peroe diferentes meda dae s’ungheresu. Est faeddada dae unos 15 milliones de pessones in totale: 11 in sa Repùbriga Ungheresa, 2 in sos paìsos probianos (Rumania, Ucraìna, Isrovàchia, Sèrbia, Croàtzia e, meda pagu, Àustria), in sas reziones istorigamente ungheresas, e sos 2 abarradores ispartzinados peri su mundu, cun comunidades importantes in sos IAA, su Cànada e s’Austràlia. S’ungheresu est una limba gasi narada agrutinadora, su chi cheret narrer chi una paraula ebia podet cuntenner diferentes partes de s’allega a mèdiu de s’impreu de prefissos e sufissos (is.: “városomban” = “in sa tzidade mea”). Su tèrmine “agrutinadore” si referet a unu tipu de limbas, no a una famìlia o a unu grupu. Sunt agrutinadores, pro narrer, finas su bascu e su turcu, chi non tenent peruna relassione limbìstiga cun s’ungheresu. In realidade, unos cantos limbistas no iscruent chi sos idiomas agrutinadores podant aer tentu un’orìzine comuna: peroe si gasi est istadu, est acontèssidu tempus gasi in palas, chi a dies de oe est impossìbile a demustrare custa orìzine. + +Caminos de Ferru de sa Sardinna: +Sos caminos de ferru de sa Sardinna, cunnotos finas cun s’abreviadura de CfS e, dae su 2.008, cun sa resone sotziale de IRST Zestione Fds, fiat una sotziedade pùbriga chi operaiat in su trasportu pùbrigu ferruviàriu e caminale in Sardinna. In particulare, s’impresa zestionaiat sa retza ferruviària de ladària minimada de s’ìsula e sos duos metrotrambios de Tàtari e Casteddu. Dae su 2.010, est istada agrustada cumpretamente a intro de s’IRST. Su servìtziu ferruviàriu de sa CfS fiat amaniadu in 3 cumpartzimentos, onzi unu cun sa deretura de unu de sos tres arrogos ferruviàrios de sa sotziedade: - su cumpartzimentu de Casteddu, cun sa sea sua in Pauli, chi cuntrollaiat sos arrogos Casteddu-Ìsili, Mandas-Arbatassa e Ìsili-Sòrgonu (sos ùrtimos duos, dae su 1.997, fiant ativos petzi comente caminos de ferru turìstigos de su Trenigheddu Birde); - su cumpartzimentu de Macumere, chi cuntrollaiat sas lìnias Macumere-Nùgoru e Macumere-Bosa Marina (custa ùrtima, dae su 1.997, fiat aberta ebia a su servìtziu turìstigu de su Trenigheddu Birde); - su cumpartzimentu de Tàtari, chi cuntrollaiat sas lìnias Tàtari-S’Alighera, Tàtari-Sossu e Tàtari-Tèmpiu-Palau (custa ùrtima, dae su 1.997, fiat ativa petzi comente lìnia turìstiga in s’arrogu dae Nugurbi a Palau, cando chi su servìtziu de trasportu pùbrigu fiat abarradu operativu petzi intre Tàtari e Nugurbi). S’intzidente prus grae in s’istòria de sas CfS fiat acontèssidu su 15 de làmpadas de 2.007, intre s’automotora ADe 96 e su locomotore LDe 602, a probe de Macumere. S’automotora, moida a sas 6:24 pro isvilupare sa relassione de passizeris intre Nùgoru e Macumere, diat aer dèvidu agrugare in Bortigale unu trenu ispetziale pro su trasportu de operarzos a unu fraigadorzu. Su trenu ispetziale at inghitzadu sa bia ùniga, iscudende in manera frontale a cosa de s'automotora in Bìrori, in sa deretura de Bortigale. S’intzidente aiat causadu tres mortos e ses fertos graes. In prus de su servìtziu ferruviàriu, sa CfS zestionaiat finas unu servìtziu postalencu, chi pertocaiat su bonu de s’ìsula. In mesu de sos diferentes servìtzios, si podet amentare: s’urbanu in S’Alighera, su sutaurbanu intre S’Alighera, s’abioportu Costera de su Coraddu e Fertìlia, s’urbanu in Macumere, su sutaurbanu intre Casteddu e su biddarzu universidàriu e s’interurbanu in belle totu sas leadas de s’ìsula. Sos trazetos narados como sunt zestionados dae s’IRST. + +Lagu Balaton: +Su Lagu Balaton (naradu finas "Mare Mazaru", s’Ungheria non tenet essidas a su mare) est su prus mannu de s’Europa tzentrale. +Cun sa superfìtzie sua de 596 km2, est prus istèrridu chi su Garda e su Mazore cussiderados paris. Est s’alabatu laghencu prus mannu de totu s’Europa tzentru-otzidentale, superiore petzi de pagu a su Lagu de Zinebra (581 km2) e de Costàntzia (538 m2). Longu 77 km. e ladu dae 3 a 14, sa profundidade sua mèdia est de unos 3 m., sizende su balore màssimu (12 m.) in su gasi naradu "Putzu de Tihany", a probe de sa mesìsula numenale. Su Lagu Balaton, paris cun Budapestu e s’ìssia de su Danùbiu, rapresentat s’atrativu turìstigu prus importante de s’Ungheria e, in su matessi tempus, un’elementu determinadore in su paisazu transdanubianu. Est apressiadu pro sas prajas, su crima, sas mitzas termales, sos binos, sos monumentos de arte e, prus chi totu, pro sa bellesa de su paisazu. + +Nicolae Ceausescu: +Nicolae Ceaușescu (Scornicești 26 de ghennàrgiu 1918 - Târgoviște 25 de nadale 1989) est istadu unu ditadore comunista rumenu chi at gubernadu in manera totalidària su paìsu dae su 1965, addaghi fiat istadu numenalizadu dae su cumitadu tzentrale de su partidu, finas a sa ruta sua in su 1989. +Mancari Ceaușescu no apat cuntzèdidu mai nudda in matèria de liberdades tziviles, sa zestione sua econòmiga fiat istada caraterizada dae prosperidade relativa in sos primos deghe annos de su rezìmene suo, gasi comente dae una postura moderada in su terrinu internassionale, gràssias a sa cale si fiat balanzadu sos favores de numerosos gubernos otzidentales. +Sende gasi, in sos annos otanta nche fiant essidos a pizos de aba totu sos iscunsertos de sa ditadura sua, cun sufrimentos de non poder narrer pro sa pobuladura, custa bia finas de creze econòmiga. In particulare, sos ùrtimos chimbe annos cun Ceaușescu in su podere fiant istados particularmente tostos pro sos rumenos: su tiranu, pro pagare su dèbitu isternu, isportaiat belle totu sas siendas alimentares, cun sa cunseghèntzia chi sas butegas fiant azomài boidas e sa pobuladura patiat su fàmine; in sos mezus casos, sos rumenos fiant custrìnghidos a coas longas in dae in antis de sas butegas pro poder comporare su mìnimu pretzisu pro subrabiver. +In prus de custu, su rezìmene de Ceaușescu si fiat fatu galu prus repressivu: petzi pro fontomare carchi cosa, unu nassionale rumenu non fiat lìberu de tenner relassiones cun istranzos, e pro andare a bisitare un’amigu arribende dae un’àteru paìsu chi fiat internadu in s’ispidale teniat bisonzu de sa dimanda ufissiale de s’impreadore suo inche sa polima e fiat netzessàriu unu permissu foras male pro possuer una màchina de iscrier. E finas sas minorias ètnigas, che s’ungheresa (rapresentende a inghìriu de su 7% de sa pobuladura), fiant sutapostas a repressura forte, sena chi lis èsseret prus garantidu su deretu de impreare sa limba issoro. +In 1987, una rebellia in sa tzidade de Brașov fiat istada sufogada sambenosamente dae Ceaușescu. Sende gasi, cun s’istrampada de su comunismu in totu s’Europa, sa sorte de su tiranu oramài fiat de non poder evitare: in su nadale de su 1989, una rebellia pobulare fiat fuìda in Timișoara e si fiat istèrrida a totu su paìsu. +Sa rebolussione fiat istada arrimada belle deretu dae s’armada; in pagas dies, su rezìmene de Ceaușescu nche fiat rutu, a pustis de dassare unas 60.000 bìtimas. Su tìranu e muzere sua, galu prus intransighidora e fanàtiga, fiant istados detènnidos e fusilados. Pro sa Rumania fiat agabadu un’amutadore. +Ceaușescu est amentadu comente unu de sos ditadores prus brutales e sambenosos de s’istòria. + +Pupo: +Pupo, nùmene artìstigu de Enzo Ghinazzi (Ponticino, Aretzu, 1.955-) est unu cantadore e presentadore italianu. De famìlia modesta, cun su babu posteri e sa mama mere de domo, s'interessat a su cantu e a sa mùsiga zai dae su tempus prus minore, retzende su paranùmene de Pupo zai in sa pitzinnia, e binchende paritzos cuncursos cantales. A pustis de isvilupare traballos che bendidore de lissia o rapresentadore de discos, resessit a grabare su primu 45-furriadas suo in su 1.975, "Ti scriverò", cantone chi faeddat de unu piseddu chi moet a sordadare e si ponet a coro de s'amorada sua, unu discu coladu prus a prestu sena bidu. + +Centro Federal de Educação Tecnológica Celso Suckow da Fonseca: +Su Centro Federal de Educação Tecnológica Celso Suckow da Fonseca, jamada comunemente Cefet-RJ, est una universidade cun sa sede in Rio de Janeiro, in Brasile. +S'universidade fit istada fundada in su 1917. + +Tzìrculu Sardu "Su Nuraghe" de Biella: +Su Tzìrculu Curturale Sardu “Su Nuraghe” de Biella, membru de sa F.A.S.I., Federadura de sos Assòtzios Sardos in Itàlia, est nàschidu in su 1.978, sende fundadu ufissiarmente peri s’atu de Paolo Tavolaccini su notàriu nr. 81679/2953 de su 24 de abrile de 1.979. In tres dègadas de atividade, su tzìrculu s’est cunsagradu a s’agrustamentu de sos addae de seimiza (intre sos cales duamiza e batorchentos nadios) sardos aposentados in su de Biella, a mèdiu de campannas de solidariedade e de partetzipadura umana. Su presidente atuale est Batista Saiu. + +Francu Udella: +Francu Udella (Casteddu, 25 de frearzu de 1.947-) est unu puzile antigu sardu +Aiat tentu una carrera longa e òtima intre sos amadores, in ue fiat abarradu finas a s'agabu de su 1.972, a pustis de rapresentare s'Itàlia, in su matessi annu, in sos Zogos Olìmpigos de Mònagu de Bavària in sa categoria de sos pesos musca. In su 1.968, aiat leadu parte a sos Zogos de Tzidade de su Mèssigu in sos pesos musca, in onzi manera ambas partetzipaduras fiant terminadas in sas primas rundas. Fiat istadu prus bias campione italianu e aiat bestidu 38 bias sa màllia asula. Aiat cuncruìdu sa carrera amadoriale cun 140 bintòrias subra de 147 addòvios disputados. +Pustis coladu a su profissionalismu a sos 25 annos, relativamente a tardu, aiat cumbatidu pro 18 bias in 2 annos e, su 20 de triulas de 1.974, aiat tentu s'oportunidade de lograre su tìtulu mundiale WBC, peroe in Lignano Sabbiadoro fiat istadu derrotadu pro KO in sa de deghe pasias dae Betulio Gonzalez su campione benetzuelanu. Belle gasi, tres meses a pustis ebia, non si nche fiat dassadu fuìre sa possibilidade de si fagher campione europeu, derrotende in Milanu a Pedro Molledo s'ispannolu pro nocàutu in sa de chimbe pasias. +In s'abrile de s'annu in fatu, torra in Milanu in s'istàdiu de San Siro, aiat cumbatidu in sa categoria nounàschida de sos pesos minimusca e, binchende pro iscalifigadura a Martinez su benetzuelanu, fiat devènnidu campione mundiale pro sa WBC. Sende gasi, pagos meses a pustis su tìtulu mundiale li fiat istadu sustraìdu a mesa tabachina pro neghe de una farta de defesa contra a su disafiadore ufissiale. A pustis de pagos meses, in su triulas de 1.976, Udella aiat tentu s'ocasione de torrare a otenner su tìtulu mundiale, peroe in Caracas fiat istadu derrotadu dae Luis Istaba su benetzuelanu pro KO in sa de tres pasias. +Pustis postas a bandas sas ambissiones mundiales, su bossadore sardu aiat sighidu a cumbater in sa categoria de sos musca, in sa cale aiat mantentu su tìtulu europeu in s'ìnteri. Aiat defèndidu repetidamente su tìtulu europeu finas a s'1 de maju de 1.979, addaghi in Londra fiat istadu bìnchidu craramente peri puntos dae Charlie Magri s'ingresu. A pustis de cussa derrota, Udella, chi oramài teniat trintaduos annos, non aiat prus agatadu sos istìmulos pro torrare a su cuadradu e aiat postu agabu a sa carrera sua longa. + +Nahariya: +Nahariya est una bidda israeliana de unos 32.000 abitadores posta in su nordu de su paìsu, in s’oru de su Mare Mesuterranu, a pagos chilòmetros dae sa làcana libanesa. Prima culònia ebràiga de sa Galilè otzidentale, fiat istada fundada in su 1.934 dae unu grupu de assentadores alemannos, s’in cras de sa bintòria nazista in sas eleghiduras: nàschida comente assentadorzu sintzillu, posteriormente s’est mudada in unu tzentru barneale froridore, chi a dies de oe est frechentadu meda e cunnotu pro sas prajas suas, cussideradas sas prus bellas de sa costera tramuntanesa. Su tzentru de sa bidda est sderot Ga’aton, su zirone printzipale chi segat sa leada dae uestu e estu; in su nr. 19, b’est sa domo comunale, ch’istranzat finas su museu logale. + +Gràndula: +Sa gràndula est su càvanu de su porcu, unu cantzu de petza rugradu dae benaduras lanzas (mùsculu) cun unu cumponidore de rassu fontomadu, de cumponidura diferente dae su lardu (rassu de su dossu) e dae sa bentrighedda (rassu de su bentre). Sa cunsistèntzia est prus tosta a petus de sa bentrighedda, e su sabore est prus caraterìstigu. Intrat a s'amaniadura de medas cundimentos e at tentu su recunnoschimentu de produtu tradissionale dae su ministèriu. Sa gràndula est produìda finas in Sardinna, sas mezus calidades sunt sas de Fonne e Làconi. Sa gràndula s'acumpanzat in manera òtima a su pane carasadu e a s'ispranada de Otieri, e est servida comente intrada, a sa sola o paris cun àteros salùmenes, in numerosos restorantes de sa Sardinna, gasi comente in restorantes sardos de continente e logu istranzu. + +Ludovico Ariosto: + +Grassianu Mesina: +Grassianu Mesina (Orgòsolu, 4 de martzu de 1.942) est unu criminosu sardu. Est istadu su bandidu prus famadu de sa Sardinna de sa pustigherra. Est cunnotu pro sas evasuras suas numerosas (bintiduas, chi deghe intzertadas) e pro su rolu suo de medianeri in su sechestru de Farouk Kassam su minore. +Su 25 de santandria de 2.004, a pustis de esser agrassiadu dae su Presidente de sa Repùbriga de tando, Ciampi, e dae su ministru de sa zustìssia Roberto Castelli, Mesina dassat sa presone de Voghera, peroe abarrat in su detenimentu bivimentale pro duos annos, sena lograre mai permissos (nemancu in s'ocasione de sa morte de mama sua), pro fagher sa recuida de òmine lìberu a s'Orgòsolu suo. Grobarmente, Mesina at barigadu 40 annos in palas de sas zagas, belle 5 bandidende e duos in su detenimentu bivimentale. +Est istadu detènnidu su 10 de làmpadas de 2.013 cun s'acusa de liderare un'organizadura criminale intregada a su tràfigu de drogas, a sas furas e a sos isrobatòrios. + +Margaret Thatcher: +Margaret Hilda Thatcher, Baronissa Thatcher, nàschida Roberts su 13 de santugaìne de 1925, est una polìtiga britànniga, su primu ministru de su Rennu Aunidu chi est abarradu prus longamente in servìtziu (dae su 1979 a su 1990) in tempus de su de 20 sègulos, gasi comente s'ùniga fèmina chi at tentu cussa funtzione finas a como. Unu ziornalista de s'Unione Soviètiga antiga l'aiat paranumenada "dama de ferru", unu zistru assotziadu cun sa polìtica sua sena cumpromissos e s'istilu suo de lìderu. Comente primu ministru, aiat aprigadu polìtigas cunservadoras devènnidas cunnotas cun su nùmene de "Thatcherismu". + +Porcheddu: +Su porcheddu est unu de sos pratos prus licantzos de sa coghina sarda, ch'intrat cun onzi deretu a mesu de sas ispetzialidades prus bonas e ispainadas de totu s'ìsula. Sa tradissione agropastorenca, chi s'est inrichida gràssias a sos cuntributos curturales e gastronòmigos aproghilende dae àteros pòbulos, faghet sa coghina sarda meda bariada e a su caràtere ùnigu. Finas custa casta de coghina intrat a su modellu de alimentadura decraradu dae s'Unesco in su 2.010. +S'amaniadura de su porcheddu dimandat sa presèntzia de un'ischidone chi fùrriet in su fogu. In antis de sa coghidura, est netzessàriu a prenare s'animale cun ervas aromàtigas pro carchi ora. Murta, timu, laru e fenugru agreste ant a dare prus sabore a su porcheddu de late bostru. Pustis innetada sa pedde dae sas tuddas prus mannas, s'ant a dassare brusiare sas abarradoras. A pustis de esser samunadu e assutadu, su porcheddu est prontu pro esser infertu a s'ischidone, a mantenner a una distàntzia de a inghìriu de mesu metru. Est aguarmente importante a lu fagher cogher a s'ala de sa matza, in antis de cumintzare a lu furriare lenamente. Sa coghidura de totu su porcheddu devet acontesser in manera lena e omozena, in modu chi s'animale intreu siat cotu a s'agabu de su protzessu. Dae cando in cando, cumbenit a arrosiare su porcheddu cun lardu issortu e annangher àteros aromas. Salide e piberade e servide in un'isterzu pranu su porcheddu bostru bonu a beru. +Non cheret ismentigadu chi su porcheddu beru a sa moda sarda est un'animale meda zòvanu, chi devet tenner 45 dies de bida a su prus e, contrariamente a su chi si creet a s'avesu, non paret esser unu pratu de tradissiones meda antigas. Difatis, in s'antigòriu sos chi possuiant unu porcu non lu sagrifigaiant gasi luego, sende un'animale dae ue si podiat bogare meda de prus una bia chi èsseret inrassadu e prus betzu. Duncas, su porcheddu fiat una gulosina, reservada a pagos momentos in tempus de s'annu. +Sa festa in ue si coghet su porcheddu in s'àera lìbera est numenada porcheddada. + +Biberone: +Su biberone est unu retzipiente chi s’impreat pro dare late, aba e àteros lìchidos a sos bebès o pitzinnos, chi pro more de su livellu issoro sigomotòriu non podant bufare in tassa. Bi nd’at de diferentes ballùmenes (100 ml, 250 ml, eac.). Su biberone est cumpostu dae unu tubu, atuarmente de pràstiga, e dae unu cavacu cunzàbile in manera ermètiga probidu de unu sutzete fressìbile adatàbile a sa buca de s’infante, chi tenet un’istampu minore peri su cale su pitzinnu bufat, assorvende su lìchidu. +Su funtzionamentu de su biberone tirat profetu dae s’istintu de sutzadura chi possuint sos pitzinnos zai dae su tempus prus minore, e permitet de los alimentare in sos mamentos in ue sa mama no est disponìbile pro los allatare. +Sa prima noa subra de custu imbentu fiat istada pubrigada in su 1767. +Sende chi est unu retzipiente de impreu reiteradu, chi cuntenet sustàntzias fàziles a curromper, e destinadu a s’alimentadura de sos infantes, s’izene de sos biberones devet esser contivizada in manera particulare. +Unu probrema cunnotu de sos biberones est s’acumuladura de abarros alimentares in partes inatzessìbiles de su biberone (mescamente in sas cumissuras de su sutzete e in su mecanismu de cunzadura), e chi podent provocare sa proliferadura de batèrios patòzenos, chi rennent possìbile sa cuntaminadura cunseghidora de su cuntènnidu de s’ampulla. +In s’atualidade, sos biberones disponìbiles in su mercadù disponent de formas e sistemas de cunzadura chi mìnimant sa cumparta de depòsitos, peroe sos mecanismos narados non devent sustituer mai unu cuidadu mannu cun su samunonzu e s’isterilizadura de sos biberones in antis de onzi impreu. + +Casu berveghinu sardu: +Su Berveghìnu Sardu (NOP) est unu casu sardu cun nùmene de orìzine protèghida. +Su berveghinu sardu est unu casu de tradissione istòriga e curturale longa a beru, impare cun su creschimentu de sa berveghe, chi finas in Sardinna remontat a sa preistòria noulìtiga. Sas zonas de paschimenta agreste si fiant istèrridas finas pro more de s’ispandentamentu sighidu pratigadu in manera sarvaza in s’ìsula dae bandas de sos diferentes invasores e dominadores. +Su Berveghinu Sardu NOP si produet cun late de berveghe sardu pastorizadu, cragu, sale, fermentos làtigos, e si mercadizat in duas bersiones: su zòvanu (o friscu) e su maduru (o istajonadu). Su Berveghinu Sardu NOP zòvanu tenet unos 1-2 meses, cando chi su maduru tenet prus de 6 meses. Su Berveghinu Sardu NOP si diferèntziat dae totu sos àteros tipos de casu produìdos in Sardinna, ca sighit sas aderetaduras prebidas dae una dissiplina de produidura. Sa dissiplina narada prebidet unas cantas obrigaduras, che s’impreu de late de berveghe sardu, o tando s’obrigadura de impreare unu tipu determinadu de etichetadura, chi devet cuntenner in manera obrigadòria su sìmbulu de su cussorzu de Amparu, chi tenet sa sea sua in Casteddu. +Su Berveghinu Sardu NOP est s’ùnigu casu produìdu in Sardinna chi si podet narrer gasi, totu sas àteras bariantes (berveghinu produìdu in Sardinna, Casu Sardu, Casu de Berveghe Sardu) sunt illeniativos chi tenent petzi sa finalidade de remutire sa NOP, belle gasi sena si cunformare cun sas cundissiones tostas apostivigadas dae sa dissiplina de produidura. +Su Berveghinu Sardu NOP est istadu pro paritzos annos s’ispònsoru de su Casteddu Fùbalu. + +Torquato Tasso: + +Telepeazu: +Su telepeazu est unu sistema de coberadura automàtiga de su peazu autocaminale, chi esistit in diferentes paìsos. In Sardinna non b’est, dadu chi non bi sunt autocaminos. In Itàlia continentale fiat istadu introduìdu in su 1.989. Installadu a sa prima in s’arrogu Pradu Calenzano-Frorèntzia Nordu in cuntzetu isperimentale, est intradu in funtzionamentu posteriormente in s’Autocaminu A1 inche sas istassiones de peazu de sas tzidades prus importantes (Milanu, Roma e Nàpule) in s’ocasione de su Mundiale de fùbalu de 1.990, e prus a tardu s’aprigadura s’est istèrrida a totu sos peazos de sa retza autocaminale terramannesa. +Binculadu orizinarmente a su beìculu individuale e destinadu a sos chi biazant pro traballu, dae su 1.998 est istadu istèrridu a sos crientes privados e, dae su 2.005, ant ammanitzadu su servìtziu finas pro sas mototzicretas. +Cunforme a sos datos atualizados a s’abrile de 2.008, in s’Itàlia continentale tzìrculant 6 milliones de aparitzos de telepeazu, cun unu totale de unos 2 milliones de trànsitos sa die. +Peri su telepeazu, est possìbile finas a pagare su peazu pro sa trapadura ordinària de su Zovo, sos aparcadorzos de sos abioportos de Malpensa e Linate, sa fèria de Bolonna e sa Zona cun Tràfigu Limitadu Area C de Milanu. + +Ghennarghentu: +Su massissu de su Ghennarghentu est un’arzola montosa de isterridura manna situada in sa zona tzentru-orientale de sa Sardinna, intre sa provìntzia de Nùgoru e sa provìntzia de s’Ollastra. Cumprendet sos cùcuros prus elevados de s’ìsula: s’artària prus manna est sizida dae sa Punta La Marmora, cun 1.834 metros subra de su livellu de su mare. +Dae su puntu de bista zeolòzigu, est una formadura rocosa antiga, caraterizada dae montes relativamente bassos e cun pizos de perfilu tundatzu. Intre sos tipos de roca prus rapresentadas in s’arzola, bi sunt sos issistos, sos granitos e sas rocas carcàriu. +Sa particularidade de s’ambiente e sa presèntzia de ispètzias endèmigas, siat animales siat bezetales, nch’at zutu a s’allistamentu de sa rezione montosa a mesu de sas zonas de proteghidura ispetziale incrùdidas in sa retza Natura de 2000. + +Pitza: +Sa pitza est unu produtu gastronòmigu chi tenet de base una cumassa de aba, farra, sale e fermentu, chi a pustis de una fermentadura de bintibator oras a su nessi est traballada finas a realizare una forma prata, còghida in su forru e cunfetada in manera bariada. + +George Washington: +George Washington (22/02/1.732-14/12/1.799) est istadu unu de sos babos fundadores de sos Istados Aunidos, isvilupende su rolu de cumandadore cabu de s’armada continentale in tempus de sa gherra rebolussionària amerigana. Aiat finas presìdidu subra de su cumbèniu chi aiat redatadu su custituimentu, su cale aiat sustituìdu s’istatutu de sa cunfederadura. Su custituimentu aiat istabilidu sa funtzione de presidente de sa repùbriga, chi Washington fiat istadu su primu mantenende-la. +Washington fiat istadu elèghidu presidente a issèberu unànime de sos 69 eleghidores in su 1.788, e aiat cumpretadu duos mandatos. Aiat presìdidu subra de sa formadura de una gubernu nassionale forte e finantziadu bene, chi mantènneret sa neutralidade in sas gherras pilisende in Europa, suprìmeret sa rebellia e lograrat atzetadura intre sos ameriganos de onzi casta. S’istilu suo de lìderu aiat apostivigadu medas formas e rituales gubernamentales impreados dae tando, che su sistema de gubernu e su pronuntziamentu de s’arresonu inagurale. In prus de custu, sa transidura paghiosa dae sa presidèntzia sua a sa de John Adams aiat istabilidu una tradissione galu como in esistèntzia. Istorigamente, Washington est cussideradu ampramente comente su babu de sos Istados Aunidos. + +Fred Buscaglione: +Biografia. +Ferdinando Buscaglione fit su fizu de unu portinaiu e de un'imparadora de pianuforte chi faghiat leziones a sos pizzinnos; sa passione de Fred pro sa mùsica si fit bida dae cando fit ancora una criadura. A 11 annos l'aian iscrittu a su Conservatoriu Giuseppe Verdi de Torino inue aiat cominzadu a istudiare su violinu. Ma in cussos annos issu aiat sonadu in sos night clubs de Torinu inue cantaiat cantones jazz e sonaiat su contrabasciu e su violinu. +Durante sa segunda gherra mondiale est istadu mandadu in Sardigna inue est restadu finas a sa fine de sa gherra. In cussu periodo est istadu cuntattadu dae sos frades Jader Jacobelli, chi fit su direttore de Radio Brada chi poi fit Radio Sardegna, pro creare + +Is cuatru morus: +. +Sos battor moros sunt s'emblema istoricu de su Regnu de Sardigna e est in sas dies de oe sa bandera e s'emblema de sa Curadorìa Autonoma de sa Sardigna (in italianu Regione autonoma della Sardegna). + +Rem Koolhaas: +Biografia. +De is prus influentis teoricus de s'architetura de oi, calincunu de is librus suus funti "best seller". In su 1975 fundat cun Madelon Vriesendorp e Elia e Zoe Zenghelis s'"Office for Meropolitan Architecture" (OMA), in 1977 at a divenni socia peri Zaha Hadid. In su 1999 at fundau peri "AMO" ("Architecture Media Organization"), unu "think tank", ca publicat peri librus, dedicau a cosas teoricas de s'architettura e prus in generali de sa cultura, s'identidadi e s'organizazioni sociali. +In su 1978 scriit "Delirious New York", testu ca dd'onat a lestru fama internazionali. In custu libru, contandu sa storia de New York e de is edificius suus, cicca de spiegai poitta una citadi casi po nudda pianificada apat donau forma a su tempus nostru cun dd'unu ettu comenti no nci funti arrenescius a fai is architetus de su Movimentu Modernu cun is utopias metropolitanas insoru. In su libru affermat +In su 1980 est unu de is architetus mutius de Paolo Portoghesi a sa Biennali de Venezia po pigai parti a s'installatzioni "Strada Novissima", ca at a divenni manifestu de s'Architettura postmoderna. +In su 1995 "S, M, L, XL: Small, Medium, Large, Extra-Large" affrontat torra su tema de sa modernidadi in sa sua antitetica estraneidadi a is regulas de s'architettura de sa tradizioni. +In "Junkspace" teorizzat sa chi ddi narat "bigness", 'olendu nai s'"architettura estrema" po dimensionis, po complessidadi, ca diventat una citadi in sa citadi: +Su messaggiu prus importanti de sa "bigness" est, a cantu narat, Rem Koolhaas: +De calincunu cunsiderau su primu de is "archistar", frequentadori de eventus mundanus, de su legami suu cun Miuccia Prada est nascia una collaborazioni longa ca dd'at fatu fai is "stores" de sa maison in New York e Los Angeles e puru pariccius allestimentus in is sfiladas. + +Istanzu de Crabas: +S’istanzu de Crabas, pro isterridura e pro importu de sa biodiversidade, est una de sas arzolas ùmidas prus importantes de sa Sardinna. Situadu in sa parte tramuntanesa de su gurfu de Aristanis, est alimentadu dae su Riu Sa Praja e comùnicat cun su mare de Sardinna peri canales naturales e artifitziales. Est partzidu intre sos tres comunos de Arriora, Crabas e Nurachi. Est pertinèntzia de Crabas totu sa subrafache tzentru-meridionale, de Arriora sa setentrionale, de Nurachi intames totu s'oru norti-estu. +Fatuvatu est fintzas inditadu impropiamente che "Mar'e Pontis", mancari custa denominatzione siat prus adecuada pro inditare totu su cumplessu de lagunas, rios, paules colligados a pare, de chi s'istanzu est su lutone prus istèrridu." " +Impare cun sas zonas ùmidas de Mistras e Pa'e Sai e cun s’istanzu de Sa'e Procus, format un’ecosistema paulencu intre sos prus bastos e ricos de Europa e protèghidu dae su Cumbèniu de Ramsar. S'afluente printzipale est su riu mar'e foghe. +Sa presèntzia sua at cunditzionadu s'istòria de totu sa zona, in ue sas cussorzas prus antigas s'agataiant totu a inghìriu suo. +Zeomorfolozia. +S'istanzu s'agatat in sa provìntzia de Aristanis, in ue est postu in su chirru prus setentrionale de sa campura de su Campidanu, a zosso dae sa sub-rezione de su Monteferru. S'oru suo format su tremene estu de su territòriu de sa penìsula de su Sinnis. +At istèrrida de 2.228 ètaros, chi nde fàghent su prus mannu de totu Sardigna, cun fundaghe mèdiu de 1,5 metros e massimu de 3 metros. +Sa salinidade est bastante bassa, sende chi s’istanzu custitùit su retzidorzu de sas abas de un’alabatu de unos 440 chilòmetros cuadrados. In su tempus coladu, custa fornidura cunsistidora de aba durche zughiat finas a fenòmenos de aundadura, resortos in sos annos setanta peri su fraigamentu de su canale iscùcuradore, chi aiat tentu finas sa finalidade de reapostivigare balores de salinidade inditados pro s’isvilupu de sa fauna pischenca. + +Sos deghe mandamentos de su catolighismu: + +Abraham Lincoln: +Abraham Lincoln (Hodgenville, 12 frearzu 1809- Washington, 15 abrile 1865) est istadu su de 16 Presidentes de sos Istados Aunidos, abarrende in funtziones dae su martzu de 1861 finas a s’assassinamentu suo in s’abrile de 1865. +Lincoln, elèghidu comente candidatu de su partidu repubriganu, aiat ghiadu cun èsitu su paìsu peri sa crisis sua prus grae custitussionale, militare e morale – sa gherra tzivile amerigana – bardende s’Unione e, in su matessi tempus, agabende s’iscravidura e promoende un’amodernamentu econòmigu e finantziàriu. +Crèschidu in una famìlia pòbera, Lincoln si fiat imparadu pro su prus a sa sola, devenende abogadu, lìderu polìtigu, lezisradore de s’Istadu de s’Illinois in sos annos trinta de su 1800, gasi comente membru de mandatu ùnigu de sa Càmara de sos Rapresentadores de sos Istados Aunidos in tempus de sos annos baranta de su 1800. Fiat istadu ochìidu dae John Wilkes Booth, atore e simpatizadore de sos suddistas, su 15 de abrile de 1865, in s’ìnteri chi s’agataiat in su teatru cun muzere sua, ses dies ebia a pustis de s’agabu de sa gherra cun sa rèndida suddista in Appomattox e sa bintòria nordista. +Est cussideradu unu de sos bator Presidentes ameriganos prus grandus de totu sos tempos, paris cun George Washington, Franklin Delano Roosevelt e Ronald Reagan. + +Autocaminu: +S’autocaminu est una casta de caminu prozetadu pro azuventare sa tzirculadura de ballùmenes mannos de tràfigu de beìculos de belotzidade arta, comente arternativa a unu caminu normale chi non garantit sa matessi capatzidade de trànsitos e non reghet sos matessi probremas de seguràntzia. Cunforme a su Còdighe italianu de sos caminos, s’autocaminu devet tenner carreradas separadas (o, in onzi manera, partzidas dae unu separadore tzentrale), cun a su nessi duos curridorzos pro onzi deretura de martza, e rugradorzos a livellos isfarsados. Pro intrare e essire dae sos autocaminos, pro custa resone, faghet bisonzu a impreare aunidorzos e agrugadorzos probidos pro s’efetu (curridorzu de illestrimentu e curridorzu de disillestrimentu). Sa Sardinna, atuarmente, est neta de autocaminos, su biazadorzu suo prus importante est su caminu nassionale 131 Càralu Felighe. + +Giara: +Sas giaras (tèrmine campidanesu, in logudoresu diat esser “patada”) sunt sos mesados basàrtigos incunfundìbiles de su Sarcidanu e de sa Marmidda, postos in sa parte tzentru-meriesa de sa Sardinna. Craramente bisìviles dae sas zonas parisincas, si presentant che artupranos a sas bisuras caraterìstigas de fortalesas naturales istremenadas, probidas de bastiones a sas paredes impalonadas e inatzessìbiles antigamente. +Assimizadoras a sas mesas messiganas, medas archeòlogos pessant chi siant istadas impreadas dae sos sardos nuràghicos comente s’ùrtimu baluarte de resistèntzia contra a sos imbasores pùnigos e a pustis romanos. Cun efetos, a longu de su perìmetru cucurale de sa giara de Gèsturi (naradu “sa canoa”) si podent galu pompiare 24 nuraghes, cando chi finas a 50 s’aliniaiant una die in pees de sos bastiones etotu. + +Arzola de servìtziu: +Un’arzola de servìtziu est un’arzola in ue sos biazadores si podent arressare pro s’aprovisionamentu de carburante, si discansare e tirare profetu dae servìtzios issentziales che servìtzios sanidàrios, supermercadu, tzilleri e, raras bias, motel. +Sas arzolas de servìtziu pertenent a sas categorias de sas gasi naradas òperas cumprementales de un’autocaminu (su Còdighe de sos caminos las definit “pertenèntzias autocaminales”), sende installaduras chi permitent s’istassioamentu de sos beìculos motorizados, cumbidende assistèntzia a sos utilizadores e sos beìculos issoro. Sa casta prus sitzillas est custituìda dae un’istassione de aprovisionamentu de carburante, aparcadorzos e zona de recreu. +Sas arzolas de servìtziu sunt realizadas a una distàntzia de 30-40 km. intre issas a longu de s’autocaminu e zenerarmente servent unu ùnigu sentidu de martza. Pro custa resone, a s’avesu sunt cullocadas a crobas, s’una in cara de s’àtera, in manera a fazilitare finas sas cunessuras elètrigas, ìdrigas e telefònigas. A bias, su fraigu destinadu a sos servìtzios, incruende unu tzilleri e unu restorante, podet esser realizadu cun istrutura a ponte colende in subra de su biazadorzu. In su matessi tempus, in unos cantos autocaminos ameriganos sas arzolas de servìtziu sunt unifigadas e realizadas in sa mesania intre ambas carreradas, a mèdiu de un’inladamentu adeguadu de su partzidore de tràfigu. Podent finas incruder moteles, in ue automòbiles e bagazos nche podent cromper deretamente a dae in antis de s’aposentu. +Sas arzolas de aparcamentu, in manera zenerale, sunt netas de recreu, e sunt probidas raras bias de servìtzios. + +Sechestru de Silvia Melis: +Su sechestru de Sìrvia Melis est istadu unu casu de recatamentu acontèssidu in Sardinna in su 1997: sa bìtima de su recatamentu fiat istada Sìrvia Melis, un’imprendidora de Tortuelie. Su sechestru naradu est cunnotu finas pro s’imboligamentu de pessonazos che Nicolau Grausu, a sos tempos imprentadore de “L’Unione Sarda”, Luigi Lombardini su zuighe e Antoni Àngelu Liori su deretore de “L’Unione Sarda”. +Fatos. +Su 12 de frearzu de 1997, Sìrvia Melis est recatada in s’ìnteri chi est torrende a domo sua in betura. Sos bandidos nche la leant a pustis de la ligare, infaletare e imbabajolare, dassende in s’automòbile a Lucas su minore, de bator annos. Su sechestru durat 265 dies: su 15 de triulas, sa negossiadura cun sos recatadores fiat intrada a sa fase finale, peroe s’addòviu cun sos bandidos pro su pagamentu de sa luissione no aiat tentu logu. Sìrvia Melis fiat istada tramudada a una tenda pro sas ùrtimas 74 dies, finas a cando, s’11 de santandria de su matessi annu, fiat resèssida a s’alliberare dae sa presone e fiat istada agatada a curtzu de Nùgoru in s’oru de unu caminu provintziale dae duos azentes bestidos a sa moda biddaresa. +A cussu puntu, cando chi Sìrvia Melis atrogat chi si nch’est fuìda ca sos recatadores si fiant allargados, sena pagare peruna luissione (posissione rapresentada dae sa famìlia Melis e dae sos zuighes), Nicolau Grausu s’imprendidore revelat chi at pagadu, in su sartu de Istèrsili, sa luissione pro s’alliberamentu de Sìrvia Melis. Sos zuighes casteddarzos aiant ismentidu cun firmesa chi èsseret istada pagada carchi bia una lussione, asseverende chi Sìrvia Melis si diat esser alliberada a sa sola. Sende gasi, Grausu aiat aguantadu forte in sas posissiones suas, agabende pro esser inchertadu pro azudu de malufaghedores e pro tentativu de iscurpimentu a dannu de Titu Melis. +Si sighint a pare diferentes teorias subra de sa lussione, intre sas cales sa chi diat esser istada pagada dae su Sisde, un’ipòtesis chi fiat istada definida “totarmente imazinada” dae Giorgio Napolitano su ministru de sos afares internos, finas a cando su 20 de santadria Titu Melis etotu aiat decraradu chi aiat pagadu isse totu sa luissione, chi milli milliones de francos betzos fiant istados postos a disponimentu dae isse, 400 milliones dae Grausu e àteros milli milliones dae cuntribuidores iscunnotos. + +Dwight Eisenhower: +Dwight David “Ike” Eisenhower (Denison, 14 santugaìne 1890 - Washington, 28 martzu 1969) est istadu su de 34 Presidentes de sos Istados Aunidos, dae su 1953 a su 1961. Anteriormente, fiat istadu unu zenerale de chimbe isteddos in s’Armada IAA in tempus de sa segunda gherra mundiale e aiat tentu sas funtziones de cumandadore supremu de sas fortzas armadas in Europa, cun sa responsabilidade de programmare e superbisare s’interventu a s’Àfriga de su Nordu in s’Operadura Intortza de su 1942-43 e s’interventu esitosu a Frantza e Alemània de su 1944-45 dae su fronte otzidentale. In su 1.951, fiat devènnidu su primu cumandadore supremu de s’OTAN. +Eisenhower fiat nàschidu in Texas e creschidu in Kansas dae babos de orìzine olandesa, chi l’aiant crèschidu in una famìlia numerosa dende importu mannu a s’ètiga e a sa relizione. Comente unu de ses fizos, fiat cundissionadu dae un’atmosfera cumpetitiva chi daiat autocunfiàntzia. Aiat frechentadu s’Acadèmia militare de West Point indutorende-si in cue e posteriormente si fiat cojuadu tenende duos fizos. A pustis de sa segunda gherra mundiale, Eisenhower fiat istadu Cabu de Istadu Mazore in tempus de sa presèntzia de Harry Truman e in fatu aiat leadu sa posissione de reghidore de sa Columbia University. + +Corsica Ferries Sardinia Ferries: +Sa Corsica Ferries Sardinia Ferries est una cumpanzia de navegadura chi pertenet a Pascal Lota s’imprendidore corsiganu e s’òcupat de su trasportu de pessones e beìculos. +Formada dae una frota de 13 trasbordadores intre naes tradissionales e reghentes, Cruise Ferries, cun sas lìnias suas de trasbordadores moende dae sos portos printzipales de su Mare Mesuterranu, che Nitza, Tulone, Saona Vado, Libornu e Tzivitabetza, trasportat onzi annu addae de tres milliones de passizeris dae sa Frantza continentale chirru a sa Còrsiga e dae s’Itàlia continentale cun destinu a Còrsiga e Sardinna. +A s’agabu de su 2.008, sa sotziedade at comporadu su pachete de majoria de sa sotziedade Strade Blu, una cumpanzia marìtima nàschida pro su trasportu de mercantzias intre s’Itàlia de su nordu e sa Sitzìlia, e nd’at tramudadu su terminale operativu dae Zènova Voltri a Saona Porto Vado, mantenende sa lìnia de mercantzias cun sa Sitzìlia e annanghende una lìnia noa intre Libornu, Terranoa e Casteddu. + +118 - Servìtziu de emerzèntzia sanidària: +Su 118 est su nùmeru telefònigu ativu in Itàlia pro sa dimanda de azutòriu mèdigu in su casu de emerzèntzia sanidària. Est unu nùmeru ùnigu nassionale, ativu sas 24 oras de sa die pro sete dies sa chida, de badas in totu su territòriu, dae telèfonos firmos e mòbiles. +Sos còdighes de prioridade +Onzi dimanda est tratada cunforme a un’ischema de còdighes de prioridade, peri sa tènniga de s’ischerriamentu. Su cumprimentu de sas dimandas non sighit s’òrdine tempurale de sas telefonadas, si nono chi dat urzèntzia prus manna a sas mutidas in ue s’arriscu pro s’interessadu est prus elevadu. +A onzi gradu de prioridade est assinnadu unu colore: +Còdighe arbu: est su còdighe ch’identìfigat sos malistares de gravidades prus minore, chi podent esser resortos dae su meigu tratadore etotu. Custu còdighe est s’ùnigu suzetu a su pagamentu de su tichete. +Còdighe birde: s’impreat cando non sunt cumpromìtidas sas funtziones bidales de su passiente. Sos còdighes birdes tìpigos sunt sas lesiadas minores, dolores o patolozias in ue su passiente mantenet s’istabilidade sua. +Còdighe grogu: s’àprigat si sas cundissiones de su suzetu sunt in arriscu, e duncas su passiente no est istàbile. Sunt avesarmente còdighes grogos sas dificurtades respiratòrias, sas emorrazias, sas uscraduras de su duos grados no demasiadu istèrridas e sas lesiadas suspetas de òrganos internos. +Còdighe ruju: custu ìnditat s’urzèntzia màssima. Su passiente tenet una o prus funtziones bidales cumpromìtidas, duncas est issiente o in arressada respiratòria o corotzirculatòria. Cunforme a deretivas noas, finas su dolore petorrale irradiadu in una pessone siente est cussideradu comente còdighe ruju comente infartu miocàrdigu suspetu. +Còdighe nieddu: est cando su passiente, cun bida a s’ora de su carrigamentu a bordu de s’ambulàntzia, nche crompit obitadu a s’ispidale. Cunforme a sa leze, sas pessones zai obitadas a s’ora de s’azutòriu non podet esser trasportadas in s’ambulàntzia, sende custa sa tarea de s’impresa funerària de bussardu. + +Guarino Guarini: +Aiat trabagliadu printzipalmente in Torino ue at realizzadu sas oberas suas pius importantes. + +Istassione ferruviària de Casteddu: +S’istassione ferruviària de Casteddu est sa printzipale de su grupu CFI in sa comuna de Casteddu, gasi comente sa prus importante de sa Sardinna. S’agatat in sa pratza Matteotti tzentrale, in su bighinadu de Stampau. +S’istassione est probida de 8 bias tzurpas pro su servìtziu de passizeris, totus servidas dae apeadorzos, in prus de unu nùmeru elevadu de bias, aguarmente tzurpas, impreadas comente istranzadorzu de carros mamentanamente inutilizados. S’istassione istranzat in intro suo finas sos sestadorzos printzipales de su grupu CFI in Sardinna, unu depòsitu de locumotivas, unu transitadorzu de mercantzias (Casteddu Santu Paulu, chi òcupat sa parte uestu de arzola ferruviària, atzessìbile dae carrera Santu Paulu) e un’aparcadorzu ampru pro beturas, motos e bitzis, chi dae s’intrada si podet atzeder a unu museu cun agatamentos subra de s’atividade ferruviària de sos Caminos de Ferru de s’Istadu in s’ìsula. +S’istassione de Casteddu est sa prus manna pro moimentu de passizeris in s’ìsula: difatis, est dae inoghe chi, addae de sos trenos logales de Iscrèsias, Carvònia e Santu Bèngiu, moent cumponiduras destinadas chirru a su tzentru e a su nordu de sa Sardinna, cuncretamente a Aristanis, Macumere (chi dae s’istassione probiana de s’IRST si podet posteriormente andare a Nùgoru), Terranoa, Tàtari (tramunadorzu cun sa lìnias ferruviàrias IRST de S’Alighera, Nugurbi, Sossu) e Portu Turre. A s’istassione arribant in prus sas cumponiduras chi realizant sas relassiones chi tenent de conca de lìnia Deximumannu pro su servìtziu ferruviàriu sutaurbanu casteddarzu. Dae s’istassione est possìbile a sizire, in prus de sa conca de lìnia deximesa, sas istassiones intermediàrias de Casteddu Santa Gilla, Casteddu-Su Masu, Assèmini Càrmini, Assèmini e Assèmini Santa Luxia. +Su fraigu de biazadores, chi tenet dimensiones mannas, istranzat diferentes servìtzios pro sos passizeris, comente domo de billetes, tzilleri, chioscu de ziornales, capedda e unos cantos cumèrtzios. Addae de custu, s’agatant sas salas pro s’aderetamentu de su moimentu, dae ue si cuntrollat belle totu sa retza sarda RCFI e diferentes ufìssios de Trenitàlia e de su grupu CFI, chi bi tenet sa sea rezionale. In prus de custu, in intro de s’istassione est presente comente monumentu sa locomotiva grupu 744 nùmeru 003. +Dae sa pratza Matteotti posta in dae in antis, chi una die fiat zardinu pùbrigu de sas CFI, sas cales galu como nde sunt sas propiedàrias, est possìbile a sizire su bonu de s’ìsula peri postales: difatis, custa pratza istranzat finas s’istassione de sas lìnias postalencas de s’IRST. Addae de custu, sa pratza in ue abarrat s’istassione est conca de lìnia de numerosos trazetos de su CTM, s’impresa chi zestionat sos trasportos urbanos de Casteddu e de su foraràdiu suo. Totu custos trasportadores, in prus de custu, realizant arressadas in carrera Roma, in cara de s’intrada chirrale de s’istassione. Finas su portu cumertziale, dae ue moent sas naes pro su continente, si podet sizire cun fazilidade, sende pagas chentinas de metros a tesu dae s’istassione. +Dae su martzu de 2.008 a su làmpadas de 2.009, s’installadura est istada s’ùnigu transitadorzu ferruviàriu ativu in su territòriu de sa comuna de Casteddu, finas a s’ora de s’abertura de s’arressada CFI de Casteddu Santa Gilla, ubigada a unu chilòmetru e mesu pagu prus o mancu a su nordu-uestu de su terminale de biazadores de s’istassione. + +Antonio Genovesi: +Antonio Genovesi (Castiglione, Salerno, 1 de Santandria 1713 - Napoli 1769). Preideru, filosofu e economista. "Discorso sul vero fine delle lettere e delle scienze "(1754). At insegnadu a Napoli Economia in s'Universidade (1754). At publicadu Lezioni di commercio ossia economia civile (1765). Contemporaneu de Adam Smith. At iscrittu puru Diocesina (1766) inue si faeddat de dirittos fundamentales de s'omine. Su pensieru de Genovesi paret pius modernu oe che in su 1700. bidiat unu modellu in sa traditzione italiana: cooperatzione, turismu, agricoltura, rispettu de s'ambiente. + +Arma de sos Carabineris: +S’Arma de sos Carabineris est una de sas bator fortzas armadas italianas, cun cullocadura autònoma in su cuadru de su Ministèriu de sa Defesa. Est una fortza militare de polima in servìtziu permanente de seguràntzia pùbriga. Pro more de sa creze sua dupra de fortza militare e fortza de polima, li sunt assinnadas tareas militares in ue cuncurret a sa defesa de su territòriu italianu, garantit sa seguràntzia de sas rapresentaduras dipromàtigas italianas in logu istranzu, leat parte a sas operaduras militares in Itàlia e addae de làcana in sa base de sa pranifigadura de impreu apostivigada dae su cabu de istadu mazore de sa Defesa, isvilupat sas funtziones de polima militare, gasi comente, in s’arrimu de sos còdighes penales militares, de polima zudissiària militare in sa dependèntzia de sa zustìssia militare. In su cuadru de sos poderes de polima, isvilupat sas funtziones de polima zudissiària e de seguràntzia pùbriga in sa dependèntzia funtzionale de su ministru de sos Afares Internos. Su cumandadore zenerale atuale est su Zenerale de corpus de armada Leonardo Gallitelli. +In casu de emerzèntzia, pro cuntatare sos carabineris in Itàlia est pretzisu a marcare senacostu, in cale si siat telemòbile o telèfonu firmu, su nùmeru 112. +Sos carabineris, in sardu, sunt mutidos in su limbazu familiale “bonetes nieddos”. + +Pedru Paulu Birdis: +Antoni Pedru Paulu Birdis (Tàtari, 26 làmpadas 1957) est unu fubaleri antigu sardu, atacadore de rolu. +Carriera. +A pustis de zogare cun sa Juvenilia, s’istrenat in sa Sèrie D cun sa Nugoresa in su 1.973-1.974. A sos 16 annos marcat 11 golos. A pustis, est tramudadu a su Casteddu, in ue tenet s’istrenu suo in sa Sèrie A su 6 de santugaìne de 1.974 contra a su Lanerossi Bissèntzia a sos 17 annos. S’annu in fatu disputa 23 partidas marchende 6 golos, nostamis de sa falada de partzidura adelantada largamente de sos rujubiaìtos, mescamente pro neghe de sa lesiada grae suferta dae su zogadore prus rapresentativu de sos sardos, est a narrer Gigi Riva. In custu tempus, cumponet in Casteddu cun Luisi Piras una croba de atacu interamente sarda, cun probabilidade intre sas prus fortes in s’istòria de su fùbalu isulanu. +Su primu annu in sa de duas partziduras custituit su de sa cunsagradura pro s’atacadore sardu bintarzu, chi realizat sa fiolera de 18 golos, unu resurtadu chi l’intrat a s’ameriadorzu de sa Juventus, in ue dìsputat tres campionados in sos cales no agatat semper meda tretu. In su 1980, torrat a Sardinna pro un’annu, posca faghet sa recuida sua a sos colores arbunieddos in 1981. A pustis de un’istajone òtima cun sa formadura peemontesa, in su 1982 est tramudadu s’Udinesa pro dassare su logu suo a Paolo Rossi, chi at cumpridu su tempus suo de iscalifigadura e at triunfadu in su mundiale de su 1982. In Ùdine, Birdis zogat pagu in sa prima istajone pro neghe de lesiadas infadosas, cando ch’in sa de duas realizat 10 golos. +In su 1984, lu cuntratat su Milan, in ue abarrat finas a su 1989, afirmende-se comente unu de sos atacadores italianos prus fortes. Sa mezus istajone sua est sa 1986-1987, in ue est marcadore màssimu de sa Sèrie A cun 17 golos; in s’istajone posteriora, sos golos suos ant a permiter a su Milan de recuperare una distàntzia cussideràbile dae su Nàpule, superadu finas gràssias a unu duprete detzisivu in Nàpule-Milan 2-3 de s’1 maju 1988, partida fundamentale pro su logru de s’iscudete dae bandas de sos rujunieddos. S’annu in fatu otenet finas sa Cupa de sos Campiones in Bartzellona, in ue, in sa finale contra a su Steaua Bucarestu de su 24 maju 1989, intrat in parte a Ruud Gullit in su de 15’ de su segundu tempus. +Fiat istadu unu penaltista primorosu: in su campionadu, aiat disintzertadu una ùniga penalidade manna, arressada dae Zuanne Paulu Grudina, zanneri de su Pisa, isse puru sardu. +S’est retiradu dae su fùbalu in su 1991, a pustis de disputare sas ùrtimas duas annadas comente profissionale cun su Letze. +In tempus de sa carrera sua, no at zogadu mai in sa prima internassionale, peroe contat cun 8 presèntzias e unu golu in s’internassionale olìmpiga, in sa cale aiat disputadu sos zogos de Seulu. +Cun posterioridade, at traballadu de cumentadore telebisencu e reghet una butega de màndigos e binos fontomados in Milanu. + +Pararutas: +Si definit pararutas unu disillestridore abiodinàmigu: custa est sa definidura prus curreta in su domìniu inzeneriale. Cun àteras paraulas, est su mèdiu chi servit pro permiter sa falada a belotzidade cuntrollada de unu corpus a s’àera, zenerarmente dae artàrias mannas. Sa pràtiga de sa fulliada cun pararutas si definit fulliada abiàtiga o pararutismu. +Leonardo Da Vinci aiat cuntzìbidu su primu pararutas formadu dae 4 cordas ligadas a un’imbragadura (chi bi fiant apicados sachetes de aba funtzionende de bussa de àera), chi manteniant ligada s’istrutura frenadora, custituìda dae 4 pèrtigas ligadas intre issas peri insertos de metallu, comente pro formare una piràmida chi sas caras fiant realizadas cun pannamenta de linu immidonadu pro nd’aumentare sa rizidesa. Su prozetu, propònnidu torra unu sègulu a pustis dae Fausto Venanzio, probabirmente non fiat istadu realizadu mai dae Leonardo. In s’èpoga moderna, un’universidade istadunidesa l’at realizadu in sos detàllios prus mìnimos: su pararutas at funtzionadu, peroe est resurtadu pagu istàbile e no manobràbile; difatis, est resurtadu pagu eficassu cun bentu. +Intre sas primas aprigaduras isperimentales, si podent tzitare sas fulliadas de Lenormand su frantzesu, chi si fiat fulliadu in su 1.732 dae s’osservadorzu de Montpellier, e prus chi totu su de su frantzesu André-Jacques Garnerin, ch’in su 1.797 si fiat fulliadu dae unu grobu o, naradu mezus, nche fiat artiadu a unos 900 metros a bordu de unu grobu chi fiat istadu disunfradu e isgantzadu falende a su solu a mèdiu de una pararutas a calota cunetadu a su cofinu etotu de su grobu. A Graberin lu cussìderat s’imbentore de su pararutas cun calota emisfèrigas. +Sa prima fulliada dae un’aparèchiu bolende fiat acontèssida in su 1.912, addaghi, impreende tènnigas oramài perfetadas, A. Berry su cabitanu si fiat fulliadu inche Saint Louis (IAA). +In sos annos ’20 e ’30 de su sègulu coladu, numerosos istùdios e isperièntzias nch’aiant zutu a realizare pararutas eficassos e seguros, tantu est beru ch’in tempus de sa segunda gherra mundiale su pararutas fiat istadu realizadu no petzi comente sistema de sarvamentu, si nono finas pro sa fulliada de unidades a zonas de cumbate. +In sos annos ’50, fiat nàschidu su pararutismu isportivu e, in su 1.963, fiat istadu realizadu su primu pararutas cun ala Parafoil dae Domina Jalbert s’ameriganu, chi aiat aprigadu e mezoradu sas teorias de Francis Rogallo. Su tipu naradu de pararutas, perfetadu posteriormente, fiat istadu zuigadu particularmente adecuadu a s’atividade isportiva. + +Willy Brandt: +Willy Brandt (Lubeca, 18 nadale 1.913 comente Herbert Ernst Karl Frahm-Unkel, 8 santugaìne 1.992) est istadu unu polìtigu alemannu de fide democràtiga-sotziale. +Dae su 1.957 a su 1.966, fiat istadu sìndigu de Berilinu, dae su 1.966 a su 1.969 ministru federale de sos afares isternos e bitzecantzilleri de su gabinete de Kiesenger e, dae su 1.969 a su 1.974, su de bator cantzilleris de sa Repùbriga Federale Alemanna. Pro sa polìtiga sua orientada chirru a estu, chi teniat sa finalidade de mezorare sas relassiones cun sos paìses de s’Europa levantesa, aiat retzidu su prèmiu Nobel de sa paghe in su 1.971. +Dae su 1.964 a su 1.987, Brandt fiat istadu presidente de su SPD e, dae su 1.976 a su 1.992, presidente de s’Internassionale Sotzialista. +S’abioportu nou de Berilinu, chi diat dever esser abertu in intro de un’annu, at a zugher su nùmene suo. + +Zazie: +Zazie (nomene eru: Isabelle Marie Anne de Truchis de Varennes), Boulogne-Billancourt 18 de Abrìle 1964 est una cantante frantzesa. +Su numene "Zazie" derivat dae unu personaggiu de unu raccontu de Raymond Queneau, "Zazie dans le metro". + +Ghitarra: +Sa ghitarra est un’aina musigale cordofòniga, sonada cun sas pupatzas, cun sas ungras, o cun un’ispitzulete. +Su sonu est zeneradu dae sa bivradura de sas cordas, istèrridas in subra de su pranu armònigu chi, a bia sua, est imbaradu in sa càssia armòniga chi amprìfigat su sonu. +Sas cordas sunt istèrridas intre su tiracordas, fissadu in su pontigheddu, e sa tecra cabu, sende fissadas intre su pontigheddu e sas mecànigas postas in sa palita. In su mànigu, su tecradu permitit de incurtziare sa longària de sa parte de corda bivradora e de sonare sa nota o sas notas desizadas incarchende sa corda etotu azigu in palas de sa tecra respetiva. +Sa ghitarra no aiat tentu orìzine dae su laudu, a su contràriu de su chi unos cantos suponent erradamente, si nono dae sa ghitarra barroca. + +Nonnu e nonna: +In unos cantos ritos de su catolighismu, su nonnu e sa nonna sunt sas figuras, masculinas e femininas respetivamente, chi acumpanzant a s’artare su fizolu, o siat su chi, pitzinnu o adurtu, est a probe de retzire su batijare. In su primu casu, cando su chi si devet batijare est pitzinnu, tenent sa tarea de pronuntziare in logu suo sas promissas batijarales; si est adurtu, tenent sa tarea de l’assister in s’initziadura sua a sa bida cristiana. Ambos devent esser de relizione cristianu-catòliga, aer retzidu su sagramentu de sa cunfirmadura e aer cumpridu 16 annos. Finas pro sa cunfirmadura, su chi si devet cunfirmare devet esser assistidu dae unu nonnu o una nonna, cun sa tarea de fagher in manera chi sa pessone chi at a retzire su sagramentu si cumportet de “testimonzu beru de Cristos”. Su nonnu devet esser cunfirmadu. Est custumàntzia no codifigada chi sos òmines siant acumpanzados a s’artare dae unu nonnu e sas fèminas dae una nonna. S’impreu naradu derivat dae su fatu ch’intre su nonnu e nonna e fizolu naschiat sa “cognatio spiritualis”, cussiderada impeigu dirimidore pro su cojuiu. +S’impreu de sos tèrmines nonnu e nonna in su sinnìfigu respetivu de “zaju, minnannu” e “zaja, minnanna” est incurretu e custìtuit un’italianismu a evitare. + +Ermizolu: +S’ermizolu est una maladia infetiva de su sistema respiradòriu causada dae unu birus, est a narrer su Paramyxovirus de sa zenia Morbillivirus. +Su Paramyxovirus, pagu resistidore in foras de s’organismu e sensìbile a sos azentes chìmigos e fìsigos, est unu birus cun ANR negativu unicadenale e format parte de sa famìlia de sos Paramyxoviridae, zenia Morbillivirus. +Sa trasmissura acontessit peri bia abiàtiga. +Tempus de incubadura: 10-12 dies. +S’ermizolu est una maladia infetiva aguda cun ìnditze de contazosidade artu a beru (97-98%), tantu est chi benit meda male a nche sizire s’edade adurta sena l’aer contraìdu. Su pitzinnu est contazosu dae 1-3 dies in antis de su cumintzu de sos sìntomos (e duncas 3-5 dies in antis de sa cumparta de sas manifestadas cutànigas) finas a 7 dies a pustis de sa cumparta de s’esantema. +S’ermizolu non si podet manifestare duas bias: contraighende-lu e sanende-nde si creant sos contracorpos ch’impeighent su reforminzu suo. Si calicunu atrogat chi at tentu s’ermizolu prus de una bia, cheret narrer chi, a su nessi in un’ocasione, su diannòstigu fiat faddidu e chi sa maladia fiat in realidade russeta, fàzile a cunfunder cun s’ermizolu. + +Pamela Prati: +Pamela Prati, nùmene de matriguladorzu Paula Pireddu (Otieri, 26 de santandria de 1958), est un’atora, ispetagulista e pessonazu telebisencu sarda. +Carriera. +A pustis de s’istrenare de modella e atora in sos annos setanta de su sègulu coladu, est devènnida cunnota a su grandu pùbrigu in su 1988 addaghi, iscoberta dae Pierfrancesco Pingitore, lograt su rolu de prima fèmina in sos ispetàgulos teatrales e telebisencos de su Bagaglino. +In sos annos noranta, s’est partzida dae sa cumpanzia de Pingitore pro presentare unas cantas emissuras, ponende-si a sa prima a costazos de Pippo Franco (finas isse aproghilende dae su Bagaglino) in sas primas edissiones de “La sai l’ultima?”, e a pustis de Teo Teocoli in “Scherzi a parte” e de Gigi Sabani in “Re per una notte”. In custos annos, at tentu sa possibilidade, in intro de sas emissuras, de interpretare cun sa boghe cosa sua diferentes bersionaduras, temas musigales e finas cantones noas, un’esperièntzia chi nch’at sizidu su cùcuru suo in su 1996 cun sa grabadura de unu discu musigale. +In su 2001, s’est reintegrada a su Bagaglino, realizende su bonu de sos ispetàgulos de sa cumpanzia produìdos in sas primas dègadas de su duamiza. + +Sa banda de s'Uno arba: +Sa banda de s’Uno arba fiat istada un’organizadura criminale chi operaiat in Emìlia-Romanna. Moende cun su 1987 e finas a s’atonzu de su 1994, aiat cumìtidu 103 assiones delitivas, provochende sa morte de 24 pessones e su ferimentu de àteras 102. +Su nùmene apròghilat dae su modellu de automòbile impreada zenerarmente pro sas assiones criminales una Fiat Uno, avesarmente in colore arbu, una casta de beìculu fàzile a furare e malu a logalizare pro sas fortzas de seguràntzia, dada s’ispainadura sua manna. +Sos cherveddos de sa banda fiant sos tres frades Savi, che duos fiant polimesos, cando chi su de tres non aiat pòdidu intrare a sas fortzas de seguràntzia pro more de sa bisticurtesa sua. Sos tres fiant istados cundennados a sa presonia perpetuada. +Dae custa acontèssida nche fiat istada bogada una pellìcula protagonizada dae Kim Rossi Stuart. + +Terremotu: +In sa zeofìsiga, sos terremotos (dae su latinu “"terrae motus"”, est a narrer “moimentu de sa terra”), narados finas sismos o trèmidas tellùrigas (dae su latinu “Tellus”, diosa romana de sa Terra), sunt bivraduras o ossilladuras repentes, lestras e prus o mancu poderosas, de sa crosta terrenca, provocadas dae s’iscostiamentu repente de una massa rocosa in su sutasolu. +S’iscostiamentu naradu est zeneradu dae sas fortzas de creze tetòniga, chi assionant in manera costante in intro de sa crosta terrenca provochende s’ispossiamentu de enerzia in unu puntu internu de sa Terra naradu ipotzentru; moende dae sa fratura chi s’est formada, una filera de undas elàstigas, numenadas “undas sìsmigas”, si propagant a totu sas dereturas dae s’ipotzentru, zenerende su fenòmenu chi si notat in sa superfìtzie; su logu de sa superfìtzie terrenca postu in sa bertigale de s’ipotzentru si narat epitzentru e, in modo zenerale, est su prus pertocadu dae su fenòmenu. S’arrampu de sa zeofìsiga ch’istùdiat custos fenòmenos est sa sismolozia. +Sas istrussiones bàsigas in casu de terremotu sunt sas sighidoras: + +Renato Vallanzasca: +Renato Vallanzasca Costantini, connotu zenerarmente comente Renato Vallanzasca (Milanu, 4 maju 1950), est unu criminosu italianu. Responsàbile in sos annos setanta e in sos sighidores de numerosos isrobatòrios, secuestros, mortorzos e evasuras, est istadu cundennadu grobarmente a bator presonias perpetuadas e a 295 annos de regrusura. + +Coritiba Foot Ball Club: +Coritiba (rus. "Coritiba Foot Ball Club") esti sa socedari calcistica de sa Sao Paulo in Brasile. È nascia in su 1909. Como 1985 istada in "Campeonato Brasileiro". Su presidenti attuali esti Vilson Ribeiro. + +MoVimento 5 Stelle: +'Su "Moimentu 5 Isteddos" (M5I) est unu moimentu politigu italianu. +Su coordinadore est Beppe Grillo. + +Nuràghinis Bator Mangones: +Nuràghinis Bator Mangones est unu logu imazinadu postu in mesu de nuddue. Est un'ispressura creada dae s'ABLS, s'Assòtziu de Boluntàrios pro sa Limba Sarda, e impreada meda dae sos faeddadores de sa limba sarda. Su nùmene "Nuràghinis" est orizinadu dae "Nuràminis", logalidade esistidora rearmente, dae su nuraghe e dae sos mangones, puzones chi tenent s'abitadorzu naturale issoro in istanzos, normarmente situados in logos isulados. S'impreat mescamente in contu de unu logu de traballu indisizadu, ca est minore, isuladu e atesu dae sa zona de bivimentu ("L'ant carrabatadu a traballare a Nuràghinis Bator Mangones"). Cando est chistione de su logu isuladu in ue istat calicunu, si preferet a impreare s'ispressura "In su corru mannu de sa furca". + +Umberto Tozzi: +Umberto Antonio Tozzi, cunnotu comente Umberto Tozzi (Turinu, 4 martzu 1.952), est unu cantautore e ghitarrista italianu. +Cun 70 milliones de isemprales bèndidos, Tozzi est intre sos artistas italianos chi ant bèndidu su nùmeru prus mannu de discos. +Biografia. +Naschet dae una famìlia de emigradores apuliesos naturales de Rodi Garganico. Frade prus minore de Franco Tozzi, cantautore bastante pobulare in sos annos sessanta, faghet sos primos passos a su livellu musigale devenende su ghitarrista de su grupu chi l’acumpanzaiat in sas turneras. +In su 1968, a sos 16 annos, intrat a sos “Off Sound”, unu grupu rock torinesu de zòvanos zòvanos, cun sos cales acumpanzat finas frade suo e s’istrenat discografigamente in su 1970, cantende sa prima camba de sa cantone “Qui”. In Milanu, cunnoschet a Adriano Pappalardo e cun isse format unu grupu de 13 elementos cun sos cales andat in tur. +Format parte finas de su grupu “La Strana Società”, abarrende in intro suo finas a su 1976, cun su cale at partezipadu a “Unu discu pro s’istiu”, a unu Festivalbar e a un’edissione de su Festivale de Santu Remu; de su grupu naradu, est famada sa fasca “Popcorn”. + +Assinnu de campusantu: +Un'assinnu de campusantu est, in su limbazu cullochiale, un'assinnu iscritu in referèntzia a unu contu curridore disativadu, duncas impossìbile a coberare. S'iscritura de assinnos de custa zenia custìtuit unu delitu castigàbile cunforme a sa leze, che s'assinnu sena cuguzu. + +Cannita: +Sa cannita (o pazighedda) est unu traste impreadu pro bufare. Est chistione de unu tubigheddu chi permitet de surbare sas bufaduras sena ponner sos lavros a cuntatu cun su cuntenidore. Sas primas atestaduras zai s’agatant in sos zinzillos sumèrigos in antis de s’era nostra, chi amustrant diferentes pessones impreende cannas longas pro bufare birra dae retzipientes mannos. Posteriormente, sunt istadas imbentadas cannitas de paza, cando chi oe sa bersione prus ispainada est realizada in pràstiga. De medidas meda bariadas cunforme a s’impreu, sas chi cumpretant pabilotes unidòsigos non sunt prus longas de su cuntenedore cun su cale sunt fornidas (che sos sutzos de frùtora). Sas cannitas de tzilleri sunt longas unos binti chentìmetros, mancari bi nde siant de longàrias bariàbiles, finas a unu metru, de diàmetru dae 3 a 8 mm. (pro bufaduras densas che su frapè o sa carapinna). Pro sarvabardare s’izene, sunt disponìbiles finas cannitas insubradas individuarmente. Belle chi sas primas cannitas èsserent deretas, a sa posteriora si sunt ispainadas cannitas chi s’istremidade superiore est repinnigàbile de 180 grados gràssias a unas cantas pìnnigas: custu lis permitet de ocupare prus pagu tretu e de cumbidare una cumodidade prus manna de impreu. + +Apollodoro de Damasco: +Bennidu dae sa Siria, fit istadu predilettu dae s'imperadore Traiano +Est istadu s'architeto de su ponte in su Danubio(104-105 d. C.), de su Foro de Traiano in Roma (107-113 d. C.) e a issu est atribuidu su progetu de su Pantheon semper in Roma. +Comente iscrittore iscriiat in gregu antigu. + +Andria Degortes (Aghedu): +Andria Degortes (Terranoa, 1 maju 1943), naradu "Aghedu", est unu zinete antigu sardu. +Pannu de Siena. +Su chi l’at rènnidu de numenada manna a "Aghedu" est istadu su Pannu de Sena, currera in ue su zinete terranoesu at logradu finas a 14 bintòrias (petzu una prus pagu a petus de su primadu bardadu in agualidade dae Bastiancino e dae su Gobbo Saragiolo) subra de 58 partetzipaduras. +A pustis de si tramudare a zòvanu zòvanu a Tuscana, Andria Degortes si fiat fatu evidente in sas carreras de caddos disputadas in sas leadas de su de Sena, “trampolinos de fulliada” naturales chirru a sa grandu porfia senesa. In ie s’istrena fiat acontèssida luego meda, addaghi Degortes teniat petzi 21 annos: pro su Pannu de su 2 de triulas de 1964, mutidu dae s’Oruga, arrodu chi teniat bastante cantu pagas opsiones pro cussa carrera, aende retzidu s’assinnadura de Olimpico su caddu istrenadore, a Andria Degortes l’aiant dadu su paranùmene de Pinna Negra: no aiat bintu, peroe s’Oruga l’aiant recunduìdu pro su Pannu de s’Assunta de su matessi annu pro montare a Topolone, unu de sos caddos prus fortes de totu sos tempos. +Un’annu pretzisu a pustis de s’istrena, su 2 de triulas de 1965, Degortes, chi fiat istadu paranumenadu definitivamente Aghedu, aiat otentu sa prima bintòria: difatis, mutidu dae s’Àbila pro montare pretzisamente a Topolone, Aghetu aiat bìnchidu, nostamis de sa presèntzia de Pantera sa rivale, determinada a imbarare sa prendidura abilesa. + +Bertzeddi: +Bertzeddi (in italianu: Vercelli) est una comuna italiana de 47.243 abitadores, cabitale de sa provìntzia numenale peemontesa. Est sa de ùndighi leadas de su Peemonte pro nùmeru de bividores. Sa bidda est posta in s’oru deretu de su riu Sèsia e est una leada importante agrìcula e cumertziale; possuit in particulare su mercadu rosale prus mannu de Europa, chi l’at fatu lograre sa definidura de “cabitale europea de su rosu”. +In Bertzeddi s’agatant indùstrias mecànigas, tèssiles, chìmigas e alimentàrias. +In prus de s’istassione sperimentale de rosucurtura, tenet sa Borsa de su Rosu prus importante de Itàlia. +S’arrodu istòrigu s’isterrit in s’arzola de unu logu fortifigadu romanu e est alindadu dae zirones chi current in su trassadu de sos muros antigos; prus in cue si sunt isvilupados sos bighinados modernos. +Est de tradissione antiga s’artesania de sa prata. +Una manifestada musigale annuale de sinnìfigu est s’assinnadura de su prèmiu Viotti. +In prus de custu, in Bertzeddi s’agatant sos ufìssios amministrativos, sa retoria e su departamentu de istùdios umanistas de s’Universidade de su peemonte orientale “Amedeo Avogadro”. + +Augusto Pinochet: +Augusto José Ramón Pinochet Ugarte (Valparaiso, 25 santandria 1.915-Santiagu, 10 nadale 2.006) est istadu unu militare tzilenu chi aiat ghiadu sa ditadura esistidora in cussu paìsu intre su 1.973 e su 1.988. +Aiat assumidu su 23 de austu de 1.973 su càrrigu de cumandadore de s’Armada de su Tzile. S’11 de cabudanni de cussu anu, aiat aderetadu unu corfu de istadu chi aiat bortuladu su gubernu custitussionale de Salvador Allende su sotzialista. Dae cussu mamentu, Pinochet aiat assumidu su gubernu de su paìsu, a sa prima cun su càrrigu de presidente de sa Zunta Militare de Gubernu (chi aiat ocupadu finas a su 1.981), a su cale aiat annantu su tìtulu de cabu supremu de sa nassione su 27 de triulas de 1.974, chi li cuntzediat su podere isecutivu. +Su 16 de nadale de su matessi annu, aiat assumidu su càrrigu de presidente de sa Repùbriga, chi diat esser istadu ratifigadu cun sa promurgadura de su Custituimentu de 1.980. Su gubernu suo diat esser terminadu a pustis de sa derrota in su Prebissitu Nassionale de su 1.988 e su sustituidura sua peri Patricio Alwyn en 1.990. Pinochet fiat abarradu cumandadore in cabu de s’Armada finas a su 10 de martzu de su 1.998, e sa die sighidora diat aer assùmidu su càrrigu de senadore perpetuadu, chi diat aer isvilupadu in manera efetiva pro una pariga de meses. +Sa ditadura de Pinochet est istada critigada ampramente tantu in su paìsu ch’in s’abarru de su mundu, pro sas bioladuras graes e bariadas de sos deretos umanos cumìtidas in su tempus numenadu de rezìmene militare, pro custa resone aiat dèvidu esser sutapostu a diferentes protzessos finas a sa die de sa morte sua, mancari, pro neghe mescamente de s’istadu suo de salude, no apat pòdidu esser cundennadu mai a penas. + +Maravillas: +Sas maravillas (o garrulitas o pillus fritus) sunt unu durche tìpigu italianu e sardu; in su continente si narant “"chiacchiere"” e in prus de custu s’impreant addae de binti numenaduras logales. Sunt durches tìpigos de carrasegare. +Tenent sa forma de una tira, a bias manipulada pro formare unu nudu. S’amàniant cun una cumassa de farra chi est frissa o còghida in su forru e posteriormente isprugherada cun tzùcaru nie. +Podent finas esser cuguzadas cun mele, tziculate, e/o tzùcaru nie, arrosiadas cun archermes o servidas cun su zurrete durche o cun mascarpone iscutu e tzucaradu. +Sa tradissione de sas maravillas remontat cun probabilidade a sa de sas “frictilia”, durches frissos in sa rassura ch’in sa Roma antiga fiant amaniados zustu in tempus de su carrasegare de dies de oe. + +Mesapare: +Su mesapare (dae unu tèrmine chi derivat dae su latinu tardiu e ìnditat “su chi partzit a metade”) est unu cuntratu agrìculu de assòtziu, cun su cale unu propiedàriu de terrinos (naradu cuntzedidore) e unu curtivadore (su mesaparista) si partzint (normarmente a metade) sos produtos e sos profetos de un’impresa agrìcula (crusu). Sa deretura de s’impresa li currespondet a su cuntzedidore. In su cuntratu de mesapare, su mesaparista rapresentat finas sa famìlia sua (narada famìlia colòniga). Su mesapare aiat tentu efetos favoràbiles in sas arzolas cun terrinos de produtividade prus manna e de pobulamentu bassu. +Crusu, famìlia colòniga, domo rurale e propiedade custituiant un’istrutura armòniga e impartzìbile cun obrigaduras, deretos e deveres pro sas partes cuntratadoras. Sa repartzidura de su profetu fiat ghiada dae su printzìpiu “de sa metade”. In unos cantos casos, custu printzìpiu at topadu cun intortigaduras in favore de su cuntzedidore, finas a dare logu, in sas arzolas subraturmadas (in ue sos terrinos non sustentaiant s’aumentu de sa pobuladura) e de produtividade bassa, a formas afufadas de traballu segundale. +Una sutaispètzia de su mesapare est sa colònia partziària, in ue su curtivadore (naradu colonu in custu casu), belle gasi, cuntraet obrigaduras petzi pro sese etotu, no finas pro sa famìlia sua. +Finarmente, est anàloga dae su puntu de bista cuntzetuale sa relassione de cumone o acumonamentu, chi belle gasi non pertocat unu terrinu, si nono unu masone o unu tazu de bestiàmine, cun o sena cuntzedidura de mindas. Sas duas partes de su cuntratu in custu casu si narant acumonadore e acumonadu respetivamente. +In su deretu italianu, su mesapare e sos cuntratos assimizadores sunt regulados dae sos arts. 2141 e ss. de su còdighe tzivile. Sende gasi, sa leghe n. 756 de su 15 de cabudanni de 1964, proibit, cumintzende cun sa data de su 23 de cabudanni de 1974, s’istipuladura de cuntratos noos de mesapare, colònia partziària o cumone, cando chi sa leze n. 203 de su 3 de maju de 1982 prebidiat sa cumbersura de sos esistidores in cuntratos de allogu cun curtivadore deretu, a dimanda de una sola de ambas partes. + +Rossana Ghessa: + +Tzintas de seguràntzia: +In sa mecàniga automobilenca, sas tzintas de seguràntzia sunt unu dispositivu angoradu in intro de su beìculu, ch’in casu de tzocu retenet sa carena de sos ocupadores ligada a su seidorzu, evitende s’addobada issoro contra a sas istruturas internas e s’ezetadura a foras de sa cabina. Sunt unu de sos dispositivos prus importantes in su domìniu de sa seguràntzia automobilenca. +Pro evitare de iscarrafare sos passizeris, issas sunt realizadas preferentemente cun materiales moddes, peroe resistidores a sa segada e a sa rasigadura. +Atuarmente, s’impreu de sas tzintas de seguràntzia in Itàlia e Sardinna est obrigatòriu in s’arrimu de s’artìgulu 172 de su Còdighe de sos caminos (sas de antis sunt obrigatòrias dae su 1.989, sas de palas lu sunt devènnidas posteriormente) e sa probidura de tzintas est cundissione issentziale pro s’omologadura de unu beìculu a matrigulare. +Pro nde garantire s’utilizadura dae totus, sas automòbiles noas sunt probidas de unu sinzale sonoru e de una lughe pilotu ch’invitant in manera insistidora a prender sas tzintas. +In Itàlia e Sardinna sunt isentados dae s’obrigadura de zugher sas tzintas de seguràntzia: +• sas fortzas de polima, sos incarrigados de sos servìtzios de azutòriu sanidàriu e contrafogos, cando isvilupant missiones de emerzèntzias; +• sos monitores de ghia, in s’isvilupu de sas funtziones prebidas; +• sas pessones afetadas dae patolozias particulares pro sas cales sas tzintas siant contrainditadas, cundissione a proare peri tzertifigadu de s’Impresa sanidària logale, in ue cheret inditada sa durada de balidesa; +• sos ocupadores de automòbiles isprobidas, zai dae s’orìzine, de fissaduras pro sas tzintas; +• sos chi pertenent a servìtzios de bizilàntzia recunnotos legarmente, cando realizant iscortas; +• automòbiles istòrigas matriguladas in antis de su 15.6.1976. +Sos argumentos prus ispainados contràrios a s’impreu de sas tzintas de seguràntzia si sunt semper averados infundados, e in realidade sunt raros a beru sos casos in ue sa prendidura de sas tzintas resurtat contraprodutiva. No est beru, pro narrer, chi sas tzintas custituint un’imbaru in casu de fogu: totu sas tzintas de seguràntzia de su mundu sunt realizadas in manera a poder esser isprèndidas cun sa fazilidade màssima. Est netu de cale si siat fundamentu chi sas tzintas siant dannosas in casu de bortulamentu de su beìculu: a su contràriu, in s’eventualidade narada s’averant istremamente ùtiles, sende chi èvitant lesiadas graes a sa conca. +In sos primos meses de su 1.989, addaghi sas tzintas de seguràntzia fiant a puntu de si fagher obrigatòrias finas in Itàlia (ùrtimu paìsu de sa Comunidade Europea de tando chi aiat introduìdu s’obrigatoriedade de prendidura), in Nàpule fiant istadas realizadas mallieddas simpàtigas chi reproduiant s’imàzine de sas tzintas de seguràntzia e chi teniant s’intentu (obetivamente malu a cuncretizare) de trampare sa polima. + +Istanzu de Calich: +S'istanzu de Calich (istorigamente finas Kalich, in cadalanu estany del Càlic) est un’istanzu, laguna o pischera intre sas zonas ùmidas prus importantes de S’Alighera e de sa Sardinna. +S’iscàmpiat a s’intramare de S’Alighera, isterrende-si dae sa periferia de sa bidda in palas de sa praja de Maria Pia finas a su trighinzu de Fertìlia, in antis de su cale est ligadu a su mare de Sardinna dae unu canale, in ue s’agatant sos abarros de su ponte romanu. S’istanzu podet esser partzidu in sos setores de su Calich naradu propiamente, dae s’istremu otzidentale a su Riu Barca, e de su "Calighet" (Calicu minore), finas a s’istremu orientale. Chirru a terra, s’istanzu est inghiriadu dae su Caminu nassionale 291 “Dir del Calik”, chi su nùmene “Calik” derivat dae una cochìllia burocràtiga. +Su narrativu prus ispainadu est “Istanzu de Kalich”, peroe s’impreant aguarmente sas formas “Istanzu de su Kalich”, “Laguna de su Calich”, “Laguna di Calich” e “Estany del Càlic” in cadalanu, addae de sa forma “Kalich”. At leadu su nùmene dae s’istanzu su “Biddarzu Calich”, prima leada de s’assentadorzu fassista de Fertìlia, a no cunfunder cun s’acampadorzu “Biddarzu Calik Biaìtu”, postu in s’àteru oru de su canale. + +Isparadorzu: +Un’isparadorzu (o campu de tiru) est unu logu alindadu e definidu craramente in ue si pràtigat atividade de tiru a fogu isportivu o militare, sena causare dannu a s’isternu. Onzi isparadorzu, a s’avesu, est supervisadu dae pessonale ispertu chi bìzilat a subra de su respetu de sas normas de seguràntzia. +Tipolozias. +Un’isparadorzu podet esser in s’àera lìbera o suta de cobertura (tunnel de tiru). S’atzessu, in prus de custu, podet esser limitadu a pessones capatzitadas o allistadas (isparadorzu privadu) o podet esser pro impreu pùbrigu (Tiru a Mèria Nassionale). In Itàlia esistint tres castas printzipales de campos de tiru: +Si podet definire isparadorzu finas un’arzola de mare, normarmente situada in dae in antis de una costera in un’arzola militare. In custu casu, si cussìderat s’ausèntzia de istruturas a inghìriu, discuidende de fatu sos dannos eventuales a su fùndigu marinu, e duncas su campu de tiru est definidu dae su tèrmine “isbagantamentu a mare”. +In logu inserradu (Indoor). +Sos isparadorzos suta de cobertura tenent a s’avesu medidas particulares de proteghidura de s’istrutura, comente terraprenos chi proteghent sas paredes e sas istruturas sustentadoras afortidas. Addae de custu, sunt probidos de sistemas de bentiladura pro evitare s’istassionamentu de sos gassos gastados e, subra de totu, de sas micropartìculas de prumu. Si fartant sos sistemas narados, sos utilizadores e su pessonale sunt ispònnidos a toscadura. Un’àteru probrema de sos isparadorzos cuguzados est s’istrèpitu, chi podet superare 140 Db. Pro evitare custu, unos cantos campos de tiru modernos impreant aposentos de proa separados intre issos. In prus de custu, fitianu est proibidu a impreare sos càlibros prus poderosos (che su 50 BMG), sos fusiles o sas armas “full-auto”. +In logu abertu (Outdoor). +S’isparadorzu in s’àera lìbera naschet frechentemente in bista de sa dimanda de tiros a distàntzia longa addae de 1.000 metros, gasi comente pro s’insajare in s’impreu de sas armas in cundissiones meteorolòzigas diferentes. Sos isparadorzos narados sunt custituìdos dae arzolas ampras in s’àera lìbera echipadas cun istruturas sintzillas de proteghidura atmosfèriga (teuladas o pinnetos), e finas cun trintzeramentos o tofas in dae in antis de sas mèrias, dae ue su pessonale de s’isparadorzu podet intervenner a subra de sas mèrias sena correr s’arriscu de esser còrfidu e sena dever interromper su tiru. Sos isparadorzos militares cuntenent fitianu finas tofas o putzos pro bi fagher detonare abarramentos perigulosos eventuales, comente bombas a manu o càrrigas isprosivas inispròdidas. + +Girolamo Emiliani: +Girolamo Emiliani (Venezia 1486- 1537). Soldadu, e po calchi tempus est istadu in presone. Si cunvertit e dat sos benes suos a sos poberos, e assistit sos incurabiles in s' ispidale. Fundat una sa Sotziedade de sos Preideros de sos Poberos (Samaschi). Morit accudinde sos malaidos de peste. Santu. Sa festa s'8 de frealzu. + +Rughera: +Su tèrmine rughera ìnditat siat su biazu in s’imbarcadura pro passizeris impreada pro finalides recreativas e turìstigas, siat s’indùstria chi zestionat su matessi servìtziu chi sas naes naradas cùmbidant a sos biazadores. Aversamente s’utilizant de naes de rugreras motonaes de dimensiones mèdias e mannas, e su servìtziu de rughera tenet una dura chi bàriat dae una a bator chidas, in tempus de sas cales sos crientes sunt intratènnidos a bordu cun sas diferentes istruturas presentes, mescamente de casta isportiva e recreativa, peroe sunt aguarmente imboligados in diferentes trànsitos peri sos portos sizidos dae su pachete de bagàntzias, cun sa possibilidade de bisitare tzidades artìstigas e àteros logos de interesse turìstigu. Su passizeri, in onzi manera, dormit, cunsumat sos mandigares e bàrigat su prus de su tempus a bordu de sa nae. +Sas orìzines de custa casta de biazu sunt antigas a beru, peroe petzi reghentemente est intradu a s’imazinadura zenerale de sas bagàntzias tìpigas. A sa prima, difatis, sa rughera non teniat petzi balore intrìnsigu, si nono chi s’obetivu suo fiat fitianu su de arribare – peri rugradas transozeànigas – a unu destinu larganu, a su “Mundu Nou”. Oe, intames, su biazu in sese est prus importante chi su destinu a sizire, ca isse est alligradu dae una cantidade manna de servìtzios de avoreta cun s’intentu de satisfagher su bisonzu de redassamentu de sos crientes. +Sa rughera non tenet prus una cunnotadura de biazu, si nono de logu de lissèntzia. Sas naes de rughera chi cùguzant sos trazetos longos tenent su prus dimensiones meda elevadas e, in intro issoro, s’agatant teatros, discutegas, balladorzos, salas de zogu, butegas e moderias cullocadas in su cuntestu de tzentros cumertziales cun onzi règula. +A s’avesu, una rughera moderna cunsistit in unu biazu formadu dae diferentes tapas diàrias, in tempus de sas cales est possìbile a nche falare a terra e bisitare su logu de seguronzu, sodighende a pustis su biazu in tempus de note chirru a su destinu posteriore. +Si càrculat chi siant addae de 18 milliones (12 milliones cunforme a sos datos de sa CLIA, Cruise Lines International Association) sos rugheristas in su mundu chi tirant profetu onzi annu dae custa casta de bagàntzias, e in particulare sas arzolas printzipales de isvilupu de su setore sunt su Caribu, su Mesuterranu, s’Europa de su Nordu, s’Alasca e s’Oriente. + +Baltimòra: +Bartimora (in ingresu Baltimore) est una tzidade de sos IAA. S’agatat in s’Istadu de su Maryland e nd’est sa tzidade prus manna, gasi comente sa de 24 de totu sa paìsu. Est posta in s’arzola tzentrale de s’Istadu a longu de sa parte suzeta a sas marès de su riu Patapsco, unu bratzu de sa Baìa de Chesapeake. In ingresu, sa tzidade in sese est narada fitianu Baltimore City pro la diferentziare dae su contadu de Bartimora a inghìriu. +Fundada in su 1729, Bartimora est su de duos portos prus importantes de sa parte atràntigu-tzentrale de sos Istados Aunidos e su prus a curtzu de sos mercados de sa parte tzentru-otzidentale de su paìsu. Su portu de Bartimora fiat istadu una die su de duos portos de intrada a longu de sa costera levantesa prus impreadu dae sos emigradores a sos IAA e unu tzentru importante de maniestos. A pustis de unu decrinu in sos maniestos, Bartimora si fiat iscostiada in sa deretura de un’economia orientada chirru a sos servìtziu. +Cun 620.961 bividores in su 2010, sa pobuladura de Bartimora est minimada de su tres-unu dae su cùcuru de su 1950. S’arzola metropolitana de Bartimora est crèschida constantemente finas a arribare a unos 2,7 milliones de bividores in su 2010, devenende sa de 20 arzolas metropolitanas de sa nassione. Bartimora est finas una de sas tzidades printzipales de s’arzola istadìstiga manna cumbinada Baltimora-Washington, chi tenet una pobuladura de 8,4 milliones de bividores pagu prus o mancu. +Moiat dae Bartimora su primu caminu de ferru de passizeris in s’istòria de sos Istados Aunidos, est a narrer sa lìnia Baltimora-Ohio, abarrada in servìtziu dae su 1828 a su 1987. A dies de oe, est possìbile a nde bisitare su museu. +In mesu de s’àteru, Bartimora est una de sas tzidades ameriganas chi ant atraìdu de prus s’emigradura dae sa Grètzia: in bidda, sos sambenados gregos sunt meda frechentes, gasi comente sas tabernas tìpigas ellènigas. Finas sas comunidades italianas e sardas sunt numerosas, che in totu sas tzidades mannas de su nordu-estu de sos Istados Aunidos. +S’ispetzialidade coghinale bartimoresa prus cunnota est su càvuru biaìtu, chi si podet saborare in totu sos restorantes de coghina logale o istadunidesa in zenerale. +Pàginas curreladas. +Baltimora (LSC) + +Caseria: +Sa caseria est siat su trasformadorzu siat s’impresa de produidura de su casu, de su butiru e de àteros derivados de su late, pro narrer su regotu. Mancari essende custa indùstria sa prus antiga de su mundu, e difatis no nde fartant referèntzias in sa Bìbia, petzi in s’Edade Mèdia cumintzat s’isvilupu de sa caseria bera e autèntiga e si devet isetare finas a s’introduimentu de s’ispizadora tzentrifugale (1877) e de àteras machinarias destinadas a sa traballadura de sos sutaprodutos de su late pro chi s’ispainent sas caserias industriales. +In zenerale, su trasformadorzu incruet totu sos echipamentos pro sa casizadura de su late. Intre sas operaduras chi si realizant in ie, una de sas prus importantes est sa pastorizadura, a sa cale oe s’annanghet su tratamentu. +Su late animale, isseberadu dae sos creschidores e trasportadu pro sa traballadura in càmios cuba, est intradu a sa gasi narada càmara de su late, cuntenende sas bartzas de decantadura e rupimentu, in ue est sutapostu un’antistratamentu de selessione, rafinadura e firtramentu. Si nde separant s’aba e sos cumponidores orgànigos (pro isempru, su soru) e lu si separat pro sos diferentes tratamentos chi s’ant a realizare in sa gasi narada càmara caente e in su salidorzu. +In prus de custu, una caseria disponet a s’avesu de tretos afatentes pro s’istajonadura. Dimandat cantidades cussideràbiles de aba bufàbile e produit cantidades mannas de abas de refudu, chi netzessitant de unu dissipamentu adeguadu. + +Il giorno della civetta: +Il giorno della civetta (in sardu:“"Sa die de sa tonca"") est unu romanzu de Leonardo Sciascia, cumprìdu in su 1960 e pubrigadu pro sa prima bia in su 1961 dae sa domo imprentadora Einaudi. +S'inredu. +Salvatore Colasberna, presidente de un’impresa minore de fraigamentos narada Santa Fara, est ochìidu in piazza Garibaldi, in s’ìnteri chi nch’àrtiat a su postale de Palermu. +A s’arribada de sos carabineris, sos passizeris s’allargant a fua, su postale abarrat boidu e arreant petzi su tzaferru e su coberadores, ch’in onzi casu in dae in antis de sas monturas non recunnoschent su mortu e non s’amentant de chie èsserent sos passizeris. Su bendidore de paneddas, chi fiat traballende a curtzu de su postale a s’ora de su crìmine, est iscumpartu. Unu bonete nieddu l’agatat, che a s’avesu, in s’intrada de s’iscola primària bendende sos produtos suos e l’acumpanzat a ue su marissallu. Peroe finas isse no ischit nudda, mezus naradu atrogat chi non s’est mancu abizadu de su tiru. A pustis de duas oras de pòrrogu, su paneddarzu amentat ch’in su cuzone intre via Cavour e piazza Garibaldi, a ora de sas ses, at intesu duos tiros aproghilende dae unu sachete de carvone postu a curtzu de su cantone de sa crèsia. +Sas imbestigaduras sunt cunfiadas a Bellodi su cabitanu, cumandadore de sa cumpanzia de sa bidda (chi no est fontomada mai in manera isprìtzita in tempus de su romanzu), emilianu de Parma, partisanu antigu, destinadu a devenner abogadu, peroe abarradu servende s’arma in su nùmene de àteros ideales, sena cumpartzire, in mesu de s’àteru, s’atmosfera de mudulea chi caraterizat sa Sitzìlia e sos abitadores suos. +In s’ìnteri, in unu tzilleri de Roma, una pessone polìtiga importante pedit a un’onoràbile de su partidu suo (chi s’atuat esser sa Democrassia Cristiana) de mandare tramudare a Bellodi, pro neghe de sos probremas chi est causende, sende chi definit su mortorzu de Colasberna comente crìmine mafiosu. Bellodi, intre tantu, pòrrogat unu cunfiadore suo, dupruzoghista cunnotu dae sa màfia: Calogero Dibella naradu Parrinieddu. Su cabitanu, ascurtende sas mentiras contadas dae s’informadore, resessit in onzi manera, cun sos modales suos amàbiles de “continentale”, a ischire su nùmene de Rosario Pizzuco, s’instigadore possìbile. +Su cabitanu, mezus naradu su brigaderi, retzit su nùmene de su mortore presùmidu, Diego Marchica naradu Zicchinetta, dae sa muzere de Paolo Nicolosi, unu pudadore iscumpartu e seguramente ochìidu pro aer recunnotu s’assassinu, dadas sas cointzidèntzias a inghìriu de s’iscumparta sua. Bellodi, in su condaghe imbestigativu de Marchica, iscòberit chi est un’ochidore a comandu cunnotu, protzessadu e cundennadu pro medas delitos, peroe iscausadu pro àteros tantos a resone de sas proas no bastantes. In prus de custu, notat una fotografia chi lu retratat paris cun donnu Calogero Guicciardo e Livigni s’onoràbile. +Intre tempus, Parrinieddu est assassinadu e Bellodi lograt, gràssias a una testimonia orioladora iscrita in antis de morrer, chi Marchica, Pizzuco e donnu Marianu Arena su nonnu siant arressados, peroe su pòrrogu non dat perunu resurtadu. In s’addòviu suo cun Bellodi, Sciascia faghet pronuntziare a donnu Marianu sa fràsia chi cuntenet s’ispressura idiomàtiga “quaquaraquà”, destinada a si fagher fontomada a beru e relassionada in sa curtura pobulare cun su mundu mafiosu e sos cuntzetos chi lu gubernant. +In s'atualidade, no esistint bortaduras in sardu de custu romanzu. + +Guantanamo: +Guantanamo: tzittade de s'Isola de Cuba (210.000 abitantes). Dae su 1903 sos Istados Unidos tenent una base navale a 25 Km dae sa tzittade cun una presone inue sunt isserrados presoneris de divescias gherras chi sos USA ant cumbattidu in varias partes de su mundu. + +Caschetas: +Sas caschetas sunt durcarias tìpigas de Bervie. Zai in su milliseighentos, fiant su donu cumbidadu a sas isposas sa die de sas bodas, dae ue s’orìzinat finas su nùmene "durcarias de s’Isposa". Sunt durcarias raras, chi petzi in custos ùrtimos annos ant zumbadu sas costeras sardas. +Che àteras durcarias tìpigas de sa rezione, sunt formadas dae una fresa de massa sùtile a beru amaniada cun pòddine, aba, sale e istrutu, gasi comente dae un’imprenamentu a base de mela issortu paris cun cugusa e corza de arantzu e de linzola turrada e trisinada finamente. Si diferèntziant dae sas àteras durcarias pro s’elaboradura particulare issoro. S’amàniant disponende una fresa, lada unos 7 cm e de longària bariàvile, a unu pranu, in manera chi podat retzire in su tzentru s’imprenamentu modde. +Sa beta narada de cumassa arba est modellada in modu chi sos òrozos resurtent artiados, cando chi sa cumassa zaghet in sa base; sighit s’imboligamentu a nidu de abe, a su puntu chi sas durcarias crompint a leare sa forma de rosas arbas cànnidas. A pustis, faghet bisonzu a inforrare pro 12 minutos. Finas a pustis de sa coghidura, sas caschetas mantenent sena mudadu s’arbu de sos pètalos sùtiles sùtiles, lissos, opagos e pudres. Sas caschetas tenent sabore deligadu chi s’impàrigat bene cun sos binos de essida italianos. + +Polima fisgale: +Sa polima fisgale (Polifis) est una fortza de polima cun ordinamentu militare, est a narrer unu corpus militare chi dependet deretamente dae su Ministru de s’Economia e de sas Finàntzias. +In prus de isvilupare funtziones de polima zudissiària e seguràntzia pùbrigas a cumone cun sas àteras fortzas de polima, sa Polifis possuit poderes ispetziales (e iscrusivos) de polima tribudària. Dada s’identidade sua dupra de fortza de polima e corpus militare de s’Istadu, su corpus tenet sa partigularidade de esser parte integradora de sas fortzas armadas de s’Istadu italianu, belle chi no est integradu lozistigamente in su Ministèriu de sa Defesa. +Sa polima fisgale est su corpus militare prus antigu de s’Istadu, chi zai agatamus in su Rennu de Sardinna e che faghet remontare sas orìzines suas a sa lezione de sas tropas lizeras (1.774), comente testimonzat su degretu de numenalizadura de Gabriel Pictet comente primu cumandadore su 5 de santugaìne de 1.774 dae bandas de Bintòriu Amedeu su de III de Savoja. Duncas, sa polima fisgale, pro importu, podet esser considerada segunda petzi a s’Arma de sos carabineris (diferentes corpos de carabineris sunt custituìdos zai dae su de XVII sègulos, no petzi in Itàlia, si nono finas in su Rennu de Prùssia, Frantza e Àustria, in ue assuntant sas tareas de bàrdia reale), orizinada in sos Dragones de Sardinna prus antigos. S’unidade de infanteria lizera de s’armada sabauda cun sa tarea segundària de bizilare sas làcanas est reordinada a sa prima e a pustis issorta cun sa creassione de sas repùbrigas pro-napoliònigas de s’Itàlia de su nordu, recustituìda a pustis de sa Restauradura cun su nùmene de lezione reale lizera e issorta in manera definitiva in su 1.821. Issa in realidade dessendet dae sos prepostos duanales de su Rennu de Sardinna, un’organismu tzivile de arrampu frantzesu, chi sos rennadores de s’àtera ala de sas Arpes aiant mantentu a pustis de sa ruta de Napolione, a su cale fiat cunfiada sa bizilàntzia pro finalidades duanales de sos puntos de làcana e de sa frontera, in unu primu mamentu cuntemporanamente a s’unidade militare recustituìda e posca a sa sola. +Sa montura de sa Polifis est in colore murru, e difatis sos polimesos fisgales sunt narados cullochiarmente “bonetes murros”. + +Sovana: +Tra sos monumentos de mentuare : Su Duomo, ca Sovana est istada sea episcopale dae su sec. VI. Atera creja, Santa Maria Maggiore. In Piatta de su Pretoriu, su Palatu Pretoriu de su XIII sec., su Palatu de s'Archiviu ( fine de su sec. XII). Creja de San Mamiano ( VI sec), oe inabbandonu, briva totalmente de sa cobertura. + +Abioportu de S'Alighera: +S’abioportu de S’Alighera-Fertìlia “Costera de su Coraddu” (IATA: AHO, ICAO: LIEA) est una infraistrutura de sa Sardinna posta in sas probianias de Fertìlia, a su nordu de S’Alighera. S’abioportu s’agatat in sa zona meriesa de sa Nurra, unu paris de sa zona nordu-otzidentale de s’ìsula. +Est chistione de un’istrutura aberta a su tràfigu de lìnia nassionale e internassionale, cun una capatzidade annuale de unos 3.500.000 passizeris, e est probida de un’osservadorzu meteorolòzigu. In su 2.011, est istadu su de 20 abioportos de Itàlia pro nùmeru de passizeris. Su 30 de martzu de 2.009, in prus de custu, est devènnidu sa de bator bases operativas italianas de sa cumpanzia irlandesa Ryanair, chi aunit s’abioportu cun diferentes destinos nassionales e europeos. +Su transitadorzu fiat istadu inaguradu in su martzu de su 1.938 comente abioportu militare, peroe fiat istadu in tempus de sa segunda gherra mundiale chi l’aiant dotadu de sa prima pista bera, longa 700 m. e in terra luzana. In sos annos posteriores a sa gherra, sa pista fiat istada illonghiada e mezorada, in sa matessi manera de sas bias de rodadura. +In tempus de sos primos annos sessanta fiat istadu fraigadu un’angaru chi teniat funtzione de istassione abiàtiga pro sos bolos tziviles, peroe su primu terminale de passizeris beru remontat a su 1.968. A sa metade de sos annos setanta, sa pista fiat istada batida a sos 3.000 metros atuales. +In su 1.980, sa cumpanzia Alitalia aiat istituìdu inche s’abioportu s’Iscola de bolu de S’Alighera, crèschida peri sos annos finas a su màssimu de su 1.994 de sessanta incarrigados e garantende sa formadura de chentu pilotos s’annu, parallelamente cun sa diversifigadura de sas atividades in abiotaxis e manutenturas. Dae su 2.001, Alitalia at redimensionadu su cumparis a 25 impreados, e su 20 de martzu de 2.003 at comunicadu ufissiarmente su tancamentu de s’iscola. + +Sa die de Santu Balentinu: +Sa die de Santu Balentinu est una festa dedigada a sos inamorados e tzelebrada in su bonu de su mundu (mescamente in Europa, in sas Amèriga e in su Levante Larganu) su 14 de frearzu. +Sa festa reliziosa orizinale leat su nùmene dae su santu e màrtire cristianu Santu Balentinu de Terni e fiat istada istituìda in su 496 dae su Paba Zelàsiu su de I, intrende in parte a sa festa pagana anteriore de sas “lupercalia”. Sa pràtiga moderna de tzelebradura de sa festa, intames, cuntzentrada in su tràmunu de missadas de istima e donos intre inamorados, remontat cun probabilidade a sa prima idade mèdia, e in particulare diat poder esser relassionada cun su tzìrculu de Geoffrey Chaucer, in ue si fiat formada sa tradissione de s’istima amàbile. +A s’ispainadura sua, prus chi totu in Frantza e in Inghirterra, aiant cuntribuìdu sos bentinos, peri sos numerosos monastèrios issoro, sende istados cunfiadàrios de sa Basìliga de Santu Balentinu in Terni dae s’agabu de sa segunda metade de su de VII sègulos. +Ispetziarmente in sos paìsos de curtura angrosassone, e pro imitadura finas in aterue, sa caraterìstiga printzipale de sa die de Santu Balentinu est su tràmunu de balentinetes, notigheddas de istima chi sunt fitianu a forma de coros istilizados o cunforme a àteros temas tìpigos de sa rapresentadura pobulare de s’istima romàntiga (sa culumba, s’imàzine de Cùpidu cun arcu e fritzas, e gasi sighende). Moende cun su de XIX sègulos, custa tradissione at alimentadu sa produidura industriale e sa mercadizadura in iscala basta de notas de uras dedigados a custa die. Sa Greeting Card Association at abaliadu chi, onzi annu, s’imbient su 14 de frearzu unos milli milliones de notas de uras, unu nùmeru chi ponent custa die a su de duos logos, pro nùmeru de notas comporadas e imbiadas, a pustis de Pasca de Nadale. +Sa die a pustis de Santu Balentinu, su 15 de frearzu, si tzèlebrat Santu Faustinu, patronu de sos baghianos. + +Sos atentados de s'11 de cabudanni: +Sos atentados de s’11 de cabudanni fiant istados una filera de bator atacos terroristas coordinados lantzados dae su grupu terrorista isràmigu al-Qaeda contra a sos Istados Aunidos in sas zonas de Noa Iorcu e Washington s’11 de cabudanni de 2.001. In cussu martis a manzanu, 19 terroristas de al-Qaeda aiant desviadu bator aparèchios de passizeris, cun s’intentu de los aderetare chirru a fraigos antisapostivigados in atacos suitzidales. Duos de sos bolarzos narados, currespondedores a su bolu 11 de American Airlines e a su bolu 175 de United Airlines, si fiant tzacarrados contra a sas turres nordu e suddu respetivamente de su cumparis de su World Trade Center in Noa Iorcu. Ambas turres si fiant istrampadas in intro de duas oras e sas muridinas ruende, cumbinadas cun fogos zenerados dae sas muridinas in diferentes fragos inghiriadores, nch’aiat zutu a s’istrampada totale o partiale de totu sos àteros fraigos de su cumparis de su World Trade Center, faghende dannu manu finas a àteras deghe istruturas de dimensiones mannas chi s’agataiant in sas imediaturas de su cumparis. Unu tertzu aparèchiu, currespondedore a su bolu 77 de American Airlines, fiat istadu fatu tzacarrare contra a su Pentàgonu (sa sea tzentrale de su Departamentu Ameriganu de sa Defesa), zughende a un’istrampada partiale de s’ala sua otzidentale. Su de bator bolarzos, currespondedore a su bolu 93 de United Airlines, fiat aderetadu contra a su Cabitòliu de Washington, peroe si fiat tzacarradu contra a unu campu a curtzu de Shankville in Pennsylvania, a pustis chi sos passizeris aiant chircadu de cavacare sos desviadores. Belle 3.000 pessones fiant mortas in sos atentados, incrùdidos totu sos 227 tziviles e sos 19 desviadores a bordu de sos bator aparèchios. +Sas suspetas nche fiant rutas luego a subra de al-Qaeda, e in su 2.004 Osama bin Laden su lìderu de su grupu terrorista, chi a sa prima aiat denegadu s’imboligamentu, aiat rebindigadu sos atacos. al-Qaeda e bin Laden aiant tzitadu s’arrimu de sos IAA pro Israele, sa presèntzia de tropas istadunidesas in s’Aràbia Saudita e sas santziones contra a s’Iracu comente motivos iscadenadores de sos atentados. Sos Istados Aunidos aiant respòndidu a sos atacos lantzende sa gherra contra a su terrore e intervenende a s’Afganistanu pro bortulare sos talebanos, chi aiant dadu refuzu a al-Qaeda. Medas paìsos aiant afortidu sa lezisradura issoro e aiant ispàndidu sos poderes de aprigadura de sas lezes. A pustis de evitare s’atzapamentu pro annos, bin Laden fiat istadu logalizadu e ochìidu dae fortzas ameriganas in su maju de 2.011. +Sa destruidura de sas Turres Cròbinas e de àteras propiedades aiat causadu dannos graes a s’economia de Manhattan de zosso e aiat infruìdu in manera sinnifigativa a pitzos de sos mercados grobales. Sa reinnetadura de su logu in ue s’agataiat su World Trade Center fiat istada cumpretada in su maju de 2.002, e su Pentàgonu fiat istadu acontzadu in intro de un’annu. Numerosos memoriales sunt istados fraigados, incrùdidu su Memoriale e Museu Nassionale de s’11 de Cabudanni in Noa Iorcu, su Memoriale de su Pentàgonu, e su Memoriale Nassionale de su Bolu 93 in Pennsylvania. A pustis de un’atardamentu longu, si prebidet chi s'One Work Trade Center nou, artu 541 m., in su matessi logu in ue fiant postas sas turres destruìdas, siat cumpretadu in su 2.013. + +Ischirolu: +S’ischirolu ("Sciurus vulgaris") o ardilla, ischilu, sòrighe de padente (est a evitare s’italianismu “iscojatolu”) est unu rosigadore de medidas mèdiu-minores (40 cm.) de sa famìlia de sos issuritos, chi cumprendet medas àteras ispètzias che sa marmota e su cane de sa praderia. +In beridade, a sa zènia “Sciurus” e a sos parentes suos prus probianos pertenent diferentes ispètzias de animales identifigadas dae su nùmene comunu de “ischirolu”. S’ispètzia prus cunnota est tzertamente s’ischirolu europeu, ruju cun su pilu de sa petorra prus craru. In Itàlia, sa bariedade ruja arribat finas a sa Tùssia e a s’Ùmbria. Prus a su suddu, est sustituìda dae sa bariedade niedda, caraterìstiga de sos padentes de sos Apenninos, dae s’Abrutzu a s’Aspromonte (peroe si nd’agatat una pobuladura minore finas in Villa Ada, in su tzentru de Roma, a no cunfunder cun sas tàmias introduìdas dae s’òmine). +S’ischirolu est un’animale arvurìgulu, brincadore capatzu, e pro custu est ligadu a sos ambientes litales. S’alimentat a nughe, lande, cugumeddu e frùtora, de sos cales si nde faghet iscortas cussideràbiles in tempus de s’istajone istiale, magasinende-los a rebustos cuados bene, pro nde fagher impreu a pustis in sos tempos de iscassia (francu chi si nd’ismèntighet, cullaborende in custu casu a s’isparminadura de sos fundos). Sos apresadores printzipales de s’ischirolu sunt s’ansile, su gatu agreste, e ispètzias bariadas de francudos. + +Conrad Bain: +Conrad Stafford Bain (Lethridge, Alberta, Canada 14 Freàrgiu, 1923 – Livermore, California 4 Bennàlzu, 2013), prus conotta comente Conrad Bain, est unu cantante e attore americanu. + +Hal Holbrook: +Harold Rowe "Hal" Holbrook (Cleveland, Ohio 17 Bennàlzu, 1925), prus conotta comente Hal Holbrook, est unu cantante e attore americanu. + +Magliano di Toscana: +Magliano di Toscana in Provintzia de Grosseto in Maremma. Nomenadu in unu documentu de su 1097. Passadu sutta sa Republica de Siena, a custu periodu si devet sa tzinta muraria chi ancora oe inghiriat bona parte de su tzentru. In su 1555 faghet parte de su Granducadu de Toscana. Palattos e crejas: Palattu dei Priori e palattu de Checco il Bello; sa creja de santu Giuanne Battista de origine romanica e cun varias trasformatziones (1471). Sa creja de sa Santissima Annunziata ( a fora de sa tzinta muraria). Affacca a custa creja un arvure monumentale de olia, chi paret betzu de 3500 annos. In localidade Le Sassaie importantes restos archeologicos, ispetzialmente tumbas etruscas (VI se. A.C )Affacca a su cunventu de Santa Maria in Borraccia ant agattadu "il piombo di Magliano" cun iscritziones in etruscu. + +Panada: +Sa panada est unu pratu tìpigu sardu, naturale de Assèmini e ispainadu in totu sa Sardinna. S’orìzine de custu pratu est cuntierrada dae sa comuna de Òscheri, ch’impare cun sas de Berchidda e Patada custìtuit un’àtera zona importante de produidura de sas panadas. +Est cunnotu finas in terra manna e in àteros paìsos, e est ozetu de degustadura in numerosas pioladas, chi sas printzipales s’isvilupant in Assèmini e in Òscheri. In àteros chirros de su mundu esisintit produtos gastronòmigos assimizadores – in sos ingredientes e s’amaniadura – a sa panada sarda, che s’empanada peruana. +Sa panada est una turta salida formada dae un’imbòligu de corzu, ch’in intro sunt cuntènnidos – a s’avesu – petza, patada e àteros cunfetos. Sa panada pro esselèntzia est cussiderada sa de ambidda, galu oe ispainada ampramente, prus chi totu in su Campidanu, sende ch’in su tempus coladu s’atividade primària de sussistèntzia de sa comuna de Assèmini est istada sa pisca. +In sa bariante sua campidanesa, est servida in zenerale de segundu pratu e tenet una capatzidade mìnima de bator pessones, peroe si podet cussiderare finas comente mandigare cumpretu, bida sa bariedade de ingredientes e s’aporrida calòriga notàbile chi la diferèntziant. In sa bersione logudoresa, cumparet prus minore, a sa mannària de unu cogone pagu prus o mancu, e si cunsumit tipigamente de pratu ùnigu in sas ocasiones de festa. +Sa bariante prus cunsumida a dies de oe prebidet tradissionarmente s’impreu de petza de anzone (o,prus raras bias, de porcu o de puddu), cando chi sas bariantes bezeterianas cuntenent pisu, iscartzofa o fae. Su cunfetu fundamentale, intames, est cumpostu dae farra de trigu tipu “00”, aba, sale e ozu (o istrutu). Sa coghidura est realizada in su forru. + +Frédéric Ozanam: +Frédéric Ozanam (1813 -1853) cristianu cattolicu frantzesu, at ispiradu sa naschida de sas "Cunferentzias de sa caridade de Santu Pitzente de'Paoli". Est istadu unu chi at difesu sa fide cristiana in unu mundu de cultura laica. Beatificadu in su 1997. + +Betureddas de tzocu: +Su nùmene de betureddas de tzocu si referit a unu carusellu pro parcos de ispassiamentos o festa bandulera, chi podet esser firmu o puru transportàbile a mèdiu de unu càmiu cun remurcu. +Cunsistit in una pista, de forma cuadrada e retangulare, in ue current medas betureddas, belle semper de duos logos, probidas totu a inghìriu de su cascu de unu paratzocos ispetziale de gomma tosta o àteru materiale adecuadu, chi permitet a sas beturas de s’addobare a pare sena cunseghèntzias negativas nen pro issas, nen pro sos ocupadores. Sa finalidade de sas betureddas de tzocu est a istransire sos tzocos su prus chi si podat, su chi est prus a prestu cumprigadu, dadu chi medas betureddas current in unu tretu limitadu. +Sos primos primos modellos de betureddas de tzocu impreaiant motores a isprosura, chi luego fiant istados abandonados in favore de unu motore elètrigu, alimentadu peri una retza eletrifigada a màllias astrintas, posta in su pizu de un’anta iscampiadora in sa parte de palas de sa betura. Fitianu sa cunetadura e s’iscunetadura de sa currente apostìvigat su cumintzu e s’agabu de sa currera. +A bandas de su disinnu de sas beturas, chi oe in unos cantos casos reproduit, a lissèntzia de sas firmas automobilencas, argunos modellos famosos de automòbiles, s’assempru e sa cuntzetadura de sas betureddas de tzocu sunt abarrados azomài sena mudados in sas ùrtimas dègadas. A bias, in sas betureddas de tzocu de zeneradura moderna, a sero, s’impreant lughes istroboscòpigas e mùsiga cun ballùmene meda artu trasmìtida a mèdiu de amprasonos mannos, in manera a creare un’ambiente assimizadore a su de sas discutegas. +Sas betureddas de tzocu si diferèntziant in manera essentziale dae sos àteros carusellos de festa bandulera, sende chi si basant in s’interassione dereta intre sos usuàrios e duncas si mudant fitianu in logu de addòviu e agrustamentu. +De acordu cun su tipu e sa fasca de usuàrios a sos cales sunt destinadas, sas betureddas de tzocu si podent distingher in: +- betureddas de tzocu tradissionales, descritas prus in susu; +- miniscùteros o betureddas de tzocu pro pitzinnos, assimizadores in onzi cosa a sas pro adurtos, peroe prus minores e destinados a sa pitzinnia; fitianu, esistint finas beturas unilogu a forma de mototzicreta; +- betureddas de tzocu de aba, impreadas mescamente a s’istiu, in ue sa pista est sustituìda dae unu nadadorzu prenu de aba e sa beturas cunsistint in intinnas unfràbiles motorizadas minores. + +Coladorzu livelladu: +Unu coladorzu livelladu est sa pasia de tretu a cumone in ue s’agrugant una carretera e unu caminu de ferru. Su tèrmine definit su fatu chi, pro permiter su trànsitu mèschiu, si rennet netzessària sa cumplanaridade de sas duas carreras, caminale e ferruviària, difatis si podent agatare in artàrias diferentes (su caminu de ferru dimandat una pranimetria prus regulare chi sa carretera). B’at duas castas de coladorzos livellados: sos bardados e sos sena bardados. + +Renzo Rubino: +Renzo Rubino (Martina Franca, 1988) est unu cantautore italianu. + +Poetu: +Su Poetu est sa praja printzipale de Casteddu, chi s’isterrit pro unos otu chilòmetros, dae sa Sedda de su Diaulu finas a s’iscaru de Cuartu Sant'Aleni. Su Poetu est finas su bighinadu ubigadu in s’arrogu ponentesu de sa fasca chi s’agatat intre sa praja e sas saleras de Molentàrgius. +Su Poetu est aguarmente su logu de isvilupu de sa bida notenca de sos zòvanos casteddarzos, gasi comente unu destinu obrigadu pro cale si siat turista. Pratigamente pro s’annu intreu, peroe in particulare dae triulas a cabudanni, est possìbile a ascurtare mùsiga bia, andare a sa discutega, leare parte a crasses de ballu, si medire cun su karaoke o, prus sintzillamente, passizare in s’oru de mare. + +Chjami Aghjalesi: +In su 1986 aian chircadu de criare una casa discografica issòro chi si jamaiada " Casa aperta" cu sa registratzione de su discu " U mio cantu " realizadu in Sardigna, naskidu cun sa idèa de mezorare sos iscambios culturales in su Mediterraneu. + +Bastia: +Bastia (in còrsu: "Bastìa") est una tzittade frantzesa de unos 45.000 abitantes, sede de sa prefettura de su dipartimentu de sa Corsica de su Nord ("Corsica suprana") sa segunda de s'isola poi de Ajaccio. + +Paràbula de sos deghe talentos: +Sa paràbula de sos talentos est una paràbula de Zesùs narrada in s’Evanzèliu de Mateu 25, 14-30; una paràbula assimizadora, chi si narat paràbula de sas minas, s’agatat in s’Evanzèliu de Lucas, 19, 12-27. Sas diferèntzias printzipales intre ambas paràbulas sunt chi su mere cunfiat a sos tzeracos suos importos aguales e chi sa mina teniat unu balore meda prus minore chi su talentu. +Sa paràbula faeddat de un’òmine chi moet a biazu e cunfiat sos benes suos a sos tzeracos. A su primu l’intregat chimbe talentos, a su de duos duos talentos e a su de tres unu talentu. Sos primos duos, tirende profetu dae sa summa retzida, resessint a nde duprigare s’importu; su de tres, intames, andat a cuare su talentu retzidu. +Cando su mere torrat, aprèssiat su cumportamentu de sos primos duos tzeracos, cando chi cundennat su de su de tres. + +Bernhard H. Goetz: +Bernhard Hugo Goetz (Noa Iorcu, 07/11/1947) est un’ameriganu cunnotu pro aer tiradu contra a bator zòvanos chi aiant chircadu de l’isrobare in unu trenu de su metropolitanu de Noa Iorcu, su chi aiat cunzutu sa cundenna sua pro possedimentu illegale de arma de fogu. Nche fiant cròmpidu a simbolizare sa frustradura de sos noaiorchesos pro sa rata elevada de criminalidade de sos primos annos otanta de su sègulu passadu. S’intzidente fiat acontèssidu in Manhattan su 22 de nadale de 1984 e aiat trubuscadu una debate nassionale subra de su crìmine in sas tzidades mannas, gasi etotu che subra de sos lìmites de sa defesa lizìtima. +Goetz aiat isparadu chimbe bias cun una rebortedda neta de permissu, ferende in manera sèria sos bator atacadores suos. S’imprenta noaiorchesa l’aiat paranumenadu “su bizilante de su metrò”, e sos mèdios massivos e s’opinione pùbriga l’aiant siat alabadu siat critigadu aspidamente. +Si fiat intregadu presoneri noe dies prus a tardu e fiat istadu acusadu de tentativu de mortorzu, atacu, cumportamentu perigosu e diferentes delitos relassionados cun sas armas de fogu. Una zuria l’aiat assortu a sentèntzia rassa, francu pro su possedimentu illegale de arma de fogu, pro su cale aiat cumpridu su tres-duos de una pena de un’annu. +S’intzidente est istadu tzitadu comente fatore chi at cuntribuìdu a sa formadura de unu moimentu de opinione contra a su crìmine urbanu, gasi comente a sas campannas esitosas de sa National Rifle Association, un’assòtziu ameriganu chi defendet su deretu a posseder armas cuntzèdidu dae su Custituimentu, pro su minimonzu de restringhiduras a sa zughedura cuada de armas de fogu. + +Chilivane: +Chilivane est unu trighinzu de sa comuna de Otieri, posta in sa provìntzia de Tàtari, e contat cun unos 300 abitadores. Est un’agrugadorzu ferruviàriu de sinnìfigu, dae ue s’arrampant duos rugros, chirru a Tàtari e a Terranoa e Figari respetivamente. In prus de custu, tenet un’ipòdromu chi est in mesu de sas istruturas de echitadura prus importantes de sa Sardinna e de s’Itàlia. +Chilivane s’agatat in su Logudoro, a unos 6 km. dae Otieri e 40 dae Tàtari. A curtzu de sa leada, curret su Riu Mannu de Otieri, chi posteriormente si ghetat a sas abas de su Lagu de su Coghinas. +Custu assentadorzu fiat nàschidu in tempus de su fraigamentu de sa lìnia ferruviària Casteddu-Figari e de s’arrampamentu suo pro Tàtari e Portu Turre, acontèssidu in sa segunda metade de su de XIX sègulos dae bandas de sa Cumpanzia Reale de sos Caminos de Ferru Sardos, aderetada dae Benjamin Piercy. +Su sartu a s’uestu de Otieri, difatis, fiat istadu isseberadu pro bi fraigare su transitadorzu, numenadu prus a tardu Chilivane, dae ue, dae sa lìnia printzipale, si diat esser arrampada sa lìnia pro ambas leadas turresas. + +Monasteru de Fonte Avellana: +Monasteru de Fonte Avellana, in su comune de Serra Sant'Antonio in sas Marcas (Marche), a 700 m subra su mare, in zona isolada. In origine fut un eremu pro eremitanos ( sec. X). Est istadu ligadu a sa Congregatzione de sos Camaldolesos. B'est istadu comente monacu San Pier Damiani, chi est istadu pur abbade. Paret chi l'eppat visitadu puru Dante. Oe si podet biere sa Cripta, in sa parte pius antiga de su monasteru. Su Scriptorium, chi est istadu importante in su Mediovo po s'iscrittura de pergamenas. Sa Sala de San Giovanni de Lodi. A s'incomintzu de su 1800 su monasteru est istadu serradu. L'ant riabertu in seculu passadu (1935) cun una comunidade de camaldolesos presente ancora oe. + +Relozu faeddadore: +Unu relozu faeddadore est unu servìtziu cumbidadu dae una boghe umana grabada o simulada, normarmente atzessìbile peri telèfonu, chi comùnicat s’ora pretzisa curridora. Su primu servìtziu telefònigu de relozu faeddadore fiat istadu introduìdu in Frantza, in assòtziu cu s’Osservadorzu de Parizi, su 14 de frearzu de 1.933. +In Itàlia e Sardinna, su relozu faeddadore fiat istadu introduìdu in sos annos chimbanta de su sègulu coladu. Su nùmeru a marcare fiat initziarmente su 16, modifigadu in 161 in tempus de sa segunda metade de sos annos setanta e in 42161 unos cantos annos a como. In s’atualidade, formende su 42161 s’intendet una boghe de fèmina repitende s’ora e sos minutos. + +Conciliu di Trento: +In su 2013 contamos 450 annos dae sa conclusione de su Concilu de Trento (1545-1563). Incomintzadu dae su Paba Paulu III( 1534-1549) a Bologna e apoi trasferidu a Trento po favorire sa partetzipatzione de sos protestantes... Si sunt tentas varias "sessiones" e sunt istados trattados divescios temas: s'unidade da sa Creja, su problema de sa fide e de sos dogmas. Est istadu trattadu a fundu su tema "de iustificatione" e su problema de sa riforma de sa vida de su clero e de su populu cattolicu. In su 1566 est istadu fattu Paba Pio V, unu religiosu de sos Dominicanos, chi s'est impignadu po sa riforma: Dae isse est istadu pubricadu Su Catechismu Romanu , su Breviariu Romanu (1568) e Su Missale Romanu (1570) cun su calendariu liturgicu de sas festas religiosas chi est istadu impreadu fintzas a su 1969. Su Conciliu de Trento at tentu una influentzia manna pro s'arte, pittura,iscultura e architettura, favorinde "su barocco": oberas meda baroccas las ammiramos ancora oe. + +Malloreddus: +Sos malloreddus sunt sempermai sos prus cràssigos de sos macarrones sardos. Tenent formas de biscacos riados longos dae unos 2 cm. a susu, e sunt fatos cun farra de sìmula e aba. +Si màndigant cun diferentes banzas. +Su tèrmine malloreddu est unu minimativu de malloru (ch’in su Campidanu sinnìfigat trau). Pro cunseghèntzia, malloreddus cheret narrer bigros. +In su de Tàtari, sunt narados "cigiones" o "ciciones", in su Logudoro "macarrones caìdos" o "macarrones de punzu", in sa zona de Nùgoro "cravaos". +Istòria. +Dae semper, sos malloreddus sunt istados su pratu tradissionale prus amaniadu in Sardinna in totu sas ocasiones prus importantes, siat in sas festas e in sas pioladas biddaresas, in ue s’amàniant malloreddadas istremenadas, siat in tempus de sos cojuios. +Zai dae s’antigòriu, sas pobiddas ant amaniadu custa casta de macarrones. S’orìzine s’agatat in s’ischema millenàriu de sa curtivadura-alimentadura massarza in s’arzola mesuterrana, basada preferentemente in sa curtura de su trigu. +S’orìzine de su nùmene naradu est a buscare in sa manera de s’ispressare in su mundu massarzu. Sa traballadura manuale de sos malloreddus in s’ambiente domulanu acontessiat cumassende sa sìmula de trigu tostu cun s’aba, e si formaiant listeddas allorumadas de maccarrones a longària de unos 15 cm., chi fiat segadas in cubigheddos. A pustis de custu, si realizaiat sa forma ischerfende sos cubigheddos de macarrones contra s’istremidade de unu cofinu de paza, naradu su ciuliri (su chilivru) pro los realizare riados, o puru pro los fagher lissos bastaiat a los ischerfare sintzillamente contra a una base de linna. Si nde lograiat unu produtu matzudu ch’in s’imazinadura de su mundu agropastorencu leaiat sa forma de biteddos minores. +Su pratu cràssigu de sa coghina sarda sunt sos malloreddus a sa moda campidanesa. In custu pratu, si faghet unu ghisadu seghende in cantzigheddos sa sartitza sarda; sos cantzigheddos sunt sufrissu in ozu cun chibudda trisinadas, a pustis sunt lissados pro un’ora cun banza de tomata; posteriormente, s’annanghent unos cantos filos de tanfaranu, deghes minutos in antis de s’agabu de sa coghidura. Sos malloreddus lissados sunt cunfetados cun custu ghisadu e cun berveghinu sardu fratadu. Arternativamente, su ghisadu podet esser realizadu a base de petza de sirvone. +Orizinarmente, su tanfaranu fiat impreadu deretamente in sa cumassa de sos malloreddus, cando chi como s’annanghet a s’agabu paris cun sa banza. + +Gabanu de proina: +Su gabanu de proina est unu cantzu de bestire chi permitet de s'arrimare dae s'intempèriu, cun o sena cugutu. Est particularmente ùtile in totu sas situassiones in ue, pro neghe de su bentu o pro resones pràtigas, non si podet impreare unu parabas. + +Portu de Terranoa: +Su portu de Terranoa est su transitadorzu marìtimu printzipale de sa Sardinna gràssias a sa posissione su zeogràfiga prus a curtzu de su continente. Gràssias a sa cunformadura sua naturale, chi lu ponet a intro de unu gurfu profundu protèghidu dae bentos e maretas, su portu zai fiat impreadu in su de III sègulos i.a.d.C. dae sos romanos. +S’atividade sua est mescamente cumertziale, cun predisponidura prus manna pro su tràfigu de passizeris, automòbiles e mercantzias, intre s’ìsula e su continente italianu. Su portu est partzidu in bator zonas: + +Amy Winehouse: + +Back to Black: +Back to Black est su secundu album de Amy Winehouse in su 2006 cun 18 tratzias. + +Ispranada de Otieri: +S’ispranada de Otieri, narada finas “pane finu” e “pane otieresu”, custituìdu dae una fresa tìpiga modde e paporosa, est su protagonista de sas mesas logudoresas. Est una casta de pane meda fontomadu, siat pro sos tempos longos de traballadura, siat pro sa capatzidade sua de bardare su sabore e sa moddura. Galu oe, in sas fàbricas modernas de pane, est cunfessionadu cun aba, sale, fermentu e su mezus simuladu de trigu tostu sardu. Tradissionalmente, sa coghidura si faghiat in sos forros de matones chi s’agataiant in belle totu sas domos, a una temperadura costante de unos 600 grados, in manera chi sa fresa s’unfraret pro formare sos duos pizos chi nd’est fata s’ispranada. Impreadu ampramente a ghisa de tazeri pro sa petza assada, custu pane podet rapresentare una base òtima finas pro pratos tradissionales, che sa supa cun fenugritu, o esser un’acumpanzamentu pràtigu pro rebotas lestras, cumbinende-si a primore cun sas esighèntzias de mesas modernas e rafinadas gràssias a su sabore suo antigu. S’ispranada de Otieri presentat un’assimizu notàbile cun sa piadina romannola: a sa diferèntzia de custa, est semper bastante grussa. + +Brigadas Rujas: +Brigadas Rujas (fatu fautu incurtzadu a BR) est su nùmene de un’organizadura terrorista italiana de manca istrema, chi si fiat custituìda in su 1970 pro propagandare e isvilupare sa pelea armada rebolussionària pro su comunismu. +De raighina marxista-leninista, fiat istadu su grupu terrorista de manca prus mannu, prus numerosu e de dura prus longa de sa segunda pustisgherra in s’Europa Ponentesa. +De acordu cun sos contos de unos cantos militadores printzipales, sa detzisura de imprender sa pelea armada la diant aer leadu in unu cumbèniu chi si fiat isvilupadu in s’austu de su 1970 in sa logalidade de Pecorile, comuna de Vezzano sul Crostolo (Rezu Emìlia), a su cale aiant partetzipadu unos chentu delegados de s’istremismu de manca. A s’organizadura fiant intrados sos militadores de su gasi naradu “grupu rezanu”, intre sos cales Alberto Franceschini, sos de su grupu aproghilende dae s’Universidade de Trentu, intre sos cales Renato Curcio e Margherita Cagol, e sos de su grupu de operarzos e impreados de sas fàbrigas milanesas Pirelli e SIT-Siemens. +Sas primas assiones rebindigadas comente “Brigadas Rujas” remontant a su 1970 e fiant sighidas cun su màssimu de s’atividade intre su 1977 e su 1980. A pustis de una fase de gasi narada “propaganda armada”, cun atentados demustrativos in intro de sas fàbrigas e sechestros de aderetadores industriales e zuighes, intre su 1.974 e su 1.976 fiant istados detènnidos sos brigadistas printzipales de su grupu orizinale. Dae cussu mamentu, sa deretura de s’organizadura fiat colada a sos brigadistas de su cumitadu isecutivu nou, in ue aiat leadu unu rolu determinadore Mario Moretti, chi aiant potentziadu in manera cussideràbile sas capatzidades lozìstigas e militares de su grupu, isterrende s’assione, addae de sas tzidades de su nordu, finas a Roma e Nàpule, e murtiprighende sos atacos semper prus crueles contra a polìtigos, zuighes, industriales e fortzas de seguràntzia. +Mamentos de cùcuru de s’atividade de su grupu fiant istados s’impostada de via Fani e su sechestru de Moro in su beranu de su 1978; cun su recatamentu dramàtigu de Aldo Moro, sas Brigadas Rujas fiant partas a tretu de infruer in modu detzisivu a subra de s’echilibru polìtigu italianu e de poder soluvertare s’òrdine democràtigu de sa Repùbriga. +S’organizadura fiant intrada a crisis in sos primos annos otanta pro s’isulamentu suo irrevessàbile in intro de sa sotziedade italiana e fiat istada destruìda progressivamente gràssias a sa capatzidade creschidora de cuntrastu dae bandas de sas fortzas de seguràntzia e finas de s’aproadura de una leze de s’Istadu italianu chi cuntzediat minimonzos notàbiles de pena a sos membros chi diant aer reveladu s’identidade de àteros terroristas. In su 1987, Renato Curcio e Mario Moretti aiant sinzadu unu documentu in ue decraraiant “terminada” s’isperièntzia de sas BR. +Cunforme a s’incherta de Sergio Zavoli “Sa note de sa Repùbriga”, dae su 1974 (annu de sos primos mortorzos atribuìdos a issas) a su 1988 sas Brigadas Rujas ant rebindigadu 86 mortorzos: su prus de sas bìtimas fiant azentes de polima e carabineris, zuighes e òmines polìtigos. A custos cherent annantos sos ferimentos, sos sechestros de pessone e sos isrobatòrios realizados pro “finantziare” s’organizadura. +Renato Curcio at carculadu chi 911 pessones siant istadas inchertadas pro aer formadu parte de sas BR, a sas cales cherent annantas àteras 200-300 pessones incrùdidas in sos diferentes grupos armados chi si fiant ispicados dae sas BR (Partidu Comunista Cumbatidore, Unidades Comunistas Cumbatidoras, Partidu Gherrilla, Colunna Walter Alasia). +Sa numenadura “Brigadas Rujas” est torrada a cumparrer, a pustis de annos de ausèntzia, in su 1999, pro rebindigare atentados crueles noos in su tempus dae su 1999 a su 2003. + +Catedrale de Santa Maria de Casteddu: +Sa catedrale de Santa Maria de Casteddu est una catedrale de istilu pisanu chi dòminat pratza Càralu Arbertu, sa “plazuela” antiga de sos ispannolos, chi s’agatat a unu livellu prus in zosso a petus de su pranu caminale de pratza Palatzu. De su fraigu orizinale, sa crèsia bardat in foras sa turre campanale cuadrada (francu su paramentu, sa cùspide e sas monoforas), s’incroamentu de su portale tzentrale, sos portales de su transetu, ucheddos de tarassias e iscurturas. Su prospetu medievale initziale fiat istadu redisinnadu in su 1702 in formas barocas dae Pietro Fossati e in istilu romànigu-luchesu in su 1933. Finas sa parte interna, a tres navadas cun presbitèriu elevadu e transetu, aiat tentu remanizos ampros in su corpus lonzitudinale dae bandas de Domenico Spotorno s’architetu milliseschentesu. Adossada a sa contrafatzada est sa trona, realizada dae Ghillermu de Pisa intre su 1159 e su 1162 pro sa catedrale de sa bidda sua e donada a Casteddu dae sa comuna tuscana in su 1312, pro simbolizare sos ligàmenes antigos ch’in cussu mamentu fiant minetzados dae sos aragonesos. In su 1670, su pèrgamu fiat istadu ismembradu in duas partes e sos bator liones postos in sa base de sas colunnas fiant istados tramudados a sos pees de su presbitèriu. + +Eda: +S'Eda est una piantighedda chi naschet coltivada in s'ortu o areste, de 30-40 cm de altaria; carchi ispetzia coltivada creschet pius alta e cun fozas mannas. S'agatat in ijerru o in beranu chito. Si impreat in coghina e si mandigat cotta. + +Bermentinu: +Su Bermentinu est unu bariedale aromàtigu. +Sas orìzines suas non sunt craras: pro unos cantos, est naturale de su nordu-estu de s’Ispanna, in Aragona, peroe sa bariedade non paret esser prus curtivada in sa chi diat dever esser sa terra sua nadia; pro àteros, aguarmente in Ispanna, fiat cunnotu comente "Listan de Andalusia". Cunforme a galu àteros, diat esser nàschidu in Portugallu (in ue lu cunnoschent cun su nùmene de “Codega”) o de s’ìsula de Madera, cussiderende sos numerosos assimizos (richesa de colore e de istràghidu) cun sa malvasia logale. +Dae sa mesìsula ibèriga, si diat esser ispainadu a pustis in Frantza – Grosse Clarette, Malvois d’Espagne, Piccabon, Languedoc-Roussillon – e posteriormente in Ligùria, in ue aiat leadu su nùmene de Malvasia Grussa, Carbesso o Corbesso o Carbess (su Pigato est cussideradu dae unos cantos comente una bariedade de Bermentinu), Pizzamosca e Vemettino, custu ùrtimu est su nùmene cun su cale nche fiat cròmpidu a Còrsiga e posca, in sa segunda metade de su milliotughentos, a Gaddura, in ue achisissionat sa numenadura de Bermentinu e, in medida prus minore, finas in argunas zonas de sa Tuscana. +Su bariedale est impreadu pro produer numerosos binos. +In Sardinna, unu de sos binos prus cunnotos e apressiados a base de Bermentinu est su Bermentinu de Gaddura, binu cun numenadura de orìzine cuntrollada e garantida, caraterizadu dae un’istrutura e dae unu gradu arcòligu notàbiles. In mesu de sos binos cun numenadura de orìzine cuntrollada a base de Bermentinu si podent tzitare s’Alighera, Bermentinu ispumosu, e su Bermentinu de Gaddura, chi presentat caraterìstigas prus diversifigadas, dae su binu prus istruturadu a su prus friscu e impreadu de aperitivu. +Prus pagu istruturados, peroe prus probidos de elegàntzia, sunt sos binos cun numenadura de orìzine cuntrollada ligurianos, che su Riviera Ligure di Ponente, su Val Polcevera, su Golfo del Tigullio e su Colli di Luni. +In Tuscana, sos binos NOC prus cunnotos a base de Bermentinu sunt su Candia dei Colli Apuani, su Montecarlo e su Bolgheri arbu. +In sos ùrtimos annos, sos enòlogos ant traballadu pro creare tipos de Bermentinu incubonadu in sa puresa, pro lu fagher resurtare prus frutoradu e agradàbile. Un’isbirgu pro aumentare sas caraterìstigas naradas est a nd’adelantare sa binnenna, in manera chi su mustu siat prus ricu in atzidesa. +Sos binos a base de Bermentinu sunt zenerarmente arbos sicos, peroe deligadamente moddes, in colore grogu pazissu, cun nuscos intensos de frores de campu e ervanzu e una nota de pèssighe grogu. Podent esser cumbinados cun intradas de mare, pratos de pische (che sa cumbinadura cràssiga intre s’aligusta e su bermentinu sardu) e prupu, peroe finas cun sos pansotes tìpigos ligurianos cun banza de nughe e sos àteros pratos de sa coghina liguriana. +In Ligùria, custu bariedale est isvilupadu in manera prus manna in sa Costera de Ponente, mescamente in zonas postas in su de Impèria. + +Privilegio logudorese: +Il Privilegio logudorese nadu finas "carta consolare pisana" (La carta consolare pisana della cancelleria del Giudicato di Torres) est unu de sos primos documentos iscrittos in sardu chi risalit a su 1080 e fit isctadu emanadu dae su juike Mariano I de Torres. + +Gaspa: +Sa gaspa (evitare s’italianismu “fòrfora”) est una patolozia de su corzu piludu, chi si presentat macroscopigamente comente astuleddas arbas e sicas in sa base de su pilu de conca. +Normarmente, su tràmunu de sas tzèllulas epiteliales de su corzu piludu acontessit in manera regulare e s’eliminadura de sas tzèllulas mortas comente iscatadura de sos arrogos superiores de s’epidermis si dat sena probremas, e una presèntzia modesta a beru de iscatadura est fisiolòziga. +Belle gasi, cando sa presèntzia de iscatas arbastras e sicas est prus a prestu elevada, si faeddat de gaspa, chi podet esser sìntomu de sa dermatitis seborroiga, chi duncas est cròniga. Sa gaspa est unu fenòmenu meda ispainadu, chi pròvocat imbargu o foras male probremas de autoabaliadura in medas pessones, tantu est beru chi su tratamentu suo podet esser importante finas petzi pro resones sicolòzigas. + +Cala Gonone: +Cala Gonone est unu trighinzu de sa comuna de Durgale in sa provìntzia de Nùgoro, dae ue s’allargat unos otu chilòmetros. +Superende Durgale e pustis cursadu su tunnel in su C.n. 125 chi rugrat su monte Bardia, Cala Gonone si delìniat contra a su mare asulu asulu, posissionadu in su montigru isteremadu a punta in zosso chirru a sa costera de su Gurfu de Orosè. Sas prajas bellas a beru non si bident deretu, ca sa leada si nch’iscàmpiat a su portu turìstigu. Cala Gonone est rica in pensiones e hoteles e tenet un’acampadorzu e un’arzola echipada pro s’istassionamentu de sas autorulotas, peroe no est istada invàdida dae sas istruturas de retzida: difatis, issas sunt pro su prus architeturas refatas e destinadas a finalidades turìstigas, fitianu de reghidura familiale. +Sas calas istupendas de su gurfu, a bias, si podent sizire peri mare o, in tempus prus longu, a mèdiu de sas anderas de s’internu terrencu. +Intre sas calas prus cunnotas, s’amentant Cala Cartoe, Tiu Martine, Cala Fuili e Cala Luna. +Est famada e istupenda sa Perca de su Boe Marinu, chi moende dae sa costera intrat a su monte pro diferentes chilòmetros. A ie si refuzaiat su bigumarras (oe cussideradu istìnghidu in custa zona). + +Fiorella Mannoia: +Fiorella est una cantadora e una grande interprete desa mùsica leggera italiana. + +Cristina Mazzotti: +Cristina Mazzotti (Erba, 1957 – Varallino di Sesto Calende, 1975) est una de sas bìtimas de s’anònima sechestros, particularmente ativa in Itàlia e in Sardinna in sos annos setanta e otanta de su sègulu coladu. Cristina fiat istada recatada sa sero de su 26 de làmpadas de 1975 in dae in antis de sa zaga de sa billa de babos suos in Eupilio, logalidade de sa provìntzia de Comu. S’unu de cabudanni de su matessi annu, l’aiant agatada morta: sa pisedda iscuredda aiat tentu una presonia de cadèlios e abatigamentos, de subradosas de essitadores misturados cun atranchilladores. +Cristina fiat fiza de Helios Mazzotti, un’industriale bussante de su setore de sos tzereales. Sa sero de su 26 de làmpadas, fiat ghirende cun una croba de amigos dae una festa amaniada pro festare s’adelantamentu suo. Sa Mini ghiada dae Carlo su zòvanu fiat cursende su caminu chi zughet a Longone al Segrino, addaghi fiat istada acostazada dae una Giulia e dae una 125. Custrìnghidu a s’arressare, aiat bidu in dae in antis suo un’òmine caratzadu cun sas armas incaradas, chi l’intimaiat de falare. Su malufaghedore aiat pregontadu cale de sas duas piseddas èsseret Cristina Mazzotti. Sa pisedda si fiat presentada cun balentia. L’aiant carrigada a sa Giulia, cando chi un’àteru bandidu liaiat e imbabajolaiat ambos zòvanos in s’automòbile. Sa pisedda chi fiat in sa betura, Emanuela, fiat resèssida a s’alliberare e a dare s’allarma a pustis de addae de un’ora, e fiant istados ammanitzados immediatamente sos cuntrolladorzos de sa polima. Peroe oramài fiat demasiadu a tardu. In sa domo de sos Mazzottis, duncas fiat cumintzadu su caminu de rughe isghelenidore de s’isetu de sos recatadores. Su babu de Cristina, zai patidore de su coro, si fiat intesu male. Fiat istados su primu de sos atacos de coro chi, a coa de pagu tempus, lu diant aer batidu a sa tumba. Sos sechestradores si fiant manifestados sa die in fatu pedende una luissione primadu: chimbemiza milliones de francos betzos. A pustis su mudìmine. Sos babos de Cristina si fiant aderetados a tonos iscramadores a sos recatadores a mèdiu de sos ziornales, crarende s’impossibilidade de agatare una summa gasi, assolutamente in foras de sas possibilidades econòmigas issoro. +In fines, sos sechestradores si fiant manifestados su 15 de triulas e si fiant decrarados prontos a alliberare a Mazzotti a tràmunu de su pagamentu de una luissione de milli milliones de francos. Aiant sighidu àteras dies de isetu calenturale, in s’ìnteri chi s’opinione pùbriga manifestaiat solidariedade a sos Mazzottis e chi una campanna de imprenta ispainada arrimaiat sa causa de un’asperimentu de sas penas chirru a sos chi cumitiant su delitu de sechestru de pessone. A s’agabu de triulas, Helios Mazzotti si fiat zutu a sa prus segreda a un’apartamentu de Appiano Gentile, in ue aiat abonadu sa summa de milli e chimbanta milliones a sos recatadores, retzende a tràmunu s’asseguràntzia issoro subra de s’alliberamentu immediatu de sa pisedda. Peroe sas cosas fiant destinadas a tenner un’evoluidura drammàtiga. A longu de dies e dies, sos babos aiant isetadu s’alliberamentu impromìtidu, e s’unu de cabudanni si nche fiat sizidu su puntu de borta. Gianni De Simone, deretore de su ziornale comesu “L’Ordine”, amigu de sa famìlia Mazzotti, aiat mutidu custos ùrtimos e, cun deligadesa, lis aiat dadu sa noa iscorrioladora: a Cristina l’aiant agatada morta. Sa carena fiat istada imbènnida in unu muntonarzu de Varallino, a curtzu de Sesto Calende. Avèrtidos dae una telefonada, sos carabineris si nche fiant zutos a su logu e, sighende sos inditamentos chi naraiant de istofare a curtzu de unu cotzeddu truncadu, aiant agatadu sa carena de sa pisedda o, naradu mezus, su chi nd’abarraiat. Interrada suta de una pupa truncada, pro ironia màcabra, zaghiat sa pisedda, in istadu adelantadu de iscumponidura. Sa cara fiat pratigamente de non poder recunnoscher, allufiada dae animales e isfigurada. Sa necropsia aiat reveladu che zaghiat in cue dae addae de baranta dies. +Nche fiat essidu a campu unu particulare assuconadore: non si podiat apostivigare si sa carena èsseret istada interrada addaghi sa pisedda fiat morta. S’ipòtesis astrosa chi respiraret galu non fiat istada mai posta a bandas. Unu de sos sechestradores, Libero Ballinari, zai fiat istadu detènnidu in Isvìtzera, in s’ìnteri chi chircaiat de samunare una parte de sa luissione de su recatamentu. Unu deretore onestu de una fizale de banca aiat denuntziadu su tentativu de “innetare” unos noranta milliones de francos italianos e aiat reveladu totu a sa polima ervètiga. Fiat istadu isse chi aiat dadu sas primas noas a pitzos de sa presonia e sa morte de sa pisedda disditzada. Aiat contadu comente Cristina, debilitada dae sa presonia e custrinta a leare dosas massivas a sa prima de essitadores, pro poder faeddare cun babos suos e los cumbincher a pagare sa luissione, e a pustis de atranchilladores, pro nd’asseliare sa boluntade e l’impeìre de si subuzare, aiat agabadu pro s’intender male. Sos recatadores si fiant assuconados e l’aiant trasportada a foras. Sa pisedda, in tempus de su biazu in betura, aiat tzeladu de biver. Aiat decraradu ch’in onzi casu iscunnoschiat sas causas esatas de sa morte: aiat assumbradu sa suspeta chi èsseret istada istrangulada o ochìida a tiru de pistola. Aiat finas dispensadu una mapa de su logu in ue aiant tudadu sa pisedda iscura. Sa polima nche fiat cròmpida a refraigare su grupu de sechestradores bastante a sa lestra. In mesu issoro bi fiat unu grustu imparìvile de iscaminados, zente atraìda dae su dinare fàzile, cun intraduras in su grupu de s’anònima sechestros. Sa banda de sos mortores teniat unu lìderu prus o mancu recunnotu, Giuliano Angelini de 39 annos. Unu tempus coladu intraschiadu de iscadrista e trafigadore de armas, inchertadu pro s’abasatu de Piazza Fontana, antiscundennadu pro emissura de assinnos sena fondos e trampa. A costazos suos bi fiat Loredana Petroncini, un’àteru pessonazu cun tempus coladu difìzile. Fuìda de domo a sos 15 annos, si fiat cojuada cun un’iscaminadu. Grussera e figurosa, fiat istada descrita comente istimadora de sa bida bona. +Un’àtera integradora de sa banda fiat Rosa Cristiano, chi teniat bintisete annos e fiat tosta e cruele. Cumpanza antiga de Angelini, l’aiat acusadu de antismeledare sa morte de Cristina, amministrende-li dosas letales de bàlium. In prus de custu, aiat decraradu chi Angelini etotu aiat cumandadu s’interramentu de su cadàvere in su muntonarzu. Su cumpanzu de Cristiano, cun su cale aiat abertu un’astraderia, fiat Luigi Gemmi, un’àteru fulanu lutzu. B’aiat finas Alberto Menzaghi, pangarzu bauridore. Teniat una panga cun meda traballu, peroe istimaiat sa bida bona. S’ùrtimu chi nche fiat rutu a sa retza de sas fortzas de seguràntzia fiat istadu Antonino Giacobbe, pessonazu de cabale de s’anònima sechestros calabresa. Fiat arribada a die de su primu protzessu, realizadu in Noara. Deghe imputados nch’aiant essidu a campu un’acontèssida assuconadora a beru. Cristina Mazzotti fiat istada mantenta prisonera in una presone istofada in sa terra, e dassada essire su zustu pretzisu pro illorigare sas ancas. A pustis l’aiant tramudada a Galliate, a sa domo de Cristiano. In ie fiat cumintzadu su turmentu de s’amministradura de fàrmagos. A sos sechestradores lis faghiat bisonzu una Cristina ischidada, chi pòderet imbiare missadas a sa famìlia sua. Intre tempus, Helios su babài fiat mortu in Bonas Àeras, su 5 de abrile de 1976, segadu dae un’infartu. Elio, su frade de Helios, diat aer atrogadu chi fiat mortu a dolore. In su maju de su 1977, s’acusa dimandat pro sos sechestradores deghe presonias perpetuadas, cun s’aproadura incundissionada de s’opinione pùbriga e de s’imprenta, bulluzadas dae sas reveladuras iscorrioladoras essidas a campu in tempus de su protzessu. S’otu de maju arribat sa sentèntzia: otu perpetuadas e un’assorvidura, sa de Francesco Gaetani, parente de Antonino Giacobbe, iscausadu gràssias a s’àlibi suo probidentziales, chi aiat aguantadu, de s’internamentu suo a una crìniga. A s’imbesse, non fiat andadu bene pro Antonino su dugone: abaliadu comente unu cumandadore, aiat retzidu sa perpetuada. Penas tostas pro Menzaghi su pangarzu, pro Milan su tzaferru de sa banda e pro Sebastiano Spadaro, su telefonista: dae 23 a 30 annos de regrusura. Una sentèntzia retzida cun satisfatura dae totus. Sa sentèntzia de su de duos grados, a su contràriu, aiat minimadu sas penas, cando chi sa definitiva aiat reapostivigadu totu comente detzìdidu in su primu gradu. In su 1.980 aiant cundennadu a sa presonia perpetuada finas a Libero Ballinari, su chi aiat interradu materiarmente a Cristina s’iscuredda. Aiat tentu unu protzessu autònomu, sende chi fiat impresonadu in unu penadorzu de Luganu. In tempus de sos protzessos, sas pessonalidades bariadas de sos imputados nche fiant essidas a pizu de aba in manera impiedosa. Zente sorida e priogosa, fassinada unigamente dae su dinare ch’isperaiant lograre dae su sechestru. Zente cun in palas unu tempus coladu fatu de biolèntzia, de bidas bìvidas a làcanas de sa leze. O finas zente sena balores morales de zenia peruna. Che Cristiano, chi aiat cuntatadu un’empòriu pro comporare soda càustiga, chi deviat servire a fagher iscumparrer sa carena de Cristina; ch’in s’apartamentu in subra de sa zeladeria retziat unu pagu demasiada bìsitas, balanzende evidentemente in manera còmoda su dinare chi li faghiat bisonzu pro si machillare e si bestire bene, sos apentos suos. Che Angelini, chi aiat contadu de esser istadu a sa prima cundennadu a morte dae s’anònima calabresa e posca grassiadu. Che Menzaghi, su pangarzu istimadore de su pistatzu, chi cun probabilidade aiat tentu unu rolu finas in su sechestru de Tullio De Micheli, de 60 annos, isvanèssidu a s’àera fina a pustis de su recatamentu. Che Achille Gaetani, chi diat aer proadu a ghetare a subra de Menzaghi sas reponsabilidades de su sechestru, decrarende chi non l’aiat cuntzìbidu, si nono chi b’aiat leadu parte petzi in modu chirrale. + +Butàriga: +Sa butàriga o botàriga est un’alimentu custituìdu dae sas gònadas de su pische, chi sos oos sunt salidos e sicados peri protzedimentos tradissionales. +Est lograda dae sos oos de tunnina ruja o de lissa. Ambos produtos si diferèntziant siat in su colore siat in su sabore (su de tunnina est prus forte). +In Itàlia sa de lissa est produìda mescamente in Sardinna (sunt famadas sas de Casteddu, Tortuelie, Santu Antiogu, Marceddì de Terraba e, in manera particulare, sa chi apròghilat dae s’Istanzu de Crabas), Tuscana (in Orbetello, in sa Maremma grussetana). +Sa de tunnina si produet in sas fàbrigas de Favignana, Tràbani e San Vito Lo Capo in Sitzìlia, Caraluforte in Sardinna e in sa provìntzia de Rezu Calàbria. +S’ou de tunnina sitzilianu figurat intre sos produtos agroalimentàrios tradissionales sitzilianos recunnotos dae su Ministèriu de sas Polìtigas Agrìculas, Alimentòàrias e Padentales, a propònnida de sa Rezione Sitziliana. + +Raleigh: +Raleigh est sa cabitale e sa de duas tzidades prus mannas de s’Istadu federale istadunidesu de sa Carolina de su Nordu, gasi comente su cabu de logu de su Contadu de Wake. +Raleigh est cunnotu comente “sa tzidade de sos chercos” pro sas numerosas àrvures suas de chercu. Cunforme a su Departamentu de Retzensimentu IAA, sa pobuladura abaliada de sa tzidade fiat in su 2.011 de 416.468 abitadores, in un’arzola de 370 chilòmetros cuadrados, su chi rennet atuarmente Raleigh sa de 42 tzidades prus mannas de sos Istados Aunidos. +Est finas una de sas tzidades a crèschida prus lestra de su paìsu. Sa tzidade de Raleigh zughet su nùmene de Sir Walter Raleigh, chi aiat istabilidu sa colònia pèrdida de Roanoke in s’ìsula a su matessi nùmene in intro de su Contadu de Dare de dies de oe, aguarmente posta in sa Carolina de su Nordu. +Raleigh, Durham e Chapel Hill rapresentant sas tres tzidades prus importantes de sa rezione metropolitana de Research Triangle. Su paranùmene rezionale de “The Triangle”, Su Triàngulu, aiat tentu s’orìzine sua a pustis de sa creassione in su 1.959 de su Research Triangle Park, ubigadu printziparmente in su Contadu de Durham, a sete chilòmetros dae su tzentru de custa ùrtima tzidade. Research Triangle Park faghet làcana in tres chirros cun sa tzidade de Durham e s’agatat a metade de caminu pagu prus o mancu intre sas tzidades de Raleigh e Chapel Hill, e tres universidades importantes de busca, a ischire sa NC State University, sa Duke University e s’UNC-Chapel Hill. +Su prus de Raleigh est situadu in intro de su Contadu de Wake, cun un’arrogu meda minore chi s’isterrit finas a intro de su Contadu de Durham. Sas biddas de Cary, Morrisville, Garner, Clayton, Wake Forest, Apex, Holly Springs, Fuquay-Varina, Knightdale, Wendell, Zebulon e Roseville sunt unas cantas de sas urbanizaduras e biddas satèllite prus importantes de Raleigh. + +Savoia: +Sa Savoja est una regione frantzesa de sas Alpes otzidentales e cumprendet sa Savoia e s'Alta Savoia. Sa limba est su frantzesu ma si faeddat puru su diialettu francoproventzale. S'Alta Savoia possedit istatziones isciisticas tra sa pius famadas d'Europa: Chamonix e ateras in Val d'Isere. Chamonix est logu turisticu in ijerru e in istiu. Ispettaculare s'istrada dae Chamonix a Courmayer. Chaminiz est collegada a s'Italia puru cun su tunnel de su Monte Biancu. + +Shardana: +Sos Shardana (o Sherden) fint una de sas populatziones tzitadas in sas funtes egitzias de su II millenniu a.C, parte de su grupu de sos populos de su mare. +Mentovu de sos Shardana. +Su prus anticu mentovu de su populu cramadu "Šrdn/Srdn-w", nadu puru Shardana o Sherden, s'agatat in sas epistulas de Amarna tra Rib-Hadda de Biblos e su faraone Akhenaton, datadas cada a su 1350 a.C. In custu tempus cumparint ge comente piratas prontos a dare sos serbitzios issoro a sos meres istragnos. +In su 1278 a.C., Ramessu II cumbatteit sos Shardana, chi craspuaiant su litorale egiziu cun sos Lukka (fortzis "L'kkw", pustis cramados Licios) e sos Shekelesh ("Šqrsšw"), in una batadha navale (ande su Delta Egitzianu). Su faraone pustis arroleit cussos gherradores in sa bardia sua. +Una iscritzione de una stele trapada de Ramessu II, narat de sos assachizos e de su periculu cando issos fint in Egittu. +Sos Shardana sunt tzitados in s'iscritzione de Qadesh, inube est naradu ca 520 Shardana fint parte de sa bardia personale de su faraone in sa batadha de Qadesh tra Egizios e Ittitas. Sos Shardana de sa bardia sunt rapresentados cun su caratteristicu elmu corrudu subra su cale b'hat una isfera, sas ispadas sunt de su tipu Naue II. +Medas annos a pustis, unu secundu assachizu de populos de su mare, tra custos fintzas sos Shardana, fit reusadu dae su fizu de Ramessu II, Merenptha. Pustis Ramessu III gherreit contra issos; s'istoria est rapresentada in su templu de Medinet Habu, in Tebes. Sos Shardana bintos fint tentos e arrolados intra s'esertzitu de su faraone. +Sa presentzia de sos Shardana in su Mediu e Altu Egittu in medas colonias, est assegurada da fontes de papiru de su regnu de Ramessu V e Ramessu X1. Si podet pessare ca a s'accabada de s'etade ramesside sos Shardana si aunesint a sa popolatzione egitziana, perdende su status de gherreros a sa fine de s'etade libica. +Origine. +Medas ipotesis subra de s'origine de sos Shardana de custos urtimos tempos pertocant prus a totu (ma non solu) sa Sardigna. +S'archeologu Juanne Ugas, in base a sos dados archeologicos e a sas funtes antigas, assotziat sos Shardana a sas populatziones sardo-nuragicas (assimas sos Joleos). Juanne Ugas hat deretadu s'iscavu de su situ archeologicu de sa losa de sos gherradores in Deximeputzu inube fint agatadas 19 ispadas de ramene arsenicadu, iguales a sas chi sunt istadas agatadas in sas pinturas egitzias, de su 1600 a.C. +Isse hat tribagliadu puru cun s'archeologu Adam Zertal chi sustennet ca su situ israelianu de El-Ahwat, chi assomizat meda a sos nuraghes, siat istadu costruttu dae sos Shardana de sa Sardigna. Su putzu sacru de Gârlo in Bulgaria, ande Sofia (in s'etade antiga cramada Sardica) tenet simbillantzia cun sos putzos sacros de sa Sardigna. +In su 2010, su professore Paolo Bernardini hat ipotizadu ca sos Shardana esserent arribados in Sardigna dae oriente in su XIII seculu a.C. e ca s'aunesint cun sos populos nuragicos. +Bisonzat narrere ca s'istele de Nora, iscrita in s'alfabetu fenitziu, tenet sa peraula SHRDN, e sunt istados agatados repertos sardos in su mare Egeu. Sa navigatzione inibe est testimoniada dae su mitu de Talos, s'istatua-robot chi no faghiat arribare sas naves (prus in totu sas naves sardas) in s'isula de Creta. +Atteros pessant ca sos Shardana bennerent dae Sardis, sa tzitade anatolica. +S'egittologu Giacomo Cavallier ipotizat ca non si podet ischire (cun sas informatzione chi tenimus) s'origine e su logu inube issos biverent. +Imbetzes s'istudiosu sardu Leonardo Melis sustenet ca sos Shardana cun sos atteros popolos de su mare bennerent dae sa Mesopotamia tra su Tigri e s'Eufrate. Issos diant esser essidos dae sos logos de naschida in su 2000 a.C. pro una carestia de 300 annos. Gae trastameint pro tota s'Europa, andende a bivere dae sos Litorales de su Mediterraneu (cumpresas sas isulas de Sardigna, Sicilia, Còssiga, Malta, Tzipru, Creta, Baleares) finas a sa penisula Iscandinava e sas isulas Britannicas. In su 1200 a.C su livellu de su mare crescheit e fagheit aundare sas terras oru a mare de sas isulas mediterraneas. In custa situatzione diant aer craspuadu sos regnos prus riccos pro poder bivere o pro agatare unu logu inube istare. Defattu in cuddos annos sas tzittades prus mannas fint irbandonadas. 400 annos a pustis fint costruidas de nou cando arribeint sos Fenitzios. + +Percas de s'Alighera: +Sas percas de S’Alighera leant s’orìzine issoro dae sa creze carcària de sas rocas in intro de sas cales s’isvilupant. +Su territòriu de s’istremidade nordu-otzidentale de sa Sardina a sa tramuntana de sa bidda de s’Alighera, chi si nch’iscàmpiant a s’intramare a su matessi nùmene, gràssias a sas caraterìstigas mineralolòzigas de sas rocas suas istranzat numerosos sistemas càrsigos e unu nùmeru relativamente mannu de percas, siat terresas siat marinas e tantu de superfìtzie che atzuvadas, ubigadas preferentemente in sa zona de Porto Conte, ch’in sos promontòrios dae Cabu Cassa e Punta Lillu tenent sa cuntzentradura prus manna. +Su nùmeru de percas iscobertas finas a como fùrriat a inghìriu de 50 mannas e 300 minores. Sa prus basta e famada de totus, ca benit bene a l’atzeder e cursare, est sa Perca de Netunu, bisitada onzi die dae mizas de pessones in su tempus istiale. Intre sas atzuvadas, sa prus importante, in mesu de s’àteru pro esser cussiderada sa perca marina atzuvada prus manna de su Mesuterranu e pro sa cuntzetradura sua ampra de formas de bida, est sa Perca de Nereu. + +Cuntrolladore de bolu: +Sos cuntrolladores de bolu (narados finas "roteris" in su limbazu familiale) sunt profissionales chi s’òcupant deretamente de sa dispensadura de sos servìtzios de tràfigu abiàtigu in sos chelos de su mundu intreu, prebenende sos arriscos de cullisura intre sos aparèchios e rennende disgazadu e ordinadu su frussu de su tràfigu abiàtigu. +Dependende dae s’ispàtziu abiàtigu de cumpetèntzia, sos cuntrolladores de bolu si podent partzire in tres castas: +Sa federadura internassionale chi agrupat totu sos assòtzios profissionales de cuntrolladores de bolu est sa FIACTA (Federadura Internassionale de sos Assòtzios de Cuntrolladores de su Tràfigu Abiàtigu). + +Mùrina: +Sa mùrina est unu tèrmine limbìstigu ch'ìnditat una faeddada de transissione intre duas limbas o duos dialetos diferentes. +S'azetivu currespondidore est "murinale". +Sas mùrinas custìtuint unu campu de interessu mannu pro sos limbistas. +Sa Sardinna, dada sa bariedade de sas limbas e faeddadas suas, est particularmente rica in mùrinas. + +Aosta: +Aosta (in frantzesu: Aoste) est una comuna italiana de 35.031 abitadores, cabitale de su Badde de Aosta. +S’agatat in unu lutone inghiriadu integramente dae montes artos, pro custa resone est suzeta a unu microcrima particulare, cun caraterìstigas marcadas de continentalidade. In zenerale, sas istajones intermèdias sunt prus curtas ch’in s’abarru de su nordu de s’Itàlia, cando chi siat s’istiu (nostamis de s’artària) siat s’ierru sunt primadios: resurtant totu francu raros sos tempos de caentu tòrridu a s’agabu de maju e sas astragadas fortes in santandria. +Sos istios sunt mediamente caentes e solianos, peroe prus bentilados ch’in s’abarru de su nordu de s’Itàlia (gràssias a sas frinas montaresas) e suzetos a temporadas, mesche in austu: sa mèdia de su mese prus caente (triulas) est de +21.25 grados. Sos ierros sunt zenerarmente fritos (mèdia de ghennarzu: +0,65 grados), peroe prus a prestu mudàbiles de acordu cun sas annadas, cun tempos niosos arternados cun tempos sicos e meda rìzidos. A sa diferèntzia de sos montes inghiriadores, sa proinosidade mèdia de Aosta est bastante iscassa (in sa rezione de 600 millìmetros). Sa resone pro sa cale a s’istiu in Aosta faghet caentu est su matessi pro sa cale faghet caentu in Bortzanu: ambas sunt postas in unu lutone arpesu ch’impeighet su tràmunu de àera. +In Aosta, che in su prus de sa rezione, addae de s’italianu s’allegat su patois, una faeddada chi s’acùrtziat de su frantzesu, limba ufissiale in totu su badde paris cun s’italianu. + +Presutu de berveghe: +Su presutu de berveghe est unu de sos produtos prus tìpigos de sa coghina sarda. Derivat dae sa traballadura de sas mezus cossas de berveghe de rassa sarda, tenet forma illonghiada a pera de unos 50 cm., in colore tabachinu iscuru in sa superfìtzie e ruju murenu intensivu in sa petza, cun pesu bariàvile a s’agabu de s’istajonadura intre unu chilu e mesu e duos chilos. +Su perfume amentat su casu berveghinu. Est unu presutu a su sabore durche, particularmente agradàbile in su chelu de sa buca. Est cunsumidu unos ses meses a pustis de sa maduradura, peroe si est prefertu prus modde si podet cunsumire finas a pustis de tres o bator meses. + +Faeddòfonu: +Su faeddòfonu o interfonu (evitare s’italianismu “"tzitòfonu"”) est unu sistema eletrònigu intercomunicadore installadu in sos fraigos cun s’intentu de permiter sa comunicadura intre un’istassione situada a probe de s’intrada e sos bividorzos privados, e aberrer sas zannas dae largu. +Funtzionamentu. +Su printzìpiu de funtzionamentu de su faeddòfonu est assimizadore dessintotu a su de su telèfonu, francu pro su fatu chi no esistit unu sistema de marcadura. In s’unidade isterna s’agatat unu micròfonu chi trasduet sas undas sonoras de sa boghe de chie faeddat a una bariadura de tensu currespondidora (fortza eletromotora). +Su tensu sizit un’artufaeddadore in s’unidade interna, in ue sa bariadura de tensu est recunvertida a sonu. Unu tzircuitu idèntigu permitet sa comunicadura a s’imbesse. +Un’installadura faeddofòniga est custituida dae chimbe partziduras: + +David Letterman: +David Michael "Dave" Letterman (Indianapolis, Indiana 12 April, 1947), prus conotta comente David Letterman, est unu cantante e attore americanu. + +Joey King: +Joey Lynn King (Las Vegas, Nevada, 30 Trìulas, 1999), prus conotta comente Joey King, est una cantante e attrice americana. + +Thomas Jefferson: +Thomas Jefferson (13/04/1.743-04/07/1.826) est istadu unu de sos babos fundadores de sos Istados Aunidos de Amèriga, s’autore printzipale de sa Decraradura de Independèntzia (1.776) e su de tres Presidentes de sos IAA (1.801-1.809). A su cumintzu de sa Rebolussione Amerigana, aiat formadu parte de su Cungressu Continentale, representende sa Birzìnia, e fiat istadu Gubernadore de custu ùrtimu istadu federale in tempus de sa gherra (1.779-1.781). Pagu ora a pustis de s’agabu de sa gherra, moende dae sa metade de su 1.984, Jefferson fiat istadu dipròmatigu in Parizi. In su maju de su 1.785, fiat dèvennidu su Ministru Istadunidesu pro sa Frantza. +Jefferson fiat istadu su primu Segredàriu de Istadu de sos Istados Aunidos (1.790-1.793) in tempus de su gubernu de su Presidente George Washington. Cun s’amigu suo coriale James Madison, aiat organizadu su Partidu Democràtigu-Repubriganu, demissionende posteriormente dae su gabinete de Washington. Elèghidu bitzepresidente in su 1.796, addaghi fiat arribadu segundu in palas de John Adams de sos Federalistas, Jefferson aiat opònnidu custu ùrtimu e aiat iscritu segredamente sas Resolussiones de su Kentucky e de sa Birzìnia, chi chircaiant de annullare sas Lezes subra de sos istranzos e sa sedissione. +Jefferson fiat un’òmine de curtura manna e faeddaiat fruidamente chimbe limbas. Est cussideradu unu de sos presidentes ameriganos prus grandu de totu sos tempos. + +Malachi Throne: +Malachi Throne (New York City, New York 1 de Nadale, 1928 – Los Angeles, California 13 Martu, 2013), prus conottu comente Hal Holbrook, est unu cantante e attore americanu. + +Donald Pleasence: +Donald Henry Pleasence (5 October, 1919 – 2 February, 1995), prus conotta comente Donald Pleasence, est unu cantante e attore ingles. + +Su decàlogu de su cabu: +Su decàlogu de su cabu est unu cumparis simpàtigu e ispassiadore de règulas presùmidas chi tzìrculat in ufìssios e fàbrigas zai dae medas annos, cun probabilidade dae sos setanta de su sègulu passadu, e chi ponet in craru su rolu assolutamente dominadore de su cabu in intro de s’organizadura chi aderetat. Su decàlogu esistint in paritzas bariantes e a bias sas règulas sunt bastante cantu prus chi deghe, peroe sa bersione prus ispainada est custa: +1. Su cabu tenet resone +2. Su cabu tenet semper resone +3. In sa teoria improbàbile chi unu sutaordinadu tenzat resone, intrant deretu in fortza sos artìgulos 1 e 2. +4. Su cabu non dormit, discansat. +5. Su cabu non màndigat, s’alimentat. +6. Su cabu non est atardadu mai, est retènnidu +7. Su cabu non dassat mai su traballu, est semper presente. +8. Su cabu non leghet su ziornale, si mantenet informadu. +9. Su cabu non familiarizat cun sa segredària, l’èdugat. +10. ¡Su cabu… est su cabu! + +Minas de sa Sardinna sudduotzidentale: +In sa Sardinna sudduotzidentale s’agatat s’arzola prus istèrrida pro bariedade e ispainadura de sas atividades minencas isvilupadas in Sardinna in tempus de sos ùrtimos sègulos, un’atividade pro sa cale su Parcu Zeominencu Sardu est istadu su primu recunnotu dae s’Unescu comente primu de sa retza mundiale de sos zeoparcos. +Diferentes minas, belle totus in disimpreu, sunt presentes in sa zona narada de sa Sardinna, in su Surcis-Iscresianu gasi comente in sos territòrios de comunas che Arbus, Gùspiri, Biddexidru, Teulada e Cabuterra. Unas cantas de cussas comunas fiant istadas mescamente minencas (carvonencas o metallencas), cun atividades èconomincas prus chi totu de bogadura e produiduras industriales relassionadas cun s’istraghidura de sos minerales (tzentrales elètricas, fundidorzos, samunerias, usinas, eac.), cando ch’in àteras comunas, mancari tenende atividades econòmicas minencas, custas ùrtimas non fiant istadas prevalessedoras. + +Renzo Salvarani: +Est un imprendidore chi aiat criadu s'asienda chi aiat su nomene sou e chi contaiat 300 brevettos e aiat lineas produttivas in tottu su mundu. +Su 26 de santuandria de su 1962 umpare a sos frades aiat fundadu s'associatzione ciclistica "Gruppo Sportivo Salvarani". +In su 1970 li fit istadu cunferidu su titulu de Cavaliere de Lavoro. + +Parma: +Parma est una tzitade de s'Emilia-Romagna cun 177.251 abitantes in su 2012 est sa segunda tzitade de sa regione pro abitantes poi de Bologna. +Est istada s'antiga capitale de su ducato de Parma e Piacenza (1545-1859), edd'est un'antiga sede universitaria. + +Disacatu abiàtigu de Linate: +Su disacatu de Linate, cun unu contu finale de 118 bìtimas, est s’intzidente abiàtigu prus grae acontèssidu carchi bia in Itàlia: pro su pertocat sas cullisuras in su solu ebia, est superadu in su mundu petzi dae su disacatu de Tenerife de 1.977. +S’8 de santugaìne de 2.001, a sas otu e deghe logales, unu McDonnell Douglas MD-87 de sa cumpanzia abiàtiga SAS rezistradu SE-DMA, in sa fase de decollu dae s’abioportu de Milanu-Linate, fiat intradu in cullisura cun unu Cessna Citation CJ2 intradu erradamente a sa pista pro neghe de sa neula tìpida. +A pustis de s’addobada, s’MD-87 non fiat resèssidu a cumpretare sa fase de decollu e si fiat tzacarradu contra a su fraigu ammanitzadu pro s’ischerriamentu de sos bagazos postu in su perlongamentu de sa pista. +Su tzocu e su fogu chi si fiant ispossiados posteriormente no aiant dassadu sarvamentu a sos ocupadores de ambos bolarzos, ne a bator ischerriadores de bagazos chi fiant traballende in su departamentu. Unu chintu incarrigadu de bagazos si fiat sarvadu, sende s’ùnigu subrabìvidu a su disacatu: est chistione de Pasquale Padovano, uscradu belle in s’integralidade de sa carena sua. +Non fiat barigadu nemancu unu mese dae s’atacu terrorista contra a su World Trade Center de Noa Iorcu, e pro annanghedura fiat sa die de cumintzu de sa gherra in Afeganistanu: medas pessones, a sa prima, aiant pessadu chi pòderet esser chistione de un’atentadu, peroe bastante cantu luego si fiat fatu craru chi si trataiat de un’intzidente. + +Istanzu de Casteddu: +S’Istanzu de Santa Gilla o Istanzu de Casteddu est, pro istèrrida e sinnìfigu de sa biodiversidade, una de sas arzolas ùmidas prus importantes de Europa. S’istanzu, difatis, est recunnotu in sas listas ufissiales de sas arzolas ùmidas a sutaponner a s’amparu: est crassifigadu comente Zona de Proteghidura Ispetziale (ZPS) a s’arrimu de sa Deretiva n. 409 de su 1.979 (“Puzones agrestes”) de s’Unione Europea e comente Zona ùmida de importu internassionale a s’amparu de sa Cumbentura de Ramsar. In prus de custu, format parte de sa retza ecolòziga “Natura 2.000”. +S’istanzu est ubigadu in sas imediaturas de sa cabitale rezionale, a longu de s’arrogu initziale de sa costera otzidentale de su Gurfu de sos Ànghelos. Sas làcanas naturales suas sunt istadas arteradas drastigamente in su barigare de sas ùrtimas dègadas. +A s’estu, est delimitadu dae sas bassuras subra de sas cales s’isterrint sas leadas de Casteddu e Su Masu e sas infraistruturas de sa cabitale (biazadorzos, caminos de ferru, abioportu, zona industriale). A su nordu, est delimitadu dae sas foghes de sas cambas de aba printzipales chi apròghilant dae su paris de su Campidanu e dae su pranu de su Cixerri. A s’uestu, est delimitadu dae s’agrustadorzu industriale de Machiareddu-Grogastu e dae sos assentadorzos agrìculos e bivimentales de sa comuna de Cabuterra. A su suddu, est delimitadu dae s’òrozu iscarale chi lu separat dae su Gurfu de sos Ànghelos, cursadu dae su Caminu nassionale 195 surcisanu. +Sas làcanas naturales de s’istanzu sunt istadas arteradas in manera dràstiga in su barigare de sas ùrtimas dègadas pro neghe de sas bonifigaduras, sighidas dae s’urbanizadura de sas arzolas probianas, su fraigamentu de infraistruturas de servìtziu, s’ispansura de atividades agrìculas e prus chi totu industriales e cumertziales. In sa prima parte de su Millinoeghentos, s’istèrrida de s’arzola ùmida fiat de unos 40 chilòmetros cuadrados, cando ch’in s’atualidade est inferiore a 13 kmc, incruende finas s’Istanzu de Cabuterra. Finas pro custu ùrtimu b’est istadu unu minimonzu de sa superfìtzie pro neghe de sos assentadorzos bivimentales de sa comuna de Cabuterra, chi su pranu reguladore cumprendet s’ispansura de sa leada chirru a su mare e su trighinzu betzu de Sa Maddalena. + +Càmiu: +Su càmiu (paraula de orìzine frantzesa) o, prus tennigamente, autocarru, est unu beìculu a tretu de trasportare mercantzias; est chistione de unu mèdiu de trasportu individuale e si diferèntziat dae sos àteros beìculos ammanitzados pro su trasportu in caminu, che sos remurcos o sos mesuremurcos, pro esser aprovisionadu de motoridade sua pròpia. +Impropiamente, sa numenadura de càmiu est impreada fitianu finas si est imparigadu cun un’apenditze, in custu casu est curretu a faeddare de autotrenu; a bias sa referèntzia si faghet, aguarmente in manera impròpia, finas a su cumparis beiculare custituìdu dae unu tratore caminale e dae unu mesuremurcu, ch’in custu casu formant un’autoartiguladu, regulamentados in modo diferente a petus de s’autotrenu. +S’orìzine etimolòziga de sa paraula “càmiu” derivat dae unu tèrmine fratzesu presente dae su de XIV sègulos, in particulare dae una paraula normanno-picarda chi sinnifigaiat “carru”. S’impreu de su tèrmine naradu e de sas derivaduras suas fiat istadu ozetu de interrogadura, dae bandas de Benito Mussolini, a s’Acadèmia d’Italia subra de sa curretesa sua, logrende-nde su cussentimentu. + +Giuanne de Nepomuk: +Giuanne de Nepomuk (in cecu: "Jan Nepomucký") fiat naschidu in Boemia in su 1350, morit in su 1393. Duttore in teologia, professore a Padova. Notaru in su tribunale de s'Archi Diotzesi de Praga. At tentu varias cuntierras cun su re Venceslao IV chi cheriat intrare in sas cosas de sa Creja. +Arrestadu , torturadu e annegadu in su fiumene Moldava. Una traditzione narat chi est mortu annegadu pro no aere cherfidu traighere su segretu de sa cunfessione. Santu, sa festa su 20 de martu. + +Berveghe de rassa sarda: +Sa sarda est una rassa de berveghe tìpiga de Sardinna e una de sas prus antigas de Europa. +Isparghidura. +Naturale de sa Sardinna, s’agatat finas in unas cantas reziones de su continente, che Tuscana, Làtziu, Ùmbria, Marcas e Emìlia-Romanna. S’ispainadura narada est acontèssida mescamente a inghìriu de sos annos ’60 de su sègulu coladu gràssias a s’emigradura de pastores sardos chirru a arzolas rurales abandonadas de s’Itàlia tzentrale. +Ispainadura. +Representat su 43% pagu prus o mancu de su patrimòniu oìnu nassionale, cun 3.414.194 pegos in Sardinna ebia subra de unu totale nassionale de 7.900.016 pegos. Sos creschidorzos atuales sunt de mannària bariàvile cunforme a s’arzola zeogràfiga; in su tempus coladu, sa cunsistèntzia mediana de sos tazos sardos furriaiat a inghìriu de 100-180 pegos, oe in zenerale tirant a superare mediamente 400-500 pegos, cun cùcuros de 800-1.200 pegos pro tazu. +Aerzu. +Est chistione de animales de dimensiones mèdiu-minores, cun artàrias in s’armu de unos 65-70 cm., e pesos chi fùrriant a inghìriu de 45-50 kg. pro sas fembras e 65-70 kg. pro sos mascros. +In onzi manera, siat sas dimensiones siat sos pesos sunt in crèschida lèvia a petus de su tempus coladu a razone de su mudamentu de sas cundissiones de creschimentu moende cun sos annos otanta gràssias a s’abandonamentu de sa tràmuda, s’istabilizadura progressiva de sos creschidorzos in impresas de propiedade, a tretu de produer su bonu de sa proenda e de sos pensos netzessàrios, e sa cròmpida de sa murghidura mecàniga. + +Muru de Berlino: +Su muru de Berilinu fiat una barrera fraigada moende cun su 13 de austu de su 1961, chi aiat partzidu sa tzitade de Berilinu in Alemània in duas tzitades distintas cun su numene estu e uestu. +Sa barrera incruiat turres de bàrdia cullocadas a longu de muros mannos de betone, chi furriaiant a inghìriu de un’arzola ampra (cunnota posteriormente comente sa "fasca de sa morte"), sa cale cunteniat trintzeramentos contrabeìculos, "letos de fachiru" e àteras defesas. +Su Brocu Orientale aiat atrogadu chi su muru fiat istadu pesadu pro protegher sa pobuladura sua dae elementos fassistas chi cunspiraiant pro impeigher a sa ""boluntade de su pòbulos"” de fraigare un’Istadu sotzialista in s’Alemània de s’Estu. In sa pràtiga, su muru serviat a impeigher sas fuas massivas chi aiant marcadu sa RDA e sos àteros paìsos de su brocu orientale comunista in tempus de sa segunda pustisgherra. +Su muru de Berilinu fiat mutidu ufissiarmente su “"baluarte de proteghidura contrafassista"” dae sas autoridades de sa RDA, sas cales representaiant chi s’Alemània de s’Uestu probianu no èsseret istada galu denatzifigada cumpretamente. Su cussizu comunale de Berilinu Uestu, dae bandas suas, lu definiat su “"muru de sa birgonza"” e cundennaiat sas restringhiduras a sa liberdade de moimentu pratigadas in s’estu. Paris cun sa làcana interna interalemanna meda prus longa, chi demarcaiat sa frontera intre s’Alemània de s’Uestu e sa de s’Estu, nche fiat cròmpidu a simbolizare su “telone de ferru” chi aiat separadu s’Europa de s’Uestu e su brocu orientale in tempus de sa gherra frita. +Istòria. +In antis de sa fraigadura de su muru de Berilinu, tres milliones e mesu de alemannos orientales aiant istransidu sas restringhiduras a s’emigradura e aiant dassadu sa RDA, medas de issos rugrende sa làcana dae Berilinu Estu e Berilinu Uestu, dae ue podiant sighire biazu chirru a s’abarru de s’Alemània de s’Uestu e àteros paìsos de s’Europa ponentesa. Intre su 1961 e su 1989, su muru aiat impeìdu belle dessintotu s’emigradura narada. In su barigare de cussu tempus, unas 5.000 pessones aiant proadu a si nche fuìre addae de su muru, e unas 600 de issas fiant perèssidas in su tentativu. +In su 1989, una filera de mudamentos polìtigos raighinales fiat acontèssida in su brocu orientale, assotziada a sa liberalizadura de sos sistemas totalidàrios de su brocu naradu e s’erosione de su podere polìtigu in sos gubernos pro-sobiètigos de sa Polònia e de s’Ungheria probianas. +A pustis de diferentes chidas de subuzu tzivile, su gubernu alemannu-orientale aiant annuntziadu, su 9 de santandria de 1989, chi totu sos nassionales RDA podiant bisitare Berilinu Uestu e s’Alemània Otzidentale. Turmas de alemannos-orientales aiant rugradu su muru e si fiant apiligados a subra suo, imitados dae alemannos-otzidentales a s’àtera ala in un’atmosfera festadora. In tempus de sas chidas posterores, unu pùbrigu eufòrigu e cassadores de amentighetes aiant dogadu partes de su muru; prus a tardu, su gubernu aiat impreadu echipamentu industriale cun laser pro remoer su prus de s’abarru. +Su muru fìsigu in sese fiat istadu destruìdu belle a sa cumpreta in su 1990. Sa ruta de su muru de Berilinu aiat isbagantadu su caminu a sa reunifigadura alemanna, chi aiat tentu logu in manera ufissiale su 3 de santugaìne de 1990. + +Charles Bronson: +Charles Dennis Buchinsky (Ehrenfekd, Pennsylvania 3 November, 1921 – Los Angeles, California 30 August 2003), prus conottu comente Charles Bronson, est unu cantante e attore americanu. + +Pietro Mennea: +Pietro Paolo Mennea (Barletta, 28/06/1.952-Roma, 21/03/2.013) est istadu un’atreta italianu, campione olìmpigu (1.980) e possedidore de su primadu mundiale de sos 200 metros lissos (cun su tempus de 19”72, recordu europeu atuale). +Carriera Isportiva. +Mennea aiat cumintzadu sa carrera sua longa atrètiga internassionale in su 1.972, addaghi si fiat istrenadu in sos campionados europeos cun unu terzu logu in su relevu 4x100 metros e unu sestu in sos 200 metros. Aiat tentu s’istrenu suo olìmpigu in Mònagu de Bavària, in sos Zogos Olìmpigos istiales de su 1.972, in ue nch’aiat sizidu sa finale de sos 200 m., sa medida in ue fiat prus forte. Aiat zumbadu sa raja de arribada in su de tres logos, in palas de Valerij Borzov su sobiètigu e a Larry Black s’ameriganu. A custa diant aer sighidu àteras tres finales olìmpigas in sa matessi porfia. +In sos campionados europeos de su 1.974, Mennea aiat bintu sa medalla de oro in sos 200 m. in dae in antis de su pùbrigu de domo de Roma, e fiat arribadu su de duos in sos 100 m. (in palas de Borzov, su rivale suo istòrigu) e in su relevu lestru. A pustis de unas cantas performansas desillusionadoras, in su 1.976 Mennea aiat detzìdidu de no leare parte a sos Zogos Olìmpigos, peroe su pùbrigu italianu aiat protestadu e Mennea aiat mudadu de idea e fiat andadu a Montréal. Fiat resèssidu a si califigare pro sa finale de sos 200 m., peroe aiat bidu s’oro agabende a sas manos de Don Quarrie su zamaiganu, cando ch’isse no aiat resèssidu a nch’artiare a su pòdiu, crassifighende-si in su de bator logos. Su matessi resurtadu, disintzertende su brunzu pro pagu cosa, l’aiat logradu in su relevu 4x100 metros. In su 1.978, in Praga, aiat defèndidu cun èsitu su tìtulu suo europeu de sos 200 m., peroe aiat amustradu sas capatzidades suas finas in sa distàntzia prus curta, binchende in ie puru. In cussu annu aiat otentu finas s’oro in sos 400 metros lissos in s’europeu suta de cobertura. +In su 1.979, Mennea, istudante de sièntzias polìtigas, aiat leadu parte a sas Universiadas, chi si disputaiant in sa pista de Tzidade de su Mèssigu. Su tempus cun su cale aiat bìnchidu sos 200 metros lissos, 19”72, fiat su primadu nou de su mundu: isse aiat resìstidu pro sa fiolera de 17 annos, peroe cheret tentu in contu su fatu chi fiat istadu otentu currende a addae de duamiza metros de artària, che su recordu anteriore a s’abarru, istabilidu dae Tommie Smith, aguarmente in Tzidade de su Mèssigu (in onzi manera, cheret cussideradu chi Mennea aiat bardadu finas su primadu mundiale a su livellu de su mare dae su 1.980 a su 1.983 cun 19”96, tempus realizadu in sa bidda sua de nàschida, Barletta). Su recordu fiat istadu superadu dae Michael Johnson in sos trials istadunidesos pro s’Olimpiada de su 1.996. +Sende possuidore de su primadu mundiale, Mennea fiat sempermai unu de sos favoritos pro s’oro olìmpigu in Musca, finas pro neghe de su boicotazu istadunidesu de sos Zogos Olìmpigos de 1.980. In sa finale de sos 200 m., Mennea aiat afrontadu a Don Quarrie su campione essidore e a Allan Wells su campione de sos 100. Wells paraiat lantzadu chirru a una bintòria profunda, peroe Mennea li si fiat acurtziadu in su retilìniu e l’aiat superadu in sos ùrtimos metros, logrende s’oro pro duos chentèsimos de segundu. Aiat bintu su brunzu puru cun su relevu 4x400 metros. +Mennea, paranumenadu sa "Fritza de su Suddu", in su 1.981 aiat annuntziadu sa retirada sua cuntzedende-si prus tempus pro s’istùdiu. Posteriormente si fiat rebidu e s’annu in fatu aiat partetzipadu a s’europeu, porfiende belle gasi petzi in sa 4x100, in ue fiat arribadu su de bator. +Su 22 de martzu de 1.983 aiat istabilidu su primadu mundiale (manuale) de sos 150 metros lissos, cun 14”8 in sa pista de s’istàdiu de Cassino: custu primadu sighit a esser insuperadu, ca su tempus de 14”35 istabilidu su 17 de maju de 2.009 dae Usain Bolt in Manchester no est istadu omologadu dae sa Federadura, peri ca est istadu istabilidu in una pista retilìnia. +Posteriormente, aiat leadu parte a sa prima edissione de su mundiale, chi si fiat isvilupadu in Helsinki, in ue aiat bintu sa medàllia de brunzu in sos 200 e sa de prata cun su relevu 4x100. Un annu a pustis, nche fiat faladu a sa pista in sa de bator finales suas olìmpigas cunsecutivas de sos 200 m., primu atreta in su mundu a realizare s’impendimentu naradu. In cussa ocasione, mancari sende campione essidore, fiat arribadu su de sètimu e, a s’agabu de s’istajone, si fiat retiradu dae sas porfias pro sa de duas bias. +Galu una bia, Mennea aiat fatu sa recuida sua e aiat porfiadu in sa de chimbe Olimpiadas suas de Seulu in su 1.998, aguarmente in sos 200 metros, in ue si fiat retiradu a pustis de superare sa prima runda de sas baterias. In custa edissione de sos Zogos, fiat istadu bandereri de s’echipa asula in tempus de sa tzeremònia de abertura. +Dae su puntu de bista tènnigu Mennea (che Carl Lewis in fatu) teniat una moida dae sos brochetes relativamente lena, peroe illestriat in manera progressiva resessende a sizire belotzidades de cùcuru superiores a sas de cale si siat àteru atreta. Sa moida lena naradu at penalizadu relativamente sas performansas suas in sos 100 metros (in ue, in onzi casu, est istadu intre sos mezos a su livellu europeu), cando chi sas porfias in sos 200 terminaiant fitianu cun remontadas a làcanas de su prodizosu (che sa finale de sos Zogos Olìmpigos de Musca). Aguarmente gràssias a sa belotzidade sua istraordinària de cùcuru, sos ùrtimos rugros e sas remontadas relativas de Mennea in sa 4x100 (in ue moiat lantzadu) fiant imprensadoras pro sa superioridade subra de sos àteros atretas. +Mennea fiat acussadu dae Carlo Vittori su marchesanu. + +Inuit: +Sos Inuit sunt sos abitantes de s'Articu e, umpare a sos Yupik, sun jamados eschimesos. In sa cultura issoro si mentuat una regione de origine dae su nomene miticu "Thule". Sos Inuit vivene in su Canada (in su territoriu autonomo de su Nunavut) 50.480 persones, in sos Istados Unidos in Alaska 51.365 e in sa Groenlandia 16.581 abitantes. Custu populu pro vivere pratigat sa catza. In tempus de sa catza fraigaiant igloo cun bloccos de ghiacciu. Sunt ambientes minoreddos che si podiant puru iscaldare cun unu fogu. S'esistentzia de de sos Inuit est sempre istada dura e suggetta a perigulos, maladias e carestias. E oe puru, sa vida issoro est in perigulu, a motivu de su cambiamentu de su clima e po s'incuinamentu. + +Su mortorzu de Lisandru Froris: +Su mortorzu de Lisandru Froris est unu fatu de cròniga niedda cun tela terrorista acontèssidu su 26 de martzu de 1971 in Zènova, chi sa bìtima, unu sardu naturale de Iscrèsias, fiat istada su trasportadore de fondos de s’Istitutu Autònomu de sas Domos Sotziales logale, ochìidu in su barigare de un’isrobatòriu de autofinantziamentu dae bandas de s’organizadura terrorista Grupu XXII de Santugaìne. +Acuntèssidas. +Duos militadores de su grupu armadu XXII de Santugaìne aiant proadu su 26 de martzu a isrobare a Froris, trasportadore de fondos de 31 annos, baghianu, chi fiat trasportende una bussa chi cunteniat dinare, obetivu de sos isrobadores. Traballaiat dae tres annos in s’IADS e fiat prepònnidu a s’iscorta in tempus de s’intrega de sos soddos e sa tirada de sos balores. +Atacadu dae ambos òmines, su trasportafondos aiat aguantadu e aiat chircadu de brocare sa fua de sos malufaghedores agarrende-si a su burtzeddu de unu de sos duos in tempus de sa fua in lambreta. Sos isrobadores aiant reassionadu ochiende-lu cun unu tiru de pistola càlibru 38. +Arrestos. +In tempus de s’assione, Ilio Galletta, un’istudante universidàriu, aiat fotografadu pro casualidade su mamentu de su mortorzu: sa foto fiat istada de azudu mannu pro sas imbestigaduras, e aiat tentu ispainadura in s’imprenta nassionale e internassionale. Aiat assìstidu a s’issena finas su deretore de pessonale de s’istitutu, chi aiat dispensadu una testimonia detalliada. +Sos malufaghedores, fuìdos in motighedda, fiant istados pessìghidos. Sos duos si fiant partzidos e unu de sos membros de su cummandu, Mario Rossi, fiat istadu detènnidu dae duos brigaderis. Su segundu fiat istadu identifigadu gràssias a sa proa fotogràfiga e detentu in s’annu posteriore. +Sos ligàmenes de Rossi cun sos grupos de assione partisana e su detenimentu de su segundu malufaghedore in un’apartamentu relassionadu cun su grupu nch’aiant essidu a campu un’annoditzu de acapiaduras intre s’isrobatòriu e sos moimentos terroristas “rujos”, arrimende sa teoria de s’atu criminale comente bia de autofinantziamentu. +Protzessos. +In su 1973, sos criminosos fiant istados protzessados: a Rossi l’aiant cundennadu a sa presonia perpetuada, paris cun un’àteru membru de cabale cussideradu s’aporridore de s’operadura. Àteros 14 imputados aiant retzidu unu totale de 390 annos de regrusura. In mesu de sus castigados, bi fiant sos terroristas Giuseppe Battaglia, Renato Rinaldo e +Rinaldo Fiorani, onzi unu de sos cales fiant istadu cundennadu a trinta annos. +Dae sas imbestigaduras aiant imbrotadu finas su detenimentu, e sa cundenna a 12 annos, de Diego Vandelli, pro sa responsabilidade in su sechestru de Sergio Gadolla, rebuddu de una famìlia de imprendidores logales. In s’apellu, sa cundenna de s’aporridore fiat istada minimada, cando chi a Rossi l’aiant cunfirmadu sa perpetuidade. + +Marteddu mecànigu: +Su tèrmine marteddu mecànigu (naradu in su limbazu familiale "marteddu truncasfartos") ìnditat màchinas pertunghedoras a percutidura portàbiles chi traballant alimentadas dae s’àera cumprìmida. Est impreadu, in mesu de s’àteru, pro sa chimentadura de rocas o pro traballos de pertunghedura de sa superfìtzie caminale. +Funtzionamentu. +Su marteddu mecànigu podet esser assionadu a mèdiu de àera cumprìmida. S’impreant zenerarmente in su cuadru de sos fraigamentos edilìtzios, bogadorzos e traballos caminales. +S’assione de su marteddu mecànigu podet essere cumparada cun sa de unu marteddu e unu puntzotu. Su marteddu est custituìdu dae un’elementu chi est sutapostu a unu moimentu periòdigu arternadu dae bandas de s’àera cumprìmida chi est imbiada cun prensu bariàvile peri su tempus, determinende s’iscostiamentu suo in fatu de sas fortzas de prensu chi assionant in sa superfìtzie de su marteddu. Su puntzotu est custituìdu dae una pèrtiga de metallu (aina) a sa cale est tramudadu s’impursu de su marteddu e chi torrat a sa posissione sua inissiale gràssias a una molla. S’àera cumprìmida pro assionare su marteddu mecànigu est dispensada zenerarmente da unu cumprimidore portàbile ghiadu dae unu motore diesel o benzina in su casu de marteddos minores. +Su marteddu mecànigu cun àera cumprìmida est impreadu in zenerale bertigarmente si tenet aferradorzu dupru a forma de C. S’imprestat a operassiones de chimentadura de paredes bertigales, in ue a bias est sustentadu in posissione orizontale a mèdiu de una corda. Custu iscàpitu non b’est in su casu de marteddos mecànigos montados in unu servosustentu, unu sistema impreadu meda in sos bogadorzos. Esistint marteddos mecànigos pertunghedores montados in trinos assionados in manera idràuliga pro sa pertunghedura de sa roca. +Effetos subra sa salude de sos impitadores. +S’istrèpitu zeneradu dae sos marteddos mecànigos fùrriat a inghìriu de 100 deghibèlios finas a una distàntzia de unos duos metros, pro custa resone est pretzisu a impreare auriculares ispetziales de proteghidura. Sos istrobos auriculares eventuales sunt evidentziados dae sa cumparta de acufenos. +Sas bivraduras repìtidas a sas cales sunt sutapostos sos operadores nche podent zugher a formas tìpigas de su sìndrome de Raynaud (un’istrobu basculare particulare in ue sos pòdighes resurtant in colore arbu o biaitastru) a una sìndrome de su tunnel carpale. + +Alfred Schmidt: +Alfred Schmidt (Berlino, 19 de maju 1931 – Francoforte, 28 de austu 2012) est istadu unu filosofu tedescu. + +Collage (grupu musicale): +Sos Collage sunt unu grupu musigale sardu chi at preulidu un’èsitu passàbile a caddu intre sos annos setanta e otanta de su sègulu coladu, gràssias a sa partetzipadura issoro a su Festivale de Santu Remu; sa zenia musigale issoro est su popu-rocu italianu, limba in care ant cantadu in sa majoria istremenada de sos casos, grabende finas unas cantas melodias in ispannolu e limitende su sardu a pagos momentos informales de musiga pobulare. +Istòria. +Su cumparis de sos Collage, in sa formadura issoro cumposta dae sos frades Pedru (ghitarra) e Tore (ghitarra) Fatzi, Pedru Pischedda (ghitarra), Pino Ambrosio (percussuras) e Tummasu Usài (bateria), cumintzat a tocare in sa rezione sua: su grupu est notadu dae Carlo Rossi, chi permitit s’istrenu de su cumparis in su 1975 faghende-li rezistrare su primu discu a 45 furriadas pro Erre Records; custu primu discu colat sena bidu. Posteriormente, su chintete lograt unu cuntratu cun Harmony, marca propiedade de Walter Guertler, e in su 1976 binchit su Festival de Castrocaro cun sa cantone “Due ragazzi nel sole”. +S’annu in fatu, sa fasca “Tu mi rubi l’anima” agabat in su de duos logos in su Festivale de Santu Remu de 1977 e cùmbidat a sos Collage s’oportunidade de fagher su brincu mannu chirru a sa pobularidade. In su 1978, Harmony pùbrigat s’ellepè “Sole Rosso” chi bendet meda; in su 1979, su cumparis de su Collage leat parte torra a su Festivale cun sa cantone “La gente parla”, escrita da Claudio Daiano. In su 1.980, li tocat a s’individuale “Donna musica”, finas isse de èsitu mannu. +Su chintete partètzipat a su Festivale àteras duas bias: a sa de XXXI edissiones de su 1981 cun “I ragazzi che si amano” e sa de XXXIV edissiones de su 1984 cun “Quanto ti amo”. S’àrbumu “Stelle di carta” tancat simboligamente un’istajone e, galu in antis de s’agabu de sos annos otanta, su cumparis de sos Collage atopat una crisis artìstiga inevitàbile. A pustis de unu tempus de refressione e unos cantos abandonamentos, a bias de su printzìpiu de sos annos noranta sos frades Fatzi, ùnigos abarrados de sa formadura initziale, tirende profetu dae sa cullaboradura cun àteros mùsigos (intre sos cales Màriu Chessa, biolinista e tecradista de livellu bonu) dant logu a s’isperimentadura de sonoridades noas chi caraterizant su cursu artìstigu nou e su relantzamentu discogràfigu de su cumparis cun s’àrbumu antolòzigu “Setantasesduamiza”, chi cuntenet finas fascas bias. +In su 2003, naschent sas atmosferas noas de “Abitudini e no”, un’àrbumu abertu dae su puntu de bista musigale, refininadu e no prebisìbile in nudda, in ue intumbidamentos jazz e funky si fundent in su recursamentu de argunas melodias, cando chi sas àteras fascas de su repertòriu de su cumparis retzint unu corpus prenu de sonoridade e rìtimos rocu-blues. +In su 2010, nch’essit s’àrbumu dupru biu isetadu gasi meda, chi cuntenet finas s’individuale “Non ti dimenticherò”, chi titularizat s’ellepè. Su cuntzertu est istadu rezistradu in s’austu de 2012 in Muro Leccese (Letze). Sos Collage imprendent una turnè in logu istranzu logrende un’èsitu particulare in Ispanna, paìsos chi zai lis fiat istadu favoràbile in su tempus coladu. +Dae su tur de 2012, intrat a su grupu Frantziscu Astara, baterista e percussionista. +Su puntu de fortza bogale de su cumparis est semper istadu in sos coros, meda agradàbiles e armònigos e presentes in su prus de sas cantones. Pro su chi pertocat sa boghe solista, su chi cantat est avesarmente Tore Fazzi: prus raras bias cantant frade suo Pedru e Pedru Pischedda, chi non format parte prus de su grupu. + +Asti: +Asti (Asti in italianu, Ast in peemontesu) est una comuna italiana de 73.973 abitadores, cabitale de sa provìntzia peemontesa a su matessi nùmene. +Munitzìpiu romanu cunnotu cun su nùmene de Hasta Pompeia o sintzillamente Hasta, fiat istadu sea de su ducatu de Asti, unu ducatu longubardu de sa Neustria. Comuna lìbera in s’Edade Mèdia, cun deretu de fraigare moneda, fiat istadu unu de sos tzentros cumertziales prus importantes intre su de XII e su de XIII sègulos, sos mercaderis suos aiant isvilupadu su cumèrtziu e su crèditu in s’Europa intrea. +Est cunnotu in totu su mundu pro sos binos suos, in particulare s’Asti ispumosu, e onzi annu in cabudanni bi tenet logu unu de sos cuncursos enolòzigos prus importantes de Itàlia, naradu sa Douja d’Or. Est fontomadu finas su Pannu istòrigu, una de sas manifestadas prus antigas in Itàlia, chi s’isvilupat in cabudanni e nche sizit su pitzu cun una currera de caddos montados “a carre nua” (sena sedda). +In sos ùrtimos annos, at logradu unu sinnìfigu notàbile a su nivellu nassionale finas su Festivale de sas pioladas astianas, una manifestada enogastronòmiga chi s’isvilupat in Asti in sa chida anteriora a su Pannu, in ue addae de 40 prolocos de sa provìntzia de Asti proponent sas ispetzialidades gastronòmigas issoro, acumpanzadas dae binos DOCG astianos, inche unu restorante mannu in s’àera libera, chi est oramài su destinu de mizas e mizas de pessones chi apròghilant pro s’ocasione dae s’Itàlia intrea. + +Nicolinu Cabitza: +Nicolinu Cabizza (Piàghe, 1 de freàlzu 1904 – Codronzànos, 26 de triùlas 1983) est istadu unu chitarrista de su Cantu a chiterra. + +Domos de s'ocru: +Sas domos de sos ocros sunt monumentos funeràrios custituìdos dae interramentos culletivos pertenende a s’edade nuràghica e presentes in totu sa Sardinna. +Che sos nuraghes, custos fraigos megalìtigos particulares non tenent peruna currespondèntzia in s’Europa continentale e sunt realizados cun una forma particulare de pranta retangulare e edifigados a mèdiu de tellas de pedra de dimensiones mannas infertas a intro de sa terra. +Custos sepurcros particulares cunsistint issentziarmente in una càmara funerària longa dae 20 a 30 metros e arta dae 2 a 3 metros. In s’orìzine, s’istrutura intera fiat cuguzada cun unu tumbinu chi assimizaiat pagu prus o mancu a una barca revessada. Sa parte frontale de s’istrutura est alindada dae una casta de mesutzìrculu, belle pro simbolizare sos corros de unu trau e, in sas tumbas prus antigas, in su tzentru de su mesutzìrculu b’est posissionada un’istele arta medas bias finas a 4 metros, inscurpida e probida de un’abertura minore in sa base chi – si suponet – fiat cunzada dae unu contone, e peri sa cale s’atzediat a sa tumba. In cudda edade pessaiant chi su trau e sa natura mama s’imparigarent pro dare bida a sos defuntos in su prusaddae a pustis. In sas probianias de s’intrada, fiat pesada una pedravita pro simbolizare – si pessat – sos diosos o sos antiscolados chi bizaiant subra de sos mortos. + +Honolulu: +Honolulu est sa cabitale e sa leada prus pobulada de s’Istadu federale IAA de Hawaii. Cunnotu in su mundu intreu comente destinu turìstigu de cabale, Honulu est sa zanna printzipale de sas ìsulas Hawaii e una zanna importante de sos Istados Aunidos de Amèriga. In prus de custu, representat unu tzentru importante de afares internassionales e defesa militare e est famadu comente logu chi possuit una bariedade manna de tradissiones curturales e coghinales. +Honolulu, intre sas tzidades printzipales de sos IAA, est sa chi s’agatat prus a su suddu. Mancari su nùmene “Honolulu” si referzat a s’arzola urbana in sa costera suddu-orientale de s’ìsula de Oahu, sa tzidade e su contadu sunt cussiderados impare comente Contadu de Honolulu, chi cuguzat s’ìsula intrea. Pro sos fines istadìstigos, su Departamentu Istadunidesu de Retzensimentu recunnoschet sa “Tzidade de Honolulu” comente partzidura de contadu de retzensimentu. Honolulu est unu tzentru finantziàriu importante de sas ìsulas de s’Otzèanu Paghiosu. Sa pobuladura de sa tzidade de Honolulu, cunforme a su retzensimentu de 2.010, fiat de 390.738 abitadores, cando chi sa pobuladura de sa tzidade e de su contadu paris fiant de 953.207 abitadores. Honolulu est sa cabitale de Istadu federale prus manna a petus de sa pobuladura de s’Istadu intreu. +In sa limba hawaiiana, faeddada a dies de oe dae una minoria minore (su prus de sa pobuladura de s’ìsula est formada dae pessones no naturales de issa), “Honolulu” sinnìfigat “baìa arrimada” o “logu de arrimu”. Su nùmene antigu paret chi èsseret Kou, unu distritu chi cumprendet pagu prus o mancu s’arzola dae Nuuanu Avenue a Alakea Street e dae Hotel Street a Queen Street, chi custìtuit su coro de s’arrodu tzentrale de oe. Sa tzidade est cabitale de sas ìsulas Hawaii dae su 1.845 e aiat logradu recunnoschimentu istòrigu a pustis de s’atacu zaponesu contra a Pearl Harbor a curtzu de sa tzidade de su 7 de nadale de 1.941. + +Richard Griffiths: +Richard Griffiths (31 July, 1947 – 28 March, 2013) est unu attore ingles. + +Frègula: +Sa frègula, o freula, est unu tipu de macarrones produìdu in Sardinna. Est assimizadora a su cuscus, e in particulare a s’israelianu. +Sa frègula, disponìbile in dimensiones bariadas, cunsistit in macarrones de sèmula produìdos peri lorumamentu de custa ùrtima in intro de unu distivillu mannu de zìnziri e torradura in unu forru. Cumparet in forma de botzigheddas irregulares cun diàmetru bariàvile intre 2 e 6 millìmetros. +Un’amaniadura tìpiga de sa frègula est cun sutzu de tomata e tzòcula. + +Nadadorzu: +Unu nadadorzu (evitare s’italianismu “pischina”, ch’in sardu tenet un’àteru sinnìfigu) est una bartza artifitziale prenada cun aba durche misturada cun una prochentale minore de croro desinfetadore, ammanitzada zenerarmente pro su nadu o àteras atividades in s’aba. B’at finas nadadorzos cun aba salida o de mare chi non tenent bisonzu de croradura. +Su primu nadadorzu de su cale si tenet noa e in ue galu como bi sunt sos abarros est su Banzu Mannu de Mohenjo-daro, de sa Tzivilidade de su badde de s’Indo, in su Pachistanu de oe. Su nadadorzu remontat a su de III millènnios i.a.e.n. e medit 12 metros pro 7. Sos primos nadadorzos de s’edade cuntempurana fiant istados fraigados in Londra in su 1.837. +Sos Banzos de Diana sunt cussiderados su primu nadadorzu pùbrigu realizadu in Itàlia, cuncretamente in Milanu in su 1.842. +Podet esser de formas e dimensiones bariadas, de diferentes profundidades, istofadu in sa terra o isternu, cun istrutura in betone armadu, atzarzu, allumìniu, linna e rebestida cun tzeràmiga o petzi pinturada cun barnitzas particulares prastifigadoras, o puru impermeabilizada cun rebestimentu in CPB o rèsinas tzementencas. Faghet bisonzu unu mantenimentu sighidu pro s’innetadura e su tratamentu de sas abas (contra a pazamarina, sedimentos, ludu e fozàmine si s’agatat in foras, eac.). +Sa longària regulamentare de unu nadadorzu impreadu pro sas porfias ufissiales est de 50 m. (nadadorzu olìmpigu); fitianu s’atopant istruturas de 25 m. (bartza minore), chi mìnimant sos costos de fraigamentu e mantenimentu e su tretu netzessàriu, peroe permitent su matessi s’acussamentu in sas distàntzias impreadas a s’avesu. Sa forma de ambas bartzas naradas est retangulare. +Sos nadadorzos impreados cun finalidade recreativa tirant a esser fraigados in sa forma e in sas dimensiones prus inditadas pro s’arzola a disponimentu. +Cun atualizadura finas a su 2.008, su nadadorzu prus mannu de su mundu s’agatat in San Alfonso del Mar, unu trighinzu de sa bidda tzilena de Algarrobo, a unos 90 km. dae Santu Tiagu sa cabitale. Est longu 1.013 metros, tenet un’arzola de 8 ètaras (su tantu de 6.000 nadadorzos istandardizados), cuntenet 250.000 metros cubos de aba e nche sizit una profundidade de 35 metros. +Su nadadorzu tzertifigadu prus profundu de su mundu s’agatat in Bèrziu in Uccle, a probe de Brussellas, e est naradu “Nemo 33” cun referèntzia a sa profundidade sua (34,5 metros in su puntu prus profundu). + +Frantziscu Cossiga: +Frantziscu Cossiga (Tàtari, 26 de triulas de 1.928-Roma, 17 de austu de 2.010) est istadu unu polìtigu, zurista e imparadore sardu e italianu, su de otu presidentes de sa Repùbriga dae su 1.985 a su 1.992, addaghi aiat assuntadu, de deretu, s’ufìssiu de senadore perpetuadu. In fatu de unu degretu de su presidente de su Cussizu de sos ministros, aiat retzidu su tìtulu de presidente emèritu de sa Repùbriga Italiana. +Fiat istadu ministru de sos afares internos in sos gubernos Moro su de V, Andreotti su de III e Andreotti su de IV dae su 1.976 a su 1.978, addaghi aiat demissionadu in fatu de s’ochidura de Aldo Moro. Dae su 1.979 a su 1.980, fiat istadu presidente de su Cussizu de sos ministros e fiat istadu presidente de su Senadu de sa Repùbriga in sa de IX lezisladuras dae su 1.983 a su 1.985, addaghi aiat dassadu s’incàrrigu sende elèghidu a su Quirinale, comente Cabu de Istadu prus zòvanu de s’edade repubrigana, a pustis de zai esser istadu finas a tando su sutasegredàriu, ministru de sos afares internos, presidente de su Cussizu de sos ministros e presidente de su Senadu prus zòvanu. + +Pische de abrile: +Sa tradissione de su pische de abrile, sighida in diferentes paìsos de su mundu, cunsistit in una brulla a realizare s’1 de abrile. Sa brulla podet finas essere meda sofistigada e tenet s’intentu de causare imbargu in sas bìtimas, in àteros casos est petzi unu sistema pro s’ispassiare intre amigos. +Sas orìzines de su pische de abrile non sunt cunnotas, mancari siant istadas bogadas a campu diferentes teorias. Si cussìderat chi siat relassionadu cun s’echinotzu de beranu, chi nche ruet su 21 de martzu. In antis de s’adossione de su Calendàriu Gregorianu in su 1.582, fiat osservadu comente Die de s’annu dae diferentes curturas distantes, che sa Roma antiga e s’Ìndia. S'agabu de annu fiat tzelebradu orizinarmente dae su 25 de martzu a s’1 de abrile, in antis chi sa reforma de paba Gregòriu su de XIII l’iscostiaret in segus a s’1 de ghennarzu. In fatu de custu, cunforme a una prima bersione subra de s’orìzine de custa custumàntzia, si fiat creada in Frantza sa tradissione de intregare pachetes de donu boidos in s’ocasione de s’1 de abrile. A custa custumàntzia istrana l’aiant dadu su nùmene de poisson d’Avril, est a narrer pische de abrile. Belle gasi, sende chi s’usu est comunu unu pagu in totu s’Europa, unos cantos istudiosos sunt incuìdos tempurarmente de prus e ant ipotizadu comente orìzine de su pische de abrile s’edade cràssiga, e in particulare ant intrabidu siat in su mitu de Prosèrpina, chi a pustis de esser sechestrada dae Prutone est chircada in de badas dae mama sua, trampada dae una ninfa, siat in sa festa pagana de Benus Berticòrdia, argunas cumonèssias possìbiles cun sa custumàntzia atuale. +Una de sas brullas prus istrepitosas de s’unu de abrile fiat istada fata dae sa telebisura isvìtzera de limba frantzesa, chi sa sero de sa domìniga 1 de abrile de 1.983 aiat trasmìtidu un’intrebista cun Licio Gelli, tando buscadu internassionarmente. Custu decraraiat ch’in sos ùrtimos doighi meses fiat semper abarradu in Isvìtzera, chi non si fiat trèmidu mai dae ie. E addaghi s’intrebistadore l’aiat pregontadu ite bi fiat de beru in sos narinzos cunforme a sos cales diat esser fuìdu a s’Amèriga de su suddu, isse aiat respostu: “Non fia isse su chi buscaia sos polimesos, issos buscaiant mie”. Deretu a pustis de s’intrebista, s’emissora ervètiga aiat retzidu una balanga de telefonadas ch’invitaiat a brocare sas làcanas pro arressare a Gelli. Peroe totu fiat una brulla. +Fiat istada memoràbile pro sos abrutzesos sa brulla gastada dae sa telebisura rezionale Atv7. Sos ziornalistas aiant annuntziadu chi su Cussizu de sos ministros diat aer mudadu sa mapa de sas provìntzias, abolende sa de Cheti, formende sa de Lanciano e no cussiderende Avezzano e Sulmona chi zai dae annos fiant peleende pro devenner provìntzias. A pustis de sa noa, bi fiant istadas protestas infogadas de sas pessones, a Atv7 si fiat bida custrìnghida a iscorriolare sa noa. + +Ispèndulas de Biddexidru: +Sas ispèndulas de Biddexidru rapresentant un’atrassione turìstiga de importu pro sa bidda e su Surcis-Iscresianu. +S’Ispèndula Manna, cumposta dae tres brincos, est formada dae su traìnu Coxinas, chi posca leat su nùmene de Riu Seddanus. Est unu destinu frechentadu in su tempus istiale, sende chi s’agatat a pagu tretu dae sa leada. Su logu fiat istadu alabadu in una poesia de Gabriele D’Annunzio in tempus de un’istare in sa bidda. +Prus in intro, in mesu de sos relevos cumprèndidos intre s’artupranu de Oridda e su monte Linas, abarrant àteras tres ispèndulas, sa de su Riu Linas, sa de Piscina de Irgas e sa de Muru Mannu, ubigadas in un’arzola de interessu naturalista cunnota comente monte Mannu. S’ispèndula de Muru Mannu, assotziada notoriamente a su territòriu de Biddexidru, in realidade est situada in su territòriu comunale de Gonnosfanàdiga, azigu addae de sa làcana cun su de Biddexidru. In intro de sos montes narados b’est su monte Margiani. + +Budelli: +Budelli est un’isula chi pertenet a s’Archipèlagu de La Maddalena, posta in su nordu istremu de sa Sardinna a probe de sas Bucas de Bonifàtziu. Impare cun sas àteras ìsulas, format parte de su Parcu Nassionale de s’Archipèlagu de La Maddalena. S’ìsula est abitada dae una pessone ebia, chi nd’est finas su tentadore. +S’ìsula de Budelli s’agatat pagas chentinas de metros a su suddu de sas ìsulas de Ratzoli e Santa Maria, separada dae custas ùrtimas dae su canale Checa de Mortu. Tenet una superfìtzie de 1,6 chilòmetros cuadrados e un’isvilupu costerencu de 12,3 chilòmetros. Su Monte Budellu rapresentat su puntu prus artu de s’ìsula, sizende sa cuota de 87 metros. +Budelli est cussideradu comente una de sas ìsulas prus bellas de su Mesuterranu, gasi comente su sìmbolu de su parcu nassionale: est cunnotu finas in logu istranzu pro more de sa praja sua famada in colore de rosa, situada in sa parte suddu-orientale de s’ìsula, chi devet su colore suo tìpigu a sos ucheddos aminudados de unu microorganismu naradu Miniacina Miniacea. + +Don Keefer: +Donald H. "Don" Keefer (Highspire, Pennsylvania 18 August, 1916), prus conotta comente Don Keefer, est unu attore americanu. + +Roger Ebert: +Roger Joseph Ebert (Urbana, Illinois 18 de làmpadas, 1942 – Chicago, Illinois 4 de abrìle, 2013), pius conottu comente Roger Ebert, est unu attore americanu. + +Franjo Tudjman: +Franjo Tuđman (Veliko Trgovisce, 14/05/1.922-Zagàbria, 10/12/1.999), est istadu istoriadore, òmine de istadu e primu presidente de sa Repùbriga Croata soberana e independente. +Comente partidàriu de s’independèntzia croata, s’est ingazadu politigamente a bias de s’agabu de sos annos otanta. In su 1.989, fundat sa Comunidade democràtiga croata (HDZ), abarrende-nde su presidente finas a sa morte sua. A pustis de sa bintòria de s’HDZ in sas eleghiduras de 1.990, est elèghidu presidente de sa Repùbriga Sotzialista Croata de tando, incorporada in sa Jugoslàvia. A pustis de s’introduidura de su custituimentu democràtigu de 1.990, est elèghidu presidente de sa Repùbriga Croata Independente in su 1.992. +Est s’autore de sa Decraradura de independèntzia de sa Croàtzia de su 25 de làmpadas de 1.991. Comente cumandadore supremu, aiat ghiadu sa defesa de sa Croàtzia in sa gherra patriòtiga. Fiat istadu reelèghidu presidente in su 1.997 e s’HDZ aiat bintu torra sas eleghiduras paralamentàrias in su 1.992 e in su 1.997. Morit in su 1.999, a pustis de una maladia longa. + +Cascà: +Su cascà est una bariante tabarchesa de su cuscusu cun ortalìtzia. Sa presèntzia sua in sa coghina de Caraluforte e Cala de Seda tenet resones istòrigas bonas a atuare: Caraluforte fiat istadu fundadu in su 1.738 dae una colònia de coradderis ligurianos, chi si fiant tramudados in su de XVI sègulos a s’isuledda tunisiana de Tabarca, e ch’in su de XVIII sègulos fiant aportados a s’Ìsula de Santu Pedru. In su tempus coladu, su cascà fiat unu pratu sintzillu e pòberu: sos elementos de base pro l’amaniare fiant, in prus de sa sìmula traballada in manera oportuna, su repoddu o su caulifrore e su basolu tundu. Peri su tempus, su pratu s’est evoluìdu, e a sa retzeta de base si sunt annantas s’ortalìtzia bariada de istajone e sa petza de porcu. Su pratu, trasformadu in custu modu, est devènnidu su màndigu de sa festa in tempus reghente, amaniadu mescamente in s’ocasione de sa festa patronale de Santu Càralu. Dae paritzos annos, s’isvilupat in Caraluforte in su mese de abrile una piolada cun s’intentu de abalorare custu pratu tìpigu de sa tradissione coghinale tabarchesa. + +Intzidente ferruviàriu de Crevalcore: +S’intzidente ferruviàriu de Crevalcore (Bolonna) si fiat dadu su 7 de ghennarzu de 2.005. +Su trenu interrezionale 2255, aproghilende dae Berona e destinadu a Bolonna, a s’artària de s’istassione de Crevalcore, si fiat addobadu a pare cun unu trenu de mercantzias trasportende bigas de ferru chi protzediat in sa deretura contrària. S’intzidente aiat provocadu sa morte de deghessete pessones; medas àteras fiant abarradas fertas in su tzocu. +Sas imbestigaduras de sa mazistradura sunt cuncruìdas in su 2.010, cun sa dimanda de imbiu a protzessamentu pro mortorzu pro incautela e disacatu pro incautela a sete aderetadores logales de RCFI. +Pro tres aderetadores de sa Deretura Cumpartzimentale de Bolonna, s’acusa est de aer ammanitzadu un’istassione de bia ùniga automatizada in sos rugramentos intre trenos sena prebider sistemas de sinzolamentu e orientamentu pro sos machinistas in su casu de bisivilidade iscassa. +A bator aderetadores de moimentu, in su matessi tempus, lis est imputada sa farta de sinzolamentu telefònigu de sa presèntzia de su trenu de mercantzias in sa lìnia. +Su protzessu est terminadu cun s’archivamentu pro sos cùcuros de RCFI e sete avertos de cuncruimentu de sas imbestigaduras, sende chi fiat istadu recunnotu s’erru umanu dupru de sos ferruviàrios chi ghaiant una de sas cumponiduras. + +Rafaele Arzu: +Rafaele Arzu (Lanusè, 27 de santugaine 1979) est unu criminosu sardu. +Biografia. +Naschet in Lanusè, peroe creschet in Tàlana, bidda in ue fiat istadu detènnidu dae s’Agrupamentu Operativu Ispetziale de sos carabineris de Casteddu, cun sa cullaboradura de s’Iscadrone de Carabineris Elitrasportadu “Cassadores de Sardinna”, s’8 de nadale de 2008: fiat in sa lista de sos 30 bandidadores de perigulosidade màssima formende parte de su “programma ispetziale de busca” de su Ministèriu de sos Afares Internos. +Arzu, in sa tupa dae su 2002 a su 2009, est cussideradu responsàbile de un’isrobatòriu realizadu in Aretzu in su 2002 e de unu tentativu de isrobatòriu contra a unu furgone trasportadinares cun isparatòriu cumìtidu in Peruza. L’ant acusadu finas de un’isrobatòriu zutu a cumprimentu a probe de Imola dae deghe pessones. Fiat cussideradu su cabu de una banda de isrobadores ativa in s’Itàlia intrea. +S’1 de martzu de 2012 cumintzat su protzessu in ue est acusadu de su mortorzu, in cullaboradura cun àteras pessones, de Donato Fezzuoglio su carabineri, posteriormente galardonadu cun sa medalla de oro pro sa balentia militare, in su barigare de un’afrontu armadu biolentu acontèssidu in tempus de un’isrobatòriu iscròmpidu contra a una fizale de banca de Umbertide, in su de Peruza, su 30 de ghennarzu de 2006. Sas acusas sunt finas de tentativu de mortorzu, isrobatòriu e possedimentu illìtzitu de armas de gherra. + +Crae: +Sa crae est un’ozetu impreadu pro aberrer o cunzare unu serrarzu. A s’avesu, cunsistit in una barredda sùtile de metallu, probida de gulas tacheddadas chi formant dentes e/o rallas o mortisas minoras, chi currespondent a sa forma de su serrarzu e de sos mecanismos internos suos, permitende in custa manera de realizare s’abertura, normarmente a mèdiu de rodiamentu. +S’arrogu de crae tacheddadu chi s’insertat in su serrarzu est naradu atza. S’aferradorzu, zenerarmente prus ampru pro nde fazilitare s’agarrada, e ischeadu o coloradu pro permiter su recunnoschimentu de una crae in unu cordu, est probidu de un’orifìtziu, tundu o retangulare, naradu colacraes, chi servit pro l’insertare a su craeri. Su cordu est unu cumparis de craes, a s’avesu sas impreadas abitualmente dae onzi unu pro intrare a domo, pro cunzare s’automòbile, pro su garazu, pro s’ufìssiu e àteros serrarzos, che sos de allarmas, zagas e cassitas de su curreu. Sa crae dentellada fiat istada imbentada in su 1851 dae Linus Yale. + +Pallamanu: +Sa pallamanu (dae s'italianu pallamano, handball in inglesu e in tedescu) est un'isport de iscuadra zocadu in campos retangulares chin lados de 40 e 20 metros. +Cada formatzione est cumposta dae sete zocadores in campu e dae àteros sete in banchina. S'obbietivu est fàchere su nùmeru prus mannu possìbbile de retes in sa porta contrària; sa partidas sunt zocadas in duos tempos de trinta minutos. +Istòria. +Sa pallamanu est un'isport criadu in tempos rechentes si postu a paragone cun sos àteros zocos chin sa botza, ma sas raichinas suas sunt anticas meda. In sos tempos de sos romanos, esistiat unu zocu cun sa botza iscuta chin sas manos e fintzas in sa curtura Maja s'agatant màzines de zocos sìmiles; ma est istadu in Germània chi si sunt postas sas règulas de custu isport. In su 1935 sa pallamanu benit annanta in su programma de sas Olimpìades de Berlinu e in su 1938 benint organizados sos primos campionados mundiales. Dae su 1943 est riconnota dae su CONI (Comitadu Olìmpicu Natzionale Italianu) e dae su 1965 benit zocada 7 contra a 7 chi sas règulas chi bi sunt oje. +Sas primas iscuadras de pallamanu in Sardigna naschint in sos annos setanta in Tàtari; sa prima, chin su nùmene de Handball Sassari, fit iscrita in su campionadu italianu de sèrie C e zocaiat sa partidas in domo in Pratza d'Itàlia. Sa pallamanu est praticada in totu s'ìsula, ma est in Tàtari chi si ant àpidos sos sutzessos prus mannos: sas iscuadras femininas de pallamanu, suta divessos nùmenes, ant bissu 6 campionados italianos (su primu in su 2003), 6 Copas italianas e 3 Supercopas italianas. +Règulas. +Sa pallamanu est un'isport chi ponet contra duas iscuadras de sete zocadores, ses de movimentu e unu portieri. S'obietivu de su zocu est sinnare prus retes in sa porta contrària. Sa botza non podet èssere mantesa in manu prus de tres secundos si si est firmos e non si podent fàchere prus de tres passos chene la dare o chene la fàchere rimbaltzare a terra. S'iscuadra chi atacat chircat de sinnare sa rete chene intrare in s'àrea de su portieri o si nono, si tirat currende, su zocadore podet intrare brincande in s'àrea de su portieri ma lassande sa botza a in antis chi su corpus tochet terra. +In casu de falta, o siat un'infratzione de sas règulas fruschiada dae sos àrbitros, custas podet èssere punida chin sa cussinna de sa botza a s'iscuadra contrària o chin su rigore o chin sa catzada temporànea pro duos minutos de tempus o chin sa catzada definitiva. In sa falta dae nove metros, si torrat a zocare chin sa defensa a 3 metros dae sa botza e s'atacu totu a cuddae de sa lìnia de sos 9 metros; in su tiru dae sos 7 metros, cramadu rigore, benit fatu chin unu pede in sa lìnia de sos 7 metros (chene la tocare) e solu chin su portieri a in antis, chi non si podet alluntanare prus de 4 metros dae sa porta. +Sas infratziones podent èssere: +"Dòpiu": su zocadore non podet torrare a picare sa botza, a pustis de l'àere fata rimbaltzare e pois sichire a la fàchere rimbaltzare. +"Passos": su zocadore non podet mantènnere sa botza in manu chene la dare o chene la fàchere rimbaltzare pro prus de tres passos. +"Passivu": s'iscuadra chi zocat sa botza no la podet tratènnere chene atacare a sa porta contrària. Su passivu benit sinnaladu dae sos àrbitros artziande su bratzu. +"Pede": su zocadore de movimentu non podet tocare sa botza cun su pede. Su portieri podet parare fintzas chin sos pedes. +"Imbasione": su zocadore in atacu o in defensa non podet istare in s'àrea de porta. +"Tres segundos": su zocadore non podet mantènnere sa botza in manu chene la fàchere rimbaltzare o chene la dare pro prus de tres segundos. +Campu. +Su campu de zocu est unu retàngulu de 40 metros pro 20 metros. S'àrea de su portieri est sinnada dae unu mesu-chircu a ses metros dae sa lìnia de porta; perunu zocadore, francu su portieri, podet tocare terra in s'àrea de porta durante su zocu. Sa lìnia de sos 9 metros benit inditada a tratos, rapresentat sa zona in uve bisonzat torrare a incomintzare a zocare a pustis de un'infratzione. Sete metros est su tretu dae uve benit tiradu su rigore. +Sa porta est posta in sa mesania, in sa lìnia de fundu; mesurat duos metros de artària e tres de largària. +Sa botza, a su sòlitu, est de materiale sintèticu e sos zocadore impreant su pighe pro s'ajuare a la picare mentzus. +Zocadores. +Sos rolos de sos zocadores sunt: portieri, tzentrale, pivot, tertzinu, ala. +Portieri. +Est s'ùnicu zocadore chi, in intro de s'àrea sua, podet tocare sa botza chin sos pedes e la podet mantènnere in manu chene netzessidade de la fàchere rimbaltzare, ma foras de s'àrea si devet cumportare che a cale si siat zocadore. Devet àere una màllia de colore divessu a sos àteros cumpantzos de s'iscuadra sua, a manera de èssere riconnotu chin prus fatzilidade dae sos àrbitros. +Àrbitros. +Sos àrbitros, a su sòlitu, sunt duos: unu de àrea e unu de campu. + +Duncan Mackenzie: +Duncan Mackenzie (1861–1934) est istadu unu archaeologo iscotzesu. +Aiada istudiadu filosofia in s'Universidade de Edimburgo. Aiat collaboradu cun Arthur Evans in s'iscavu de su Palatu de Cnosso. +Mandadu dae sa British School at Rome fit istadu varias bias in Sardigna e aiat publicadu 4 istudios subra sos nuraghes e ateros monumentos. + +Clive Dunn: +Clive Robert Benjamin Dunn (9 de ennàlzu, 1920 – 6 de santandrìa, 2012) est unu cantante e attore inglesu. + +Martin Landau: +Martin Landau (New York City, New York 20 June, 1928), prus conotta comente est unu cantante e attore americanu. + +Jonathan Winters: +Jonathan Harshman Winters III (Dayton, Ohio 11 November, 1925 – 11 April 2013), est unu cantante e attore americanu. + +Casa discografica Tirsu: +Sa Tirsu (pius a tardu chi poi aiat leadu su nomene "“Sardinia dischi”") est istada una casa discografica chi aiat sede in Decimomannu, naskida a sa fine de sos annos '60, umpare a sa Aedo de Cagliari e sa Tekno record de Tattari, at prodottu sa mazore parte de sos discos de musica sarda. +Tra sos musicistas chi aiana incisu discos cun sa Tirsu si contana: + +Tenore de Bitti: +Sos Tenores de Bitti Remunnu 'e Locu est su tenore istoricu de sa idda de Bitti edd'est istadu fundadu in su 1974. +Sa formazione attuale de sos Tenores de Bitti Remunnu 'e Locu es cumposta dae: + +Antoni Lara: +Antonio Lara (Bidda de Putzu 1886 – 1979) fit unu sonadore de launeddas. Aiat imparadu a sonare dae su babbu e, pro sa connoschentzia cumpleta chi aiat de sos cunzertos, fit istadu selezionadu dae s'etnomusicologo danesu Bentzon, pro registrare e pubricare diversas sonadas suas. + +Sitar: +Su Sitar est un istrumentu musicale a cordas usadu massimamente in sa Mùsica classica indiana. + +Meridiana fly: +Meridiana fly S.p.A. est una cumpanzia abiàtiga italiana ativa in su trasportu abiàtigu de lìnia e nolitadu nassionale e internassionale. Sa sea e sa base de armamentu s’agatant inche s’abioportu de Terranoa-Costera Ismerarda, cando chi bases operativas sunt ubigadas in Milanu Malpensa, Berona e Casteddu. +In su 2011, ant tancadu sa base de Frorèntzia, in ue Meridiana fiat istada pionera in sas operaduras de bolu de lìnia cun aparèchios a zetu dae s’abioportu minore de sa tzidade tuscana. +Meridiana Fly bogat s’orìzine sua dae Alisarda, fundada su 29 de martzu de 1963 in Terranoa dae Karim al-Husayni, cunnotu mezus comente Imamu Aga Khan IV. Nàschida cun s’intentu de favorizare s’isvilupu de sa Costera Ismerarda, aiat cumintzadu sas operaduras de abiotaxi s’1 de abrile de 1964 inche s’abioportu de Venafiorita, una fasca de terra a su suddu de Terranoa, cun duos bimotores a pistones Beechcraft Queen Air de otu seidorzos onzi unu. In su primu annu de atividade, sos passizeris trasportados fiant istados 186. In su 1966, primu annu de atividade comente trasportadore de lìnia, fiant istados realizados in s’ùnigu trazetu autorizadu, o siat su Terranoa-Roma-Terranoa, 662 bolos cumertziales pro 957 oras boladas grobales, e fiant istados trasportados 5.640 passizeris. + +Christopher Plummer: +Arthur Christopher Orme Plummer (13 December, 1929) est unu cantante e attore ingles. + +Christopher Lee: +Sir Christopher Frank Carandini Lee (27 de maiu de 1922) est unu cantante e attore inglesu. + +Bonifàtziu (bidda): +Bonifàtziu ("Bunifaziu" in limba corsigana), narada antigamente "Calcusaltu", est una comuna corsigana e frantzesa posta in su departamentu de sa Còrsiga de su Suddu, chi bogat su nùmene suo dae Bonifàtziu su de II, marchesu de Tuscana. +Anteriormente, fiant fentomada in su merie istremu de sa Còrsiga una bidda antiga narada “Pallae”, chi su nùmene est istadu bardadu pro inditare s’astrintorzu intre sa Còrsiga e sa Sardinna e su sartu a inghìriu de Bonifàtziu. +Sos abitadores suos sunt narados bonifatzinos. +Bonifàtziu, chi s’agatat in su suddu istremu de sa Còrsiga, est sa comuna corsigana prus meriesa, gasi comente sa comuna frantzesa situada prus a su suddu de sa Frantza metropolitana. Sas Bucas de Bonifàtziu separant sa Còrsiga dae sa Sardinna. +Sa bidda incruet unu portu e una tzitadella. Custa ùrtima est posta in unu cabu chi dòminat su mare peri una falèsia chi est una bena de carcare, roca meda rara in Còrsiga, chi tenet unu solu prus a prestu granìtigu. Su cabu naradu est longu 1.600 metros e ladu 100 metros. +Sa limba tradissionale de sos abitadores de Bonifàtziu no est su corsiganu, si nono unu dialetu zenovesu. In efetos, mancari siat istadu fundadu dae sos ducas de Tuscana, Bonifàtziu fiat devènnidu meda luego (in su 1.195) unu presìdiu (una colònia) de sa Repùbriga de Zènova, repobuladu cun famìlias zenovesas chi s’alliaiant intre issas o cun àteras famìlias naturales de sa Ligùria. Su dialetu de Bonifàtziu est in protzessu de iscumparta a dies de oe e sighit a esser faeddadu petzi dae unas cantas famìlias. + +Paba Frantziscu: +Paba Frantziscu (Buenos Aires, 17 de nadale, 1936) naskidu Jorge Mario Bergoglio est su paba e vescovo 'e Roma. este su paba de roma + +Arbutu: +S’arbutu, o iscrarea, est unu fundu de sas famìlias de sas lillanzas, chi cumprendet diferentes ispètzias ervanzas. +S’arbutu istimat sos prados solianos e est imbadidore de sos terrinos suzetos a paschimenta etzessiva, ca sas fozas suas puntzitadas sunt aorradas dae su bestiàmine. +Sas fozas de s’arbutu cumparent in sa forma de una rosita de fozas mannas raighinales, astrintas e lineares, cun s’istremidade puntzitada. +Dae su tzentru de sa rosita rupit unu cambu nuu chi zughet una cabissa de frores prus o mancu arrampada cunforme a sas ispètzias. Sa cabissa est arta zenerarmente unu metru o prus. +Sos frores cumintzant a iscuguzare dae zosso. Tenent ses tèpalos (est a narrer chi non b’at distinghidura bisìvile intre pètalos e sèpalos, chi tenent sa matessi forma e su matessi colore). In su prus de sas ispètzias, sos tèpalos sunt arbos cun una fasca iscura in sa mesania. +Sos frutos sunt càpsulas tundatzas. +Sa raighina est cummestìbile. +Sa distribuidura naturale de sa zènia tenet unu tzentru printzipale a inghìriu de s’alabatu de su Mesuterranu (Europa meriesa e Àfriga tramuntanesa incrùdidas sas ìsulas Canàrias); in prus de custu s’isterrit in Àsia finas a sa Tzina. S’arbutu est meda comunu in Sardinna. +S’arbutu est istadu introduìdu finas a unas cantas zonas de s’Amèriga de su Nordu, in ue s’est naturalizadu. + +Josef Stalin: +Josef Stalin, seudònimu de Ioseb Jughashvili (21/12/1.879-05/03/1.953) fiat istadu unu ditadore borsèvigu de nassionalidade zeorziana. Fiat dèvennidu segretàriu de su partidu comunista de s’Unione Soviètiga antiga, sutzedende a Lenin, in su 1.922, e abarrende in funtziones finas a sa morte sua. +Sa polìtiga sua, basada in sos printzìpios de s’ideolozia comunista e marxista, fiat istada craramente de creze ditatoriale, retzende su nùmene de istalinismu. +In tempus de su rezìmene suo, Stalin e sos cullaboradores suos fiant istados responsàbiles de sa morte de diferentes milliones de pessones. +Stalin est cussideradu finas s’architetu printzipale de sa bintòria soviètiga subra de su nazismu in sa segunda gherra mundiale, mancari s’obetivu èsseret istadu sizidu peri su sacrifìtziu de milliones de sordados soviètigos. + +Coghineri: +Unu coghineri est una persona incarrigada de amaniare e cogher sos màndigos. In su cuadru de sa restoradura, sa paraula ìnditat un’ispertu de su setore alimentàriu chi traballat in sas coghinas de restorantes, hoteles o impresas de restoradura culletiva, amaniende sos ambientes e coghinende sos alimentos a servire a sa crientela. +Su tèrmine “coghineri”, identifighende sa profissione, si diferèntziat in zenerale dae su tèrmine “issefu” pro su fatu chi custu ùrtimu si referit a su coghineri cabu de restorantes famados, grandu hoteles, eac. +In Itàlia e in Sardinna, sa califigadura de coghineri si lograt a s’agabu de unu cursariu iscolare ispetzìfigu pro custa casta de formadura profissionale. +Su coghineri, in prus de esser sintzillamente un’impita, est relassionadu fitianu cun sa figura de s’artista o de s’isteta. +Aiat otentu pobularidade pro su traballu de sos coghineris cabos inche sas cortes de sos soberanos europeos moende cun su milliseteghentos e galu a dies de oe est un’impita meda apressiada, peroe a sa formadura de bastimentu longa e no semper fàzile, cun bussardos de traballu meda longos e oràrios chi fitianu sunt isghelenidores. + +Atìliu Cubeddu: +Atìliu Cubeddu (Àrthana, 2 de martzu de 1947 - ?) est unu criminosu sardu, chi aiat formadu parte de s’Anònima Sarda. +Zai dae cando fiat zòvanu a beru, fiat cunnotu a sas fortzas de seguràntzia pro sos antetzedentes penales suos numerosos, aiat leadu parte a sos sechestros de Rangoni Machiavelli e Bauer in s’Emìlia-Romanna, ambos zutos a cumprimentu in su 1.983, e a su sechestru de Peruzzi, realizadu in Tuscana in su 1.981, e fiat intradu a sa tupa. Pustis detènnidu in su 1.984 in Riccione, fiat istadu cundennadu a 30 annos de presonia. In sa presone si fiat cumportadu de internu modellu, resessende a lograre numerosas lissèntzias de mèritu; in tempus de una de sas lissèntzias naradas, chi l’aiant cuntzèdidu in su ghennarzu de su 1997 cun ghirada prebida pro su 7 de frearzu, belle gasi non fiat torradu a sa presone nugoresa de Badu de Carros e fiat intradu a su bandidonzu, abarrende imboligadu in su sechestru de Giuseppe Soffiantini (fiat istadu su tentadore de s’ostazu) e in su mortorzu de su polimesu de sos Uocs Samuele Donatoni, delitos pro sos cales fiat istadu cundennadu a 30 annos e a sa perpetuada respetivamente. Fiat istadu artamente suspetadu (mancari non l’apant incausadu mai in manera formale) finas pro su sechestru de Sìrvia Melis, recatada in Tortuelie in su 1997. +A como, figurat in sa lista de sos bandidadores prus perigulosos de Itàlia, finas si non s’iscruet chi podat esser mortu, forsis ochìdu dae Zuanne Farina, unu sodale suo, pro no dever partzire su dinare de sa luissione pro su sechestru de Soffiantini. +Dae su 1998 in susu, est buscadu internassionarmente. Domenico Fiordalisi pensat chi siat galu in bida, tentu in amparu dae amigos e familia sua. + +Polima de sos caminos: +Sa Polima de sos caminos, narada finas “Policaminos”, est un’ispetzialidade de sa polima nassionale, ch’isvilupat mescamente sas atividades sighidoras: +1. prebenit e reprimet sas bioladuras de su còdighe de sos caminos; +2. constatat sos intzidentes de tràfigu; +3. predisponet sos servìtzios chi tenent sa finalidade de regulare e cuntrollare su tràfigu; +4. amàniat servìtzios de iscorta pro sa seguràntzia de sa tzirculadura caminale; +5. dispensat azutòriu a sos automobilistas in dificurtade. +Sos operadores de sa Polima de sos caminos sunt artamente califigados. Pro atzeder a s’ispetzialidade narada, si dimandant resurtados bonos in sas proas sigotènnigas chi totu sos operadores de sa polima nassionale devent realizare. Posteriormente, podent frechentare unu cursu de ispetzializadura de dura bariàvile intre su Tzentru de Insajadura de sa Polima Nassionale (Tz.I.P.N.), s’iscola cunsagrada a sas ispetzialidades de sa polima nassionale chi s’agatat in Tzesena. + +Màriu Frantziscu Pompedda: +Màriu Frantziscu Pompedda (Otieri, 18/04/1.929-Roma, 18/10/2.006), est istadu unu cardinale e archipìscamu catòligu sardu. +At realizadu sos istùdios zinnasiales in su Seminàriu archipiscamale de Tàtari e sos istùdios litzeales filosòfigos in su Seminàriu rezionale de Cùlleri. +In Roma, de dischente de s’Armu Cullezu Capranica, at logradu inche s’Universidade Pontifale Gregoriana s’indutoramentu in matèrias teolòzigas e, inche s’Istitutu Pontifale Bìbrigu, sa lissèntzia in Iscritura Sagra. Posteriormente, at otentu s’indutoramentu “in utroque iure” inche s’Universidade Pontifale Lateranesa, gasi comente su tìtulu de Abogadu Rotale inche su “Studium Sacrae Romanae Rotae”. +At retzidu s’òrdine sagru su 23 de nadale de 1.955. In prus de su ministèriu de bigàriu in sa bigaria de Nossa Sennora de Guadalupe in Monte Mario in Roma, est istadu Cussizeri Ecresiàstigu de s’Unione Romana de Zuristas Catòligos e at isvilupadu diferentes incàrrigos moende cun su 1.955 inche su Tribunale de sa Rota Romana. +Numenalizadu archipìscamu titulare de Bisarcio su 29 de santandria de 1.997, at retzidu s’ordinamentu episcopale su 6 de ghennarzu de 1.998 in sa Basìliga de Santu Pedru, dae su Paba Zuanne Paulu su de II, isseberende comente mutu “Soli Deo” (“Petzi a Deus”). +Elevadu a su rangu de cardinale diàconu de s’Annuntziadura de sa B.B.M. in Via Ardeatina dae su Paba Zuanne Paulu su de II in su cuntzistoru de su 21 de frearzu de 2.001, est istadu Prefetu de su Tribunale Supremu de sa Sinnadura Apostòliga. In prus de custu, est istadu membru de sa Cungregadura de su Curtu Divinu e de sa Dissiplina de sos Sagramentos, de sa Cungregadura de sa Dotrina de sa Fide, de sa Cungregadura pro s’Evanzelizadura de sos Pòbulos e de su Cussizu Pontifale pro sos Testos Lezisrativos. +Dae su 2.004, fiat Prefetu emèritu de su Tribunale Supremu de sa Sinnadura Apostòliga. +Est obitadu su 18 de santugaìne de 2.006 in Otieri. Est interradu in sa catedrale de Otieri. + +Alessandria: +Alessandria (in limba sarda:Lisàndria) est una comuna italiana de su Piemonte, cabitale de sa provìntzia numenale e ada 95.350 abitadores. +Est sa de tres comunas de sa rezione pro pobuladura e sa prima pro superfìtzie. +Sa bidda abarrat pretzisamente in su tzentru de su triàngulu Turinu-Milanu-Zènova, custituende duncas unu nudu de intertràmunu importante a beru pro sas tres tzitades e sas reziones chi nde formant parte. +S’agatat in su paris disariale formadu dae sos rios Tànaru e Bòrmida, a probe de su puntu de cropadura issoro. Gràssias a sa posissione sua in su tzentru de su triàngulu Turinu-Milanu-Zènova susunaradu, sa bidda custituit unu nudu autocaminale e ferruviàriu importante cun transitadorzu de ischerriamentu de conca, situadu in sa zona suddu-uestu de s’istassione de biazadores. Est servida dae sos autocaminos A21 e A26. Est una bidda caraterizada dae zirones ampros e longos cun curridorzos mùrtipros e dae pratzas mannas e aerosas. +Lisàndria est caraterizada dae unu crima tipigamente padanu, cun ierros fritos e neulosos e istios caentes e afogosos. Sas proinas non sunt meda bundantziosas (unos 600 mm.) e nche falant su prus a s’atonzu e a su beranu. +Lisàndria tenet unu crima prus continentale a petus de s’abarru de su Peemonte. Sos ierros, pro neghe de su nùmeru prus mannu de dies neulosas, tirant a esser prus rìzidos (mèdia de +0,4 grados in ghennarzu), cando chi sos istios sunt afogosos, peroe meda prus solianos e sicos: su mese prus caente, triulas, tenet una temperadura mèdia de +24 grados e est finas su prus sicannosu, cun 32 mm. de proina cuntzentrados fitianu in una o duas temporadas (in su cùcuru de s’istiu, sas perturbaduras atràntigas tirant a currer meda prus a su nordu). +Su tzentru de sa tzitade est caraterizadu dae sa bastidade de pratza de sa Libertade, antigamente Platea Maior. Sa pratza de armas cherta dae Napolione fiat istada lograda a mèdiu de sa demolidura, acontèssida in su 1803, de sa catedrale antiga de su de XIII sègulos, realizada dae Ruffino Bottino s’architetu. A su cumintzu de sos annos 2.000, sunt istados batidos a lughe sos abarros de sos fundòrios pro istùdios de profundizadura, a pustis cuguzados. In sa mesania de issa s’agatat s’istàtua de Urbano Rattazzi, realizada dae Ferruccio Pozzato, chi sustituit sa fundidura prus antiga de Giulio Monteverde, demolida pro nde lograre metallu in su 1943, in tempus de sa segunda gherra mundiale. +In su santandria de 1994, su disàriu causadu dae sa biradura de ambos rios de sa bidda aiat fatu deghinas de bìtimas e dannu mannu in Lisàndria e a fùrriu, e medas pessones fiant abarradas sena domo. +Intre sas pessonalidades relassionadas cun Lisàndria, podimus amentare Umberto Eco, sas sorres Cristina e Benedetta Parodi. + +Graveola e o lixo polifonico: +Graveola e O Lixo Polifonico est su numene de unu grupu musicale brasilianu de Belo Horizonte, formada in su 2004, cando fini ancora in s'universidade e aiana cominzadu a faghe' sas primas cantones. +Sa mùsica issoro est influenziada dae sa mùsica populare brasiliana ma cuntenidi varios generes comente su jazz, su funk, su rock e su soul e naturalmente su samba. + +2010: +S'annu 2010 (MMX in nùmeros romanos) est un annu incumentzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +2011: +S'annu 2011 (MMXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +Sàbadu: +Sàbadu est sa die de sa chida frae su Chenàbura e su Domìniga, dae su latinu "sabbatum", giai derivadu dae s'ebraicu "shabbath", sa die de pasa. + +Ispèndulas de su Niagara: +Sas Ispèndulas de su Niagara sunt tres rutas de aba chi s’agatant a caddu de sa làcana intre sa provìntzia canadesa de s’Ontario e s’Istadu federale ameriganu de Noa Iorcu. Issas formant s’istremidade meriesa de su Gurule de su Niagara. +Dae sa prus manna a sa prus minora, sas tres ispèndulas sunt sas "Horseshoe Falls", sas "American Falls" e sas "Bridal Veil Falls". Sas Horseshoe Falls sunt postas a s’ala canadesa e sas American Falls a s’ala amerigana, separadas dae Goat Island. Sas Bridal Veil Falls, prus minoras, sunt ubigadas aguarmente a s’ala istadunidesa, separadas dae sas àteras ispèndulas dae Luna Island. Sa lìnia de làcana fiat orizinarmente trassada peri sas Horseshoe Falls in su 1819, peroe sa frontera est zai dae tempus in cuntierra pro more de s’erosione naturale e de su fraigamentu. +Situadas in su Riu Niagara, emissàriu de su Lagu Erie e immissàriu de su Lagu Ontario, sas ispèndulas cumbinadas tenent sa prochentale de frussu prus arta intre totu sas rutas de aba de su mundu, cun una falada bertigale de unos 50 m. Sas Horseshoe Falls sunt sas ispèndulas prus poderosas de s’Amèriga de su Nordu, medende pro artària bertigale e finas pro prochentale de frussu. Sas ispèndulas s’agant 27 km. a su nordu-uestu de Buffalo, in s’Istadu de Noa Iorcu, e 121 km. a su suddu-estu de Torontu, intre sas tzitades cròbinas de Niagara Falls, Ontario, e Niagara Falls, New York. +Sas ispèndulas de su Niagara si fiant formadas addaghi sos astrarzos fiant incuìdos a s’agabu de s’astradura de su Wisconsin (s’ùrtima edade de s’astra) e s’aba de sos Lagos Mannos, chi si fiant in pessu formados, aiat trassadu un’andera peri su Palone de su Niagara, in su caminu de s’Otzèanu Atràntigu. Mancari non siant artas in manera istraordinària, sas Ispèndulas de su Niagara sunt meda ladas. 168.000 mc. de aba nche ruent a subra de sa lìnia de crista onzi minutu cun frussu artu, e belle 110.000 mc. in mèdia. +Sas Ispèndulas de su Niagara sunt fontomadas siat pro sa bellesa issoro siat comente mitza baliosa de enerzia idroelètriga. A regher s’echilibru intre sos impreos recreativos, cumertziales e industriale at rapresentadu unu disafiu pro sos zestionadores de sas ispèndulas zai dae su de 19 sègulos. + +Samba: +Su samba est une genere musicale, dae inue derivat s'omonimu ballu, naskidu in Brasile e chi at raighinas africanas. Est cunsideradu una de i sas pius importantes manifestatziones culturales populares brasilianas. + +1954: +S'annu 1954 (MCMLIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1968: +S'annu 1968 (MCMLXVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1977: +S'annu 1977 (MCMLXXVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1937: +S'annu 1937 (MCMXXXVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +Mateu Boe: +Mateu Nicolau Boe, connotu comente Mateu Boe (Lùvula, 9 de santandria de 1.957), est unu criminosu sardu, membru de cabale de su banditismu de s’ìsula paris cun Grassianu Mesina. +Est famadu in modu particulare pro esser istadu unu de sos duos ùnigos presoneris a resessire a evader dae su penadorzu de s’Ainara. +Detènnidu e cundennadu a 16 annos de presonia in fatu de sechestru de Sara Niccoli, Boe fiat resèssidu, paris cun Sarvadore Duras su sodale, a si nche fuìre dae sa presone famada s’unu de cabudanni de 1.986 impreende una motoneumàtiga. Pro custa evasura, l’aiant incrividu àteros bator annos de presonia. In su 1.988, fiat istadu imboligadu in su sechestru de Giulio De Angelis s’imprendidore romanu, recatadu in sa Costera Ismerarda su 12 de làmpadas e alliberadu su 31 de santugaìne de su matessi annu a pustis de su pagamentu de una luissione de 3.000 milliones de francos betzos. +De bandidadore, est inditadu comente unu de sos architetos de su sechestru de Farouk Kassam su minore. Su 13 de santugaìne de 1.992, est detentu, a inditamentu de sas Chesturas de Nùgoro e Tàtari, dae sa polima frantzesa in sa bidda corsigana de Portu Betzu, in ue fiat barighende carchi die impare cun Laura Manfredi sa cumpanza e sos duos fizos Luisa e Andria. Pustis tramudadu a sa presone de Marsella, cun s’acusa de possedimentu de armas e decraradura de identidade farsa, est inditadu formalmente dae sa mazistradura italiana comente unu de sos cumandadores e de sos isecutadores materiales de su sechestru Kassam, e pro custa resone est presentada una dimanda de istraditamentu. +In su 1.995, est istraditadu pro su protzessu relativu a su sechestru Kassam, in fatu de su cale at a esser cundennadu in su 1.996 a binti annos de presonia. Su 25 de santandria de 2.003, est ochìida in un’impostada sa fiza prima nàschida Luisa Manfredi, de 14 annos ebia. S’obetivu de s’iscàrriga de prumones, chi l’aiat ferta in manera mortale a sa cuca in s’ìnteri chi si nche fiat iscampiende a su barcone de sa domo de Lùvula pro isterrer sa linzeria, cunforme a sos inchertadores fiat forsis sa mama de Luisa Manfredi, dadu s’assimizu cussideràbile cun sa fiza. +Pro custu crìmine s’isvilupant duas pistas de imbestigadura: una tenet in cussìderu su mortorzu apentale, pro su cale fiat resurtadu inchertadu unu bintibatorarzu, posteriormente iscausadu in manera cumpreta dae sa Cassadura, cando chi s’àtera ipòtesis est chi bi siant cunnotaduras polìtigas, dadas sas ideas de manca istrema de Laura Manfredi semper ispressadas tranchillamente dae issa, e sas minetzas retzidas a mèdiu de boladoreddos repartzidos in Lùvula pro sas eleghiduras chi, a pustis de deghe annos, aiant dadu torra unu sìndigu a sa bidda. +Duos annos a pustis de sa morte, dadu su crima de mudulea ch’impeiat a sas imbestigaduras de nche cromper a unu puntu de borta, Laura Manfredi at chertu chi sos abarros mortales de Luisa èsserent tramudados a su campusantu de Castelvetro di Modena, sa bidda sua de nàschida, e issa etotu si fiat tramudada a ie paris cun sos àteros duos fizos tentos dae Mateu Boe. Su 28 de triulas de 2.009 s’incherta est aberta torra, a pustis chi Francesco Verderese su zip de Nùgoro at detzìdidu de aproare sa dimanda de su legalista de Laura Manfredi, Gian Luigi Mastio s’abogadu, de no archivare s’incherta, si nono de cumandare averiguamentos noos a sa Procuradoria subra de su capsulete dae nche fiat tzucadu su tiru de fusile, pro chircare istigas orgànigas chi permitant de nche cromper a s’Adn de su mortore. Pro su mortorzu de Luisa Manfredi, s’ùnigu inchertadu in istadu de liberdade resurtat esser Zuanne Pedru Ciconi, assessore antigu de Lùvula, fuìdu a un’impostada in s’abrile de 2.006. + +Mastru sarvabidas: +Su mastru sarvabidas (o sarvabidas, tentadore de praja) est su chi bìzilat subra de sa seguràntzia de sos chi frechentant nadadorzos e barneadorzos in prajas de mare o de lagu. +Est capatzitadu dae sa Sotziedade Nassionale de Sarvamentu de Zènova, dae sa Federadura Italiana Nadu, partzidura de sarvamentu, o dae sa Federadura Italiana de Sarvamentu in Aba, e tenet tareas de azutòriu chirru a sos chi s’agatant in situassione de perìgulu in s’aba. +Ispetzifigatamente, su sarvabidas devet: 1) prebenner sos intzidentes in s’aba e parare fronte a issos si acontessint, aprighende sas tènnigas de sarvamentu e primu azutòriu achisissionadas in su cursu de formadura e atualizadas periodigamente; 2) regulare sas atividade de impojadura bizilende a pitzos de su cumportamentu de sos usuàrios; 3) aprigare e mandare respetare sas ordinàntzias de sa Cabitania de portu o su regulamentu de su nadadorzu; 4) berifigare in manera periòdiga sa chìmiga de sas abas in sos nadadorzos e sas cundissiones izènigas de s’ambiente. +Sas cumpetèntzias achisissionadas in su cursu de formadura li permitint de intervenner in modu adeguadu pro pratigare sas tènnigas de primu azutòriu, finas in su casu de asfissia e parada corenca. + +1948: +S'annu 1948 (MCMXLVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +540: +S'annu 540 (DXL in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu dominiga segundu su calendàriu gregorianu. + +1324: +S'annu 1324 (MCCCXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu dominiga segundu su calendàriu gregorianu. + +1794: +S'annu 1794 (MDCCLXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1793: +S'annu 1793 (MDCCLXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1789: +S'annu 1789 (MDCCLXXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1945: +S'annu 1945 (MCMXLV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1957: +S'annu 1957 (MCMLVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1963: +S'annu 1963 (MCMXLXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1964: +S'annu 1964 (MCMXLXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Belo Horizonte: +Belo Horizonte est sa capitale e sa tzitade pius manna de s'istadu de su Minas Gerais, chi est in sa parte a sud est de su Brasile. In su 2010 sa tzitade contaiada una populatzione de 2.475.440 abitantes (2010) e s'area metropolitana de 5.497.922. + +Metre: +Su metre (simbulu: m) est s'unidade base de su (Sistema internazionale de unidade de medida de sa longària. + +Istassione ferruviària de Portu Turre: +S’istassione ferruviària de Portu Turre est sa prus manna de sos Caminos de Ferru Nassionales in sa comuna de Portu Turre. +S’istòria de custu transitadorzu ferruviàriu tenet su cumintzu suo in sos annos otanta, addaghi fiat istadu detzìdidu de incuìre s’istassione dae sa sea orizinale (a probe de su portu) a sa zona de Fonte Betza. S’installadura, difatis, fiat istada realizada in sas probianias de su Riu Mannu, in antis de su tunnel de su faru e de s’inghitzu de s’arrampamentu suddu, chi a sos tempos zughiat a sa conca de lìnia betza de Portu Turre Pratza Cristòfaru Culumbu de s’Otieri Chilivane-Portu Turre, e chi galu como aunit s’istassione cun s’arressada terminale de Portu Turre marìtima. S’arzola de s’istassione betza fiat istada cunetada cun su portu industriale dae un’aunidorzu, galu oe presente, peroe rutu in disimpreu. +Nostamis de s’abertura de s’istassione noa, s’arzola de sa betza, chi est unos 600 metros a tesu dae su fraigu de biazadores atuale, est abarrada disimpreada in su barigare de sos annos, siat comente arzola de istassionamentu de sos bagones, siat pro su fatu chi, a su nordu e a su suddu de su transitadorzu betzu, s’incropaiant sos duos arrampamentos pro Portu Turre Pratza Cristòfaru Culumbu, chi formaiant su triàngulu de invertidura de s’istassione. S’ismanteddamentu de s’arrampamentu nordu e de una parte de sas bias in sa segunda metade de sos annos noranta, sende gasi, at privadu in fatu su transitadorzu turresu de sa possibilidade de bi furriare sos trenos. Aguarmente in cussu tempus, est istadu ismanteddadu su transitadorzu betzu de mercantzias de s’istrutura, postu in s’arrampamentu suddu pro Portu Turre Pratza Cristòfaru Culumbu, a pagos metros dae ue oe s’agatat sa conca de lìnia noa. + +Fábio Assunção: +Su nomene eru est "Fábio Assunção Pinto". + +1861: +S'annu 1861 (MCMLXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1599: +S'annu 1599 (MDIC in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1667: +S'annu 1667 (MDCLXVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1514: +S'annu 1514 (MDXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in dominiga segundu su calendàriu gregorianu. + +1883: +S'annu 1883 (MLCCCLXXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1596: +S'annu 1596 (MDICVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1669: +S'annu 1669 (MDCLXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1891: +S'annu 1891 (MDCCCXCI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1588: +S'annu 1588 (MDLXXXVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1489: +S'annu 1489 (MCDLXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in gioia segundu su calendàriu gregorianu. + +1888: +S'annu 1888 (MDCCCLXXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in dominiga segundu su calendàriu gregorianu. + +1967: +S'annu 1967 ((MCMLXVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in dominiga segundu su calendàriu gregorianu. + +Pedro de San José Betancur: +Santo Hermano Pedro de San José Betancur, (Vilaflor, Tenerife, 21 Martzu 1626 - La Antigua Guatemala, Guatemala, 25 Abrile 1667) Francescanu e missionariu in Guatemala. +Naskidu in Tenerife (Isulas Canarias) dae una familia de umiles origines, a 23 annos aiat comintzadu sa missione in Guatemala inue poi aist fuondadu sa Fratelli di Betlemme. Proclamadu santu dae su paba Giuanne Paulu II su 31 de Làmpadas de su 2002. Est istadu su primu santu de sas Isulas Canarias, Guatemala e Centro America. + +Iscumparta: +S’iscumparta est una figura zurìdiga de deretu italianu, resurtadu de s’elaboradura dotrinale. S’istitutu, de zurisdissione boluntària, agatat fundamentu in s’art. 48 de su còdighe tzivile cunsagradu a sa numenalizadura de unu contivizadore de s’iscumpartu si est chi custu ùrtimu no est prus cumpartu a su logu de s’ùrtimu bividorzu o de s’ùrtimu aposentadorzu, e no apat dadu prus noas suas. +Sa resone sua de esser est sa de cunservare e zestionare su patrimòniu de s’iscumpartu finas a sa torrada sua. +Sa decraradura de iscumparta si realizat peri decretu de su tribunale a recursu de unu de sos suzetos interessados, de unu de sos sutzedidores lizìtimos presùmidos o de s’abogadu zenerale, in su casu in ue siant presentes duas presuponiduras: 1. Sa pessone non siat prus cumparta a s’ùrtimu bividorzu o a s’ùrtimu aposentadorzu; 2. Sa pessone non apat dadu prus noas suas pro unu tempus cussideràbile. +Su tribunale, a s’arrimu de s’art. 721 de su còdighe de protzedura tzivile italianu, protzedet in càmara de cussizu pustis cunnotu su parrer de s’abogadu zenerale. +A s’agabu de su protzedimentu, su tribunale podet numenalizare unu contivizadore chi rapresentet sa pessone in su zuigamentu o in sa formadura de sos imbentàrios e de sos contos o in sas lichidaduras o partziduras in ue siat interessadas, e podet leare sos probidimentos chi abàliet netzessàrios pro sa cunservadura de su patrimòniu de s’iscumpartu. +Casu sa pessone decrarada iscumparta torret, sos efetos de sa decraradura tzelant de tenner eficàssia, sena bisonzu de unu pronuntziamentu zudissiale nou. + +Cécile Kyenge: +Nàskida in Congo, arrivida in Italia comente e irregolare, si fit poi laureada in s'Universidade Cattolica a Milano. + +Maurice Le Lannou: +Maurice Le Lannou, nàschidu s’8 de maju de 1906 e mortu su 2 de trìulas de 1992 in Plouha (Côtes-d’Armor), est istadu unu zeògrafu frantzesu de orìzine brètone. +Intradu a s’iscola de mastru primàriu in su 1.928, si titularizat in zeografia in su 1.932. In su 1.945, si faghet mastru de cunferèntzias in s’universidade de Rennes e a pustis professore in s’universidade de Lione in su 1.947. Dae su 1.969 a su 1.972, est professore in su Cullezu de Frantza, in ue òcupat sa càtedra de zeografia de su continente europeu. S’individualizat mescamente pro diferentes artìgulos pubrigados in su ziornale “Le Monde” e reunidos posteriormente in “Su delogamentu de su territòriu: biserias de unu zeògrafu”. Est elèghidu membru de s’Acadèmia de sas issièntzias morales e polìtigas in su 1975. +Est cussideradu unu de sos prus grandu zeògrafos frantzesos de su de XX sègulos e, in sos annos trinta, aiat leadu sa Sardinna comente ozetu de sas buscas suas, dassende unu libru de non poder ismentigare e fundamentale, “Pastores e massarzos de sa Sardinna”. + +2004: +S'annu 2004 (MMIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2000: +S'annu 2000 (MM in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1919: +S'annu 1919 (MCMXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mèrcuris a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1949: +S'annu 1949 (MCMXLIX in nùmeros romanos) est un annu incumintzadu sàbadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1848: +S'annu 1848 (MDCCCXLVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1987: +S'annu 1987 (MCMLXXXVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1986: +S'annu 1986 (MCMLXXXVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1999: +S'annu 1999 (MCMXCIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Larry Speakes: +Larry M. Speakes (nàschidu su 13 de cabudanni de 1.939) est istadu unu bogheri de sa Domo Arba in tempus de sa presidèntzia de Ronald Reagan, mantende sa posissione narada dae su 1.981 a su 1.987. +Speakes est nàschidu in Cleveland, Mississippi, e est cojuadu cun Laura Crawford, chi l’at dadu tres fizos. + +Nora: +Nora est una bidda antiga de fundadura nuràghica e posteriormente pùniga, cabitale de su pòbulu de sos Noresos. Est posta in su promontòriu de Cabu Pula, in sa costera meriesa de sa Sardinna, a s’uestu de Casteddu, atuarmente in sa comuna de Pula. +Pausania atribuit sa fundadura sua a Noratze s’eroe epònimu, chi ghiaiat sos Ìberos. Solinu su prus tardiu atribuit a Noratze un’aproghilamentu dae sa bidda mitiga de Tartessu. +Su nùmene derivat dae Noratze, comente cunfirmadu finas dae Solinu etotu: “A Norace Norae oppido nomen datum” (dae Noratze fiat istadu dadu a sa bidda su nùmene de Nora). +Sunt istadas imbènnidas istigas de sa presèntzia nuràghica, chi atestant una frechentadura de su situ in s’edade de su brunzu (in particulare in unu putzu nuràghicu inche sos “Banzos de Mare” e in sos maniestos de importadura de su mitzènigu III b, datàbile a s’edade nuràghica prena). In su territòriu inghiriadore, sunt atestados unos cantos nuraghes (Nuraghe “Sa Bàrdia Mongiasa” in s’ùniga artària modesta de s’internu terrenu immediatu; Nurage “Antigori” de Sarrocu, prus a tesu, in ue sunt istadas imbènnnidas tzeràmigas mitzènigas). +Istigas de sa repobuladura nuràghica-fenissa si referint a su de VIII sègulos in antis de s’era nostra (Istele de Nora, cun iscritura in un’arfabetu assimizadore a su fenissu, cun s’atestadura prus antiga de su nùmene de sa Sardinna), cando chi sos abarros prus antigos imbènnidos si referint a una necròpolis cun tumbas datàbiles intre s’agabu de su VII e su cumintzu de su de VI sègulos in antis de s’era nostra. + +Li Punti: +Li Punti est unu cuartieri de Tàtari chin unos 5.960 vividores. +Su nùmene "Li Punti" benit dae su tataresu "li ponti", chi cheret nàrrere "sos pontes"; segundu s'istòria populare custu nùmene est referidu a sas ruinas de s'acuedutu romanu chi conduiat s'abba a sa tzitade antiga de Portu Turre, e chi podet ammentare s'istrutura de unu ponte. +Su cuartieri est nàschidu in sos annos '50 chin sos trabagliadores de sas minas de cantones chi sunt bènnidos a bi istare mascamente dae su Gotzèanu; a in antis fit presente solu un'istancu pro sos viazadores de s'Istrada Istatale 131. In sos annos '70 benit fraigada sa crèsia intitulada a Santu Piu X e dae sos annos '90 Li Punti at incomintzadu a crèschere meda cun sa criatzione de bighinados novos de villas, domos populare, siendas e servìtzios. +In intro de su cuartieri, est de importu mannu sa zona archeològica de sas domos de janas de Montalè. + +Montasio: +Su Montasio est unu casu italianu cun Denumenadura de orìzine protèghida. +Su Montasio DOP est unu casu tìpigu friulanu, che devet sighire protzeduras rìzidas e inditadas e fatas respetare dae su Cussorzu, chi tenet sa sea sua in Codroipo (Ùdine). +Leat su nùmene dae s’artupranu fontomadu de su Montasio, in ue si produet su casu zai dae su 1.200, inche s’Abadia de Moggio Udinese si sunt afinadas sas primas tènnigas de produidura, cando chi sos primos atopos de su nùmene datant de su 1775 in unos cantos documentos subra de sos prejos de su casu inche San Daniele del Friuli. +Sos ingredientes sunt: late boìnu, chi devet rispetare lìmites pro su chi pertocat sa càriga batèriga, sale e cragu. S’istajonadura, intames, dimandat unu mìnimu de 60 dies. In s’atualidade, est produìdu e istajonadu in totu su territòriu de sas provìntzias de Ùdine (17 sòtzios produidores), Pordenone (11), Gurissa (1), Bellunu (1), Trebisu (10) e in parte de su territòriu de sas provìntzias de Pàdua (1) e Benètzia (2). +Sa zona de produidura de su casu Montasio incruet totu su Friuli Benètzia Zùlia e in Bènetu sa provìntzia de Trebisu e sa de Bellunu, sa provìntzia de Benètzia finas a Chioggia e sa parte tramuntanesa de sa provìntzia de Pàdua. +Su Montasio leat unu sabore, un’assempru, unu colore e una cunsistèntzia diferentes cunforme a sos meses de istajonaduras. Si nde diferèntziant unu tipu friscu, unu medianu e un’archibetzu. Cando est friscu (unu mese, 45 dies, duos meses), tenet unu sabore deligadu, sa pasta est arba e tipigamente ograda, sa crosta est arba e modde. A medida chi aumentat s’istajonadura, su sabore devenit prus aromàtigu, sa crosta si faghet prus tosta, su colore devenit grogu, e sa pasta dae modde si faghet pudre e tosta. +Su Montasio, mescamente cun diferentes istajonaduras, est s’ingrediente printzipale de unu de sos pratos chi caraterizant de prus sa coghina friulana, su frico, e est zenerarmente impreadu in Friuli in su màndigu naradu “polente e formadi”. + +Seattle: +Seattle est una tzitade posta in s’Istadu de Washington in sos Istados Unidos, cuncretamente in su contadu de King County, e custituit unu portu de mare importante in s’oru de s’Otzèanu Pacificu. Cun una populazione de 620.778 abitantes in su 2011, Seattle est sa tzitade prus manna in sa rezione norduamerigana de su Pacific Northwest, gasi etotu che sa tzitade prus manna de sa costera otzidentale a su nordu de Santu Frantziscu. S’arzola metropolitana de Seattle de unos bator milliones de abitadores est sa de 15 arzolas metropolitanas prus istèrrida de sos Istados Aunidos. Sa tzidade est situada in un’istmu astrintu intre Puget Sound (un’insenada de s’Otzèanu Paghiosu) e Lake Washington, a unos 160 km. dae sa làcana cun su Cànada. Zanna de importu de su cumèrtziu cun s’Àsia, Seattle est su de otu portos prus mannu de sos IAA in tèrmines de zestione de cunteneris. +S’arzola de Seattle fiat istada abitada dae pedderujos a su nessi pro 4.000 annos in antis de sos primos assentadores arbos istàbiles. Arthur A. Denny e su grupu suo de biazadores, cunnotos posteriormente comente su Denny Party, fiant arribados a Alky Point su 13 de santandria de 1.851. S’assentadorzu fiat istadu iscostiadu a su logu suo atuale e mutidu “Seattle” in 1.853, in s’ondra de Si’ahl, cabu de sas tribùs logales de sos Duwamish e de sos Suquamish. +Sa cumèrtziu de linnas fiant s’indùstria prus importante de Seattle, peroe a bias de s’agabu de su de 19 sègulos sa tzitade fiat devènnida unu tzentru cumertziale e de fraigamentu de naes comente zanna chirru a s’Alasca, in tempus de sa calentura de s’oro de su Klondike. In su 1.910, Seattle fiat una de sas 25 tzitades prus mannas de su paìsu. Sende gasi, sa Depressura Manna aiat dannadu in manera grae s’economia de sa tzitade. Sa crèschida fiat torrada in tempus e a pustis de sa segunda gherra mundiale, gràssias in parte a s’impresa logale Boeing, chi aiat mudadu Seattle in unu tzentru de fraigamentu de aparèchios. Sa bidda si fiat isvilupada comente tzentru tecnolòzigu in sos annos otanta de su sègulu coladu. Su frussu de software nou, biotecnolozias e impresas de Internet nch’aiat zutu a una releada econòmiga, chi aiat aumentadu sa pobuladura de sa tzidade de belle 50.000 unidades intre su 1.990 e su 2.000. Prus reghentemente, Seattle s’est fata un’agrugadorzu de s’indùstria “birde” e unu modellu de isvilupu sustentàbile. +Seattle tenet un’istòria musigale de sinnìfigu. Dae su 1.918 a su 1.951, b’aiat prus de binti clubes de jazz a longu de Jackson Street, dae su Chinatown International District atuale a su Central District. In s’issena de su jazz si fiant isvilupadas a su cumintzu sas carreras de Ray Charles, Quincy Jones, Ernestine Anderson e àteros. Seattle est finas su logu de nàschida de Jimi Hendrix sa paristòria de su rock e de s’istile musigale rock cunnotu comente “grunge”, pobularizadu dae grupos logales che Melvins, Nirvana, Soundgarden, Alice in Chains e Pearl Jam. +Seattle est cunnotu comente sa cabitale istadunidesa de su cafè. + +Renato Olivieri: +Renato Olivieri (Sanguinetto (Berona), 04/08/1.925 – Milanu, 08/03/2.013) est istadu un’iscritore italianu. +Biografia. +Nàschidu in Sanguinetto, una bidda de su de Berona, bàrigat sa pitzinnia in Turinu e, a sos 14 annos, si tràmudat a Milanu, in ue at bìvidu finas a sa morte. +In su 1.978, pùbrigat su primu romanzu suo grogu, “Su casu Kodra”; in isse cumparet su pessonazu de Ambrosio su cummessàriu, unu de sos imbestigadores prus cunnotos de sa literatura polimenca italiana, interpretadu in su tzine dae Ugo Tognazzi in “Sas dies de su cummessàriu Ambrosio”, pellìcula aderetada dae Sergio Corbucci. +At pubrigadu in totale 15 romanzos, perunu de sos cales est istadu bortadu in sardu finas a como. +Sunt caraterìstigas de sos libros suos sas atmosferas milanesas melancòligas e sa figura de su pessonazu printzipale, unu polimesu introvertidu, isse puru melancòligu, istimadore de su bonu e cunnoschidore de arte, che s’autore suo a s’abarru. +Curiosidades. +Renato Olivieri, chi non teniat perunu interessu pro su fùbalu, fiat istadu pro medas annos bighinu de domo de Enzo Bearzot su cummessàriu tènnigu de s'internassionale italiana de s'isportu re. In prus de custu, Renato Olivieri non ghiaiat e non teniat lissèntzia de tzaferru. + +Duke Ellington: +Duke Ellington est cunsideradu unu de sos musicistas jazz pius importantes de sempre. + +It Don't Mean a Thing (If It Ain't Got That Swing): +It Don't Mean a Thing (If It Ain't Got That Swing) est su titulu de una cantone iscritta in su 1931 dae Duke Ellington, e cun sas peraulas dae Irving Mills; custu est unu jazz standard. + +Lista de jazz standards: +Custa est una lista de sos jazz standards. Sunu inseridas puru musicas e cantones chi derivan dae ateros generes musicales. + +Estate (cantone): +Estate (in sardu: istìu) est una cantone italiana iscritta in su 1960 dae Bruno Martino cun sas peraulas de Bruno Brighetti. Custa cantone aiad appidu unu sucesso limitadu in Italia, ma in sos annos, est diventadu unu jazz standard massimu poi de sa interpretatzione de João Gilberto. +A sa musica sun istados abinados sas peraulas in inglesu de duos autores su primu cun su titulu "Estate" dae Joel E. Siegel e-i s'atteru intitolada "In Summer" dae Jon Hendricks. +Varios interpretes. +In italianu l'ana interpretada Mina, Joao Gilberto, Mia Martini, Ornella Vanoni, Vinicio Capossela, La Crus, Irene Grandi, Andrea Bocelli e ultimamente Sergio Cammariere. Estate est diventadu unu standard chi ana eseguidu diversos jazzistas comente Joe Diorio, Chet Baker, Toots Thielemans, Mike Stern e Michel Petrucciani. + +DDT: +Su para-dicrorodifeniltricroruetanu o DDT est unu sòlidu incolore artamente idrofòbigu, cun unu fragu lizeru a cumpostu aromàtigu croridadu; est belle insolùbile in s’aba, peroe tenet bona solubilidade in su prus de sos issorvidores orgànigos, in sa rassura e in sos ozos. Su nùmene IUPAC esatu est 1,1,1-tricroru-2,2-bis(p-crorufenil)etanu, abreviadu in Dicroru-Difenil-Tricroruetanu, dae ue s’acrònimu DDT. +Fiat istadu su primu contrababautzos modernu e est sempermai su prus cunnotu; fiat istadu impreadu dae su 1939, mescamente pro bincher sa malària. In Itàlia, s’amentat in particulare s’impreu suo cun custa finalidade in Sardinna, in ue sa maladia fiat endèmiga, chi aiat permìtidu de l’israighinare. S’iscoberta sua comente contrababautzos fiat istada de Paul Hermann Muller su chìmigu isvìtzeru, in sa busca de unu produtu eficassu contra a sos priogos, peroe sa nàschida sua remontat a Othmar Zeidler su chìmigu austrìagu, chi l’aiat sintetizadu in su 1873. +Fiat istadu isseberadu comente produtu pro gherrare contra a sa tzìntzula anofele, responsàbile de s’ispainadura de sa malària, ca si creiat chi, mancari essende artamente tòssigu pro sos babautzos, èsseret inofensivu pro s’òmine. A sos cumintzos, fiat istadu impreadu cun èsitu pro cumbater s’ispainadura de sa malaria e de su tifu, siat in sa pobuladura tzivile ch’in sa militare. Paul Hermann Muller su chìmigu isvìtzeru fiat istadu galardonadu in su 1948 cun su Prèmiu Nobel in Fisiolozia e Meighina “pro s’iscoberta de s’eficàssia manna de su DDT comente benenu de cuntatu contra a medas artropodos”. +In su 1950, sa Food and Drug Administration decrarat chi “cun onzi probabilidade, sos arriscos potentziales de su DDT fiant istadu suta-abaliados”. In su 1972, su DDT fiat istadu proibidu in sos Istados Aunidos, e in 1978 finas in Itàlia. +In s’Unione Europea, su DDT est etichetadu cun sa frase de arriscu R40: “Possibilidade de efetos cantzeròtzenos – Provas imbastantes”. S’Azentzia Internassionale pro su Cancru IARC l’at insertadu a sa categoria 2B “indìtzios limitados de cantzerotzenitzidade”. +In su 1962, un’ativista ambientalista amerigana, Rachel Carson, aiat pubrigadu su libru “Beranu mudu”, chi denuntziaiat su DDT comente causa de su cancru e dannosu in sa reproduidura de sos puzones, chi nde minimaiat sa grussària de su cogozu de sos oos. Su libru aiat causadu istrèpitu in s’opinione pùbriga; su resurtadu fiat istadu ch’in su 1972 su DDT fiat istadu proibidu pro s’impreu agrìculu in sos IAA e aiat bidu naschende su moimentu ambientalista. Su debate est galu allutu pro su chi pertocat s’impreu suo in su gherronzu de sa malària, in unos cantos paìsos de s’Àfriga e de s’Ìndia, in ue sa malària est endèmiga, s’arriscu de tumore dèvidu a su DDT si podet fagher segundàriu a petus de su minimonzu de s’inchirinu elevadu de mortalidade dèvidu a sa malària. In su barigare de su 2006, s’Organizadura Mundiale de sa Salude (OMS) at decraradu chi su DDT, si est impreadu in manera curreta, non diat cunzugher arriscos pro sa salude umana e chi su pestitzida diat dever cumparrer a faca de sas tzintzuleras e de sos meighinales comente istrumentu de pelea contra a sa malària. + +SNCF: +Sa SNCF (Société Nationale des Chemins de Fer Français) est s’entidade pùbriga chi zestionat su trasportu ferruviàriu in Frantza. +Sa forma zurìdiga de sa SNCF est sa de un’organismu pùbrigu de creze industriale e cumertziale (EPIC), chi a s’abarru possuit partetzipaduras majoritàrias o totales in sas sotziedades de deretu privadu reunidas in su grupu SNCF, chi s’amparu de s’Istadu est pratigadu dae sa Deretura zenerale de sas infra-istruturas, de sos trasportos e de su mare de su Ministèriu de s’ecolozia, de s’isvilupu duràbile e de s’enerzia. Sa sea sotziale de sa SNCF s’agatat in Parizi in rue du Commandant René Mouchotte, in su de 14 distritos. +S’EPIC, ch’impreat unas 160.000 pessones (datu de su cumintzu de su 2.010) pro unu ballùmene de bentas de 17.800 milliones de euros (2.009), isvilupat un’atividade dupra: - impresa ferruviària chi s’òcupat de s’aprofetamentu cumertziale de sos servìtzios de trasportu ferruviàriu de biazadores e mercantzias, a tràmunu de 4.500 milliones de euros de allogu abonados à RFF; - aprofetamentu e mantenimentu, a contu de su RFF, de sa retza nassionale de sos caminos de ferru frantzesos (a mèdiu de una cumbentura de zestione). + +Dominique Fernandez: +Dominique Fernandez, nàschidu su 25 de austu de 1.929 in Neuilly-sur-Seine, est un’iscritore, romanzeri, issazista e grandu biazadore frantzesu, membru de s’Acadèmia frantzesa. +Est fizu de Ramon Fernandez, dipromàtigu de orìzine messigana, cullaboratzionista, a su cale l’at dedigadu in su 2.009 unu libru, “Ramon”, e de Liliane Chomette, normaliana, nàschida in Saint Anthème (Puy de Dôme) s’1 de abrile de 1.901, professora de matèrias literàrias. +Dischente de s’Iscola normale arta, agrustadu de italianu in su 1.955, Dominique Fernandez devenit in su 1.957 professore in s’Istitutu frantzesu de Nàpules. In su 1.968, presentat sa dissertadura sua subra de “Su disintzertu de Pavese” e devenit dutore in matèrias literàrias. Posteriormente, est numenalizadu professore de italianu in s’universidade de s’Arta Bretanna in Rennes. +Partzit su tempus suo intre su traballu suo de imparadore, s’iscritura de sos libros suos e su redatamentu de sos artìgulos suos pro “La Quinzaine littéraire”, “L’Express”, sa rebista isvìtzera de arte e curtura “Artpassions” o “Le Nouvel Observateur”. Retzit su Prèmiu Medici in 1.974 pro “Porporinu o sos mistèrios de Nàpules", contu de unu castradu in s’Itàlia de su de XVIII sègulos. In su 1.982, su romanzu suo basadu in sa bida de Pasolini, “In sa manu de s’ànghelu”, est galardonadu cun su Prèmiu Goncourt. +A sos 77 annos, Dominique Fernandez est istadu elèghidu in s’Acadèmia frantzesa s’8 de martzu de 2.007, in sa sea dassada iscaitza dae s’òbitu de Jean Bernard su professore, e retzidu suta de sa Cùpula su 13 de nadale de 2.007 dae Pierre-Jean Remy. +Est s’imbentore de sa “sigobiogafia”. Grandu biazadore, ispetzialista de s’arte baroca e de sa curtura italiana, Dominique Fernandez at batidu dae sos numerosos suos biazos a Itàlia, Boèmia, Portugallu, Rùssia, Sìria, Brasile o Bolìvia contos illustrados dae Ferrante Ferranti su fotògrafu, cumpanzu suo pro bìndighi annos. +Non faghet mistèriu de s’omosessualidade sua, revelada a su pùbrigu a s’ora de sa pubrigadura de “Porporinu o sos Mistèrios de Nàpules”, in su 1.975, e a pitzos de sa cale at iscritu in particulare in s’òbera sua “S’isteddu in colore de rosa” (1.978). In su 1.999, leat sa defesa de su PACS. Decrarende-si comente “su primu acadèmigu abertamente omo”, at fatu figurare a Ganimede in su pomu de s’ispada sua. +Est istadu cojuadu dae su 1.961 a su 1.971 cun Diane de Margerie, dae sa cale at tentu unu fizu, Ramon Fernandez (naradu che zaju suo) e una fiza, Laetitia. +Dominique Fernandez at bìvidu in un’istatzu gadduresu a sos cumintzos de s’abentura turìstiga manna de sa Costera Ismerarda. + +1065: +S'annu 1065 (in numeros romanos:MLXV) est comintzadu in sàpadu secundu su Calendariu Giulianu. + +Calendàriu Giulianu: +Su Calendariu Giulianu est unu calendàriu chi fit istadu introdottu in 46 a.C. (708 AUC) dae Giulio Cesare, dae ue leat su numene, in sostitutzione de su Calendàriu Romanu. Intradu in vigore in su 45 a.C. (709 AUC). Fit istadu su calendariu utilizadu in guasi tota s'Europa primu de esse' sostituidu dae su Calendàriu Gregorianu. + +Calendàriu gregorianu: +Su calendàriu gregorianu, chiamadu finas "calendàriu cristianu", est su calendàriu chi est istadu reconnottu e atzetadu a livellu internatzionale comente calendàriu tzivile. + +Liornu: +Liornu est una comuna italiana de 156.582 abitadores, cabitale de sa provìntzia tuscana a su matessi nùmene. +Sa de tres leadas de sa rezione pro pobuladura a pustis de Frorèntzia e Pradu, sa de chimbe de s’Itàlia Tzentrale e sa de bintibator de s’Itàlia, istranzat a sa sola belle sa metade de sos abitadores de sa provìntzia sua pròpia; cun sas comunas probianas de Pisa e Collesalvetti, in prus de custu, custìtuit unu cùcuru de su gasi naradu “triàngulu industriale”, chi sa pobuladura grobale totalizat addae de 260.000 abitadores. +Est postu a longu de sa costera de su Mare Tirrènigu e est unu de sos portos italianos prus importantes, siat de transitadorzu cumertziale siat turìstigu, gasi etotu che unu tzentru industriale de sinnìfigu nassionale. +Intre totu sas leadas tuscanas est abaliada avesarmente comente sa prus moderna, mancari in su territòriu suo s’agatatent diferentes testimonias istòrigas, artìstigas e architetònigas subrabìvidas a sos bombardamentos massivos de sa segunda gherra mundiale. Sa bidda, chi s’est isvilupada in manera cussideràbile dae sa segunda metade de su de XVI sègulos a boluntade de sos Medicis a sa prima e de sos Lorenas in fatu, fiat istada unu portu francu importante frechentadu dae numerosos mercaderis istranzos, sea de cunsolados e cumpanzias de navegadura. Custu aiat cuntribuìtu a afirmare, zai dae s’agabu de su millichimbighentos, sos caràteres de bidda murtiètniga e murticurturale pro esselèntzia, de sos cales, casu azomài ùnigu in Itàlia, subrabivint istigas importantes comente crèsias e campusantos nassionales, palatzos, billas e òperas de utilidade pùbriga ligadas in manera indissotziàbile a sos nùmenes de sas comunidades istranzas importantes chi aiant frechentadu su portu francu finas a sa segunda metade de su milliotughentos. Custa bogassione internassionale nch’aiat zutu a identifigare sa bidda comente Leghorn in su Rennu Aunidu e in sos IAA, Livourne in Frantza, Liorna in Ispanna, eac., in modu assimizadore a sas cabitales de istadu prus importantes de s’èpoga. +Intre su de XIX sègulos e sos primos annos de su millinoeghentos, parallelamente a s’incaminamentu de su protzessu de industrializadura, Liornu fiat istadu finas unu destinu turìstigu de sinnìfigu internassionale pro sa presèntzia de barneadorzos e tratadorzos termales fontomados, chi aiant zutu sa bidda a retzire s’aproerzu de Montecatini in s’oru de mare. +Sa bidda est famada pro su Santuàriu de Montenero, chi zughet su nùmene de Nostra Sennora de sas Gràssias patrona de sa Tuscana, gasi etotu che pro aer dadu sa nàschida a pessonalidades prestizosas che Amedeo Modigliani, Pietro Mascagni, Giovanni Fattori, Carlo Azeglio Ciampi e medas àteros. +Liornu est sa sea de s’Acadèmia Navale, de su cuarteri zenerale de sa Brigada de pararutistas “Folgore” e de su Grupu de interventu ispetziale; in prus de custu, est una de sas 15 dereturas marìtimas in sas cales est partzidu s’iscaru italianu. +Sa bidda est unu de sos portos printzipales pro sas relassiones cun sa Sardinna. + +Malcolm McDowell: +Malcolm McDowell (13 June, 1943) est unu cantante e attore ingles. + +NHK ni Yōkoso!: +Benebènnios a sa NHK ("NHKにようこそ! En Eichi Kei ni yōkoso!") est unu contu nàschiu a su comintzu comente romanzu chi aiat iscrittu Tatsuhiko Takimoto e battìu a pustis, abberguau su sutzessu, in manga e anime. S'istoria contat sa pelea psicologica de unu zovanu hikikomori e NEET ("Not in Education, Employment or Training" ovverosiat "pessone chi non tenet traballu e nemmancu nde chircat, in prus a non istudiare") e su rapportu difficurtosu chi tenet chin atteros de connoschentzia sua; est unu pacu autobiografica, ca s'autore etottu at viviu unu periodu de hikikomori. Mancari chi trattet mascamente de su fenomenu "hikikomori" e de cussu "NEET", si colat fintzas pro atteras subcurturas de su Giappone, comente a s' "hotaku", "lolicon", s' "Offline meeting" (vortada a sa littera "adobiu offline", jocu de paragulas pro inditare sa pessona che unu computer e sa morte pro manu sua comente s'"istudada" de sa vida sua), e goi sichinde. +Trama. +Tatsuhiro Satō est unu zovanu de bintiduos annos, sotziofobicu e paranoide, chi dae battor oramai vivet serrau in sa domo sua de Tokyo chi aiat picau in affittu; issu est s'istereotipu de s'hikikomori fattu pessone: abbarrandesiche semper in domo, est arribau a su puntu de non tenner prus ligamine perunu chin su mundu esternu e si mantenet petzi chin sa paca chi babbu e mama sua li mandan (pro custu est fintzas unu NEET). +Una die chi pariat colande a sa solita manera, accumpanzada petzi dae tristura e apatia, a sa janna sonat e si presentat una femina betza chind una zovanedda a costazu pro facher propaganda religiosa; sa pitzocca, chi si narat Misaki Nakahara de lumen, a pustis atzapat una manera pro cuntattare Sato, nandeli chi connoschiat sa manera pro che lu sanare dae sa cundissione sua de hikikomori, a pattu de firmare unu cuntrattu e de sichire carchi lessione privada chi a posta pro issu diat tenner a sero, in su parcu. Mancari chi Satō a su cumintzu non si fidet meda tentande de che bocare s'offerta dae conca sua, a sa fine ja atzetat fachende su chi Misaki li pediat. Issa paret timida a su nessi cantu Satō, ma non cheret narrer nudda de pessonale chi la riguardet, goi puru proitte li ponzat semper in fattu. Colan dies e dies e su zovanu paret mezorande, finas a cando connoschentzias suas de su passau non che torran a essire a campu e li prenan sa conca de tottus sos problemas issoro. +NHK. +In Giappone, sa sigla NHK est sa telebisura prubbica pacada chind unu canone e cheret narrer "Nihon Hōsō Kyōkai", nodia e fentomada pro tottus sos anime de sutzessu mannu; In Welcome to the NHK diventat peroe s'acronimu de "Nippon Hikikomori Kyōkai" "sòtziu de sos hikikomori giapponesos". A pustis de un'allucinassione pro more de carchi droga legale, difattis, su protagonista cumintzat a pessare chi s'istadu de hikikomori siat funtzionale in tottu e pro tottu a sa retza televisiva, chi si nde ponet a criare semper de prus pro che balanzare dae issos. +Comente Sato affirmat siat belle a su cumintzu siat a s'acabbu de su romanzu, s'organitzassione de tìmmer NHK no est ateru chi unu pantàsima chi Sato si fachet a bella posta pro che ghettare dae pala in coddu a unu inimicu esternu tottu su male chi nde est issu etottu responsabile. +Pompiande prus a tardu sos problemas de sos ateros, si cumbinchet chi sa NHK siat fachende falare ind una trampa manna fintzas sos ateros chi li sun a inghiriu in sa vida sua. Tando, de custa manera, sa NHK est un'acronimu fatzile a mudare: +Pro esempiu, pro sa senpai de Sato, cheret narrer "Nihon Hiyowa Kyōkai" (sotziu giapponesu de sa dèbile zente) e pro Misaki "Nihon Hikan Kyōkai" (sotziu pessimista giapponesu). +Pessonazos. +Issu est su protagonista assolutu de s'istoria contada; zovanu sensibile e influentzabile meda, est diventau unu hikikomori dae cando aiat lassau s'universidade abbarrandesiche in domo sua pro belle battor annos, timende chi sa zente li ridiat a palas e nde nabat male. Sicomente sa senpai sua, Hitomi Kashiwa, li aiat prenau sa conca de cumplottos in tottube, at fintzas isviluppau una pessonalidade paranoide credende chi sa cundissione penosa inube est como dipendat abberu dae unu cumplottu mannu e secretu de sa retza televisiva NHK. Vivet chind una paca chi sos mannos suos li dan cada mese. At a azudare Yamazaki pro cantu pertocat sa trama de un'eroge (jocu pro adultos). +Una pitzocca misteriosa chi narat de connoscher una manera sicura pro isorvere sa cundissione de hikikomori de Satō; issa non cheret narrer nudda de sa vida privada sua, ma poi paret craru e ladinu chi tenzat problemas mannos che a issu, si non de prus. +Un'hotaku chin sa fissa de anime e manga a protagonista femininu; Satō l'aiat dau azudu pro lu difendere dae un'attu de bullismu chi fit subinde, e como vivet accant'e domo sua attendende a un'iscola professionale. Est issu chi at a facher de Satō un'hotaku-lolicon. +Una cumpanza, fintzas sa senpai, de Satō. Comente chi non li bastet una depressione manna chi tentat de che bocare ingurtinde pasticcas, tentande puru de si uchidere, est una paranoide cumplottista e influentzat meda Satō chind unu contu de cumplottu in fattu de s'atteru. +Una vorta fit sa rappresentante de classe inube Satō istabat. Severa de zudissiu siat chin sos atteros siat chin issa etottu, a pustis de patire fricaduras in su locu de traballu est diventada una pessone cinica e manipuladora, custretta a attendere a su frade suo hikikomori dandeli itte mandicare, e disposta a gruspire e appettigare puru sos amicos suos chenza bi pessare duas vortas. + +1960: +S'annu 1960 (MCMXLX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1950: +S'annu 1950 (MCML in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +1956: +S'annu 1956 (MCMLVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga segundu su calendàriu gregorianu. +1956 + +1913: +S'annu 1913 (MCMXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1914: +S'annu 1914 (MCMXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in gioia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Fardeta: +Sa fardeta est s’indumenta prus sintzilla chi bi podat esser pro cuguzare sa carena e pro custu est istada impreada, suta de formas bariadas, zai dae s’antigòriu. Tenet sa forma de unu tubu o de unu conu, prèndida a inghìriu de su chintu, e cuguzat sas ancas in manera totale o partiale. B’at paritzos modellos de fardetas, dae sos prus sintzillos, custituìdos dae una pannamenta ùniga aunida, dae unu drapu sintzillu, a sos prus particulares, cun formas orizinales logradas a mèdiu de cosiduras, ifertzas, pìnnigas, alamaramentos. Sa longària est un’elementu chi bàriat meda meda e nche podet sizire cale si siat livellu de s’anca: podet arribare petzi a sa cossa, a su ghenugru, a sos burtzeddos, presentende in custu casu abertas pro permiter una fazilidade de moimentu prus manna, o lingher foras male su solu, caraterizende-si pro sa presèntzia de unu trisinzu. +Sas castas de pannamenta impreadas sunt intre sas prus bariadas: biscosa, zersei, zins, eac. Pro s’istajone istiale, s’ant a isseberare fardetas de istofa lizera a beru, chi permitent de faghet respirare sas ancas e, in su matessi tempus, de las “cuguzare”. A su contràriu, pro s’ierru esistint fardetas in pannamenta de tertziupelu, meda caentes pro protegher sas ancas dae su fritu chi, cumbinadas cun botas, permitent de no tenner sos pantalones e sas ancas infustas. + +Sligo: +Sligo est una tzitadina de s'Irlanda de su Nord e ada una populatzione de 19.452 abitantes a su 2011. + +Grifone: +Su grifone est unu dispositivu de reguladura de su frussu de matèrias lìchidas o aeriformes installadu in s’istremidade (duncas reguladura de sos frussos essende) o in sa mesania (duncas reguladura de su frussu colende) de una cunduta, de una tuberia o de unu reservadorzu. In su primu e in su de tres casos si faeddat prus propiamente de grifone, in su de duos de bàrvula. +Si distinghet intre grifoneria idrosanidària, normarmente agabada a mèdiu de barnitzadura o protzessos garvànigos, e grifoneria groga o crua, che sos grifones pro su cumbustìbile o aparitzaduras mecànigas. + +1054: +S'annu 1054 (in numeros romanos:MLIV) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1965: +S'annu 1965 (MCMXLXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1969: +S'annu 1969 (MCMLXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mercurìs segundu su calendàriu gregorianu. + +Francesco Mario Pagano: + +Carmine Crocco: + +Avertu de recuida: +S’avertu de recuida est unu cumandu impostu avesarmente dae sas autoridades nassionales e/o militares a totu sos tziviles e a totu sos chi non tenent unu permissu determinadu redassadu dae sas autoridades, chi cunsistit in s’obrigadura de abarrare in sos bividorzos suos pròpios in tempus de sas oras de note, istudende onzi casta de lughe si est pretzisu. +S’avertu de recuida s’àprigat cando cumparent probremas de òrdine pùbrigu tales chi faghent difìzile, dae bandas de sas autoridades, sa proteghidura de logalidades determinadas, o cando sa pobuladura tzivile podet esser posta in perìgulu, pro narrer, dae assiones de gherra de s’inimigu. Casu s’arrischent bombardamentos abiàtigos, in tempus de s’avertu de recuida est proibidu a alluer cale si siat lughe, in manera a dificurtare s’identifigadura de sa posissione de una leada. +A pustis de s’ora de intrada in fortza de s’avertu de recuida, sos tziviles e sos chi non tenent unu permissu si devent retirare a sos bividorzos issoro. In su casu de trasgressura, s’àprigant penalidades cunforme a sas normas militares e tziviles. Cando passat s’avertu de recuida, totu torrat a sa normalidade. +In su suspu de sos zòvanos, su tèrmine “avertu de recuida” s’impreat pro inditare s’ora de ghirada a domo, imposta a s’avesu dae sos babos o dae sos amparadores. + +Antoneddu Cucureddu: +Antoneddu Cucureddu (S’Alighera, 04/10/1.949) est un’acussadore sardu de fùbalu e zogadore antigu, de posissione defendidore. +Impreadu comente brincadore (defendidore e mediucampista), aiat reveladu capatzidades bonas de atacu: su primu golu cun sa màllia de sa Juventus nche fiat crompidu contra a su Casteddu, e fiat istadu su primu de sa fiolera de 26 realizaduras in sa sèrie A durante sa carrera sua in arbunieddu – nd’aiat marcadu 39 in totale – chi l’aiant rènnidu unu de sos defendidores-mediucampistas prus prolìfigos de totu sos tempos in sa sèrie prus arta. +Cumintzat sa carrera sua fubalenca cun s’echipa de sa bidda sua; posteriormente, in s’istajone 1.966-1.967, est cuntratadu pro duos milliones de francos betzos dae sa Torres, in ue l’impreant de mediucampista. In s’istajone 1.967-1.968, si tràmudat a ue su Bressa in sa sèrie A, sena marcare puntos. In su 1.969, sa Juventus lu cuntratat dae su Bressa pro batorghentos milliones de francos betzos. +Su golu prus importante de sa carrera sua l’aiat marcadu su 20 de maju de 1.973, in tempus de s’ùrtima zorronada de su campionadu 1.972-1.973: in s’ìnteri chi su Milan, ch’in sa crassifigadura teniat unu puntu prus che sa Juventus, perdiat 5-3 in Berona, sa Juventus resessiat a refagher s’incuimentu initziale in su terrinu de sa Roma, a sa prima agualende peri Altafini e posca binchende 2-1 a tres minutos dae s’agabu, cun unu tiru dae foras de arzola de Cucureddu. Custa bintòria aiat permìtidu a sa Juventus de bincher su de 15 iscudetes suos. +Cucureddu aiat zogadu finas a 12 istajones cun sa camiseta de sa Juventus e, in su campionadu 1.981-1.982, si fiat tramudadu a ue sa Frorentziana, in ue aiat cuncruìdu sa carrera sua in sa sèrie A pro neghe de diferentes lesiadas in s’ischina. In su 1.984-1.985, aiat terminadu sa carrera sua de fubaleri cun su Noara in sa sèrie C2. +Fiant istadas 13 in totale sas acudidas de Cucureddu a s’internassionale (sa prima fiat istada in su 1.975), totus in s’èpoga de Bearzot: intre custas, sunt incrùdidas sas chimbe partidas disputadas in su campionadu de su mundu de 1.978 in Arzentina. S’ùrtimu addòviu de Cucureddu in s’internassionale remontat a su nadale de 1.978 contra a s’Ispanna. + +Cartamenteria: +Una cartamenteria est un’installadura industriale in ue si produit cartamenta, avesarmente a iscala lada, duncas a mèdiu de s’impreu de cadenas de montazu; si sunt isvilupadas a pustis de s’industrializadura europea manna de su 1.870, peroe particularmente a pustis de sa segunda gherra mundiale. +Sa produidura de cartamenta s’isvilupat in diferentes fases, dae sas matèrias primas a s’insambramentu finas a su remunimentu in matèrias agabadas. Pro su chi pertocat s’insambramentu, est formadu dae una cadena de montazu, cumposta a bia sua dae una filera de carritos trasportadores a ue si càrrigant sos cumponidores pro s’insambramentu; duncas, b’at una moida e un’agabu, in ue su produtu est imballadu opportunamente e tramudadu a su departamentu de matèrias agabadas. Totu s’operadura de montazu de su produtu netzèssitat de unu pessonale a longu de sa cadena, mediamente de 30 pessones. +Peri custu protzedimentu, si produit su prus de sa cartamenta comuna, francu su nitzu minore e sas catolas anatòmigas, chi sighint critèrios de cosidura e insambramentu a manu. + +1750: +S'annu 1750 (MDCCL in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1685: +S'annu 1685 (MDCLXXXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1849: +S'annu 1849 (MDCCCXLXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1810: +S'annu 1810 (MDCCCX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1982: +S'annu 1982 (MCMLXXXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1990: +S'annu 1990 (MCMXC in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1473: +S'annu 1473 (MCDLXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1492: +S'annu 1492 (MCDXCII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +Cristoforo Colombo: + +Marròcula: +Sa marròcula (o bardùfula) est unu zoghete, avesarmente fatu de linna tosta, a forma de conu cun una punta de ferru in un’istremidade. +Sa marròcula fiat unu zoghete ispainadu intre sos gregos e sos romanos: est numenada, pro isempru, dae Callìmagu, e finas Catone, su tzensuradore romanu cunnotu, la cussizaiat de colatempus pro sos pitzinnos chi, a parrer suo, diant aer dèvidu evitare sas manzìngulas intames. +Sos romanos la naraiant “turbo” e su zogu a sos tempos fiat particulare: paret chi si disinnaret in su solu unu tzìrculu mannu partzidu in deghe setore numerales, chi a onzi unu li currespondiat unu puntuamentu. Sa finalidade de su zogu fiat sa de fagher rodeare sa marròcula in su tzentru, sizende in custa manera su puntuamentu prus artu. +A inghìriu de su de XIV sègulos, b’at s’ispainadura prus manna de sa marròcula, mesche in Inghirterra, in ue fiat cumbinada foras male cun tzeremònias reliziosas determinadas. Sos martis de agoa s’amaniaiant curreras de marròculas a longu de sas carreras de sas bigarias e, addaghi una marròcula tzelaiat de furriare, la remuniant finas a s’annu sighidore. +Sas marròculas fiant ispainadas finas intre sos ìndios de ambas Amèrigas zai meda tempus in antis de s’arribada de Culumbu. Sos Inuit, una pobuladura de su nordu, chircaiant de fagher fagher a sas marròculas una furriada cumpreta de sos bividorzos issoro, mescamente in ierru. +Particularmente in Zapone, est ispainada sa produidura artesanale de custu zoghete. Medas artesanos de custu paìsu ischint creare marròculas “illieradoras”, est a narrer chi nd’allìberant àteras prus minoras in tempus de sa furriada issoro. +In su Borneu e in sa Noa Ghinea, a pustis de sa semenadura, sos massarzos faghent furriare sas marròculas pro istimulare sa crèschida de sas brossas. + +Tinteri: +Su tinteri (paraula intrada cun probabilidade a sa limba sarda peri s’ispannolu “tintero”) est unu retzipiente minore, fitianu de bidru, portzellana, prata, latone o pertru. +Postu a curtzu de sa pessone chi devet iscrier, cuntenet sa tinta impreada pro s’iscritura a mèdiu de su càlamu o cun pinna rapresentada dae una pertighedda puntzitada o dae un’istremidade de una pinna de un’ae o de una temperedda infilada a una pertighedda. +Su tinteri servit finas pro cuntenner sa tinta utilizada pro prenare sas pinnas istilogràfigas. +Sa tinta cuntènnida in su tinteri est unu lìchidu coloradu (fitianu nieddu) cun diferentes pigmentos che tintieddu, ranos bezetales, minerales bariados, cun su cale si trassant sos sinnos ideogràfigos o sillàbigos in superfìtzies sùtiles, in colore craru o arbu, che sos pabellos, su pabiru o su bargaminu. +Unu tinteri tenet fitianu unu cavacu pro evitare s’ispaporadura, s’essida intzidentale o s’isponidura etzessiva a s’àera de sa tinta. + +Proina: +Sa proina est sa pretzipitadura atmosfèriga prus comuna e si format cando gùtios separados de aba falant a su solu dae sas nues. Su còdighe suo METAR est RA. Sa proina zogat unu rolu importante a beru in su tzicru de s’aba, in ue su lìchidu ch’ispàporat dae sos otzèanos in forma de papore si cundensat in sas nues e falat torra a su solu, a pustis torrat a sos otzèanos peri sas tizas suterraneas, sos traìnos e sos rios e repitet su tzicru. In cussa manera, si rennet disponìbile a sa bio-isfera permitende s’isvilupu de sa frora e de sa fauna e s’abilitabilidade a sos èsseres umanos. + +Ulysses Grant: +Ulysses S. Grant (nàschidu Hiram Ulysses Grant; 27.04.1822-23.07.1885) fiat istadu su de 18 Presidentes de sos Istados Aunidos (1.869-1.877) a pustis su rolu suo meda esitosu de zenerale in sa segunda metade de sa gherra tzivile. Suta de Grant, s’Armada de s’Unione aiat derrotadu s’Armada Cunfederada; sa gherra, e sa setzessura, fiant agabadas cun sa rènnida de s’armada de Robert E. Lee in Appomattox. Comente presidente, aiat ghiadu sos Repubriganos Raighinales in s’isfortzu issoro de eliminare totu sas istigas de su nassionalismu cunfederadu e de s’iscravitùdine. Bulluzadu dae sa biolèntzia incuntrollada in su suddu e disizende protegher sos nassionales afro-ameriganos, Grant su Presidente aiat destruìdu su Ku Klux Klan in su 1.871. + +Camina-e-faedda: +Unu camina-e-faedda, a narrer prus propiamente “emissore-retzidore pramale” (evitare s’ingresismu “walkie-talkie”), est una ràdiu emissora-retzidora bidereturale portàbile chi podet esser bardada in una manu. +Sas caraterìstigas suas tìpigas cunsistent in su teninzu de unu canale de comunicadura mesucumpartzidu e puntu-murtipuntu: una ùniga ràdiu podet trasmiter in unu mamentu determinadu, peroe prus ràdios podent intender sa missada. S’emissura cumintzat incarchende su butone “push-to-talk”, fitianu abreviadu cun s’acrònimu PTT (modu mesucumpartzidu). +Sos sistemas prus evoluìdos tenent sa capatzitade de selessionare una banda de transmissura (canale) in intro de una gama de balores posìbiles. +Unu camina-e-faedda assimizat in manera baga a unu telèfonu, a s’avesu est prus mannu chi unu telemòbile, cun un’antenna chi nch’essit dae susu. Cando chi su telèfonu tenet un’artufaeddadore chi podet esser intesu dae una pessone ebia, s’artufaeddadore de unu camina-e-faedda tenet unu ballùmene prus artu e podet esser intesu dae prus pessones in sas probianias. +Sos pramales podent esser impreados pro comunicare intre issos, cun istassiones firmas o montadas in mèdios de trasportu. + +Arthur Rimbaud: + +1431: +S'annu 1431 (MCDXXXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1976: +S'annu 1976 (MCMLXXVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1887: +S'annu 1887 (MDCCCLXXXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1934: +S'annu 1934 (MCMXXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +Marcel Breuer: +Est istadu un architeto e designer de su movimentu modernu. + +1971: +S'annu 1971 (MCMLXXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Karlovac: +Karlovac est una bidda croata de 59.395 abitadores, cabitale de su contadu numenale. +S’agatat in sa Croàtzia tzentrale, 56 km. a su suddu-uestu de Tzagàbria e 130 km. a su nordu-estu de Rijeka. Est ubigadu in su paris pannònigu, a curtzu de sas Arpes Dinàrigas, est pretzisamente dae Karlovac chi cumintzat a si pesare sa parte montaresa chirru a su Mesuterranu. +Abarrat in su rugradorzu de biazadorzos importantes caminales e ferruviàrios chi dae Tzagàbria andant in sa deretura de Rijeka e Ispàlatu. +In prus de possuer numerosos parcos e meda birdura, Karlovac tenet sa particularidade de esser rugradu dae bator rios – Korana, Kupa, Dobra i Mreznica – i pro custa resone est cunnotu comente sa bidda de sos bator rios. +In su tzensimentu de 2001, sa munitzipalidade contaiat unu 85,86 % de croatos e unu 8,55 % de serbos.  + +Farche e marteddu: +Sa farche e marteddu (☭) est unu sìmbulu de su movimentu operaju. Pro primu fit sìmbulu de sas organizatziones siat sotzialistas, siat comunistas; dae su sèculu XX est diventadu su marcu prus connotu de su comunismu. +Sìmbulos. +Sa farche imbetze fit fitiana in sos marcos de biddas e tzitades ligadas a sa massaria. +Custos duos trastes sunt istados isseperados comente sìmbulos de su pòpulu travalladore e rapresentant s'unidade de sos travalladores agrìculos e industriales. Est istadu Lenin chi at detzisu de los unire e su sutzessu suo si at àpidu a pustis de sa rivolutzione bolscevica. +Impreu. +Sa farche e marteddu fit presente in sa bandera de s'Unione Soviètica e in paritzas banderas de sas Repùblicas chi nde faghiant parte e in sa de àteros istados comunistas o sotzialistas mancari si pro pagu tempus, che a cussa de s'Albania in su 1944. Oje non b'at istadu perunu chi mantenet farche e marteddu in s'istendarde suo, est imbetze usadu dae unu muntone de partidos e sòtzios comunistas in totu su mundu. + +Giulio Einaudi Editore: +La Giulio Einaudi Editore est una de sas pius importantes casas editrices italianas. +Fit istada fundada a Torino su 15 de santandria de su 1933 dae Giulio Einaudi, fizu de i cussu chi poi est diventadu presidente della repubblica italiana Luigi Einaudi. + +1933: +S'annu 1933 (MCMXXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +1970: +S'annu 1970 (MCMLXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Nikolaus Harnoncourt: +Naskidu in Berlino, fattu mannu in Austria in sa tzitade de Graz ada istudiadu mùsica in Vienna. + +1892: +S'annu 1892 (MDCCCXCII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1926: +S'annu 1926 (MCMXXVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +Montes de Mola: + +Sos Montes de Mola (Monti di Mola in gadduresu) sunt una regione de sa costera gadduresa. Custa zona est connota in italianu e in totu su mundu chin su nùmene turìsticu de Costa Smeralda, imbentadu dae s'architetu Luigi Vietti. +Sa penìsula, parte de su territòriu de su comunu de Altzaghena, s'isvilupat in 55 chilòmetros de costera rocosa chin calas, renas e isuleddas. Fit belle totu ispopulada fintzas a sa nàschida, in su 1962, de su Cunsòrtziu Costa Smeralda pro more de su prìntzipe Karim Aga Khan. +Su bidditzolu prus mannu de sos Montes de Mola est Portu Chervu in uve bi sunt totus sos servìtzios e sas zonas cummertzales. Chin Portu Chervu naschit fintzas un'istile architetònicu novu cramadu Istile Mediterràneu, diventadu pois nòdidu, chi volùmenes simpres e colores craros; sìmbulu de su bidditzolu est sa creja de Stella Maris, fraicada in sos annos '70. + +Istancu: +S’istancu est una butega, in zenerale de dimensiones minores, nàschida pro cuntrollare sa bèndida de produtos de fumu ozetu de sos monopòlios de s’Istadu de sa Repùbriga Italiana. +Atuarmente, est possìbile a comporare medas artìgulos, comente tabacos, sale de coghina, balores bullados, cuntrassinnos telemàtigos (in antis fiant sos bullos fisgales), recàrrigas telefònigas, materiale de ufìssiu e, reghentemente, s’impreant finas de retzidorzos. +Gràssias a sa retza informàtiga de Lottomatica e de àteros cuntzessionàrios comente SISAL, sunt dispensados a sos tzitadinos servìtzios comente su pagamentu de sa binneta de s’automòbile, sa fatura telefòniga, de s’aba, de sa lughe, de s’eletritzitade, s’impòsitu subra de sos refudos, sa cuota RAI , machìtzias, eac. +A s’agabu de su milliotughentos, fiat istada cunfiada a sos istancos sa bèndida de sa chinina de s’Istadu pro orizare s’ispainadura de sa malària. Sa prerogativa narada fiat sodigada finas a pustis de su segundu pustigherra. + +1837: +S'annu 1837 (MDCCCXXXVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +Terremoto de Lisbona: +Su Terremoto de Lisbona s'est verificadu in Lisbona in Portogallo su 1mu de santandria de su 1755 a sa 09:40 de manzanu. + +1755: +S'annu 1755 (MDCCLV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1947: +S'annu 1947 (MCMXLVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1847: +S'annu 1847 (MDCCCXLVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1515: +S'annu 1515 (MDXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1720: +S'annu 1720 (MDCCXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1955: +S'annu 1955 (MCMLV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1921: +S'annu 1921 (MCMXXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1975: +S'annu 1975 (MCMLXXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu mèrcuris a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Marrulleri: +Su marrulleri est un’elementu de pedra, tzimentu o pràstiga, de forma bariàvile (tzilìndriga, parallelepìpeda, truncocòniga), cullocadu in s’oru de una carrera pro nd’alindare sa caminera. Sa finalidade sua est a sinzolare e protegher fraigos (peroe finas biadutos, cofos, àrvures, mureddos), inditende-nde sa presèntzia a sos automobilistas cun s’intentu de nde sarvabardare s’incolumidade. +Su marrulleri, si est ìntegru, si podet bider bene finas dae largu e in sas oras de note, ca est pintadu in arbu e nieddu e probidu de dispositivos torralughe. +Sos marrulleris zai s’impreaiant meda in antis de s’imbentu de sos beìculos motorizados. Intre sos fatos chi lu proant, si podet amentare su sonetu fontomadu de Carlo Porta de 1.814, “Paracar che scappee de Lombardia”, in ue sos militares frantzesos retziant s’aproerzu de “marrulleris” pro un’analozia intre sa forma de sos marrulleris e sa de sos sumbreris figurosos issoro. +Intre sas òperas de su Museu in s’àera lìbera Bilotti, ammanitzadu in sas carreras de Cusèntzia, b’at iscurturas de Pietro Consagra chi su tìtulu est “Sos Marrulleris”. + +Parafrinas: +Su parafrinas de un’aparèchiu, un’automòbile, unu postale, una moto o unu trambiu est s’imbentanadura de antis de sa cabina de istare. Sos parafrinas modernos sunt realizados zenerarmente cun bidru laminadu, o siat formadu dae duas tellas de bidru e dae unu pizu de pràstiga intermèdiu, e sunt afirmados in manera perimetrale a sa carrosseria a mèdiu de impachetaduras e colladores. +Sos parafrinas de sas motos sunt custituìdos a s’avesu dae pràstiga acrìliga. Comente narat su nùmene, sa funtzione sua printzipale est a protegher su ghiadore dae su bentu, est a narrer dae s’impatu de s’àera cun su beìculu in moimentu. +Su parafrinas tenet sa funtzione de protegher mescamente sos ocupadores de su beìculu dae s’addobada de s’àera in tempus de sa martza, dae sas temperaduras isternas e dae partes boladoras che prùere, babautzos e crastos, in prus de esser unu cumponidore integradore de sa carrosseria e a dispensare un’istrutura abiodinàmiga. Addae de custu, podet esser aprigadu unu pizu UT pro apantallare sa lughe urtratanada dannarza. + +Pan Am World Airways: +Pan American World Airways, abreviada comunamente in Pan Am, fiat istadu su trasportadore abiàtigu printzipale e prus mannu de sos Istados Aunidos dae su 1927 finas a su faddimentu suo de su 4 de nadale de 1991. +Fundada in su 1927 comente servìtziu programmadu de passizeri e curreu chi operaiat intre Key West, Frorida, e S’Abana, Cuba, sa cumpanzia fiat devènnida una de importu, acreditada de medas innoaduras chi aiant formadu s’indùstria abiàtiga internassionale, incrùdidu s’impreu ispainadu de zetos, jumbos e sistemas de reservadura informatizados. Fiat istada finas unu de sos membros fundadores de s’Assòtziu Internassionale de Trasportu Abiàtigu (AITA), s’assòtziu industriale grobale de sas cumpanzias abiàtigas. Identifigada dae su logo suo cun unu grobu biaìtu, dae sa paraula “clipper” (aparèchiu mannu pro bolos transotzeànigos) in sos nùmenes de sos bolarzos e in sos sinzales de mutida, e dae sos bonetes arbos de sos pilotos suos, sa cumpanzia fiat istada un’icona curturale de su de 20 sègulos. +In un’èpoga dominada dae trasportadores de bandera chi fiant possèdidos dae sos gubernos in manera totale o majoritària, fiat finas sa cumpanzia de bandera no ufissiale de sos IAA. In tempus de su prus de s’era sua, sa base operativa de Pan Am fiat istadu su Worldport, situadu in s’abioportu John F. Kennedy de New York. + +Russell Crowe: +Russell Crowe (7 abrile, 1964) est unu attore nou-zelandesu. + +Kevin Costner: +Martin Landau (Lynwood, California 18 January, 1955), prus conotta comente est unu attore americanu. + +Rìmini: +Rìmini ("Rèmin", "Rémni" o "Rémne" in romannolu, "Ariminum" in latinu) est una comuna italiana de 146.606 abitadores, cabitale de sa provìntzia a su matessi nùmene in Emìlia-Romanna. +Sa provìntzia fiat istada istituìda in su 1992, disagrustende-nde su territòriu dae sa provìntzia de Forilì de tando; petzi in s’abrile de 1995 at cumintzadu a esser operativa efetivamente, cun s’ativadura de sa Prefetura e s’eleghidura de su primu cussizu provintziale. Sa comuna de Rìmini incruiat aguarmente sos territòrios de sa comuna atuale de Riccione (finas a su 1922) e sa de Bellaria-Igea Marina (finas a su 1956), chi a dies de oe sunt comunas autònomas. +Rìmini est sa leada printzipale e prus pobulada de s’iscaru romannolu e sa de duas tzitades pro nùmeru de abitadores (a pustis de Rabenna) de totu sa Romanna. Abarradorzu istiale de numenada internassionale, s’isterrit pro 15 km. a longu de sa costera de su mare Adriàtigu, cun hoteles, istabilimentos de note, echipamentos barneales e installaduras isportivas. S’isvilupu de su turismu, incaminadu in su 1843 cun sa fundadura de su Barneadorzu Bagni, si fiat afirmadu in manera definitiva in su sègulu posteriore, perdende sa cunnotadura orizinale aristocràtiga e mundana e mudende-si in unu fenòmenu massivu. +Istòria. +Belle gasi, Rìmini no est petzi unu logu de bagàntzias de s’iscaru romannolu, si nono finas una tzitade de livellu istòrigu curturale bastante elevadu (mancari custu aspetu siat avesarmente dassadu in sa segunda fila a petus de su prus famadu de cabitale de sa bida notenca e mundana). +Colònia fundada dae sos Romanos in su 268 in antis de Cristos, pro totu su tempus de sa dominadura issoro est istada unu nudu fundamentale de comunicadura intre su nordu e su suddu de su continente, e in su solu suo sos imperadores romanos aiant fraigadu monumentos che s’Arcu de Austu, su Ponte de Tibèriu e s’Anfiteatru, cando ch’in tempus de su primu Renaschimentu, suta de sos Malatestas, sa corte sua est istada una de sas prus bias de s’èpoga, istranzende artistas de sa pesadura de Leon Battista Alberti, Piero della Francesca, Roberto Valturio, Matteo de’ Pasti, e produende òperas che su Tèmpiu Malatestianu. In su milliotughentos, in prus de custu, est istada una de sas tzitades prus ativas dae su puntu de bista rebolussionàriu, istranzende medas de sos moimentos cun sa finalidade de s’unifigadura, cando ch’in tempus de sa segunda gherra mundiale sa tzitade fiat istada logu de acontèssida de tzocos tostos e bombardamentos àspidos, gasi etotu che de una resistèntzia orgullosa partisana, chi l’aiat fatu lograre s’ondra de una medalla de oro pro sa balentia tzivile. +Favorizadu dae sa posissione zeogràfiga e dae sas istruturas de retzida, Rìmini s’est afirmadu comente unu de sos agrustadorzos feriales e cungressales de Europa, sea de manifestadas e cumbènios de sinnìfigu mannu. + +Death Note: +Death Note (デスノート , Desu Nōto) est unu manga chi Tsugumi Ōba b'at tentu s'idea e l'at iscrittu paris chin Takeshi Obata pro sos disinnos. In Giappone Weekly Shōnen Jump l'at prubicau dae su mese de Nadale in su 2003 a su de maju in su 2006, e a pustis colliu in 12 tankōbon. Pro cantu pertocat s'istadu italianu, su manga l'at prubicau imbetzes Planet Manga (Panini Comics) dae su mese de Sant'Andrìa in su 2006 a su de Capidanne in su 2008. +S'istoria contat de Light Yagami, unu pitzoccu de iscola superiore a primu e de s'universidade a pustis, chi aiat atzapau unu cuadernu de lumene Death Note, capassu de soprannaturales poderes, ghettau a terra dae unu shinigami (deus de sa morte) muttiu Ryuk. S'ozetu daet a chie lu impreat su podere de ch'isperdere chiesisiat, petzi ponendebi su lumen in intro in su mentras chi si bi immazinat sa cara de chie si cheret mortu. Light, chi lu timet a su cumintzu, cheret impreare su Death Note pro che bocare dae tottu sa terra sos criminales e fundare unu mundu novu inube non b'apat prus male, ma s'interventu de L, unu fentomau detective privau, li orroghinat sa trassa. +Su manga est istau unu sutzessu a libellu mundiale, tantu chi b'an fattu dae cuddu paritzas atteras operas, comente un'anime de 37 puntadas, duos romanzos e fintzas videojocos. +Su titulu orizinale giapponesu est iscrittu a carattere mauschìnu, apparende duncas DEATH NOTE. Custa caratteristica peroe, foras de su Giappone, non l'at mantesa nemos in neddube, figurande semplicemente "Death Note". + +Another: +Another ("アナザー" , Anazā) est unu romanzu horror giapponesu chi b'at tentu s'idea Yukito Ayatsuji e Kadokawa Shoten l'at prubbicau in su 29 de Santu Gabine in su 2009. Una vortada in manga l'at prubbicada Young Ace (de sa Kadokawa Shoten etottu) in intro de maju in su 2010 e de jannarju in su 2012. Su primu episodiu de sa serie anime est istau trasmissu in su mese de jannarju de su 2012. +Trama. +In su 1972 un'istudiante populare meda de lumen Misaki ispirat pro un'intzidente in su cursu de s'annu iscolasticu. Sa classe inube attendiat sas lessiones, sa setzione 3 de sa Yomiyama Nord, abbarrat tottu abbuluzada e isseperat de sichire s'annu comente chi nudda siat mai accadiu, adderettura fachende finta chi issa non sia mai bennia a mancare lassandeli unu bancu liberu e fintzas su postu in sa die de su diploma. Sa pitzocca morta peroe, cosa ispantosa, b'est in sa foto de classe. +In s'istajone de beranu de su 1998 unu pitzoccu de 15 annos, chi si nat Koichi Sakakibara, accudit a sa bidda de Yomiyama dae sa tzittade de Tokyo pro istare in cumpanzia chin sos jajos suos, in su mentras chi su babbu traballat in India. Attendet sas lessiones propriu in sa setzione 3, ma perdet una parica 'e chidas pro more de unu pneumotorace. Cando est in ricoveru, sos cumpanzos novos de classe sua li fachen visita e a pustis s'adobiat chind una misteriosa pitzocca, de lumene Mei Misaki, chi paret andande a s'obitoriu. +Una borta torrau in salude e dimissu, su pitzoccu cumintzat s'iscola fachendesi cussizare prus de carchi cosa dae tia sua: issa puru, peroe, non li narat nudda issupra su cumportamentu chi tenen sos fedales suos chin Mei, chi la trattan comente chi no esistat. Koichi est in cuffusione semper de prus e pedit prus vortas su chi est sutzedinde siat a Misaki etottu siat a sos cumpanzos, chi peroe non li torran imposta. +Sa tensione chi ja b'aiat a primu aumentat galu de prus cando una cumpanza de classe sua, Yukari Sakuragi, siche morit male istrampande dae s'iscala e acabbande impalada in sa punta de su parabba. A sa fine, che torrat a pizu chi custa morte siat petzi una de sas paritzas ligadas a sa classe 3 - 3. Edduncas Koichi e sos amicos suos Mei, Naoya Teshigawara, Tomohiko Kazami e Yuya Mochizuki chircan de isorvere su misteriu de cuss'annu malu 1972 ca dae cughe est cumintzau tottu: difattis sa morte sichit a corfere chenza piedade sa setzione 3 cando resurtat chi b'est un'istudiante in prus, ja bell'e mortu dae tempus meda, chi est sa causa primaria de tottu su chi de malu capitat in sa classe. + +Calassu arrimaguantes: +Unu calassu arrimaguantes (o, sintzillamente, arrimaguantes) est una bardana realizada in su tabuleri de bordu, posta in subra de su putzu de sa pedalera in un’automòbile, impreada fitianu pro bi bardare cosas bariadas. Sos ozetos remunidos prus frechentemente in un’arrimaguantes incruent sos documentos de rezistradura e asseguràntzia de su beìculu, manuales, CDs, durcarias, libros, pannutzos, cantzos de bestire e atzessòrios e zoghetes pro creaduras. +Su nùmene derivat dae sa finalidade orizinale de su calassu, est a narrer su remunimentu de guantes. In su prus de sos beìculos, su calassu arrimaguantes si serrat cun unu cunzone, prus raras bias s’impreat una crae. + +Paramore: +Is Paramore funt unu grupu alternative rock nàschidu a Franklin, Tennessee in Istados Unidos. + +ETA: +S’Euskadi Ta Askatasuna (chi in limba basca cheret nàrrere “Paìsu Bascu e Libertade”), connota cun sa sigla sua ETA, est un’organizatzione armada basca chi si proclamat independentista, patriòtica, sotzialista e rivolutzionària. Dae sa creatzione de sa prima ETA, sunt esìstidas organizatziones diferentes, cun su matessi nùmene, nàschidas comente resurtadu de argunas iscissiones. In ocasiones diferentes sunt esìstidas duas organizatziones distintas chi currispondiant a sa matessi sigla e, a bias e pro pagu tempus, finas tres. +Tenet comente finalidade prioritària s’indipendèntzia de su chi su natzionalismu bascu cramat “Euskal Herria”, dae sos Istados de Ispagna e Frantza, e su fràigu de un’istadu sotzialista. Pro bi cròmpere, tirat profetu dae assassìnios, secuestros, terrorismu e s’estorsione econòmica, siat in Ispagna siat, in manera ocasionale, in Frantza, in sa chi cramant “luta armada”. +Fundada in su 1958, durante sa ditadura franchista, pustis de s’espulsione de membros de sa gioventude de su Partidu Natzionalista Bascu, aiat cumpridu sa prima atzione violenta sua in su mese de trìulas de su 1961 e, a sa prima, aiat tentu s'apoju de una parte de sa gente, ca fiat cunsiderada un'organizatzione in prus chi s’oponiat a su regìmene franchista. A pustis de su protzessu democratizadore cumintzadu in su 1977, non cumpartzidu dae ETA, aiat cumintzadu a pèrdere sustentu pùblicu, e sos atos suos fiant cundennados e cunsiderados comente terroristas dae sa majoria istremenada de sas fortzas polìticas e sotziales, dae s’aprovatzione de s’Istatutu de Guernica in su 1979 finas a s’atualidade, in ue sa cunditzione sua terrorista est ammìntida in totu dae Istados e organizatziones internatzionales medas, comente Ispagna, Frantza, Rennu Unidu, Istados Unidos, Canada, Venezuela, su Cussìgiu de Europa, s’Unione Europea, s’Organizatzione de Istados Iberoamericanos, sas Natziones Unidas o s’Europol. +Amnistia Internatzionale at cundennadu prus de una bia sas atziones de s’ETA, cunsiderende·las comente crìmines o abusos graes contra a sos deretos umanos, su chi non l’at impeigadu de criticare sa polìtiga antiterrorista de su guvernu ispagnolu, in particulare su regìmene de incomunicatzione chi diat cunsentire su malu tratu o sa tortura de sos presoneris, cunforma a custa ONG. +Dae su 2002, sos partidos polìticos Batasuna, Atzione Natzionalista Basca e Partidu Comunista de sas Terras Bascas sunt istados illegalizados dae su Tribunale Supremu pro sos ligàmenes issoro cun ETA, a pustis de sas riformas legislativas adotadas dae sas Cortes Generales de proposta de su guvernu de José Maria Aznar. Su Tribunale Costitutzionale aiat refudadu sos ricursos presentados dae sos tres partidos e su Tribunale Europeu de sos Deretos Umanos at negadu sas dimandas postas dae sos primos duos. +Dae su 1976, sos guvernos ispagnolos ant esploradu su caminu de su diàlogu pro l’agabbare cun s’atividae terrorista de ETA, istabilende cuntatos cun ETA, cun su resurtadu de trèguas e tzessatzione de su fogu. Dae sa firma de su Patu de Estella de su 1998, b'at àpidu unos cantos patos de ETA cun diferentes fortzas polìticas. Su 20 de santugaine de su 2011, tres dies a pustis de sa “Cunferèntzia Internatzionale pro promòere sa risolutzione de su cunflitu in su Paìsu Bascu” in Donostia/San Sebastian, s'organizatzione armada aiat annuntziadu cun unu comunicadu “sa tzelada definitiva de s’atividade sua armada”. + +Istassione ferruviària Rezu Emìlia AB Mediupadana: +S’istassione de Rezu Emìlia AB Mediupadana est un’istassione ferruviària de sa lìnia de arta belotzitade Milanu-Bolonna, de sa cale format s’ùnigu transitadorzu de biazadores intermèdiu. Intre su 2.008 e su 2.013, s’installadura aiat operadu de puntu de moimentu cun su nùmene de Rezu Emìlia AB. +S’8 de làmpadas de 2.013, s’est isvilupada s’inaguradura cun sas autoridades, canto chi sa posta in servìziu currespondidora de s’istassione est acontèssida sa die in fatu. Pro cunseghèntzia, sa numenadura est istada mudada in “Rezu Emìlia AB Mediupadana”. +Su partile est dotadu de duas bias de prioridade cunetadas a sas duas bias de currera printzipales dae desviadorzos cursàbiles a sa belotzitade de 60 km/h. +S’istrutura chi acollozit sos biazadores est istada prozetada dae Santiago Calatrava s’architetu ispannolu e est parte integradora de unu prozetu importante chi modìfigat in manera raighinale totu s’arzola a su nordu de sa bidda e la rennet zanna de atzessu printzipale e prus prestizosa. Paris cun su sistema de pontes a bela chi colat in subra de s’Autocaminu de su Sole, aguarmente prozetados dae s’architetu balentzianu, e su peazu autocaminale nou, format su cumparis nou estètigu e funtzionale de Rezu Emìlia. +Su fraigu est caraterizadu dae unu disinnu futurista chi prebidet sa repetidura, pro bintichimbe bias, de unu mòdulu de longària aguale a 25,40 m., cumpostu dae sa sutzessura de treighi portales diferentes, distanziados intre issos de unu metru pagu prus o mancu. Sa sechèntzia narada, longa grobarmente 483 m., diat zenerare un’efetu de moimentu aguale a su de un’unda dinàmiga. S’artària mèdia est aguale a 20 m. +Su primu prozetu “a bela” orizinale est istadu sustituìdu dae cussu “a unda”, finas pro diferentziare mezus s’òpera dae sos pontes; sende gasi, su prozetu intreu est galu cunnotu cun su nùmene no ufissiale de “Sas belas de Calatrava”. +Siat Trenitalia siat Trasportu Nou Biazadores servent s’istassione Mediupadana peri diferentes relassiones diàrias a mèdiu de trenos de arta belotzitade. In custu modu, est possìbile a nche sizire Milanu in baranta minutos, Bolonna in binti, Frorèntzia in chimbanta, Roma in duas oras e deghe minutos, Nàpule in tres oras e trintachimbe minutos. +S’istassione est probida de un’aparcadorzu intertramunadore ampru e est cunetada dae una transitabilidade caminale fraigada apositivamente chi l’aunit a s’autocaminu A1 serente. +A su 2.013, s’istassione est cunetada dae sa lìnia automobilenca 5 de AM cun una frechèntzia de trinta minutos. +In prus de custu, est prebida sa fraigadura de un’arressada in su caminu de ferru Rezu Emìlia-Guastalla in su cuadru de su potentziamentu de s’arrogu sutaurbanu Rezu-Bagnolo in Piano, cun sa finalidade de creare una relassione ferruviària intre s’istassione in sa lìnia AB/AC e cussa in sa lìnia istòriga. + +Pinnetone: +Su pinnetone est un’immòbile custituìdu zenerarmente dae mòdulos antisfabrigados in tzimentu armadu antiscumprimidu o in atzarzu, destinadu a s’impreu industriale o artesanale. Nde sunt un’isempru totu sos assentadorzos modernos produtivos, industriales e de magasinamentu. +Sa forma e sa dimensione de unu pinnetone industriale dependent in parte manna dae s’istrutura de sas installaduras chi devet cuntenner. Podet sighire sa fòrmula de sa bèndida dereta o de sa logadura immobiliària. + +Luminu: +Su luminu o (fintzas allominu) est un’ozetu sintzillu e pràtigu chi permitet de coberare fogu pro diferentes impreos in manera segura: est unu fustigheddu de linna, cotone o pabiru, cun un’istremidade cuguzada cun una sustàntzia inframàbile chi s’alluet pro isfrigatzamentu in una superfìtzie rasposa. +Sos luminos isvedesos o de seguràntzia sunt luminos chi s’alluent petzi si sunt frigados in una superfìtzie adeguada, posissionada a s’avesu in su chirru isternu de sa boetighedda. +Sos cheritos sunt luminos cun nèbidu in cotone o in pabiru profizadu, tiritiri de chera e cun concutza afogazadora. + +Lagu Superiore: +Su Lagu Superiore est su prus mannu de sos Grandu Lagos de s’Amèriga de su Nordu. Su lagu est alindadu dae s’Ontario canadesu e dae su Minnesota istadunidesu a su nordu e a s’uestu, e dae su Wisconsin e su Michigan istadunidesos a su suddu. +Est cussideradu zenerarmente comente su lagu de aba durche prus mannu de su mundu pro superfìzie. Pro ballùmene, est su de tres lagos de aba durche prus mannu de su mundu. +Nùmene. +Sa tribù ìndia de sos Ojibwes naraiat su lagu “"gichigami"”, chi sinnìfigat “aba manna”. Henry Wadsworth Longfellow aiat iscritu su nùmene comente “Gitche Gumee” in “The Song of Hiawatha”, a s’aguale de Gordon Lightfoot in sa cantone sua “The Wreck of the Edmund Fizgerald”. +Sos primos isproradores frantzesos chi si fiat acurtziados de custu mare internu mannu peri su riu Ottawa e su lagu Huron in tempus de su de 17 sègulos, si fiant refertos a s’iscoberta issoro comente “"Le lac supérieur"”, in su sentidu de “lagu in subra de su lagu Huron”. Su lagu fiat istadu naradu finas “Lac Tracy” dae sos missionàrios zesuitas de su de 17 sègulos. +Sos ingresos, addaghi aiant leadu cuntrollu de sa rezione dae sos frantzesos in sa dècada de 1760, in fatu de sa gherra intre frantzesos e ìndios, aiant ingresizadu su nùmene de su lagu in “Superior”, sende superiore in mannària a totu sos àteros lagos de cussu continente bastu. + +Gavinu 'e Ledda: +Est s'autore de su romanzu autobiograficu Padre padrone, bessidu in italianu in su 1975 + +1938: +S'annu 1938 (MCMLXXXVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu de sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1939: +S'annu 1939 (MCMLXXXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu de domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1940: +S'annu 1940 (MCMXL in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu de lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Limba ebraiga: +Sa limba ebraiga est una limba semìtiga faeddada in su mundu dae unos sete milliones de pessones. Est su primu idioma ufissiale de s’Istadu de Israele. S’ebraigu impreat un’arfabetu suo pròpiu e s’iscriet dae manu dereta a manu manca. S’impreu de s’ebraigu fiat istadu meda limitadu pro sègulos e sa renàschida sua, chi nch’at zutu a sa limba ebraiga moderna, cun terminolozia cumpreta chi cuguzat totu sos domìnios de sa bida, si devet in antis de totu a s’òpera istraordinària de Eliezer Ben Yehuda (1.858-1.922), unu zudeu lituanianu chi si fiat tramudadu a sa terra santa deretu a pustis de si cojuare. Aiat coladu sa bida sua intrea pro cumpilare sos 17 ballùmenes de su “Dissionàriu de ebraigu antigu e modernu”, chi galu oe custituint su testu fundamentale de sa limba atuale. Custa ùrtima, ch’in sos testos bìbrigos fiat limitada a 8.000 bogàvulos ebia, nde contat oe cun 120.000, chi sunt in aumentu sighidu. + +Alpitour: +Alpitour Spa est una sotzietade italiana chi òperat in su domìniu de sas bagàntzias organizadas, fundada in Cune in su 1947, dae un’ufìssiu minore intregadu a s’amaniadura de servìtzios turìstigos. +Istòria. +Su primu nùmene de s’impresa est Alpi: s’atividade sua est cunsagrada mescamente a organizare sos trasportos, in trenu o in purma, de filadas mannas in s’ocasione de eventos importantes, che s’Annu Santu in Roma o su Carrasegare de Nitza. +Bator annos a pustis, in su 1.951, s’impresa lograt sa rapresentadura de sa LAI (Lìnias Abiàtigas Italianas, s’Alitalia de como). +In su 1960, naschet sa fòrmula de su biazu “totu incrùdidu”, chi dat sa possibilidade a sos turistas de bisitare sas logalidades europeas prus suzestivas. In su logo de Alpi, pro sa prima bia cumparet su cau, e in su 1967 su nùmene de s’impresa devenet ufissiarmente Alpitour. +In su 1968, Alpitour otenet un’àteru primadu: pro sa prima bia, difatis, un’elaboradore informàtigu intrat a un’impresa turìstiga italiana, mezorende s’efissièntzia e sa lestresa organizativa. +In sos annos setanta, Alpitour inàgurat sa custumàntzia de bolos nolitados deretos chirru a sa logalidades printzipales de su Mesuterranu e de s’Atràntigu Orientale. S’Ispanna e sas Canàrias si faghent sizìbiles in pagas oras de bolu, permitende a sos crientes de isseberare bolos ispetziales sena trànsitos intermèdios e cun una limitadura cussideràbile de sos costos. +In sos annos otanta, Alpitour amprat in manera progressiva s’oferta sua pròpia, annanghende a s’afantallu suo destinos a distàntzia longa e pubrighende, galu una bia sa prima in su livellu nassionale, unu catàlogu cunsagradu intreamente a s’Itàlia. +Finas sas seas operativas aumentant, dae Milanu a Roma, dae Pàdua a Bolonna, finas a sizire su logu istranzu cun s’abertura de sos ufìssios in Tenerife, Grandu Canària, Minorca, Ibiza, Maiorca. +In su barigare de sos annos noranta, leat sa tzucada s’evolvidura noa de Alpitour: pro s’imponner in su mercadu grobale, parende fronte a sos bisonzos de sos turistas noos in su mundu intreu, s’impresa cunesa si mudat in unu grupu internassionale mannu. +S’isvilupu naradu est possibilitadu dae Exor, sa cartera de investimentos de su grupu Agnelli, cun partetzipaduras chi andant dae su grupu automotive Fiat a su setore bancàriu. +In su 1992, Exor còmporat sa prima partetzipadura de minoria in Alpitour, aumentende peri sos annos sa cuota sua de zestione, finas a nche cromper in su 2001 a su cuntrollu de su 100% de su pachete de assiones. Parallelamente, in su 1998 sa cartera perfetat finas s’achisidura de Francorosso. +Sa fundidura intre sos duos operadores mannos nassionales in su setore turìstigu cunzughet sa nàschida de su Grupu Alpitour: unu grupu de perfilu internassionale organizadu in ses partziduras operativas mannas (Tour Operating, Aviation, Hotelencu, Distribuidura, Incoming, Incentive & Eventos), in intro de sas cales onzi marcu est ispetzializadu in sa dispensadura de una gamma pretzisa de servìtzios a su mercadu ozetivu suo pròpiu. +In su 2005, fiat istadu istipuladu unu cuntratu cun sa cumpanzia abiàtiga salernesa Airsal, tando in pessu custituìda, chi diat aer realizadu bolos nolitados pro Alpitour e àteros turoperadores dae sos abioportos de Malpensa e Bolonna chirru a Màlaga e Ibiza, in prus de àteros destinos mesuterranos. Airsal, cun s’intentu naradu, aiat nolitadu dae British Aerospace duos abiomòbiles Bae 146/200. Su cuntratu cun Alpitour totalizaiat 4 milliones de euros e prebidiat su trasportu de passizeris finas a su 12 de cabudanni de su matessi annu. Sa cumpanzia abiàtiga, sende gasi, aiat fatu faddimentu bator meses a pustis. +In su 2008, su Grupu lantzat Alpitourworld.com, su portale e-commerce in ue si podent comporare sas bagàntzias de Alpitour, Francorosso, Villaggi Bravo, Volando e Jeans. +Su 23 de nadale de 2.011, Exor annùntziat sa tzessura de Alpitour a unos cantos fondos de investimentu faghende referèntzia a Wise Sgr e J. Hirsch & co. e àteros sòtzios finantziàrios, pro unu totale de 225 milliones de euros. + +Allarma causada: +S’allarma causada est sa realizadura de atos chi faghent tzucare sas protzeduras de emerzèntzia sena chi bi siat sa presèntzia de unu perìgulu reale, dae casos de sinnìfigu minore (pro narrer, s’impreu de unu sinzoladore de fogu in un’iscola, sena chi bi siat pira) a fatos de impatu sotziale prus mannu. Est chistione de unu delitu segundàriu. +Còdighe penale italianu: “Art. 658 – Allarma causada inche s’autoridade. Chie si siat annùntziet disacatos, intzidentes o perìgulos inesistidores inche s’autoridade, o inche entidades o pessones chi dispensant servìtziu pùbrigu, est castigadu cun su detenimentu finas a ses meses o cun sa penalidade dae 10 a 516 euros”. + +Tele Costa Smeralda: +Tele Costa Smeralda est un'emittente televisiva chi operat in Sardigna +Hìstoria. +S'emittente naschit in sos prmos annos de su 1980, in su prenu de su boom de sas televisiones prvadas. Ennit fundada in Cannigione, dopo unu periodu juve produtziat in loco, hat tentu unu periodu de collaboratzione chin medas networks natzionales de importu. Tra tottus, andant numenados Italia 1, Italia 7, Europa 7 e, dae su 2000 fintzas a sa chiusura, Junior Tv. +Carch annu pius innante, ennit comporada dae Nichi Grauso, chi a su tempus teniat sa prima emittente televisiva sarda (Videolina, "ndr") e ateras emittentes de importu, comente "La Voce Sarda", affirmandesi in su panorama televisovu sardu. +dae sos annos '90, s'emittente torrat a trasmittere programmas suos. unu de sos pius famosos, est su istoricu programma de servitziu Zona franca, curadu e presentadu dae Antonello Lai. + +Donato Bilancia: +Donato Bilancia, naradu familiarmente Walter (Potèntzia, 10 de triulas de 1.951), est unu criminosu e mortore seriale italianu, cundennadu a 13 presonias perpetuadas pro aer cumìtidu una filera de 17 mortorzos intre su 1.997 e su 1.998 in Ligùria e in su Peemonte de susu, in unu tretu de tempus de ses meses. In prus de custu, devet cumprire cundenna pro unu tentativu de mortorzu. +Nàschidu in Potèntzia, si fiat tramudadu cun sa famìlia sua a sa prima a Asti, a pustis a Capaccio (Salernu) e finarmente a Zènova in su 1.956. +Crèschidu cun un’acapiadura difìzile cun mama, babu e frade suos, cumintzat bastante luego a esser unu furone, comente isse etotu si definit. A sos 15 annos, tenet sos primos pistighinzos cun sa zustìssia, sighidos in su 1.974 cun unu detenimentu cun agatamentu in crìmines (una fura finas in custu casu) e in su 1.976 pro isrobatòriu (posteriormente at a resessire a evader dae sa presone). +In su 1.987, su suitzìdiu de frade suo Michele chi, cun fizu suo minore Davide de bator annos in sos brazos, si ghetat a suta de unu trenu inche s’istassione de Zènova Pegli, l’aiat marcadu in manera definitiva, aumentende istrobos mentales chi zai dae tempus fiant presentes. +In su 1.990, tenet un’intzidente de tràfigu e, che 18 annos in antis, in su 1.972, abarrat in su coma unas cantas dies. +A sa profissione de furone, s’aunit su bìssiu de su zogu de bonaura: comente isse etotu at a decrarare in fatu a sos carabineris, apostaiat fitianu summas meda elevadas, abarrende belle gasi semper fidele a printzìpios ètigos, paghende semper sos dèbidos suos e averende-si semper firmu de paraula in su sentidu naradu. In s’ambiente de sas zogherias illìtzitas, fiat cunnotu cun su nùmene de Walter. +Su 16 de santugaìne de 1.997, Bilancia aiat ochìidu a Giorgio Centanaro in sa domo sua, sufoghende-lu cun beta adesiva. Sende gasi, su crìmine fiat istadu archivadu comente morte pro causas naturales, peri ca non bi fiat peruna istiga chi èsseret istada chistione de mortorzu. At a esser Bilancia etotu a s’acusare de su mortorzu naradu, a boluntade sua lìbera, contende comente si fiant isvilupados sos fatos e sutaliniende chi l’aiat fatu ca Centanaro l’aiat disondradu e trampadu in sa mesa de zogu. +Su 24 de santugaìne, pro resones de sa matessi casta (cussideraiat sa de duas bìtimas comente sodale de sa prima), aiat assassinadu in sa domo issoro e Maurizio Parenti e a muzere sua Carla Scotto, sustraighende 13 milliones de francos betzos in dinare a manu e unos cantos ozetos baliosos, chi si nde fiat isfatu posteriormente. +Su 27 de santugaìne, aiat ochìidu a Bruno Solari e a Maria Luigia Pitto, penetrende a sa domo issoro cun s’intentu de isrobare e, su 13 de santandria sighidore, in sa bidda de làcana de Bintimìllia, nch’aiat mortu a Luciano Marro, unu tramunadore de balutas, a su cale l’aiat sustraìdu 45 milliones de francos betzos. +Su 25 de ghennarzu de 1.998, aiat còrfidu unu bizinote, cun finalidade iscrusiva de fùrria contra a sas fortzas de seguràntzia: fiat istada chistione de su mortorzu de Zuanne Zorzu Canu in Zènova. +Su 9 de martzu, in Varazze, aiat tiradu contra a Stela Truya, una prostituta arbanesa cun sa cale si fiat abandadu. +Su 18 de martzu, in Pietra Ligure, nch’aiat mortu cun unu tiru a sa conca Ljudmyla Zubskova sa prostituta ucrainiana. +Su 20 de martzu posteriore, aiat isrobadu e ochìidu un’àteru tramunadore de baluta, aguarmente in Bintimìllia: est chistione de Enzo Gorni. Su cunnadu de sa bìtima l’aiat bidu allarghende-si in una Mercedes niedda. +Su 24 de martzu, in su trighinzu Barbellotta de Novi Ligure, si fiat abandadu in una billa cun sa Mercedes sua cun Lorena sa transessuale, chi aiat atuadu sos intentos suos mortores e si nche fiat fuìda. In cussu mamentu, fiant assupridos duos biziladores notencos, contra a sos cales Bilancia aiat isparadu, ferende-los in manera mortale, e andende posca in busca de Lorena, provochende-li una ferta grae a sa busèriga, peroe sena l’ochier comente diat aer chertu. A pustis, cun unu corfu de gràssia a sa conca, aiat agabadu ambos bizinotes, Massimiliano Gualillo e Candido Randò. +Su 29 de martzu in Cogoleto, aiat assassinadu un’àtera prostituta. Tessy Adobo sa nizeriana. Custu mortorzu aiat rapresentadu unu puntu de borta a sas imbestigaduras, sende chi fiat istadu relassionadu cun su de Stela Truya e, in fatu, a sos àteros mortorzos de prostitutas, sende istadu averiguadu chi s’arma impreada fiat semper sa matessi, a mèdiu de sos esàmenes balìstigos de s’UII de Parma. +Cando sas imbestigaduras nche sizint unu puntu de borta e si sunt collidos argunos elementos, gràssias finas a sa testimonia baliosa de Lorena sa transessuale, chi at pòdidu pompiare medas detàllios de sa Mercedes niedda impreada dae Bilancia e dispensare unu retratu robòtigu pretzisu de su “mostru”, Bilancia mudat totu in unu sa manera sua de assionare e su tipu de bìtimas de sos mortorzos suos. +Su 12 de abrile, difatis, in s’Intertzitades s’Ispètzia-Benètzia aiat abaloradu sas capatzitades suas de iscancaradore, aiat abertu su còmodu de su bagone e aiat tiradu contra a Elisabetta Zoppetti, ochiende-la. +Su 14 de abrile, fiat torradu a ochier una prostituta, Kristina Valla, e bator dies a pustis fiat torradu a fagher sas faìnas suas in unu trenu, in su trazetu Zènova-Bintimìllia, assassinende a Maria Angela Rubino e masturbende-si in su cadàvere suo. +Su casu de su mostru de sa Ligùria trubat su chighillu de sas crònigas, dadu chi, dae un’ambiente limitadu e relativamente isuladu che su de sa prostituidura, fiat coladu a corfer in sos trenos isseberende sas bìtimas suas a s’imbesti imbesti. +Sa mobilizadura de sas fortzas de seguràntzia fiat istada totale in cussu mamentu, cun s’incoamentu de diferentes pessonazos (chi a pustis si fiant averados anzenos a sos mortorzos) e chirchende duos tipos de automòbiles chi fiant imboligadas in su casu (sa Mercedes-Benz 190 niedda e s’Opel Kadett arba). +Su 21 de abrile, in Arma di Taggia, fiat istadu realizadu s’ùrtimu de sos crìmines de Bilancia, chi aiat isrobadu e ochìidu a Giuseppe Mileto su benzineri. +Su casu nch’aiat sizidu su puntu de borta detzisivu addaghi nche fiat cròmpida a sos carabineris sa noa, in s’aparèntzia insinnifigadora, chi un’abitadore de logu no aiat torradu una Mercedes leada in proa. Sos carabineris aiant berifigadu de chie èsseret chistione, iscoberende una currespondèntzia belle perfeta intre Bilancia e su retratu robòtigu realizadu de acordu cun sa descritura dada dae “Lorena”. A cussu puntu, sas istigas de sos neumàtigos in sas issenas de unos cantos mortorzos fiant istadas cumparadas cun sas de sa Mercedes, torrende a pare in manera perfeta. Sa proa de su noe fiat cunsìstida in sa tirada de s’ADN de Bilancia dae unas cantas coetas e dae una tzìchera de cafè, chi fiat istadu cumparadu cun su de su mortorzu, imbènnidu in sa carena de Maria Angela Rubino. +A Donato Bilancia l’aiant detènnidu su 6 de maju de 1.998, in pessu essidu de domo sua in via Leonardo Montaldo in Marassi, sos carabineris sena chi opònneret resistèntzia; pagas dies prus a tardu, aiat cunfissadu ispuntanamente totu sos mortorzos, atribuende-si finas su primu, su de Giorgio Centenaro chi, comente naradu, fiat istadu archivadu comente morte naturale. +Bilancia fiat istadu cundennadu a 13 presonias perpetuadas pro sos 17 mortorzos a 16 annos de regrusura pro su tentativu de mortorzu de Lorena Castro, peri sa sentèntzia pronuntziada su 12 de abrile de 2.000 dae su Tribunale de Zènova e cunfirmada a pustis dae sa Corte de Appello e dae sa Corte de Cassadura. +Aiat cumintzadu a cumprire cundenna in sa presone de Marassi e posca in sa de Chiavari; atuarmente, sighit a la cumprire in sa domo regrusòria Due Palazzi de Pàdua. +A su casu de Bilancia s’ispirat “Ùrtima balla”, unu miniseriale telebisencu italianu, aderetadu dae Michale Soavi e transmìtidu pro sa primera bia in su 2.002 dae Canale 5, cun sos atores Giulio Scarpati, ch’intèrpretat s’ufissiale de sos carabineris chi ghiat sas imbestigaduras, e Carlo Cecchi, in su rolu de su mortore seriale. +In su 2.004, Donato Bilancia fiat istadu intervistadu in dereta telebisada dae Rai 1, in tempus de s’emissura “Domenica in”, ghiada in cussu annu dae Paolo Bonolis. Su presentadore aiat retzìdu crìtigas àspidas pro cussa intervista. + +Azutòriu no dispensadu: +S’azutòriu no dispensadu (o azudu no dadu, farta de azudu), in unos cantos ordinamentos zurìdigos, intre sos cales s’italianu, est unu delitu contra a sa pessone e, in manera prus ispetzìfiga, contra a sa bida e a s’incolumidade individuale. +Sa norma narada tenet sa funtzione de afortire su sentidu de sa solidariedade umana. Isse est unu delitu omissivu, in ue su lezisradore reprimet sa farta de realizadura de un’assione zuigada comente netzessària, independentemente dae su fatu ch’intervenzat o nono un’eventu comente cunseghèntzia de s’omissura narada. + +Tamata: +Sa tamàta, o pumàta (lumen issientificu: Solanum lycopersicum L.) est una pranta de sa familia de sas solanáceas (Solanaceae) chi tenet s'orizine sua in su Messicu e peri tottu su mundu la contivizan pro su fruttu suo, bonu a lu mandicare. Custu fruttu est una bacca colorada, tipicamente de tonos chi b'andan dae su grogàntzu a su ruju pro more de sa presentzia de sos pigmentos licopene e carotene; podet cromper a 2 cm de diametru in sas ispetzias agrestes, ma est meda prus mannu in cussas chi sun curtivadas. Su sapore de su fruttu est unu pacu acru, e si lu produit e cossumat in tottu su mundu, tantu friscu comente in ateras maneras diferentes, pro esempiu in salsa, purè, sutzu, disidratau o in cusserva. + +The Witcher: +The Witcher est unu videojocu de rolu (action RPG) chi CD Projekt RED STUDIO at fattu e chi CD Projekt at distribuìu in Polonia, sende chi Atari l'apat fattu in su restu de su mundu. Sa versione europea at fattu su debutu suo in su 26 de Santu Gabine de su 2007 e cussa de sos Istados Unidos carchi die prus a tardu, in sa die de su 30 de Santu Gabine de su 2007. In su 17 de Febrarju de su 2008 at cumprìu una bèndia de unas 600.000 copias peri su mundu, e bi l'at fatta a cròmper a 1 milione in sa prima die de Sant'Andrìa. +Su jocu est ambientau ind unu mundu fantasy chi s'iscritore polacu Andrzej Sapkowski, in sa saga sua literària dedicada a sos Witcher (in limba polaca "Wiedźmin"), aiat imazinau. Su motore graficu de sos chi l'an isvilupau est s'Aurora Engine de Bioware (chi at fattu ja sa cumparta in su primu episodiu de Neverwinter Nights), ma l'an acontzau meda prochi poderet suportare sos efetos graficos de s'urtima generassione ludica. +Sa versione pro Personal Computer at bèndiu unu milione de copias in doichi meses: sa cosa a su cumintzu aiat conchinàu sos isvilupadores a nde tenner in cussideru una fintzas pro PlayStation 3 e Xbox 360, mancari chi a pustis su titulu siat istau annuddau. +In su 2011 est essiu su sichidore suo: pro Microsoft Windows. Custu peroe bi l'at fatta a essire fintzas ind una versione console pro Xbox 360, in su 17 de aprile de su 2012. + +Xbox One: +Sa Xbox One, connotta fintzas comente Xbox 720 dae sa comunidade de jocadores peri su mundu, est una console de videojocos chi Microsoft at prodottu e est sichìa a sa Xbox 360. Sa console fachet parte de s'ottava generassione de console, ind unu mercau chi biet in cuncorrentzia fintzas sa PlayStation 4 de Sony e su Wii U de Nintendo. + +PlayStation 4: +Sa PlayStation 4 ("プレイステーション4" Pureisutēshon Fō?), rezistrada chin su marcu PLAYSTATION 4™ e a s'ispissu muttìa in breve PS4, est una console de videojocos chi Sony Computer Entertainment at prodottu. +Sa console est essìa in su mese de Nadale in su 2013 costande 399 euros. In su note tra su 10 e s'11 de lampadas est istau ammustrau su design de sa console chin paritzas fotografias: dae cughe si podiat biere chi sas carettas si poden cullegare direttamente a su joypad e non a sa console, a manera de tenner prus libertade de movimentu. Est esser retro-compatibile chin sa PlayStation 3 pètzi pro more de su servissiu Gaikai. +Sa console fachet parte de s'ottava generassione de console, e at a intrare in competissione chin sa Wii U de Nintendo e sa Xbox One de Microsoft. + +Microsoft Windows: +Microsoft Windows (a s'ispissu lumenada "Windows" o "Win") est una familia de ambientes e sistamas operativos dedicaos a sos personal computer, a sas workstation, a sos server e a sos smartphone. Naschit che ambiente operativu pro sos sistemas operativos MS-DOS e PC DOS, e che benit a sistema operativu isse etottu chin Windows NT e Windows 95. +Microsoft Windows est unu software chi tenet sa Microsoft Corporation e chi issa lu rendet disponibile a pacamentu. Chin Windows, sa Microsoft tenet sa prus parte de su mercau de sos sistemas operativos. + +Dark Souls II: +Dark Souls II ("ダークソウル II" Dāku Souru Tsū?) est unu videojocu de rolu (action RPG), sichidore de Dark Souls, chi From Software at isvilupau e at prubicau Namco Bandai Games. Est istau presentau in su Spike Video Game Awards 2012 e an irvelau chi at a tenner un'istoria differente dae su jocu chi lu at pretzédiu, un'ambientassione nova e unu novu protagonista. Su jocu s'at a prubicare pro PlayStation 3, Xbox 360 e Microsoft Windows in su mese de Martzu de su 2014. +Istòria. +A pùstis de unu bìdeo chi b'at a intràda a ammustràre su disispèru de chie sa non morte at corfiu, su protagonista bènit trazàu a un'atteru mundu chi si nàrat Drangleic, in ube atòbiat ind una pinnètta sas urtimas bardìanas de su focu. Custas lu pìcan in zìru, nàndeli chi sìche at a mòrrer unu muntone de bortas e chi at a bènner, comènte a tottus sos atteros, unu essere bòidu e ispozàu de resòne e sentìdu. Andànde a innàntis còlat a Majula, unu biddizòlu in ube sa figura misteriòsa de su Mìssu de s'Ismeràlda li dimàndat si est issu chi at a picàre su tronu: custa li nàt chi dèpet collìre battor animas mannas, prima de bìer a su re de su locu, Vendrick. Fàttu custu, biàzat a su casteddu de Drangleic in ube, ind una losa profùnda, b'est su chi pacu bi abbàrrat de Vendrick, bènniu comomài bòidu. S'aneddu chi peròe si atzàpat in sa bestimènta antica sua permìttit a su protagonista de lòmper a su santuarju de s'iscurtòne, in ube at a fàcher connoschèntzia de unu iscurtòne anticu chi li dàet unu ozèttu pro biazàre a su chi si ammèntat de sa gherra contr'a sos zigàntes. Su protagonista bìnchet su segnore issoro e, torràu a sa sede regale, si atòbiat chin sa reìna Nashandra, chi a s'accàbbu de tottu est s'inimicu berdadèru de tottu su jocu. Pùstis de la àer bìnta, su protagonista bènit a re novu finìnde sepurtàu galu vivu in intro de sa cripta. +Gameplay. +Dark Souls II tenet una jocabilidade chi si assimizat meda a cussa de su primu capitulu; de s'ateru, su co-direttore Tomohiro Shibuya at decrarau chi non cheret cambiare sos cumandos. Atzapamus in intro de sas novidades imbetzes unu mundu de esplorare unu pacu prus mannu, una grafica e animassiones ammezoradas grassias a su motore graficu novu, una zestione de frunimentu prus profunda, sa possibilidade de impreare duas armas a su matessi tempus, una menzus intellighentzia artifitziale de sos inimicos, novas armas e armaduras e carchi amezoramentu in sa modalidade multijocadore online. + +Dark Souls: +Dark Souls ("ダークソウル" Dāku Souru?) est unu videojocu de rolu (action RPG) chi From Software at isvilupau e prubicau in Giappone in su 22 de Capidanne de su 2011 solu pro PlayStation 3, mentras a libellu internassionale in su 4 de Santu Gabine de su 2011 pro PlayStation 3 e Xbox 360 e, in su 24 de agustu de su 2012, fintzas pro Microsoft Windows, intregande sa cumpartida a Namco Bandai Games pro su chi pertocat su Ponente. A primu connottu chin su lumen de Project Dark, est su sichidore ispirituale de Demon's Souls. +Su jocu chi lu at sichìu est Dark Souls II. +Istoria. +In su tempus de sos Anticos, su mundu fit a s'iscuru: una fressada de nèula e àrtana lu imbolicabat e sos dracones lu dominaban a punzu de ferru. Su focu at permittiu sa distintzione de sos elementos de s'universu, fachende naschire su caente e su frittu, sa vida e sa morte, sa luche e su buju. Cando arribèin sos Segnores (Nito, su primu de sos mortos, Sa Maghiarja de Izalith e sas fizas de Caos, Su Segnore de su Sole Gwin paris chin sos caballeris suos e su nanu mustrencu) cumintzèit sa gherra tra omines e dracones chi acabèit chin s'iscunfitta de custos e su traichimentu de su dracone Seath su Chene-iscattas. Dae cughe cumintzèit su Tempus de su Focu, ma no istentèit meda chi sas frammas s'istudèin e su mundu torrèit a esser imbolicau in s'iscuru. Medas omines sun mortos, e sos chi bi l'an fatta juchen unu sinzu chi inditat sos non-mortos. Su protagonista est unu de custos, postu a presone ind unu casteddu isperdiu: compitu suo est a fughire dae su casteddu e accudire a Lordran, sa terra de sos Segnores. + +Hikikomori: +Hikikomori ("ひきこもり" oppuru "引き篭り" Hikikomori?, vortau a sa litera “istare in isolamentu, abbandiàresi”) est unu faveddu giapponesu impreau pro inditare a cussos chi isseperan de siche abbandiàre a contu issoro dae sa vida sotziale, chircande a s'ispissu libellos estremos de isolamentu pro more de fatores sotziales e pessonales de varia natura in sas vidas issoro. Su vocabolu si riferit siat a su fenomenu sotziale in generale, siat a cussos chi a custu grùstiu sotziale appartenen. Su fenomenu, chi b'aiat in Giappone ja dae sa secunda medade de sos annos ottanta, at cumintzau a s'isparghinare in su seculu 'e bintunu fintzas in sos Istados Unidos e in Europa. + +Corsicanos: +Sos corsicanos sunt sa populatzione chi vivet in s'isula de Còrsica, regione chi est oe frantzesa a istatutu ispetziale numenada a manera ufitziale "Collectivité territoriale de Corse" (in sardu "Cullettividade territoriale de Cossiga"). + +NEET: +NEET est un'acronimu inglesu chi cheret narrer "Not in Education, Employment or Training", connottu in Italia e in Sardigna chin su faveddu "nén-nén" (in italianu "né-né"), e inditat zente chi no istudiat, non tenet traballu o ateras attividades chi si li podan assimizare (tirocinios, traballos in domo etc.). Calicunu ente guvernativu lu impreat comente unu faveddu de classificassione. +Generalmente su fenomenu pertenet a sa fascia de edade in intro 'e sos 16 (custu fintzas si in carchi istadu s'iscola de s'obricu no acabat necessariamente a 16 annos) e sos 35 annos, o adderettura fintzas a 65 annos; custos urtimos in tale edade sun mutìos "Madao", dae su giapponesu "まるでダメなオッさん" (MAru de DAmena Ossan), ovverosiat "betzeddu inutile in tottu e pro tottu". +A su fenomenu li an dau cara a primu in su Regnu Unìu, ma sich'est isparghinande a lestru meda in atteros istados peri su mundu, comente in Giappone, Cina, Corea de su Sud e in Italia; secund'e s'Istat, in su 2009 in Italia sos nén-nén in sa fascia de edade tra sos 15 e 29 annos fin 2 miliones (su 21,2 pro chentu). Su fenomenu sich'est radicalitzande in sa fascia de 25-30 annos, ca in cughe sos nén-nén rappresentan su 28,8% de sa populassione totale, a cantu su Cussizu Nassionale de s'Economia e de su Traballu at certificau. + +Feta: +Sa feta est unu casu gregu chi sas orìzines remontant a mizas de annos a como, in su tempus de sa Grètzia antiga. Si produet mescamente cun late de berveghe, peroe si podet impreare finas late de cabra in una prochentale finas a su 30%. Su sabore de sa feta est farrosu, su casu est ammurzadu pro unos tres meses. Sa feta tenet colore arbu e a s’avesu si cunservat in cantzos mannos cuadrados. Bi nd’at bariedades prus tostas e prus moddes. Su cuntènnidu de rassura andat dae su 30% a su 60%. Sa feta si podet cussiderare su prus tìpigu de sos casos barcànigos, difatis esistit, cun nùmenes diferentes, finas in sos paìsos a curtzu: in Burgaria si narat “sirene”, in Romania “branza telemea”, in Turchia sintzillamente “beyaz peynir” (“casu arbu”). Sa feta si cunsumit su prus de sas bias comente intrada, a sa naturale o cun annanghedura de ozu e rìgamu, peroe si coghet puru in su forru e est un’ingrediente de s’insalada grega famada, paris cun olia, cugùmere e tomata. Zai dae annos s’agatat cun fazilidade in Itàlia e in Sardinna, mescamente cunfessionadu e prus raras bias friscu. + +Windows 1.0: +Windows 1.0 (1985), cummercialitzau dae su 20 de Sant'Andria de su 1985, est sa prima tentada dae parte de Microsoft de implementare un'ambiente operativu capassu de multitasking e basau issupra un'interfaccia grafica fintzas in piattaforma PC. Windows 1.0 at rappresentau sa prima incarnassione de su sistema operativu Windows. + +Windows 2.0: +Windows 2.0 (1987) est un'interfaccia grafica chi Microsoft aiat isvilupau pro sos personal computer chi tenian MS-DOS che sistema operativu. + +Windows 3.0: +In informatica chin su vocabolu Windows 3.x (1990) si inditan tottus sos sistemas operativos Windows chi Microsoft aiat prodottu tra su 1990 e su 1994 (Windows 3.0, Windows 3.1, Windows for Workgroups 3.1, Windows for Workgroups 3.11, Windows 3.11 e Windows 3.2). A narrer sa beridade, no est currettu a chistionare de sistemas operativos veros e proprios, ca Windows 3.x fit petzi unu "ambiente operativu" graficu de installare issupra DOS. +S'interfaccia de Windows 3.x s'at a impreare fintzas pro installare sos sistemas operativos Windows 9.x. + +Windows 95: +Microsoft Windows 95 (lumen in codiche Chicago), connottu a libellu populare comente Windows 95, est unu sistema operativu chi sa Microsoft Corporation nd'at sa propriedade, chi appartenet a sa familia Microsoft Windows e est dedicau a sos PC IBM e cumpatibiles chin su processore Intel 80386 o superiore. Est su primu sichidore de Microsoft Windows 3.x e l'at poi sichìu a sua vorta Windows 98. +Postu in su mercau in su 24 de agustu de su 1995 e cummercialitzau fintzas a su 2001, Windows 95 est su primu sistema operativu a 16/32 bit chin sa interfaccia grafica de sa familia Windows 4.x. +Windows 95 siche fit isparghinau a lestru peri sos impreadores de PC, e custu at permittiu a sa Microsoft de si affirmare definitivamente in su mercau de sos sistemas operativos e de picare una positura egemonica in sos annos a bennere. Su chi at permittiu a custu sistema de siche isparghinare fit istada sa nova grafica, chi at fattu s'impreu de su computer una cosa prus fatzile cuffroma a sas atteras versiones e a sos atteros sistemas operativos chi li fin in cuncurrentzia, ma mescamente su pressiu meda prus a discassu cuffroma a cussos chi dabat sa Apple. + +Windows 98: +Windows 98 (1998-2006) (lumen in codiche Memphis) est su secundu sistema operativu graficu de sa linia Windows 9.x de Microsoft. Comente a su sistema chi lu at pretzediu, tenet unu Kernel monoliticu a 16/32 bit basau issupra MS-DOS. In su 14 de Capidanne de su 2000 Windows Me lu aiat suppriu, ma at tentu comuncas supportu uffitziale fintzas a s'11 de tribulas de su 2006. +Sichidore de Windows 95, tenet unu supportu ammezorau pro sos hardware istandard comente a USB, MMX e AGP; est dotau de su supportu de su file system FAT32, de WebTV e de s'integrassione de Internet Explorer in s'interfaccia grafica (GUI) de Windows, muttiu Active Desktop. Custu ch'at fattu bessire a campu chistiones chin s'antitrust pro sa positura dominante chi Internet Explorer at tentu a pustis de s'integrassione fortzada sua in Windows. +Mancari chi Windows 98 apat ammezorau s'istabilidade cuffroma a Windows 95, est a ammentare chi a s'ispissu capitabat de s'imbenner in iffadosos BSoD; ma fit comuncas menzus de su sistema chi lu aiat deppiu sichire, Windows Me, nodiu in negativu pro sos problemas suos. + +James Gandolfini: +James Joseph Gandolfini, Jr. (Westwood, New Jersey 18 September, 1961 – 19 June 2013 Rome, Italy), prus conotta comente James Gandolfini, est unu cantante e attore americanu. + +Windows ME: +Windows ME (IPA: [ɛm iː) o Windows Millennium Edition (lumen in codiche: "Millennium") est unu sistema operativu chi tenet sa Microsoft Corporation postu in su mercau in su 14 de Capidanne de su 2000. Est su sichidore direttu de Windows 98 e lu at poi supprìu Windows XP in su 2001. Est s'urtimu sistema operativu de sa familia Windows 4x, pacu diffundiu a libellu globale pro more de sos paritzos bug suos. + +Windows XP: +Windows XP (2001) (lumen in codiche Whistler) o Windows Experience est unu sistema operativu de Microsoft basau issupra un'architettura Windows NT. Est su sichidore de Windows 2000 e de Windows ME. Lu an postu in su mercau in su 25 de Santu Gabine de su 2001 e a como est istau su sistema operativu prus sèneche (5 annos) cando poi lu at supprìu Windows Vista, in su 30 de jannarju de su 2007. Bastet a narrer chi a undichi annos dae cando est essiu, b'at galu sa presentzia sua in su 40% de sos PC de tottu su mundu. + +Windows Vista: +Windows Vista (2006) (lumen in codiche Longhorn) est unu sistema operativu Microsoft de sa familia Windows, sende su sichidore de Windows XP. +Pro chi b'aèret essìu in su mercau, b'at chèrfiu chimbe annos, e custu at fattu de su sistema chi lu at pretzediu su prus seneche de s'istoria Microsoft Windows. +Tenet una parica de ammezoramentos, mascamente de ispetzia grafica (bastet a ammentare sa nova graphical user interface de lumen Windows Aero), chi pero cherian una potentzia manna pro los facher zirare bene, a puntu tale chi in medas an isseperau de torrare a su betzu sistema operativu. + +Windows 7: +Windows 7 (2009) (lumen in codiche Vienna) est una versione de sa lìnia desktop/client de Microsoft Windows, ispartu ind una seria de sistemas operativos bonos a zirare in su PC, tablet PC, neetbook e laptop. A differentzia de su sistema chi lu at pretzediu, Windows Vista, su mottu no est istau "rivolussione" ma "evolussione": non de badas lu an fattu essire chin ammezoramentos pro cantu pertoccat sa cumpatibilidade de applicassiones e hardware chi ja Windows Vista podiat supportare, sicomente custu no aiat bendiu meda. + +Windows 8: +Windows 8 (2012) est unu sistema operativu de sa familia Windows chi Microsoft at isvilupau, e est su sichidore de Windows 7. Essiu in su 2012, si atzapat in battor editziones: Windows 8, Windows 8 Pro, Windows 8 Enterprise e Windows RT. Sa novidade manna est chi tenet un'interfaccia grafica nova in tottu e pro tottu chi si basat issupra su limbazu de design Microsoft e si assimizat meda a cudda de Windows Phone. + +Pol Pot: +Pol Pot (nàschidu Saloth Sar, 19/05/1.925-15/04/1.998) est istadu unu ditadore comunista cambozanu, lìderu de s'organizadura de terrore de sos Khmer Rujos. Su rezìmene suo, duradu tres annos (dae su 1.976 a su 1.979) est amentadu comente unu de sos prus sambenosos de s'istòria: sas isecutaduras massivas, su traballu fortzadu, s'alimentadura iscassa e s'assistèntzia mèdiga mala aiant causadu sa morte de unos duos milliones de cambozanos, est a narrer a inghìriu de su 25% de sa pobuladura. Pol Pot est mortu in su 1.998 in s'ìnteri chi s'agataiat in detenimentu bivimentale. + +Efetu trenu: +S'efetu trenu est un'efetu particulare de sa ghitarra imbentadu in sos annos setanta de su sègulu coladu dae Santino Rocchetti su ghitarrista e cantadore bitervesu. + +Gherra tzivile americana: +Sa gherra tzivile americana, nodia fintzas comente "gherra de ischirriamentu americana", l'an gherrada sos Istados Unidos tra su 1861 e su 1865 sendesi partios in s'Unione, chi rapresentabat su Nord (sos "Yankees"), e in sa Cunfederassione de sos Istaos de America (CSA), su Sud o sos Reberdes (sos "Dixies"). Sa gherra l'at binta, a sa fine, s'Unione. + +Gherra tzivile ispagnola: +Sa gherra tzivile ispagnola fit una pelea gherrada in Ispagna tra su 1936 e su 1939. A un'ala b'aiat sos "Nacionales" chi los apozaban sos regimes nazi-fascistas de Mussolini e Hitler, e a s'attera b'aiat sos Repubricanos chi tenian s'apozu de sos comunistas, e chi a sa fine an perdiu contr'a sos primos. S'acabada de custa gherra at sinzau s'incumintzu de sa dittatura de Francisco Franco, durada fintzas a sa morte sua in su 1975. +Sa gherra, in prus de facher unu numeru de isperdios tra 500.000 e unu milione, at custrintu zente meda a s'esiliu. + +Gherra tzivile inglesa: +Pro gherra tzivile inglesa si intendet una pelea chi b'andat dae su 1639 a su 1651. Fit una gherra tzivile chi poniat cuntrappostos a un'ala sos Realistas e sos Parlamentaristas, ponendeche in mesu sas tres nassiones de Inghilterra, Iscotzia e Irlanda. + +Gherra tzivile russa: +Sa gherra tzivile russa fit iscopiada deretu deretu a pustis chi sos bolscevicos (muttios "rujos") aian picau su potere in su mese de Sant'Andria de su 1917, e aiat bidu a issos cuntrappostos a sos chi si opponian a sa Revolussione, muttios "arbos". Sa gherra tzivile est durada fintzas a su 1921, cando sos rujos aian bintu. + +Gherra de Corea: +Sa gherra de Corea est durada tra su 1950 e su 1953 e bidiat cuntrappostas sa Corea de su Nord comunista, chi la sustenian sa Cina e s'URSS, e sa sorre de su 38° parallelu Corea de Sud, chi la sustenian sos Istados Unidos paris chin sas ateras potentzias occidentales. +Est acabbada ind un'empasse e chin sa fundada de unu zassu de cuntrollu demilitaritzau. + +Unidade 731: +Sa Unidade 731 est su lumen de un'unidade de s'esercitu giapponesu chi fit in atividade dae su 1936 a su 1945 in Manciuria (Cina de su Nord-Est), pro la narrer menzus in su campu de Ping Fang postu a nord-est de sa tzitade cinesa de Harbin, chi fachiat parte de su guvernu fantutzu de Manchukuo. +Ponende mente a sos cumandos de su generale Shiro Ishii (espertu bateriologu, fundadore e mere de s'Unidade 731), s'unidade (chi de fatzada fit operativa pro che mondare s'abba) depiat istudiare e isperimentare armas chimicas e biologicas, violande su protocollu de Ginevra chi su Giappone b'aiat postu sa firma in su 1925 ma lu at ratificau petzi in su 1970. +Tra su 1942 e su 1945 a miza e miza de presoneris chi fin mascamente cinesos (feminas e pitzinnos non fachian ecetzione), ma puru mongolos, coreanos, russos e fintzas carchi inglesu e americanu impresonau, los aian impreaos a manera de cavias in paritzos isperimentos de natura estrema. +Sos iscopos de custos fin duos: isperimentare siat armas bateriologicas de usare contr'a s'inimicu pro bincher sa gherra, siat tecnicas terapeuticas novas in sa pedde de sos presoneris chi los fachian ammalaidare a bella posta pro iscoperrer comente si podian sanare a lestru sos sordaos giapponesos a su bisonzu. +S'unidade at tentu sa curpa de aer fattu sos crimines de gherra prus graves e sambenosos de tottus sos militares giapponesos. +In pachitzedos an pacau pro sas fattìas malas issoro: in su 1949 unu tribunale sovieticu b'aiat resèssiu a nde facher processare petzi una dechina. Sos Istados Unidos, chi aian incumintzau su programma de armas chimicas e batteriologicas petzi in su 1943, aian recuperau su tempus perdiu coperinde e fintzas ingaggiande sos de s'Unidade. Sos ateros aian potiu, de custa manera, torrare chietos chietos a sa vida tzivile, a s'ispissu traballande in intro de siendas farmaceuticas o de ateros istaos. +Duas peliculas an zirau in ammentu de su chi an fattu sos butzinos e de su chi an suffertu sas vitimas issoro, Men behind the Sun e Philosophy of a Knife. + +Philosophy of a Knife: +Philosophy of a Knife est una pellìcula chi Andrey Iskanov at direttu. +Trattat de sa (misconnotta pro medas) Unidade 731, una base chi sos Giapponesos aian fundau in terra cinesa in su cursu de sa gherra sino-giapponesa de sos annos '30, ammesturande e alternande filmaos de archiviu, intervistas e costrussiones novas a manera crua meda issupra sos isperimentos chi fachian e battian a innantis in cuddu locu. +Su filme addurat battor oras, est tottu in inglesu e zirau in biancu e nigheddu, sas intervistas sun imbetzes a colores in russu chin tantu de suttatitulos in inglesu. + +Hei tai yang 731: +Hei tai yang 731 est una pellicula, produida in sa Cina, girada in mandarinu, est connotta in inglesu comente "Men behind the Sun" chi Tun Fei Mou at ziràdu in Hong Kong in su 1988. +Trattat de sos isperimentos de s'Unidade 731 giapponesa in terra cinesa. + +Mesa de iscrier: +Sa mesa de iscrier (o càtedra) est unu mòbile de forma e mannària bariàviles, custituìdu dae unu pranu orizontale, una mesa particulare impreada de arrimu pro b'iscrier o bi traballare. +In s'Edade Mèdia, fiat formadu dae duas partes a ue si poniat su pretzisu pro b'iscrier e su leghidorzu. Posteriormente, fiant istadas introduìdas modifigaduras sustantziales in su de XV e in su de XVI sègulos, addaghi fiant istados annantos calassos in sos chirros. Sa forma sua aiat retzidu pagos mudamentos dae sa prima metada de su de XIX sègulos. S'ispainadura sua fiat aumentada a pustis de sa segunda gherra mundiale pro more de sos zassos de traballu noos in sos ufìssios. + +Limba de minoria: +Chin sa perifrasi de limba de minorìa si inditat sa situatzione de una limba chi una comunidade chistionat ma chi no est una realtade egemonica e dominante cufforma a unu determinau grustiu sotziale, che a una natzione. Eduncas si acatan ind un istadu de minorìa rispettu a un'attera limba chi, a su solitu, est cussa reconnotta che limba ufitziale. Una limba de minorìa ind un'istadu lu podet esser de maiorìa ind un'atteru: podimus picare a esempiu su catalanu, chi est ufitziale in Andorra ma est petzi "co-ufitziale" in Ispagna (Catalogna, Comunidade Valentziana, Baleares). +B'at su periculu chi sa limba de minoria la suspat sa "limba printzipale" (difatis non de badas si chistionat de "limbas in periculu"), fintzas a benner a limba iscumparta cando non bi siat prus anima chi li det cara, o la faveddet. +Europa. +Fachende una parìca de esempios a propositu de limbas de minoria, in Europa b'acatamus su bretone, su sardu, su corsicanu. Una Carta europea de sas limbas regionales o de minorìa (ECRML) esistit e goi che las definit: +«Chin "limbas regionales o de minoria" si intenden sas limbas chi in su terrinu de un'Istadu traditzionalmente imprean sos tzitadinos de cussu Istadu, formande unu grustiu inferiore in numeru a su restu de sa populatzione de s'Istadu e a diversu dae sa limba ufitziale de cuss'Istadu.» +Sa Carta Europea riconnoschet su derettu a faveddare e iscriver una limba de minoria in s'ambitu de sa zustissia, de s'ammnistratzione prubica, de sa curtura e in tottus sos campos de sa vida sotziale. + +Limbas in intro de s'Unione Europea: +Sas "limbas de s'Unione Europea" sun tottu cuddas chi imprean sos chi viven in intro de sos Istados de s'UE, siat ufitziales siat de minorìa. A como sas limbas ufitziales de s'UE sun 23; dae su prima die de jannarju de su 2007 an annantu su bulgaru, su rumenu e s'irlandesu. In sa "home page" de su zassu de s'UE si nat: "Limbas: sa sienda de s'Europa" chind una setzione a sa sola tottu dedicada a custu argumentu. +S'UE incorazat su plurilimbismu, alentat sos tzitadinos suos a esser capassos de faveddare ateras limbas in prus de cussa 'e mama, offerinde e finantziande una seria de programmas chi promoghen attivamente s'imparu de limbas e sa diversidade limbistica, ma s'UE non tenet boche meda in capitulu ca bi l'an sos Istados singulos. + +Carta europea de sas limbas regionales o de minorìa: +Sa Carta Europea de sas limbas regionales o de minorìa (in inglesu: "European Charter for Regional or Minority Languages", tenende che acronimu "ECRML") est unu trattau internatzionale fattu in Istrasburgu in su 5 de Sant'Andria de su 1992 dae su Cunsizu de Europa (STE 148). +Obiettivos e resones. +Sa Carta cheret, a un'ala, tutelare e promoghere sas limbas regionales o de minoria comente un'aspettu postu a menetta de sa sienda curturale europea, e a un'ala promoghere s'impreu de custas limbas in sa vida prubica e privada. Sa funtzione chi tenet est essentzialmente curturale, e naschit dae su cunsideru chi in Europa b'at populos chi faveddan una limba a diversu dae sa maiorìa de sa populatzione chi tenet s'istadu issoro. +Sa Carta non coperit sas limbas chi faveddan sas comunidades disterradas in terrinu anzenu. +Adesiones. +Tottus sos istados europeos poden firmare sa Carta, fintzas si una limba de minorìa non bi l'an (comente a su Lussemburgu, pro esempiu). Sos istados poden isseperare de reconnoscher sa limba chi cheren ma deppen esser cufforma a sas regulas chi sa Carta ponet a craru. De prus, sos [[Istados poden detzidere de annangher atteras limbas in prus de cussas chi ja bi sun. +Sa Carta est intrada in vigore cando l'an ratificada a su nessi 5 istados (1° de martzu de su 1998), e a como l'an firmada 33 istados ma petzi 24 l'an puru ratificada. Sa Frantza, a pustis de b'aer postu sa firma, at detzisu de non la ratificare, ma at iscrittu prusaprestu pro contu suo una lista de sas limbas chi cheret a esser reconnottas comente de minorìa. +Sos istados inube sa Carta est in vigore in su 2009 sun: Armenia, Austria, Cechia, Cirpru, Croatzia, Danimarca, Finlandia, Germania, Liechtenstein, Lussemburgu, Montenegru, Norvegia, Paesos Bassos, Polonia, Regnu Unìu, Romanìa, Serbia, Islovacchia, Islovenia, Ispagna, Isvetzia, Isvitzera, Ucraina, Ungheria. +Sun 4 sas atziones chi sos Istados depen o poden facher: + +Natzionalismu corsicanu: +Su natzionalismu corsicanu est unu movimentu in intro de sa Còssiga chi punnat a s'indipendentzia natzionale de su populu corsicanu ind un'istadu soberanu in intro de s'Europa e reconnottu comente natzione. +Est unu movimentu attivu dae sos annos '60, cando a s'isula bi aìat falàdu unu muntone de "pied-noirs", colonos frantzesos in esiliu dae sas terras africanas, comente s'Algeria, chi aian resessidu a si pigare s'indipendentzia. + +Partidu Sardu - Partito Sardo d'Azione: +Su "Partidu Sardu - Partito Sardo d'Azione", a s'ispissu incurtziau chin su lumen de PSd'Az , est unu partidu politicu indipendentista sardu naschiu in su 1921 in Sardigna, fundau dae Camillo Bellieni, Emilio Lussu e atteros torraos dae sa prima gherra mundiale, mascamente dae cuddu repartu fattu belle solu de sardos chi fit una vorta sa Brigata Tataresa. +Su partidu una vorta b'aiat resèssiu a che ponner unu de sos suos, Mario Melis, a sa presidentzia de sa regione in su 24 de Agustu de su 1984. + +Giuseppina Sotgiu: +Giuseppina Sotgiu, nata a Ozieri nell'anno 1985 dopo cristo. + +Telemercadu: +Si podet definire comente “telemercadu” su cunzuntu de sas atividades de mercadismu realizadas a mèdiu de su telèfonu: +- su tzentru de mutida est su logu fìsigu, in intro de s'impresa o inche unu tertzista, in ue s'isvilupat s'atividade; +- s'atividade de “mercadismu deretu”, isvilupada peri su tzentru de mutida, tenet finalidades bariadas, e de acordu cun custas ùrtimas est crassifigada cun numenaduras ispetzìfigas annanghedoras. +S'atividade de telemercadu cunsistet in su cuntatu telefònigu deretu, isecutadu a mèdiu de operadores cumertziales, intre una o prus impresas assotziadas e sa crientela, atuale o potentziale, de sas impresas naradas. Sa finalidade de custu cuntatu est, in onzi casu, de tipu cumertziale, e cunsistet in sa bèndida telefòniga de benes o servìtzios (in custos casos si faeddat in manera prus apropiada de “telebèndida”), o puru prus fitianu in sa pubritzizadura cumertziale de sas atividades e de sos produtos de s'impresa. In medas casos, sa telefonada tèrminat, si su resurtadu est positivu, cun sa cuntzertadura de un'aboju de bèndida inche su bividorzu de su criente o inche sos ufìssios cumertziales de s'impresa. + +Ciao: +Ciào est una paragula italiana pro si saludare in adobiu e fintzas in dispidida. +Orizine. +Su faveddu benit dae su venetu de Venetzia " s'ciàvo (vostro)", chi cheret narrer "iscràvu (de Bosté)", paragula chi derivat dae su latinu vulgare "sclàvus" e chi in s'anticòriu inditabat sos de etnia islava a s'ispissu bèndios, appuntu, che iscravos. +Tando narrer "ciao" a una pessone cheriat narrer a la saludare nàndeli "Iscravu de Bosté", manera de saludare chi totus impreaban chentza distintzione peruna de classe sotziale. +Isparghimentu internassionale. +Sa paragula, pro more de sos italianos in disterru in belle tottu su mundu, sich'est isparta a libellu internassionale. Inoche b'at una parica de esempios: + +Limba veneta: +Su venetu est una limba romanza chi imprean a como prus o mancu unos tres miliones de pessones in ses istaos peri su mundu. Sa medade fit in Italia, in su terrinu de sa chi fit unu tempus s'antica Repubrica de Venetzia e chi est oje in sa prus parte sa regione de su Veneto, ma fintzas in Trentino, in su Friuli-Venetzia Giulia e in s'Agro Pontino; s'atera medade como est in foras, mascamente in Istria, chin comunidades unu pacu minores in Dalmatzia, Romania, Brasile, Messicu e ateros trettos inube sos venetu-faveddantes sun in disterru. + +Valentzianu: +Su valentzianu est su lumen istoricu, traditzionale e ufitziale chi impreat sa regione ispagnola de sa Comunidade Valentziana pro inditare su catalanu chi faveddan incughe. +Sa prus parte de sos limbistas (goi puru S' "Acadèmia Valenciana de la Llengua e l'Institut d'Estudis Catalans") lu cussideran difatis sa variedade 'e zosso de su catalanu chistionau in sa banda 'e Ponente, mancari chi a medas valentzianos sa cosa non piacat e pro interessu politicu lu definin una limba a banda. +Tra cuddos chi an dau unu cuntributu mannu pro che torrare a iscoperrer sa lessicografia valentziana si depet assumancu tzitare s'iscritore Enric Valor i Vives. +In acordu chin sa " Llei d'ús i ensenyament del valencià " aprovada in su 1992, su valentzianu est sa limba "propria" de sa Comunidade Valentziana, e sos tzitadinos an su derettu a lu connoscher e impreare. + +Gautama Siddhartha: +Gautama Siddhartha o Gautama Buddha, nominau "Shakyamuni" (su sabiu de sa tribù Shakya)(sanscrito: सिद्धार्थ गौतम) est istadu unu filosofu indianu. Sa filosofia sua ada originadu una traditzione culturale, su buddhismu, fundado a susu de is «Cuatru Nobilis Beridaris». +At biviu me s'India de su Nord a intru de su 563 a.C. e su 483 a.C. (is urtimus istudius, a pustis de is annus noranta, proponint commenti datas de nascimentu e mòrti de su Buddha is annus 480 a.C. e 400 a.C.). Buddha, est a nai «su chi est scidu», est nasciu duranti su biagiu ca depiat potai s'arreina Maya, pobidda de su nobili gherradori Suddhodana, a iscendiai su primu fillu in sa dommu de su babbu. Ma sa traditzioni narat ca sa giovana no arrannescendi a lompiri in sa dommu aiat depiu iscendiai in unu boschixeddu (a Lumbini in su sud de su Nepal), ponendi a su mundu su chi at a bessiri su Buddha. A innantis de cummintzai sa cica sua spirituali, issu biviat in s'arrichesa e in sa comodidadi, in su palatziu de su babbu. Candu fiat acanta de fai trint'annus bessit de su palatziu e in cuatru ocasionis diferentis bit unu pipieddu, unu mobadiu, unu omini beciu, e un'interru. Custas esperièntzias ca po issu fiant noas dd'ant a fai arraxonai a susu de sa vida cummintzendi a elaborai su chi at a essìri su fundamentu de su pentzamentu buddista: arrisolviri is cuatru "sunfrimentus" fondamentalis de sa vida: nascimentu, mobadia, beciesa, mòrti. + +Limbazu inglesu de sos Istados Unidos: +S' inglesu americanu ("American English", AmE) est unu muntone de variedades de sa limba inglesa chi negossian sos de sos Istados Unidos, inube viven duos tertzos de sos chi faveddan inglesu che limba mama. +Sa limba inglesa la aìan importada in America sos britannicos. Sa prima undada de colonos fit acurrida in s'America 'e su Nord in su seculu 'e dechessette. In custu periodu b'aiat in inibe puru zente de limba ispagnola, frantzesa, olandesa, tedesca, norvetzesa, isvedesa, iscotzesa, gallesa, gaelica irlandesa, finlandesa, italiana, russa (in Alaska) pro non chistionare, ovviamente, de sas paritzas limbas chi tenian sos nativos americanos. + +Fusione perfetta de su 1847: +Sa fusione perfetta de su 1847 si riferit a s'aunimentu politicu e amministrativu de tottus sas terras chi fachian parte de su Regnu de Sardigna, est a narrer s'isula de Sardigna e sa Terramanna chi fin su Piemonte, sa Savoia, Nizza, sa chi fit una vorta Repubrica de Genova e tàmben sos chi una vorta fin sos feudos imperiales de s'Appenninu Ligurinu (chi cumprendian Liguria, Capraia, su Novese e s'Ovadese), ind una manera chi si assimizat a su chi sa corona inglesa aiat fattu chimbant'annos prima chin su Regnu de Irlanda servìndesi de s'Attu de Unione. +Sa fattìa. +Càralu Albertu de Savoia aiat cuntzèdiu riformas a sos Istados de Terramanna; tando sas castas de Casteddu e Tattari, pro facher intender sa boche issoro, aian promòviu un'attroppada pro pedire sa fusione chin sos domìnios chi issu teniat in continente, de manera chi sas riformas si podian allargare puru a s'isula. Caralu aiat cuntzediu sa fusione in su 29 de Sant'Andria de su 1847, chin tantu de annuntziu de s'urtimu viceré Claudio Gabriele de Launay nande cantu sichit: "...(Su re) at isseperau de facher una familia ebìa de sos sudditos a perfetta paridade de trattamentu". +Cunseguentzias. +S'aunimentu at battìu una longa seria de cusseguentzias, chi si bi podet ammentare in intro s'iscumparta de s'anticu Parlamentu Sardu, de sa Real Udientzia e de s'autonomia sarda etottu (mancari chi seret petzi abbarrada a libellu de lumen). Chin custa fusione sa corona est colada a un'istadu unitariu dae su chi fit a primu (pluralista e compositu), chin sa pretesa de àer unu populu ebìa, unu potere prubicu ebìa e unu territoriu ebìa, in summas chircande de si omologare a su modellu frantzesu. +S'allargamentu de sas riformas lu cherian e disizaban sos nobiles sennores e sos cusìnos (burghesos) sardos, chi lu bidian che un'istrada de picare secura pro liberalitzare s'esportassione de sas mercantzias de sartu e s'importassione de cuddas continentales, ma fintzas pro si annangher issos puru a s'isfruttamentu de sas risorsas de s'isula chi ja fin fachende dae tempus meda chenza perunu grabbu sos continentales: un'interessu chi si assimizat meda a su de sa "borghesìa compradora" de istampu sudamericanu. +Non b'aiat àpiu farta de boches criticas, mancari chi in intro de sos cusinos e sennores fin in minorìa, comente a cussa de Federico Fenu in su libru "La Sardegna e la fusione con il Sardo continentale" in ube nabat chi fit mal'a facher a cunvivere tra piemontesos e sardos, ca fin troppu a divessu pro ""...stirpe, costumi, indole, persino più che gli irlandesi dagli inglesi"". A sa fine b'aiat apiu puru zente pentìa propriu tra cussas chi prus s'unione l'aian cherfia, comente a Siotto Pintor chi aìat narau tristamente ""errammo tutti"". +S'istadu sardu-piemontesu dìat aer annantu, battordichi annos a pustis, sa Lombardia austriaca e prus a tardu sa Toscana, sa Romagna, Parma e Modena e, pro more de sas fattìas de Garibaldi, su Regnu de sas Duas Sitzilias e sos terrinos de Marche e Umbria. Su parlamentu de su Rennu sabaudu, chind una leze de su 17 de marzu de su 1861, aiat muttìu s'istadu "Regnu de Italia". +Naschimentu de sa Chistione Sarda. +Chin sa fusione perfetta e s'aunimentu politicu italianu, fit naschia sa "chistione sarda" ("questione sarda", in italianu), est a nàrrer su pensamentu de cussos sardos chi creìan a s'autogubernu pro sòrver sos problemas de sa Sardigna, e cussu de una ala de zente ischìda chi, chin sa fusione, a s'isula non fit reconnottu su titulu de natzione. + +Limbazu de sos SMS: +Cando si chistionat de su limbàzu de sos SMS si fachet riferimentu a unu idiolettu, chi tenet tzertas carateristicas brachilogicas e tachigraficas a manera de negossiare chin prus lestrésa possibile, pro non b'andare in foras de s'ispatziu a su solitu cuntzèdiu. +Custu si ottenet fintzas pro mediu de medas incurtziaduras, formas simprificadas, sincopadas e apocopadas, o ateras trassas comente a cussa de che bocàre carchi sinnu graficu o, a s'imbèsse, de che lu pònner cando ateramènte non si dìat pòdere ind una limba normalitzada, s'impreu de colorìos slang, paritzos elementos extra-verbales (es. s'emoticon) e gai sichinde. +S'importantzia chi tenet oje in die su fenomenu at ispronau a nde tenner contu a limbistas, istudiosos de sa comunicassione, sotziologos, psicologos e ateros espertos. + +Idiolettu: +Si nat idiolettu tottu su cumplessu postu a pare de sos impreos limbisticos chi pertenen a una pessone o grustiu minore de faveddantes. + +Demon's Souls: +Demon's Souls est unu videojocu de rolu (action RPG) chi From Software e SCE Japan Studio an isvilupau e prubicau in Giappone in su 5 de frevarju de su 2009, in s'America de su Nord in su 6 de Santu Gabine de su 2009 e in Europa in su 25 de lampadas de su 2010. Est su sichidore de King's Field. +Istòria. +Su jocu còntat s'istoria de Re Allant de XII, chi at tèntu su potere de sas animas e las at isfruttàdas pro battìre prosperèsa manna a Boletaria, su regnu suo de su Nord , fìntzas a cando una àrtana carca si istèrret pèri sas terras, abbandiànde su regnu dae sos atteros de foras. Parìtzos òmines an chircàu de colàre in sa néula, chène bi torràre mai prus; unu ebbìa, Vallarfax de sas Sànnas Ghermànas, bi l'at fatta comunicànde a su mundu sa situassione diffitzile de Boletaria. +Re Allant de XII ch'at pesàu dae su sonnu eternu a s'Anticu, sa frèa mala de su Nexus e, chin s'àrtana tuccànde a innàntis semper de prus, ch'essìn a foras dimònios chi sun famìos de animas. In Boletaria sìche pèsat un'abbolòttu: a sa zente li bènit furàda s'anima e, ammacchiàndesi, ucchidìat sos chi non che fin galu rùttos a s'epidemìa; cada dìe chi còlat, sos dimonios sun semper prus fortes pro dontzi anima chi divoràban. +Gòi nàschit sa paristòria de Demon's Souls, sas animas de su Dimòniu, una paristòria chi còntan dae seculos. + +Prince of Persia (1989): +Su printzipe de Persia ("Prince of Persia" in limba orizinale) est unu videojocu platform chi Brøderbund aiat prubicau a su cumintzu pro Apple II in su 1989, e battiu a pustis a sas ateras piataformas. +Sa critica e s'opinione cullettiva lu pompiaban che unu passu a innantis in sa calidade de s'animassione de sos videojocos. S'autore Jordan Mechner, pro cròmper a custu obiettivu, aiat impreau una tecnica de lumen "rotoscoping" istudiande pro medas oras su frade chi, postu a bistimenta arba, curriat e brinchittabat a manera de nde poder copiare sos movimentos. Un'atera novidade fit sa pelea: difatis su protagonista e sos inimicos suos gherraban chind un'ispada in manu e non, comente fit oramai sa moda de tando, a pallettones. +Prince of Persia lu aian prubicau issupra piataformas medas, in intro de sas cales s'Amiga, s'Apple II, s'Apple Macintosh, su MS-DOS, su Nintendo Entertainment System (NES), su Game Boy. In su 2007 est essia una versione fatta a novu chi si narat "Prince of Persia Classic", e in su 2011 una vortada amatoriale est essia fintzas pro Commodore 64. +In su 1993 fit essiu su sichidore, prus pacu fentomau, . + +Aljiotta: +S'aljiotta est una supa de pische tìpiga de s'ìsula de Marta. S'amàniat faghende istufare cantzos de pische in ortalìtzia, azu, fràbica e menta. + +Bonette: +Su bonétte est unu capedu de sa tradissione sitziliana, calabresa e sarda. +S'erentzia si la depet chircare in sa nobiltade inglesa de su Settichentos, dae cughe aìan importau sa moda in Sitzilia e Calabria a s'acabu de s'Ottichentos e sos primos annos de su Novichentos, inube a che l'aer postu in conca fit chie ghiabat un'auto. A sa fine, pro more de sos cuntatos chi sa Sardinna teniat dae cussu periodu in sus chin s'Italia meridionale, su bonete est arribau fintzas in ibe. +Su lumen in sardu est bonette, ma cussu chi menzus si connoschet est su sitzilianu "coppola", ca est divenniu populare in Italia intrande puru in sa limba sua; su vocabulu benit dae s'inglesu "cap", chi a sua borta derivat dae su latinu "caput" (conca). + +Berritta: +Sa berrìtta est unu capèddu de pannu nighèddu chi fachet parte de su costùmmene tradissionale masculìnu de sa Sardigna. +Finas a chimbant'annos fachet peri tottu s'isula s'impreabat, oje in die petzi pro folklore. +Podet esser longa finas a chimbanta - chentu chentimetros, ma bi nd'at una a Nugoro e chìrrios a curtzu chi lu est galu de prus e si mutit pro custu "sa berritta longa". +In sa bidda de Ovodda b'at sa particularidade chi peri sas feminas tenen una versione femenina de sa berritta, chi comente amus nau a su cumintzu est una bistimenta mascamente masculina, e si nat "sa cuffietta" ca serbit a collire sos pilos e firmare su tullu o su mucadore; a su solitu si bi ponet fintzas sa vetta. + +Furchita: +Sa furchita est unu cubertu de mesa cun duas o prus puntas (zenerarmente bator) numenadas corros e arringheradas a pètene, impreadu pro infercher alimentos sòlidos e los batire a sa buca o pro los mantener arressos e los segare a mèdiu de una lepa. Sa furchita est realizada mescamente in metallu, una die in prata, latone e arpaca, oe in atzarzu inossidàbile, peroe b'at finas furchitas de linna. Pro sa restoradura lestra o pro ocasiones in ue non b'est sa possibilidade de samunare sos cubertos, comente picunicos o festas, b'at furchitas de pràstiga a impreu ùnigu, finas insubradas, a s'avesu paris cun lepas e culleras de pràstiga e pannutzos de pabiru, pro resones izènigas. + +Fogoneri: +Su fogoneri est su cunduidore de sos zeneradores de papore. Su tìtulu de fogoneri si lograt in Sardinna e Itàlia peri un'esàmene chi podet esser de 4°, 3°, 2° o 1° gradu, custu ùrtimu permitet de cunduer sos zeneradores de papore prus mannos e sena lìmite de potentzialidade produtiva, che sas labiolas mannas de sas tzentrales termoelètrigas. Una figura particulare de fogoneri, oramài belle iscumparta, fiat sa de su segundu azente de sa locumotiva a papore, chi deviat otenner unu capatzitamentu particulare a sa cunduidura de sas labiolas postas in beìculos ferruviàrios. + +Beati monoculi in terra caecorum: +Beati monoculi in terra caecorum est unu ditzu latinu chi cheret narrer si vortau a sa litera: "Biados sos chi un'ocru tenen ind una terra de tzecos". Pro "monòculus" si podet intendere siat "chie tenet un'ocru ebìa" siat "chie a un'ocru est tzecu". +Su ditzu naschit in s'Edade de Mesu e si nat pro affirmare chi fintzas un'omine de pacu, frionzu e metzanu, podet parrer unu de cabale si postu a cuffrontu chin chie est puru pejus de issu. +In Toscana su ditzu latinu si vortat in italianu in sa manera chi sichit: "Nel paese dei ciechi, beato chi ha un occhio!" oppuru "Nel paese dei ciechi l'orbo è re". Attera vortada italiana, chi est probabile affundet sas radichinas suas in Sitzilia, est: "Nel paese dei ciechi, chi ha un occhio solo è re". +In Sardinna su ditzu in sardu est: "Ind una terra de tzecos, chie est a un'ocru fachet de re" o "Ind una terra de cecus, chini est a un'ogu fait de rei". + +Neon Genesis Evangelion: +Neon Genesis Evangelion ("新世紀エヴァンゲリオン" Shin seiki Evangerion?, "Su vanzelu de su seculu novu"), nòdiu fintzas comente Evangelion, Eva o NGE, est un'anime de 26 episodios chi s'Istudiu Gainax at fattu in su 1995, direttu dae Hideaki Anno. Est unu de sos sutzessos prus mannos, siat de prubicu siat de critica, chi s'animassione giapponesa podat ammentare, e s'introspessione psicologica de sos protagonistas, paris chin sos riferimentos religiosos (mascamente cabalisticos, ebraicos e biblicos) lu carateritzan. Puru unu manga b'an fattu. +S'istoria contat de una Tokyo futuristica a distantzia de bindichi annos dae unu disacatu mundiale e trattat de Shinji Ikari, unu pitzoccu chi s'organizassione paramilitare NERV at arruolau pro ghiare unu enorme mecha de lùmen Evangelion e gherrare de custa manera sos inimicos de tottu s'umanidade, mutìos Anzelos. In su mentras s'an a connoscher fintzas sos ateros ghiadores e pilotas de Evangelion e su pessonale de NERV. +Sos urtimos duos episodios an pesau unu muntone de ispantu (in positivu) e de criticas (in negativu), tantu de custringher s'autore a facher essire un'atera versione de su finale chi collit su tempus de sas duas puntadas: The End of Evangelion. + +Ergo Proxy: +Ergo Proxy, iscrittu in alfabetu latinu fintzas in Giappone oppuru in katakana ("エルゴプラクシー" , Erugo Purakushī?), est un'anime de fantassientzia, chin medas elementos steampunk e postcyberpunk, de 23 episodios chi at fattu Manglobe e Geneon Entertainment, trasmissu in Giappone dae su 25 de febrarju a su 12 de agustu de su 2006 in su canale WOWOW. S'anime lu at direttu Shukō Murase (Witch Hunter Robin) e nd'at fattu sa trama Dai Satō (Cowboy Bebop, Ghost in the Shell: Stand Alone Complex, Samurai Champloo, Eureka Seven). + +Direma de s'eritu: +Su "direma de s'erìtu" est una analogia chi pertocat sas dificurtades de s'interassione umana pro sos timidos e introversos. Nat chi cantu prus duos esseres chircan de si acurtziare s'unu a s'ateru, tantu prus si an a facher male: a sa matessi manera de sos eritos, animales chi non de badas viven a sa sola ca si dian pùngher chin sas ispinas issoro si chircan de si acurtziare, fintzas in iberru cando unu pacu de calore chi s'unu diat dare a s'ateru lis podiat facher comodu. Dae custu paradossu naschit su direma, fintzas umanu: si duas pessones cumintzan a si dare cunfidentzia e a si fidare s'unu de s'ateru, carchi cosa de malu chi a unu capitat diat facher male a s'ateru puru, fachende naschire problemas galu prus mannos a che los sòrvere. +Arthur Schopenhauer. +Su cuntzettu lu at pessau a primu su filosofu Schopenhauer in su libru suo "Parerga e paralipomena, volume II, capitulu XXXI, setzione 396". In sa vortada inglesa, E.F.J. Payne vortat su tedescu "Stachelschweine" comente "porcupine" (overosiat, eritu). Sa parabola contat de unu grustiu de eritos chi, in iberru, an bisonzu de si acurtziare pro si caentare, in s'isfortzu mannu de si ponner a una distantzia tale chi non si podan pungher. S'eritu, de custa manera, pro non si fèrrer det sacrificare sa necessidade de si caentare. Schopenhauer concruit nande chi, si calicunu teniat bastante calore in sas intragnas suas, diat poder evitare sa sociedade paris chin sos dannos chi benin dae s'interassione sotziale. +Freud. +A pustis su cuntzettu est intrau a facher parte de sa psicologia cando Sigmund Freud lu aiat iscopertu e adottau trattande sa psicologia de sas massas. +Chirca de psicologia sotziale. +Sa psicologia contemporanea at dau cara meda a custu direma. Jon Maner e sos cullegas suos (Nathan DeWall, Roy Baumeister e Mark Schaller) an fattu tzinnu a su "problema de s'eritu de Schopenhauer" cando in manera empirica interpretaban sos resurtaos de carchi esperimentu inube si ispiculizabat issupra a comente sas pessones podian reazire a formas de ostracismu. Custos ammustraban chi su refudu juchìat a unu cumportamentu anti-sotziale pro sos anneaos, mentras chi pro sos prus ottimistocs juchìat, a s'imbesse, a chircare de si acurtziare a sos ateros de prus. + +Istàtua de sa Libertade: +S'Istàtua de sa Libertade (chi su nùmene ufissiale est “Libertade chi Allugat su Mundu”) est unu monumentu chi simbolizat sos Istados Aunidos. S'istàtua est posta a curtzu de s'intrada a sa baìa de Noa Iorcu. Issa amentat sa sinzadura de sa Decraradura de Independèntzia de sos Istados Aunidos. Fiat istada donada a sos IAA dae su pòbulu frantzesu, comente sinzale de s'amistade intre ambos paìsos ligada in tempus de sa Rebolussione Amerigana. +Descritzione. +Issa rapresentat una fèmina chi zughet un'istola, una corona e sandàlias, abàtigat una cadena truncada e tenet in sa manu sua dereta un'intortza e una tàbula cun su mànigu a forma de culumba, cun sa data de sa decraradura de independèntzia iscrita, in sa manu sua manca. S'istàtua s'agatat in s'Isula de sa Libertade e acollozit bisitadores, immigradores e ameriganos chi torrant biazende in nae. + +Trieste: +Trieste est una zitade de 201.261 abitantes cun su portu in su Mare Adriatico edd'est su capoluogo de sa regione Friuli-Venezia Giulia. +Sa tzitade est posta in sa parte finale de su territoriu italianu edd'est a su confine cun sa Slovenia. + +Friuli-Venetzia Giulia: +Su Friuli-Venetzia Giulia ("Friûl Vignesie Julie" in friulanu) est una regione italiana. + +Destrudo: +Destrudo o fintzas destrado est unu faveddu chi at imbentau su psicoanalista italianu Edoardo Weiss in su 1935 pro inditare, sichinde sa psicologia freudiana, s'energia de su boleu destruidore e, pro natura sua, est un'ispinta chirriadora. +Sa destrudo est a s'imbesse de sa libido. Difatis, mentras sa libido est s'istimulu a sa vida e a criare, un'energia chi benit dae Eros, sa destrudo est s'istimulu a sa morte e a destrùghere, s'essentzia de Thanatos. +Secund'e su chi aiat nau Sigmund Freud, si la podet definire che istintu chi est in sas intragnas de cadaunu e chi punnat a s'annichilàda de issu etottu. +S'ideada de su cuntzettu benit dae s'epoca chi fit appenas sichìa a sa prima gherra mundiale e dae sa chirca de ispiegare su chi fachian sos chi fin torraos dae sa gherra, patinde a s'ispissu carchi trauma profundu o fintzas istrobbu (s'istrobbu de istress post-traumaticu, pro esempiu). +Su cuntzettu de destrudo est unu de sos prus misconnottos de Freud; su faveddu aiat fattu sa prima cumparta in s'opera "Su Deo e su Es" (titulu orizinale: "Das Ego und das Es") de su 1922, ma poi non si aiat torrau a bìere. + +Libido: +Libido (chi a sa litera fachet a lu vortare comente "disizu" o "brama") est unu faveddu chi inditat s'energia printzipale de s'omine, cussa sessuale. In sa teoria freudiana, sa libido est a s'imbesse de sa destrudo. In sa de Carl Gustav Jung, sa libido est in prus una forma de energia chi est abberu un'ispinta vidale e non una pulsione sessuale ebìa. +Su cuntzettu de libido at sichiu in su tempus evolvendesi; lu an apprufundau meda dae su 1914 in sus, cando si cumintzéit a istudiare sa nevrosi e sa psicosi, affirmande chi sa libido non punnat a soddisfacher petzi sa pulsione sessuale de sa pessone ma fintzas ateras elementares comente a su mandicu, sa supravvivèntzia, sa morte, sa religione e s'arte. + +Sean Connery: +Thomas Sean Connery (Edinburgh, Scotland 25 August, 1930), prus conotta comente Sean Connery, est unu cantante e attore americanu. + +Cattolica: +Cattolica ("Catòlga" in romannolu) est una comuna italiana de 16.899 abitadores posta in Emìlia-Romagna in sa provìntzia de Rìmini. Faghet làcana a s'estu cun sa comuna de Gabicce Mare, chi format parte de sa provìntzia marchesana de Pèsaru-Urbinu, dae sa cale est separada dae su riu Conca, a su suddu cun sa comuna de San Giovanni in Marignano e a su nordu est infusta dae su Mare Adriàtigu. Cattolica, in prus de esser una logalidade cunnota de istiamentu, tenet una tradissione marinera rica (pisca e fraigadorzos navales). + +Pier Luigi Cantarelli: +Pier Luigi Cantarelli (Parma, 17 de làmpadas de su 1964) est un'iscritore italianu. +Indutoradu in matèrias zurìdigas, est istadu deretore editoriale de sa revista Mediterraneo (Imprentadora D.S.E.), addae de esser s'autore de numerosos artìgulos e insajos in su domìniu agro-alimentàriu, intre sos cales "Gastronomia in Parma" (Economia agronòmiga - Imprentadore Franco Angeli). +A pustis de s'èsitu de sos primos duos romanzos "Sas làcanas de seda" (ZONA, 2011) e "Sas zagas de su chelu" (ZONA, 2013), at pubrigadu reghentemente "Sas umbras de su tempus coladu", editadu dae sa matessi domo de imprenta. + +Stonewall Inn: +Stonewall Inn est istau su tzilleri inube cumintzèin sos abolottos in Stonewall de su 1969, chi su movimentu LGBT at isseperau che data simbolica pro inditare su cumintzu de sa pelea pro sos deretos issoro, a pustis chi sa fase de su "movimentu omofilu" fit acabbada. Simbulu de sos abolotos est Sylvia Rivera, sa transessuale chi nanchi fit sa prima a si ribellare a sos repartos de politzia chi cada sero irrumpìan in su tzilleri. +Su tzilleri est in su numeru 53 de Christopher Street, tra sa West 4th Street e Waverly Place, in Greenwich Village (New York): aiat tancau sas serrandas e b'aian postu a locu suo una butega de bistimenta, ma s'interessu de sos turistas pro su locu at cumbintu a che lu torrare a aperrere, ovviamente chin su matessi lumen. +Sos chi partetzipan a su Gay Pride, cada annu, in ammentu de s'istoria si adobian in foras de su Stonewall. +De rechènte Dominick DeSimone, su chi a como tenet sa propriedade de su tzilleri, at apertu su Stonewall Bistro in sa 7th Avenue. + +Gay Pride: +Gay Pride (in inglesu, in realtade, est prus a cumone a lu mutìre Pride Parade) cheret narrer duas cuntzetos ind duas paragulas ebìa: cussu de sa "fieresa gay" e cussu de "Gay Pride Parade", sa martza de su movimentu omosessuale chi ammentat s'abolottu de Stonewall de su 1969. + +Abolottu de Stonewall: +S'abolòttu de Stonewall est istau una sèria de iscontros sambenosos tra sos omosessuales e sa politzia in New York. Su primu note de s'abolottu est istau cussu de chenapura 27 de lampadas de su 1969, unu pacu prus a pustis de s'una e binti, cando sa politzia irrumpèit in su tzilleri de lumen "Stonewall Inn", inube sa comunidade omosessuale de su trettu locale si adobiabat. +"Stonewall" est tentu a cussideru che sa data chi fit naschiu peri tottu su mundu su movimentu de liberassione omosessuale modernu. Non de badas su 28 de lampadas su movimentu LGBT lu at isseperau che data de sa "die mundiale de sa fieresa LGBT" o "Gay Pride". Simbulu de sa pelea fit sa femina transessuale Sylvia Rivera, chi nanchi aiat dau su comintzu a sa protesta ghettande un'ampulla contr'a unu de sa politzia. + +Impòsitu subra de su balore annantu: +S'impòsitu subra de su balore annantu (abreviadu in IBA) est un'impòsitu aprigadu subra de su balore annantu de sa produidura e de su tràmunu de benes e servìtzios. Est in fortza in 63 paìsos. +In Itàlia, su rennimentu suo est istadu aguale a 102.000,33 milliones de euros in su 2.009. + +Battalla de Seddori: +Sa battalla de Seddori est istada una pelea gherrada in su 30 de lampadas de su 1409 in su pranu a sud de su casteddu e de sa bidda seddoresa chi bidiat cuntrappostos sos sordaos arbaresos, chi los ghiabat Guglielmo III de Narbona, e sos cadalanos de Martinu I de Sitzilia, primu naschiu de Martinu I de Aragona. +S'ischiera sarda de Arbaree fit de 20.000 sordaos e contabat issupra sa làdina superioridade numerica, mentras s'esertzitu aragonesu fit a s'imbesse in inferioridade (petzi 11000 sordaos) ma contabat issupra una tattica chi meda at jocau pro sa binchida issoro. +Sos sardos fin essios dae su chi est oje connottu che "bruncu de sa battalla", ma sos aragonesos aian fattu una manovra a cotta, tale de partire in duos su fronte de s'esertzitu sardu ind un'ala de manca e ind una de dresta, e sa de manca in duos ateros cantos: sa prima siche fit ritirada a su casteddu de Seddori e che los aian mortos a sa conchista sua, uchidende prus de 600 sordaos e fachende presoneras unas 300 feminas de su locu; sa secunda aiat chircau de si adobiare chin su restu de sas fortzas in Seddori colande pro su ribu Flùmini Mannu, ma sorte cheriat chi non lu podian attraessare ca fit bocau, e custrintos a artziare a un'artura fin presos e iscannaos in su locu chi si connoschet che "Boccidroxiu". S'atera ala chi fit abbarrada, sa de dresta, aiat resessiu a si ritirare in su casteddu de Monreale. +Sa derrota manna pro sos sardos at fattu a manera chi sos aragoneos podian falare a Bosa, picandela, chin s'intentu de facher gai etottu chin Aristanis, ma su "judiche de factu" Lenardu Cubello aiat firmau prima, fortzis in traitoria, sa resa. S'unicu rennu sardu indipendente de tando, cussu de Arbaree, perdiat s'indipendentzia e, sicomente siche fit mortu Martinu I de Sitzilia pro mal'aghera (nanchi prus debile a fortza de si "ispassiare" chin una presonera chi aiat picau, sa "bella de Seddori"), fintzas sa corona aragonesa at connottu su declinu. + +Ignazio Sanna: +Ignaziu Sanna a su momentu est arcivescovo de sa Diocesi de Aristanis. Ada finas ateros ingarrigos difattis est Presidente de su "Comitato per gli studi superiori di teologia e di scienze religiose" de sa CEI e membru de sa Pontificia Accademia di Teologia, de su Comitato per il Progetto culturale della Chiesa italiana e della Commissione Episcopale della CEI per la dottrina della fede. + +1799: +S'annu 1799 (MDCCXCIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1510: +S'annu 1510 (MDX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1090: +S'annu 1090 (in numeros romanos:MXC) est comintzadu in martis secundu su Calendariu Giulianu. + +2013: +S'annu 2013 (MMXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu martis segundu su calendàriu gregorianu. + +Ajò: +Ajò (in s'allèga antica si nàbat fìntzas "ajòni" o "ajòne") est unu favèddu caratteristicu de su sardu e de su cossu chi tottu sa Sardinna e sa Cossiga puru connòschet, e sos sardos lu imprèan a s'ispìssu fìntzas si chistionànde in italianu. +Si imprèat in parìtzas manèras, ma in sa prus parte de sos casos est unu cùmbidu a si mògher o facher carchi cosa, unu incorazamèntu pro nde aforticàre su sentìdu, oppuru unu modu ironicu pro facher chistiòne de carchidùna cosa e intrare in cuntièrra chin calicùnu cando non si est de accordu chin su chi nàrat. + +Noara: +Noara (“Novara” in italianu e “Noara” in peemontesu) est una comuna italiana de 105.574 abitadores, cabitale de sa provìntzia peemontesa a su matessi nùmene. Est sa de duas comunas de sa rezione pro pobuladura a pustis de Turinu e rapresentat un'agrugadorzu de tràfigos cumertziales importantes intre sos aunidorzos caminales chi cunzunghent Milanu a Turinu e Zènova a s'Isvìtzera. Su sìmbulu de sa bidda est sa cùpula de sa Basìliga de Santu Gaudèntziu, chi tirat 121 metros. + +Mirai Nikki: +Mirai Nikki - Future Diary ("未来日記" Mirai Nikki?, "Su diariu de su Benidore"), est unu manga giapponesu chi at iscrittu e disinnau Sakae Esuno. Lu at prubicau Kadokawa Shoten in su paperi de Shonen Ace dae su mes'e jannarju in su 2006 a su de nadale in su 2010 e lu at colliu a pustis in 12 tankobon. +Su protagonista, Yukiteru Amano, est unu pitzoccu introversu chi non li piachet pro nudda sa zente, e tenet unu diariu in su telefoneddu suo in ube si ponet a iscriver tottu su chi li capitat e est accadinde in ziru. Yukiteru pessat de si aer fattu un'amicu imazinarju chi mutit Deus Ex Machina, su mere de su tempus. +Una die, Deus isseperat de ammanizare unu jocu e torrat che presente a Yukiteru su telefoneddu suo, a pustis de lu aer acontzau, ma su pitzocu sich'abbizat a lestru chi carchi cosa est istrana; su diariu, imbetzes de tenner in intro sas informatziones chi issu iscrivet, annotat fattos chi galu no sun accadìos: difatis, su telefoneddu narat su chi at a sutzeder in benidore. +Custu acontzu chi Deus at fattu a su telefoneddu de Yukiteru b'at a esser fintzas in cussu de ateras undichi pessones, in prus de Yukiteru chi est su primu ("the first"): su jocu est una pelea de supraviventzia ("survival game") e sos chi bi sun in intro an a chircare de si uchidere s'unu chin s'ateru, fintzas secande a cantos su diariu de su benidore ("mirai nikki") chi sos ateros tenen. Chie dae cughe b'at a torrare sanu e intregu at a picare su postu de Deus, diventande de custa manera su segnore de su tempus e de s'ispatziu. +Ovviamente sa gherra apenas iscopiada, prena de zente chi li cheret secare sas ancas e fintzas sa pedde, at assuconau meda a unu pitzoccu chi li fachian timoria tottus, ma no est a sa sola: lu at a azudare una pitzoca in amore chin issu e chin instrobos mentales serios, Yuno Gasai, chi a su comintzu li fachet galu prus ispantu e assustu ma chi a pustis prus de una corta, chin su machighine suo, lu at a attendere e li at a sarvare sa vida. + +Collida partzida: +In sa zestione de s'arga, sa collida partzida est unu sistema de collida de sos "refudos sòlidos urbanos" chi prebidet, pro onzi tipu de arga, una prima selessione o diferentziadura de acordu cun su tipu dae bandas de sos tzitadinos, duncas diverisifighende-la dae sa collida sena distinghidura, preferente finas a pagos annos a como. +Pro custa resone, sa finalidade reale est sa partzidura de sos refudos in manera a readeretare onzi tipu de arga partzida chirru a su tratamentu respetivu prus inditadu de dissipadura o recuperadura chi andat dae su depòsitu in sos muntonarzos a s'inchinisadura o a s'abaloramentu pro s'abarramentu sena distinghidura, a su cumpostazu pro s'orgànigu e a su retzirculamentu pro su partzidu naradu propiamente (pabiru, bidru, pràstiga, metallu, eac.). +Pro cunseghèntzia, a resone de su de susu, sa collida partzida est amaniadora de sa zestione de sos refudos prus curreta e adelantada, sustituende-nde de fatu sa prima fase de su protzessu intreu, peroe perdet sentidu si fartant sas installaduras de tratamentu e dissipadura de s'arga partzida. + +Limba asturiana: +Su asturianu est una limba iberu-romanza chistionada in Ispagna e in Portugallu e pertenet a su grustiu asturianu-lionesu. Mancari chi su guvernu regionale asturianu lu tutelet, non tenet peruna ufitzialidade. + +Postale: +Su postale est unu beìculu motorizadu chi trasportat iscrusivamente pessones e sos bagazos pessonales issoro. +Unu postale pùbrigu podet esser urbanu o interurbanu. +Su postale chi biazat peri distàntzias longas est mutidu purma, cando chi unu postale chi trasportat turistas est unu turipostale. +In su limbazu familiare, s'impreat finas sa paraula “saìca”, dae su nùmene de sa sotziedade chi zestionaiat una bia sos trasportos pùbrigos interurbanos in Sardinna. +Unu postale timanzera, o petzi timanzera, trasportat cun regularidade passizeris dae unu puntu a un'àteru, pro narrer intre un'abioportu e su tzentru de sa tzitade. +Cunforme a sa leze italiana, si podet definire postale unu beìculu pro trasportu de pessones chi tenzat prus de otu seidorzos addae de su de su ghiadore. +In Itàlia, est a dies de oe proibidu a pipare in intro de sos postales. + +Alfredo Stroessner: +Alfredo Stroessner Matiauda (Encarnación, 03 de santandria 1912- Brasìlia, 16 de austu 2006) est istadu unu militare, polìtigu e ditadore paraguaianu. Est istadu presidente de sa Repùbriga de Paraguay (1954-1989), in ue aiat pratigadu una ditadura chi fiat durada 35 annos. +Aiat cumìtidu crìmenes de umanidade lesiada contra a su pòbulu paraguaianu. In tempus de sa ditadura sua, bi fiant istados assassinamentos, deportaduras, impresonamentos, torturas, pessighimentos, iscumpartas fortzadas e àteros actos chi atentant contra a sos deretos umanos. Cun sa morte sua, fiat abarradu sena castigadu pro sos crìmines narados. Sa Deretura Zenerale de Beridade, Zustìssia e Reparadura de su Paraguài aiat istèrridu numerosas relatas chi denùntziant sos crìmines de sa ditadura de Stroessner. + +School Days: +School Days ("スクールデイズ" Sukūru Deizu?) est unu eroge (videojocu a isfundu eroticu) giapponesu chi sa 0verflow aiat isviluppau in su 2005 pro PC e PlayStation 2, vortau a pustis siat a manga siat a un'anime de 12 episodios in sa secunda medade de su 2007. +A su cumintzu paret una cummedia romantica calesisiat, ma prus a tardu at a picare in ziru su genere etottu chi li pariat pertennere. De tottus sos finales de su jocu s'anime nde picat unu, vortandelu a una manera unu pacu differente. +Istoria. +Makoto Itou est unu pitzoccu chi a mannittu si la depet isbolicare chin sos primos problemas de amore. Est in amore chind una pitzocca (Kotonoha Katsura) chi biet cada manzanu picande su trenu paris chin issu, ma non li at galu mustrau sos sentidos suos e si limitat a la pompiare dae unu pacu atesu. Una die, chistionade chin sa cumpanza de bancu sua, Sekai Saionji, custa lu azuat a si facher a innantis pro connoschere Katsura e, sende issa puru in amore chin Makoto, lu atzetat e essin impare. Ma Sekai, chi sich'abizzat de esser zelosa pro Makoto, si ammorat de issu. +A custu puntu Makoto non biet s'ora de s'ispassiare, sessualmente faveddande, chin Katsura ma issa no est pronta e non resessit a bincher sa timoria e suspettu chi issu la cherjat petzi usare. Sekai, tando, non perdet tempus e si ammustrat pronta a "facher pratica" chin issu pro li imparare su chi in amore bi depet essere in s'intimidade. +Makoto iscoperit de custa manera sa sessualidade ma non si firmat a issa, cumintzat a si coddare chenza grabbu perunu peri sas atteras cumpanzas de iscola, fricandesiche de comente su cumportamentu suo facat male siat a Katsura (chi galu est s'ammorada "uffitziale") siat a s'antzedda Sekai, chi non aènde picau precautziones abbarrat puru prinza (o gai issa narat). A s'acabbu, sos contos cubaos che torran a pizu tottu e Makoto l'at a pacare chin sa vida, ca lu uchidet Sekai non fachendebìla prus, ma atteru samben sichit a iffundere sa terra: Katsura, oramai ammachiada de su tottu, secat sa conca a su cadavere de Makoto battindesichéla in ammentu de s'ammorau suo e, in sa punna de abberguare si abberu Sekai juchiat una criadura in intro, la irmattat. + +Su mastru de biolinu: +Su mastru de biolinu (tìtulu originale in italianu: il maestro di violino) est una pellìcula de su 1976 aderetada dae Giovanni Fago. +Resùmene. +Peruza, Cunservatòriu Morlacchi. Un'iscola chi bivet gràssias a sos cuntributos de duos benefaghidores zenerosos: Gaudenzi s'industriale e Margherita de Sansevero sa Contissa (Juliette Mayniel). In su Cunservatòriu imparat su biolinu Giovanni Russo su mastru (Domenico Modugno), unu talentu de sensibilidade musigale manna. A su puntu chi s'òmine est istimadu dae totus. L'ammirant sos zòvanos, nde sunt inamoradas sas piseddas. E finas carchi mamma est còrfida dae sos modales suos amàbiles e recatados. Intre sos dischentes de Russo, b'est finas su fizu de Gaudenzi, Carlo Gaudenzi, e sa fiza de sa contissa de Sansevero, sa contissita Laura (Rena Niehaus). Peroe a sa manu de su biolinista aspirant finas Agnese sa seighiarza (Elisabetta Virgili), Luciana Taddei s'imparadora de pranu e Margherita sa contissa etotu, zai dae tempus biuda. In s'ìnteri chi Laura s'inamorat, su tempus coladu segredu de su mastru nch'essit a pizu de aba in sos ambientes aristocràtigos chi l'ant acollozidu. S'iscòberit chi Giovanni Russo est su fizu de un'immigradu a sos IAA, fuìdu dae s'Itàlia in s'èpoga fassista, batende in fatu su pitzinnu chi non teniat galu chimbe annos. Giovanni su minore est sa creadura crèschida musigarmente cun istima dae unu biolinista zudeu. Peroe su tempus coladu cuat àtera tristura: difatis, est istadu unu cuntzertista esitosu, cun su nùmene de Joe Russo. Peroe s'òbitu primadiu de muzere sua Jene Anderson, segada dae s'abusu de àrculu, l'aiat fatu abandonare sas issenas. apretadu dae sas fèminas nòbiles e infadadu dae unu tempus coladu a ismentigare, Russo torrat a Londra. E cumintzat torra a fagher cuntzertos. Peroe Laura, sa contissita zòvana inamorada, nche lu sizit e faghet de totu pro no lu perder, a pustis de sa fua dae s'ambiente aristocràtigu chi l'at repèllidu. +Produtzione. +Sa pellìcula est istada rodada in tres nassiones: Itàlia (Peruza), Israele (Tel Aviv e Zerusalemme) e Rennu Aunidu (Londra). + +Richard Schiff: +Richard Schiff (Bethesda, Maryland 27 May, 1955), prus conotta comente Richard Schiff, est unu cantante e attore americanu. + +Fumighete: +Su fumighete (o ispirale contrababautzos) est un'ozetu a forma de ispirale (troncupiramidale a su cumintzu), custituìdu dae prùere de piretru cumprimida chi, brusiende lenamente, ispòssiat unu fumu tòssigu pro sas tzìntzulas e àteros babautzos. +Su fumighete fiat istadu imbentadu dae dutor Giovanni Battista Zampironi (pro custu si narat "zampirone" in italianu) in su laboratòriu suo farmatzèutigu pro sa produidura de sustàntzias contrababautzos, fundadu in Mestre in su 1962. + +Richard Matheson: +Richard Burton Matheson (Allendale, New Jersey 20 February, 1926 – Los Angeles, California 23 June, 2013), prus conotta comente Logan Swanson, est unu attore americanu. + +Bervània: +Bervània (Verbania in italianu) est una comuna italiana ispartzinada de 30.313 abitadores, cabitale de sa provìntzia de su Bervanu-Cùsiu-Ossola, situada in s'oru peemontesu de su Lagu Mazore o Bervanu. +Sa comuna fiat nàschida in su 1939 dae s'unione de sas comunas de Intra e Pallanza e fiat devènnida cabitale provintziale in su 1992. Bervània presentat unu turismu isvilupadu devidu a sa posissione sua zeogràfiga privilezada. Sunt de interessu particulare sos zardinos botànigos de Villa Taranto, postos a probe de Pallanza. +De acordu cun sos resurtados logrados in sa de XVI edissione de “Ecosistema urbanu” de Ligambiente, Bervània resurtat esser sa mezus bidda italiana in su domìniu ambientale gràssias a sos mezoros in sos PM10, in sa collida partzida (s'agatat in su primu logu in Itàlia cun su 72,8%) e in su ràtiu de emissiones de CO2 pro passizeris de sos trasportos pùbrigos. + +Olostriche: +S' olostriche (lumen issientificu: "Ilex Aquifolium") est una mata de artura e de locos umbrosos, creschet bene in terrinos arenosos, chi b'apat ladàmine e minerales. Bi nd'at a mola e a matta, arta dae sos battor a sos deche metros, podet arribare fintzas a sos binti. Sas fozas sun lùchidas, corriatzas e ispinosas, sos frores, masculinos e femeninos, bi sun in matas diferentes, sun arbos e isparghen in aprile e in maju; sos frutos, minores minores, si tinghen de ruju luchènte in s'iberru. + +Làuru: +Su lauru o fintzas lau, mata semper birde, ma fintzas mola, de sos locos a inghìriu de su Mare de Mesu, benit dae s'Asia Minore. +In Sardinna est agreste e bi nd'at meda in locos umbrosos de sos paris e de sas arturas, inube bi proghet, ma non b'at frittu meda. Sos prus sun a làcana de buscos de eliche e de crecu. S'artesa podet andare dae ses a deche metros. Sas fotzas sun lùchidas, corriatzas e birde-iscuru. Sos frores isparghen in matas diferentes, tra martzu e aprile, su frùture est una melichedda e cando est cotta, in attonzu, si fachet tottu nighedda e lùchida. + +Suzarga: +Sa suzarga (nomene iscientificu: "Celtis australis") est una pianta seculare, bi nd'at de chimbeschentos annos e podet artziare fintzas a binti-bintichimbe metros. Su truncu arribat a medire unu metru de diametru, sa corza est colore de chisìna , sas fozas sun birde-iscuru in su chirru 'e susu, colore 'e chisina issutta, chi rùchen in attonzu. Sos frores biddastros isparghen cando bessin sas fozas, in aprile-maju. Su frutu est una melichedda minore, sos latinos la muttìan "faba siriaca"; cando est cotta si tinghet a nugheddu e est durche. Sa sugarza cheret de prus terrinos friscos e nigheddos, ma dae su mamentu chi sas radichinas iscorrovan in profundidade, creschet fintzas in terrinos lanzos e chin rochile. Non timet nen caentu nen sicanna e pro custu bi nd'at medas in montigros solianos. + +Castanza: +Sa castanza est mata de monte pacu artu, inube proghet ma non b'at frittu meda. Tenet bisonzu de terra nighedda, lèpia e profunda, ricca de potassiu e fosforu. Bi nd'at pacas in su Guilcieri, ma medas in Barigadu e in sos montes a curtzu. +Est una mata maestosa e sèneche, podet vivere fintzas a chimbichentos annos e passa, paret chi si nd'atzapen millenarias. S'artesa media est de binti metros, ma capitat de arribare a sos trinta-trintachimbe, e su diametru de su truncu a battor metros e prus. S'iscorza est sinnada dae artu in bassu dae cordones; sas fozas, longas e ovales, che rùchen in attonzu, a pustis de cocher su fruttu, torran a bocare dae aprile a maju; sos frores isparghen dae s'acabbu de làmpadas a sa metade de trìbulas. Su fruttu est in intro de s'eritzu ispinosu, a primu birde, posca grogatzu. Che lu recollin in sos meses de Capidanne e de Santandrìa. + +Eliche: +S' éliche non tenet preferentzia de terrinos, subbecat su frittu, su calore de su sole, sa mudadura de su tempus, ma custu non che bocat chi crescat comuncas menzus inube su crima est a mesu témpera, in paris e in monticros. +Est una mata seculare, podet arribare a cròmper chimbe, e fintzas deche, seculos e a creschere in artesa binti metros, su truncu medit prus de sunu metru de diametru. Sos chimos sun cracos, sas fozas de colore birde iscuru in su chirru de susu, colore de chisina iscuru issutta de sos frores, isparghen a urtimos de beranu. Su fruttu est cussu chi si muttit "lànde", colore de castanza e de mannesa diferente s'unu dae s'atteru. + +Ozastru: +S' ozastru est una mata semper birde, in sos artos de chirrios nostros bi nd'at in tottube, mascamente inube b'at molas de chessa. Est una mata seculare, podet vivere fintzas a chimbe-deche seculos e artziare fintzas a ses metros, mancari chi a bellu a bellu. Su truncu est a colore de chisìna e lisiu, sos chimos trotos e ispinosos, sas fozas ovales e birdes in su chirru de susu, colore de prata issutta. Sos frores sun arbos e minores, su frutu, a forma de ovu, a primu birde, posca nigheddu-rujastru, est prus minudu de s'olìa. +In Sardinna an cumintzau dae s'Edade de Mesu a innestare sos ozastros a olìa e ispremìan su frutu de s'una e de s'atera mata in sas molas de preda. Dae s'ozastru bessit pacu ozu, ma fachet andare de corpus. Su brodu de sas fozas, iscotadas pacos minutos, est disinfettante, fachet bene a sa pressione, istringhet e che fachet sanare becos e trincos. Sos pastores zaìan sa sida a su bestiamine, mascamente in annadas malas, sos chimos sicos che los carraban a domo a facher focu. Chin sa linna de s'ozastru fachìan birillos e bardùfulas, a ispelegu de pitzinnos e de mannos; chin sos chimos bonos si fachina sas furchiddas pro su tirelasticu. + +Armada de Sarvamentu: +S'Armada de Sarvamentu (in inglesu: "Salvation Army") est un'organizadura umanidària de tradissione cristiana, fundada in Londra in su 1865 dae William Booth, chi dassat s'arrampu de sa Crèsia Metodista (“Methodist New Connection”) in ue fiat ministru pro cumintzare un'opera umanidària in sos apendìtzios bassineris de Londra, cun s'intentu de ispainare su Cristanismu e dispensare azudu a sos acamatos. Cunforme a su fundadore suo, sa finalidade de s'Armada de Sarvamentu est a demustrare ch'in unu mundu orientadu chirru a su materialismu est possìbile e netzessàriu a biver unu Cristianismu bisìvile alligru e ativu, chirchende in totu sas maneras de derrotare su fàmine in su mundu, sa mendighèntzia e su discumbèniu sotziale. Est s'organizadura missionària prus manna de su mundu a pustis de sa Crèsia Catòliga. + +Lydnevi: +Su Lydnevi est una limba slava artifitziale creada dae Libor Sztemon. +Un'esempru de testu in Lydnevi. +Babbu nostru: + +Furriada in tundu: +Sa furriada in tundu est una rodadura ràpida de un'automòbile a inghìriu de s'asse bertigale, chi acontessit in determinadas tzircustàntzias cando su ghiadore nde perdet su cuntrollu. +Definitzione. +Si faeddat de furriada in tundu cando sa betura realizat una rodadura de 180 grados a su nessi in antis de s'arressare. Belle gasi, sa rodadura podet esser finas de 360 grados o foras male de prus furriadas, mesche si sa belotzidade de sa betura est meda arta. +Causas. +Sa furriada in tundu podet acontesser in tzircustàntzias bariadas: +- in sa borta, cando sas rodas de palas perdent aderèntzia (pro neghe de sa belotzidade etzessiva, o tando de iscarafossos, macras de ozu, crastos o àtera cosa), si su pilota non reassionat immediatamente contrabirende su cuzone de derapada (est a narrer su cuzone intre sa deretura de martza e cussa a ue est aderetadu su beìculu) aumentat semper de prus e s'automòbile si fùrriat in tundu e nch'essit dae sa caminera a foras de sa borta. In cundissiones determinadas (belotzidade particularmente elevada, baritzentru artu, tzocu contra a imbaros bassos, ruta a unu palone, eac.), sa betura si podet finas bortulare; +- in tempus de una frenada meda forte, su pesu de sa betura s'arrimat preferentemente in sas rodas de palas: sa frenada perdet duncas de eficàssia in sas de palas, e prus chi totu si sa frenada est realizada in sa borta o cun sa betura no perfetamente dereta, sa parte de palas de s'automòbile podet lassinare a foras chirrarmente provochende sa furriada in tundu o, che in su casu anteriore, a bias finas su bortulamentu; +- in s'essida dae una borta, cun una betura a trassione de palas, si su pilotu abrit s'illestridore demasiadu cadriamente, s'automòbile intrat a unu subrabiradore meda forte e si su pilotu non lu cuntrollat, derapat e fùrriat in tundu, essende fitianu dae sa caminera chirru a s'internu de sa borta; +- provocadu in manera boluntaria assionende su frenu a manu in sa borta. Su frenu naradu difatis, assionat a subra de sas rodas de palas ebia: frenende in sa borta, issas si brocant e làssinant immediatamente. Custa manobra si podet isecutare, pro narrer, pro imberter sa deretura cun lestresa o in tretos limitados; belle gasi, dimandat meda capatzidade e esperièntzia pro esser realizada in modu curretu, in casu contràriu cheret evitada sende chi si podent provocare intzidentes. + +Universidade Gugliemo Marconi: +Sa universidade "Guglielmo Marconi" ( Università degli Studi Guglielmo Marconi) est una universidade privada de Roma, fundada in su 2004. La sàidu est in Plinio,44 - 00193 Roma. + +Oil City: +Oil City est una bidda istadunidesa posta in su contadu de Venango, in s'Istadu de Pennsylvania, cunnota pro s'isproradura initziale e s'isvilupu de s'indùstria petrolenca. A pustis de s'istofadura de sos primos putzos de petrozu in sas probianias a inghìriu de su 1.850, Oil City aiat assuntadu unu rolu tzentrale in s'indùstria petrolenca, istranzende su cuarteri zenerale de cumpanzias che Pennzoil, Quaker State e Wolf's Head. Su turismu zogat unu rolu importante in sa rezione gràssias a sa promoidura de sitos istòrigos refertos a su petrozu, anderas naturales e un'architetura bintoriana. Sa pobuladura fiat de 10.557 abitadores cunforme a su retzensimentu de su 2.010. + +Pran: +Pran Krishan Sikand (Delhi, India 12 de freàlzu, 1920 – 12 de triulas 2013), prus conottu comente Pran, est unu cantante e attore India. + +Casu Graneris: +Su casu Graneris est istadu unu fatu de cròniga niedda acontèssidu in Bertzeddi in via Caduti nei Lager 9 in su 1.975, chi aiat tentu sìnnifigu mediale mannu a sos tempos de sos fatos pro more de sas imprigaduras a subra de sa morale comuna e pro sa lunzinia de su crìmine. +Su casu pertocat su mortorzu a tiros de pistola de chimbe pessones zutu a cumprimentu dae Doretta Graneris a dae Guido Badini s'isposu suo in sa note dae su 13 a su 14 de santandria de 1.975. +Sas bìtimas fiant istadas Italia Zambon (41 annos), Sergio Graneris (45 annos), Romolo Zambon (79 annos), Margherita Baucero (76 annos) e Paolo Graneris (13 annos), respetivamente mama, babu, zajos mamencos e frade de Doretta Graneris. + +Lapis: +Su Lapis est unu bodale chi si podet impittare pro disignare o iscrier; su lapis podet esser fattu pro fagher lineas nieddas o pro dare su colore: cand'est gai si narat pastellu. +Variedades de lapis. +Bi sunt medas variedades da lapis, pro narrer poden essere differensciadas dae cantu est tosta s'anima, dae su colore, dae s'impittu chi si nde podet fagher. +Sas variedades de lapis a segunda de su esser tosta. +Bi sun 22 variedades de lapis: andende dai sa menu ai sa prus tosta sun: EE, EB, 9B, 8B, 7B, 6B, 5B, 4B, 3B, 2B, B, HB, F, H, 2H, 3H, 4H, 5H, 6H, 7H, 8H, 9H. Sas primas disignan lineas prus oscuras, sas ultimas sun prus impittadas pro fagher disignos tecnicos. + +Aurelio Galleppini (Galep): +Aurelio Galleppini, cunnotu cun su seudònimu de Galep (Casal di Pari (Grussetu), 28 de austu 1917 - Chiavari (Zènova), 10 de martzu 1994), est istadu unu fumigheddista italianu, fizu de sardos. Autore meda prolìfigu, est abarradu cunnotu prus chi totu pro su pessonazu de Tex, creadu grafigamente dae isse, chi nd'est istadu pro prus de 40 annos unu de sos disinnadores printzipales, gasi che su cubertista ufissiale finas a su 1994. + +Taxi: +Su taxi est un'automòbile chi dispensat unu servìtziu pùbrigu de trasportu de passizeris contracostu, istassionende in arzolas pùbrigas probidas pro s'efetu, ispetzifigadamente in una tzitade o in una bidda cun unu tzaferru in palas de su bolante, naradu “taxista” (o, in manera cullochiale, “tassineri”). +A sa diferèntzia de su trasportu pùbrigu de lìnia, in ue su cursàriu e sas arressadas de artiada e falada sunt apostivigadas dae s'entidade logale cunfiadora de su servìtziu o dae su zestionadore de sa lìnia, su servìtziu cumbidadu dae su taxi si podet definire comente “zanna a zanna”. Su tassista istassionadu in s'aparcadorzu, o cuntatadu peri s'aparitzadura radiutaxi o peri telemòbile, retzit sa dimanda de s'usuàriu, lu buscat in s'aderetu cuncordadu chi devet esser in intro de sa comuna respetiva (o de su zirile) e finarmente lu trasportat a su destinu dimandadu. Su taxi podet esser arressadu “in s'iscuta” finas in sa carrera. Su servìtziu est normarmente obrigadòriu, francu unas cantas dèrogas, in totu s'arzola comunale, cando chi currespondet a su ghiadore atzetare o nono unu destinu foras de s'arzola narada. + +Biella: +Biella (“Bièla” in limba peemontesa) est una comuna italiana de 43.733 abitadores, cabitale de sa provìntzia numenale de su Piemonte tramuntanesu. +Sa bidda s'agatat in pee de sas Arpes Biellesas, e s'esistèntzia sua est atestada zai dae s'Edade Mèdia arta. Dominada posteriormente dae sos pìscamos de Bertzeddi, in su 1379 fiat colada a sos Savoias. In su barigare de su Milliotughentos, Biella aiat cunnotu un'isvilupu mannu urbanìstigu e industriale, devenende luego fontomada pro sas indùstrias suas pannamentales. +Sunt numerosas sas testimonias istòrigas e artìstigas de su tempus suo coladu; intre sas prus importantes, s'amentant su Bautistèriu de Biella, sa catedrale, su Campanàriu de Santu Istèvene, gasi che paritzas billas e palatzos. + +Paolo Frescura: +Paolo Frescura (Roma, 22 triulas 1953) est unu cantoneri italianu. +Nàschidu in Roma dae babos napulesos (su babu est Mario Frera s'atore e sa mama est Rosita Pisano s'atora), s'est istrenadu in su 1975 cun su 45 furriadas “Bella dentro”, logrende un'èsitu istrepitosu de bèndidas (treghentosmiza isemprales de s'individuale e trintamiza de s'ellepè a su matessi nùmene). +S'annu sighidore partètzipat a su Festivale de Santu Remu de 1976 cun “Due Anelli”, chi otenet su de chimbe logos de sa crassifigadura. Intre sas àteras cantones suas, bi sunt “Tu cielo tu poesia” e “Ti fa bella l'amore”, custa ùrtima interpretada finas dae Nicola Di Bari. +In sos annos setanta, at cumpostu finas pro Lina Savonà sa cantadora. Atuarmente, Paolo Frescura s'òcupat de edissiones musigales. + +Instituto Federal da Bahia: +Sa Instituto Federal da Bahia, jamada comunemente IFBA, est una universidade cun sa sede in Salvador, in Bahia, in so Brasile. +S'universidade fit istada fundada in su 1910. + +Perrier (aba minerale): +Sa Perrier est un'aba minerale cun gassu frantzesa chi benat dae sa mitza des Bouillens, chi dae su 1.903 si narat mitza Perrier. +Sa mitza est situada in Vergèze, in su departamentu de su Gard, a 15 chilòmetros dae Nimes. +S'aba Perriet formaiat parte de su Grupu Perrier Vittel SA (chi cumprendet finas Vittel, Quézac, Pellegrino et Contrex), devènnidu Nestlé Waters France a pustis de su resgate de s'impresa dae bandas de Nestlé in su 1.992. +Est un'aba minerale naturale chi cuntenent elementos minerales (460 mg/l) e gassu de sa mitza sua (7 g/l). + +Fidel Castro: +Fidel Alejandro Castro Ruz ( audio), nàschidu su 13 de austu de su 1926, est unu ditadore cubanu, abarradu in su podere dae su 1961 a su 2011, addaghi l'est intradu in parte frade suo prus minore Raul pro resones de salude. Politigamente unu marxista-leninista, suta de s'amministradura sua sa Repùbriga de Cuba si fiat fata una ditadura comunista in ue peruna oponidura fiat autorizada, e custa situassione sighit galu oe ch'in su podere b'est frade suo. Suta de su gubernu totalidàriu de Fidel Castro, mizas e mizas de oponidores sunt istados pessighidos, torturados e ochidos. + +Iscopofilia: +Su tèrmine “iscopofilia” o, in manera cullochiale, “mironismu” (una pessone chi pràtigat s'iscopofilia est narada aversarmente “mirone”), ìnditat sa postura e sa pràtiga sessuale de sos chi, pro lograre s'essitadura o su praghere sessuale, disizant e istimant abaidare o ispiare pessones mesunuas, nuas o in fatu de s'ispozare, gasi etotu che pessones realizende un'acapiadura sessuale. Sa masturbadura acumpanzat fitianu s'atu iscopofìligu. +S'iscopofilia podet assuntare diferentes formas, peroe sa caraterìstiga sua printzipale est chi sos mirones normarmente non sunt relassionados deretamente cun sa pessone de s'interessu issoro, chi fitianu iscunnoschet de esser pompiada. S'iscopofìligu podet esser definidu, in su matessi modu, comente una pessone chi gosat bidende situassiones de sufrimentu e disaura de sos àteros. +In unas cantas curturas, su mironismu est cussideradu una pràtiga desviadora e finas unu crìmine sessuale. In su Rennu Aunidu, s'iscopofilia sena cussentimentu est devènnida unu delitu dae s'1 de maju de 2.004, cando ch'in Cànada ant aproadu una leze assimizadora a s'agabu de su 2.005. + +Lucien Febvre: +Lucien Paul Victor Febvre, nàschidu su 22 de làmpadas de 1878 in Nancy e mortu su 25 de cabudanni de 1956 in Saint-Amour, est istadu un'istoriadore modernista frantzesu chi at tentu un un'infruèntzia forte a subra de s'evolussione de custa dissiplina, in particulare peri s'iscola de sos Annales, fundada dae isse paris cun Marc Bloch. +Febvre, in su defininzu de aspetos e problemas de s'insularidade, aiat contrapostu sa Sitzìlia, “ìsula rugradorzu” chi at semper assimiladu, elaborende-nde unas cantas caraterìstigas, sas tzivilizaduras numerosas a beru ch'in undadas sighidoras si fiant assentadas in ie, a sa Sardinna, “ìsula presone”, logu de cunservadura de “rassas betzas eliminadas, de usos betzos, de formas sotziales betzas bannidas dae su continente”, unu “mundu antzestrale e fòssile, s'imàzine imparativa de sa preistòria in s'istòria”. + +Sòndriu: +Sòndriu est una comuna italiana de 21.790 abitadores e una cabitale provintziale lumbarda. +Cun unu territòriu comunale de unos 20 kmc., est sa cabitale provintziale italiana prus pagu istèrrida. Abarrat in sa Badde Tellina de mesania, in sa cropadura de su traìnu Mallero cun s'Adda, in s'intrada a sa Badde Malenco, suta de su massissu de sa Corna Mara. Sa bidda est sa leada prus importante de sa zona. +Su crima de sa bidda, che su de s'abarru de sa fundunada, est continentale, cun ierros fritos e istios incardumados. + +Foresta tropicale: +Sa foresta tropicale est unu tipu de ecosistema chi si isviluppada tra sa latitudine de 28 grados a sud e a nord de s'euqadeore. Sa foresta pluviale tropicale s'agatada in Asia, Australia, Africa, Sud America, America centrale e in meda isolas de su Oceano Pacificu, e de s'Oceanu indianu. + +Ludwig (mortores seriales): +Marco Furlan (Pàdua, 16 ghennarzu 1960) e Wolfgang Abel (Düsseldorf, 25 de martzu de 1959) sunt duos mortores seriales chi aiant cumìtidu mortorzos in su nordu-estu de s'Itàlia continentale, in Alemània e in Olanda intre su 25 de austu de 1977 e su 7 de ghennarzu de 1984, rebindighende sos crìmines issoro cun boladoreddos nounatzistas sinzados cun su marcu "Ludwig". +Caraterìsticas de sos mortores. +S'aspetu chi aiat còrfidu de prus s'opinione pùbriga a s'ora de su detenimentu de sos membros de su grupu “Ludwig” fiat istada s'orìzine sotziale de Furlan e Abel, fizos de sa burghesia arta de Berona e aproghilados dae su bighinadu de Borgo Trento, unu de sos prus prestizosos de sa tzitade. +Marcu Furlan fiat fizu de su deretore de su tzentru de uscrados de s'Ispidale Tzivile Mazore de Berona – sintomàtigu est su fatu chi meda de sas bìtimas de “Ludwig” fiant istadas brusiadas bias – e, a s'ora de su detenimentu, fiat a probe de s'indutorare in matèrias fìsigas inche s'Universidade de Pàdua. +Wolfgang Abel fiat fizu de unu cussizeri delegadu de una cumpanzia de asseguràntzias alemanna e istaiat in Negrar, una bidda de su de Berona, peroe in su tempus coladu aiat bìvidu in Mònagu de Bavària puru. Aiat logradu unu diproma de dutore in matèrias matemàrigas cun notas màssimas e traballaiat cun babu suo in sa matessi cumpanzia de asseguràntzias. +Ambos formaiant parte de unu grupu chi, a sos tempos, teniant s'avesu de s'addoviare in sa pratza Vittorio Veneto de Borgo Trento. Cumpartziant s'idea de innetare su mundu dae disamparados, omossessuales, drogudependidores, preìderos cun s'ùniga curpa de aer cumìtidu pecados in sa zoventura, gasi etotu che dae discutegas e tzines a lughes rujas. +Sos mortorzos. +Su primu mortorzu realizadu dae sos duos remontat a su 25 de austu de 1977, addaghi Guerrino Spinello su senadomo fiat istadu brusiadu in sa Fiat 126 sua in Berona. +Su 17 de nadale de 1978, prus de un'annu a pustis de su primu mortorzu, fiat istadu ochìidu Luciano Stefanato su camareri, un'omosessuale, assassinadu cun prus de 30 istocadas e agatadu cun sas duas atzas galu infertas in s'ischina, in Pàdua. Belle un'annu prus a tardu, in Benètzia, fiat istadu ochìidu cun unas trinta istocadas Claudio Costa, unu drogudependidore de 22 annos. +Posteriormente, sa croba de mortores seriales aiat ochìidu in su 1980 a Alice Maria Baretta sa prostituta antiga cun corfos de istrale e marteddu. Su 25 de santandria de su matessi annu, ambos aiant rebindigadu pro sa prima bia cussos crìmines cun su nùmene de Ludwig, imbiende una lìtera a “Il Gazzettino” de Berona. Fiant istados finas acusados de aer postu fogu, su 25 de maju de 1.981, a sa turrighedda de Porta San Giorgio in Berona, un'istrutura minore abandonada chi faghiat parte de sas fortifigaduras austrìagas bezas, devènnida un'istranzadorzu de iscaminados e senadomo. In sa pira fiat mortu Luca Martinotti su deghesetarzu, chi fiat barighende sa note in ie cun un'àteru amigu, abarradu fertu in manera grae. Pro custu crìmine fiant istados assòrvidos. Resurtat sa lìtera de rebindigadura de su fogu a “La Repubblica”. +Su 20 de triulas de 1982, aiant ochìidu padre Gabriele Pigato e padre Gabriele Lovato, ambos monzos de setanta annos de su Santuàriu de Nostra Sennora de Monte Berico in Bissèntzia. Sos duos monzos fiant passizende in via Cialdini (una carrera chi òrizat sos muros de sa domo zeneralìtzia), addaghi fiant istados assartados a corfos de marteddu dae ambos zòvanos. Padre Gabriele fiat mortu deretu, cando chi padre Giuseppe fiat abarradu anguniende in su solu; l'aiant trasportadu a s'ispidale San Bortolo, peroe onzi tentativu de lu sarvare fiat istadu inùtile. Su 26 de frearzu de 1983, aiant ochìidu in Trentu donnu Armando Bison su satzerdote, chi fiat istadu agatadu cun unu puntaboru infertu in sa carrotza, cun unu santucristu apicadu. +Su 1 de martzu de 1983, aiant postu fogu a su tzine a lughe rujas "Eros" de Milanu, in ue fiant mortas ses pessones e trintaduas fiant arreadas fertas. Una de sas bìtimas mortales, Livio Ceresoli de 46 annos, fiat unu meigu chi non s'agataiat in su tzine e chi bi fiat intradu pro azutoriare, abarrende leadu in petus dae sas framas: aiat retzidu sa medalla de oro a sa memòria pro sa balentia tzivile. Sos duos aiant fatu torra sas faìnas issoro su 17 de cabudanni de 1983, causende 13 mortos in sa pira de su crube sessuale “Casa Rossa” de Amesterdamu. +S'8 de ghennarzu de 1984, aiant tragadu unu fogu a discutega “"Liverpool"” de Mònagu; in sa pira fiat morta una pessone (una camarera de orìzine italiana chi traballaiat in s'istabilimentu) e àteras sete fiant abarradas fertas; in su boladoreddu de rebindigadura fiat iscritu “In su Liverpool non si coddat prus!”. +Urtimu atacu e cassa. +Su 4 de martzu de 1984, ambos si nche fiant zutu a sa discutega Melamara de Castiglione delle Stiviere in su de Màntua, in ue s'agataiant batorchentos piseddos, su prus caratzados pro sa festa de carrasegare. In unu mamentu de cunfusione, unu de sos duos, disfrassadu a Pierrot, aiat fatu intrare s'àteru a sa discutega, abrende-li un'essida de seguràntzia. Fiant penetrados a s'istabilimentu batende duas bussas chi cunteniant duas canistras de benzina. Mesucuados in unu cuzone iscuru, aiant cumintzadu a betare benzina a sa mocheta e l'aiant impiradu, sena tenner in contu chi sos istabilimentos pùbrigos si fiant dèvidu probider de rebestimentos in materiales contrafogos, a pustis de sa pira de su tzine Statuto, acontèssida in Turinu in su frearzu de su 1983. +Pro custa resone, sa mocheta aiat leadu fogu in manera istremamente lenta, dende a un'incarrigadu de sa seguràntzia su tempus de intervenner. Addaghi si fiant bidos iscobertos, sos duos aiant proadu a atacare su bogadore pro poder leare sa fua, peroe aiant agabadu pro tenner su peus e fiant istados intregados a sa polima, chi los aiat sarvadu dae su tentativu de lintzamentu dae bandas de sos borrochianos de sa discutega. Ludwig aiat duncas cuncruìdu s'istela sua de morte dassende-si in palas 28 mortos e 39 fertos. +Acontessidas giuditziàrias. +Abel fiat istadu sutapostu a unu peritamentu sichiàtrigu, dimandadu finas dae sos defendidores de Furlan, Piero Longo e Niccolò Ghedini. Furlan si negaiat a si sutaponner a sos cullòchios. Balloni e Reggiani sos ispetzialistas aiant atrogadu chi Abel teniat una capatzidade lmitada de produer resonamentos in tempus de sos mortorzos, in prus de custu aiant rapresentadu chi Abel fiat crèschidu sena sos atentos afetivos chi permitint de fraigare una pessonalidade sana. Su peritamentu fiat istadu meda cuntierradu. +Su 10 de frearzu de 1987, ambos fiant istados cundennados a trinta annos de presone, cando chi s'abogadu zenerale aiat dimandadu sa presonia perpetuada pro sos duos; in prus de custu, fiat istadu recunnotu a ambos unu defetu mentale partiale. +Su 15 de làmpadas de 1988, sa Corte de Apellu de Benètzia aiat ispresonadu sos duos pro ispiradura de sos tempos de impresonamentu e aiat cumandadu a Furlan s'abarrada obrigada in Casale di Scodosia, una bidda de su de Pàdua, dae ue Furlan si nche fiat fuìdu in su maju de su 1991, pagu ora in antis de sa cundenna definitiva in sa cassadura. L'aiant atzapadu in su maju de 1995 in Creta, in ue biviat suta de unu nùmene farsu e fiat istadu batidu torra a Itàlia; intre tempus, su 10 de abrile de 1990, sa Corte de Apellu de Benètzia, presìdida dae Nicola Lercano, l'aiat cundennadu in rebellia a 27 annos de presone, e sa cundenna fiat istada cunfirmada s'11 de frearzu de 1991 dae sa Corte de Cassadura; in sa matessi ocasione, finas Abel fiat istadu cundennadu a 27 annos. Pagu ora a pustis de su detenimentu, Marco Furlan aiat proadu a si suitzidare in presone, chirchende de s'inforcare a sas istancas cun unu lentolu. +Bogadura de presone. +Su 18 de abrile de 2008, aiant ispainadu sa noa de sa detzisura de su Tribunale de bizilàntzia de Milanu de cunfiare a Marco Furlan in proa a sos servìtzios sotziales. Furlan, peri su legalista suo, Corrado Limentani s'abogadu milanesu, aiat pèdidu de poder dassare su penadorzu a de die pro bi torrare a de note e in sos agabos de chida. Belle gasi, s'organismu zudissiàriu aiat detzìdidu de non li cuntzeder su rezìmene abertu, si nono prus a prestu su cunfiamentu a sos servìtzios sotziales, tenende in contu su cumportamentu bonu de su mortore seriale e s'agabu de pena oramài crompidore, prebidu pro su cumintzu de su 2009. +Sa noa narada aiat trubadu bastante surpresa e disaproamentu in s'opinione pùbriga, e numerosas protestas in custu contu nche fiant cròmpidas a diàrios e chidàrios. Su 24 de abrile de 2008, Furlan at logradu su de duos dipromas suos de dutore, summa cun laude, in inzineria informàtiga. Su 12 de santandria de 2010, a Furlan l'aiant alliberadu in fatu de su cumportamentu suo positivu in tempus de sa liberdade bizilada. + +1865: +S'annu 1865 (MCMLXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in dominiga segundu su calendàriu gregorianu. + +Corea de su Sud: +Sa Corea de su Sud uffitzialmente connotta comente Repubblica de Corea (in Coreanu "Daehan Minguk"), est un istadu de s'Asia orientale chi occupada sa meidade de sa penisola coreana. Confinat a nord cun sa Corea de su Nord, a ovest cun su Mare Giallu (e sa Cina), e ad est cun su mare de Giappone (e poi cun su Giappone). Sa capitale sua est Seoul. + +Ispidale sichiàtrigu: +Un'ispidale sichiàtrigu, cunnotu finas comente “manicòmiu” o, cullochiarmente, comente “domo de macos”, est un'ispidale ispetzializadu in su tratamentu de sos istrobos mentales. +Sos ispidales sichiàtrigos bàriant ampramente in tèrmine de dimensiones e crassifigaduras. Unos cantos ispidales podent esser ispetzializados petzi in sa terapia a tèrmine curtu, o sa de ambulatòriu pro passientes de arriscu bassu. Ateros podent esser ispetzializados in su tratamentu tempuranu o permanente de passientes in istadu de internamentu chi, comente cunseghèntzia de un'istrobu sicolòzigu, dimandant un'assistèntzia o unu sighimentu diàriu, o un'ambiente ispetzializadu e cuntrolladu. In medas paìsos, sos passientes a s'avesu sunt amìtidos a boluntarismu, peroe su passiente podet esser internadu finas contra a sa boluntade sua cando podet custituer unu perìgulu de sinnìfigu pro sese etotu e pro sos àteros. + +S'abasatu de Oklahoma City: +S'abasatu de Oklahoma City fiat istadu un'atentadu terrorista contra a su Fraigu Federale “Alfred P. Murrah” in su tzentru de sa tzitade amerigana de Oklahoma City, cumìtidu su 19 de abrile de 1.995. Fiat abarradu s'atentadu terrorista prus destrutivu in su territòriu de sos Istados Aunidos finas a sos atentados de s'organizadura terrorista isràmiga de “Al-Qayda” de s'11 de cabudanni de 2.001, ses annos prus a tardu. S'atentadu a bomba aiat causadu 168 mortos e prus de 680 fertos. S'isprosura aiat destruìdu o dannadu 324 fraigos in intro de unu ràdiu de 16 leadas, aiat destruìdu 86 beturas e aiat arrogadu cristallos in 258 fraigos probianos, provochende dannos pro a inghìriu de 652 milliones de dòllaros. A pustis de s'arrepentamentu de sa bomba, bi fiant istadas operaduras intensivas de azutòriu dae bandas de azentzias logales, istadales, federales e de su mundu intreu, e donamentos cussideràbiles nche fiant cròmpidos dae totu su paìsu. Sa FEMA, est a narrer sa Proteghidura Tzivile istadunidesa, aiat ativadu ùndighi de sos grupos suos de interventu de azutòriu e busca, chi cunsistiant in 665 azutoriadores chi aiant assìstidu in sas tareas de azutòriu e recuperadura. +In intro de 90 minutos dae s'isprosura, Timothy McVeigh fiat istadu arressadu dae Charlie Hanger s'azente de sa polima de s'Istadu de s'Oklahoma pro ghia sena tella e fiat istadu detènnidu pro su possedimentu illegale de un'arma. Sas proas collidas in tempus de sas imbestigaduras aiant relassionadu luego a McVeigh e a Terry Nichols a s'atentadu. Nichols puru fiat istadu detènnidos, e ambos fiant istados acusados in su tretu de pagas dies. Posteriormente, Michael e Lori Fortier fiant istados identifigados comente sodales. McVeigh, simpatizadore de un'organizadura amerigana de dereta istrema e beteranu de sa prima Gherra de su Gurfu, aiat fatu detonare unu càmiu nolitadu Ryder prenu de isprosivu aparcadu in cara de su fraigu. Su cumpanzu cospiradore de McVeigh, Terry Nichols, aiat assìstidu in s'amaniadura de s'inzinnu. Motivadu dae s'òdiu suo chirru a su gubernu federale e amargadu dae su chi pro isse fiat istada una zestione mala de s'arrocu de Waco de 1.993 e de s'intzidente de Ruby Ridge de 1.992, McVeigh aiat fatu in manera chi sa die de s'atentadu torraret a pare cun su de duos annales de s'isparatòriu mortìferu chi aiat postu agabu a s'arrocu de Waco. +S'incherta ufissiale, cunnota comente “OKBOMB”, fiat istada s'imbestigadura penale prus manna in s'istòria amerigana. Azentes de s'FBI aiant realizadu 28.000 pòrrogos, acumassende prus de tres tonnelladas de proas e collende milli milliones de informaduras. Sos bomberis fiant istados protzessados e cundennados in su 1.997. A McVeigh l'aiant zustissiadu peri inzetura letale s'11 de làmpadas de 2.001, cando chi Nichols fiat istadu cundennadu a sa perpetuada. Michael e Lori Fortier aiant testimonzadu contra a McVeigh e Nichols; a Michael l'aiant cundennadu a 12 annos de presonia pro no aer avèrtidu su gubernu de sos IAA, cando chi Lori aiat retzidu s'immunidade dae su protzessamentu a tràmunu de sa testimonia sua. +Comente cusseghèntzia de s'atentadu, su gubernu ameriganu aiat introduìdu una leze prus severa contraterrorismu in su 1.996, pro aumentare sa proteghidura a inghìriu de sos fraigos federales e prebenner atentados terroristas benidores in sa manera narada. Su 19 de abrile de 2.000, su Memoriale Nassionale de Oklahoma Cityu fiat istadu dedigadu in su logu de su Fraigu Federale “Murrah”, pro amentare sas bìtimas de s'atentadu. Tzeremònias annuales cummemorativas s'isvilupant a sa matessi ora de sa die in ue si fiat dada s'isprosura. + +Il Rosa Nudo: +Il Rosa Nudo esti unu film de su 2013 dirixiu e iscrittu de Giovanni Coda. +Su film esti stettiu girau a Cuartu Sant'Aleni e a Siliqua, in Sardigna e presentau de su regista in anteprima natzionali a s'edizioni de 2013 de su "Torino GLBT Film Festival - Da Sodoma a Hollywood". Il Rosa Nudo esti unu film de cinematografia sperimentali ispirada a sa autobiografia de Pierre Seel, scritta in su 1994 cun s'aggiudu de s'attivista po is dirittusu LGBT Jean Le Bitoux. +Su film esti stettiu scioerau cummenti "evento speciale" po su "importanti valori artisticu, istoricu e morali" in sa settima editzioni de su Queer Lion de sa 70ma edizioni de sa Mostra del Cinema di Venezia 2013. +Sa trama. +Su film chistionara de sa vida de Pierre Seel. Seel esti stettiu arrestau a 17 annusu e imprisonau in una pariga de campusu de concentramentu poitta chi fiara omosessuali. In su campu de concentramentu de Schirmeck esti stettiu torturau e violentau e obbligau a castiai, senza porri fai nudda, sa crudeli motti de su piccioccu chi amara. Dopo sa fini de sa guerra non ari pru boffiu chistionai cun nesciunusu de custa patti de sa vida sua e s'esti sposau e ari tentiu tres fillus. +In su 1982, arrosciu de is violentus fueddus contra is omosessualis de patti de su Vescuvu de Strasburgo, ari decidiu de iscriri sa sua autobiografia e de dennunciai su chi iera deppiu supportai po cruppa de is nazistas. +Su film chistionara puru de su chi anti raccontau is attras vittimas de sa persecutzioni de is nazistas contras is omosessualisi e de is isperimentusu fattusu appizzasa de issusu de patti de su dottori de is SS Carl Peter Vaernet. + +Orgasmu: +S'orgasmu est unu cumparis de reassiones neuro-musculares imboluntàrias, de dura curta, chi currespondet a su cùcuru de s'essitadura sessuale, cunseghidore a s'istimuladura fìsiga e sicolòziga de sas zonas eròzenas e de sos òrganos sessuales. In s'òmine, su resurtadu suo fisiolòzigu est s'ejaculadura, cando ch'in sa fèmina sunt arruntzamentos antiscannaurvales, a sos cales, in unos cantos casos, si diant acumpanzare fenòmenos iscretòrios (sa gasi narada ejaculadura feminina). + +Debrecen: +Debrecen est sa de duas tzitades prus manna e pobulada de s'Ungheria a pustis de Budapestu su cabitale, contende cun 213.703 abitadores. S'agatat in sa provìntzia nordu-orientale de Hajdu-Bihar e nd'est sa cabitale. Tzentru curturale, econòmigu e turìstigu, Debrecen est una de sas tzitades ungheresas a s'isvilupu prus dinàmigu. +Fontomadu pro sa prima bia in unu documentu iscritu in su de 13 sègulos, Debrecen fiat devènnidu leada de provìntzia in su 1.361 e in su 1.693 nche fiat pesadu a su rangu de tzitade reale lìbera. In tempus de s'istòria, fiat istada duas bias sa sea de su paralamentu mazaru, respetivamente intre su 1.848 e su 1.849 e in su 1.944. In su barigare de sa segunda gherra mundiale, aiat sufertu dannos cussideràbiles. Sa festa de sa tzitade s'isvilupat s'11 de abrile. +Debrecen tenet un'abioportu minore, situadu a pagos chilòmetros dae sa leada, chi cumintzat a s'aberrer a su tràfigu internassionale de passizeris. Sa cumpanzia ungheresu-polonesa de costu bassu Wizzair aiat ammanitzadu de reghente una relassione cun Milanu Malpensa, chi at tentu paga dura pro neghe de sa dimanda iscassa. + +Màntua: +Màntua est una comuna italiana de 49.328 abitadores, cabitale de sa provìntzia lumbarda a su matessi nùmene. +Dae su triulas de 2008, custa bidda artìstiga lumbarda, paris cun Sabbioneta, posta in sa provìntzia sua e cun s'erèntzia dassada dae sos Gonzagas a cumone, est istada intrada a sa lista de sos patrimònios de s'umanidade de s'UNESCO. Sa bidda est istada còrfida tostamente in tempus de su terremotu de su 2012. + +Corpete contraballas: +Su corpete contraballas est un'indumenta impreada dae s'armada e dae sas fortzas de seguràntzia, chi servet a protegher s'operadore dae sos tiros de fogu o dae sas ascras de ucheddamentu de isprosivos, arressende sa balla o sas ascras in intro suo. +Zenerarmente, est formadu dae unu cuntenedore isternu in pannamenta balìstiga e panneddos balìstigos mùrtipros internos de acordu cun su gradu de proteghidura. Sos panneddos balìstigos, in manera zenerale, sunt custituìdos dae pizos mùrtipros de fibras aramìdigas intritzidas o tèssidas e colladas a su microfilme de polietilenu. Sa funtzione de sas fibras est a assorber o isperdissiare sa fortza de arressada e penetradura de su prumu o de s'ascra peri sa deformadura pràstiga (illonghiamentu) de sas fibras etotu. Su nùmeru de pizos subrapostos detèrminat sa capatzitade de proteghidura de su panneddu balìstigu, zenerarmente crassifigadu in crasses de proteghidura NIJ (Istados Aunidos) o SK (Alemània). + +Toradora: +Toradora! ("とらドラ! Toradora!") est unu contu nàschiu a su comintzu comente romanzu chi aiat iscrittu Yuyuko Takemiya, chin annantos disinnos de Yasu, e battìu a pustis, abberguau su sutzessu, ind'unu manga galu in cursu de isvilupu e ind un'anime de 25 episodios. +Su titulu "Toradora!" benit dae su lùmen de sos pessonazos printzipales, Taiga Aisaka e Ryūji Takasu. Taiga cheret nàrrer "Tiger" (tìghera) in sa manera chi sos giapponesos tenen de pronuntziare s'ingresu, sende in giapponesu "Tora" (虎?). Sa prima parte de su lùmen de Ryūji, "Ryū" (竜?), cheret narrer "iscurtòne" in giapponesu e sa trasliteradùra de sa paràgula ingresa est "Doragon" (ドラゴン?). +Istòria. +Sa istoria contat su rapportu chi su protagonista, Ryūji Takasu, tenet chin sos fedales suos in su secundu annu de iscola superiore. In genere sun dificurtosos meda, ca issu non pro curpa sua tenet particulares ocros dae sénde nàschiu: crìstas a susu e iride a "sanpaku" li dan unu isguardu e aspettu de pessone violenta e delincuente, mancari chi siat zentile e de bonu coro, gai chi si biet semper custrintu a ispiegare a sos ateros s'ecuivocu. De custa caratteristica Ryūji si nde fachet unu cumpressu malu a che sanare, ca de amicos non bi nd'at, francu unu (Yūsaku Kitamura) chi pro fortuna sichit a abbarrare in classe sua, e de pitzocas mancu a nde faveddare, mancari chi bi nde siat una chi li piachet (Minori Kushieda) ma chi non li at mai ammustrau sos sentimentos chi provat issu. +Una die Ryūji at modu de provocare, chenza nemmancu lu chérrere, a sa pitzocca prus connotta peri tottu s'iscola pro su carattere violentu e negativu chi tenet chin sa zente, Taiga Aisaka, tantu chi la muttin "tìghera palmare": issa est a s'imbesse de Ryūji, ca mentras issu pro s'aspettu fachet timòria a sos atteros sende zentile de carattere, issa de aspettu est bella e disizada ma de carattere fachet onore a su paralùmen suo. Taiga lu menispressiat sa prima vorta chi lu biet. Issu abberguat chi peroe est in amore chin su menzus amicu suo, Kitamura, e issa est sa menzus amica de sa pitzocca chi tantu bisat che amorada, Kushieda: goi fachen unu pattu, alliandesi pro facher a manera chi dontzunu si ponzat a pare chin sos chi lis piachen. +A pustis de unu muntone de provas, faddìas in tottu e pro tottu, in realtade sun Ryūji e Taiga a intender chi provan sentimentos s'unu pro s'attera, e diventan una coppia. + +Piponzu a intro: +Su piponzu a intro est una custumàntzia antiga de su mundu rurale sardu. Pro pipare a intro, si mantenet sa zigarreta cun sa parte alluta in sa buca e su firtru in foras. Custu avesu fiat ispainadu una die in su sartu: fiat pratigadu cun s'iscuru e serviat pro no esser notados dae inimigos e bandidos. Un'issena in ue un'òmine pipat a intro est cuntènnida in sa pellìcula "Babu mere", bogada dae su romanzu numenale de Bainzu Ledda. Est una custumàntzia chi dimandat capatzidade e bastante perigulosa: s'ingurtimentu intzidentale de sa zigarreta podet causare cunseghèntzias meda graes. +A dies de oe, est un'avesu pratigamente iscumpartu: sos pipadores chi timent de esser bidos dae chie non los devet bider preferent sintzillamente a s'astenner dae su piponzu. S'ispressura “piponzu a intro” abarrat in su limbazu figuradu de sa limba sarda pro inditare una tarea mala a realizare: “Pro bi resessire amus a dever pipare a intro”. + +Yankee Doodle: +“Yankee Doodle” est una cantone famada angro-amerigana, chi sas orìzines remontant a sa gherra de sos sete annos. Fitianu est cantada in manera patriòtiga in sos Istados Aunidos e custituit s'innu de s'Istadu de su Connecticut. +Cunforme a sa tradissione, sa cantone fiat nàschida in una gherra antisrebolussionària e a su cumintzu fiat cantada dae ufissiales de s'armada britànniga pro abbefare sos “yankees” coloniales drollos e male organizados cun sos cales aiant gherradu in sa gherra frantzesa e ìndia. Si pessat chi sa melodia apròghilet dae s'isfilada “Lucy Locket”. Una bersione de su testu de “Yankee Doodle” est atribuìda zenerarmente a dutore Richard Shuckburgh, unu silonzanu de s'armada britànniga. Cunforme a unu contu, Shuckburgh aiat iscritu sa cantone a pustis de bider s'assempru de sas tropas coloniales suta de Coronellu Thomas Fitch V, su fizu de Thomas Fitch su gubernadore de su Connecticut. + +Ryanair: +Ryanair est una cumpanzia abiàtiga de costu bassu irlandesa. Sa sea sua tzentrale s'agatat a probe de s'abioportu de Dubrinu, chi custituit aguarmente sa base operativa sua printzipale paris cun s'abioportu de Londra Stanstead. +Sa frota de Ryanair est formada dae addae de 300 aparèchios Boeing 737-800. Sa cumpanzia est istada caraterizada dae un'ispansura lestra, gràssias a sa dereguladura de s'indùstria de s'abiadura in Europa de su 1.997, e a s'èsitu de su modellu suo de costu bassu. Sas rotas de Ryanair servint 30 paìsos in Europa e in Afriga de Nordu. + +Monte Sant'Angelo: +Monte Sant'Angelo est una zitade de 13.168 abitantes edd'est de regione Puglia. + +Dixie Carter: +Dixie Virginia Carter (McLemoresville, Tennessee, 25 Maju 1939 – Houston, Texas, 10 Abrile 2010), prus conotta comente Dixie Carter, fue una cantante e attrice americana. + +Michael Ansara: +Michael Ansara (Syria 15 April, 1922 – 31 July, 2013), est unu cantante e attore americanu. + +Benedicta Boccoli: +Biografia. +Benedicta Boccoli è nascia a Milanu su'11 d'ognassantu de su 1966. +Adi incumenzau a traballai in televisioni in su programma "Pronto chi gioca"? assa metadi deis annusu 80, è stettia attrice de film. In isuttimusu quindisciannusu sesti dedicada a su teatru. +Giorgio Albertazzi l’'ha definita l’' "Artistissima" + +Anton Checov: +Antoni Pavlovich Checov (in russu Анто́н Па́влович Че́хов) est istadu un iscritore de romanzos e autore de teatru. + +Johannes Gutenberg: +Johannes Gutenberg (seudònimu de Henne Gensfleisch, nàschidu in Maunza intre su 1394 e su 1399 e mortu in ie su 3 de frearzu de 1468) est istadu s'imbentadore de s'imprenta. +Biografia. +Fizu de unu patrìtziu, aiat dèvidu dassare sa Maunza sua nadia zai in antis de su 1430 e si tramudare a Istrasburgu, in ue aiat realizadu sos primos tentativos de imprenta. Pustis torradu a Maunza, gràssias a un'imprèstidu de 1.600 frorinos fiat resèssidu a zugher a cumprimentu s'iscoberta sua e, intre su 1454 e su 1455, si fiat ocupadu de s'imprenta de sas indurghèntzias pabales. +Belle gasi, intre su 1452 e su 1455, Gutenberg si fiat cunsagradu finas a s'imprenta in 42 lìnias de sa Bìbia latina, un'imprendimentu detzididamente dimandadore chi aiat netzessitadu de tres annos de traballu e a su nessi 20 cullaboradores califigados. S'imprenta cun lìteras mòbiles deviat esser gasi meda contivizada a parrer iscrita a manu; pro dare s'efetu de biura tìpigu de s'iscritura amanuesa, fiat istada bariada sa morfolozia de sas lìteras de s'arfabetu, aumentende-las in nùmeru, peroe tenende cuidadu cun impreare semper sas matessi abreviaduras cun sa finalidade de realizare lìnias de sa pròpia longària. +Si fiat proadu a imprentare finas in colores, cuncretamente in ruju, peroe custa zenia de imprenta fiat istada zuigada comente demasiadu pagu istàbile dae Gutenberg etotu e duncas abandonada. Su resurtadu istètigu, pro gasi narrer, fiat e est galu como istraordinàriu e zustifigaiat unu costu elevadu meda. De sos 180 isemprales abaliados de sa Bìbia, petzi 48 sunt arribados finas a nois; sos àteros si fiant pèrdidos in fogos e gherras o pro cunservadura inadeguada chi nch'aiat zutu a impreos de avoreta de partes de sos ballùmenes etotu. +S'annu de pubrigadura de sa Bìbia in latinu (1455) fiat cuintzìdidu cun su protzessu chi l'aiant moidu pro sa recuperadura de s'imprèstidu de 1.600 frorinos. Gutenberg aiat pèrdidu su pretu abarrende a merchinzia. Eventos posteriores l'aiant bidu dassende torra sa tzitade sua (1452) e torrende a ie suta de sa proteghidura de Adorfu de Nassau, chi nd'aiat recunnotu su talentu mannu. E est zustu in Maunza chi Gutenberg fiat mortu in su 1468. + +Assassinamentu de Stefano Biondi s'azente: +S'assassinamentu de Stefano Biondi, un'azente de sa Policaminos naturale de Cervia (Rabenna), fiat acontèssidu su 20 de abrile de 2.004 in s'autocaminu A1, a probe de su peazu de Rezu Emìlia. Fabio Montagnino, de 28 annos, e Michele D'Ambrosio, de 31, ambos cun antetzedentes penales pro delitos contra a sa propiedade, fiant fuende a totu belotzidade a bordu de una Porsche zai dae Casalpusterlengo (Lodi), in ue aiant proadu sena èsitu a realizare un'isrobatòriu. A bordu de s'automòbile trasportaiant duos chilos de cocaìna superpura. +Stefano Biondi s'azente de polima zai aiat terminadu su bussardu suo, peroe aiat intesu peri ràdiu sas notas de busca de una betura. Calicunu aiat bidu una Porsche cun duas pessones in intro disfrassadas a colamontes. Pro custa resone, si fiat postu torra in servìtziu paris cun unu cullega, pro manazuare sas àteras patrullas. In Parma, sa Porsche aiant sufertu un'illenamentu pro more de sas coas, duncas sa Policaminos fiat torrada a apretare. In sas probianias de su peazu de Rezu, in sa logalidade de Mancasale, sa patrulla de Stefano Biondi l'aiat intertzetadu e fiat resèssida a l'arressare dassende-si tumbonare. Comente cabu de patrulla, Biondi nche fiat essidu dae s'automòbile manizende una pistola, cando chi sa Porsche fiat torrada a moer a totu fua istrampende de prenu s'azente, chi aiat boladu in subra de s'asfartu pro 35 metros. Sos bandidos teniant bastante tretu pro releare sa fua, non teniant perunu bisonzu de l'istrampare: sa manobra – cunforme a sas imbestigaduras – fiat istada totarmente intentada. In antis de morrer, Biondi fiat istadu in tempus zustu pro tirare contra a s'isrobadore seìdu in su logu de su passizeri, Michele D'Ambrosio. Sa Porsche, chi fiat abarrada dannada, si fiat arressada unos chentu metros prus in cue e D'Ambrosio, paris cun su sodale suo Fabio Montagnino de 28 annos, chi ghiaiat sa betura e aiat leadu in petus a Biondi, aiat proadu a si nche fuìre a pee, iscaddighende sa retza de tancadura e ferende a s'aparcadorzu de sa cooperativa de trasportos caminales Transcoop. Nche fiat tzucada una cassa a s'òmine cun onzi règula, cun deghinas de patrullas chi partetzipaiant a sas buscas. Pagu ora a pustis, Montagnino e D'Ambrosio fiant istados brocados. +«Est istadu unu mortorzu bàrbaru, de biolèntzia mai intesa», aiat naradu Antonio Sofia su Chestore de Rezu Emìlia. «Un'issena devastadora», aiat annantu Benedetto Pansini su Chestore de Mòdena. Montagnino fiat istadu cundennadu a sa presonia perpetuada, cando chi Michele D'Ambrosio aiat retzidu una pena de 14 annos. Sas cundennas fiant istadas cunfirmadas dae s'Apellu e dae sa Cassadura. A s'ora de sa sentèntzia de sa Corte de Assisas inche su Tribunale de Rezu Emìlia, sa cundenna a perpetuidade de Montagnino, mancari sende assolutamente lòziga dada sa gravidade de su delitu, aiat iscadenadu s'arrènegu de sos custrintos de s'imputadu: in particulare, mama sua si nche fiat zuta a s'ufìssiu de Cristina Beretti, su zuighe chi aiat pronuntziadu sa sentèntzia contra a su fizu, e l'aiat aderetadu paraulas gravosas de òdiu e inzurza. Dae tando, in su Tribunale de Rezu Emìlia no est prus possìbile a atzeder deretamente a sos ufìssios de sos zuighes penales, si nono chi est pretzisu a s'annuntziare in su faeddòfonu e si dassare aberrer unu zannone. Stefano Biuondi aiat retzidu a sa mèmoria sa medalla de oro pro balentia tzivile. + +Istassione ferruviària de Igrèsias: +S'istassione ferruviària de Igrèsias, realizada comente transitadorzu de conca de sa lìnia Deximumannu-Igrèsias, est probida de tres bias pro su tràfigu de passizeris, mancari petzi sa prima, serente su fraigu de biazadores, siat impreada normarmente dae sos trenos de passizeris S'istassione cumprendet àteras bias de servìtziu. +A su transitadorzu arribant e moent trenos CFN destinados a Casteddu e Bidda Matzraxa, cando chi su partile antale de s'intrada de su fraigu de biazadores istranzat un'arressada de sos postales de s'Irst, chi dispensant servìtziu tantu urbanu che interurbanu. In custu ùrtimu casu, dae s'istassione si podent sizire sas àteras comunas de sa zona iscresiana. +S'istassione disponet de unu tzilleri e una domo de billetes. + +Abioportu JFK de Noa Iorcu: +S'abioportu internassionale John F. Kennedy est su transitadorzu abiàtigu prus importante de sa tzitade de Noa Iorcu. Est postu in s'arrodu de Queens, a unos 19 chilòmetros dae sa parte de zosso de s'arrodu de Manhattan, e pertenet a sa Tzitade de Noa Iorcu. In s'atualidade, est nolitadu a s'Autoridade de sos Trasportos de sos Istados de Noa Iorcu e New Jersey. In su 2.011, est istadu s'abioportu de sos IAA cun su tràfigu internassionale prus mannu de passizeris, e su de tres pro su chi pertocat su tràfigu internassionale de mercantzias. +Su transitadorzu fiat cunnotu comente abioportu de Idlewild finas a 1.963, addaghi fiat istadu dedigadu a John F. Kennedy, su de 35 Presidentes de sos Istados Aunidos assassinadu in cussu annu. +Atuarmente, sunt operativos ses terminales in s'abioportu, cun unu totale de addae de noranta cumpanzias abiàtigas. Alitalia òperat in su Terminale 1. Su JFK est s'ùnigu abioportu de s'Amèriga de su Norte, paris cun s'abioportu internassionale Pearson de Toronto, dae ue moent bolos destinados a totu sos ses continentes abitados. +Sos ses terminales sunt cunetados dae unu trenu a tzircuitu aneddale, chi còmunicat finas cun su metropolitanu, dae ue benit bene e lestru a nche sizire Manhattan. S'impreu de su trenu est senacostu in intro de s'aneddu e finas a sa prima istassione de su metropolitanu. + +Subrareservadura: +Sa subrareservadura est sa bèndida de una mercantzia o de unu servìtziu addae de sa capatzidade issoro efetiva. Rapresentat una pràtiga comuna in s'indùstria de sos biazos e de s'aposentamentu. Est aprigada comente istratezia cumertziale internassionale cando sos bendidores prebidant chi sos comporadores non cunsumant totu sas siendas a sas cales tenent deretu, o chi unos cantos de issos iscantzellent su reservadu. Sa subrareservadura assegurat s'impreu de su 100% de s'aprovisionamentu disponìbile e duncas su logru de su profetu de investimentu prus elevadu. +Una cumpanzia abiàtiga, ferruviària o de navegadura podet reservare unu nùmeru de logos in unu beìculu superiore a su chi podet retzire un'aparèchiu, unu trenu o una nae. Custu lis permitet de tenner su beìculu prenu o belle prenu in su prus de sas curreras, finas si carchi criente non resessit a biazare o non si manifestat. Sos biazadores de afares fitianu iscantzellant a s'ùrtima ora, cando sos addòvios issoro durant prus longamente chi su prebidu. Si totus si presentant a sa moida, sa subrareservadura causat una bèndida etzessiva. In su casu naradu, sas cumpanzias abiàtigas podent pedire chi carchi boluntàriu renùntziet a su logu suo e/o denegare sa moida a carchi passizeri, a tràmunu de una cumpensadura, chi podet cumprender unu billete senacostu annanghedore o unu servìtziu de livellu superiore in unu bolu posteriore. In custa manera, balanzant prus dinare chi s'aerent reservadu petzi su nùmeru de logu currespondidore a sa càbida de s'aparèchiu e carchi seidorzu diat esser abarradu boidu pro neghe de sas iscantzelladuras de s'ùrtimu mamentu. Argunas lìnias abiàtigas, che sas de costu bassu in Europa (Ryanair, EasyJet, Wizzair, eac.) o JetBlue Airways in sos Istados Aunidos, non pràtigant sa subrareservadura in su cuadru de una polìtiga chi dispensat intzentivos e èvitat sa desillusura de sos crientes. Podent fagher custu e abarrare rentàbiles ca sa majoria de sos crientes issoro sunt turistas, in logu de òmines de afares, e sos billetes issoro non sunt rembussàbiles, minimende duncas s'arriscu chi carchi passizeri non si manifestet. Unos cantos programas de passizeri frechente de sas cumpanzias abiàtigas cuntzedent a su criente su privilezu de bolare in un'aparèchiu zai subrareservadu: a un'àteru criente li si pedit chi tzedat su seidorzu suo. Fitianu, petzi in sa crasse econòmiga acontessent subrareservaduras, cando ch'in sas crasses prus artas si permitet a passizeris chi nd'aiant reservadu una prus bassa de ocupare logos ch'in àtera manera diant arreare boidos. +Sa regulativa 261/2004 de sa Cummissione Europa apostìvigat sas normas de cumpensadura pro sas cumpanzias abiàtigas chi dènegant s'imbarcu a sos passizeris pro subrareservadura. In su 2.001, sa Deretoria Zenerale de s'Abiadura Tzivile aiat iscobertu chi Air Deccan, una cumpanzia indiana de costu bassu, subrareservaiat finas addaghi non teniat deretu a lu fagher. Issa trampaiat sos passizeris rezistrende sos billetes cunfirmados comente fartas de presentadura pro poder cumpensare sos seidorzos annanghedores. In custu modu, Air Deccan imbutzacaiat totu su dinare balanzadu dae sa subrareservadura, bogadu s'impòsitu abioportencu, sena cumbidare unu bolu prus a tardu a sos crientes in subrareservadura. Sa mèria in custu contu fiat custituìda dae sos passizeris chi arribaiant sos ùrtimos, chi èsseret in tempus zustu o finas cun unu minutu de atardamentu. +In zenerale, sa mezus manera pro prebenner sa subrareservadura est a arribare a s'abioportu cun duas oras de adelantamentu a su nessi e s'autentigare deretu. + +Ispidale Brotzu de Casteddu: +S'ispidale Brotzu de Casteddu est su prus mannu de sa Sardinna. Est situadu in pratza Ricchi 1, in sa zona nordu-uestu de sa bidda. +Su tzentru de salude est formadu dae un'istrutura moderna cun brocu ùnigu, chi disponet de unas 600 camas, isvilupada in 14 prantas, chi duas mesinterradas, e unu corpus separadu ch'istranzat sos cunsurtadorzos noos. S'ispidale est inghiriadu dae tretos birdes ampros e numerosos aparcadorzos. +Zai dae sa prozetadura sua, est istadu cuntzìbidu comente tzentru de arta ispetzializadura, a tretu de cumbidare a sos tzitadinos sardos un'assistèntzia de antebàrdia mescamente in sas ispetzialidades, che sas chi pertocant sa maladia de su coro e sos traprantamentos de òrganos, ch'in antis fiant a disponimentu petzi in sos ispidales de continente. + +Johnny Cash: +Johnny Cash (J.R. Cash; Kingsland, Arkansas 26 de freàlzu de su 1932 – Nashville, Tennessee 12 de cabidandni de su 2003), est istadu unu cantante americanu. + +Desastru de Seveso: +Cun su tèrmine “desastru de Seveso”, si faghet referèntzia a s'intzidente acontèssidu su 10 de triulas de 1.976 in s'impresa ICMESA de Meda, chi aiat provocadu s'essida de una nue de diossina de su tipu TCDD, una de sas sustàntzias tòssigas prus perigulosas. Sa nue tòssiga aiat leadu in petus un'arzola basta de terrinu in sas comunas probianas de sa Brianza bassa, in particulare Seveso. +A ora de sas 12:37 de su sàbadu 10 de triulas de 1.976, in su produidorzu de sa sotziedade ICMESA postu in su territòriu comunale de Meda, in sa làcana cun su de Seveso, su sistema de cuntrollu de unu reaghidore chìmigu destinadu a sa produidura de tricrorofenolu, un'integradore de diferentes diservadores, si fiat iscontzadu e sa temperadura nche fiat artiada addae de sos lìmites prebidos. Sa causa prus importante, cun probabilidade, fiat istada s'arressada boluntària de sa mecanizadura sena chi èsseret assionadu s'infritamentu de sa massa, duncas sena cuntrastare s'esotermitzidade de sa reassione, agravadu dae su fatu ch'in su protzessu de produidura s'atzidifigadura de su produtu èsseret realizada a pustis de sa distilladura, e no in antis. +S'isprosura de su reaghidore fiat istada evitada dae s'abertura de sas bàrvulas de seguràntzia, peroe sa temperadura arta sizida aiat causadu una modifigadura de sa reassione, chi nch'aiat zutu in fatu una formadura massiva de 2,3,7,8-tetracrorudebenzo-p-diossina (TCDD), una sustàntzia cunnota comunamente comente diossina, una de sas sustàntzias chìmigas prus tòssigas. +Sa TCDD nche fiat essida a s'àera in cantidade no definida e fiat istada trasportada chirru a suddu dae su bentu, ch'in cussu mamentu sulaiat fortemente. Pro cunseghèntzia, si fiat formada una nue tòssiga, chi aiat còrfidu sas comunas de Meda, Seveso, Cesano Maderno e Desio. Sa comuna còrfida in medida prus manna fiat istada Seveso, sende chi s'agataiat deretu a su suddu de sa fàbriga. +Sos primos marcos avertidores fiant istados su fragu agritinu e sas inframaduras in sos ogros. Non bi fiant istados mortos, peroe unas 240 pessones fiant istadas còrfidas dae sa croracne, una dermatosis provocada dae s'isponidura a su croru e a sos derivados suos, chi causat lesiadas e tzistas sebàtzigas. Pro su chi pertocat sos efetos a subra de sa salude zenerale, issos sunt ozetu de istùdios galu oe. Sos bezetales leados in petus dae sa nue si fiant sicados e fiant mortos pro neghe de su podere diservadore artu de sa diossina, cando chi mizas de animales contaminados fiant dèvidos esser postos a dormire. Belle gasi, sa pobuladura de sas comunas còrfidas fiat istada informada de sa gravedade de s'eventu petzi 8 dies a pustis de s'essida de sa nue. + +Pier Ferdinando Casini: +Pier Ferdinando Casini (Bolonna, 3 de nadale de 1955) est unu polìtigu italianu. +In su barigare de sa carrera sua longa polìtiga, est istadu presidente de sa Càmara de sos Diputados in sa de XIV Lezisraduras. +Atuarmente, est Presidente de sa Cumissione de Afares Internassionales de su Senadu e lìderu de s'UDS, mancari no eserzat funtziones de partidu. L'est atribuìdu finas su rolu de Presidente onoràriu de s'Unione Interparlamentària Italiana e de presidente de s'internassionale Democràtiga Tzentrista. + +113 (nùmeru de emerzèntzia): +Su 113 est siat su nùmeru telefònigu, siat sa numenadura de su servìtziu incarrigadu de responder a sas mutidas de emerzèntzia imbiadas dae sos tzitadinos a sa polima nassionale. +Su nùmeru de emerzèntzia anàlogu 112, intames, est zestionadu dae sos carabineris. Custos duos nùmeros, nàschidos respetivamente in su 1.968 e in su 1.981, sunt istados assinnados a s'azutòriu pùbrigu dae sos òrganos de s'Istadu. +”Sa cumandàntzia alliada comùnicat chi, dae su lunis 3 de custu mese a sas noe, unu sistema nou de repressura de sos crìmines at a funtzionare sas 24 oras de sa die in sa Chestura de Milanu. Custu servìtziu cunsistet in un'ufìssiu de informaduras e in un'echipa boladora ispetziale, cunforme a s'impreu de sas tzitades mannas de s'Inghirterra e de s'Amèriga. In su casu chi unu tzitadinu siat bìtima de unu crìmine, nde siat testimonzu o tenzat suspetos a subra de pessones, chi telèfonet a su nùmeru 777, chi podet esser mutidu finas in su casu de discatos, suitzìdios o intzidentes graes”. +Su 3 de cabudanni de 1.945, sa Chestura de Milanu si probidiat de su primu nùmeru telefònigu pro sas emerzèntzias, su 777. Custu servìtziu de interventu lestru fiat cunsagradu tantu a sa repressura de sos delitos che a s'azutòriu pùbrigu, mescamente su pretzisu in fatu de intzidentes de tràfigu: difatis, in su matessi annu, fiat nàschidu in Milanu su primu cumpartzimentu de polima de sos caminos. +S'at a dever isetare finas a s'1 de martzu de 1.968 pro sa prima unifigadura nassionale de sos nùmeros de emerzèntzia, cun sa nàschida de su 113: in sa data narada, difatis, iscumparent sos nùmeros de emerzèntzia de sas Chesturas individuales in favore de unu nùmeru ùnigu nassionale, curtu e fàzile a marcare in casu de netzessidade. +Su servìtziu s'agatat inche sa Chestura respetiva, cuncretamente in sa Tzentrale operativa territoriale (Tz.O.T.), in ue b'est finas sa sala de ràdiu chi leat nota de sos sinzolamentos imbiados a sos 113 dae sos tzitadinos, ammanitzende e reghende sos interventos e sos sinzolamentos, cun s'azutòriu o s'azudu chi ant a esser dispensados dae sas beturas de interventu lestru e sas radiumòbiles “operativas”, est a narrer sas chi non sunt zai in essida. +Pro custa resone, sa sala de su 113 est zenerarmente una casta de “tzentrale telefòniga”, règhida su prus dae pessonale chi pertenet a sa polima nassionale; in sas chesturas mannas e mèdias, pro motivos pràtigos, cunsistet in un'aposentu cun diferentes impostadorzos custituìdos dae unu sistema de terminales cunetados a sas lìnias telefònigas, cando ch'in sas chesturas prus minores bi podent esser sa tzentralita 113 e sa sala de ràdiu reunidas in un'ùnigu ufìssiu. +Sos sinzolamentos a su 113 podent esser sos prus bariados: dae sos istrèpitos infadosos sintzillos e sas brias de famìllia o de cundomìniu, dae sas allarmas sonoras a sas imbènnidas de beìculos furados, finas a eventos prus graes che atacos, atachizos, isrobatòrios, mortorzos, eac. +Sende gasi, custa zenia de sinzolamentos, chi pertocant funtziones isvilupadas efetivamente dae sa polima nassionale, est acumpanzada fitianu dae telefonadas de importu prus minore, in ue sos usuàrios dimandant informaduras de creze cumpretamente diferente, a sas cales sos operadores dant una resposta in onzi manera. + +Amudadore (de armas de fogu): +Si narat amudadore su suprimidore o moderadore de sonu de sas armas de fogu. +Caraterìstigas. +In s'impreu militare, s'amudadore tenet sa finalidade dupra de no allarmare su rivale e de impeìre chi siant logalizadas cun immediatura e pretzisura sa deretura e sa distàntzia dae ue nche tzucat su tiru. In custu sentidu, si lograt finas s'efetu segundàriu de minimare sa bampa, est narrer s'emissura de lughe (e fumos), duncas faghet prus pagu bisìvile su tiradore in cundissiones de lugorosidade iscassa. Pro su tiradore etotu, no est a discuidare s'eliminadura de s'infadu dèvidu a su tiru. +Custu ùrtimu aspetu, in ue est autorizadu (in Itàlia nono), est s'ùnigu a cussiderare in su domìniu isportivu. +Esempros de impitu. +Un'arma de càlibru medianu, pro narrer unu 9 mm che s'impreadu dae sas fortzas de seguràntzia italianas, pròvocat un'istrèpitu de unos 140/150 dB e, pro tenner unu'elementu de cumparadura, unu marteddu mecànigu nde pròvocat a inghìriu de 100. Pro minimare s'istrèpitu a balores atzetàbiles, inditativamente a unu tertzu, si devent utilizare amudadores cun unu diàmetru intre 25 e 40 mm, e una longària de unos 20/35 mm, o siat bastante cantu prus longos che una pistola ordinària e evidentemente imbargadores a petus de s'arma. In s'imazinadura zenerale, si pessat a su muizu cun istrèpitu azomài nuddu de sas pellìculas o telepellìculas polimencas o de assione, in ue fitianu su tiradore tòrinat unu tzilindru minore a sa bucatza de su tubu, su chi no est realista in nudda. + +Riccione: +Riccione est una comuna romannola de 34.327 abitadores, posta in s'oru de su Mare Adriàtigu, in territòriu de sa provìntzia de Rìmini. +Est cunnotu in antis de totu comente logu de bagàntzias istiales, cun prajas ampras de arena fina e possibilidades mannas de ispassiamentu, in particulare gràssias a discutegas e istabilimentos notencos intre sos mezus de sa costera romannola. Riccione, chi est paranumenadu “sa pèrola birde de s'Adriàtigu”, atraighet onzi istiu mizas e mizas de turistas, aproghilende dae s'Itàlia e dae logu istranzu, mescamente dae s'Alemània, s'Olanda, sa Rùssia e sos paìsos nòrdigos. Sunt numerosas in bidda sas domos de recreu, chi sos meres sunt in particulare pessones de Bolonna e zirile. +Su caminu mannu de Riccione est rapresentadu dae viale Ceccarini, unu zirone pionale longu unu chilòmetru chi dae s'istassione de sos trenos zughet finas a s'iscaru. Su caminu est pimpirinadu de butegas, cafès e restorantes de livellu artu, e in ie si cuntzentrat sa bida mundana de sa bidda. +Pro su pertocat sa coghina, dòminant sa piadina romannola cràssiga e su pische, chi si podent gustare in sa mezus manera inche numerosos istabilimentos. + +Fabio Pittorru: +Fabio Pittorru (Ferrara, 23/12/1928 - Roma, 24/12/1995) est istadu unu deretore de pellìculas, issenifigadore e iscritore italianu. +De orìzine sarda, naschet in Ferrara e, in su pustisgherra, est un'animadore ativu a beru de sa bida curturale de sa bidda emiliana impare cun Massimo Felisatti, Guido Fink, Florestano Vancini, Massimo Sani e Renzo Ragazzi, in ue naschet sa “Foghilada'” inche su butighinu “Rughe Birde”, animadu dae Ervardo Fioravanti. Ativu in su setore de su ziornalismu logale de manca, cumintzat un'atividade de documentalista (aderetat su mediumetrazu “Omines contra a su Pou”, chi s'òcupat de su disàriu de su 1951) chi nde caraterizat sa bogassione tzinematrogràfiga. +S'assentat in Roma a bias de sa metade de sos annos '60 de su sègulu coladu pro si cunsagrare a s'atividade de iscritore paris cun Felisatti (“Biolèntzia in Roma”, dae ue at a esser bogada sa pellìcula de Mario Caiano “A totu sas automòbiles de sa polima” e “Sa madama”, dae ue Duccio Tessari nch'at a bogare sa pellìcula numenale in su 1975). Sa croba Felisatti-Pittorru at a devenner una referèntzia importante pro una zenia che su grogu italianu, cussideradu de pagu sinnìfigu pro s'imprentadoria nassionale. A faca de custas atividades esitosas, cumintzat un'atividade intensiva de suzetista e issenifigadore siat de sas pellìculas bogadas dae sos romanzos suos siat de àteros (“” de Vancini, “Mussolini ùrtimu atu” de Carlo Lizzani, “Sa dama ruja ochiet sete bias” de Emilio P. Miraglia, “Cando sos òmines armaiant su matzucu e... cun sas fèminas aiant fatu din don”, de Bruno Corbucci e, in mesu de s'àteru, una pellìcula orizinale interpretada in su 1977 dae Carlos Monzon, “El Macho”). +In prus de custu, traballat pro sa telebisura, aguarmente cun Felisatti, realizende intre su 1973 e su 1975 su seriale polimencu assortadu “Inoghe brigada mòbile”, antiscurridore de sos seriales modernos, ambientados in sas cummessarias italianas. +In su 1974, aderetat s'ùniga pellìcula sua (“Coro meu, ispoza-ti... chi a pustis t'apo a crarire”) cun Enzo Cerusico, Umberto D'Orsi e Valeria Fabrizi, una cumèdia superfitziale cun bias eròtigas chi no azuat sa numenada sua de profissionale sèriu de su tzine e de sa telebisura. Pretzisamente pro sa pantalla minore, sighit a traballare sena pasu (“Arabella”, “Un'òmine impradigadu”, “Sas terras de su Sagramentu”, “Su cravellu ruju”) comente issenifigadore, mescamente de grogos. +In su 1976 est s'autore, paris cun Felisatti, de s'annoditzu de su seriale grogu telebisencu “Albert e s'òmine nieddu”, cun Nando Gazzolo, Claudio Cinquepalmi, Maria Grazia Grassini e Franco Graziosi, ambientadu in su de Raenna e coladu a s'àera in tres pasias cun èsitu mannu de pùbrigu. +Aguarmente in su 1976, Pittorru e Felisatti creant sa figura de Cremonesi su cummessàriu, chi at a esser interpretadu dae Nino Castelnuovo, pro sa trasmissura “Chie?” cumbinada cun sa Loteria Itàlia de s'istajone '76/'77. Cremonesi at a esser su protagonista de episòdios grogos curtos de mesa ora onzi unu, a s'agabu de sos cales sos tres cuncurridores de su zogu ant a dever responder a unas cantas pregontas in contu de s'identidade de su curpàbile e sos indìtzios pro l'identifigare. Cremonesi colat a s'àera onzi duas chidas arternende-si cun Serra su cummessàriu, creadu dae un'àtera croba manna de groghistas italianos, Casacci e Ciambricco, e interpretadu dae Alberto Lupo. Tantu sos grogos cun Cremonesi che sos cun Serra tenent una repartzidura firma in onzi episòdiu. S'ùrtima pasia a su tìtulu “Notesta a sas ùndighi”, cumbinada cun sa finale de sa Loteria Itàlia, durat 60 minutos, est iscrita paris dae sas duas crobas de groghistas e bidet sa partetzipadura de ambos cummessàrios e ambas repartziduras. +Addae de custu, sòdigat s'atividade sua de iscritore groghista finas sena Felisatti (“Sa pista de sos matzones”). Belle gasi, a sa diferèntzia de s'amigu suo fradiale e cumpanzu de traballos meda, iscriet finas biografias bariadas e millimetradas de pessonazos istòrigos (“Torquato Tasso”, “Agrippina imperadora”), in prus de su romanzu “Ciano, sas dies contadas”. +Est obitadu in Roma in su 1995. + +Làcana (frontera, trèmene): +Sa làcana (chi si podet narrer finas frontera cando separat duos Istados, e finas trèmene, cando separat àtera cosa) est una curva immateriale, lìmite de sa superfìtzie cuntrollada dae unu suzetu, chi podet esser una pessone in su casu de propiedade privada o autoridades logales e de Istadu in àteros casos, e chi duncas la partzit dae sas cuntrolladas dae àteras entidades. +Descritzione. +In su deretu internassionale, in particulare, su suzetu est s'Istadu individuale, chi la podet finas cuntrollare dae su puntu de bista materiale e militare: un'isempru de custa casta fiat su Muru de Berilinu, e un'àteru est sa làcana intre sas duas Coreas, chi presentat una zona tupone demilitarizada. In su bonu de sos casos, sa trassadura est acontèssida istorigamente cunforme a caraterìstigas zeogràfigas ispetzìfigas de sos logos e, pro narrer intre sos Istados chi ant sinzadu sos acordos de Schengen, como abarrant prus chi nudda inditamentos polìtigos sena partziduras fìsigas. In sos logos in ue sas arzolas de làcana, chi pro acordu podent finas cuintzider cun sos logos de moida e arribada de mercantzias e pessones che portos e abioportos, sunt galu como pessonaladas, b'at organismos probidos pro s'efetu chi s'òcupant de su cuntrollu de sas coladas de pessones (Polima de làcana) e mercantzias (duana). Una làcana cuintzidet fitianu cun una lìnia de partzidura de abas intre duos territòrios o cun su cursu de unu riu. +Sa làcana sighida prus longa de su mundu est cussa intre sa Rùssia e su Casachistanu, chi medit 6.846 km., cun in su de duos logos sa prus longa de sas duas partes in sas cales est partzida sa frontera intre sos Istados Aunidos e su Canada, aguale a 6.416 chilòmetros (s'àtera parte est cussa cun s'Alasca, chi medit 2.477 km.). In sa de tres posissiones, b'agatamus sa làcana intre s'Arzentina e su Tzile, longa 5.150 chilòmetros, e in sa de bator cussa intre sa Tzina e sa Mongòlia, chi medit 4.677 km. + +Richard Nixon: +Richard Milhous Nixon (9 de ghennarzu de 1.913-22 de abrile de 1.994) est istadu su de 37 Presidentes de sos Istados Aunidos. Est abarradu in funtziones dae su 1.969 a su 1.974, addaghi fiat istadu su primu, e finas a como ùnigu, presidente demissionàriu de s'istòria. Nixon fiat istadu anteriormente deputadu e senadore repubrigadu de sos IAA pro sa Califòrnia, gasi che su de 36 Bitzepresidentes de sos Istados Aunidos dae su 1.953 a su 1.961. +Nixon fiat nàschidu in Yorba Linda, Califòrnia. Si fiat indutoratu in su Whittier College in su 1.934 e in s'Universidade Duke de Deretu in su 1.937, torrende a Califòrnia pro fagher pràtiga de matèrias legales. Isse e muzere sua, Pat Nixon, si fiant tramudados a Washington pro traballare pro su gubernu federale in su 1.942. Posteriormente, aiat servidu in sa Marina Istadunidesa in tempus de sa segunda gherra mundiale. Nixon fiat istadu elèghidu in Califòrnia a sa Càmara de sos Deputados in 1.946 e a su Senadu in su 1.950. Fiat istadu su cumpanzu de currera de Dwight D. Eisenhower, su candidatu presidentziale de su Partidu Repubriganu in sas eleghiduras de su 1.952. Nixon fiat istadu su bitzepresidente pro otu annos. In sas eleghiduras de su 1.960, si fiat candidatadu a sa presidèntzia pro sos repubriganos, perdende pro pagos botos dae John F. Kennedy su candidatu democràtigu. In su 1.962, si fiat candidatu a sa gubernadoria de sa Califòrnia, resurtende aguarmente derrotadu. In su 1.968, aiat curtu torra pro sa presidèntzia e aiat bintu. +Nixon aiat postu agabu a s'interventu de s'armada de sos IAA a su Bietnamu in su 1.973. Sa bìsita de Nixon a sa Repùbriga Pobulare Tzinesa in su 1.972 aiat abertu sas relassiones dipromàtigas intre ambas nassiones, e in su matessi annu isse aiat incaminadu sa distensura e sa sinzadura de su Tratadu Contra a sos Mìssiles Balìstigos cun s'Unione Soviètiga. In su terrinu nassionale, s'amministradura sua aiat aprigadu su prus polìtigas de tràmuda de su podere dae Washington a sos Istados cunfederados. In mesu de s'àteru, aiat lantzadu initziativas pro cumbater su cancru e sas drogas illegales, aiat impostu su cuntrollu de sos salàrios e de sos prejos, aiat apostivigadu sa desegregadura de sas iscolas in su Suddu, aiat postu a sa pràtiga reformas ambientales e aiat introduìdu una lezisradura pro reformare s'assistèntzia mèdiga e sotziale. Mancari èsseret istadu isse su presidente a sos tempos de sos ses isbarcos a sa luna printzipiados dae Apollo 11, aiat sustituìdu s'isproradura de s'ispàtziu in echipazos umanos cun missiones de timanzeras. Fiat istadu reelèghidu a maremotu in su 1.972. +Su segundu mandatu aiat bidu sa crisis in su Levante Probianu, chi nch'aiat zutu in fatu un'embargu petrolìferu e su reincaminamentu de su protzessu de paghe, gasi che una filera sighida de reveladuras a pitzos de s'iscàndalu de su Watergate. S'iscàndalu si fiat ismanniadu costende su bonu de s'arrimu polìtigu a Nixon e, su 9 de austu de 1.974, aiat demissionadu in bista de sa perspetiva de una posta a suta de acusa e unu deponimentu belle seguros. A pustis de sas demissiones suas, fiat istadu grassiadu dae Gerald Ford, su sutzedidore suo. In tempus de su zubilamentu suo, su traballu de Nixon comente òmine de Istadu ispertu, cun s'iscritura de noe libros e sa realizadura de numerosos biazos a logu istranzu, aiant cuntribuìdu a reabilitare s'imàzine sua pùbriga. Su 18 de abrile de 1.994, aiat sufertu unu corfu debilitadore, e bator dies prus a tardu fiat mortu a sos 81 annos de edade. + +Paella: +Si narat paella (paraula balentziana chi sinnìfigat “sartaine”) una retzeta de coghina cun base de rosu còghidu, naturale de sa tzitade ispannola de Balèntzia, e chi podet echibaler a unu mandigare intreu. +Est chistione de unu pratu de orìzine ùmile cun tradissione e istòria manna in sa Comunidade Balentziana. Sa pobularidade de custu pratu at fatu ch'in s'atualidade si siat ispansu cun cantidade manna de bariantes adatadas in sos ingredientes a sas reziones bariadas de sa coghina ispannola. Sa paella est basigamente unu rosu servidu in Balèntzia chi s'est mudadu in su sìmbolu coghinale ispannolu, peroe sa richesa de sos produtos ortencos de sa zona de Balèntzia at permìtidu chi sa gastronomia sua siat meda prus bariada e chi li si devant recunnoscher àteros pratos in prus de sa paella. +Sa bariedade de ingredientes faghet chi siat cussiderada un'amaniadura barroca pro sa disponidura finale in sa presentadura. Sa pobularidade sua est crèschida meda in tempus de su de XX sègulos a su livellu internassionale, e a dies de oe est meda cunnota finas in logu istranzu, mancari non benzat meda bene a l'agatare pro more de s'amaniadura sua no fàzile. Sa paella balentziana orizinale cumprendet, in prus de su rosu, puddu, anade, cunillu e croga. Duas bariantes meda ispainadas sunt sa paedda marinera, elaborada cun una cumbinadura de pische e/o frutu de mare, e sa paella mèschia chi cunsistet in una mistura de petza e frutu de mare (o pische). +In Ispanna, fitianu e no semper, sa paella est amaniada pro unu mìnimu de duas pessones in sos restorantes. In sos restorantes sardos e continentales, sa paella fiat unu pratu belle iscunnotu finas a binti annos a como; in sos ùrtimos binti annos, custu pratu s'est ispainadu bastante inche nois, siat in restorantes ispannolos cun onzi règula (chi, belle gasi, sunt règhidos de frechente dae italianos), siat in restorantes italianos, in ue est cumbidada fitianu comente pratu ispetziale, chi s'amaniat petzi in dies determinadas. In prus de custu, in sos supermercados sardos e continentales, s'agatat cun fazilidade a dies de oe sa paella astragada, chi belle gasi resurtat in zenerale de calidade prus bassa a petus de cussa cumbidada dae sos restorantes. + +Botzacanastra: +Sa botzacanastra est un'isportu de echipa in ue duas formaduras de chimbe zogadores onzi una s'afrontant pro marcare cun unu ballone a sa canastra rivale, cunforme a una filera de règulas antisapostivigadas. +Onzi partida durat 40 minutos e est formada dae bator tempos de deghe minutos onzi unu. Sa botzacanastra non prebidet s'impate: in su casu de agualidade a s'agabu de sos 40 minutos ordinàrios, s'ant a disputare addae-addae tempos annanghedores de chimbe minutos onzi unu, finas a cando un'echipa at a superare s'àtera. +Est nàschidu in Springfield (Massachussets) in su 1.891, gràssias a s'idea de James Naismith, meigu e imparadore de edugadura fìsiga canadesu. Dae s'agabu de su de XIX sègulos, sa botzacanastra s'est ispainada a su mundu intreu gràssias a s'atividade de propaganda de sa Federadura Internassionale de Botzacanastra, fundada in su 1.932. Est un'isportu olìmpigu dae sa de XI Olimpìada, chi aiat tentu logu in Berilinu in su 1936. + +John Milton: +Est istadu unu poete, autore de su poema Paradise Lost su "Paradisu perdidu", bessidu in su 1667 in deghe liberos e calchi annu appoi in 1674 in doighi liberos. +Milton ada iscrittu in inglesu,latinu, grecu e in italianu, pro cussu, ancora in vida, fit meda connottu a livellu internazionale, massimu pro su saggiu Areopagitica, iscrittu in su 1644 acontro a sa censura e a favore de sa libertade de peraula e de sa libertade de istampa. + +1608: +S'annu 1608 (MDCVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1915: +S'annu 1915 (MCMXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1961: +S'annu 1961 (MCMXLXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in dominiga segundu su calendàriu gregorianu. + +1962: +S'annu 1962 (MCMXLXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +Innetafumajolos: +S'innetafumajolos est un'impita nàschida unos cantos sègulos a como. In Itàlia, che in s'abarru de s'Europa, pro fagher custu traballu si leaiant pitzinnos e piseddos dae sas famìlias, o puru pedidores o òrfanos. Sa caraterìstiga chi custos piseddos deviant possuer fiat a esser meda lanzos pro poder intrare in manera azuventada a su tubu murru e l'innetare. Su Badde Vigezzo, chi s'agatat in Peemonte, est naradu su badde de sos innetafumajolos pro su nùmeru mannu de piseddos chi fiant emigrados a s'Europa de su nordu, mescamente intre su milliseighentos e su milliseteghentos. Est in cussu badde chi s'isvilupat onzi annu sa cuntzentradura internassionale de sos innetafumajolos. +A dies de oe, s'innetafumajolos est responsàbile de s'interventu de manutentura, duncas in prus de s'imbrustiadura sintzilla de sos cundutos, devet realizare su controllu de s'istadu de mantenimentu de su sistema tirafumos, sos anomalismos eventuales, e prus chi totu nde devet garantire s'eficàssia e sa capatzidade. Petzi sa manutentura ordinària cuntzìbida in custa manera prebenit sos fogos e sos abenenamentos dae monòssidu de carvòniu. +Su fumajolu, mezus naradu su sistema tirafumos, devet esser innetadu atzedende a ambas istremidades de su sistema: su terminale in sa cobertura e su foghile in intro de su bividorzu. S'abachetadura de sos cundutos podet esser realizada impreende duas tènnigas dae susu chirru a zosso o s'imbesse. Sos trastes pro s'innetadura sunt mudados in sos ùrtimos annos. Una die s'infilaiat una corda peri su cucumenale e, addaghi arribaiat a su foghile, li si ligaiat un'atzora de ruos o grùspinu e unu cabu de una corda de sa matessi longària e a pustis, unu subra e unu suta, s'istrisinaiat a susu e a zosso. Oe, intames, custa impita est mudada: est prebidu unu cuntrollu preventivu a mèdiu de teleispetura, sa zinzilladura de sas aberturas in intro de sos aposentos, s'atzessu a sa cobertura in seguràntzia, s'abachetadura a mèdiu de imbrùstias adeguadas in su materiale, sa tostura e sa forma, istrisinadas peri unu pesu iscudidore o pèrtigas fressìbiles torinadas una in fatu de s'àtera, e finarmente sa remoidura e sa dissipadura de su fumàdigu. Su rasigadore cràssigu de palas est unu pagu in disimpreu, sende chi sa formadura de depòsitos catramenosos chi dimandent s'utilizadura de su traste naradu fiat tìpiga de sos foghiles mannos abertos chi, pro neghe de su rennimentu issoro iscassu a beru, s'impreant semper prus pagu. +A su cumintzu, s'innetafumajolos realizaiat petzi sas operaduras de innetadura in su sentidu de manutentura ordinària de sos sistemas tirafumos, sena assuntare peruna responsabilidade in contu de su funtzionamentu issoro in antis e/o a pustis de su traballu. In Itàlia, in custu sentidu, su còdighe tzivile prebidet su cuidadu profissionale e duncas si devent aprigare sas normas UNI ispetzìfigas pro onzi domìniu de aprigadura. Pro isempru, pro sas installaduras tèrmigas esistit s'incapatzitamentu a sa manutetura e s'installadura de sos sistemas in ue devent operare (D.M. 37/'08). +Sa situassione est diferente in Alemània, in ue pro una leze de su 1.936 sos possedidores de unu fumajolu non podent realizare s'innetadura pessonarmente, si nono chi pro l'innetare devent mutire un'innetafumajolos. In Alemània, sos innetafumajolos teniant una casta de monopòliu, est a narrer chi onzi bighinadu fiat assinnadu a un'innetafumajolos; in su 2.008, sa leze est istada modifigada, eliminende in cuntzetu teòrigu sa situassione monopolista narada. + +Berona: +Berona est una comuna italiana de 252.065 abitadores, cabitale de sa provìntzia bèneta a su matessi nùmene. +Est sa de doighi comunas italianas pro pobuladura, gasi che sa de duas comunas prus pobuladas de Itàlia chi non siat cabitale rezionale. +Sa tzitade iscalìzera est unu destinu turìstigu importante, bisitadu onzi annu dae prus de tres milliones de pessones in birtude de sa richesa sua artìstiga e architetòniga, e pro sas numerosas manifestadas internassionales chi s'isvilupant in ie. +Sa tzitade est istada decrarada patrimòniu de s'umanidade dae s'UNESCO pro s'istrutura sua urbana e pro s'architetura sua: Berona est s'isempru craru de una tzitade chi s'est isvilupada in manera progressiva e sighida in tempus de duamiza annos, integrende elementos artìstigos de calidade arta a beru de sos diferentes perìodos chi si sunt sutzèdidos; in prus de custu, rapresentat in modu istraordinàriu su cuntzetu de tzitade fortifigada in prus fases determinadoras de s'istòria europea. + +Istassione Ferruviària de Portu Turre Maritimu: +S'istassione de Portu Turre Marìtimu est s'arressada de sos trenos de sos Caminos de ferru nassionales, atuarmente in funtzionamentu a probe de su portu turresu. +Istòria. +S'installadura fiat intrada ufissiarmente in servìtziu su 15 de abrile de 2004, sustituende s'arressada betza de Portu Turre Pratza Cristòfaru Culumbu comente conca de lìnia de s'arressada de su caminu de ferru de Chilivane. Su transitadorzu nou fiat istadu fraigadu in palas de s'istassione marìtima noa de Portu Turre, chi nde tirat profetu dae sas istruturas, incuende de unos 300 metros s'agabu de su caminu de ferru a petus de s'arressada de Pratza Cristòfaru Culumbu (posta in s'oru de sa turre aragonesa e oe ismanteddada), e a unos 700metros dae s'istassione tzentrale atuale de sa bidda turresa. +Istruturas e impiantos. +S'arressada s'agatat in s'arzola de su portu cumertziale de Portu Turre, e custìtuit sa conca de sa lìnia Otieri-Chilivane-Portu Turre, arrampamentu turresu de su biazadorzu ferruviàriu printzipale sardu. S'installadura est probida de una ùniga bia (tzurpa), cun apeadorzu serente, custu ùrtimu cunetadu cun s'istassione marìtima probiana. Una segunda bia tèrminat, issa puru tzurpa, in antis de su coladorzu livelladu de carrera Ponte Romanu, a pagos metros dae su transitadorzu. Non b'at fraigos de su grupu Cfn in s'arzola de s'arressada. +Serbìtzios. +S'istassione de Portu Turre Marìtimu est incrùdida in sa categoria “bronze” dae su grupu RCFI, e sa zestione de su tràfigu ferruviàriu podet esser isecutada dae s'istassione probiana de Portu Turre, cando est pessonalada, o dae s'A.TZ.O. de Casteddu si no est gasi. +S'arressada est atuarmente cunetada dae sas cumponiduras de Trenitalia cun sas istassiones de Tàtari, Chilivane, Terranoa e Casteddu. +Dae su portu a curtzu, est possìbile a andare a S'Alighera, Istintinu, Osilu e Sossu impreende sos postales de s'IRST. + +Issoghete: +“Issoghete” (o “conchete de seguramentu”) est su tèrmine nàutigu pro inditare una colunna bassa e grussa chi s'agatat in sos docos de sos portos e in sos pontes de sas imbarcaduras, a sa cale sunt imboligados o issogados sos cabres de seguramentu. +S'issoghete podet esser de metallu, pedra o linna, peroe in sa parte de susu tèrminat semper cun un'ingrussamentu a forma de antunna o de collana, o cun àteras formas chi tenent totus sa funtzione de evitare chi su cabre o s'assu s'isfilent dae su seguramentu cando est in assione. +Sa rapresentadura istilizada de unu cabre imboligadu a un'issoghete est impreada pro sos grados de sa Marina Militare. + +Campanna de Appomattox: +Sa Campanna de Appomattox fiat istada una filera de batallas cumbatidas intre su 29 de martzu e su 9 de abrile de 1.865 in Birzìnia, terminadas cun sa rèndida de s'armada cunfederada de sa Birzìnia de su Nordu de Robert E. Lee su zenerale e cun s'agabu de sa gherra tzivile amerigana. +A su cuncruimentu de sa Campanna de Richmond-Petersburg (cunnota finas comente s'Arrocu de Petersburg), s'armada de Lee si fiat agatada deghimada e istasida dae un'ierru de gherra de trintzeramentu in unu fronte de 48 km., gasi che dae numerosas batallas, maladias e desertaduras. In sa Batalla de Five Forks de s'1 de abrile, sas fortzas de s'Unione mandadas dae Ulysses S. Grant su zenerale aiant segadu s'ùrtima lìnia ferruviària chi aprovisionaiat s'Armada de Lee in Petersburg e aiant ordenadu un'assartu zenerale a longu de sa lìnia de fortifigadura de Petersburg. Su 2 de abrile, Grant fiat resèssidu a truncare in manera detzisiva sas lìnias in sa de tres Batallas de Petersburg, chi aiat conchinadu a Lee a ordinare s'evacuadura siat de Petersburg, siat de sa cabitale cunfederada de Richmond in sa note dae su 2 a su 3 de abrile. +Lee isperaiat de si retirare a suddu-uestu e aunire s'armada sua cun àteras fortzas cunfederadas in sa Carolina de su Nordu, peroe s'Armada de Grant aiat sighidu sena pasu s'avantzada sua. Su 6 de abrile, s'Armada de Lee aiat sufertu una derrota de importu in sa Batalla de Sayler Creek, peroe aiat sighidu a s'iscostiare chirru a s'uestu proende a ispistare s'Armada de s'Unione. Cun sos sordados suos arrocados, in inferioridade numèriga ischerfadora e iscassos de aprovisionamentos, Lee aiat adduìdu a sa rèndida de s'armada sua su 9 de abrile inche su Tribunale de Appomattox. + +Frank Lloyd Wright: +Frank Lincoln Wright (Richland Center, Wisconsin 8 June, 1867 – 9 April, 1959), prus conotta comente Frank Lloyd Wright, fue unu architect americanu. + +Nouvelle vague literaria sarda: +Nouvelle vague literària sarda est unu nòmini donau medas bortas a sa literadura de sa Sardigna de is ùrtimus tempus. +Storia. +"Nouvelle vague" literària sarda est unu modu de narri po is òperas literàrias de is medas autoris sardus de hoi, cumentzendi de is annus Otanta de su Noixentus. Movimentu o atòbiu de autoris de romanzus e artrus testus (e medas bortas puru de cinema, teatru e artras produtzionis artisticas) chi medas bortas tenint impari temas, génerus e stilis, e inprus sa Sardigna comenti a logu de su chi scriint. +Custa literadura sarda noa est cunsiderada de medas una de is mellus literaduras regionalis de hoi in italianu, ma no pagu bortas est iscrita puru in artras linguas de Sardigna, in sardu, in corsu-gadduresu-sassaresu, in catalanu-algheresu, in genovesu-carlofortinu-tabarchinu). +Sa denominatzioni de 'beranu' opuru de 'nouvelle vague') de sa calidadi, cantidadi e fama internatzionali de no pagu dei custas òperas, +Sa 'nouvelle vague' literària sarda est istétia cumentzada, segundu unu parri repìtiu, de una trìadi formada de Giuliu Angioni, Sergio Atzeni e Salvatore Mannuzzu, e pois sighida de autoris prus giòvunus: Salvatore Niffoi, Alberto Capitta, Giorgio Todde, Michela Murgia, Flavio Soriga, Milena Agus, Francesco Abate e medas artrus, intra is calis is iscritoris sardus po pipìus Bianca Pitzorno, Bruno Tognolini e Alberto Melis. +Custa literadura sarda noa est puru cunsiderada unu resultadu, in Europa, de sa literadura de personalidadis mannas che Grazia Deledda, Nobel po sa literadura in su 1926, Emilio Lussu, Giuseppe Dessì, Gavino Ledda, Salvatore Satta e artrus. + +Museu de sa Bida e de sas Tradissiones Pobulares Sardas: +Su Museu de sa Bida e de sas Tradissiones Pobulares Sardas s'agatat in su montigru de Santu Nofre, in unu cumparis realizadu a printzìpios de sos annos sessanta de su sègulu coladu, abertu a su pùbrigu dae su 1.976. Sos fraigos, prozetados dae Antonio Simon s'architetu, presentant una zenia e una repartzidura de tretos chi tirant a refraigare unu trighinzu sardu tradissionale ideale. Sunt de interessu particulare pro sa richesa e sa bariedade issoro sa cullessione de bestimenta pobulare festiva e diària – chi remontat a su tempus dae s'agabu de su 1.800 a sa prima metade de su 1.900 – su repertòriu de breves de prata e in pedras e materiales bariados, sa collida de alamaramentos baliosos (butones, cannacas, aneddos, arrecadas) e sos materiales tèssiles (cobericàssias, mantas, bèrtulas). In prus de custu, si sinzolat sa partzidura cunsagrada a sas caratzas tradissionales de sa Barbàtzia (sos mamutones de Mamujada, sos tzurpos de Oroteddi e sos merdules de Otzana), gasi che s'isponidura de panes diàrios, festivos e tzeremoniales de su de Nùgoro e de durches relassionados cun afussiones particulares familiales e reliziosas. +Su pitzu de su montigru de Santu Nofre (588 m.), a ue s'arribat sighende caminu addae de su museu a longu de su zirone numenale, cùmbidat unu panorama grobale de sa bidda cun bistas suzestivas a subra de su fundale mannu a su suddu, de su monte Ortobene a s'estu e de su Subramonte de Ulìana a su suddu-estu; in su màrghine istremu suddu-otzidentale de sa leada, rupit su nuraghe Tanca Manna, apicadu a unu brocu de granitu. + +Sizillu sagramentale: +Su sizillu sagramentale (naradu in su limbazu pobulare "segredu de sa cunfissione" o "segredu cunfissionale") est s'obrigadura pro sos satzerdotes catòligos de bardare su segredu assolutu a subra de su chi lis est naradu in tempus de s'amministradura de su sagramentu de sa Penetèntzia. Un'obrigadura de custa casta esistit, cun carchi dèroga, finas in unas cantas crèsias reformadas, intre sas cales sa luterana e s'angricana. +Unu satzerdote chi biolet in manera dereta o indereta su sizillu sagramentale retzit automatigamente s'iscomungadura, chi podet esser dogada petzi dae sa Sea Apostòliga. +Finas in su casu in ue su cunfissadu li revelet sa cumissura de unu delitu grae, su cunfissadore est obrigadu a mantenner su segredu assolutu, foras male si unu nossente est acusadu de su matessi delitu, nen podet cundissionare s'assorvidura a su fatu chi su cunfissadu s'intreghet a sas autoridades, mancari li podat cussizare de lu fagher. Sende gasi, si su cunfissadu li revelat chi una o prus pessones sunt in perìgulu grae fontomende-las a nùmene, su satzerdote est autorizadu a averter sa o sas pessones pertocadas a pitzos de su perìgulu naradu si su cunfissadu no est a tretu de lu fagher, ca in s'ìnteri est mortu o intradu a coma. +In Itàlia, su sizillu sagramentale est amparadu dae sa leze. S'Acordu nou intre sa Santa Sea e sa Repùbriga Italiana, 18 frearzu 1.984, art. 4, n. 4, resat chi “sos ecresiàstigos non sunt obrigados a dispensare a mazistrados o àteras autoridades informaduras subra de pessones o matèrias chi apant imparadu a resone de su ministèriu issoro”. + +Bissèntzia: +Bissèntzia o Vicenza est una comuna italiana de 113.639 abitadores, cabitale de sa provìntzia bèneta a su matessi nùmene. +Est cunnota comente “sa bidda de su Palladio” - chi b'aiat realizadu numerosas architeturas in su renaschimentu tardiu – e est unu logu de arte intre sos prus importantes finas in foras de su Bènetu. Difatis, rapresentat su destinu de turismu curturale cun frussos dae onzi ala de s'Itàlia e internassionales. Custituende una realizadura artìstiga istraordinària pro sos numerosos cuntributos architetònigos de Andrea Palladio, sa bidda est istada intrada in su 1994 a sa lista de sos patrimònios de s'umanidade de s'UNESCO, chi nde formant parte finas sas billas palladianas de su Bènetu (dae su 1996). +Sa bidda est finas unu tzentru industriale e econòmigu italianu importante, coro de una provìntzia pibirinada dae impresas minores e medianas, chi sa pannamenta produtiva s'agatat zai dae annos in su de tres zassos in Itàlia pro ballùmene de importaduras, ghiadas mescamente dae sos setores metallùrzigu, tèssile e lallanencu: custu ùrtimu sizit in Bissèntzia addae de su tres-unu de sas isportaduras de lallaneria, rennende Bissèntzia sa cabitale italiana de sa traballadura de s'oro. + +Ìsula de Spargi: +S'ìsula de Spargi format parte de s'Archipèlagu de La Maddalena e est situada pagas mìllias a s'uestu de s'ìsula printzipale. +De forma tundatza e de cumponidura prus a prestu montigrosa, nche sizit s'artària prus manna cun su Monte Guardia Preposti (155 m.). +Bi s'agatant un'assentadorzu minore de pastores e una praja bella e frechentada, Cala Corsara, a largu dae sa cale fiat istadu recuperadu s'ispìnnicu de una nae fisgale romana, chi su càrrigu est bardadu inche su Museu Archeolòzigu de La Maddalena. + +Mutida telefòniga cun avertu prèviu: +Sa mutida telefòniga cun avertu prèviu fiat unu servìtziu cumbidadu dae sa SICT betza. +Fiat aderetadu a sos chi non possuiant aparitzos telefònigos. Su retzidore de sa mutida fiat cumbocadu pro un'ora determinada inche unu telefonadorzu pùbrigu e fiat avèrtidu de sa cumbocadura narada in ue su bividorzu suo pròpiu dae un'incarrigadu de sa SICT. +S'iscumandu comunicadu in antis chi barigaret un'ora dae sa dispensadura de su servìtziu cunzughiat unu subracàrrigu pro su cumbocadore, e su matessi acontessiat in su casu chi a s'ora prebida su cumbocadore o su cumbocadu no aerent respostu. +Su servìtziu fiat istadu abolidu annos a como in bista de s'ispainadura zenerale de sa telefonia mòbile. + +Lagu Salidu Mannu: +Su Lagu Salidu Mannu, ubigadu in sa parte tramuntanesa de s'Istadu istadunidesu de s'Utah, est su de bator lagos salidos de su mundu a pustis de su Mare Càspiu, su Mare de Aral, su Lagu Balkhash, e su de bator sena isfogamentos. In un'annu mèdiu, su lagu cùguzat un'arzola de unos 4.400 chilòmetros cuadrados, peroe sa mannària sua bàriat in manera cussideràbile pro more de sa bassura de sas abas suas. Pro narrer, in su 1963 nch'aiat sizidu su livellu suo prus bassu rezistradu de 2.460 km2, peroe in su 1988 sa superfìtzie sua fiat arribada a sa medida istòriga de 8.500 km2. Pro su chi pertocat s'arzola, est su lagu prus mannu de sos IAA chi non formet parte de sa rezione de sos Lagos Mannos. +Su lagu custìtuit s'abarru prus manu de su Lagu Bonneville, unu lagu proinale preistòrigu chi una die cuguzaiat su bonu de s'uestu de s'Utah. Sos tres afruentes prus importantes de su lagu, sos rios Jordan, Weber e Bear, depòsitant paris a inghìriu de 1 millione e 100.000 tonnelladas de minerales a su lagu onzi annu. Su Lagu Salidu mannu est endoreigu (non tenet isfogamentos in foras de s'ispaporadura) e tenet unu livellu artu de salinidade, meda superiore a su de s'aba de mare, e su cuntènnidu suo minerale aumentat in manera costante. Sas abas suas caentes e bassas causant nies dae efetu lagu frechentes e a bias notàbiles dae s'atonzu tardiu a su beranu. +Mancari l'apant paranumenadu “su mare mortu de s'Amèriga”, su lagu rapresentat s'abitadorzu de mizas de puzones nadios, artèmias, currulios e puzones de aba, gasi etotu che de sa pobuladura furriadora prus manna de su mundu de falaropos de Wilson. + +Perca de Ispinìgoli: +Sa perca de Ispinìgoli, posta in sa parte nordu-orientale de sa provìntzia de Nùgoro, in sa comuna de Durgale, est una de sas percas prus mannas de Itàlia, cun un'isvilupu de 10 km. S'ambiente prus suzestivu e interessante est unu pàtiu naturale mannu, zai frechentadu in su perìodu nuràghicu e pùnigu e impreadu a sos tempos belle seguramente de logu de curtu. In sa mesania sua, tronezat un'istalagmita enorme de addae de 38 m., cussiderada sa prus arta de Europa. In su pee de su monolitu enorme, s'abrit unu calancone profundu naradu Fundaghe de sas Innidas, in ue paret chi èsserent tzelebrados in su perìodu pùnigu ritos propitziadores cun sacrifìtzios umanos: custa teoria diat esser arrimada dae s'agatamentu, in su fundu de su calancone, de ossos umanos e cannachiles feminencos in istilu pùnigu, como bardados inche su Museu tzìvigu archeolòzigu de Durgale. + +Alberto Macciocca: +Alberto Macciocca est istadu un'imprendidore edilìtziu protagonista de unu de sos episòdios prus dramàtigos e tràzigos de s'Itàlia de sos annos setanta relassionados cun s'usura. +Macciocca, naturale de sa Ciociaria e aposentadu in Roma in su bighinadu Collatino, reghiat un'impresa minore de fraigamentos, ch'in su 1.969 aiat dèvidu parare fronte a una crisis grae, custringhende su possedidore a leare a imprèstidu una summa de 14 milliones de francos betzos dae sos gantzubucadores. +Pro rembussare s'imprèstidu naradu, Macciocca deviat abonare 600miza francos su mese. In su 1.977, a pustis de zai aer pagadu 43 milliones de azentzias, sa situassione finantziària sua si fiat fata inaguantàbile. +Su manzanu de su 9 de triulas de 1.977, leadu dae su disisperu e dae su disacunortu, aiat ochìidu cun una pistola càlibru 22 muzere sua Jolanda de 35 annos, fizu suo Bruno de 16 annos, e sas fizas suas Anna, Tamara e Moira, de 12, 11 e 9 annos respetivamente. +Deretu a pustis, aiat telefonadu a sa segredària sua antiga, comunichende-li su chi aiat fatu e s'intentu suo pròpiu de si suitzidare, e tando si fiat tiradu contra cun una P38 special Smith & Wesson Sa polima, cròmpida a s'apartamentu pagu ora a pustis, l'aiat agatadu anguniende. Macciocca fiat istadu trasportadu a s'ispidale e fiat resèssidu a si sarvare, peroe aiat pèrdidu sa bista. + +Badde de sa Luna: +Su Badde de sa Luna s'agatat in Gaddura, intre Trinità d'Agultu e Agghjus. S'abrit in su tzentru de una patada curta, a punta in susu intre una fua armudiosa de montigros. Cunnotu finas comente Pranu de sos Crastos Mannos, est una terra de assempru lunare, animada finas a no meda tempus a como dae rocas granìtigas isuladas, lissas e isfossadas dae s'erosione naturale, chi medas teniant formas animales. Iscortzinos sena iscrùpulos ant fatu su badde belle unu desertu; s'est sarvada petzi sa Conca de Pratone (o de su Monzu Cugutinu), comente est narada sa roca manna a curtzu de su caminu, a manu dereta pro sos chi andant chirru a Agghjus. + +Drop City: +Drop City est istada una comunidada de artistas chi si fit costituida in su sud de su Colorado in sos Istados Unidos in su 1965. Abandonada in sos promos annos 70 est diventada famosa pro esser'istada sa prima comunidade hippie rurale. + +Colorado/logudoresu: +Colorado est un istadu de su sud de sos Istados Unidos. Capitale Denver. Allacanat cun su Wyoming a nord, su Nebraska e su Kansas a nord est e a est, in su sud cun su New Mexico e s'Oklahoma a ovest cun su Utah e a sud est cun s'Arizona. + +Robigu: +Robigu est una comuna e cabitale provintziale italiana de 53.319 abitadores situada in su Bènetu. +Sa comuna de Robigu s'isterrit intre s'Àdize a su nordu e su Canalbianco a su suddu, cun sa dèroga de su trighinzu de Fenil del Turco, chi s'agatat intre su Canalbianco e s'iscoladorzu Zucca: est posta a unos 41 km. dae sa costera de su Mare Adriàtigu. +Su territòriu est istremamente parisincu e s'artària bàriat intre 5 e 8 metros in subra de su livellu de su mare. Est rugradu dae s'Adigetto e dae numerosos canales artifitziales chi servint siat pro sa bonifigadura idràuliga siat pro s'arrosiadura. Intre custos, su Ceresolo, su Rezzinella, su Valdentro, s'Adigetto, su Canalbianco, su Pontecchio e su Zucca marcant, in unos cantos arrogos, sas làcanas comunales; su coletadore padanu-polesanu rugrat su trighinzu de Fenil del Turco. +Su terrinu est meda saliosu e inditadu in particulare pro sa curtivadura de su trigu moriscu e de produtos ortencos de calidade. In su Canalbianco, s'abrit s'interportu de Robigu, chi est devènnidu operativu in su 1.998. +Sa comuna de Robigu faghet làcana (in su sentidu de sas fritzigheddas de su relozu): a su nordu cun sas comunas de Barbona, Vescovana, Boara, Pisani e Anguillara Veneta; a s'estu cun sas comunas de San Martino di Venezze, Villadose e Ceregnano; a su suddu cun sas comunas de Crespino, Pontecchio Polesine e Bosaro; a s'uestu cun sas comunas de Arquà, Polesine, Costa di Rovigo, Villanova del Ghebbo e Lusia. + +Sa trazèdia de su Tzine Statuto: +Sa trazèdia de su Tzine Statuto de Turinu aiat tentu logu su 13 de frearzu de 1.983: fiat istada chistione de unu desastru grae, ca in isse fiant mortas 64 pessones pro toscadura dae fumos e pro uscraduras: sa prus zòvana de sas bìtimas teniat 7 annos, sa prus antziana 55. Su tzine, chi su nùmene fiat su matessi de sa pratza probiana, s'agataiat in via Cibrario 16-18. +A s'ora de su fogu, in su tzine fiant prozetende sa pellìgula “Sa cabra” cun Gérard Depardieu. Zustu a sas decraraduras de su mere de s'istabilimentu, sas framas si diant esser ispainadas moende dae una tenda. +Sas bìtimas, mancari aerent proadu a fuìre, aiant agatadu sas essidas de azutòriu cunzadas e duncas non fiant resèssidas a evitare sas isaladuras de àtzidu tzianìdrigu, produtu de sa cumbustura de sa pannamenta de sas cadreas e de su rebistimentu pràstigu de sas paredes. +Raimondo Capella, propiedàriu de su tzine a sos tempos de sos fatos, fiat istadu cundennadu a otu annos in su primu gradu e a duos annos in su de duos grados, e aiat dèvidu refagher sos parentes de sas bìtimas cun una summa de 3.000 milliones de francos betzos: in prus de custu, totu sos benes suos fiant istados arrecatados. Dae sa die de sa trazèdia, su Tzine Statuto non fiat torradu a aberrer mai. Fiat istadu cussideradu s'abasatu prus mannu de su pustisgherra in Turinu. +Atuarmente, su Tzine Statuto no esistit prus, est istadu demolidu a bias de s'agabu de sos annos noranta pro fraigare unu cundomìniu. Pagos metros prus in cue, in via Cibrario, est istada posta una losa amentadora de sas bìtimas in un'arzola. +Pagu ora in antis de sas ses de merie, addaghi fiat cumintzada dae pagos minutos sa prozetura de sa pellìcula, e in sa sala, intre sa corte e s'intresolu, fiant presentes unas chentu pessones (cheret cussideradu chi sa pellìcula zai fiat in sa de treighi chidas de programmadura), una framada repente (sos subrabìvidos ant a narrer chi aiant intesu una dubba surda, probiana a s'alluimentu de unu caentadore) causada dae unu curtu tzircuitu afogazat una tenda chi partzit su passadissu de intrada de manu dereta dae sa corte; custa ponet fogu ruende a sos cadirones de sas ùrtimas filas, seghende in custa manera una bia de fua importante, chi belle gasi unos cantos ant a resessire a balanzare su pròpiu. Sos àteros ispetadores, terrorizados, si ghetant massivamente chirru a sas essidas de azutòriu, chi belle gasi sunt totus cunzadas, francu una chi s'at a aberrer. Dae foras s'intendent sos abòghinos e sas dimandas de azudu, argunos ispetadores de sa corte resessint a nche sizire sa loza de sa domo de billetes, in ue s'agatat su mere de su tzine chi chircat in de badas de asseliare sos ispìritos timende chi bi podat esser un'undada de pànigu zenerale. +A custu puntu, si cumitit una filera de erros chi ant a resurtare determinadores: cun s'allugadura printzipale foras de impreu, non sunt allutas sas lughes peri su comutadore ausiliàriu chi s'agatat in palas de sa càssia e sa prozetura no est interròmpida, aguarmente cunforme a su refraigamentu, in su tentativu de limitare su pànigu. Sas cunseghèntzias ant a esser catastròfigas, ca in s'intresolu non serant deretu su perìgulu e petzi cando s'ambiente est imbàdidu dae su fumu unos cantos si nde sapint e leant sa fua, una parte peri s'intrada de manca chi abaidat chirru a sa loza, peroe nemos at a resessire a la sizire, e inoghe s'ant a contare belle baranta mortos; un'àtera parte curret chirru a s'intrada de dereta ch zughet a sos còmodos, dae ue no ant a resessire prus a essire. Àteros ispetadores ant a esser agatados mortos galu seìdos in sos cadirones. Sas bìtimas tenent totus a cumone sa cara innieddigada dae su fumu tòssigu iscadenadu dae su fogu, chi at mudadu s'intresolu in una càmara de gassu. +Sa catàstrofe aiat tentu una reassione emotiva de non poder creer in bidda; sende gasi, cun su colonzu de su tempus, sos turinesos si fiant fatos semper prus impregados a faeddare de su chi fiat acontèssidu, mancari nemos apat pòdidu ismentigare sos eventos carchi bia. In su 2.012, tres tzinemàtigos turinesos (Fabrizio Dividi, Marta Evangelisti e Vincenzo Greco) rodiant unu documentale a tìtulu “Sale pro sa cabra”, chi refraigat sos eventos cun suportu de interbistas a sos protagonistas de sos tempos e de documentadura zudissiària dada a cunnoscher pubrigamente pro sa prima bia. +Sa trazèdia de su Tzine Statuto aiat orizinadu una rebisura cumpreta de sa regulativa italiana pro sa seguràntzia contra a sos fogos in sos istabilimentos pùbrigos, mescamente sos tzìnemas. S'andat dae s'òbrigu de s'impreu de materiale contrafogu pro tendamentos, cuguzos de seidorzos, eac. a sas normas de seguràntzia pro sos sistemas elètrigos, sas bias de fua e gasi sighende. + +Istassione ferruviària de S'Alighera Santu Austinu: +S'istassione ferruviària de S'Alighera Santu Austinu est sa printzipale de sa bidda cadalana e s'ùniga ativa in sa leada manna de sa comuna. S'installadura s'agatat in su bighinadu de su Pedraghe e dae su 1.988 custìtuit sa conca de lìnia de su caminu de ferru Tàtari-S'Alighera, cun bia ùniga, ladària minimada e sena eletrifigadura. In dae in antis de su fraigu de biazadores, cun pranu retangulare e duas prantas, sunt postas duas bias impreadas pro su servìtziu de passizeris cun apeadorzos currespondidores. Bias annanghedoras tèrminant a sa tzurpa in su partile a su nordu de su fraigu de biazadores. Anteriormente a sa colada a sa zestione dereta de s'IRST, s'arzola de s'istassione istranzaiat finas unu depòsitu de sos postales de sos CFDS antigos. +Dae su puntu de bista de sas relassiones, s'ùnigu destinu sizìbile cun sas cumponiduras de s'IRST est s'istassione de Tàtari, in prus de sas diferentes arressadas intermediàrias a longu de su trazetu (chi una est S'Ulumedu). Relassiones annanghedoreas sunt asseguradas dae curreras postalencas, chi permitint de nche sizire su tzentru de sa bidda (intre sas cales sas de s'IRST, chi sustìtuit sa parte de caminu de ferru ismanteddada), s'abioportu de S'Alighera-Fertìlia e àteras leadas probianas. + +Otto Sander: +Otto Sander (Hanover, Germania 30 June, 1941 – 12 de cabidanni 2013), est unu cantante e attore tedescu. + +The American Spectator: +The American Spectator est una rebista mesile cunservadora istadunidesa chi s'òcupat de atualidade e polìtiga, aderetada dae R. Emmett Tyrrell Jr. e pubrigada dae sa fundadura “American Spectator”, un'entidade sena finalidade de balanzu. +Dae s'inaguradura sua in su 1967 a s'agabu de sos annos otanta de su sègulu coladu, fiat una rebista cun tirada limitada chi pubrigaiat artìgulos de cumentadores che Thomas Sowell, Tom Wolfe, P.J. O'Rourke, George F. Will, Malcolm Gladwell, Patrick J. Buchanan e Malcolm Muggeridge, e a su cumintzu de sos annos noranta fiat cunnota pro sas relatas contra a su presidente de tando Bill Clinton. A dies de oe, su mesile nch'essit cun tirada prus manna e abarrat una de sas referèntzias printzipales de sa leghidoria de orientamentu cunservadore. + +Queen: +Queen fit una banda inglèsa de rock e pop chi si fit formada in London in su 1970 chi est debénnida una de sa pius de sutzessu siat commerciale che de crìtiga in s'istoria de sa musica populare. Sa banda fit cumposta dae Freddie Mercury (boghe e chiterra ritmica), John Deacon (basciu), Brian Harold May (boghe e chiterra solista) e Roger Meddows Taylor (boghe e baterìa). + +Bruvurera: +Una bruvurera est un'installadura o unu fraigu pro su tentonzu de materiale isprosivu. +In manera zenerale, si podet narrer chi sa bruvurera est un'installadura particulare aparitzada a depòsitu de muniduras, isprosivos, mertzes detonadoras e inzinnos bariados, realizadu e ubigadu cun critèrios particulares pro evitare, o a su nessi minimare, sos perìgulos de arrepentamentos eventuales. +Una bruvurera podet finas esser tzivile, cuntenende finas zogos pirotènnigos che pro narrer sos fogos artifitziales, peroe su tèrmine est impreadu fitianu pro inditare s'installadura militare puru. +Difatis, issa fiat su logu in ue si fragaiant sas armas de s'armada. De frechente, custas installaduras sunt istofadas in intro de sos montes o a s'arrimu de bùncheros. Onzi installadura individuale deviat prebider un'ambiente assutu e semper aeradu bene, in prus de una cobertura protèghida adeguadamente dae sos rajos. In una bruvurera, su servìtziu contrafogos fiant semper cussideradu comente unu servìtziu de primu importu. + +Necròpolis de Tuvixeddu: +Sa Necròpolis de Tuvixeddu s'agatat in sa parte de zosso de Casteddu. De orìzine fenitzo-pùniga, posteriormente fiat istada impreada dae sos romanos. Sas istofaduras, cumintzadas in su de XIX sègulos, ant bogadu a lughe chentinas de tumbas preferentemente cun putzu bertigale, a unu o duos interros e ricas in ammanitzos funeràrios, datàbiles intre su de VI sègulos in antis de s'era nostra e su de II sègulos a pustis de s'era nostra. Sunt de interessu particulare sa tumba de s'Ureu, a sa figura alada retraìda in sa fasca paredale interna, e sa de su cumbatidore, in ue est pintada sa figura de unu gherreri, forsis Sid su divinu, alliberadore dae totu sos males. In s'atualidade, sa necròpolis si podet bisitare petzi peri aboju cun sa Subraintendèntzia. Si prebidet sa realizadura de unu prozetu de parcu archeolòzigu e museu. + +Norman McLaren: + +Istudamentu de sas lughes: +S'istudamentu de sas lughes, in intro de unu cuarteri, unu cumbentu, una presone, unu cullezu e àteros internadorzos in ue est prebidu un'oràriu limitadu de intrada e essida, est su mamentu in ue, in intro de s'installadura, s'istudant totu sas lughes, chi ant a esser allutas torra petzi su manzanu in fatu. Su tempus intercurridore est reservadu a su discansu notencu e sa bioladura de s'istudamentu de sas lughes podet cunzugher penalidades de diferentes importu, cunforme a su logu e a sa creze de sa bioladura. +Ispetziarmente in sos cuarteris, in prus de s'istudamentu ordinàriu, nde podet esser aprigadu, in casos particulares, finas un'istraordinàriu, cun sas lughes chi sunt istudadas in antis o a pustis de s'ora avesale. +“Sordadu de Itàlia, ch'isetas s'istudamentu faeddende a una fotogràfia”. - Pooh, Classe '58 + +Bellunu: +Bellunu est una bidda italiana de 35.328 abitadores, cabitale de sa provìntzia bèneta a su matessi nùmene. +Fundadu comente “municipium” romanu in su I sègulu in antis de Cristos, est atuarmente sa comuna prus pobulada de sa provìntzia e sa de sete cabitales provintziales bènetas, gasi che sa prus tramuntanesa. Sa bidda est posta in sa cropadura de su traìnu Ardo e de su riu Piave, posissione defensiva istratèziga pro sa cale est istada protagonista in sas duas gherras mundiales. +Bellunu at retzidu su tìtulu de Bidda arpesa de s'annu 1.999. +Su produtu gastronòmigu prus tìpigu de sa comuna de Bellunu est seguramente su pastin, incrùdidu in sa lista de sos produtos agroalimentàrios tradissionales italianos. Est chistione de un'ispetzialidade a base de petza trisinada grusseramente, servida paris cun sa pulenta o in intro de unu cogone, tradissionarmente cun su casu de pràdica. +Un'àteru produtu tìpigu de su de Bellunu est su salàmene bellunesu, amaniadu cun petzas mèschias de porchinu, boìnu, oìnu, cabrinu e echinu, paris cun una prochentale dae su 20% a su 25% de lardu de porchinu. Su produtu zai est descritu in una pubrigadura de su 1.880 e si cumbinat cun su pane o sa pulenta. + +Ruleta russa: +Sa ruleta russa est unu zogu de bonaura potentziarmente letale e illegale chi cunsistit in su posissiononzu de un'ùniga balla a intro de una rebortedda, su rodionzu lestru de su barrilete, su cunzonzu de s'arma de fogu sena abaidare, su puntonzu chirru a sa conca sua pròpia e s'incarconzu de s'isparadore. Su nùmeru de prumos in sa rebortedda podet bariare, bastughì bi siat semper a su nessi una càmara boida in su barrilete. In su “zogu” sunt impreadas fitianu pistolas zoghete pro simulare custa pràtiga. +Su zogu s'isvilupat faghende rodiare sa pistola e sa pessone chi la puntat devet incarcare s'isparadore chirru a sa conca sua. Si su corfu est boidu, sa pistola sighit sa furriada in su sentidu de sas fritzigheddas de su relozu (in tzìrculu) finas a cando non s'agatet sa balla in sa canna; a pustis de isparare su prumu, si faghet furriare torra sa pistola. +S'orìzine de su nùmene derivat dae s'assimizu cun su zogu de bonaura de sa ruleta, in ue si faghet furriare una roda e s'apostat subra de su resurtadu. S'azetivu “russa” si devet cun probabilidade a su fatu chi sa prima descritura de una pràtiga gasi siat istada realizada dae Mikhail Lermontov s'iscritore russu in su contu “Su fatalista”, cuntènnidu in su romanzu “Un'eroe de su tempus nostru” de su 1.840. Lermontov narat s'istòria de Vulic su logutenente segundu, un'ufissiale de orìzine serba de s'armada tzarista, chi pro demustrare sa cunfiàntzia sua in s'immudabilidade de su destinu manizat una pistola leada dae s'aposentada e la puntat contra a sa conca cosa sua. A pustis, fùlliat una carta de zogu a s'àera e, in pessu ch'issa nche ruet a su solu, incarcat s'isparadore. +Un'issena famada de ruleta russa s'agatat in sa pellìgula “Su cassadore” cun Robert De Niro, aderetada dae Michael Cimino. Su zogu, in prus de custu, at ispiradu sa pellìgulas “13 Tzametos” de Géla Babluani (2.005) e “Live!” (2.007). Un'issena cun sa rulete russa est presente finas in sa pellìgula “Pro unu brussone a un'ogru” de su 1.965 de Franco Franchi e Ciccio Ingrassia. + +Istassione ferruviària de Nùgoro: +S'istassione de sos trenos de Nùgoro est su transitadorzu ferruviàriu de s'Irst de sa bidda de Nùgoro, conca de lìnia de su caminu de ferru de ladària minimada pro Macumere. +S'istassione de Nùgoro est istada fraigada comente tèrminus orientale de su caminu de ferru Macumere-Nùgoro. S'installadura, ch'istranzat finas unu depòsitu de sas lìnias postalencas de sos CFDS antigos e sos garazos currespondidores de remunimentu e manutentura de sos postales, est probida in dae in antis de su fraigu de biazadores de tres bias, onzi una cun s'apeadorzu suo pròpiu, impreàbiles pro su servìtziu de biazadores. A su nordu de su terminale de passizeris, s'agatant su depòsitu de rodados de s'istassione e s'ischerriadorzu de mercantzias cun su fraigu relativu e cun sas bias de servìtziu currespondidoras. In s'arzola uestu de s'istassione, in prus de custu, est presente una prataforma pro sa furriadura de sos rodados. +Sa zestione de su tràfigu ferruviàriu s'isvilupat in situ dae bandas de s'Aderetadore de Moimentu de s'istassione. +S'istassione est ativa dae su puntu de bista ferruviàriu in sas dies de fatoriu, cun relassiones dae e chirru a s'istassione Irst de Macumere, gasi che cun sas diferentes leadas de su territòriu chi su caminu de ferru rugrat in su trazetu chirru a sa conca sua de lìnia otzidentale. +In dae in antis de su fraigu de biazadores, in carrera Lamarmora, s'agatat un'arressada servida dae sos postales de s'Irst, chi permitint de si zugher a logalidades bariadas de su zirile e a sas leadas printzipales de s'ìsula. Addae de custu, dae inoghe moent sas curreras postalencas de sustituidura de su servìtziu ferruviàriu pro Macumere in sas dies nòdidas. Finas s'impresa logale de trasportos, s'ITP, tenet arressadas in dae in antis de s'installadura, siat in carrera Lamarmora siat in carrera Ciusa Romagna, aunende s'istassione cun sas àteras zonas de sa bidda. + +Gherra de Sas Ses Dies: +Sa Gherra de Sas Ses Dies, cunnota finas comente sa Gherra de Làmpadas, sa Gherra Àrabu-Israeliana de su 1967 o Sa de Tres Gherras Àrabu-Israelianas, fiat istada cumbàtida intre su 5 e su 10 de làmpadas de 1967 intre Israele e sos Istados probianos de s'Ezitu (cunnotu a sos tempos comente Repùbriga Àraba Aunida), sa Zordània e sa Sìria. Sa gherra fiat cumintzada su 5 de làmpadas cun su lantzamentu de un'atacu abiàtigu israelianu de surpresa contra a sos campos de bolu ezitianos. +Unu perìodu de artu tensu aiat antetzèdidu sa gherra. In resposta a sos atos de sabotamentu aderetados contra a mèrias israelianas, Israele fiat intervènnidu a sa Tziszordània, tando suta de su cuntrollu zordanu, e aiat printzipiadu bolos in subra de sa Sìria chi fiant agabados cun tzocos abiàtigos in subra de su territòriu sirianu e atacos sirianos de artilleria contra a assentadorzos tziviles israelianos a probe de sa làcana, sighidos dae sa reassione israeliana contra a impostadorzos sirianos in sas Artàrias de su Golan e allacanamentos onzi bia prus frechentes a intro de sa zona demilitarizada a longu de sa frontera siriana, tenende de cùcuru sa brocada dae bandas de s'Ezitu de s'Astrintorzu de Tiran, cun ischerriamentu de fortzas ezitianas a curtzu de sa làcana cun Israele e sa dimanda de evacuadura de sas fortzas tumbone de s'ONA dae sa Mesìsula de su Sinai. In intro de ses dies, Israele aiat bintu sa gherra de terra detzisiva. Sas fortzas suas aiant leadu cuntrollu de sa Fasca de Gaza e de sa Mesìsula de su Sinai dae s'Ezitu, sa Tziszordània e Zerusalemme Estu dae sa Zordània, e sas Artàrias de su Golan dae sa Sìria. + +Brulla telefòniga: +Su brulla telefòniga est cussa realizada pro ispassiamentu, a mèdiu de unu telèfonu, firmu o mòbile, cun s'intentu de causare istrobu a un'entidade, una firma o una pessone. +Sas brullas prus cunnotas a sas entidades pùbrigas sunt mescamentes cussas gastadas a sa polima, a sos pomperis, a sos azutoriadorzos de sos ispedales o a sos SPALs. Pro narrer, cusstos ùrtimos sunt informados chi b'est un'emerzèntzia in unu logu determinadu e, cando crompint a ie, s'abizant chi no est beru. Custa zenia de brullas cunzughet un'impreu cussideràbile de siendas materiales e umanas e de tempus pro sas entidades naradas. In prus de custu, sas mutidas farsas agabant pro saturare sas lìnias disponìbiles de s'entidade còrfida, doghende tretu a sas telefonadas refertas a emerzèntzias reales. Seguramente, si podet recunnoscher su delitu de allarma causada califigada in custos casos, pro isempru su de chie mutit in Itàlia su nùmeru de emerzèntzia 118 sinzolende una netzessidade chi no esistit. +In unas cantas lìnias telefònigas de emerzèntzia, s'abàliat chi dae su 20% a su 30% de sas mutidas siant califigàbiles de brullas telefònigas. Su bonu de sas brullas naradas sunt realizadas dae pitzinnos o piseddos in sas oras in ue non sunt in s'iscola e in sos tempos de bagàntzias. +Pro su chi pertocat sas brullas gastadas a nùmeros privados, sunt cunnotas sas in ue su mutidore chircat de si ghetare a pessone chi presentat un'oferta determinata o cumbidat unu bantazu determinadu, o tando pedit sintzillamente de cuntatare una pessone dada cun sa finalidade de lograre satisfatura arreneghende-la o ascurtende sa reassione sua a propostas bariadas, ridìgulas o reales. S'impreant finas sos sonos onomatopeigos o sas retrogaduras cun s'intentu de trubare risu in s'ispetadore e unu sentidu de umiliamentu in sa bìtima. Sas mutidas podent esser insistidoras o repetitivas, e in sa manera narada si causat una molestadura prus manna a sa bìtima, o puru curtas e sintzillas cun unu nùmeru mannu de inzurzas e atacos bervales pagu credìbiles. +Una die, in Itàlia, numerosas brullas telefònigas fiant realizadas, mesche dae pisedditos, dae sas cabinas telefònigas tranchinende sighidamente sa furchita arrimamicròfonu: custu permitiat fitianu de agatare sa lìnia de badas cun unu nùmeru a s'imbesti imbesti, iscascabellende-si cun sas castas de brullas prus bariadas. Oe sunt prus raras sas brullas gastadas dae sos telèfonos pùbrigos, sende issos bastante prus pagu numerosos chi una bia, in bista de s'ispainadura manna de sa telefonia mòbile. +A dies de oe, in su paisu nostru, in zenerale benit peus a realizare una brulla telefòniga, peri ca su nùmeru de su mutidore cumparet in su monitore de su mutidu, mancari bi siat su modu de anonimizare sa telefonada sua pròpia. Su cumportamentu zenerarmente prus cussizadu in su casu chi si siat bìtima de brullas telefònigas, in particulare sas cun inzurzas, est a apicare torra deretu sena dare peruna resone de satisfatura a s'istrobadore. + +Askra: +Sos Askra sun unu grupu musicale punk rock nàschidu in Thiniscole, in sa Provìntzia de Nùgoro in Sardigna in su 1993 e galu in atividade. Su nomene issoro cheret narrere "frammento" in limbazu baroniesu. Cantan printzipalmente in sardu e in calchi cantòne in ispagnolu e ateras limbas puru. Sos "Askra" sun meda ligados a sa limba e a sa identidade de s'isula. Sas cantones trattan de temas istoricos e politicos (comente s'indipendentismu sardu, sos Desaparecidos o Antonio Gramsci, in prus de torrare a fagher a moda punk cantones de sa musica sarda. +Sutta su nomene de KNA ("Kenze Neke-Askra") dae su 2006 an publicadu duos album impàre a sos Kenze Neke. + +Maria Luisa Busi: +Maria Luisa Busi (Milanu, 24 de martzu de su 1964) est una ziornalista, presentadora e narradora telebisenca, gasi che un'iscritora italiana. +Biografia. +Nàschida in Milanu, peroe crèschida in Casteddu (fiat arribada a sa Rai a pustis de traballare pro s'emissora sarda Videolina), est ziornalista, imbiada ispetziale e narradora de su Td1 de sas otu de sero, gasi etotu che redatadora cabu tzentrale de s'ufìssiu redale “Ispetziales” de su Td1. Cun sas relatas suas, at contadu sa realidade de sas presones italianas, sa cundissione de sos malaidos cherveddales, sas iscravuras migratòrias noas, sas poberesas noas e antigas. Est sindigalista, cussizera nassionale de sa Federadura Nassionale de s'Imprenta Italiana (FNII). Est cojuada dae su 24 de làmpadas de 2.004 cun Riccardo Chartroux su ziornalista de su Td3 e tenet duas fizas, Beatrice nàschida in su 2.003 e Luce nàschida in su 2.006. In su 1.998, at interpretadu sese etotu in sa pellìgula “Urogallu” cun Carlo Verdone. +In su santandria de 2.010, nch'est essidu su primu libru suo “Noas malas”, in ue faeddat de s'isperièntzia sua in sa Rai e de comente siat mudada sa manera de pratigare su ziornalismu, discuidende sos probremas de sa zente e faghende-si semper prus posturadu dae su puntu de bista polìtigu. In su libru, in mesu de s'àteru, contat comente Silvio Berlusconi in su 1.992, in tempus de un'interbista pro un'oferta de traballu paris cun Gianni Letta, l'aiat narada “unu buconeddu bonu”. + +Zetone telefònigu: +Su zetone telefònigu est unu discu de metallu chi fiat impreadu una die pro pagare sas mutidas realizadas dae telèfonos pùbrigos. Sos zetones fiant comunos in Europa, Israele, Zapone e Amèriga de su Suddu. In sos Istados Aunidos, fiant istados impreados finas a su 1.944. +In Itàlia, sos primos isemprales de zetone fiant istados coniados in su 1.927 dae bandas de sa Stipel, zestionadora de su servìtziu de telefonia in Peemonte e Lombardia, in s'ocasione de sa Fèria Mustrària de Milanu. Fiant in arpaga (un'aligadura de ràmene, nichèliu e tzincu) o in brunzu, e podiant esser impreados petzi dae sos telèfonos postos in intro de sa Fèria. In su 1.945, sa TETI aiat realizadu su primu zetone cun tres rallas, chi si podiat utilizare in cale si siat tipu de telèfonu pùbrigu. In su 1.959, fiant nàschidos sos zetones impreados finas a su 31 de nadale de 2.001, addaghi podiant galu ser tramunados in sas butegas 187 a balore de 9 zetones = 1 cartedda telefòniga, mancari zai no èsserent prus coniados dae su 1.980. Sos bator dìzitos presentes suta de s'iscritura “zetone telefònigu” inditaiant s'annu e su mese de coniadura. +Su balore de su zetone fiat de 30 francos in su 1.959, de 45 francos in su 1.964, chi tando currespondiant a s'importu de 3 impursos telefònigu, a pustis de 50 francos in su 1.972, de 100 francos in su 1.980 e de 200 francos dae su 1984, sende adeguadu a sa bariadura de su costu e de sa dura de s'impursu telefònigu. In prus de custu, su zetone fiat impreadu frechentemente de moneda, belle chi non tènneret perunu balore ufissiale de coniadura de s'Istadu. +Cun sa cròmpida de sos telèfonos a monedas e s'ispainadura de sos aparitzos impreàbiles comente mèdiu de pagamentu pro sas arresonadas in puntos pùbrigos, su zetone nch'est essidu de produidura. + +Trebisu: +Trebisu est una comuna italiana de 82.125 abitadores, cabitale de sa provìntzia bèneta numenale. +Geografia. +Sa bidda est ubigada in su paris bènetu mèdiu, in una zona rica in siendas ìdrigas: sunt numerosas sas benas funtanales, naradas logarmente “fontanassi”. In intro de su matessi territòriu comunale, naschent numerosos rios de funtanale, chi su prus importante est su Botteniga. Custu ùrtimu, a pustis de retzire sas abas de Pegorile e Piavesella, subracolat sos muros de inghiriadura a s'artària de su Ponte di Pria e si partzit a pustis in sos diferentes arrampos, narados “cagnani” (Cagnan Grando, Buranelli, Roggia, ecc.), chi caraterizant meda s'arrodu istòrigu. In onzi manera, sa camba de aba printzipale est su Sile, chi a pustis de afrinare sa cresura murària meriesa retzit sas abas de sos “cagnani” de su Botteniga. Àteros rios de sinnìfigu, totus afruentes de su Sile, sunt su Storga, su Limbraga (dae manu manca) e su Dosson (dae manu dereta). +Sa bidda s'imbarat a unu terrinu cumpostu dae materiales finos e limosu-arenosos. Sa distribuidura de sos diferentes livellos istratigràfigos est meda irregulare pro neghe de sos afajos e sas bariaduras de cursu retzidas dae sos rios in tempus de s'ùrtima era zeolòziga. +S'artitùdine mìnima est de 6 m. in subra de su livellu de su mare e si constatat in s'istremidade suddu-orientale de su territòriu comunale, in sa logalidade de Santo Antonino; pro contra, su puntu prus elevadu, 31 m. s.l.m.., currespondet a s'istremidade nordu-otzidentale, a probe de Santa Bona. Sa domo comunale, Ca' Sugana, s'agatat intames a 15 m. s.l.m. +Pro su chi pertocat s'arriscu sìsmigu, Trebisu est incrùdidu in sa zona 3, sa de sismidade bassa. + +Funtana Coberta: +Sa Funtana Coberta est unu putzu nuràghicu de su tipu prus antigu, est a narrer chi est fraigadu che sos nuraghes, cun pedras traballadas petzi in parte. S'agatat in sa rezione sarda de su Gerrèi, intre Iscala de Pranu e Ballau. Un'iscalinera zughet a sa càmara suterrana, arta prus de 5 m., chi s'astringhet chirru a susu cun su sistema a tolos, che in sas turres nuràghicas; totu est in materiale carcàriu. + +Pallanuoto: +Sa Pallanuoto (in inglesu: "Water Polo") est un'isport de abba de isquadra nàschidu in su de XIX sègulos in Inghilterra e in Iscòtzia, chi sas règulas fin istadas codifigadas pro sa prima bia in su 1887 dae William Wilson. Una partida de pallanuoto est disputada dae duas isquadras, onzi una formada dae sete zogadores, chi zughent unu cambussinu de colore diferente cunforme a s'isquadra e chi podent esser sustituìdos in tempus de s'addòviu pro unu nùmeru illimitadu de bias, francu in su casu chi cumitant tres fartas graes, su chi nche zughet in fatu s'ispellidura definitiva e sa sustituidura obrigatòria. Nadende in un'ispigru de aba, sos atretas devent frumbulare cun sas manos (s'àprigat pro sa partida intrea, cun sa dèroga de su zanneri, s'obrigadura de tocare sa botza cun una manu ebia) unu ballone su nùmeru prus mannu de bias chi si podat a intro de sa zanna rivale. Onzi bia chi custu acontessit, si realizat unu puntu, naradu finas golu o realizadura, che in su fùbalu. A s'agabu de sos bator tempos de zogu, s'isquadra cun su nùmeru prus artu de puntos est decrarada binchidora. +Incrùdida in su programma olìmpigu zai dae su 1900, sa pallanuoto est bènnida peri su tempus unu de sos isportos prus pobulares de sas Olimpìadas. Nostamis de sa pobularidade manna lograda a printzìpios de su de binti sègulos, abarrat una dissiplina ispainada mescamente in Europa, Istados Unidos e Austràlia, pratigada petzi in pagos paìsos de su mundu. + +Istassione Ferruviària de Pennsylvania: +S'istassione ferruviària de Pennsylvania est un'istassione importante de sos trenos intertzitades e de probianias in Noa Iorcu. Servende 300.000 passizeris sa die (a petus de sos 140.000 de su Terminale Grand Central, s'àtera istassione ferruviària manna noaiorchesa), cun su rìtimu de finas a milli onzi 90 segundos, est s'installadura de trasportu prus transitada de sos Istados Aunidos e, cun meda, s'istassione ferruviària prus transitada de s'Amèriga de su Nordu. +S'istassione s'agatat in su mesinterradu de Pennsylvania Plaza, unu cumparis urbanu intre su de sete e su de otu zirones, e intre sa de 31 e sa de 33 carreras, in sa parte tzentrale de Manhattan. Est posta in suta de su Madison Square Garden e a probe de àteros logos importantes de Manhattan, incrùdidos s'Empire State Building, Koreatown e sos magasinos mannos Macy's in Herald Square. +S'istassione ferruviària de Pennsylvania est in su tzentru de su Corridorzu de Nordu-Estu, una lìnia de trenos de passizeris eletrifigada chi s'isterrit a su suddu dae s'arzola metropolitana de Noa Iorcu a Washington, e a su nordu finas a Boston. Sos trenos intertzitades sunt zestionados dae Amtrak, chi possuit s'istassione intrea, cando chi sos servìtzios ferruviàrios de probianias sunt zestionados dae Long Island Rail Road e New Jersey Transit. +S'istassione de Pennsylvania at bidu 8,4 passizeris de Amtrak intre moidas e arribadas in su 2.012, a inghìriu de duos tantos su tràfigu de sa de duas istassiones prus transitada, sa Union Station de Washington. +In intro de su cumparis, sunt disponìbiles cunetaduras cun duas istassiones de su metropolitanu de Noa Iorcu, e cun medas servìtzios postalencos a su livellu de sa carrera. Sas duas istassiones de su metrò sunt in istremidades opònnidas de su cumparis (lìnia de su de sete zirones e lìnia de su de otu zirones) e sena cunetadura dereta intre issas. + +Tamasu Serra: +Tamasu Serra, naschidu in Lanusei e creschidu in Barrali, fit emigradu dae giovaneddu in Frantza e in sa Svizzera, aundi aiat aderidu a su movimentu anarchicu de Luigi Bertoni. Antifascista, cumbattidi in sa rivoluzioni spagnola de su 1936. Prusu ananti ada sviluppai su progettu de Arkiviu-bibrioteka de kurtura populari. + +Mastru de muru: +Unu mastru de muru, o fusteri, est un'artesanu chi traballat sa linna pro fabrigare e acontzare mobìlia o incàssios. S'atividade de s'artesanu naradu est sa carpinteria. +Tocat a diferentziare intre sas tènnigas tradissionales, in ue s'impreant trastes manuales, e sa fusteria moderna, intentada comente sa traballadura de sa linna pro sa produidura industriale de maniestos, gràssias a sas màchinas e a echipamentos mecànigos modernos. A dies de oe, sas tènnigas de sa fusteria tradissionale non s'impreant prus, sende istadas sustituìdas ampramente dae sa reproduidura peri màchina. Mancari gasi, sas tènnigas tradissionales si sighint a utilizare, subrabivende in unos cantos setores ispetzialìstigos, che pro narrer s'ebanisteria, sa produidura de ainas musigales, su restauramentu. + +Assogacanes: +Un'assogacanes est un'incarrigadu comunale chi tenet sa tarea de atzapare sos canes banduleris, netos de brunchile o perigulosos in onzi manera. + +Istassione ferruviària de Tàtari: +S'istassione ferruviària de Tàtari est su transitadorzu de trenos printzipale de sos CFN e de s'IRST in sa comuna de Tàtari. +S'istassione est rugrada dae sas bias de sa lìnia Otieri-Chilivane-Portu Turre de su grupu CFN, in prus de custu est sa conca de sas lìnias de Nugurbi, S'Alighera e Sossu de s'IRST, gasi che de sos trenos turìstigos destinados a Tèmpiu. Dadas sas ispetzifigaduras diferentes de ladària de su materiale de sas duas amministraduras, sunt presentes bias siat de 1435 siat de 950 mm. Sas CFN impreant cun iscrusividade duas bias (sa 2 e sa 4) pro su servìtziu de passizeris, addae de custu bi sunt àteras bias de servìtziu in su chirru uestu de su partile. Sa bia 3, intames, tèrminat truncada in sas duas istremidades de s'apeadorzu de sas bias 2 e 4. Pro su servìtziu suo de passizeris, s'IRST impreat duas bias truncadas chi s'inconcant in su chirru nordu de su fraigu de biazadores, e chi sunt utilizadas pro sos trenos destinados e arribende dae Nugurbi e Sossu. +Sa bia 1 de s'istassione, sa prus a curtzu de su fraigu de biazadores, tenet sa peculiaridade de presentare ladària dupra, su chi nde permitit s'impreu tantu a sos trenos CFN che a sos IRST, in particulare pro su chi pertocat sas relassiones cun S'Alighera. S'istassione est pessonalada pro su bonu de sa die, e cando custu no acontessit est telecuntrollada, a su nessi pro su chi pertocat s'aprofetamentu de sos CFN. A su propòsitu naradu, in custu casu sa prima bia est isulada dae sas àteras de ladària normale, e duncas s'agatat règhida unigamente dae sos sistemas de s'IRST. Sende gasi, cheret postu in craru chi, finas a sos annos otanta de su sègulu coladu, sa bia de ladària dupra fiat sa 2, chi si recunetaiant cun sa filera de ladària minimada rugrende sa bia 1 betza in manera belle perpendigulare. +Ambas amministraduras sunt probidas de unu depòsitu de locumotivas issoro pròpiu (a su suddu de su fraigu de biazadores sos CFN, a unos 800 metros dae s'istassione in sa deretura nordu s'IRST), in prus de custu sos Caminos de Ferru nassionales disponent de un'ischerriadorzu de mercantzias cun filera de bias apositiva annanta. Addae de custu, est disponìbile finas un'aparcadorzu de tràmunu pro automòbiles e bitzicretas. +Cun s'intrada in servìtziu in su 2006 de su metrotrambiu de Tàtari, isse puru zestionadu dae s'IRST, sos trambios AnsaldoBredaSirio pro nche sizire sos remunidorzos de s'impresa, e dae su 2009 sa conca noa de lìnia de Santa Maria de Pisa, trànsitant peri s'istassione impreende sa prus perifèriga de sas bias de ladària minimada a su nordu de su fraigu de biazadores, una bia chi est echipada apositivamente cun una cadenària e cunetada cun s'arressada metrotrambiale probiana de s'istassione. + +Ann Coulter: +Ann Coulter (Noa Iorcu, 08/12/1.961) est una ziornalista, iscritora, cumentadora polìtiga e abogada amerigana. Cumparet frechentemente in sa telebisura e in sa ràdiu, gasi che de oradora in eventos pùbrigos e privados. +Aiat logradu numenada in sos annos noranta de su sègulu coladu comente crìtiga forte de su gubernu de Clinton. Meda cunnota pro sas opiniones suas cunservadoras e sa manera cuntierrada in ue las presentat e defendet, Coulter s'est descrita comente “polemista ch'istimat alluer foghitos”, e chi “non pretendet de esser impartidària o echilibrada, comente faghent sos ziornalistas de sa telebisura e de sa ràdiu”. Custu a bias li batit crìtigas tantu dae manu dereta che dae manu manca. +Ann Coulter est istada isposada diferentes bias, peroe non s'est cojuada mai. + +Paisos Cadelanos: +Paìsos Cadelanos (in cadelanu "Països Catalans") est unu faveddu chi inditat tottus sos territorios in ube si chistionat o si at chistionau, istoricamente e traditzionalmente faveddande, su cadelanu. S'isseperu de custu faveddu est una chistione cuntrovèrsa, peròe, ca tenet fintzas connotatziones politicas in prus de essere curturales; difatis, carchi natzionalista cadalanu pessat chi si depan pònner a pàre chin sa natzione cadalana etottu, chi la rappresentat sa bandera de sa Estelada. +In intro de s'Ispagna sun: +Foras de s'Ispagna sun: + +Fusile: +Su fusile est un'arma de fogu longa de casta cumbentzionale, prozetada pro tirare sende imbarada a una pala. +Si diferèntziat dae sas armas curtas (che sa pistola) pro sa presèntzia de una culàrtziga e de una canna prus longas. Tennigamente diant esser definidas comente “fusiles” petzi sas armas probidas de “fosile”, est a narrer cun unu mecanismu de tiru peri pedra ischintiddadorza. Belle gasi, su tèrmine in sardu, che s'echibaledore suo italianu “fucile”, at assuntadu una semantizadura ampra a beru, devenende sinònimu de totu sas armas de fogu longas, siat cun canna riada, siat cun canna lissa, e incruende finas sas cun mertze o roda. + +Cristoforo Mameli: +Biografia. +Su nomini intreu ddi risultaat Cristoforo Angelo Pasquale Francesco Mameli ei fut fixu de Giovanni Antonio Basilio e de Monserrata Pisano, de famiglia de notaius, de su stessu arèu de Goffedo Mameli, nomenau po essi cumpostu s'innu italianu. Si fut cojau cun Marianna Cappai ma no iant tentu fixus. +A pustis de una pariga 'e annus traballandu comenti funtzionariu in diversus ofissius de sa Sardigna e de s'amministratzioni centrali sarda, comenti pon'esempiu vicariu e sovrintendenti generali de Polizia de su 1841 a su 1847. +In su 1847 at fattu parti de sa delegazioni stamentaria, istituia po sa fusioni de sa Sardigna cun is Staus sabaudus de su Continenti. Tandu fut stetiu eligiu in sa Camera e in su 1849 nomenau Ministru de sa Publica Istrutzioni in su guvernu D'Azeglio I, in su 1850 est divenniu Consillieri de su Stau e in su 1854 Senatori in su Regnu de Sardigna e a pustis in su Regnu de s'Italia. + +Caminadorzu: +Unu caminadorzu est un tretu elevadu posissionadu a costazos de unu caminu, reservadu a su trànsitu e a s'istassionamentu de sos piones. +S'artìgulu 3, par. 1°, n. 33 de su Còdighe de sos caminos definit comente caminadorzu “sa parte de su caminu, in foras de sa caminera, supesada o alindada e protèghida in àtera manera, destinada a sos piones”. +Custu sinnìfigat chi unu beìculu non tenet perunu deretu de istassionare o tzirculare in su caminadorzu, cun sa dèroga de sas rampas probidas a s'efetu pro s'atzessu a arzolas eventuales isternas a sa caminera creadas apositivamente, che pro narrer aparcadorzos, garazos o propiedades privadas. +In su casu chi unu pione rugraret sa caminera reservada a su tràfigu de beìculos pro nche sizire su caminadorzu postu in su chirru contràriu de custa ùrtima, diat dever impreare sos coladorzos pro piones probidos a s'efetu, sinzolados dae sinzales bertigales apositivos o dae unu semàforu. +Su caminadorzu zenerarmente format parte de su realincu, in sa matessi manera chi nde formant parte finas sos caminos, boghende unos cantos casos de lotizaduras in ue sunt de propiedade privada, mancari siant abertos a sa tzirculadura pùbriga. + +Domenico Suriano: +Domenico Suriano (Andria, 30 Maju 1988), est unu giogadore de pallone italianu. +Giocada comente atacante in su Chieti dae su 2015. + +Anna Rita Del Piano: + +Codogno: +Codogno est una bidda de sa Provìntzia de Lodi in sa Lombardia, s'agatat a 57 metros subra su mare e jughet 15.439 bividores. +Acàpius de foras. + + +Terremotu de su Friuli: +Su terremotu de su Friuli fiat istadu unu sisma acontèssidu su 6 de maju de 1.976, a sas noe e duos minutos de sero, chi aiat còrfidu su Friuli e sos territòrios inghiriadores. +Sa zona prus afetada fiat istada sa chi s'agatat a su nordu de Ùdine, cun s'epitzentru macrosìsmigu situadu intre sas comunas de Gemona e Artegna, in sas probianias de sa logalidade de Lessi, cun fortza aguale a 6,4 de sa mannitùdine mamentu e cun intensividade aguale a su de deghe grados de s'iscala Mercalli. S'epitzentru istrumentale fiat istadu prus a s'uestu, intre Taipana e Lusevera. Pro una pretzisura prus manna, b'at istùdios bariados subra de s'epitzentru. Addae de sos duos epitzentros ipotètigos fontomados, est meda credibilizada finas sa tesis chi s'epitzentru siat istadu in su grupu de su monte Chiampon, a probe de Pradielis e Cesariis. S'USGS priorizat una teoria diferente, est a narrer chi s'epitzentru siat istadu in sa badde Resia. +Sos dannos fiant istados ismanniados dae sas cundissiones particulares de su solu, dae sa posissione de sas biddas còrfidas, belle totus postos in su pitzu de arturas, e dae su tempus mannu de sos fraigos. Sas biddas abarradas destruìdas, difatis, aiant sufertu dannos notàbiles in sa prima e in sa segunda gherra mundiale, a sa diferèntzia de San Daniele del Friuli chi, mesudestruìdu dae sos bombardamentos abiàtigos de su 1.944, aiat dèvidu refraigare su bonu de s'istrutura sua urbana cun critèrios modernos; sa bidda, in onzi manera, aiat tentu dannu mannu in su patrimòniu suo artìstigu, cun sa devastadura de sas crèsias e de sos palatzos antigos de faghinzu medievale, e s'istrampada de una zunta de fraigos de s'arrodu istòrigu aiat provocadu medas bìtimas. +Sa trèmida, serata in totu su Nordu de s'Itàlia, aiat leadu in petus printziparmente 77 comunas italianas, cun dannos, belle chi meda prus limitados, pro una pobuladura totale de unos 80.000 abitadores, provochende, petzi in Itàlia, 989 mortos e addae de 45.000 senadomos. Finas sa zona de su badde de susu e de mesania de su riu Isonzu, tando in Jugosràvia e oe in Isrovènia, fiat istada còrfida, mescamente pro su chi prendet sas comunas de Tolmino, Caporetto, Canale d'Isonzo e Plezzo. + +Provìntzia de Lodi: +Sa Provìntzia de Lodi ("Pruìncia de Lòd" in limba lumbarda, "Provincia di Lodi" in italianu) est una provìntzia de sa Lombardia de 225.798 bividores (2012). Portada una tirada de 782,25 km², est formada dae 61 comunes. + +Gurissa: +Gurissa (Gorizia in italianu, Gurize in friulanu, Gorica in isrovenu e Görz in alemannu) est una comuna italiana de 35.803 abitadores, cabitale de sa provìntzia a su matessi nùmene de su Friuli Benètzia Zùlia. +Geografia. +Gurissa est situada in pinna de sa làcana cun s'Isrovènia: petzi sa lìnia de frontera la separat dae sa bidda isrovena de Nova Gorica (“Gurissa Noa”). Dae cando s'Isrovènia format parte de s'ispàtziu Schengen, difatis, sunt istados abolidos sos cuntrollos duanales e sa làcana est aberta in manera lìbera. +Gurissa s'agatat in sa cropadura de sas duas bias naturales de comunicadura intre s'oriente e s'otzidente, sos Baddes de s'Isonzu e de su Bipacu, rapresentat unu logu importante de trànsitu zai dae s'antigòriu e est rugrada dae su riu Isonzu. Sa bidda si nch'iscàmpiat a su paris isontzianu, inghiriadu dae sos montigros durches de su Collio, cunnotos pro sa curtivadura de sa bide e sa produidura de binos òtimos. +Demografia. +Dada sa posissione sua zeogràfiga, sa bidda est unu puntu importante de cunzuntura intre su mundu latinu, isravu e alemànnigu. Sa cumponidora italiana est formada prus chi totu dae duas realidades mannas limbìstigas e curturales, sa friulana orizinale de sa bidda e sa zuliana, dèvida a su tempus coladu asbùrzigu de Gurissa e a un'immigradura antiga, chi remontat a sas grinas de s'edade moderna e chi est sodigada finas a sa segunda pustisgherra (custa ùrtima est istada alimentada in parte manna dae sos esillados aproghilende dae s'Ìstria e dae sa Darmàtzia). Sas pessones de limba isrovena sunt numerosas siat in bidda, siat in sas leadas de sa provìntzia, cun sa dèroga de Monfalcone e Grado. + +Tinta segreda: +Sa tinta segreda est una sustàntzia impreada pro s'iscritura, chi est imbisìvile, a s'ora de s'aprigadura o deretu a pustis, e ch'in fatu podet esser rènnida bisìvile a mèdiu de formas bariadas de interventu. Sa tinta segreda, o imbisìvile, est una forma de isteganografia e l'ant impreadu in s'ispionazu. Àteros impreos incruint sa contratrastocadura, sa marcadura de propiedade, zogos pro pitzinnos e sa marcadura pro s'identifigadura in su setore de sos maniestos. +Sustàntzias pro iscrier in manera imbisìbile podent esser su sutzu de limone o su late. Su Zibaldone De Canal ìnditat finas su salammòniu, cando chi su manuscritu Pal. 998 b'annanghet su sale de roca, su late de figu e su sutzu de chibudda. Una bia assutadu su pabiru, si podet legher sa missada acurtziende su pabiru de su calore de una candela. Cun su croruru de cobartu, s'amàniat una tinta segreda chi est revessàbile, o siat chi tenet sa peculiaridade de resurtare bisìvile cun su calore, peroe de torrare a esser imbisìvile in pessu chi su pabiru s'infritat. + +Maccastorna: +Maccastorna est unu comunu italianu. +Esti sa bidda prus pitticca de sa provìntzia de Lodi cun sessantaduasa abitantis, esti uno de is prus pitticcusu de Itàlia. +Gallery. + + +Litu de Seleni: +Su litu de Seleni est unu litu de èlighe tìbidu a beru e murinatzu chi s'isterrit in un'artupranu a 1000 m. de artària, in un'ambiente belle incuntaminadu. S'agatat in Ollastra, intre Lanusè e Gairu. Sas benas, friscas friscas, sunt particularmente numerosas e sa fauna est bundantziosa: b'at sirvones, matzones, ansiles, atapajos e àteros francudos. +A pagu tretu dae sa zona de istassionamentu, est fàzile a sizire sighende sos inditamentos de sos carteddos turìstigos unu biddarzu nuràghicu cumprendende unas cantas pinnetas e domos de s'ocru chi, mancari essende deterioradu e malamente refàghidu, bardat grandu suzestura pro sa bellesa de s'ambiente naturale chi l'inghìriat. + +Erich Priebke: +Erich Priebke (Henningsdorf, 29/07/1.913-Roma, 11/10/2.013) est istadu unu criminosu de gherra alemannu, cabitanu de sas SS in tempus de sa segunda gherra mundiale, cundennadu a sa presonia perpetuada pro aer leadu parte a sa pranifigadura e a sa realizadura de s'abasatu de sas Tofas Ardeatinas. +Si fiat marcadu a su Partidu Nassionale-Sotzialista de sos Traballadores Alemannos in su 1.933, innodidende-si comente membru sòlidu e determinadu. Custas caraterìstigas l'aiant agradadu a Heinrich Himmler, chi l'aiat intradu a sas SS, in ue Priebke nch'aiat sizidu sa graduadura de cabitanu. +A pustis de sa callada de armas e finas a su mese de maju de 1.944, òperat in Roma suta de su mandu de Herbert Kappler. Posteriormente a s'atentadu chi sos Grupos de Assione Patriòtiga (o GAP) aiant realizadu contra a una cumpanzia de su batallone Bozen in via Rasella, su 23 de martzu de 1.944, Kappler aiat cumandadu sas isecutaduras de 335 ostazos, a fusilare pro represalla in sas Tofas Ardeatinas. +Sa sentèntzia de cundenna evidèntziat su caràtere erradu de su logu comunu cunforme a su cale sa leze de gherra diat aer permìtidu sa fusiladura de 330 presoneris (unu pro onzi sordadu alemannu mortu in s'atentadu) comente represalla de s'atentadu de via Rasella, e chi su meru nùmeru de sas bìtimas fusiladas, 335 pessones (chimbe in prus), siat istadu s'ùnigu cabu de imputadura a càrrigu de Priebke (sende sas àteras 330 cussideradas comente obedèntzia a sos cumandos). Sa cundenna, difatis, est istada pronuntziada pro totu sas 335 bìtimas de s'abasatu. + +Bolabentu: +Sa bolabentu est una casta particulare de anemoscòpiu, est a narrer unu medidore rudimentàriu de su bentu. Est custituìda dae unu truncu de conu de pannamenta resistidora a su frussu de s'àera e a s'intempèriu fissadu, a s'ala de s'inghitzadura prus manna, a s'istremidade furriadora de un'anta de arrimu. Su bentu, sulende a intro de sa bolabentu, nde mudat sa posissione dispensende inditamentos in contu de sa deretura e s'intensividade sua. Est installada in sos logos in ue est importante a tenner s'inditamentu immediatu bisuale de sa fortza e de sa deretura de su bentu, pro isempru subracoladorzos, installaduras chìmigas e, in manera particulare, abioportos. +Funtzionamentu. +Su funtzionamentu est intuitivu: su bentu, intrende a su conu de pannamenta, l'unfrat prus o mancu cunforme a s'intensividade sua e nd'aderetat s'istremidade prus astrinta (sa prus a tesu dae s'anta) in sa deretura contrària a cussa de aproghilamentu. Duncas, est possìbile a abaliare bisuarmente cun immediatura, mancari cun aprossimadura: +Sas fascas coloradas arternadas aumentant sa bisivilidade de sa bolabentu. +Caraterìstigas. +Sas recumandaduras e sos istandards de s'abiadura internassionales dispensant inditamentos pretzisos a propòsitu de sa forma e su colore de sas bolabentu: +Posissionamentu. +Su posissionamentu curretu de sa bolabentu est un'elementu importante pro su chi pertocat s'impreu. In onzi abioportu, est netzessàriu a installare a su nessi una bolabentu, chi devet esser posissionada in manera a esser bisìvile craramente dae sos usuàrios, o siat sos abiomòbiles in bolu, in s'arzola de manobra, in sos partiles e a largu dae ozetos chi podant causare istrobu a su funtzionamentu curretu. +Su respetu de custos printzìpios intuitivos est indispensàbile pro su funtzionamentu bonu de totu sas bolabentu, incrùdidas cussas ubigadas in cuntestos no abionàutigos. + +Roberta Tzedda: +Roberta Tzedda (Seddori, 1.971-Sabarussa, 03/07/2.003) est istada una dutora sarda assassinada a istocadas dae Mauru Tzancudi su 24arzu in sa note dae su 2 a su 3 de triulas de 2.003 inche su SPAL de Sabarussa, in ue traballaiat dae duos annos. Faghiant bator annos chi Roberta si fiat indutorada e, in s'ìnteri chi dispensaiat servìtziu in Sabarussa, s'amaniaiat pro s'ispetzializare in maladias infetivas e si nche zughiat in fatu sos libros de istùdiu finas a su zassu de traballu. Roberta istaiat tando in Casteddu e onzi die cursaiat dughentos chilòmetros in betura pro si zugher a su traballu e nde torrare. Mauru Tzancudi, chi si fiat indeosadu de issa, aiat cumìtidu su mortorzu in un'arrebatu de cullòbia in dae in antis de su refudu dae bandas de Roberta de s'abordu de isse. Zancudi fiat intradu a su SPAL boghende a còntiga su bisonzu de una retzeta. +Su protzessu at cundennadu a Zancudi a 30 annos de presonia, recunnoschende-li sas tzircustàntzias isfinigadoras zenerales. +Un'annu a pustis de su mortorzu, Carlo Azeglio Ciampi su Presidente de sa Repùbriga l'aiat assinnadu a Roberta sa medalla de oro pro balentia tzivile. Su 12 de santugaìne de 2.013, l'est istadu intituladu su departamentu nou de emerzèntzia e acollozida de s'ispidale de Aristanis. + +Ambrogio Fogar: +Ambrogio Fogar (Milanu, 13 de austu de 1941 - Milanu, 24 de austu de 2005) est istadu unu navegadore, isproradore, iscritore e presentadore telebisencu italianu. +Vida. +Cumintzat pagu ora a pustis de sa mannària de edade cun su pararutismu beru e posca si cunsagrat a su bolu acrobàtigu. A pustis de s'àera, colat a s'isperièntzia in su mare: in su 1972, rugrat s'Atràntigu de su nordu a sa sola e, pro su bonu de su biazu, sena impreare sa timona pro neghe de un'avaria. Dae s'1 de santandria de 1973 a su 7 de nadale de 1974, realizat sa tzircumnavegadura de su grobu a sa solitària dae estu chirru a uestu, est a narrer in sa deretura contrària a sas currentes, cun unu sloop, una casta de barca a bela, naradu Surprise, chi at a esser ispònnidu, in mesu de s'àteru, in sa Galleria Bintòriu Emanuele de Milanu. Custa furriada a su mundu in sa deretura opònnida a sos bentos e a sas currentes predominadoras lu faghet intrare de fatu, comente primu italianu, a s'olimpu de sos antetzedidores suos, che Joshua Slocum, Sir Francis Chichester, Chay Blyth. +In su 1.978, a largu dae sas ìsulas Falkland, in su suddu de s'Otzèanu Atràntigu, s'imbarcadura sua est còrfida cun probabilidade dae unas cantas ocras a afundat in pagu tempus. Paris cun isse, b'est s'amigu e cumpanzu de biazu suo, Mauro Mancini su ziornalista. Resessint a nche zugher in fatu a sa barsa autounfràbile de sarvamentu petzi unu pagu de tzùcaru, unu cantzu de bentrighedda e duos magrones ochìidos a corfos de remos. A pustis de 74 dies, in fines, sunt logalizados e azutoriados dae una nae cumertziale grega. Sunt in cundissiones graes a beru e ant pèrdidu unos 40 chilos onzi unu, duas dies prus a tardu Mauro Mancini morit a purmonitis. Fogar resessit a subrabiver, peroe cussa isperièntzia l'at a marcare pro s'abarru de sa bida. +In sa cumpanzia de Armaduk su fidele, su cane suo de ratza Siberian Husky, arribat a pee finas a su Polu Nordu, mancari isse etotu apat recunnotu de aer dèvidu impreare un'aparèchiu pro unos 180 km. addaghi si fiat agatadu a sa deriva in sa banchisa. In sos annos otanta, devenit presentadore telebisencu e divurgadore capatzu, tirende profetu dae sas capatzidades suas pròpias de isproradore, peri su programma de abentura assortadu, creatu e trasmìtidu dae isse in Retequattro “Jonathan – dimensione abentura”, antiscurridore in Itàlia de totu sa filera apressiada como subra de sos documentales e sas emissiones cun temas ambientales. +Pùbrigat su contu de sos imprendimentos suos in sas pàzinas de su “Corriere dei Ragazzi” e, pro unu tempus curtu, aderetat sa rebista “Molto Interessante” editada dae Peruzzo. A pustis de su mare, li tocat a su desertu: leat parte a tres edissiones de su Parizi-Dakar e de su Relli de sos Faraones. Su 12 de cabudanni de 1992, sufrit un'intzidente terrìbile in Turchimenistanu, in tempus de su relli Pechinu-Parizi, in ue faghet echipazu cun Giacomo Vismara. S'onziterrinu si bòrtulat, su cumpanzu suo abarrat meragulosamente indannadu, peroe Fogar tenet sa fratura de sa de duas lòrigas cherveddales e arreat paralizadu belle cumpretamente. +Custu disacatu non resessit a pinnigare s'ispìritu suo de abentura: in su 1997, in una cadrea de rodas basculadora, partètzipat a sa furriada a Itàlia in barca a bela. Sena tzelare mai de peleare e sena si render a sa maladia, narat: “Eo resisto ca ispero de torrare a caminare una die, de mi nche pesare dae custu letu cun sas ancas cosa mea e de abaidare su chelu...”. In cussu perìodu, est testimoniale pro sa campanna de collida de fondos de s'assòtziu de cuadriprèzigos e pro sa rugrada de Greenpeace contra a sa cassa a sas balenas. Morit su 23 de austu de 2.005 a infartu de coro, discansat in su campusantu monumentale de Milanu. + +Ferrara: +Ferrara est una comuna italiana de 131.188 abitadores, cabitale de sa provìntzia a su matessi nùmene de s'Emìlia-Romanna. +Situada in su paris bassu emilianu, sa bidda de Ferrara s'agatat in sos oros de su Pou de Volano, chi partzit sa parte medievale dae sa leada orizinale de San Giorgio e alindat su trèmene cun sos assentadorzos noos cuntempuranos a su suddu de sa muralla. +S'UNESCO l'at cuntzèdidu su tìtulu de patrimòniu mundiale de s'umanidade pro sa prima bia in su 1.995 comente bidda de su Renaschimentu e, posteriormente, Ferrara at retzidu unu galardone annanghedore in su 1.999 pro su Derta de su Pou e pro sas Delìtzias estensas. In prus de custu, sa bidda est una de sas bator cabitales provintziales (impare cun Bèrgamu, Luca e Grussetu) chi s'arrodu istòrigu est abarradu inghiriadu belle cumpretamente dae sa muralla chi, a bia sua, at mantentu azomài idèntigu s'assempru suo orizinale in su barigare de sos sègulos. Ferrara, cun Pisa e Raenna, est finas una de sas primas "biddas de su mudìmine" fontomada in sas Laudes de Gabriele D'Annunzio. +Ferrara est sea antiga de universidade (Universidade de sos Istùdios de Ferrara) e sea archipiscamale (Archidiòtzesis de Ferrara-Comacchio). Istranzat tzentros curturales importantes: sa Pinacutega Nassionale de su Palatzu de sos Diamantes, sa sea de sa Fundadura Ermitage Itàlia, su Museu Archeolòzigu Nassionale, su Museu de sa Resurghèntzia e de sa Resistèntzia, su Museu de arte moderna e cuntempurana “Filippo De Pisis”, su Museu de sa Catedrale, su Museu Giovanni Boldini e numerosos àteros museos. +Sa bidda cuntempurana dependent dae un'economia basada in sa produidura agrìcula e industriale chi nde faghent una leada de primu importu gràssias a sa presèntzia de numerosas installaduras industriales in s'arzola de su petrochìmigu e de s'impresa minore e mèdia. Sos setores prus fortes sunt sos de sa chìmiga industriale, de s'indùstria metallùrziga, de s'eletrotènniga, de s'indùstria tèssile e de s'indùstria alimentària. In prus de custu, sas retzas caminale e ferruviària la ponent a intro de su tzircuitu cumertziale tantu rezionale che nassionale gràssias a sa presèntzia de infraistruturas adeguadas che s'Autocaminu A13, su transitadorzu de mercantzias de s'istassione ferruviària e sos transitadorzos portencos ubigados in Pontelagoscuro, chi aunint sa bidda cun su Pou e su Mare Adriàtigu. +Ferrara, addae de custu, est unu de sos pagos sitos italianos in ue s'impreat s'enerzia zeotèrmiga pro sa produidura de aba caente e calore chi alimentat sa retza de telecaentamentu de sa bidda estensa. + +Bussa de istùdiu: +Una bussa de istùdiu est unu finantziamentu de sos istùdios cuntzèdidu a istudantes meressidores, pro narrer in su casu chi non disponzant de un'arrimu econòmigu adeguadu dae bandas de sa famìlia issoro, o puru comente prèmiu pro resurtados particulares logrados in sas artes, in sas sièntzias, o àteras dissiplinas. Podet esser dispensadu dae particulares, dae fundaduras pùbrigas, o finas in forma de minimonzu de sos impòsitos de allistamentu, dae bandas de sas entidades chi zestionant sas universidades o sas iscolas. +Sos tipos de bussas de istùdiu chi esistint in su mundu sunt medas bariadas, e duncas si podent basare in sos fatores sighidores (o cumbinaduras issoro): +In Itàlia e Sardinna, sas bussas de istùdiu istitussionales sunt dispensadas dae su Ministèriu de s'Edugadura, de s'Universidade e de sa Busca, e dae sas Reziones. S'Istadu tràmudat a sas Reziones sos montos apartados a su Fundu Integrativu Nassionale pro sa Cuntzessura de sas Bussas de Istùdiu. Pro cuntzeder sas bussas de istùdiu, sas Reziones impreant in prioridade sas siendas pròpias issoro, sas chi derivant dae sa coberada de s'impòsitu rezionale pro su deretu a s'istùdiu e sas de su Fundu antisfontomadu. + +Clube de Regatas do Flamengo: +Flamengo (rus. Clube de Regatas do Flamengo) esti sa socedari calcistica de sa Rio de Janeiro in Brasile. È nascia in su 1895. Como 2009 istada in "Campeonato Brasileiro" e hat bintu 6 scudetos (su primmu in s'annu 1980) e 2 Coppa Brasile. + +Istassione ferruviària de Aristanis: +S'istassione ferruviària de Aristanis est s'istassione ferruviària printzipale de sa Comuna de Aristanis. +Fraigada dae sa Cumpanzia Reale de sos Caminos de Ferru Sardos, s'istutura aiat istranzadu sos primos trenos in su 1.872, s'annu de abertura a su tràfigu de su rugru Santu Bèngiu-Aristanis de su caminu de ferru Casteddu-Figari, cumpretadu in su 1.883. Dae tando, su transitadorzu, coladu a sos Caminos de Ferru Nassionales in su 1.920, est devènnidu unu de sos prus importantes in Sardinna pro nùmeru de biazadores. +S'istassione, posta a longu de sa lìnia Casteddu-Figari, est probida de tres bias destinadas a su servìtziu de passizeris, chi duas atuarmente si podent sizire peri unu sutacoladorzu de realizadura reghente. A faca de custas, s'agatant àteras bias de servìtziu, impreadas pro s'istassionamentu de sos rodados, prus sas de su remunidorzu de locumotivas de s'istassione. In prus, bi sunt duas fileras annanghedoras de bias, impreadas pro su servìtziu de mercantzias, chi una est a su suddu de su fraigu de biazadoes e una a s'estu de custu ùrtimu. Aguarmente in custa zona de s'istassione, s'agataiat su gasi naradu isteddu, unu sistema de bias chi permitit s'invertidura de sa deretura de martza de sos rodados, a mèdiu de unu printzìpiu assimizadore a su de su triàngulu de regressu. S'isteddu, paris cun sas bias inghiriadoras, est istadu disativadu e isuladu dae sa retza dae su triulas de 2.013. +A unu chilòmetru pagu prus o mancu dae su fraigu de biazadores, s'imbragat finas un'aunidorzu de unos 8 km. chirru a su portu industriale de Aristanis, belle chi non siat galu ativu. S'aunidorzu naradu fiat istadu prozetadu in sos annos setanta de su sègulu barigadu e realizadu in diferentes fases. +S'istassione est crassifigada dae RCFI in sa categoria “Silver”. Pro su chi prendet su moimentu, isse est zestionadu in situ in oràrios determinados, cando custu no acontessit, su cuntrollu de su transitadorzu colat a s'A.TZ.O. de Casteddu. +S'istassione, peri sas cumponiduras de Trenitalia, tenet relassiones cun sos transitadorzos de Casteddu, Santu Bèngiu, Macumere, Terranoa, Tàtari e Portu Turre. In prus de custu, in sa pratza de s'istassione est situada un'arressada de s'IRST, chi sos postales aunint su transitadorzu cun àteras zonas de sa bidda e de sa provìntzia. + +911 (nùmeru de emerzèntzia in IAA e Cànada): +Su 911 est su nùmeru telefònigu de emerzèntzia impreadu in sos Istados Aunidos e in Canada. Custu nùmeru cheret mutidu petzi in su casu de netzessidade reale: sas mutidas imbiadas in situassiones chi non siant de emerzèntzia, gasi che sas brullas, custituint delitu. +A intrare in cuntatu cun un'operadore de su 911 non garantit chi sos servìtzios de emerzèntzia siant a tretu de responder a sa mutida, sende chi sunt finantziados e règhidos separadamente. Un'isempru cràssigu est su chi fiat acontèssidu in Josephine Country (Oregon) in 2.013, in unu tempus de presupostu limitadu, addaghi perunu polimesu de contadu fiat in servìtziu e perunu polimesu de Istadu fiat disponìbile pro responder a una fèmina chi s'amoradu antigu fiat chirchende de intrare a fortza a s'apartamentu suo. A pustis de deghe minutos de arresonada telefòniga intre sa mutidora e s'operadore, s'ex amoradu fiat resèssidu a atzochiare e biolare sa fèmina. +In 2.013, sos custrintos de Stacey Hightower, bìtima de mortorzu in Detroit, l'aiant moidu pretu a sa tzitade, ca su 911 aiat trigadu 90 minutos pro intervenner. Pro Robert Poff, un'òmine cun probremas respiradòrios, un'atardamentu de binti minutos in sa mutida de s'azutòriu si fiat averadu fatale. In cussa tzitade, còrfida dae una crisis econòmiga grae, sa polima in mèdia tardat in s'atualidade dae chimbanta minutos a un'ora pro intervenner in sos casos de emerzèntzia, cando chi sas ambulàntzias bi trigant dae doighi a binti minutos a su nessi. + +Limba afrikaans: +S'afrikaans est una limba zermàniga chi custìtuit unu de sos idiomas prus zòvanos faeddados in su mundu a dies de oe. Fiat istadu recunnotu comente limba ufissiale s'8 de maju de 1925 e rapresentat duncas sa de tres limbas zermànigas prus zòvana pro su chi pertocat s'ufissialidade, antetzèdida dae su faroigu, recunnotu in su 1948, e su lussemburghesu, chi est devènnidu ufissiale in su 1984. +S'afrikaans est una de sas ùndighi limbas ufissiales de s'Àfriga de su Suddu e zogat unu rolu importante in Namìbia. Est impreadu de prima limba dae unas 6.590.000 pessones in s'Àfriga de su Suddu (est a narrer, su 13,5% de sa pobuladura totale) e dae s'11% de sa pobuladura namibiana. S'afrikaans s'est isvilupadu moende dae s'olandesu de su de 17 sègulos e prus de su 95% de su faeddàriu suo est de orìzine olandesa. Una cantidade minore de paraulas est istada imprestada dae limbas che su malesu, su portughesu, su frantzesu, s'ingresu e àteros idiomas afriganos. S'afrikaans, zai dae sa nàschida sua, at infruentziadu meda s'ingresu sudduafriganu e sas limbas logales, e paritzas paraulas afrikaans sunt intradas a àteros idiomas. +A inghìriu de unu millione de sos ses milliones e mesu de locudores de afrikaans sunt bilimbes cun s'ingresu. In foras de s'Àfriga de su suddu e sa Namìbia, b'at comunidades de faeddadores de Afrikaans in su Rennu Aunidu (unos 100.000), Noa Tzelanda (21.000), Botswana (20.000), IAA (19.000), Austràlia (13.000) e Cànada (2.400). + +Nie: +Su nie si format in s'atmosfera arta cando su papore de aba, a una temperadura inferiore a 0°C, biddiat a inghìriu de sos gasi narados zèrmenes cristallinos colende dae s'istadu gassosu a su sòlidu e formende cristallos de astra chi cumintzant a ruer chirru a su solu cando su pesu issoro sùperat s'impèllida contrària de apizamentu in s'àera e nche sizint su terrenu sena si funder. Custu acontessit cando sa temperadura in su solu est, in zenerale, prus minore de 2°C (in cundissiones de umidade bassa, est possìbile a tenner tàpiles in terra finas a temperaduras leviamente superioras) e in sos pizos intermèdios no esistint temperaduras superiores a 0°C in ue su nie podat funder e devenner abanie o proina. +Sende gasi, in sa presèntzia de unu o prus de sos fatores sighidores: 1) pretzipitaduras meda fortes; 2) moimentos bertigales meda fortes; 3) umidade bassa; 4) àera istremamente frìzida in sas arturas, su nie podet falare, mancari pro tempos curtos, cun temperaduras positivas superiores a 2°C (si s'àera in sos pizos bassos est bastante sica, su nie nche podet cromper a su solu finas cun temperaduras leviamente superioras). Si sa temperadura lu permitit, est possìbile a produer nie artifitziale peri cannones probidos pro s'efetu, chi belle gasi creant ranzas minoras prus assimizadoras a nie tundu chi a su nie propiamente naradu. + +Florence Nightingale: +Florence Nightingale (Firenze, 12 de maju de 1820 – Londra, 13 de austu de 1910) est istada una reformadora sotziale e isperta de istadìstiga fontomada britànniga, gasi che sa creadora de sa profissione moderna de infirmera. Nch'aiat logradu sa pobularidade traballende de infirmera in tempus de sa Gherra de Crimea, in ue s'ocupaiat de sos sordados fertos. L'aiant paranumenada “sa dama cun sa làmpada” dae s'avesu suo de fagher furriadas a de note. +Sos cumentadores de su printzìpiu de su de 21 sègulos atrogaiant chi sas realizaduras de Nightingale in sa Gherra de Crimea fiant istadas esazeradas dae sos mèdios de informadura a sos tempos, pro satisfagher su bisonzu de un'eroe de su pùbrigu, peroe sas realizaduras suas posterioras sunt recunnotas in manera zenerale. In su 1860, Nightingale aiat postu sos fundamentos pro sa prima iscola segulare de infirmeras de su mundu peri s'iscola sua inche s'ispidale Saint Thomas de Londra. Fiat istada sa prima iscola segulare de infirmeras de su mundu, como parte de su King's College de Londra. Su zuramentu Nightingale prestadu dae sas infirmeras noas fiat istadu mutidu gasi in ondra sua, e sa Die Internassionale de sas Infirmeras est tzelebrada in su mundu intreu in s'ocasione de s'annale de sa nàschida sua. Sas reformas sotziales suas incruint su mezoru de s'assistèntzia mèdiga pro totu sos pizos de sa sotziedade britànniga, su mezoru de s'assistèntzia mèdia e su minimonzu de su probrema de su fàmine in Ìndia, azuende a abolire sas lezes reguladoras de sa prostituidura demasiadu tostas pro sas fèminas e ispainende sas formas atzetàbiles de partetzipadura de sas fèminas a sa fortza de traballu. +Nightingale fiat un'iscritora prodizosa e bersàtile. In tempus de sa bida sua, su bonu de sas òperas suas pubrigadas pertocaiant s'ispainadura de sos cunnoschimentos mèdigos. Unos cantos de sos libretes suos fiant iscritos in ingresu sintzillu, in manera a esser cumpresos fazirmente dae sos chi teniant pagas capatzidades literàrias. Issa aiat aguarmente azuadu a renner pobulare sa presentadura gràfiga de sos datos istadìstigos. Medas libros suos, incrùdida s'òpera sua ampra subra de sa relizione e sa mìstiga, fiant istados pubrigados pustismorte. + +Forilì: +Forilì est una comuna italiana de 118.652 abitadores, cabitale de sa provìntzia romannola de Forilì-Tzesena. In particulare, Forilì est su tzentru limbìstigu de su dialetu romannolu. Est sea piscamale de sa diòtzesis de Forilì-Bertinoro. +A pustis de esser istadu, zai dae su cumintzu de su Rennu de Itàlia e pro belle totu su de XX sègulu, sa cabitale de sa provìntzia de Forlì, chi cumprendiat finas su territòriu de Rìmini, dae su 1992 cumpartzit cun Tzesena su nùmene de sa provìntzia, chi Forilì, in onzi casu, nd'abarrat s'ùniga cabitale. +Sa bidda est cunnota finas cun su paranùmene dialetale de “Zitadon”, sende istada longamente sa leada prus pobulada de sa Romanna (pro narrer, la fiat a sos tempos de s'unifigadura italiana). In s'istòria, l'ant naradu finas cun su nùmene de "Livia". +Forilì est postu in sa rezione istòriga de sa Romanna, de sa cale nd'est s'arzola zentrale. Custu primadu est finas limbìstigu, in su sentidu chi su foriliesu custìtuit su dialetu romannolu tìpigu: in sas àteras faeddadas, a medida chi unu s'allargat dae su tzentru de sa rezione limbìstiga, si perdent in manera graduale unas cantas caraterìstigas. +Sa bidda, fundada cunforme a sa tradissione in su 188 in antis de Cristos, festat in su 2013 sos 22 sègulos suos de crèschida. In onzi modu, Sigismondo Marchesi s'istoriadore, pustidatat sa fundadura a su 208 i.a.d.C. +Cunforme a sa tradissione, su sinnu de su ròspogu de Forilì est su Cabricorru. + +Radio Studio 54 Network: +Radio Studio 54 Network est una emittente televisiva privada italiana, con sede a Locri. + +Padre padrone: +Padre padrone. (tìtulu cumpletu: "Padre Padrone. L'educazione di un pastore.", in sardu: “"Babu mere". S'educatzione de unu pastore.”) est unu romanzu autobiogràfigu de Gavinu 'e Ledda s'iscritore sardu de limba italiana. Fiat istadu pubrigadu dae Feltrinelli s'imprentadore in su 1975 comente primu nùmeru de sa filera (collana) “Franchi Narratori”. Su romanzu aiat bintu su prèmiu Viareggio òpera prima e in su 1977 nche fiat istada bogada sa pellìgula aderetada dae sos frades Taviani, ch'in su de 30 Festivales de Cannes aiat bìnchidu sa Parma de Oro comente mezus pellìcula. Su libru est istadu bortadu in 40 limbas, peroe fartat galu como una bersione in sardu. +Su contu de Gavinu s'isvilupat in Siligo, una bidda de su de Tàtari, in una famìlia de pastores massarzos. Su babu tirat a Gavinu dae s'iscola a sos ses annos ebia pro chi l'azuet a miramentare su tazu in sas baddes de Baddevrùstana. Aende assìstidu petzi pro pagas chidas a sa prima primària, Bainzu no ischit galu nen legher ne iscrier: su babu lu cundennat, de fatu, a s'anarfabetismu. +Su babu l'imparat paulatinamente a Gavinu sa vida 'e su pastore: belle gasi, s'imparonzu suo est semper dispensadu cun bastante tostura e cun impreu frechente de surra. In sos primos tempos, permitit a Bainzu de istare in sa bidda de Sìligu paris cun sa mama e sos frades, peroe bastante cantu luego l'imbiat a su crusu de famìlia, postu in sa logalidade de Baddevrùstana. Baddevrùstana s'agatat petzi pagos chilòmetros a tesu dae Sìligu; sende gasi, s'ùnigu mèdiu de trasportu chi tenet sa famìlia est unu molente: duncas, a Bainzu su minore su trazetu paret longu e sa distàntzia paret cussideràbile. Isse, chi est galu unu pitzinnu, tenet meda podda pro s'adatare a biver e traballare a sa sola in Baddevrùstana. +In custa manera, Gavinu bàrigat sa pitzinnia e s'adolessèntzia cosa sua traballende cun su babu e isuladu in intro de su crusu. Peroe bastante cantu luego Gavinu at a cumintzare a chitare, a sa prima peri s'istùdiu de sa mùsiga e in particulare de sa fisarmonica. +A cussizu de s'imparadore suo de mùsiga, cumintzat a istudiare pro lograre sa lissèntzia de iscola primària de dischente lìberu, e b'at a resessire a pustis de otenner su cussentimentu de su babu. Dae custu mamentu, Gavinu isvilupat un'istima profunda pro s'istùdiu, e una boluntade lenta de s'emantzipare dae sa cundissione sua de pastore anarfabetu allacanadu in unu cuntestu de restinghidura e isulamentu. A su cumintzu, prebidet de emigrare a Olanda, peroe custu prozetu disintzertat. In su 1958, s'allistat a s'armada marchende-si a su cursu de insajadura de regrutos: cando dassat sa Sardinna, ischit a cantu carchi paraula de italianu; cando no ischit responder adeguadamente a sos cumandos de unu superiore, nch'essit cun unu “¡Sennorèi!”. Istudiende e traballende die e note, arrimadu dae una boluntade intzacarràbile, azuadu dae unu superiore e dae unu cummilitare, mezorat in modu notàbile s'italianu suo, lograt sa lissèntzia de iscola segundària de dischente lìberu e devenit serzente radiumontadore inche s'iscola de trasmissiones de sa Cecchignola in Roma. In su 1962, s'alliberat dae s'armada e torrat a Sardinna pro sighire a istudiare. +S'alliberamentu militare est disaproadu meda dae su babu. A Gavinu lu zuigant presùmidu, ca pro neghe de s'ambissione sua dassat su traballu de serzente chi li diat aer garantidu seguràntzia e una bida dinnitosa. Su babu si tzocat cun Bainzu diferentes bias, chirchende de l'imbarare in s'istùdiu: “¡Zinnasiale! ¡Una paraula chi non mi trampat!”. Peroe Bainzu sighit a istudiare. In su 1964, lograt su bachilleratu cràssigu e acontessit su tzocu inevitàbile cun su babu: Bainzu, difatis, si rebellat e rebèndigat s'autonomia sua pròpia, chirchende de crarire a su babu sa bisura sua de su mundu e sos prozetos suos. A pustis de su tzocu, finas fìsigu, intre duos òmines e duas cuntzibiduras de su mundu, Bainzu abandonat torra sa Sardinna. + +Istassione ferruviària de Otieri-Chilivane: +S'istassione ferruviària de Otieri-Chilivane est s'istassione printzipale de sos CFN in sa comuna de Otieri. +S'istassione ferruviària de Otieri-Chilivane est realizada a longu de su caminu de ferru Casteddu-Figari, in su puntu in ue s'imbragat subra de custu s'arrampamentu suo Otieri-Chilivane-Portu Turre. Sa cunformadura de s'intrada de sa lìnia de Tàtari e Portu Turre faghet in manera ch'in su transitadorzu siat netzessària s'invertidura de martza pro sos beìculos cròmpidos a Chilivane dae su suddu e destinados a intro de s'arrampamentu (e a s'imbesse). Custa operadura, chi dimandaiat unu tempus bastante longu in su casu chi èsseret pretzisu a realizare sa furriadura e su reposissionamentu de sa locumotiva (che in su casu de sos trenos a papore), oe dimandat unu tempus prus minore gràssias a su materiale diesel atuale presente in s'ìsula, chi sa cumponidura abarrat sena mudada e dimandat petzi s'iscostiamentu de su machinista a sos cuntrollos postos a s'àtera ala de su trenu. In prus de custu, s'abertura reghente de sa bariante de Chilivane at eliminadu s'obrigadura de s'arressare in s'istassione pro sos beìculos chi realizant custas relassiones, permitende a sos trenos chi non devent fagher arressada in Chilivane de poder intrare o essire dae sa lìnia de Tàtari sena peruna invertidura. +Su partile de s'istassione est echipadu cun 5 bias pro su servìtziu de passizeris, chi bator sunt sizìbiles peri sutacoladorzu. Addae de custu, bi sunt bias bariadas de servìtziu a costazos de sos antisfontomados. S'istassione istranzat finas unu transitadorzu de mercantzias e sa filera de bias currespondedora, chi s'aguzamentu de intrada s'agatat a pagu prus de 500 metros dae su fraigu de biazadores, in sa deretura de Terranoa. +Sa zestione de su moimentu acontessit in situ pro su bonu de sa die, in sas oras in ue no est presente s'Aderetadore de Moimentu su tràfigu ferruviàriu est cuntrolladu dae s'A.TZ.O. de Casteddu. +S'istassione bidet su trànsitu de trenos destinados a Terranoa, Figari, Tàtari, Portu Turre, Macumere e Casteddu. In prus de custu, su partile antale istranzat sos postales de s'IRST, chi aunint s'istassione cun su tzentru de Otieri e sas àteras biddas de su zirile. Cheret sutaliniadu chi, aguarmente in su partile de s'istassione, tenet tèrminus sa lìnia postalenca IRST de Tirsu e Iscra, chi dispensat su servìtziu isvilupadu finas a su 1969 dae sos trenos de sa lìnia Tirsu-Chilivane. Un'àteru trasportadore, sas lìnias postalencas Caramelli, aunit s'istassione cun Otieri e àteras leadas de sa provìntzia. + +Batalla de Midway: +Sa batalla de Midway in s'Otzèanu Paghiosu fiat istada una de sas batallas navales prus importantes de sa segunda gherra mundiale. Intre su 4 e su 7 de làmpadas de su 1942, petzi ses meses a pustis de s'atacu zaponesu contra a Pearl Harbor, e unu mese a pustis de sa batalla de su Mare de Coraddu, sa Marina de sos Istados Aunidos aiat repèllidu in manera detzisiva s'atacu de sa Marina Imperiale Zaponesa contra a s'Atollu de Midway, causende dannos irreparàbiles a sa frota zaponesa. John Keegan s'istoriadore militare aiat definidu sa batalla “su corfu prus istrepitosu e detzisivu in s'istòria de sos cumbates navales”. Pro su Giappone fiat istada sa peus derrota navale de sos ùrtimos 350 annos. +S'operadura zaponesa, che s'atacu anteriore contra a Pearl Harbor, teniat sa finalidade de eliminare sos Istados Aunidos comente potèntzia istratèziga in su Paghiosu, dassende duncas terrinu lìberu a su Zapone in s'istabilonzu de sa Grandu Isfera Pròspera de s'Asia Orientale. Sos zaponesos isperaiant chi un'àtera derrota demoralizadora diat aer custrìnghidu sos Istados Aunidos a cabitulare in sa gherra de su Paghiosu e chi custu diat aer asseguradu sa dominadura de su Zapone in cussu otzèanu. +Su pranu zaponesu fiat a atraigher in un'artana sas arrima-aparèchios istadunidesas. Sos zaponesos, in prus de custu, teniant s'intentu de ocupare Midway comente parte de unu pranu grobale de isterrer su perìmetru defensivu issoro in responsta a s'interventu raju de Doolittle. Custa operadura fiat aguarmente cussiderada amaniadora de atacos annanghedores contra a sas Fiji, sas Samoa e sas Hawaii etotu. +Sos puntos dèbiles de su pranu cunsistiant in sas prebisuras erradas de sos zaponesos in contu de sa reassione amerigana e in s'inadeguadura de sos arringheramentos initziales. In particulare, sos decodifigadores ameriganos fiant istados a tretu de apostivigare sa data e su logu de s'atacu, permitende a sa Marina Istadunitesa antisavèrtida de amaniare un'impostada sua pròpia. Bator arrima-aparèchios zaponesas, Akagi, Kaga, Soryu e Hiryu, chi faghiant parte de sa fortza de ses arrima-aparèchios chi aiant lantzadu s'atacu contra a Pearl Harbor ses meses in antis, gasi che un'agrugadore mannu, fiant istadas afundadas a su costu de un'arrima-aparèchios e una destruidora amerigana. Su fraigamentu de naes e sos programmas de insajadura de sos pilotos dae bandas zaponesas fiant istados incapatzos de mantenner su passu in su sustituinzu de sas pèrdidas issoro in s'ìnteri chi sos IAA aumentaiant in modo costante sa fortza issoro in ambos domìnios. + +Blue Zone: +Blue Zone (in sardu "locu biaìttu") est unu faeddu inglesu chi serbit a inditare locos (siat in sensu demograficu siat in sensu geograficu) pèri su mundu in ube sa zente campat de prus cuffòrma sa mèdia mundiàle, comente b'at iscrittu in su libru de Dan Buettner ""The Blue Zones: Lessons for Living Longer from people who lived the longest"". Custu cuntzettu at crèschiu chin sa chìrca demografica de Gianni Pes e Michel Poulain, chi aìan iscopertu in Sardigna, e in su zassu de sa provintzia de Nùgoro in particulàre, su locu in ube b'at resurtàu sa prus arta pertzentuale de zente chi vivet chent'annos e prus. In su traballu aìan disinnàu chìrcos de color'e chelu in sa cartina cumintzande a lis nàrrer "Blue Zone". Buettner at atzapàu ateros de custos zàssos in Okinawa (Giappone), in Sardigna (istadu italianu), in Nicoya (Costa Rica), in Icaria (Grèghia) e in sos de sa Crèsia Cristiana Avventista de su Die de Sete in California ispiegande, pro mèdiu de datos empiricos e autòpticos (est a nàrrer, picaos de prima manu pompiàndelos de manera partecipante), proite custa zente vivat prus a longu de sos ateros. +"Blue Zone" est fìnas una siènda chi Dan Buettner etottu aiat fundau e chi, proponènde modellos chi parìtzos grùpos etnicos pèri su mundu pràtican, azuat sa zente a vivere menzus e prus a longu, e offèrit varios servitzios comente informatziones de valore pedagogicu, màndicu e ateros benes. + +Abasatu de su tribunale de Rezu Emìlia: +S'abasatu de Rezu Emìlia est unu fatu sambenosu acontèssidu su 17 de santugaìne de 2.007 in sa bidda emiliana, chi nde fiat istadu responsàbile Clirim Fejzo, un'immigradu arbanesu de 40 annos. In cussu manzanu, Fejzo fiat resèssidu a intrare a su palatzu de zustìssia gràssias a su fatu chi tando non b'èsseret perunu cuntrollu de sos bisitadores in s'intrada. Pagu ora a pustis de sas 11, fiat programmada s'audièntzia tzivile pro sa separadura dae Vjosa sa muzere. Zai dae belle un'annu sos cojuados Fejzo no istaiant prus paris: Vjosa aiat agatadu sa balentia de denuntziare sos iscudimentos, sos malutratamentos e sas minetzas chi retziat sighidamente dae su maridu, e fiat istada acollozida in una domo de seguràntzia. Sas duas fizas de sa croba in isfaghinzu aiat sighidu a biver cun su babu. Clirim Fejzo fiat intradu a su tribunale cun s'intentu deliberadu de realizare un'abasatu. Cheriat cumintzare dae Giovanna Fava s'abogadu, che si fiat ocupende cun sensibilidade de sas acontèssidas de Vjosa s'iscuredda. A Fejzo non l'importaiant sas cunseghèntzias. Cheriat petzi destruer sa bida de muzere sua, pro su fatu sintzillu chi non fiat prus sua. E lu cheriat fagher in dae in antis de ambas fizas, chi diant aer dèvidu leare parte a s'audièntzia. E in ie, in sos bancos de su tribunale de Rezu Emìlia, nch'aiat bogadu una pistola càlibru 7.65 e aiat tiradu contra a s'abogadu. Sa balla li fiat intrada e essida peri una pala e sa legalista nche fiat essida cun unu pagu de discansu e timòria meda. A pustis aiat isparadu contra a sa muzere: unu tiru a su tzugru l'aiat intradu a su coma, àteros prumos l'aiant atìnghidu a sa petorra. S'iscuredda fiat obitada sa sero in fatu sena aer prus releadu cunnoschimentu. A pustis, Fejzo nche fiat essidu dae sa sala de audièntzias. Arjan Demcolli, 32 annos, su frade de Vjosa, aiat proadu a lu disarmare. L'aiat leadu a sas ancas in unu tentativu disisperadu. Peroe Fejzo l'aiat tiradu contra e l'aiat fertu mortarmente. Sa cotidianidade tranchilla de su tribunale si fiat agatada bulluzada in pagos minutos: totu sos presentes in sa sala (b'aiat abogados, peroe finas àteras crobas in caminu de separadura ch'isetaiant su cumintzu de sas audièntzias issoro) si nche sunt fuìdos terrorizados. In sa sala de a faca, si fiat isvilupende un'adunàntzia sindigale e medas pessones aiant seradu malistares pro s'assùconu. Belle gasi, in un'àtera sala si fiant faghende protzessos illestridos e duos polimesos zòvanos chi fiant acumpanzende sos detentos fiant intervènnidos. Fiant intrados a sa sala intimende a Fejzo de ghetare s'arma. Su primu, Stefano Marcaccioli, si fiat postu in sa zanna de s'ambiente chirchende de lu brocare, peroe aiat retzidu una balla a un'anca, fiat istadu operadu e petzi meses a pustis aiat recuperadu, retzende unu prèmiu pro sa balentia tzivile amustrada. S'àteru azente, Fabio Stella, aiat achicadu fogu ochiende a Clirim Fejzo. Dae tando, su tribunale de Rezu Emìlia est probidu de unu controllu de bisitadores in s'intrada, ch'incruit unu detetadore de metallos. + +Silurzia: +Pro silurzia (gr.: “cheirourgia” dae “χείρ”, “χειρός”, manu e “ἔργον”, òpera) s'intentat etimolozigamente un'atividade de traballu manuale. +In su barigare de su sègulu coladu, s'isvilupu de sos cunnoschimentos, su caràtere ispetzìfigu de s'abordu a maladias determinadas e s'incrementu issoro, gasi che probremas organizativos, ant rènnidu netzessàriu a partzire sa Silurzia Zenerale in numerosos arrampos ispetzialìstigos. Unas cantas de issas sunt cunsagradas a sa matessi patolozia zenerale: Silurzia Oncolòziga, àteras bias a s'ispetzìfiga de òrganu o de aparatu: Corosilurzia, Silurzia Petorrale, o tando a sa matessi finalidade: Silurzia Pràstiga e Recostrutiva, o caraterizadas dae tènnigas peculiares: Silurzia Laparoscòpiga, Silurzia Robòtiga, Silurzia Endoscòpiga. In argunos casos, in su cuadru de su matessi arrampu, bi sunt ispetzializaduras annanghedoras, che pro narrer sa Silurzia de sa manu in s'àmbitu de s'ortopèdiga. + +Trento: +Trentu est una comuna italiana de 115.368 abitadores, cabitale de sa provìntzia numenale e de sa rezione de su Trentinu-Tirolu de Suddu. Gràssias a sa creassione de diferentes buscadorzos (FBK, Trento RISE, FEM), de laboratòrios e a s'universidade sua, est istadu paranumenadu su “Silicon Valley de sas Arpes.” +Zeografia. +Sa bidda de Trentu est posta in su badde de su riu Àdize, a unos 150 km. dae sa bena sua, 55 km. a su suddu de Bortzanu, 110 km. a su nordu de Berona, 200 km. a su nordu de Robigu e a 250 km. dae sa foghe de su riu. +Trentu s'agatat in su tzentru de un'arzola urbana chi s'isterrit in manera longhitudinale intre Mezzolombardo e Rovereto e a s'estu chirru a sa Badde Sugana, finas a sa comuna de Pergine. +Trentu presentat diferèntzias istremas de territòriu e pobuladura. Sa pobuladura comunale no est cuntzentrada petzi in bidda, si nono finas in numerosas leadas ispartzinadas (trighinzos), prus a prestu distintas sas unas dae sas àteras e chi bardant galu un'identidade cosa issoro siat urbana, siat biddaresa, rurale o montaresa. Sa bidda antiga contat cun 80.000 abitadores (santugaìne de 2004). S'agrustadorzu urbanu, cun sas comunas probianas, nche crompit a 150.000 abitadores. Intre sos trighinzos, su prus pobuladu est Galdolo (a su nordu de sa bidda, cun s'inghiriadura chi tenet 12.449 abitadores). Su prus pagu pobuladu est Sardagna (1.106 abitadores). Sa majoria de issos sunt repartzidos in su fundu de su badde de s'Àdize o in sos montigros a s'estu de sa bidda, cando chi su bidditzolu de Sardagna est situadu a s'uestu in unu pranu de roca a 560 metros de artària e est cunetadu cun su fundu de su badde finas dae una telecadrea minore; sas biddas de su Bondone, intames, sunt ubigados intre sos 490 m. s.l.m. de Vigolo Baselga e sos 1.650 metros de Vason, e formant parte totus de sa matessi inghiriadura comunale. +Sa bastesa de sa zona comunale cunzughet duncas una densidade de pobuladura no caraterìstiga de biddas cumpatas e cun cuntzentradura manna de pobuladura (736 ab. pro cmq., a petus, pro isempru, de sos 1.990 ab./cmq. de Bortzanu). +Trentu bardat unu ligàmine meda astrintu cun su monte: a su nordu-uestu, s'agatat sa Paganella, a su nordu-estu su monte Calisio, a s'estu sa Marzola, a su suddu-estu sa Vigolana e s'uestu su Monte Bondone, naradu finas “S'Arpe de Trentu”. Custu ùrtimu, chi pro su bonu abarrat in su territòriu comunale, si podet sizire in tempus curtu dae su tzentru de sa bidda a mèdiu de su caminu provintziale. +Inche su lutone de sas Viote de su Bondone, est possìbile a bisitare su Tzentru de Ecolozia Arpesa e s'ortu botànigu, gasi che a cumintzare s'iscursione chirru a sa Reserva Naturale Integrale de sos Tres Cùcuros de su Bondone (Cornet, Dos d'Abramo e Cima Verde). + +Butiru: +Su butiru est sa parte rassa de su late, separada dae su soru e cundensada. Su resurtadu de su protzedimentu est un'emursione, mescamente de aba, in ue resurtant dissòrvidos tzùcaros e proteìnas, in sas rassuras, ch'in sa fase fruida cristallizant in parte. Est chistione de unu fruidu cun puntu de amoddamentu probianu a sa temperadura ambiente, de assempru sòlidu e cunsistèntzia modde cun unu colore bariàvile dae arbu làtinu finas a grogu forte, bogadu dae sa parte lipìdiga de su late de diferentes animales peri inversura de sa mantega e fermentadura eventuale, in sa tradissione europea continentale, o salidura, in sos paìsos angrosàssones. Est impreadu de cunfetu e in sa coghina, in manera assimizadora a sos ozos bezetales e a s'istrutu. A bandas de s'impreu alimentàriu, s'utilizat comente ingrediente in cosmètigos, meigamentos e inrassadores. +In sos crimas temperados, cun temperadura ambiente, su butiru est modde ca gràssias a unu puntu de fusione incrùdidu intre 28 e 33°C s'issorvit cun fazilidade. +Avesarmente, est de colore grogu ammitalladu, e podet bariare dae grogu intensivu a belle arbu. Orientativamente, pro su chi pertocat su produtu naturale e in sas produiduras chi derivant dae late de animales e alimentadura frisca, est arbu a s'ierru e prus grogu a s'istiu, pro more de sa cunseghèntzia diferente de arteraduras, de s'asseonzu finas a s'aumentu eventuale de sa càrriga batèriga retzida, pro neghe de unu perìodu de tempus relativamente longu barigadu intre sa murghidura e sa butiradura, in prus de custu podet esser coloradu in modu artifitziale cun carotenu e àteras sustàntzias. Su colore arbu, intames, si podet torrare a lograre peri protzedimentos industriales de refusione. +Cunforme a sa leze italiana (L 202/83), sa numenadura sena azetivos de “butiru” est reservada a su produtu logradu dae sa crema bogada dae su late de baga e a su produtu logradu peri su soru de late de baga e non podet cuntenner rassuras diferentes annantas; b'at bariedades de butiru de àteras orìzines. Su butiru de bùfala (Bubalus Bubalis), pro narrer, est unu produtu tìpigu campanu, su butiru de yak (Bos grunniens) est un'ingrediente tradissionale de pratos e bufaduras tibetanas, che sa tsampa, e s'annanghet a su te custuituende sa bufadura printzipale de su paìsu, su butiru de cabra est galu como unu produtu de tradissione arpesa. + +Istassione ferruviària de Terranoa: +S'istassione de sos trenos de Terranoa rapresentat su transitadorzu ferruviàriu printzipale de sa bidda gadduresa. +Est fraigada a longu de su caminu de ferru Casteddu-Figari Marìtimu. Tenet tres bias impreadas pro su servìtziu de biazadores, addae de una cuarta bia de servìtziu in cara de su fraigu de passizeris. A unos 400 metros dae s'istassione de biazadores, in sa deretura de Casteddu, s'agatat su depòsitu de locumotivas de su transitadorzu, a probe de su cale b'est finas una filera de bias pro su servìtziu de mercantzias. Sende gasi, si prebidet pro sos annos benidores sa realizadura de un'istassione noa, zustu in s'oru de s'ischerriadorzu de mercantzias atuale, chi at a intrare in parte a su fraigu de passizeris de como. +S'istassione est semper pessonalada, e sa zestione de su moimentu est realizada in situ dae s'Aderetadore de Moimentu de su transitadorzu gadduresu. +Pro su chi prendet sas relassiones, a s'istassione de Terranoa arribant trenos dae e chirru a Casteddu, Aristanis, Chilivane, Tàtari, Portu Turre e Figari. In sas probianias de s'istassione, est possìbile a leare sos postales de s'IRST pro si zugher a sas logalidades inghiriadoras. In prus de custu, in su partile de s'istassione s'arressant sos beìculos de s'ISPO chi realizant sas relassiones urbanas, incrùdida una cun su portu de s'Ìsula Arba. + +Ammuntadore: +Su Ammuntadore/-i o Ammutadori (dae su verbu "ammuntare"/"-ai") est unu essere de sa mitologia sarda chi diat còrfere a sa zente cando fachet sònnu malu (est a nàrrer, cando fachet "ammuntadùra"). +Berbu contra a s'Ammuntadore. +Si credìat chi fit s'imbìdia a cajonare s'arribu de s'Ammuntadore. Pro nche lu catzare, si nabat su berbu chi sichit: +Istòria e testimònzos. +Si at meda testimònia de sa credentzia de custos esseres e si nde at chistionau dae meda; pro carchi istudiosu aìat picau pede a pustis de su 241 a.C., ovverosiat a pustis chi sos anticos romanos aian conchistàu sa Sardigna, ma pro ateros galu esistiat ja dae prima. A si pòmpiare sos sìntomos chi sas "vitimas" riportàban (pressione e dòlu a su pèttus, comente chi s'ammuntadore las teniat presas istàndelis firmu in supra e impedìndelis de mògher pòddiche, visiones orrorosas e adderettùra sa morte), si diat poder iscumbatare chi sian sas criaturas de su note chi sos latinos, chind un'ateru lùmen, mutìan "Incubi" ("Incubus" a singulare) e, in sa versione femenìna, "Succubi" ("Succubus" a singulare). +Chin su tempus, a dontzi modu, s'Ammuntadore at pèrdiu tottu su carattere de pantasima e ispìritu de su nòte chi teniat in favore de una narratzione prus a curtzu a cussa cristianu-cattolica, chi lu at postu a pare chin su demoniu identificàndelu de su tottu chin issu, tantu chi fin nàschias precadorias pro che lu catzare. Mancari chi sos zovanos oje bi credan pacu, galu fachet a intèndere carchi contu in supra sos ammuntadores dae sos antzianos. +Teorias issientìficas. +S'Ammuntadore si podet fatzilmente pònner a pare chin sas esperientzias de sa paralisi in su sonnu chi si accumpanzat a allutzinadùras ipnagogicas. + +Sa Mama 'e su Sole: +Sa Mama de su Sole fit un'essere chi sos mannos ponìan in sa conca de sos pitzinnos in assustu, cando non cherìan andare a si corcare in su bortaedìe de istìù (chi b'aiat troppu basca). Fit una bellissima femina chi passizabat peri sas istradas in istiu: si sa Mama 'e su Sole s'imbenìat ind unu pitzinnu jocande, e chi duncas no aiat postu mente a sos mannos suos, issa lu pessichìat currende finas a cando non lu picabat e, guastandelìa, li lassabat unu sinzu a conca: tando su pitzinnu aìat dèpiu jùchere una frèba arta (nada finas calentùra) chi li durabat carchi die. +Tra paristòria e realtade. +Custa paristoria fit connotta in cada bidda peri tottu sa Sardigna. Pro impedire a sos pitzinnos de essire dae domo cando b'aiat tropu basca, e duncas chin s'arriscu de si picare unu còrfu de sole, si aìat imbentàu custu pessonàzu, finas pro ispiegare su fenomenu de sa freba. Pro custu sos pitzinnos, chi a intendere custos contos si assuconàban e tenìan timòria de sa Mama 'e su Sole, a sa fine isseperàban de fàcher a bonos e siche abbarràban in domo finas a cando s'aera troppu caènte non siche fit andada. +In prus de sa Mama 'e su Sole ebìa. +In carchi bidda, in prus de sa Mama 'e su Sole, si contat chi b'aìat finas sa Mama 'e su Frittu pro s'istajòne de ibèrru, sa Mama 'e su Fogu pro ispiegare a sos pitzinnos su fenomenu de sos focos, e sa Mama 'e su Bentu chi cumparìat cando tiràbat su bentu maestru o sa tramuntana. + +Central Park: +Su Central Park est unu parcu pùbrigu de sa tzitade de Noa Iorcu, postu in sa mesania de Manhattan. Su parcu fiat istadu abertu in su 1857, in 315 ètaras de terra propiedade de sa Comuna (oe sa superfìtzie sua medit 335 ètaras). In su 1858, Frederick Law Olmsted e Calvert Vaux aiant bìnchidu una porfia prozetale pro mezorare e ispander su parcu cun unu pranu a tìtulu “The Greensward Plan”. Su fraigamentu fiat cumintzadu in su matessi annu, fiat sighidu in tempus de sa gherra tzivile amerigana e fiat istadu cumpretadu in su 1873. Su Central Park est su parcu urbanu prus bisitadu de sos Istados Aunidos. +Decraradu patrimòniu istòrigu nassionale in su 1962, su parcu est zestionadu atuarmente dae sa Cunservadoria de su Central Park cunforme a unu cuntratu sinzadu cun s'amministradura de sa tzitade. Sa Cunservadoria est un'organizadura sena finalidade de profetu chi cuntribuit pro s'83,5% a su presupostu annuale de 37,5 milliones de dòllaros de su Central Park, e impreat s'80,7% de su pessonale de mantenimentu de su parcu. +Su Central Park est fontomadu in diferentes cantones, che pro narrer “New York” de Simon & Garfunkel, interpretada finas in s'ocasione de su cuntzertu famadu isvilupadu inche su parcu su 19 de cabudanni de 1981. In cussa cantone, si faghet referèntzia a sa perigulosidade de su parcu a pustis de s'iscurigada, a su propòsitu naradu in su parcu s'agatant numerosos aparitzos telefònigos pro poder pedire azutòriu in casu de bisonzu. + +Mamujada: +Mamujada est una bidda de sa Meria o Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai, s'agatat a 644 metros subra su mare e jughet 2592 bividores. + +Ballu sardu: +Chin ballu sardu si inditan tottus sas dantzas chi si ballan in Sardigna. +Si podet dare puru chi tale faveddu cherjat inditare peroe cussa prus diffundia, chi tenet su lumene de "Ballu Tundu", "A Passu Torrau", "Ballu Seriu" e ateros, a sicundu de cale trettu si pichet in cussideru. +Pro generassiones s'at mantesa custa traditzione, e li naran chi est una de sas prus ricas e interessantes de su Mar'e Mesu. +Orizine. +Non s'ischit meda issupra sas orizines de su ballu sardu. +Si credet chi siat nàschiu dae sas tzerimonias sacras de sa Preistoria chi si fachian pro si augurare una catza e / o una regorta bona, e chi rappresentaban non petzi unu ispassiu ma finas s'espressione de una comunidade. +Tale teoria tenet in parte cuffìrma non petzi pro s'impreu de sas launeddas in accumpanzamentu a sas dantzas, ma finas pro su lìgamine istrintu chin su focu: difatis, a sa bizìlia de carchi festa oje galu si ammanizan e allughen focos, e a tundu de custos si ballat. In prus, sa figura de prus mannu importu chi sos balladores fachen chin sa dantza issoro est su chìrcu in ube tottus sas cropas si tenen a manu tenta, e b'at unu lìgamine tra chie sonat e chie ballat, cosa chi diat cuffirmàre s'importantzia de s'unione in comunidade cando si colaban sos mamentos de aggregatzione sotziale. +No est craru si a primu fit sa boche de s'omine o s'accumpanzamentu de sos istrumentos musicales a ghìare su ballu. Est cosa tzerta chi imbetzes siat prus pacu anticu cussu chin su cantu a tenore. +Carateristicas. +Cheret a esser meda preparaos pro facher su ballu sardu. Cando si ballat, sos balladores si tenen a manu tenta o chin sos bratzos, formande unu chìrcu chi zirat a tundu in sensu orariu. Su movimentu est belle solu de sas ancas, sa zona in artu de su corpus si depet moghere pacu. +Classificatzione. +Sa prus parte de ballos sardos si ischìrrian in duas familias: sas dantzas mono-istruturadas e sas dantzas bi-istruturadas, a divèssu pro su dillu chi si impiegat ("seriu" e "alligru"). +Dantzas mono-istruturadas. +Sas dantzas mono-istruturadas sun prus anticas, sichin unu dillu e movimentu omogeneu. Si accumpanzan chin sas launeddas, su cantu monodicu o cussu polifonicu de unu tenore. +De custa zenìa fachen parte: +Dantzas bi-istruturadas. +Sas dantzas bi-istruturadas tenen una parte ("sa seria" o "su passu") chi protzedit abbellu e un'atera ("sa lestra" o "brincada") prus briosa de prus artos tonos melodicos, in ube sos balladores fachen batudas de pede. +De custa atera zenia fachen parte: +Istrumentos. +Sos istrumentos chi prus s'imprean sun s'organittu, su sonette a bucca, sas launeddas, sa fisarmonica e soneddas de canna. Ateros ja s'impitan, ma prus pacu. +A bìas su ballu est accumpanzau dae su cantu a tenore. In sa Barbagia s'impreat de prus s'organittu diatonicu e in su Campidanu sa fisarmonica. Sas launeddas s'impitan siat pro su ballu sardu siat pro accumpanzare sas protzessiones de crèsia. + +Istassione de servìtziu: +Pro istassione de servìtziu s'intentat un'istrutura destinada a s'aprovisionamentu in cumbustìbile e s'assistèntzia de sos beìculos cun motore tèrmigu e sos trasportados issoro. In realidade, dae su puntu de bista regulativu e tènnigu, diat esser prus curretu a faeddare de installadura de refornidura de carburante, sende s'istassione de servìtziu unu tipu de installadura, gasi che s'"istassione de refornidura", su "chioscu" e su "puntu isuladu". +Addae de sa dispensadura de carburantes, chi podent esser lìchidos che sa benzina e su gassozu o gassosos comente gassos de petrozu iscallados (GPI), metanu o idròzenu, bi si podent agatare àteros servìtzios comente acontzadorzos, samunadorzos de beturas, butegas, tzilleris, restorantes, imprenta diària e periòdiga. Reghentemente, gràssias a unas cantas sentèntzias de su Cussizu de Istadu e a argunas novedades regulativas, mescamente a su livellu rezionale (Apùlia, Marcas e Basilada), finas sas siendas de monopòliu cumintzant a s'agatare inche sas istassiones de servìtziu. +Istòria. +Sas primas istassiones de servìtziu printzìpiant a s'ispainare in tempus de sas primas dègadas de su 1900. Cun anterioridade, in su barigare de sos primos annos de ispainadura de sos beìculos cun motore a cumbustura interna, sos carburantes fiant bèndidos in cunfessiones sizilladas in sas ispetzerias e in àteras butegas zenerales. Sa nàschida de s'istassione de servìtziu currespondet duncas cun s'imbentura de sos primos dispensadores, dispositivos a tretu de pesare su produtu petrolencu dae su reservadorzu interradu in ue est remunidu e lu pompare peri una tuberia fressìbile e una pistola dispensadora finas a su reservadorzu de su beìculu motorizadu a aprovisionare. +Sas primas istassiones de servìtziu presentaiat caraterìstigas medas diferentes intre issas e duncas dassaiant meda tretu a sa creatividade de sos prozetistas, ch'in custa manera ant realizadu unos cantos isempros sinnifigativos de un'architetura ispetzìfiga cun onzi règula. +Peri su tempus, cun sa razionalizadura progressiva de sas retzas de distribuidura e de su minimonzu cunseghidore de su nùmeru issoro, s'est dada un'istandardizadura semper prus crara de sas istassiones de servìtziu, ch'in su casu de unas cantas cumpanzias petrolencas murtinassionales mannas impreant sos matessi elementos tènnigos e de comunicadura pubritzidària in deghinas de paìsos diferentes in totu sos continentes. +Atuarmente, in Itàlia b'at addae de 24.000 istassiones de servìtiu repartzidas intre caminos e autocaminos (in ue sunt definidas mezus comente arzolas de servìtziu). Su dispensadu mèdiu issoro, chi est in aumentu progressivu, est galu in suta de sa mèdia europea, cando chi su nùmeru issoro est galu como in amenguadura sighida. +In Itàlia, finas in fatu de s'aumentu mannu de su costu de su petrozu e de su minimonzu cunseghidore de sas cunsumiduras, est prebida dae medas pessones una crèschida de su livellu de creatividade intre sos puntos de bèndida diferentes. Custu est faghende in modu ch'in prus de sas installaduras “coloradas” tradissionales, de propiedade o cuntzertadas cun sas sotziedades petrolencas beras e autèntigas, siant cunsolidende sa presèntzia issoro in sos caminos sos puntos de bèndida independentes o “arbos”, est a narrer cun unu marcu distintu dae su de sas cumpanzias, o deretamente dae sos grupos chi cuntrollant sa distribuidura cumertziale manna. + +Universidade de Tàtari: +Sa Universidade de Tatari (in italianu "Università di Sassari", in latinu "Universitas Turritana Sacerensis") est un'ateneu prùbicu chi aìat tentu, prima in Sardigna (in Casteddu sos cursos dìan àer cumintzau pètzi in su 1626), s'identitade giuridica sua in su 1617. Oje in die, s'ateneu tenet ùndichi facultades. +S'Universidade de Tatari resèssit a si mantènner a sos libellos prus artos in sa classifica chi su Censis espònet a cadèntzia annuale dae su 2001 in susu, tra una settatìna de ateras universidades. +Istòria. +Si contat chi Alessio Fontana in su 1558 aìat lassau sos benes suos a sa municipalidade pro chi bi seret fravicàu unu collèzu de istudios intregàu a sa Cumpanzìa de Gesùs. Su re Filippu de tres aìat peroe cuntzèdiu s'istatutu de Universidade règia petzi in su 9 de frevàrju de su 1617, chin sa cunsacrassione de Tatari a prima Universidade regia. In su 1765 fit approvàu unu regulamentu internu, riconnoschènde bàttor facultades: "Filosofia ed Arti", "Teologia", "Giurisprudenza" e "Medicina"; bi aìan acudìu professores piemontesos chi, nànchi, aìan fattu prus manna sa chìrca sientìfica. In su 1877 s'ateneu tataresu si parificat chin cussos secundarios. A su cumìntzu de su Novichèntos s'ateneu aìat connottu fermentàzu curturale novu, fachèndebi intrare sa curtura positivistica in su campu de sa medìchina, de sas sièntzias e de su derèttu; pro more de s'attuamèntu de su ""sistema universitario nazionale"" s'an istituìu sas facultades de Butecarìa (Farmacia) e Medìchina Veterinaria e, in su 1950, sa facultade de Agraria puru naschit. S'ateneu tataresu galu creschet finas a arribare, in su 2002, a tènner undichi facultades. + +Universidade de Casteddu: +Sa universidade de Castèddu est s'ateneu prus mannu de sa Sardigna, fundàu in su 1626. At tentu su cuàrtu postu in sa classifica Censis/La Repubblica de sos mannos ateneos italianos de istadu pro s'Annu Accademicu 2013-2014. +Istòria. +Fit dae tempus chi su parlamentu sardu pedìat un'ateneu postu in sa capu de locu, pro aumentare su tassu de istrùtzione e fàcher a manèra chi sos sardos non depìan disterràre pro fortza in sas universidades de su continente, pruscatòttu in cussas de Pisa, Bologna e Salamanca. +A sa fine, pro more de s'atzione de sos tres istamentos e de s'artzipìscamu de Casteddu Francisco d'Esquivel, su papa de tando (Paolo V) in su 1607 aìat fravicàu unu "Studium Generale" in sa tzitàde sarda, ponèndela issùtta sa Madonna e sos santos sardos Ilariu, papa, e Luciferu e Eusebiu, pìscamos. Est pro custu chi in s'emblema de s'ateneu bi sun sas mìtrias e sa tiàra, chin duos pastorales e a cùrtzu a issos (a costàzu o issùpra) bi at sa lìtera de cumìntzu de su nùmene de su santu, pàris chin s'immàgine de sa Madonna e de sos istèmmas de su Regnu e de sa tzitade. Sa "Universitas Studiorum Caralitana" at cumintzàu s'attividade sua de manera uffitziale in su 1626, a pustis chi su re Filippu de tres la aìat reconnòtta. +Oje in die, s'ateneu tenet ùndichi facultades. + +Rezìmene abertu: +Su rezìmene abertu est una medida arternativa a sa presonia introduìda dae sa leze Gozzini (l. 10/10/1.986 n. 663) chi at reformadu su regulamentu presonale. Est reguladu dae sos artìgulos 48 e sgs. de custu ùrtimu. S'abertista, su presoneri sutapostu a rezìmene abertu, bàrigat su prus de sa die in intro de unu penadorzu apositivu e nd'essit pro leare parte a atividades de traballu, de imparonzu o ùtiles pro sa reintegradura sotziale. Su tribunale de bizilàntzia apostìvigat in su probidimentu de cuntzessura de sa liberdade sas limitaduras pro su cundennadu. +Pro lograre su rezìmene abertu, su presoneri devet aer cumpridu a su nessi sa metade de sa pena (20 annos pro su cundennadu a sa presonia perpetuada). Su rezìmene abertu podet esser aprigadu zai dae su cumintzu cando sa cundenna est inferiore a ses meses o a s'ora de su detenimentu si su cundennadu no est cunfiadu in proa a sos servìtzios sotziales. Su rezìmene abertu podet esser rebogadu in su casu chi su suzetu perdat su traballu, o non siat afatente pro su tratamentu o, a zudìssiu de su tribunale de bizilàntzia, apat bioladu sas disposissione prebidas o si su cundennadu non faghet sa recuida a sa domo regrusòria sena motivu zustifigadu (si s'ausèntzia non sùperat doighi oras, sa rebogadura est optativa). S'ausèntzia narada custituit su delitu de evasura, castigàbile a s'arrimu de s'art. 385 de su c.p. + +Brincu de artària: +Su brincu de artària o giampu de artària est un'ispetzialidade siat masculina siat femenina de s'atretismu. +S'obietivu est a subracolare cun unu brincu unu listone orizontale postu a un'artària determinada. Su brincu podet esser realizadu cun cale si siat tènniga, bastughì s'ispicamentu dae su solu acontessat cun unu pee ebia. +Regulas. +In una cumpetidura, sa barra a sa prima est regulada a un'artària relativamente bassa e est iscostiada chirru a susu cun incrementos de unos 3 o 5 chentìmetros, peroe podent esser de 1 chentìmetru pro sos tentativos de primadu. Onzi atreta tenet sa possibilidade de isseberare a cale artària a cumintzare a brincare, peroe una bia chi s'artària est istada brincada, sos àteros atretas no ant a poder cumintzare a un'artària prus bassa. +S'atreta tenet unu minutu pro cumintzare su brincu dae su mamentu in ue est mutidu. A pustis de tres brincos nuddos cunsecutivos, s'atreta est eliminadu dae sa porfia. S'atreta chi brincat prus a susu est decraradu su binchidore. Si duos o prus atretas brincant sa matessi artària màssima, su cun su nùmeru prus bassu de tentativos nuddos (a cale si siat artària) binchit. Si peri custu non si resessit a definire su binchidore, sunt realizados brincos annanghedores, sas artàrias logradas in sos brincos narados abarrant bàlidas pro su chi pertocat sos primados mundiales e àteru. +Sa barra de su brincu de artària est fata de pràstiga afortida cun bidru o allumìniu. Àteros materiales sunt autorizados, peroe b'at limitaduras de pesu e curvadura. Sa barra est longa unos 4 metros (s'IAAF règulat sa longària cun sa finalidade de primadu), cun una partzidura trasversale retunda, triangulare o cuadrada pro su prus de sa longària sua e de duos puntos de arrimu cuadrados in sas istremidades. Est cullocada a un'artària medida in duos suportes chi faghent in manera chi sa barra si cullochet in sas istremidades currespondedoras a s'artària desizada. +Sas artàrias brincadas sunt carculadas medende dae su puntu de decollu a s'oru superiore de sa parte prus bassa de sa barra. Deretamente in palas de sa barra, b'est una tramatza modde de gomma-ispuma chi permitit un'aterrazu seguru. Sos atretas devent brincare cun unu pee ebia pro subracolare sa barra. In tempus de su brincu podent tocare sa barra, peroe su brincu est nuddu si custa ùrtima ruet pro su tocu issoro. Si sunt dados casos raros in ue ant permìtidu a s'atreta de repiter su tentativu, custu podet acontesser petzi si su zuighe decrarat chi sa barra nch'est ruta pro neghe de tzircustàntzias isternas, comente su bentu. B'at bator partes de s'isecutadura: incannada, ispicamentu, bolu e aterrazu. + +Praghèntzia: +Praghèntzia (in italianu: Piacenza; in su dialetu locale Piasëinsa) est una comuna italiana de 103.487 abitadores, cabitale de sa provìntzia emiliana a su matessi nùmene. Est paranumenada "sa prima nàschida" ca in su 1848 fiat istada sa prima leada italiana chi aiat detzìdidu peri prebissitu de intrare a formare parte de su Rennu de Sardinna. Posta in sa làcana intre s'Emìlia e sa Lombardia, est infruentziada economigamente e curturarmente dae Milanu, cun su cale at relassionadu fitianu sos destinos suos. +Zeografia. +Praghèntzia est situada in su paris padanu a un'artària de 61 metros in su livellu de su mare. Abarrat in s'oru deretu de su Pou, intre sas foghes de su riu Trebbia a s'uestu e de su traìnu Nure a s'estu. A unos bìndighi chilòmetros in sa deretura suddu, cumparint sos pendinos de sos mògoros praghentzianos, primas brabànias de s'Apenninu ligurianu. Sa posissione zeogràfiga, in su rugramentu intre Lombardia, Ligùria e Emìlia, nd'at determinadu dae semper sas sortes istratèzigu-militares e nd'at fatu unu nuu importante autocaminale e ferruviàriu. +Crima. +Praghèntzia est sa cabitale provintziale de s'Emìlia-Romanna cun su crima prus continentale, pro cunseghèntzia sos ierros sunt lizeramente prus rìzidos a petus de sas àteras cabitales provintziales de sa rezione e sas pretzipitaduras sunt prus mannas. Sas temperaduras mìnimas ierrales rezistradas, in prus de custu, sunt inferiores a sas de sas leadas lombardas probianas. Sa probiania de sa bidda a su riu Po zughet de cunseghèntzia ch'in totu sos tempos de s'annu su crima siat caraterizadu dae umedade forte: a s'ierru, si manifestat cun frechèntzia manna su fenòmenu de sa neula, a s'istiu sas cundissiones meteorolòzigas sunt fitianu de afogu istragosu. +Finas a s'agabu de sos annos otanta de su sègulu coladu, sunt istadas rezistradas niadas primadu. In sas dies de sa niada de su sègulu de su 1985 chi aiat còrfidu su nordu de s'Itàlia si fiat superadu unu metru e mesu. Su nie in Praghèntzia est semper faladu in tempus de s'ierru, fenòmenu bastante naturale, peroe intre s'agabu de sos annos noranta e sa prima dègada de custu sègulu, probabirmente pro neghe de sos mudamentos crimàtigos, su fenòmenu s'est inraradu e su nie faghet sa cumparta sua petzi isporadigamente, de àtera banda peri pretzipitaduras de pagu importu. In sos ùrtimos annos, su nie est torradu in cantidades bundantziosas e in s'ierru de su 2008/2009, si sunt rezistradas pretzipitaduras niosas primadu. Sa temperadura màssima mèdia in ghennarzu est de 3-4 grados, cando ch'in triulas nche sizit 31-32-33 grados. + +Boladoreddu: +Su boladoreddu est una pubrigadura de tirada limitada formadu dae una o duas pàzinas imprentada in una o totu sas caras. Est impreadu pro informare in manera lestra e intregosa s'aprofetadore possìbile, chi fitianu nd'intrat a possedimentu pro casualidade, in unu tipu determinadu de eventu, idea, prozetu, ozetu. +Istòria. +Unu de sos impreos prus famados de su boladoreddu in s'istòria italiana fiat istadu in s'ocasione de su bolu subra de Bienna de un'iscadrilla de s'abiadura itailiana liderada dae Gabriele D'Annunzio, chi su 9 de austu de 1918 aiat fulliadu a subra de sa tzitade unos 50.000 boladoreddos propagandistas. Su boladoreddu “militare” sighit a esser meda utilizadu a dies de oe pro ispainare dudas e timòrias in sas pobuladuras. +Impreu pubritzitàriu e propagandista. +Atuarmente si nde faghet impreu meda in su setore de sa pubritzitade, in ue s'informadura si lìmitat a proponner unu servìtziu, unu produtu o una marca. +Sende gasi, est utilizadu in onzi ocasione chi dimandet su beiculonzu de un'informadura sintètiga a unu pùbrigu possìbile, duncas in su domìniu polìtigu, sindigale, propagandista. S'operadura de repartzidura de sos boladoreddos a sos destinatàrios possìbiles podet acontesser in modu deretu, peri intrega a manu, o in manera indereta a mèdiu de s'insertadura de su boladoreddu a sa cassita de su curreu o a su parafrinas de sas automòbiles, in un'atividade chi est definida boladoreddamentu. +S'impreu propagandista de su boladoreddu (chi zai esistiat in su milliotughentos in sos moimentos patriòtigos bariados, pro narrer cun sas fulliadas fontomadas de boladoreddos in intro de manifestadas teatrales dae sas lollas de susu a sa corte de cadirones) nch'aiat sizidu su cùcuru suo in sos annos '60 e '70 de su sègulu coladu cun s'ispainadura intre sos grupos polìtigos minores de su murticopiadore. +Ordinàntzias comunales. +In medas comunas italianas, formas de repartzidura de boladoreddos sunt reguladas dae ordinàntzias comunales chi apostìvigant si siant lizìtimas o nono, e nde cundissionant s'atividade a su pagamentu de un'impòsitu. Difatis, in sas tzitades mannas, pro realizare su boladoreddamentu manu-a-manu est pretzisu a pagare un'impòsitu subra de sa pubritzidade, chi andat dae 5 euros sa die pro onzi piseddu impreadu in sa repartzidura in sas comunas de Milanu e Nàpule a sos 5 chentèsimos de euro pro onzi boladoreddu repartzidu in Roma. Unu casu raru est rapresentadu dae sa comuna de Zènova, ch'in su 2.004 at proibidu su boladoreddamentu manu-a-manu. +Su boladoreddamentu in sas automòbiles est proibidu in belle totu sas comunas italianas. + +Don Quijote de la Mancha: +Don Chisciotte della Mancia est unu romanzu iscrittu, in limba italianaspagnola, dae s' iscrittore ispagnolu Miguel de Cervantes: est una de sas oberas pius importantes de sa literadura universale.Est una istoria iscritta in su 600. + +Caminu de ferru Mandas-Arbatassa: +Su caminu de ferru Mandas-Arbatassa est una lìnia ferruviària turìstiga de ladària manna zestionada dae s'IRST in su cuadru de su servìtziu Trenigheddu Birde. Atuarmente, est su caminu de ferru turìstigu prus longu de Itàlia, gasi che sa lìnia de ladària minimada prus longa de Europa. +Cursàriu. +Sa conca de lìnia de sos trenos est Mandas, dae ue moent normarmente sas cumponiduras de sas lìnias de su Trenigheddu Birde de su cumpartzimentu de Casteddu. Pagu ora a pustis de sa moida, si nche crompit a su puntu in ue sa lìnia dassat sa de Ìsili e Sòrgonu e si sòdigat chirru a s'estu, sizende sas leadas de Arrolli, Nurri e Biddanoa Tulu. Dae ie cumintzat un'artiada costante chirru a sos montes de s'Ozastra, gasi a pustis de zumbare su lagu bassu de su Frumendosa si nche crompit a sa cantonera de Palarana, posta intre duos tùnneles e, in su tempus coladu, logu de traballu a ue fiant destinados sos cantoneris indissiplinados. Sa trassadura cumintzat a si fagher garronosa a medida chi aumentat s'artària, e su trenu, a pustis de colare s'arressada de Bertiddi, nche sizit in s'òrdine Estèrzili, s'istassione de Sàdali-Seulu e sa de Seui, puntu de rugramentu avesale de sos trenos. +Si biazat a inghìriu de 800 metros de artària, no a largu dae su Serrarghentu, e aumentat sa presèntzia de pontes, tùnneles e bortas, e a pustis de sas arressadas remengas de Anulù, Santu Giròmini e Niala, si sizint sas biddas de Ussassài e Gairu, chi s'istassione s'agatat in sa leada de Gairu Tachisara, tèrminus antigu de s'arrampamentu disimpreadu de Jertzu. A pustis de rugrare unos cantos tùnneles e afrinare sos oros de su lagu artu de su Frumendosa, si nche sizint sas istassiones de Biddamanna Strisàili e Àrzana, ambas a tesu meda dae sas leadas respetivas. +Dae Àrzana in antis, cumintzat sa falada longa chirru a su mare e, a pustis de furriare de 360° in su tunnel eligoidale de Pitzu de Cucu, si nche crompit a Lanusè, cabitale de sa provìntzia de s'Ozastra, a su cale sighint s'istassione de Èlini-Irbonu e s'arressada de Sedda Eleci. Finarmente, si crompit a su paris, in su territòriu de s'àtera cabitale de sa provìntzia ollastresa, Tortuelie, penùrtima istassione in antis de sa conca de lìnia in su portu de su trighinzu de Arbatassa. + +Renato Curcio: +Renato Curcio (Monterotondo (Roma), 23 de cabidanne 1941) est unu terrorista italianu, intre sos fundadores de sas Brigadas Rujas, organizadura terrorista de manca istrema chi aiat insambenadu s'Itàlia in sos annos setanta e in sa prima metade de sos annos otanta de su sègulu coladu, causende chentinas e chentinas de bìtimas nossentes. +Curcio fiat cojuadu cun un'àtera brigadista, Mara Cagol, obitada in su làmpadas de 1975 in tempus de un'afrontu armadu cun sas fortzas de seguràntzia. +Dae su 1998 est in liberdade, sena s'esser arrepèntidu mai de s'issèberu suo de morte e sena pedire perdonu carchi bia a sas famìlias de sas bìtimas suas. +Est cussideradu zenerarmente unu de sos pessonazos prus negativos e detestàbiles de s'istòria italiana. + +Valeria Marini: +Valeria Virginia Laura Marini (Roma, 14 de maju de 1.967) est un'atora, pisedda ispetàgulu e modista italiana cun orìzines sardas (mama sua est naturale de Casteddu). +Nch'at sizidu s'èsitu a cumintzos de sos annos noranta de su sègulu coladu gràssias a sa partetzipadura sua comente prima fèmina a diferentes ispetàgulos de su “Bagazitu”, abarrende-bi pro istajones mùrtipras e torrende-bi in su barigare de sos annos posteriores, a pustis de s'afirmadura comente atora in diferentes ispetàculos teatrales e pellìgulas de tzine e tele. +In tempus de sa carrera sua, at finas traballadu de presentadora telebisenca de paritzos programmas de bariedade, comente “Brullas a bandas” e “Sos acotzados”, cando chi dae su 2.005, a sa parallela cun s'atividade telebisenca e tzinematogràfiga, isvilupat finas una carrera in calidade de modista. +Cussiderada unu sìmbulu sessuale de sos annos noranta de su sègulu coladu e de sa prima dègada de su sègulu in protzessu, gràssias finas a sas formas suas sensuales, at realizadu calendàrios bariados e s'est pobularizada finas in sas rebistas de cròniga in colore de rosa, in particulare pro s'acapiadura sua sentimentale cun Vittorio Cecchi Gori. + +Lista postale: +Sa lista postale est unu servìtziu postu a disponimentu dae sos curreos a sas pessones chi non disponzant de un'agatadorzu firmu o chi, pro resones pròpias issoro, non disizent retzire sa currespondèntzia in domo. +In Itàlia, onzi ufìssiu postale disponet de una partzidura destinada a custu servìtziu. Naturarmente, pro poder retirare su curreu aderetadu a sa pessone pròpia, est pretzisu a amustrare unu documentu de identidade bàlidu. In logu de unu nùmene de pessone, in sa subra cun destinu a sa lista postale bi podet esser iscritu su còdighe de unu documentu de identidade (pabiru de identidade, passaportu, eac.): in su casu naradu, chi est tìpigu de sos annùntzios minores, cheret amustradu su documentu identificativu currespondedore a su còdighe inditadu in sa subra. +Totu sos tzitadinos ant deretu a su servìtziu de lista postale, e su deretu naradu podet esser limitadu petzi a degretamentu de s'autoridade zudissiària. +In zenerale, sas partziduras italianas de lista postale bardant sa currespondèntzia retzida pro sa dura de unu mese: in su casu chi, pustis coladu custu tèrmine, nemos si presentet pro la retirare, issa est torrada a s'imbiadore. +Su recursu a su servìtziu de lista postale resurtat meda pràtigu in sos biazos longos itineradores in logu istranzu, mancari a dies de oe, in bista de s'ispainadura de sa telemàtiga, sas pessones chi nde tirant profetu pro custu siant seguramente meda prus pagu numerosas chi una die. + +Istiu de Santu Martine: +S'istiu de Santu Martine est su nùmene impreadu pro inditare unu perìodu atonzale eventuale in ue, a pustis de sas primas astragadas, si presentant cundissiones crimàtigas de tempus bonu e alore relativu. In s'emisfèriu australe, custu fenòmenu si podet dare intre s'agabu de abrile e su cumintzu de maju. Su nùmene de Istiu de Santu Martine est cumpartzidu cun su prus de sas àteras limbas noulatinas, in sos paìsos angrusassones est mutidu “Indian Summer”, cando ch'in unas cantas limbas isravas, intre sas cales b'est su russu, si narat “Babe Leto”. +Santu Martine si festat s'11 de santandria. +Tradissionarmente, in cussas dies s'abrint sas cubas pro sa prima degustadura de su binu nou, chi a s'avesu est cumbinadu cun sa prima castanza. Custa tradissione est tzelebrada finas in una poesia famada de Giosuè Carducci, chi su tìtulu est, difatis, “Santu Martine”: +« Sa neula in sos montigros ratos +S'àrtiat moddinende, +E suta de su bentuestu +Zuilat e inàrbinat su mare; +Peroe peri sas carreras de sa bidda +Dae sa gurgulliadura de sas cobedinas +Colat su fragu aspru de sos binos +Pro alligrare sas ànimas. +Fùrriat in truncheddos allutos +S'ischidone ischintiriddende: +Est su cassadore fruschiende +In su limenarzu abaidende torra +Intre sas nues rujastras +Cheddas de puzones nieddos, +Che pessamentos esillados, +In su migronzu serencu. » +“Istiu de Santu Martine”, de su 1.857, est finas unu de sos contos prus fontomados dae Adalbert Stifter s'iscritore de su realismu austrìagu. +Non b'at peruna acapiadura intre s'istiu de Santu Martine e sa fràsia idiomàtiga sarda “Neghe de Antine, neghe de Martine”. + +Colo-Colo: +Sa Colo-Colo ("Club Social y Deportivo Colo-Colo") est una sotziedadi calcistica de palloni de Santiago, in Cile.
Est nàscia in su 1925. Su presidenti de oi est Raúl Labán. + +Cuarteri: +Su cuarteri, in s'àmbitu militare, ìnditat unu fraigu o unu cumparis orgànigu de fraigos e infraistruturas, destinados a s'aposentu, s'atividade e/o s'imparonzu de sas fortzas armadas e de sos corpos de polima, finas in sos perìodos in ue no isvilupant deretamente atividades operativas, si nono tareas de insajadura, e àteros incàrrigos chi pertocant zenerarmente sas finalidades istitussionales chi li sunt assinnadas. +Etimolozia. +Sa teoria prus credibizada a pitzos de s'orìzine de su tèrmine “cuarteri” est chi derivet dae su latinu “quaterna”, cun su sinnìfigu de “aposentu destinadu a bator sordados”. +Istruturas. +Su cuarteri presentat a s'avesu sos elementos materiales sighidores: +unu o prus corpos de fàbriga ammanitzados comente aposentadorzu/dormidorzu; +mandigadorzu cun eventuarmente coghinas e zonas de coghidura pro mandigares antisimpachetados: +dispensadorzu (una casta de tzilleri/minimercadu pro sa tropa); +tzìrculu de ufissiales e sutaufissiales; +recreadorzu; +insajadorzu; +dominarieddu de cumandàntzia cun ufìssios currespondidores; +muru de inghiriadura; +miradorzos e caudebas; +corpus de bàrdia; +ambiente pro retzidura de ràdiu, telèfonu, eac. (sinzolamentos, eac.); +pratza de armas; +remunidorzu pro sos beìculos e àteros echipamentos destinados a finalidades istitussionales; +depòsitos e anàlogos; +infirmeria cun ambientes destinados a sas bìsitas mèdigas e aposentos de internamentu. +In manera zenerale, pro unas cantas unidades militares ispetziales, che pro narrer sos pararutistas, est meda frechente sa presèntzia in su cuarteri de una turre de atrivimentu a su nessi, in ue si sìmulant fulliadas, apiligadas e àteras manobras tìpigas de su corpus. + +Istassione ferruviària de Casteddu Su Masu: +S'istassione ferruviària de Casteddu Su Masu format parte de su grupu Caminos de Ferru Nassionales e s'agatat in sa lìnia Casteddu-Figari, servende sa leada de Su Masu +Istòria. +S'istòria de su transitadorzu dat cumintzu in sa segunda metade de su milliotughentos, addaghi sa Cumpanzia Reale de sos Caminos de Ferru Sardos aiat printzipiadu sa realizadura de sa retza ferruviària pùbriga de ladària minimada de sa Sardinna. Su prozetu prebidiat sa colada de sa lìnia chi diat aer aunidu Casteddu cun su Cabu de Susu finas in sa parte suddu de sa comuna de Su Masu, a pagas chentinas de metros dae s'Istanzu de Santa Gilla. S'1 de maju de 1.871, data de inaguradura de su primu rugru de sa lìnia Casteddu-Figari, cumpresu intre sa cabitale rezionale e Biddesorri, aiat cuintzìdidu cun s'abertura de s'istassione de Su Masu de sos tempos. +A pustis de s'aunire cun sa retza de sos Caminos de Ferru Reales a sos CFN in su 1.920, s'istassione de Su Masu aiat mudadu su nùmene suo pagu tempus a pustis de s'annessura de sa comuna de Su Masu a sa de Casteddu in su 1.937. Dae tando, s'istalladura zughet su nùmene ufissiale de Casteddu Su Masu, mancari Su Masu siat torradu a esser comuna autònoma in su 1.989. +In sos annos setanta de su sègulu coladu, aiant dadu cumintzu sos traballos pro su duprigamentu de su rugru Casteddu-Deximumannu de sa Dossale Sarda, chi aiant pertocadu finas s'istassione de Casteddu Su Masu, chi fiat istada reinnoada profundamente: s'installadura fiat istada probida de unu fraigu de biazadores nou e prus mannu (su betzu fiat istadu demolidu), fiant istados realizados sutacoladorzos pionales pro nche sizire sos apeadorzos e fiat istadu fraigadu unu terminale de mercantzias intermodale (in operatividade dae su 1.986, su primu de custa zenia in Sardinna cun filera de bias currespondedora). In prus de custu, in sa segunda metade de sos annos otanta s'istassione fiat istada pertocada dae sos testes relassionados cun su prozetu, posteriormente abandonadu, de eletrifigadura cun currente arternada de sa lìnia Casteddu-Figari. Pro sos testes narados, aiant installadu sas lìnias abiàtigas pro s'alimentadura de sas locumotivas E491/492 in sos rugros Casteddu-Deximumannu (ch'incruet finas s'istassione de Casteddu Su Masu) e Biddesorri-Seddori Istadu. Sas cadenàrias fiant istadas remoidas dae su transitadorzu annos a pustis de s'abandonamentu de su prozetu. +Caraterìstigas. +Realizada a longu de sa Dossale Sarda, s'istassione de Casteddu Su Masu, dae su puntu de bista infraistruturale, est probida de 4 bias echipadas pro su servìtziu de passizeris. Su primu est serente a su fraigu de biazadores, cando chi sos àteros tres sunt sèrvidos dae duos apeadorzos (unu a cumone intre sas bias 2 e 3 e unu pro sa bia 4) sizìbiles a mèdiu de unu sutacoladorzu. Addae de custos, s'istassione est dotada finas de unu terminale intermodale de mercantzias, cun filera de bias currespondedora apositiva, situada a costazos de su fraigu de biazadores. Custu ùrtimu est custituìdu dae unu fraigu de duas prantas cun unu terasseddu, a pranimetria retangulare. +Moimentu. +In relassione a s'oràriu de su segundu semestre de 2.012, s'istassione est sèrvida dae sas cumponiduras de Trenitalia, in particulare dae sos trenos metropolitanos de su servìtziu ferruviàriu metropolitanu de Casteddu e dae sos trenos rezionales chi tenent comente conca de lìnia, in prus de s'istassione de Casteddu, sos transitadorzos de Carvònia, Serbariu, Iscrèsias, Santu Bèngiu, Aristanis e Macumere. + +Mantova: +Mantova ("Mantua" in dialetto mantovanu) est una tzitade italiana de sa Lombardia e contat 47.223 (2013). Est istada sa patria de Virgiliu + +Duluth: +Duluth est una bidda istadunidesa logalizada in s'Istadu federale de su Minnesota, in su contadu de Saint Louis, in s'oru de su Lagu Superiore. Sa de bator leadas minnesotianas, Duluth tenet una pobuladura de 86.265 abitadores cunforme a su retzensimentu de su 2010. Duluth est sa de duas logalidades prus mannas in s'oru de su Lagu Superiore a pustis de Thunder Bay su canadesu, e tenet s'arzola metropolitana prus manna de su lagu, cun una pobuladura de 279.771 abitadores in su 2.010, sa de duas prus mannas de su Minnesota. Sa pobuladura urbana de Duluth cumbinada cun sa de sas leadas serentes – incrùdidos Proctor, Hermantown e Superior (zai in su territòriu de su Wisconsin), tenet addae de 131.000 bividores zustu a sos nùmeros retzensidos in su 2.010. +Situadu in su puntu prus ponentesu de sos Lagos Mannos, in s'oru nordu de su Lagu Superiore, Duluth est sizìbile dae s'Otzèanu Atràntigu, a largu 3.700 chilòmetros, peri sos Lagos Mannos e su riu Santu Larentu. Custa posissione bantazosa rennet Duluth su primu portu de aba durche de su mundu, in ue segurant naes cun banderas de dusinas de paìsos diferentes. +Duluth format un'arzola metropolitana cun Superior chi est narada “The Twin Ports”, “Sos Portos Cròbinos”. Sas biddas cumpartzint sa baìa de Duluth-Superior e impare custìtuint su portu prus importante de su Lagu Mannu pro su trasportu de carvone, minerale ferrosu (taconita) e trigu. Destinu turìstigu de sinnìfigu pro s'Uestu tzentrale, Duluth istranzat s'ùnigu abàriu de aba durche de sos IAA, s'Abàriu de sos Lagos Mannos, e su ponte Aerial Lift, chi aunit su canale portencu de Duluth cun sa baìa de Duluth-Superior. Sa bidda rapresentat finas su puntu de partida de sos biazos in caminu a longu de s'oru tramuntanesu de Minnesota. +Sa tzitade est titulada cunforme a Daniel Greysolon Le Sieur du Luth, su primu isproradore europeu cunnotu chi nch'apat sizidu sa zona. +Pessonalidades relassionadas cun Duluth. +Duluth est sa bidda de nàschida de Bob Dylan su cantadore e de Bill Berry su baterista antigu de sos R.E.M. + +Antzianismu: +Su tèrmine antzianismu ìnditat unu cumparis de proas dolorosas o de pràtigas ritualizadas, numenadas "noaladas", chi sunt destinadas a simbolizare s'integradura de un'individu a unu grupu sotziale: istudantes, militares, profissionales, eac. +Orìzine e caraterìstigas de su fenòmenu. +Su tèrmine “antzianismu” arribat dae s'azetivu “antzianu”, ch'in su suspu identìfigat su membru antzianu de grupu, in cuntraponidura cun su “zòvanu”, est a narrer su noale. +Su fenòmenu de s'antzianismu tzucat dae atos sintzillos de superioridade (inzurzas grussas, brullas malas e insensatas) finas a assiones de gravedade prus manna: fura, lesiadas, istrobu sighidu sìchigu e fìsigu de sa bìtima, atos de pessighidura, allimbosos, discriminatòrios o de devastadura, e finas de creze rassista. In particulare, s'antzianismu est impreadu fitianu pro si referrer a unos cantos tipos de atos e pràtigas pessighidoras in intro de s'armada. +In intro de sas armadas, s'antzianismu est ufissiarmente proibidu e disalentadu, belle chi bastantes ufissiales tirent a lu minimizare cussiderende-lu parte de su protzessu formativu de su militare. A bias, est istadu – prus o mancu sientemente – unu mèdiu pro sa reguladura de sas zerarchias in intro de sa tropa, cunfigurende-si comente un'arternativa no uffisiale a sa lìnia zeràrchiga formalizada (cadena de mandu) e garantende, pro argunos aspetos segundàrios peroe no prus pagu importantes (pro narrer sa zestione de sa bida de garnidura), su bonu funtzionamentu de su departamentu. Pro custa resone, sas zerarchias, e mescamente sos ufissiales de gradu bassu e sos sutaufissiales, tirant a lu discuidare, a su nessi finamentras a cando sos atos no sùperent livellos de gravedade tales chi diant logu a iscàndalu, zenerarmente in fatu de lesiadas graes o de sa morte de unu regrutu. +Sende gasi, fitianu s'antzianismu s'ispressat peri atos pessighidores cun onzi règula puros e sintzillos, cun bisastros de onzi ispètzia, finas a arribare, in unos cantos casos, foras male a su suitzìdiu o a su mortorzu. Su fenòmenu diat parrer esser prus frechente in sos Istados chi tenent un'armada massiva, gràssias a su regrutamentu obrigadòriu. +In Itàlia. +In Itàlia, pro dègadas, s'est tiradu a minimizare o denegare sas responsabilidades de sas zerarchias militares, gasi che a imbarare sa pubritzitade de sos episòdios chi acontessiant. +In sos annos '80 e '90 de su sègulu coladu, sos episòdios de antzianismu aiant cumintzadu a nch'essire a campu e a si fagher de cunnoschimentu zenerale, a su puntu de conchinare sa crasse polìtiga a prozetare su superamentu de su servìtziu militare obrigadòriu in Itàlia. +Su casu Scieri. +Est particularmente cunnota s'acontèssida de Emanuele Scieri, chi dispensaiat servìtziu inche sa Brigada Folgore, chi sa morte si fiat dada in su 1.999, in tzircustàntzias mai craridas dessintotu, in su Cuarteri Gamerra C.I.PAR Tzentru de Insajadura de Pararutistas de Pisa. Sas imbestigaduras aiant reveladu chi su zòvanu siragusanu zai fiat mortu dae bastante tempus. Su casu aiat trubuscadu s'opinione pùbriga, peroe prus chi totu nch'aiat zutu a s'iscoberta de una “polìtiga” ch'in logu de orizare e pessighire sos atos de antzianismu, los cuaiat e foras male los tolleraiat. +Subra de su suzetu bi fiant istadas unas cantas interrogaduras paralamentàrias, comente pro isempru sas dae bandas de Sandro Delmastro Delle Vedove e Athos De Luca sos deputados de sa Càmara e de Carlo Sconamiglio, Ministru de sa Defesa de tando. + +Gravellu: +Dianthus caryophyllus L. (Gravéllu o Caróvulu) est una pranta de ebra de sa famìllia de "Caryophyllaceae". Probabilmenti nativa de su Mediterraneu innui esti diffundia in tottus is regionis, s'esatta orìgini no est connotta po sa cultivatzioni istensiva chi est istettia fatta in is uttimus 2.000 annus. +Descritzioni. +Pranta perenni chi podit cresci fintzas a unu metru de altesa. Suus follas funt grigias-bidris impunnadas a bidri-asulu, finis eì longas fintzas a 15cm. Is froris podint essi, a solus o accorraus in gudronis, de diametru de 3 a 5 cm, cun s'oru tottu frattatzau. Su collori originalli est arrosa-pùrpora ma oi du ant medas cultivar de dogna collori. Sa froridura si produssit po casi tottu s'annu eì normalmenti funt froris de fragrantzia fotti. +Cultivu. +Su gravéllu aresti frorit iscetti duranti su beranu eì s'istadi, però cun conditzionis appropriadas podit froréssi tottu s'annu. Óllit àcua regullari chentza stangiadura eì esponidura in prenu solli. + +Màriu Piga: +Màriu Piga (Lu Palau, 29 de maju de 1953) est un'assussadore de fùbalu e fubaleri antigu sardu (zogaiat in sa posissione de atacadore). +Carrera. +Zogadore. +At cumintzadu sa carrera in su 1972 in s'echipa de sa bidda sua, su Palau, chi partetzipaiat a su campionadu de amadores. In s'istajone 1973-1974, aiat printzipiadu sa carrera profissionale in sa sèrie C cun sa Torres, in ue fiat abarradu duas istajones in antis de disputare àteros tantos campionados de sa de tres sèries in sa Luchesa, paris cun frade suo cròbinu Marcu. +In su 1977, fiat istadu cuntratadu dae s'Atalanta in sa Sèrie A, chi non l'aiat dassadu s'istrenare tzedende-lu a s'Abellinu in sa Sèrie B. S'11 de làmpadas de 1978, in s'ùrtima zorronada de su campionadu de Sèrie B 1977-1978, aiat marcadu contra a sa Sampdoria su golu de s'1-0 chi aiat sinnifigadu s'artiada de sos irpinianos a su turneu prus importante. Cun s'Abellinu si fiat istrenadu in sa Sèrie A in s'istajone posteriore e aiat zogadu pro chimbe istajones in totale. +A pustis l'aiant tzèdidu a su Peruza in sa Sèrie B, in antis chi torraret a sa sèrie A cun sa camiseta de sa Làtziu (1982-1983). +Sa carrera sua incruit finas duas istajones cun su Palermu (Sèrie C1 e Sèrie B) in antis de torrare a s'echipa chi l'aiant lantzadu a su fùbalu profissionale; difatis, aiat determinadu finas s'artiada de sa Torres a sa Sèrie C1 in s'istajone 1986-1987, marchende su golu detzisivu a sa Lisàndria in s'ùrtima zorronada de su campionadu. +Aiat terminadu sa carrera in Tàtari in su 1989, a sos 33 annos. +In su 1986, fiat abarradu imboligadu in s'iscàndalu de sas apostas fubalìstigas sufrende una suspensura de unu mese. +In sa carrera sua, at tentu grobarmente 114 presèntzias e at logradu 9 realizaduras in sa Sèrie A, cando ch'in sa Sèrie B sas partidas disputadas sunt istadas 81 cun 6 golos marcados. +Assussadore. +Comente assussadore, a caddu intre su 1996 e su 1997, at leadu sa timona de sa Torres, resessende a evitare sa falada dae sa Sèrie C2 in su 1997 e sende despedidu pagos meses a pustis. + +Iscorzismu: +Su iscorzismu est su fenòmenu pro su cale sos billetes de un'eventu, in particulare cuntzertos e manifestadas isportivas, sunt comporados in cantidades mannas dae un'”iscorzadore” chi a pustis los rebendet addaghi s'agotant sos zassos a preju ismanniadu, produende-li duncas unu balanzu cussideràbile. +Belle gasi, cando un'eventu est a puntu de cumintzare o zai est cumintzadu dae pagu ora, podet acontesser de topare cun un'iscorzadore chi siat dispostu a bender unu billete a unu preju minore chi s'ufissiale. +Su tèrmine est una mollura de su chi s'impreat in ingresu, “scalper”, abaliadu dae sa majoria de sos limbistas comente prus inditadu pro sa limba sarda chi s'italianismu “bagarinu” (paraula de orìzine indefinida). +In Itàlia. +S'iscorzismu in Itàlia est relassionadu mescamente cun sas partidas de fùbalu, munditu in ue zai est presente dae medas annos e, mancari sa bèndida a preju ismanniadu siat illegale, fitianu est tolleradu. Sa còmpora de billetes dae un'iscorzadore podet esser su tantu de su delitu de còmpora incautelosa, sende gasi una sentèntzia de sa Corte de Cassadura at apostivigadu ch'in su casu chi sos billetes comporados non tenzant aproghilamentu illìtzitu, non b'apat logu a su delitu naradu (mancari gasi, cheret postu in craru chi sa sentèntzia in chistione si referit a unu fatu chi s'est dadu in antis de s'intrada in fortza de sa regulativa ch'imponet sa bèndida de billetes chi zugant su nùmene de su possedidore reale). +Avesarmente, sos prejos de sos billetes aumentant in manera massiva a petus de su preju ufissiale. S'est proadu a orizare custu fenòmenu, pro su chi pertocat s'iscorzismu de sos billetes pro sas partidas de fùbalu, peri s'introduidura de sos billetes numenales, in ue cumparet su nùmene de s'achisissionadore. Sa regulativa narada, intrada in fortza in tempus de su 2.006, belle gasi s'est averada ineficassa, dada s'aprigadura sua no rigurosa e s'iscassia de sos cuntrollos. +Est meda notàbile su fenòmenu de s'iscorzismu pro su chi prendet sas manifestadas teatrales e sos cuntzertos. Bastis a fontomare de isempros sos casos de sos primos ispetàgulos de sa Scala de Milanu e sos cuntzertos de sos mannos de sa mùsiga, chi sos billetes sunt rebèndidos a prejos inladados in manera cussideràbile. +In sos ùrtimos annos, su fenòmenu s'est ispainadu finas a sa bèndida peri Internet. + +Luganu: +Luganu est una comuna isvìtzera de 66.034 abitadores posta in su Cantone Tessinu in s'oru de su lagu numenale. +Sa de noe leadas isvìtzeras pro pobuladura, urbanizadura printzipale cantonale e prima bidda de s'Isvìtzera italiana, s'isterrit dae sos pendinos de su monte San Salvatore a su Monte Brè finas a su cùcuru de su Gazzirola, subra de unos 75,8 kmcd. de superfìtzie, a un'artària chi bàriat dae sos 272 m. in su livellu de su mare de s'oru de su lagu de Luganu a sos 2.118 de sa Badde Colla arta. +Lugano est logalidade turìstiga meda frechentada: su miradorzu de su Monte Brè est cussideradu su de duos de su mundu a pustis de su Corcovado de Riu de Ghennarzu, e su lagu suo, mescamente in Isvìtzera peroe cun tres partes minores situadas in territòriu italianu, est meda apressiadu pro su crima suo cardumu. +Lugano s'est aguarmente afirmadu a su livellu mundiale comente tzentru bancàriu internassionale de primu òrdine, in su de tres logos in Isvìtzera a pustis de Tzurigu e Zinebra. +Est cunnotu finas comente sa bidda prus manna de limba italiana foras de s'Itàlia. + +Autoposada: +Un'autoposada est unu puntu de recreu ubigadu a longu de sos autocaminos, in sas arzolas de servìtziu, o finas de àteras zenias de caminos. In Sardinna, in ue non b'at autocaminos, sas autoposadas sunt frechentes a longu de sos biazadorzos prus importantes. +Podet esser de mannària meda bariàvile e cumprender petzi unu tzilleri, gasi che unu tzilleri e unu restorante, chi fitianu est de su tipu a servìtziu lìberu. +De frechente, un'autoposada funtzionat finas de butega, cun un'assortimentu prus o mancu ampru de artìgulos bariados, che siendas alimentàrias, bufaduras, ziornales, rebistas, libros, mapas de tràfigu, billetes de loteria, dechès, zoghetes, eac. +Sos còmodos de s'autoposada sunt bardados dae una tentadora a sa cale est bona règula a dassare un'istrina lìbera. +A s'avesu, s'autoposada est separada dae su refornidore de carburante, chi tenet sa butighedda e sos còmodos suos pròpios. + +Istassione intermodale de Carbònia: +S'istassione de Carbònia Serbariu, cunnota finas comente “Tzentru intermodale de Carbònia”, est s'istassione ferruviària e de sas lìnias postalencas ativa in sa bidda de Carbònia, tèrminus de su caminu de ferru de Bidda Matzraxa. Prozetada e realizada intre sa segunda metade de sos annos 2.000 e su cumintzu de su 2.010 cun sa finalidade de favorizare s'intertràmunu ferru-asfartu e pro acurtziare su terminale ferruviàriu a su tzentru de sa bidda surcisana, s'istassione est istada inagurada su 23 de triulas de 2.011. Su zestionadore de s'infraistutura ferruviària de s'installadura est RCFI. +Istruturas e installaduras. +Su tzentru intermodale de Carbònia Serbariu si presentat comente installadura subra de duas prantas, chi una s'agatat a su livellu de su caminu e cumprendet mescamente su terminale de ambas lìnias postalencas e sas istruturas relassionadas cun isse (10 figuretes de istassionamentu pro sos postales, isetadorzu probidu pro s'efetu, servìtzios sanidàrios addae de duos istabilimentos cumertziales). In sa matessi pranta, est postu s'aparcadorzu de s'istassione, istèrridu in sa superfìtzie de un'ètara, cun cabida de unos 200 zassos de aparcamentu, dimensionadu in manera a resorver una de sas critigalidades de s'installadura de Carvònia Nassionale, relassionada pretzisamente cun s'iscassia de aparcadorzos. In una pranta prus bassa, s'agatat su terminale ferruviàriu propiamente naradu, atzessìbile a mèdiu de iscalas e rampas de atzessu pro discapatzitados. Finas in custa pranta bi sunt istabilimentos de servìtziu pro s'atividade, cun un'istabilimentu cumertziale, un'isetadorzu apositivu e servìtzios sanidàrios. +Architetura. +Su fraigu de biazadores de Carbònia Serbariu, dae su puntu de bista architetònigu, est caraterizadu dae unu portigale cun duas fileras de colunnas tzentrales, prus duos pilotones chirrales in s'istremidade de s'istrutura. Su materiale impreadu est su betone armadu. +Caraterìstigas. +Su terminale ferruviàriu de su tzentru intermodale de Carbònia Serbariu est istruturadu comente transitadorzu de conca, e est probidu de duas bias truncadas, separadas dae un'apeadorzu dotadu de pèndida. Su transitadorzu s'impreat iscrusivamente pro su servìtziu de passizeris, cando chi pro sas àteras finalidades de utilizadura (servìtziu de mercantzias, remunimentu de rodados) s'impreant sas istuturas antisesistidoras de su transitadorzu de Carvònia Nassionale. +Su transitadorzu no est pessonaladu pro su chi pertocat s'atividade ferruviària. Sa zestione de su moimentu, incrùdidu cussu intre sas duas istassiones carvoniesas, est realizadu a sa remota dae bandas de s'A.TZ.O. de Casteddu, cun sa cullaboradura de su pessonale in servìtziu inche Carvònia Nassionale, cando custa ùrtima est pessonalada. + +Greyhound Lines: +Greyhound Lines, Inc., chi tenet sa sea sua in Dallas, Texas, est un'impresa de trasportu interurbanu de passizeris in postales chi servit addae de 3.700 destinos in sos Istados Aunidos, su Cànada e su Mèssigu, operende suta de su logo de unu gargu trinchitadore. Fiat istada fundada in Hibbing, Minnesota, in su 1914, e costituìda comente sotziedade peri assiones in su 1929, retzende su nùmene de "Greyhound Corporation". +A dies de oe, sa sea sua s'agatat in s'aderetu de 350 North St. Paul Street, Dallas, Texas, e est propiedade de sa firma de trasportos britànniga FirstGroup, chi zestionat Greyhound comente assotziada independente de una partzidura de FirstGroup America. +Servìtzios. +Greyhound òperat in 121 lìnias servende prus de 3.700 destinos istadunidesos, canadesos e messiganos. Sos servìtzios regulares de Greyhound cumpetint cun s'automòbile privada, sas cumpanzias abiàtigas de costu bassu e àteras cumpanzias postalencas interurbanas. +Greyhound Express. +Greyhound Express est unu servìtziu de costu bassu dae tzitade a tzitade chi faghet pagas o peruna arressada in cumparadura cun una lìnia tradissionale. Sas tarifas moent dae 1 dòllaru e, diferentemente dae àteras lìnias de Greyhound, totu sos billetes bèndidos dae Greyhound Express sunt pro seidorzos reservados e non b'at subrareservadura. Sos passizeris sunt assinnados a unu grupu de moida, su chi cheret narrer chi sos passizeris chi còmporant sos billetes issoro in antis, nch'àrtiant a su postale e issèberant sos seidorzos in antis. Greyhound Express impreat petzi e ebia postales reformados echipados cun Wi-Fi, leadas de currente, seidorzos de pedde e tretu annanghedore pro sas ancas. Su servìtziu est cumintzadu in su 2011 e est cuntzìbidu pro cumpeter deretamente cun trasportadores de costu bassu che Megabus. +Seguràntzia. +Greyhound at atribuìdu un'importu onzi bia prus mannu a sa seguràntzia a bordu de sos postales. In fatu de sos atentados terroristas de s'11 de cabudanni de 2001, sa seguràntzia in sos trenos e in sos aparèchios est istada aumentada in manera cussideràbile, peroe su matessi no est acontèssidu pro su chi prendet sos postales. Non b'at nen cùmpudu de bagazos nen cuntrollu de documentos de identidade. Cunforme a Greyhounds, sos postales sunt istados probidos de paredes de seguràntzia, peroe non paret ch'issas siant impreadas cun regularidade. +In una cunferèntzia de imprenta de 2007, Greyhound aiat annuntziadu chi unu programma pilotu pro testare diferentes medidas de seguràntzia diat esser istadu aprigadu inche unas cantas istassiones e in unos cantos postales mustra cumintzende in intro de s'annu. +In su frearzu de 2013, in cullaboradura cun DriveCam, Greyhound at installadu telecàmaras de bizilàntzia in totu su parcu suo pro aumentare sa seguràntzia e sa cunformidade de sos tzaferros cumbinende anàlisis bìdeu de sos datos cun su sighimentu e s'insajadura in tempus reale de sos ghiadores. + +Marcu Piga: +Marcu Piga (Palau, 29 de maju de 1956) est unu fubaleri antigu sardu, chi zogaiat in sa posissione de atacadore. +Carrera. +Frade cròbinu de Màriu su prus cunnotu (chi pustis terminada sa carrera de fubaleri si fiat cunsagradu a sa de assussadore), paris cun su cale at militadu in sa Luchesa e s'Abellinu (pro istima fradiale, ambos Pigas pro annos aiant chertu zogare in sa matessi echipa). In tempus de sa carrera, at tentu 6 presèntzias in sa sèrie A cun sos duos cunzuntos narados, marchende in s'ocasione de sa bintòria interna de s'Abellinu a subra de su Lanerossi Bissèntzia in s'istajone 1.978-1.979. +In prus de custu, at totalizadu 76 presèntzias e 12 golos in sa sèrie B cun sas camisetas de s'Atalanta, s'Abellinu e su Catània, logrende duas artiadas sighidas a sa sèrie A (cun s'Atalanta in s'istajone 1976-1977 e cun s'Abellinu in s'istajone 1977-1978). + +Walt Disney: +Walter Elias Disney (Chicago, Illinois 5 de Nadale, 1901 – Los Angeles, California 14 de Nadale, 1966), pro su pius conottu comente Walt Disney, est unu cantante e attore americanu. + +Vertentzia Intradas: +Sa chistione de sa vertentzia intradas pertoccat s'iscoperta, sa cuntièrra e sas pùnnas (galu de bàdas) pro isòrver su versamentu mancau de una parte manna de sas intradas tributarias chi s'istadu italianu depet a sa Sardigna, dae su 1991 a oje. +Sos istudios de sa Fondatzione Agnelli e ateras fontes de su ministerju ammustràban chi, comente si at iscopertu in su 2004, s'istadu italianu tenet unu dèppiu chin sa Sardigna de una dechìna e passa de miliardos de euro (galu in crèschia). +Est a nàrrer chi s'Italia non torrat a sa Sardigna sos sete decimos de IRPEF, chi la còllin in s'isula, paris chin cuotas similes de IVA e de ateras impostas. Pro mèdiu de càrculos, duos euros a secùndu colan a s'istadu italianu dae sa Sardigna chene bi torrare prus. +Custa chistione la aìan fatta essìre a campu sos paritzos grupos e movimentos indipendentistas in su 2004, e a pustis l'at picada, fachèndela propria, su guvernu regionale de Renato Soru a cumintzare dae s'annu chi est bènniu a pustis, in su 2005. +Oje in dìe sa vertentzia intradas est galu a isòrvere. + +Videojòcu: +Su videojocu est unu jòcu chi funtzionat pro mèdiu de unu istrumentu elettronicu, chi impreat una interfaccia omine-macchina e unu ischermu che sistema de output. Si li narat fìntzas, chind unu ingresìsmu, "videogame", mancari chi su faveddu currettu in limba inglesa siat "video game". Chie fàchet imprèu de videojòcos si narat "videojocadòre" e, pro jocare, si podet serbìre de perifèricas comente a su joystick, sa tastèra e gòi sichìnde. +Su videojocu est nàschiu in sos annos Chimbànta, a su cumìntzu pro chìrcas issientìficas, ma si at isvilupàu a prenu dae sa secunda meitàde de sos annos Settanta in sùsu. +Dae sos annos Novanta in sùsu, s'industria de videojocos at tèntu sèmper prus impòrtu: in su 2006, adderettùra, pro sa prima bìa in istòria at brincàu pro volùmene de affares s'industria musicale. +Edade de sos jocadores. +Sa fàsca anagrafica de sos chi si pònen a jocare est tra sos sèichi e bintinòve annos, mancàri chi in carchi istadu, comente in su Rennu Unìu, s'edade mediana siat meda prus arta, de cada manèra lompènde a unu massimu de barantanòve annos; in s'istadu italianu est de bintòtto annos. +Oje in dìe, pèri su mundu b'at unos 145 milliones de pessònes chi videojòcan. + +Arfabetu telefònigu sardu: +Su gasi naradu arfabetu telefònigu o arfabetu fonètigu sardu est unu mètodu de narrer sas lìteras de s'arfabetu latinu. S'impreat pro inditare s'ortografia de una paraula realizende sa cofuzidura sua. S'impreu suo est limitadu iscrusivamente a s'àmbitu tzivile, sende ch'in sas comunicaduras militares s'impreat s'arfabetu OTAN. +S'arfabetu telefònigu naschet dae su bisonzu de parare fronte a una calidade iscassa de sa boghe, tìpiga de sas comunicaduras peri telèfonu. Est tipigamente impreadu pro ispetzifigare s'iscritura curreta de sos nùmenes pessonales a sa grafia cumprigada e/o ambiga. +In sa limba sarda no esistit galu un'arfabetu telefònigu ufissiale. Sende gasi, b'at una proposta de arfabetu telefònigu logudoresu elaborada dae s'Assòtziu de Boluntàrios pro sa Limba Sarda (ABLS), chi est sa sighidora: +A (a) de/comente Aristanis +B (be) de/comente Bosa +C (che) de/comente Casteddu +D (de) de/comente Domusnoas +E (e) de/comente Elini +F (efe) de/comente Foghesu +G (ghe) de/comente Garteddi +H (aca) de/comente Hobby +I (i) de/comente Iscrèsias +J (jota) de/comente Jertzu +L (elle) de/comente Lanusè +M (emme) de/comente Mamujada +N (enne) de/comente Nùgoro +O (o) de/comente Orgòsolo +P (pe) de/comente Patada +Q (qu) de/comente Queen +R (erre) de/comente Rumana +S (esse) de/comente Seddori +T (te) de/comente Tàtari +U (u) de/comente Uda +V (ve) de/comente Vicky +Z (zeta) de/comente Zeddiani +TZ (tze) de/comente Tzerfaliu +Àteras lìteras, chi non formant parte de s'arfabetu logudoresu, sunt: +K – (kappa) de/comente Kilimangiaro +W – (ve dupra) de/comente Wilson +X – (scèscia) +Y – (i grega) de/comente Yanez +Un'isempru cun su nùmene Efis: Elini-Foghesu-Iscresias-Seddori. +S'ABLS at isseberadu de impreare, in sa medida de su possìbile, nùmenes de biddas sardas. S'italianu puru, comente est cunnotu, tirat profetu su prus dae nùmenes de tzitades e biddas, comente acontessit finas cun s'ispannolu, cando chi limbas che s'ingresu, su frantzesu e s'alemannu impreant mescamente nùmenes de pessones. + +Biazu a Sardinna: +Biazu a Sardinna est unu romanzu iscritu in italianu dae Zosepe Mesina, cun su tìtulu orizinale de Viaggio in Sardegna. +Inredu. +Filippo Del Sante est un'òmine de unos 50 annos ch'istat in Parma. Zaja sua, zai dae tempus obitada, si sambenaiat Puligheddu e fiat naturale de sa Sardinna, peroe non faeddaiat mai de sa terra sua de orìzine, dassende suponner a sas familiales suos chi no nde tènneret amentos bonos. Filippo, curiosu de nd'ischire carchi cosa de prus a subra de su tempus coladu e de sa rezione de s'antiscolada sua, in ue no est istadu mai, s'aderetat a su tzìrculu sardu de sa bidda sua, in ue l'assegurant chi sa zaja, zuighende dae su sambenadu, deviat esser orizinale de Olìana. Unos cantos frechentadores de su tzìrculu li cussizat de si nche zugher a cue pro iscoberrer sas raighinas suas pròpias, e li dant finas una referèntzia importante, custituìda dae unu tzilleri postu in su tzentru de Olìana e règhidu dae Nanneddu, un'amigu issoro. +Filippo andat a Olìana, in ue est acollozidu calorosamente dae Nanneddu. A mèdiu de Cotzanu, mere de una posada tìpiga sarda, cunnoschet a un'òmine mannu de tempus a nùmene Badore Puddu, chi l'afrantzat e li contat totu su contu tristu de zaja sua Concuda Puligheddu, chi fiat istada isposada cun frade suo prus mannu Pedru, ambos paraiant aderetados chirru a boda segura. Pedru traballaiat de pastore tzeracu in sa tanca familiale, e fiat istadu ochìidu, sena possibilidade de nde proare sa responsabilidade, dae sos Devaddis, una famìlia barrosa e disonorada chi sa tanca fiat a làcanas cun s'issoro. Concuda, derruta dae su dolore, aiat detzìdidu de si cojuare cun Filippo Del Sante, zaju numenale de Filippo, e de si nch'andare cun isse a terra manna. Comente si totu custu non bastaret, tres annos a como sos Devaddis fiant resèssidos a s'apropiare a trampa de una parte de sa tanca de sos Puddos. +Filippo, est còrfidu sintzeramente dae su contu de Badore, chi elàborat unu pranu pro lis torrare totu cun s'azu a sos Devaddis e los obrigare a dare in segus su chi nch'aiant leadu sena nde tenner su deretu, peri carrera legales a mèdiu de un'abogadu de Nùgoro e peri àteras foras de su legale. So sodale de Badore est Filippo etotu: s'arribada a sua a Sardinna comente iscratzadore de Concuda Puligheddu est ispainada dae sas coberturas, e Filippo si ghetat a tancheri emilianu, Badore li dispensat sa bestimenta netzessària pro parrer creìbile. Cumintzat a currer su narinzu chi sos Devaddis siant dispostos a s'addoviare cun Filippo. +Sa die apostivigada pro assionare est s'ùrtima de s'annu, in Orgòsolo, in ue istant sos Devaddis. Sende gasi, in sa bidda barbatziana calicunu tenet s'avesu de festare sa colada de s'annu tirende ballas reales. Filippo abarrat fertu dae una ràfaga isparada cun s'intentu de festare, s'assùconat e si cuat, cumbintu chi sos Devaddis lu siant chirchende pro l'istampare sa pedde. Pustis atzapadu dae tres òmines armados, Filippo suponet chi siant sos Devaddis e pessat ch'intro de unu mamentu l'apant a ochier, boghende unu suspiru de alìviu addaghi imparat chi sos tres sunt in realidade carabineris bestidos a sa moda biddaresa intervènnidos pro arressare sos orgolesos chi leant sa bidda pro Beirutu. Sa ferta de Filippo est tratada dae unu dutore chi a nùmene nch'essit pretzisamente Devaddis e chi li ponet unos cantos atzos, a Filippo sos carabineris lu retenent in su cuarteri issoro finas a s'arvèschida paris cun Badore in antis de los dassare andare. +Filippo est arrenegadu meda cun Badore, chi su pranu suo diat esser disintzertadu istrepitosamente e chi, prus importante, diat aer postu sa bida sua in arriscu. Badore repellit s'acusa e ponet in craru chi dutore Devaddis format parte de sa famìlia de sos inimigos issoro. Filippo li narat a Badore chi no nde podet prus e chi cheret torrare a Parma, Devaddis a sa prima chircat de l'istorare, peroe a pustis si sapit chi est inùtile a insister e atzetat sa detzisura sua. +In tempus de su biazu in betura cun Badore dae Olìana a Orgòsolo, Filippo retzit in su telefoneddu una mutida de sorre sua Katia, sa cale l'informat chi su tumbinu de sa zaja est in pessu istadu iscostiadu pro traballos, e chi non resurtat ch'in intro b'èsseret su brunzete de balore mannu chi sa zaja aiat chertu cun sese addaghi fiat morta. Tando Filippo cumprendet chi est chistione de una mala zogada de sos Devaddis, chi devent tenner carchi aporridore in su campusantu de Parma e chi devent aer tiradu profetu dae sa presèntzia de Filippo in Sardinna pro s'apoderare de su brunzete de sa zaja. +Ascurtende su contu de Filippo, Badore s'assùrvilat e diat cherrer leare su fusile e ochier totu sos Devaddis una bia pro totus. Filippo li narat chi s'assèliet, ca sa bindita est unu pratu gustadu fritu e chi como b'at sa possibilidade de tirare sos loros a cudda famìlia de disaurados. +Filippo torrat a Parma cun Badore in fatu. Su manzanu a pustis de s'arribada issoro, si nche zughent a su campusantu e s'abizant de un'apichete de Sardinnia Ferries postu in su bidru de sa betura de s'interradore. Pagu ora a pustis topant cun custu ùrtimu e, a mèdiu de pregontas cadràbula bariadas, resessint a cumprender chi est chistione de unu sardu e chi s'est apoderatu de su brunzete a cumandu de sos Devaddis. In fines ant a poder derrotare sos inimigos issoro peri bias legales e retzire torra su chi nche lis aiant dogadu. + +Impèria: +Impèria est una comuna italiana grobale de 42.325 abitadores de sa Ligùria, cabitale de sa provìntzia a su matessi nùmene; posta in sa costera ponentesa, est nàschida in su 1923 dae s'agrustamentu amministrativu de Oneglia e Porto Maurizio (logalidades respetivamente a manu manca e dereta de su traìnu Impero), paris cun àteras comunas prus minoras (a ischire, Borgo Sant'Agata, Caramagna Ligure, Castelvecchio di Santa Maria Maggiore, Costa d'Oneglia, Moltedo, Montegrazie, Piani, Poggi e Torrazza); sa sea comunale non s'agatat in perunu de sos trighinzos chi formant Impèria (pro custa resone est chistione de comuna grobale), si nono chi est situada a longu de sa bia Aureliana, pagu prus o mancu a mesu caminu intre Oneglia e Porto Maurizio, dende in custa manera a sa comuna sa peculiaridade de tenner su tzentru suo in s'oru de sas duas logalidades prus mannas chi lu cumponint. +Impèria in sese contat cun unos 43.000 abitadores, peroe s'arzola urbana intrea, chi cumprendet su Gurfu dianese e un'internu terrencu bastu urbanizadu, nde tenet a inghìriu de 70.000, rennende-la de fatu s'agrustadorzu prus pobuladu de sa provìntzia a pustis de Santu Remu e su prus istèrridu. +Istorigamente, su trighinzu de Oneglia est su chi s'intregat a s'indùstria alimentària (mescamente ozu e macarrones), cando chi su de Porto Maurizio si cunsagrat in manera predominadora a sa pisca e a su turismu; prus reghentemente, sa bidda s'est recumbèrtida a intro de s'indùstria de sos servìtzios. +Su dialetu de Impèria, naturarmente, est de casta liguriana, cun bariantes lèvias, peroe seràbiles, de terminolozia e pronùntzia intre Porto Maurizio, a sa faeddada prus tradissionale, e Oneglia, in ue sa dominadura peemontesa segulare at dassadu istiga finas in su tratu e in su faeddàriu. Moende cun sos annos sessanta de su sègulu coladu, cun s'ispainonzu de s'immigradura interna (mescamente dae su suddu de s'Itàlia), s'impreu de su dialetu a sa prima s'est “iscafeinadu” cun medas tèrmines italianos, e a pustis s'est minimadu artamente, abarrende allacanadu in bidda intre sa pobuladura prus manna de tempus. Belle gasi, sighit a esser impreadu in sos trighinzos minores, in ue sas tradissiones de su tempus coladu sunt prus bias. + +Tzili cun petza: + +Istassione ferruviària de Deximumannu: +S'istassione ferruviària de Deximumannu est s'istassione de sos Caminos de Ferru Nassionales chi servit sa comuna de Deximumannu dae su 1984. +Perfilu e istòria. +S'istòria de sos caminos de ferru in Deximumannu dat cumintzu in su 1871, in su prenu de sa fase de realizadura de sos primos caminos de ferru pùbrigos de sa retza sarda. In cuddu annu, sa Cumpanzia Reale de sos Caminos de Ferru Sardos aiat inaguradu su trazetu Casteddu-Biddesorri, su primu rugru de sa Dossale Sarda in protzessu de realizadura. Duncas, su caminu de ferru nch'aiat sizidu finas su transitadorzu ferruviàriu orizinale de Deximumannu, ch'in s'annu sighidore fiat istadu cunetadu a su caminu de ferru de Iscrèsias nounàschidu. +In su segundu pustisgherra, si fiat abertu caminu s'intentu de duprigare a su nessi una parte de sa lìnia Casteddu-Figari, su chi si fiat cuncretadu a sa metade de sos annos setanta, addaghi su prozetu de duprigamentu de sas bias intre s'istassione de Casteddu e sa de Deximumannu fiat istadu aproadu e printzipiadu. Cunzuntamente cun custos traballos, fiat istadu detzìdidu de iscostiare s'istassione a una posissione lizeramente prus perifèriga a petus de su transitadorzu betzi, permitende sa colada de sas bias foras de sa leada urbana. Pro custa resone, fiat istada realizada una bariante de sa lìnia chi zughiat a su transitadorzu nou, chi s'agataiat a unos 250 metros dae su betzu, e sa bariante narada l'aiant inaguradu paris cun su duprigamentu in su 1984. Fraigadorzos annanghedores fiant istados criados in s'istassione carchi annu prus a tardu, in su cuadru de su prozetu isperimentale malassortadu de eletrifigadura de sa retza sarda. Difatis, s'istassione de Deximumannu fiat istada isseberada comente tèrminus de unu de sos duos rugros de proa (Casteddu-Deximumanu, s'àteru fiat dae Biddesorri a Seddori) pro sos testes de sas locumotivas E491/492 e de su sistema currespondedore de alimentadura peri currente arternada, su chi nch'aiat zutu a s'installadura in s'istassione de sas cadenàrias de alimentaduras, oe remoidas. +Caraterìstigas. +S'istassione est fraigada a longu de sa lìnia sarda printzipale, sa Casteddu-Figari Marìtimu; in prus de custu, in su transitadorzu deximesu, dat cumintzu sa dossale segundària de sos CFN, su de Iscrèsias e Carvònia. +Pro su chi pertocat sas infraistruturas ferruviàrias, su transitadorzu est probidu de chimbe bias pro su servìtziu de passizeris: sa prima, serente a su fraigu de biazadores, est impreada mescamente pro sos trenos de su servìtziu metropolitanu de Casteddu. Sas àteras bator, sizìbiles peri sutacoladorzu, sunt utilizadas pro sos trenos destinados a intro de sa Dossale Sarda (bias 2 e 3) e chirru a sa de su Sucis-Iscresianu (bias 4 e 5) respetivamente. Bias annanghedoras s'agatant a faca de sas antisfontomadas, e s'impreant pro s'istassionamentu de materiale rodadu o pro àteras finalidades de servìtziu. S'istassione disponet aguarmente de una filera de bias pro su servìtziu de mercantzias, postas a faca de su fraigu de biazadores. Custu ùrtimu est formadu dae unu tenimentu de duas prantas cun terrassitu, de pranimetria retangulare. +In contu de sa zestione de su moimentu, s'istassione est semper pessonalada, su chi sinnìfigat chi est s'aderetadore logale de su moimentu su chi cuntrollat su tràfigu ferruviàriu prendende s'istassione. +Intertràmunos. +S'istassione est una de sas prus importantes de sa retza sarda, sende sa destinada a s'intertràmunu intre sos trenos chi apròghilant o s'aderetant a sa Dossale Sarda e sos chi andant o arribant dae su Surcis-Iscresianu. Su transitadorzu istranzat trenos destinados a Iscrèsias, Carvònia, Santu Bèngiu, Aristanis, Macumere, Terranoa, Tàtari, Portu Turre e Casteddu. Sa relassione cun sa cabitale rezionale est garantidu finas dae su servìtziu ferruviàriu metropolitanu de Casteddu, chi aunit s'istassione cun sos transitadorzos de Assèmini Santa Lughia, Assèmini, Assèmini Càrmini, Casteddu-Su Masu, Su Masu Abioportu, Casteddu Santa Gilla e, comente naradu, cun s'istassione de Casteddu. +Pro su chi pertocat sos àteros trasportadores, in s'aparcadorzu de s'istassione est situadu su tèrminus de sa lìnia 9 de su CTM, chi permitit de nche sizire pratza Matteotti in Casteddu. In prus de custu, realizant arressadas finas sos postales de s'IRST chi aunint su Surcis cun su biddarzu universidàriu de Pauli. A carchi chentina de metros dae sa pratza de s'istassione, s'agatat aguarmente un'àtera arressada de s'IRST, dae ue si podent sizire sas comunas probianas a ue no arribat su caminu de ferru. + +Sumilleri: +Su tèrmine “sumilleri” derivat dae su proventzale “saumalier”. Orizinarmente, teniat su sinnìfigu de “ghiadore de bèstias de càrrigu”, chi cun su tempus s'est mudadu in “incarrigadu de su bivitòriu” e a pustis in “fundagheri”. S'orìzine latina cheret detetada in sa paraula “sagma”, chi sinnìfigat “càrrigu”. +Sa figura de su sumilleri est diferente dae sa de su tastadore de binos, mancari siant comunas sa degustadura profissionale de unu binu, gasi etotu chi su cunnoschimentu e sa curtura de sos binos. Su tastadore si fogalizat subra de su zudìssiu tènnigu e sa calidade de su binu (in particulare, est insajadu pro logalizare e zuigare sos defetos individuales presentes); su sumilleri ìntegrat s'anàlisis sensoriale peri sa presentadura, su servìtziu e sa cumbinadura de sos binos. A sa diferèntzia de sa degustadura realizada dae unu tastadore (chi devet impreare iscrusivamente tèrmines codifigados), su sumilleri devet ischire “contare” (est a narrer, “comunicare”) unu binu, o siat, in medida bariàvile cunforme a su cuntestu in ue s'agatat, a lu descrier finas in tèrmines “lìrigos” (limbazu poètigu), addae de lu fagher in manera astrintamente ispetzialista (limbazu tènnigu). +Su sumilleri a dies de oe. +Su sumilleri est unu profissionale a tretu de realizare un'anàlisis organolètiga de sas bufaduras cun sa finalidade de nd'abaliare su tipu, sa calidade, sas caraterìstigas, sas potentzialidades de cunservadura, mescamente cun referèntzia a sa cumbinadura curreta intre su binu e su màndigu. +Est impreadu in realidades impresariales de casta bariada, ùrtimamente finas in sa DGO. In sos restorantes, s'òcupat de sa selessione de sos produtos, de acordu cun su ghiadorzu de s'istabilimentu, de sa redatadura e de s'atualizadura de sa lista de sos binos, gasi che de sa reghidura de su fundagu. In sala de su restorante, cussizat a sos crientes su binu inditadu pro esser cumbinadu cun sos pratos amaniados dae s'issefu. Contivizat su servìtziu de sos binos etotu e de totu sas bufaduras arcòligas. Su sumilleri non servit s'aba, tarea chi lis currispondet iscrusivamente a sos camareris. +Su sumilleri profissionale devet cunnoscher sas reziones printzipales produidoras de binu de su mundu (enografia), s'istòria de su binu, sas tènnigas de curtura e de s'enolozia, sas binzas (ampelografia) e sos binos; in prus de custu, non devet discuidare su cunnoschimentu de sos distillados, de sos licores, de sas birras, de sos cocktails internassionales printzipales, de sa gastronomia e de sa coghina. + +Creopatra sa subitana: +Creopatra est istada una subitana extratropigale chi at còrfidu s'alabatu otzidentale de su Mesuterranu in su santandria de 2.013. Su sistema de prensu bassu at isvilupadu unu cumparis de temporadas pro neghe de s'àera frita chi, crompende dae su nordu, pènetrat a su Mesuterranu interassionende cun s'àera caente chi apròghilat dae s'estu. +Cunseghèntzias. +Sa subitana nch'at zutu a proinas fortes a beru in Sardinna, iscarrighende 440 mm de aba in su manzanu de su 18 de santandria de 2.013, causende sa biradura de diferentes canales e rios e provochende sa morte de 16 pessones. Sas arzolas prus còrfidas sunt istadas sa Gaddura, su de Nùgoro e su de Aristanis. B'at àpidu dannos graes finas in Calàbria. + +Maimone: +Maimòne est su deus anticu de s'abba in sa mitologia sarda. +Secundu a unos cantos istudiosos, Maimone est su deus fenìtziu de s'abba. Su limbista Max Leopold Wagner in su Ditzionariu Etimologicu Sardu vortat Maimone a sa paragula italiana "spauracchio", dande a su faveddu origine semitica e nande chi a sos tempos inditabat una martinìcca e a pustis si aìat mudau ind una bestia de fantasìa. +Atteros istudiosos, comente a Mario Ligia, affirman chi Maimone siat imbetzes unu deus anticu de s'abba de origine nuraghèsa e protosarda, chi a pustis sos Fenìtzios aìan torrau a interpretare. Sa radìchina Maim'o, difattis, in fenitziu cheret narrer "abba", mentras chi in ebraicu inditabat unu dimòniu e sa brama de dìnare. Semper su matessi istudiosu lu identificat chin su deus libicu-bèrberu de s'abba Amon, chin sa differentzia chi sa radichina de su faveddu sardu Maimone, pro sa presentzia de sa vocale "-i", diat esser prus antica de cussu e dìat bènner derèttu dae s'Asia Minore e non dae s'Africa. +Su babbu mannu de s'archeologia sarda, Giovanni Lilliu, in s'opera sua "La civiltà dei Sardi", nat chi Maimone fit unu dimoniu chi sos sardos anticos muttìan in Casteddu e Bìlartzi pro bi fàcher abba in terra, mentras chi in Iglesias fit s'ispiritu de unu puttu. +Su cultu de Maimone bi dìat deper esser galu oje in Ozzastra e in carchi trettu de Barbaza. Finas a su seculu colau, sos massajos e sos pastores sardos invocaban: +Su lùmene de Maimone cambiabat dae trettu a trettu: fit Mamuthone in Mamujada, Maimone in Orgosolo, su Maimùlu in Ulassai. Medas caratzas sardas fachen riferimentu a custu deus de sa Natura. +Chin sa artziàda de sa Cristianidade, non bi aìat colau troppu tempus innantis chi lu aìan identificau chin su Dimoniu etottu. + +Sardus Pater: +Su Sardus Pater fit su deus nuraghèsu chi si adorabat in su tempiu de Antas, su "Sardopatòros ieròn" (in gregu anticu "Σαρδοπατώρος Ιερόν", ovverosiat su tempiu de su Sardus Pater, "Sàrdos", "Σάρδος Πατήρ") chi ammentat su geografu Tolomèu e chi est in sa Sardigna de zosso (Meurreddìa) a 10 km prus a sud de sa bidda de Frùmini Mayori). Su tempiu, e mascamente in ube su tempiu istabat, che at pesau medas arresonos e a medas chircas battìas a innantis dae archeologos e istudiosos de istoria sarda. Sa tzertèsa chi in Antas bi fit propriu su tempus de sos nuraghesos si aìat tentu in su 1954, cando una istudiante de s'Universidade de Casteddu (L. Caboni), in sa punna de iscrivere sa tesi de laurea, aìat iscopertu unu arròch'e s'epistìliu. In sa campagna cumintzada in su 1966, che fin essìas dae sutt'e terra una tabella chind una dedica a su deus in chistione e un'iscrìtta chi fachiat tzinnu a sa pesada de su Tempiu de su Deus Sardus Pater Babài. Custu arròcu si podiat ponner a pare chin cussu imbènniu in su 1954 e cussentìat de torrare a cumpònner s'iscritta integrale de su frontone. +Onorificentzia. +Dae su 2007, sa Regione Autònoma de Sardigna consignat donnia annu su titulu de Sardus Pater a cittadunus Italianus e istrangius chi si fessint distinghius pro meritis culturalis, socialis o moralis, e chi apant donau prestigiu a sa Sardigna. + +Ofelleria: +S'ofelleria est una parte de s'arte coghinale, cunsagrada iscrusivamente a s'amaniadura de alimentos durches comente siant ofellas infertzidas, ofellitas, turtas, pistocos, pralinas, tziculateddos, candidos e àteros de sa casta. S'ofelleria est un'arte chi pertenet in manera ispetzìfiga a sa tradissione coghinale europea e a sas tradissiones chi si sunt zeneradas dae issa, che s'amerigana o sa criolla. +Mele o tzùcaru? Sa nàschida de su cuntzetu de sèrvida durche. +Custa arte at tentu un'ispainadura cussideràbile in sos ùrtimos bator sègulos e in cuncomitàntzia cun un'agatabilidade prus manna de unos cantos ingredientes in su mercadu, prus chi totu su tzùcaru. Difatis, s'elementu durche fiat abarradu pro sègulos derivadu dae sa frùtora, dae su mustu e in particulare dae su mele, chi fiat annantu comente ingrediente de cumpretamentu a medas àteros. A inghìriu de s'annu 900 a.p.d.C, su mele fiat istadu acostazadu dae su tzùcaru de cannamele, importadu comente ispètzia dae sos territòrios àrabos. Petzi moende cun su 1500, su tzùcaru est importadu dae sas Amèrigas devenende un'ingrediente prus comunu. Su tzùcaru de biarava at a renner autònoma s'Europa in s'amaniadura de durcarias a petus de sas importaduras. Custu at a amenguare profundamente sos costos e at a dare un'impèllida notàbile a sa produssione durcale, chi aiat cunnotu un'isprosura cun onzi règula definende s'autonomia sua pròpia in cumparadura cun sa gastronomia intentada a livellu grobale. + +Bandalismu: +Su bandalismu est su cunzuntu de sas assiones de interditamentu, dannu o destruidura chirru a benes anzenos, materiales e nono, pro meru ispassiamentu o descuidu. +Orìzine de su tèrmine. +Su tèrmine fiat istadu impreadu pro sa prima bia dae Henry Grégoire s'abade, pìscamu custitussionale de Blois, in su 1.794 in tempus de sa Rebolussione frantzesa. S'abade, mancari sende repubriganu e progressivu, l'aiat utilizadu in sentidu inzenzadore in sas relatas suas a sa Cumbentura pro denuntziare sas assiones de s'armada repubrigana a dannu de crèsias, monumentos e òperas de arte, cumparende-las cun sos efetos tentos dae sas imbasuras terrorosas de su pòbulu de sos Bàndalos in su de V sègulos a.p.d.C. +Casìstigas. +Su bandalismu podet leare medas assempros. In cuntzetu de isempru, podimus tzitare: + +1756: +S'annu 1756 (MDCCLVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1757: +S'annu 1757 (MDCCLVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1758: +S'annu 1758 (MDCCLVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +1759: +S'annu 1759 (MDCCLXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1760: +S'annu 1760 (MDCCLX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1862: +S'annu 1862 (MDCCCLXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1860: +S'annu 1860 (MDCCCLX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +1855: +S'annu 1855 (MDCCCLV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1814: +S'annu 1814 (MDCCCXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1807: +S'annu 1807 (MDCCCVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1409: +S'annu 1409 (MCDIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1900: +S'annu 1900 (MCM in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1901: +S'annu 1901 (MCMI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1972: +S'annu 1972 (MCMLXXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1973: +S'annu 1973 (MCMLXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1974: +S'annu 1974 (MCMLXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu martis segundu su calendàriu gregorianu. + +1100: +S'annu 1100 (in numeros romanos:MC) est comintzadu in domìniga secundu su Calendariu Giulianu. + +1200: +S'annu 1200 (in numeros romanos:MCC) est comintzadu in sàpadu secundu su Calendariu Giulianu. + +Autonomismu: +Su autonomìsmu est cussu fenomenu in politica in ube una comunidade pùnnat a siche picare prus potere in su protzessu de issèperu decisionale dae sa soberanìa de s'istadu, chi comuncas abbarrat a nde facher parte. Est finas sa tendèntzia, dae parte de s'istadu, a facher e promògher su detzentramèntu amministrativu. +S'ideologia, a s'ispissu, si ponet a pare chin su federalismu oppuru si riferit a una facultade de limitàu auto-gubernu (de s'ateru, sa paràgula benit dae su grècu αυτονομία, chi la fràvican αυτός e in prus νόμος, chi est a nàrrer "gubernu dae se etòttu") chi unu organu prus mannu cuntzèdit a unu prus minore. Unu fenomenu chi si bi podet puru assimizàre, s'indipendentismu, est imbetzes a che lu ponnèr a banda ca cussu tenet sa boluntade de non facher prus parte de sa comunidade politica de s'istadu pro nde fravicare un'atteru distintu. +In Italia s'autonomia naschit in su 1946, cando s'istadu fachet autonoma sa Sitzilia; sichit sa Sardigna in su 1948 e finas sa Badde de Aosta e su Trentinu-Tirolu de bassu, e in su 1963 su Friuli-Venetzia Giulia. + +Indipendentismu: +Su indipendentìsmu est cussu fenomenu in politica in ube una comunidade pùnnat a si nche picare s'indipendèntzia dae s'istadu chi nde fachet parte, fravicàndeche un'atteru. A s'ispissu in su limbazu espressivu, prus de manera negativa chi non atteru, si imprèat su favèddu de "separatismu". +Unu fenomenu chi si bi podet puru assimizàre, s'autonomismu, est a che lu pònner a banda, ca cussu tenet imbetzes sa boluntade de pedire a s'istadu prus potere de poder picare issèperos vinculàntes e, a su solitu, est prus pacu radicale. +Medas bortas s'indipendentismu proponet sas resones suas in supra de su printzìpiu de autodeterminassione, chi su Derèttu Internassionale reconnoschet, e in supra de su fattu chi su populu in chistione etottu apat tentu s'indipendentzia in passau (a nois accurtzu o attesu chi siat). In prus, a s'ispissu si fachet riferimentu a s'idea (in origine giacobina) de istadu-natzione, punnande a si facher reconnoscher che istadu soberanu e natzione cufforma a cussu chi dìat tenner sa comunidade presa. +S'indipendentismu, mancari chi medas oppositores lu pinten de unu natzionalismu turpu e surdu, podet tenner imbetzes a costàzu o finamèntas che base sua medas ideologias, dae sas de drèsta a su marxismu de manca. + +Intzidente abiàtigu in s'Iscàrrafachelos Pirelli: +S'intzidente abiàtigu in s'Iscàrrafachelos Pirelli fiat istadu unu disacatu abiàtigu acontèssidu in Milanu su 18 de abrile de 2.002, addaghi un'aparèchiu minore de turismu si fiat tzacarradu contra a s'Iscàrrafachelos Pirelli. Su contu fiat istadu de tres mortos e unos 70 fertos. +Manera de acontèssida. +Su 18 de abrile de 2.002, Luigi Fasulo, unu pilotu italianu de 67 annos cun naturalizadura isvìtzera, fiat decolladu a bordu de unu Rockwell Commander 112TC HB-NCX dae s'abioportu de Locarnu a sas chimbe e cuartu de merie cun destinu a Milanu Linate, in ue diat aer dèvidu realizare unu trànsitu pro ghirare a pustis a Locarnu a sas ses e cuartu. Su pranu de bolu prebidiat duas rotas possìbiles: Locarnu-Saronno-Turre de sa Telecom de Rozzano-Rogoredo-Linate, o puru Locarnu-Lagu Mazore-Baresu-Milanu Linate. +A inghìriu de sas 5:35, Fasulo aiat pèdidu a sa turre de cuntrollu de Linate s'autorizadura pro aterrare a sa pista 36R, dimanda chi l'est denegada pro probremas de tràfigu. A sas 5:42; in s'ìnteri chi fiat realizende unu mantenimentu de isetu in antis de s'aterrazu, Fasulo aiat comunicadu, a sa prima a sa turre de cuntrollu de Locarnu e a pustis a sa de Linate, sa presèntzia de un'anomalia in su carritu. Sa turre de cuntrollu de Milanu aiat cumandadu a Fasulo de tzirculare in s'aneddu de isetu Ata, unu cursàriu abiàtigu a forma de ellissa chi s'isvilupat a longu de sa periferia de sa tzitade. +Fasulu, chi cun probabilidade fiat realizende su cuntrollu de sos diferentes mandos (lughes pilotu de su carritu, mandu manuale de abertura de azutòriu, fusìbiles de su sistema elètrigu), non si fiat abizadu chi si fiat faddidu de rota e, in logu de s'aderetare a su tzircuitu de isetu, fiat andadu chirru a s'iscàrrafachelos Pirelli. In s'ùrtimu arrogu de sa rota, su pilotu teniat su sole in sa cara, su chi podet aer cuntribuìdu a li cuare s'iscàrrafachelos. +Unos cantos testimonzos aiant decraradu chi aiant bidu s'aparèchiu ammiende una birada cun su motore in sa belotzidade màssima, peroe oramài fiat demasiadu a tardu pro evitare s'ostàgulu. A sas 5:46, s'Aero Commander de Fasulo si fiat tzacarradu contra a sa de 26 prantas de s'iscàrrafachelos Pirelli, ispossiende immediatamente unu fogu bastu chi diat esser istadu istudadu petzi a pustis de argunas oras. +Bìtimas. +In s'intzidente, in prus de Luigi Fasulo chi s'agataiat a bordu de s'aparèchiu a sa sola, aiant pèrdidu sa bida Anna Maria Rapetti e Alessandra Santonocito, duas impreadas de sa Rezione Lombardia chi s'agataiant in sa pranta a ue s'est tzacarradu s'aparèchiu. Addae de custu, b'aiat àpidu unos 70 fertos. +Incherta. +Pustis iscrùdida s'ipòtesis de s'atentadu dae sos inchertadores, suzerida dae sos eventos tràzigos de s'11 de cabudanni de 2.001 in Amèriga, in unu primu mamentu fiant istadas manifestadas unas cantas cunzeturas, intre sas cales s'iscontzadura tènniga e su suitzìdiu. A s'agabu de su 2.002, in sa relata de incherta a pitzos de s'intzidente, s'ANSB (Azentzia Nassionale pro sa Seguràntzia de su Bolu) aiat craridu chi sa causa probàbile èsseret a buscare in s'incapatzidade de su pilotu de regher in manera adeguada sa cunduta de sa fase finale de su bolu in sa presèntzia de probremas tènnigas, operativas e ambientales. Su resurtadu de s'incherta aiat dassadu dudas in una parte cussideràbile de s'opinione pùbriga, parende pagu probàbile chi s'aparèchiu si siat agatadu pro casualidade in su tzentru de Milanu, a 100 metros ebia dae su solu, e chi nche siat fertu in modu intzidentale contra a un'iscàrrafachelos. +Memoriale. +Atuarmente, sa de 26 prantas de s'Iscàrrafachelos Pirelli istranzat unu memoriale in amentu de sas bìtimas. + +572: +S'annu 572 (DXLXXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +597: +S'annu 597 (DXCVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu martis segundu su calendàriu gregorianu. + +590: +S'annu 590 (DXC in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +604: +S'annu 604 (DCVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +594: +S'annu 594 (DXCIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +534: +S'annu 534 (DXXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +920: +S'annu 920 (CMXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +Subracoladorzu: +Su tèrmine “subracoladorzu” ìnditat avesarmente su rugramentu de un'arrogu ferruviàriu o caminale cun unu cursàriu postu a unu livellu diferente. +Unu rugradorzu situadu a su matessi livellu de unu caminu de ferru cun unu caminu, una carrera o una pratza, a su contràriu, est unu coladorzu livelladu. +Su cuntzetu de subracoladorzu ferruviàriu, in prus de custu, podet esser intentadu comente rugramentu intre duos caminos de ferru a livellu diferente, chi belle gasi in su limbazu tènnigu est definidu comente “maniestu coladore” o “maniestu de colada”. Su rugradorzu a su matessi livellu de duos caminos de ferru est unu rugradorzu ferruviàriu. +Paris pata, in un'istrutura de tipu modernu, no essende possìbile a brocare longamente su trànsitu in su caminu o in su caminu de ferru prus bassu, sa fraigadura acontessit in duas fases. +In primu tèrminu, si criant sas muridinas de reparu de solu e sas istruturas de tzimentu netzessàrias pro fraigare ambas rampas de artiadas, postas in sos màrghines e bastante a tesu dae sa bia inferiore. Custa operadura est isecutada impreende màchinas de moimentu de terra comente abripistas e motolivelladoras pro sa prima fase; in sa segunda fase, s'òperat a mèdiu de incofrados de linna o metallu cumbinados cun s'impreu de betoneras e gruas pro su prenimentu dae susu, criende in custa manera istruturas rìzidas de afortimentu de betone armadu. +In una segunda fase, in s'ìnteri chi s'isetat su cunsolidamentu de su tzimentu, si realizat si est pretzisu s'installadura de sos pilotones intermediàrios, fitianu limitende in modu petzi partiale su trànsitu peri sa bia antisesistidora pro minimare sas contrariedades su prus chi si podat. +In totu sas istruturas posissionadas gasi, s'agatant elementos a increddamentu, a subra de sos cales s'at finarmente a ponner s'antisfabrigadu de su ponte beru e autèntigu, in bigas de metallu o in elementos modulares de tzimentu. A dies de oe, custa parte est frechentemente insambrada a bandas, a costazos de s'istrutura, e interrompende su tràfigu in sa bia inferiore petzi pro pagas oras si podet realizare su supesamentu de s'unielementu insambradu gasi a mèdiu de gruas ispetziales e su posissionamentu suo in situ. +In su casu de fraigadura de subracoladorzos subra de caminos de ferru, no est raru chi su trànsitu siat brocadu petzi pro carchi ora a note manna e chi si realizent su supesamentu e sa posta de s'intercolunnale in sa lughe de sas alòzenas. +Una bia posissionadu s'elementu superiore, si cunsòlidat s'istrutura a mèdiu de impernamentos e tiradores, in manera a permiter sa reabertura de sa bia inferiore. Finarmente, si realizat su cumpretamentu (asfartadura, cresura de seguràntzia, fraigadura de sas bias, eletrifigadura...). + +Liceu classicu Domenico Alberto Azuni: +Su Liceu de Istadu «Domenico Alberto Azuni» est unu liceu classicu de Tàtari. +Su Liceu fit nàschiu in su 1852, cando sa Crèsia, a pustis de sos abbolòttos de su 1848, aìat pèrdiu su monopòliu de s'impàru tzitadìnu, chi finas a tando su potere fit de sos Gesuitas. +Chin s'unidade de sa penìsula italiana in su 1861, su liceu divenit regiu e in su 1865 li ponen su tìtulu in ammentu de Domenico Alberto Azuni, zurìsta de erèntzia tataresa e istudiosu de derèttu marittimu e cummertzàle chi aìat traballau pro sos Savoia e Napolione. +In prus de 150 annos de istoria su Liceu Azuni at dau cuntributos mannos pro s'educassione de sa classe dirigente sarda e cussa italiana. In su numeru de sos chi bi an istudiàu b'at puru zente chi at tentu importu mannu in Italia, comente a duos Presidentes de Repùbrica (Antonio Segni e Francesco Cossiga) e duos segretarios de su Partidu Comunista Italianu (Palmiro Togliatti e Enrico Berlinguer), chene contare ateros politicos, funtzionarios, magistraos, professores universitarios, artistas, imprenditores e professionistas. + +Partidu Comunista de Sardigna: +Su Partidu Comunista de Sardigna (Italianu: "Partito Comunista di Sardegna") est istau unu partidu politicu comunista e indipendentista sardu. +Istòria. +Su PCS at tentu radìchina in Sardinna a sos primos meses de su 1943, cando lu aìan fundau Giovanni Antioco Mura, unu militante sotzialista e sardista connottu peri sa zente locale pro s'attivismu tzivile suo (aìat finas fundau carchi cooperativa de massajos e pastores), e Antioco Cassitta, unu ex-militante de su Partidu Comunista Italianu chi fit a curtzu a sas ideas de Amedeo Bordiga. Su PCS est istau unu progettu politicu attivu mascamente in sa provintzia de Tàtari, ma sa presentzia sua si annotabat puru in sos atteros trettos de s'isula. +Custu partidu minore teniat unu programma originale: nande chi fit fidele a sos printzipios de su Marxismu-Leninismu e a cussos de sa Costitutzione Sovietica (iscritta puru in su manifestu politicu issoro), su PCS pùnnabat a una Repubrica Sotzialista de Sardigna indipendente, cumpresa ind una prus manna Repubrica Federale Sovietica. Custa posissiòne politica fit in accordu chin sa lìnia de sa Tertza Internatzionale e finas chin su programma de su cungressu de Lione, chi su Partidu Politicu Comunista Italianu aìat tentu in su 1926. Custa federassione sovietica no aìat cumpresu petzi territorios chi pertoccaban a s'istadu italianu ebbìa, ca a s'Italia nemmancu bi fachìan tzìnnu sos de su PCS. Nemmancu bi at de lu nàrrer, sos de su PCI male bidìan custu progettu politicu, ca tando cussu partidu nemmancu nde cherìat s'intesa de dare s'autonomia a sa Sardigna. Bi aìat àppiu calicunu mamentu de tensione, comente cando carchi attivista de su PCI aìat occupau sa sèa tataresa de su PCS (chi, prus a tardu, dìat esser divènnia cussa de sa FGCI, su corpus zovanu de su PCI). +Su PCS at tentu relatziones politicas chin militantes sardistas, peri sas biddas de su Logudoro. Custu partidu at tentu una bida goi pacu longa, chi ja a s'accabbu de su 1944 su Partidu Comunista Italianu si lu aìat mandicàu e belle tottu assorbìu, mancari chi Giovanni Antioco Mura, faddìu s'esperimentu, si nche aìat abbarrau in fora. Pro custu fattu, su PCS non bi la aìat fatta mai a andare a peruna eletzione. + +Michele Obino: +Don Michele Obino (Santu Lussurzu, 19 de jannarju de su 1769 - Parigi, 6 de jannarju de su 1839) est istau unu accademicu sardu de su Regnu de Sardigna, in prus de esser istau unu de sos prus mannos protagonistas de sos motos revolutzionarios sardos. +Bida. +Nàschiu in Santu Lussurzu, si aìat distintu in sos istudios dae sende zovanu arribande, in su mese de aprile de su 1794 a 25 annos, a tènner sa Cattedra de Decretales in s'Universidade de Tàtari. Tenìat bideas illuministicas chi tando fin fachende su ziru de su mundu connottu e, sende unu de sos protagonistas de s'abbolottu contr'a su feudalesimu in Sardigna, aìat istranzàu a s'amicu Giovanni Maria Angioy cando issu fit custrìntu a siche andare a pustis de su faddìmentu de sa revolutzione populare. Aìat iscrittu libreddos, diffùndios de manera clandestina, comente "Achille della Sarda Liberazione" e "I sentimenti del vero patriotta sardo che non adula Cagliari", li aìan fattu unu protzessu accusandelu de àer ispintu pro chi s'abbolottu bi seret e de àer cumpartìu libros rivolutzionarios. Fit custrintu a si cubare in sa màntza in sos padèntes de su Montiferru, paris chin sos atteros protagonistas de sa rivolutzione sarda chi accudìan in cughe dae Santu Lussurzu e chìrrios a curtzu, comente sa bidda de Iscanu. A sa fine, siche fit tuccàu in Frantza in ube at colau sos urtimos annos de bida in povertade, morindesìche in su 6 de jannariu de su 1839. +Achille della Sarda Liberazione. +Est unu libreddu de carchi pazina zirau de manera clandestina, e cumpartìu in Sardinna in s'abbolottu de su 1793-96; una copia la mantenet sa Biblioteca Universitaria de Casteddu. Si ischìrriat in duos paragrafos: ""Analisi della sarda costituzione politica"", ""Politica machiavellica del Ministero"", ""Schiavitù feudistica"" e ""Inimicizia piemontese"", chin cadaunu chi tenet una breve fràsia chi fachet su resùmu de sas bideas rivolutzionarias sardas, in prus de facher de testimonia in supra de su ligàmine chi bi aìat chin s'ideologia frantzesa e prus in generale europea de tando. +Su libreddu nat chi s'ordinamentu feudale sardu est sa causa prus manna de su disaccàttu chi b'at in Sardigna e accusat su gubernu piemontesu de non rispettare su pattu tra Re e Natzione Sarda chi tutelat sos derèttos de su «Reame di Sardegna» e ponet unu frenu a sa «assoluta Monarchia». Violare su pattu cheret narrer a dare, nachi, su derettu de resistèntzia. + +1918: +S'annu 1918 (MCMXVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1989: +S'annu 1989 (MCMLXXXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Iraq: +S'Iraq (Arabu: لعراق‎ al-‘Irāq),), ufitzialmente Repùbrica de s'Iraq est una nazione mediorientale se su sud-ovest asiaticu. +In su 1920 fini istados delimitados sas lacanas de su territoriu natzionale e in su 1921 fit istada criada sa monarchia. Sa capitale est Bagdad. + +Bagdad: +Bagdad est sa capitale de s'Iraq, a su 2011 si contaian 7.216.00 abitantes. + +Faradda di li candareri: +Sa Faradda di li Candareri (in sardu chind una bortada litterale: "Sa Falada de sos Candaleris") est una festa de Tàtari in su 14 de agùstu e est una protzessione de colunnas mannas, chi si naran appuntu "candareri", e si tenet in su Corso Vittorio Emanuele II finas a Porta Sant'Antonio e dae su Corso Francesco Vico finas a cròmper a sa crèsia de Santa Maria di Betlem. +Sa zente li narat finas "Festha Manna" e, secund'a sa tradissione, si festat pro su fattu chi sos tataresos aìan fattu unu votu a sa Madonna Assunta, chi los dìat àer dèpiu sarvare dae sa pesta. +Sa "Festha Manna" peròe no est tantu sa falada de sos candaleris, cantu sa festa de sos Santos patronos, che a Gavinu, Prothu e Januàrju, chi in sa realtade si fachet in Portu Turre. +Sa festa at tentu unu periodu de crisi a s'accabbu de su seculu de XIX e a su cumintzu de su Novichentos, ma commo la torran a sichire unas 100.000 pessones, chi accùdin a Tàtari puru dae foras. +Sa festa, in su 2013, l'an annànta a su numeru de sas Siendas orales e immateriales de s'umanidade de s'UNESCO. + +Essida de sos Candaleris: +Sa essìda de sos candaleris est una manifestada cattolica chin macchinas battìas in palas, chi si naran candaleris, e si tenet in Nujvi cada 14 de agustu in onore de sa Madonna Assunta. Sa festa si assimizat meda a cussa chi fachen in Tàtari ("Faradda di li candareri"), Iglesias (Festa di Sancta Maria di Mezo di Gosto) e in Piàghe. +Grèmios. +Comente in Tatari e in ateros trettos in ube si fachet una festa simile in Sardigna, finas in Nujvi cada macchina cheret inditare unu sotziu corporativisticu de sos traballadores de su passau, chi si narat appuntu "grèmiu". Pro sa bidda de Nujvi cada gremiu tenet unu colore chi est finas su colore de su Candaleri suo: + +Festa di Sancta Maria di Mezo di Gosto: +Sa Festa di Sancta Maria di Mezo di Gosto o Festa di Santa Maria di Mezz'Agosto est una manifestada cattolica chin macchinas battìas in palas, chi si naran candaleris, e si tenet in Iglesias cada 15 de agustu in onore de sa Madonna Assunta. In Sardigna sa festa si assimizat meda a cussa chi fachen in Tàtari (faradda di li candareri), Nujvi (sa essida de sos candaleris) e in Piàghe. +Sa rinàschida. +Sa rinaschida de sa festa in Iglesias fit in su 1992, cando fit iscoperta e torrada a luche nova unu candaleri, chi fit de su cuartieri de Santa Chiara, e si aìat isseperau de torrare a festare cussa chi fit una festa antica, chi s'orizine la testimonzat unu brève de sa chi tando si nabat "Villa di Chiesa" in su seculu de XIII: + +Proscritzione: +Sa proscritziòne (in latinu: "proscriptio"), a su cumintzu fit in su mundu anticu romanu unu bandu prùbicu in ube si notificabat sa bèndia de sos benes de unu depidòre. +In s'urtimu periodu repubricanu de Roma (I° seculu innantis de Cristu) sa proscritzione fit bènnia a mèdiu de pelèa politica. Fit difattist unu istrumentu pro che bocare a fora, chin s'esiliu, o che ispèrder fisicamente sos inimicos politicos e pessonales, e sos benes issoro los intregaban in s'erariu prubicu o impreaban pro pacare sos sordaos. Bi aìat àppiu duas proscritziones mannas: cussa de su dittatore "Lucius Cornelius Sulla Felix" contr'a sa classe de caddos in s'82 a.C. e cussa de sos triumviros "Octavianus", "Marcus Antonius" e "Marcus Aemilius Lepidus" a dannu de sos inimicos issoro in su 43 a.C., a ube che aìat ruttu finas s'oradore "Marcus Tullius Cicero". +Su favèddu est abbarrau pro inditare, peri sos tempos chi aìan sichìu, s'atzione de unu regime chi, a sa falada de su chi lu aìat pretzédiu, che bocat a fora e a fortza classes dirigentes intrègas. + +Mamuthone: +Su mamuthone, paris chin s'issohadore, est una carratza caratteristica de su carrasecàre mamujadìnu in Sardigna. Sa cròpa si distinghet pro bestimènta e pro sa manera chi si mòghen in sa protzessione: sos mamuthones b'andan faticàos e in silentziu, mentras chi sos issohadores si bestin a colores meda "alluttos" e dàen bida e movimentu a sa festa. +Istòria. +S'orizine de sos mamuthones abbarrat in mistèriu. Sicund'a Marcello Madau, archeologu de s'Accademia tataresa de Bellas Artes, nos mancan iscrittos chi facan a testimonia de sa presentzia issoro in tempos a nois attèsu. Wagner no nde faveddat e in su 1928 su Touring Club descrivet petzi su focu de Sant'Antoni. Sicund'a su matessi istudiu, a dontzi modu, carchi testimonia orale narat chi sos Mamuthones ja esistìan in su seculu de XIX. Carchidunu affirmat imbetzes chi sa protzessione benzat a nois dae s'edade nuraghèsa, pro adorare sos animales, pro parare fronte a sos ispiritos malos o pro si augurare de facher regorta bona. In mesu a sas teorias, bi nd'at puru una nande chi fit pro tzelebrare sa bìnchida de sos pastores muntagninos contr'a sos invasores saracenos, fattos a presoneri, oppuru pro adorare carchi deus nuraghesu de massajos e pastores, o galu che ritualidade totemica pro ammasedare su boe. +Carchi istudiosu affirmat chi b'at unu ligàmine istrìntu chin sos ritos dionisiacos, e atteros naran chi nono ponende sa festa tra sas protzessiones chi tzelebran su passàzu de sas istajones. + +Issohadore: +Su issohadore est, paris chin su mamuthone, una carratza tipica de su carrasecare mamujadinu in Sardigna. Su ruolu chi tenet est a tènner dominantzia in supra de su mamuthone. Sà cropa b'andat semper a pare e non biazat mai separada. +Istoria. +Siat sos mamuthones chi sos issohadores los aìat istudiaos s'archeologu tataresu Marcello Madau. Sos resurtaos chi fin essìos a campu dìan esser una prova de su fattu chi sos mamuthones dìan àer orizine in su seculu de XIX, mentras chi sos issohadores dìan esser un'imbentu a nois prus accurtzu e ispirau a sas biseras ispagnolas. A dontzi modu, sas teorias sun paritzas e, a nde atzettare una, si fachet arriscu de rùgher in ridutzionismu. +In su carrasecàre. +In sa protzessione de carrasecare, irfìlan addaennàntis, addaisècus e a costàzos, accumpanzande sos mamuthones e tenturare chin sa fune, narada soha, carchi zovana femmina pro lis dare auguriu de salude e fertilidade, o sos amicos o sas autoridades, pro lis augurare a issos puru unu bonu traballu pro su bene de tottus. Su capu issohadore, chi si podet definire che unu mannu prèide nuraghèsu, dàet su zustu dìllu e ritmu a su ballu e cumandat sos mamuthones. + +Fallout (videojocu): +Fallout est unu jocu de rolu chi at fattu e isviluppau Interplay Entertainment in su 1997. Su jocu tenet locu ind unu benidore post-apocalitticu e retro-futuristicu, a pustis de una gherra mundiale nucleare in su seculu de XXII de istoria alternativa. Su protagonista in Fallout est unu abitadore de unu cubadorju, appositamente fravicau pro si protezere dae sas radiatziones chi an sichìu a s'ispàrghere peri su mundu de superfitze, de lùmene "Vault", e s'iscopu suo est a atzapare un'atteru "chip" pro purificare s'abba, cando su chi tenen si at oramai gastau, e sarvare sos atteros dae siche morrer de sìdis. +Su jocu est tentu in cussìderu pro essere su sichìdore ispirituale de su jocu de ruolu de su 1998 "Wasteland". A primu depiat impreare su sistema bideau dae Steve Jackson de lùmene "GURPS", ma Interplay a unu tzertu puntu si nd'at imbentau unu a sa sola ponèndeli su lùmene de "SPECIAL". +Fallout est istau unu jocu chi sa critica at acclamau, in prus de àer ispirau unu muntone de atteros sichidores e "spin-off", dande vida a sa sèria de Fallout. + +Fallout 2: +Fallout 2 est unu jocu de rolu chi at fattu Black Isle Studios e chi Interplay at prubicau in su 1998. +Mancari chi apat unu mundu de jocu in ube zirare meda prus mannu e una "storyline" meda prus longa, sa grafica e sas meccanicas sun abbarradas belle comente fin in su primu capitulu. +S'istoria de jocu tenet locu in su 2241, 80 annos a pustis de su chi b'at àppiu in Fallout. Su jocu contat s'istoria de unu chi s'erèntzia sua fit s'eroe de su primu capitulu, e de su compitu chi tenet de sarvare sa tribù sua dae su fàmine atzapande una macchina antica nòdia comente su Kit pro crìare su Giardinu de s'Eden ("Garden of Eden Creation Kit"). + +Limba islandesa: +Su islandesu est una limba indoeuropea chi pertenet a s'ala germanica. Est sa limba uffitziale de s'Islanda e la faveddan unas 300.000 pessones. +Istòria. +In s'edade de Mesu, prima galu de s'imbentu de s'iscritura, in Islanda e goi puru in atteros trettos nordicos (Isvetzia, Danimarca e Norvegia) si chistionabat su norrenu, chi a nois est bènniu mascamente gràssias a poesias, nadas "Skáldskapur", chi sos poetes (sos "Skáld") cumponìan e cantaban. Issos an tramandau bona parte de s'istoria de sos paìsos nordicos. +S'occupassione danesa de s'Islanda, addurada dae su 1380 a su 1918, no at tentu belle peruna influentzia in s'evolvimentu de sa limba islandesa, ca sa populassione sichìat a la impreare pro sas comunicassiones de cada die. Su danesu si impreabat petzi pro sas comunicassiones uffitziales, e goi puru s'inglesu in s'occupassione americana chi b'andat dae su 1940 a sos annos '50. +In su 1944 sa costitussione nat chi s'islandesu est sa limba uffitziale de istadu e, dae tando, est s'unica a esser autoritzada in sos iscrittos uffitziales o arresonos prubicos. +S'isolamentu de s'Islanda, paris chind una forte e resistente curtura iscritta, an fattu a manera chi sa limba antica si fit mantesa benissimu, abbarrande belle comente fit milli annos fachet, de manera ispetziale pro su chi pertoccat s'iscrittu ma finas s'orale, tantu chi s'islandesu est a como, tra tottu sas limbas nordicas, cussa chi prus s'assimizat a su norrenu: un'islandesu, oje in die, podet leghere chene problemas una saga chi sos anticos suos aìan iscrittu in su seculu de XIII. +Particularidades in grammatica, chi in atteras limbas sun iscumpartas o si an evòlviu, sun abbarradas belle goi in islandesu. In prus in Islanda, pro more de una politica limbistica chi dàet cara a su purismu, si fachet meda attensione a non che facher intrare paragulas istranzas e sos faveddos novos sun un imbentu chi picat dae su vocabolariu islandesu chi ja b'est. +Si assimizat meda a s'islandesu su faroesu, sa limba de sas Isulas Fær Øer. + +Aveiro: +Aveiro, cunnotu comente sa “Benètzia de Portugallu” e, pro carchi tempus, narada “Noa Bragàntzia”, est una bidda portughesa, cabitale de su Distritu de Aveiro, in sa Rezione Tzentru e pertenende a sa sutarezione de su Vouga de Zosso, cun unos 55.291 abitadores. Sa leada urbana est formada dae sos trighinzos de Gloria e Vera Cruz (s'arzola orizinale de sa bidda). +S'agatat unos 55 km. a su nordu-uestu de Coimbra e unos 70 km. a su suddu de Portu, sende sa bidda printzipale de sa sutarezione de su Vouga de Zosso cun 390.840 abitadores (2.011) e sa de tres biddas de sa rezione Tzentru, a pustis de Biseu e Coimbra. +Est sea de una comuna de 78.450 abitadores (2.011) e 197,58 kmcd. de arzola, sutapartzida in deghe trighinzos. Sa comuna est alindada a su nordu dae sa comuna de Murtosa (siat peri sa Ria de Aveiro, siat peri terra), a su nordu-estu dae Albergaria-a-Velha, a s'estu dae Agueda, a su suddu dae Oliveira de Bairro, a su suddu-estu dae Vagos e dae Ilhavo (sende sos trèmenes cun custa ùrtima comuna aguarmente marcados peri terra e a mèdiu de sa ria), e cun una fasca relativamente astrinta de iscaru in s'Otzèanu Atràntigu, a s'uestu, peri su trighinzu de Sao Jacinto. Est una leada importante urbana, portenca, ferruviària, universidària e turìstiga. +Un'imbarcadura tìpiga de Aveiro, chi nde surcat sos canales, est su moliceiro. +S'ispetzialidade coghinale prus caraterìstiga de sa bidda est custituìda dae sos ovos moles (“oos moddes”), durcarias minudas a base de ou e farra in intro de òstias de formas bariadas (biscacu, pische, eac.). + +Su chircadore de isteddos: +Su chircadore de isteddos (tìtulu orizinale: “"Il cercatore di stelle"”) est unu romanzu in italianu de Daniela Curreli s'iscritora casteddarza. +Su romanzu, iscritu in prima pessone cun protagonista masculinu, abordat dae unu puntu de bista sicolòzigu su tema grandiosu, misteriosu e infinitu de s'istima. +Inredu. +Marianu, su pessonazu printzipale de su contu, est unu sardu emigradu zai dae annos a Marsella, in ue reghet unu restorante de bonu livellu. +Sa zenerosidade in s'ocupare de sos afetos est un calidade surprendidora in un'òmine, peroe Marianu rapresentat sa dèroga a sa règula, ca bivit cun podda si non donat istima. Imbòligat sas fèminas in sa maghia de s'apentu, curat sas fertas de sos coros issoro, alimentat sas acapiaduras peri ligàmenes fortes fìsigos e ispirituales, in s'ìnteri ch'intèrpretat sa paristòria de sa cassa a sos isteddos. +Atuarmente, no esistit bortadura in limba sarda de custu romanzu. +“Non b'at un'istima lèvia e un'istima forte. B'at unu ùnigu tipu de istima. Est su chi si presentat nuu in dae in antis de s'ànima e ti pedit de lu bestire”. Daniela Curreli + +Abioisfasitis: +S'abioisfasitis (mutida finas sìndroma de sas fitas oràrias, in ingresu “"jet lag"”) est una cundissione fisiolòziga dèvida a un'arteradura de sos rìtimos tzircadianos de sa carena in su casu de unu biazu ràpidu chi rugrat diferentes fitas oràrias, dae s'estu e dae s'uestu e dae s'estu a s'uestu (in custa ùrtima eventualidade, s'istrobu e su discumbèniu tirant a esser prus mannos), tipigamente unu biazu in aparèchiu. +Sa cundissione de abioisfasitis podet tenner dies bariadas de dura finas a cando sa pessone si siat adatada cumpretamente a sa fita orària noa, cun recuperadura mèdia aguale a una die pro onzi rezione orària rugrada. Patint s'isfasitis in manera particulare sos pilotos de aparèchiu, s'echipazu e sos biazadores frechentes. Sas cumpanzias abiàtigas tenent regulativas cun s'intentu de cumbater sa podda de sos pilotos causada dae s'abioisfasitis. + +Corpus Christi (Texas): +Corpus Christi est una tzitade costerenca istadunidesa situada in su suddu de su Texas. Cunforme a su retzensimentu de 2012, tenet una pobuladura de 312.195 abitadores, sende sa de otu prus mannas de su Texas. +Su nùmene latinu, chi sinnìfigat “Corpus de Cristos”, fiat istadu dadu a s'assentadorzu e a sa baìa inghiriadora dae Alonso Alvarez de Pineda s'isproradore in su 1519, addaghi aiat iscobertu sa baìa losana mesutropigale, in sa die nòdida chi tzelebraiat su “Corpus de Cristos”. Sa tzitade est istada paranumenada sa “tzitade ispumosa in s'oru de mare”, mescamente in sa literadura turìstiga. +Sa tzitade tenet su de chimbe portos prus mannu de su paìsu e est sèrvida dae un'abioportu internassionale. + +Michele Bravi: +Michele Bravi (Città di Castello, 1994) est unu cantantu italianu. + +Pietro Delitala: +Pietro Delitala (Bosa, seculu de su XVI - 1613) est istau unu poete sardu, chi si ammentat pro esser istau su primu (e finas s'unicu in epoca chi non siat sa de oje) a iscrivere, in Sardigna, poesias in italianu. +Bida. +Fit istau unu militare de s'Istamentu de sos Caballeris de su Parlamentu de su Regnu de Sardigna, assumancu finas a su 1573. Su babbu Nicolò fit podestà de Bosa in su 1556, mentras chi mama sua, sa nobile Sibilla Dessena, la ammentat su poete Antoni Lo Frasso in su libru suo "Los Diez Libros de Fortuna d'Amor" de su 1575. +Su Delitala in su 1572 fit postu a presone, chin tottu probabilidade pro disamistade, ma una cummissione parlamentare de su viceré Conte d'Elda in su 1573 lu aìat fattu assòrbere. In su 1583 su frade Agostino Angelo accudìat a su Parlamentu Generale pro lu rappresentare, ma in su 1589 fit torra a presone, custa borta in sutta de s'Incuisitzione chi li aìat postu un'ammenda de 5.600 francos. Che fit essìu dae presone in su 1590 gràssias a s'amicu (e consultore de su Sant'Uffitziu) Giovanni Francesco Fara. +Essìu dae presone, in su 1593 lu aìan ja cunvocau e custa borta ch'aìat postu a lu rappresentare Ramon de Cetrilla. S'aìat cojubau in su 1595 e aìat fattu 5 fizos: Agostino Angelo, Giovanni Geronimo, Pietro, Diego e Francesco. In su 1606 su viceré lu aìat premiau ca aìat sarbau sa tzitade sua de Bosa dae s'undadura de su Temu, su ribu chi b'est in mesu. +Aìat iscrittu unu libreddu de cantones chin su titulu de "Rime Diverse" prubicau dae s'editore casteddaju Galcerino in su 1596. In su beranu e istìu de su 1594 fit che istranzu in Genova chin s'amicu de su marchesu Ambrogio Spinola e poi in Mondovì, a chìrriu de su santuariu de Vicoforte in pilligrinàzu. In sas Rimas suas, descrivet custu pilligrinazu, ma finas unu miraculu chi bi dìat àer dèpiu in su mese de Nadale de su matessi annu, cando su capitanu de su nabìlliu genovesu Pàtron Natteri aìat sarbau dae s'undadura de su Temu unu signore de Codronzànos, chi si tentabat sa sorte attraessànde su ribu chin su caddu suo. Sa poetica si depet bìere in su cuntestu de su filone petrarchista italianu de su Chimbichèntos, chin influentzias de Torquato Tasso, ma finas de atteros poetes sardos che Gerolamo Araolla, Gavino Sugner e atteros pacos chi aìan isseperàu de iscrivere in italianu, ind un'isula chi fit tando meda ispanitzada. + +Salvatore Viale: +Salvatore Viale (Bastìa, 6 de Capidànne de su 1787 - 23 de Sant'Andrìa de su 1861) est istau unu iscrittore, poete e magistrau corsicanu, su primu a iscrìvere in còssu un'opera de impòrtu literàriu, sa "Dionomachìa" (1817). De bidèas liberales, at tèntu unu importu mannu in sa pùnna de mantènner sa tradissione curturale de su populu cossu e at difesu su rolu de s'italianu che limba culta de s'isula. + +Le ombre del passato: +Le ombre del passato (in sardu:"Sas umbras de su tempus coladu") est unu romanzu grogu-nieddu-rosadu de Pier Luigi Cantarelli s'iscritore parmesu, editadu in su 2013 dae sa domo de imprenta “Zona” de Aretzu. +Inredu. +Alessandro Guidorossi, unu cummessàriu de polima ispertu de Parma, iscòberit a pustis de annos de istima chi muzere sua Cristina l'est trampende. S'esistèntzia sua tràculat, sas tzertesas s'isfrìghinant e su dolore si faghet una maladia sufogadora chi l'anìchilat. +Intre tantu, sa bidda est disestrada dae una filera de crìmines de biolèntzia mai intesa, perpetrados cun un'ermu inavesale dae su cale, a mèdiu de unu dispositivu a mollas, nche tzucant otu lepas afiladas chi pròvocant morte iscutale isfigurende sa cara de sas bìtimas. +Sos mortorzos tenent una caraterìstiga comuna: sos mortos pertenent a su pessonale mèdigu e paramèdigu de sa crìniga sichiàtriga de s'ispidale de Parma. +Su chestore, mancari siat istadu postu a su cunnoschimentu de sas cundissiones sicolòzigas difìziles in ue s'agatat su cummessàriu, at a insister pro chi siat isse su ch'inchertet, cunfiadore in sas capatzidades imbestigativas suas. +A su cumintzu, Alessandro at a realizare sas imbestigaduras disganadamente, peroe cando s'intreat de s'imboligamentu de muzere sua in s'acontèssida, at a agatare torra s'istìmulu netzessàriu pro afrontare cun determinadura inimigos pertiassos chi zughent torra a unu tempus coladu misteriosu prenu de memòrias drammàtigas. + +Limba pluritzentrica: +Una limba pluritzèntrica est una limba chi tenet parìtzos istandard differentes. Est una limba, comente narat su lùmene, chin tzèntros medas, e cadaunu tenet assumancu carchi norma codificada a contu propriu. Generalmente, sas limbas pluritzentricas si imprèan che istrumentu politicu finas pro pònner làcanas a sos territorios, de manera chi su cuntzettu de "identidade natzionale" non si podat pònner a pàre chin su limbazu de sinzos suo. Pro facher carchi esempiu, si dìat pòder nàrrer chi s'inglesu, su frantzesu, su tedescu, su coreanu, su serbu-croatu, su Swahili, s'isvedesu, s'ispagnolu, s'arabu, s'armenu, su Bengali, su Hindi-Urdu, su Malay, su tzinesu e goi sichinde, sian limbas pluritzentricas. +A s'imbèsse, cada limba chi tenet unu istandard ebìa si narat monotzèntrica; sun limbas monotzentricas, pro esempiu, su russu, su giapponesu e s'islandesu. + +In articulo mortis: +Sa fràsia latina In articulo mortis, bortada unu pacu non a sa littera, cheret narrer "a puntu de siche mòrrere". +Sa frasia, picada dae su limbazu de crèsia, si impreat pro inditare su chi at fattu una pessona cando est in periculu de bida, est a narrer in su lettu de morte. In campu giuridicu s'espressione inditat su chi at nau una pessona (pro esempiu, sas boluntades suas) pacu prima de siche morrere. + +José Delitala y Castelvì: +José Delitala y Castelvì (Casteddu, 10 de Sant'Andrìa de su 1627 - 1703) est istau unu militare e politicu sardu. +Bida. +Fit su fizu minore, cufforma a Angelo di Girolamo Delitala e Maria Amat y Castelvì, de sa familia nobile de sos contes (marchesos dae su 1605) de Làcuni. Su babbu fit caballeri de s'ordine de Santiago, artziau a cussu gradu pro b'esser istau in sos esertzitos ispagnolos chin onore mannu e chin fertas medas a nde facher testimonia. A pustis de àer istudiau in sa tzitade in ube fit nàschiu, a s'edade de bindichi annos tuccabat a s'Ispagna in ube aìat acabbau s'educassione sua. Tando aìat fattu carriera militare arribande a su gradu de colonnellu. In su 1672, Càralu II de Ispagna lu ponet a gubernare su Capu de Sutta e sa Gallura. In su 1686, a pustis de sa morte de su conte de Fuensalida, aìat esertzitau sa funtzione de viceré "ad interim". +Operas. +Mancari chi s'impignu politicu suo fit mannu, tenìat amore pro sa curtura literaria. Est de su 1672 sa regòrta de poesias "Cima del monte Parnaso español con las tres musas castellanas Caliope, Urania y Euterpe", chi li aìan fattu unu lùmen puru in Ispagna. + +S'hymnu sardu nationale: +Est de sos annos trinta de su seculu de XIX, iscrittu (ind unu sardu logudoresu ma literàriu meda, chi in sa forma si assimizat a cussu de Giovanni Spano) dae su prèide Vittorio Angius, liberale e deputau a su Parlamentu Subalpinu. Sa musica l'aìat imbetzes cumposta su maistru tattaresu Giovanni Gonella (184-1854). +Sa prima esecutzione at tentu locu in su teatru Tzivicu de Casteddu in su 20 de febràrju de su 1844. +S'ispartitu lu at iscopertu in s'archiviu de s'auditorium de Casteddu su prof. Francesco Cesare Casula, direttore de s'Istitutu de Istoria de s'Europa de su Mar' 'e Mesu de su CNR. +Sicund'a Casula, s'innu lu tenìan in cussìderu meda sos res. S'urtima esecutzione uffitziale fit in su 1937 cando su papa Pio XI aìat dau sa Rosa d'Oro a sa regina Elena. +S'innu fit tando postu a costàzu chin sa Marcia Reale e poi bocau de su tottu in su 1947, ponèndeche comente innu italianu cussu de Mameli ("Il Canto degli Italiani"). +In su 1991 s'innu fit postu in esecutzione dae sa banda de sos Carabineris in su Cuirinale in su 29 de maju; lu intendìan che omaju a s'orizine tataresa de su Presidente de sa Repubrica Francesco Cossiga. Fit torrau a sonare a sas dimissiones de su Capu de Istadu, in su 28 de aprile de su 1992. +In su 2001 fit torrau a ch'esser postu in esecutzione a s'intèrru, pro disìzu suo, de Maria José de Savoia, s'urtima regina de s'Italia. + +Tuone Udaina: +Tuone Udaina (mortu in su 10 de Làmpadas), connottu finas comente Antonio Udina in italianu, est istada s'urtima pessona a tènner cumpetentzia attiva de su dalmaticu. Issu fit sa fonte printzipale de informatziones in supra de su limbazu de sos mannos suos, cussu de s'isula de "Veglia" ("Krk" in croatu), pro su limbista Matteo Bartoli, chi lu aìat intervistau in su 1897, mancari chi non seret propriu s' "ideale": non fit dalmaticu de limba mama e sa limba l'aìat imparada dae sos negossios chi sos mannos suos fachìan in dommo (comente aìat nau: "E-l mi tuota e la maja niena favlua cosaic, in veclisun, jali favlua ce jali kredua ce ju non kapaja, ma ju toč!" bortau "Babbu meu e mama mea goi faveddaban, faveddaban in "viklasun", pessande chi deo non los cumprendìo, ma aìo cumpresu tottu!"), in prus non la chistionabat prus dae oramai 20 annos e fit surdu e chene dentes: difattis, no an mai fattu registratziones sonoras in supra de sa limba chi faveddabat. Tuone Udaina traballabat che barbèri, e pro custu li naban finas "burbur". A sas ses de bortaedìe de su 10 de làmpadas in su 1898, una mina de terra lu aìat mortu e, chin issu, finas su dalmaticu ch'est iscumpartu pro semper. + +Limba dalmatica: +Su dalmàticu o dàlmata fit una limba romanza chi unu tempus si chistionabat peri sas costas de sa Dalmatzia. Fit una de sas limbas romanzas balcanicas. +Sa documentassione istorica chi tenimus faveddat de duas macro-variedades printzipales: +Istoria. +Cando s'imperiu romanu de otzidente fit ruttu, sa zente latinitzada de s'Illiria fit abbarrada in podere de sos invasores Avaros e Islavos. In su seculu de VII sa regione fit partìa in duos: sa Dalmatzia (su trettu accant'e mare) e sa zona montagnina; sa secunda fit oramai islavitzada, sa prima aìat resistìu a sas invasiones mantenende s'identidade sua; sa populassione fit resèssia a siche fughire a sos portos fortificaos comente Zara, Spalato e Ragusa. Galu oje, in su Montenegru, bi sun toponimos de làdina orizine latìna comente Durmitor, Visitor e Cipitor. +Sicund'a s'istoricu Giovanni de Castro, in su seculu de XI galu prus de 50.000 pessones chistionaban su dalmaticu. Peròe, chin tottus sas conchistas de sa Repubrica de Venetzia su dalmaticu fit in sa prus parte bocau in locu de su venetu: paret chi in sa tzitade de Zara custu siat accadìu ja in antis de su Rinaschimentu. Su dalmaticu raguseu fit imbetzes sa limba egemone de sa Repubrica de Ragusa finas a su seculu de XI, e isparta finas a sa meitade de su Battoschentos. Est gràssias a Giovanni Conversini de Ravenna (1343-1408), chi si chessàbat chi non podìat prus faveddare chin sa zente de Ragusa, semus a connoschentzia chi ja a s'acabbu de su seculu de XIV sa limba prus allegada in cùghe non fit prus su dalmaticu. Sa classe arta, a dontzi modu, fit bilìmbe si non trilìmbe, capàssa de faveddare siat su latinu, siat s'italianu, siat su limbazu islavu de Ragusa. Filippo de Diversis nat chi in sos annos 1434-1440, cando imparabat sa grammatica latina in Ragusa, in sos tribunales galu si chistionabat in dalmaticu, ma sos zuiches etottu chin issu faveddaban in italianu. +Su dalmaticu raguseu siche fit estìntu in s'acabbu de su Battoschentos. Pro s'umanista raguseu Elio Lampridio Cerva (1460 - 1520) su dalmaticu fit una limba belle irmenticada, un'ammentu de pitzinnìa. In carchi trettu isolau, comente sas isulas de Quarnero e fortzis Lissa, su dalmaticu bi l'aìat fatta a supravvìvere chin tottu probabilidade finas a s'artziada de Napolione che limba chistionada dae comunidades de numeru mannu. S'urtimu a chistionare su limbazu de su nord, Tuone Udaina, siche fit mortu in Veglia pro s'iscoppiu de una mina de terra in su 1898; ma, prima de siche morrere, su glottologu Matteo Bartoli li aìat fattu un'intervista, prubicande prima in italianu (versione pèrdia e torrada a bortare pètzi dae pacu) e poi in tedescu unu saggiu in supra de su dalmaticu ("Das Dalmatische: altromanische Sprachreste von Veglia bis Ragusa und ihre Stellung in der apennino-balkanischen Romania"), galu un'opera de importu pro cumprender e istudiare custa limba antica. +Edduncas, su dalmaticu che limba nou-latina est oje iscumpartu de su tottu. Chin "dalmaticu" oje si nat su limbazu croatu narau "čakavo-ikavo", chi faveddan sos croatos de Dalmatzia e chi at picau medas faveddos italianos e venetos e si bi poden galu bìer in intro medas elementos lessicales de probabile orizine dalmatica. Pro cantu pertoccat sas populassiones de limba veneta e italiana de sa Dalmatzia, sun como pacas e ispartas. + +Limba nuraghesa: +Chin limba nuraghèsa si inditat sa limba (o limbas, sicomente no nde ischimus belle nudda) chi sos nuraghèsos faveddaban, in antis chi sa Sardigna e sa Còssiga sèren latinitzàdas. +Mancantzia de fontes. +Sicomente no amus mai iscopertu repertu perunu chin iscrittos chi si podan refèrrer a carchi limba nuraghesa, pro commo sa prus parte de istudiosos pessat chi sos nuraghesos non connoschìan s'iscrittura. No azuat su fattu chi s'antica limba protosarda che l'apat iscantzellada su latinu in su cursu de s'edade nuraghesa. In mancantzia de calesisiat fonte, si podet petzi narrer carchi teoria o ipotesi. Carchi chirca de Gigi Sanna ch'at fattu essire a campu sa possibilidade chi una iscrittura Nuraghesa o Shardana, in antis chi fin arribaos sos Fenìtzios, esistìat comuncas. + +Cesare Casella: +Cesare Casella (Pavia, 22 de trìulas de 1969) est istadu sa bìtima de unu de sos sechestros de pessone a tràmunu de luissione prus longos acontèssidos carchi bia in Itàlia. +L'aiant recatadu in Pavia su 18 de ghennarzu de 1988 e redassadu inche Natile di Careri, in Calàbria, su 30 de ghennarzu de 1990. Pro s'alliberamentu suo fiat istada pagada (su 14 de austu de 1988) una luissione de milli milliones de francos betzos, sena resurtadu. +S'atentu de sos mèdios massivos chirru a su sechestru fiat crèschidu in manera cussideràbile in su làmpadas de 1989, addaghi sa mama de Cesare, Angiolina Montagna – cunnota comente Angela Casella (1946-2011) e narada a pustis “Mama balente” - si nche fiat zuta a Calàbria e aiat pèdidu, in sas pratzas, s'alliberamentu de fizu suo e un'interventu prus mannu dae bandas de s'Istadu. +Subra de s'acontèssida, Cesare Casella at iscritu unu libru, editadu dae Rizzoli, a tìtulu “734 dies a largu dae domo”. + +Mudìmine de imprenta: +Su mudìmine de imprenta est s'issèberu de no fagher pubrigare noas subra de un'episòdiu determinadu de interessu de sos mèdios massivos. +Motivaduras. +Sa cunduta narada podet derivare dae una dimanda ispressa de sos suzetos chi sunt realizende un'imbestigadura zudissiària, cun sa finalidade de impeìre cumprigaduras eventuales in tempus de s'isvilupu suo. +Alternativamente, su mudìmine de imprenta podet esser impostu in manera autònoma pro issèberu lìberu de su mèdiu de informadura, chi siat chistione de unu ziornale o de una partzidura de relassiones pùbrigas de un'impresa. +In Itàlia, su tèrmine “mudìmine de imprenta” at cumintzadu a esser impreadu in sos annos setanta de su sègulu coladu cun referèntzia a sos sechestros de pessone, su mudìmine fiat pratigadu cun s'intentu de amparare sos sechestrados e sas famìlias issoro. +Moende cun sos annos otanta, s'ispressura at printzipiadu a s'utilizare finas in cuntestos isportivos, in contu de atretas o echipas chi si negant a responder a sas pregontas de ziornalistas o a lis dispensare informaduras. Custu impreu “lizeri” est zuigadu de sabore dudosu dae una parte cussideràbile de s'opinione pùbriga, dada sa diferèntzia evidente cun su cuntestu sèriu e deligadu de sos sechestros de pessone. +Mudìmine de imprenta in Wikipedia. +In su casu de su recatamentu de David Rodhe su reporteri de su New York Times dae bandas de sas milìtzias talebanas in Pachistanu, su diàriu aiat detzìdidu de no ponner in evidèntzia sa noa, pro no trubare chighillu e cumprigare sas assiones realizadas cun a finalidade de nche cromper a s'alliberamentu de su cullaboradore suo pròpiu. Pro nche sizire s'intentu naradu, su ziornale de Noa Iorcu aiat pèdidu sa cullaboradura de Wikipedia, chi aiat atzetadu. Difatis, pro diferentes meses Jimmy Wales e unos cantos amministradores aiant brocadu sa pàzina chi pertocaiat su cronista. Custa assione aiat iscadenadu sa rebellia de medas utilizadores, chi obiamente fiant a sas iscuras de sas motivaduras chi nch'ant zutu a custu. Cun s'alliberamentu de su cronista, acontèssidu su 20 de làmpadas de 2009, Wikipedia at craridu sas motivaduras de su zestu suo. + +Campubassu: +Campubassu est una bidda italiana de 48.398 abitadores, cabitale de sa provìntzia numenale e de sa rezione de su Molise. +Prima bidda de sa rezione pro pobuladura, s'agatat a 701 metros subra de su livellu de su mare, resurtende duncas sa de tres cabitales rezionales prus arta de Itàlia a pustis de Potèntzia e S'Àbila. +Sa bidda, de orìzine longubarda, est posta in sa zona cumprèndida intre sos rios Biferno e Fortore. S'arrodu istòrigu incruit numerosas testimonias de sas diferentes èpogas istòrigas, dae sa crèsia millidughentesa de San Leonardu a su casteddu Monforte millichimbighentesu e a sa catedrale noucràssiga de sa Santìssima Trinidade. +Sa bidda est sea archipiscamale metropolitana (archidiòtzesis de Campubassu-Boiano) e de s'Universidade de sos istùdios de su Molise. + +Contrabandu: +Su contrabandu est unu tràfigu illìtzitu de mercantzias intre Istados e nassiones diferentes sena su pagamentu de sas godetas duanales o in rebellia a sa règulas chi lìmitant su cumèrtziu de benes determinados; sas mercantzias ozetu de contrabandu podent esser, pro narrer: +Su contrabandu est istadu semper cuntrastadu dae sos diferentes Istados a mèdiu de su cuntrollu de sas làcanas e peri lezisraduras chi prebident penalidades dinarencas e presonales. +Su contrabandu de zigarretas in Itàlia. +In sos annos setanta de su sègulu coladu, su contrabandu de zigarretas, chi aproghilaiat su prus dae s'Apùlia, “puntu de arribada” de custa atividade, nch'aiat sizidu livellos de economia atzuvada ch'imboligaiant unu nùmeru mannu de pessones, mescamente in sas tres tzitades a ue faghiant referèntzia sas rotas de intrada a su paìsu: Nàpule, Benètzia e Zènova. S'economia narada fiat tollerada ampramente in unu tempus de crisis econòmiga grae dae sas fortzas de seguràntzia in su nùmene de s'”amortizadore sotziale”, cun s'intentu de prebenner crìmines prus graes dae bandas de sas pessones imboligadas in su tràfigu. Difatis, sas operaduras de iscàrrigu in bidda acontessiant suta de sos ogros de totu sa zente e sas imbarcaduras etotu fiant seguradas sena castigadas in sos portos (francu in Benètzia, in ue chie si siat las podiat segurare a curtzu de su portale de domo). Sas imbarcaduras naradas moiant zenerarmente a de note in nùmeru mannu e in su matessi tempus essende dae su mare territoriale, foras de su cale las isetaiant naes-carretones bentulende banderas umbra e, a pustis de carrigare, torraiant a bidda topende fitianu cun cuntrollos de sa polima fisgale. + +Aparcadore illìtzitu: +Sos aparcadores o istassionadores illìtzitos sunt pessones ch'isvilupant sena autorizadura su rolu de tentadores de beìculos motorizados in zonas su prus pùbrigas destinadas, regularmente o nono, a s'aparcamentu. +Caraterìstigas. +Su fenòmenu de sos aparcadores illìtzitos est ispainadu mescamente in su tzentru-suddu continentale, in particulare Sitzìlia, Campània e Abrutzu, in ue est relassionadu cun sa criminalidade organizada (camorra e màfia), insertende-si in s'istratezia de cuntrollu de su territòriu de custas organizaduras, peroe est in ispainadura lestra, e pertocat finas s'Apùlia, su Làtziu (prus chi totu in sas zonas iscarales), àteras zonas de su tzentru, unas cantas reziones de su nordu (in ue s'aparcamentu illìtzitu est pratigadu siat dae italianos siat dae istranzos) e finas sa Sardinna. +Cussiderende logos particularmente frechentados, comente siant sos caminos in sas probianias de prajas, discutegas, ispidales o àteros logos de interessu, e sa “tarifa” dimandada de diferentes euros, finas a 10-20 euros pro betura, s'aparcamentu illìtzitu podet renner foras male diferentes chentinas o mizas de euros sa die a un'aparcadore individuale, chi a pustis at a pagare una parte de su balanzu a s'organizadura criminale chi li permitit d'operare in su territòriu. +In medas casos, s'aparcamentu illìtzitu devenet iscurpimentu cun onzi règula a dannu de sos chi aparcant, cun minetzas regulares de dannos a s'automòbile si non si pagat, gasi che atemorimentos e atacos fìsigos. +In casos bariados, s'aparcamentu illìtzitu est realizadu in arzolas in ue no est autorizadu s'istassionamentu, su chi a bias cuntrìbuit a cunzestare su tràfigu. +In unos cantos casos, s'aparcamentu illìtzitu est pratigadu in sas fascas biaìtas, o siat reguladas peri s'istassionamentu contra costu. S'automobilista si bidet duncas custrìnghidu a pagare tantu sa tarifa regulare che s'aparcadore illìtzitu. +Sunt istadas bariadas, belle ch'isporàdigas, sas assiones de sos istituimentos pro chircare de ponner camu a su fenòmenu, peroe finas a como sunt resurtadas su prus ineficassas. +In onzi modu, est bonu chi chie si siat s'abizet de sa presèntzia de aparcadores illìtzitos sinzalet deretu su fatu a su 112 o a su 113. + +Peter O'Toole: +Peter Seamus Lorcan O'Toole (Connemara, 14 Nadale, 1934 – 14 Nadale 2013), fit unu attore de s'Irlanda. + +Benaltrismu: +Benaltrìsmu, benatterìsmu o benattrìsmu ("benaltrismo" in italianu) est unu noulozismu chi b’est in su campu de sas issientzias politicas (italianas). Su faveddu fachet sintesi de s’espressione “Atteru bi dìat bòlere!” chi s’impreat pro inditare s’orizine o su sorvimentu de unu problema ind un’atteru chi si credet, a bisu de su chi faveddat, semper de prus mannu importu de su chi narat s’attera pessone in meritu. +Imprèu. +Sa tesi benatterista si esponet semper in mesu o a s’acabbu de un’arresonu, contr’a su tentativu de acattare ind unu problema siat s’orizine siat su sorvimentu suo, nande chi “tantu ja sun custos sos problemas!” de manera ironica o “tantu sos problemas sun atteros”. Custa est una manera pro chi s’autore podat rebuzare e botzare derettu comente “illegittima ca est inutile” calesisiat cosa o resurtau chi b’est essinde a capu de una chistione, chene narrer peroe su chi pessat abberu in supra de sa chistione etottu e de su chi sos atteros b’an pessau a pizu. +Su benatterismu est una fallacia logica chi a s’ispissu sa zente bi rughet cando si chistionat de materia cuntroversa, mascamente politica, pro che fughire dae s’arresonu chene si esponnere nande chi, prima de pessare a custu problema, dìat toccare a lu fachere pro “sos problemas mannos de sa zente”, istande chiettu e tranchillu ca, tantu, nemmos lìllu at a dimandare itte dìan essere, cussos “problemas mannos”. + +Istorbu de personalidade: +In psichiatria su istòrbu de pessonalidade inditat sos chi tenen, appuntu, una pessonalidade non elastica cuffòrma a s’ambiente sotziale chi los inghìriat, cosa chi podet trisinare impare siat su campu cognitivu, siat cussu affettivu, siat cussu interpessonale e goi sichinde. No est un’istorbu de conca, ca cussu de pessonalidade est in genere prus lepiu, ma sichit a si afforticare in su tempus sende egosintonicu (chi sa pessone etottu non si nd’abbizzat e antzis lu atzetat) e a su matessi tempus alloplasticu (cambiat s’ambiente in ube sa pessone zirat, ma non a issa). +Descritzione. +S’istorbu de pessonalidade paret b’essinde in su pitzoccu a s’acabbu de pitzinnia, cando cumintzat a bènner mannìttu, ma custa zenìa de istorbu podet essere a diversu cufforma a sos mannos. Su faveddu de “istrobu de pessonalidade” si atzapat pro sa prima bìa in su DSM-IV, mancari chi cussos apan una descrizione ja in su DSM III. Unu istorbu de pessonalidade est unu modellu de isperientzia o cumportamentu chi differit meda dae sa curtura chi at pàschiu sa pessone, e si presentat làdinu in su campu affettivu, cognitivu e comportamentale. +Su cuntzetu de “istorbu” paret belle brincau a die de oje: sicomente naschit dae sende minore, est a unu modellu de pessonalidade chi nos depimus refèrrer, nandeli “tipu" e nono “istorbu”, pro esempiu, de pessonalidade istrionica. +Classificatzione de su DSM IV. +Sicund’a sa de battor editzione de su “Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder” (DSM IV) de su Assòtziu de sos Psichiatrias Americanos (APA), bi sun tres “cluster”, est a narrer zenìas, de istorbos de pessonalidade: +GRUPU A. +Su grupu A presentat cumportamentos cussideraos “istranos” in ube su sozetu siche abbandiat pro diffidentzia. +GRUPU B. +Su grupu B presentat cumportamentos cussideraos “teatrales” e “drammaticos”, in prus a peruna empatìa de su sozetu. +GRUPU C. +In su grupu C su sozetu tenet bassa autostima e finas timoria de arreu. + +Su Hobbit: +Su Hobbit (in limba orizinale "The Hobbit" o "There and back again", ovverosiat "tuccàda e torràda") est unu romantzu fantasy chi John Ronal Ruel Tolkien aìat iscrittu e prubicau pro sa prima bìa in su 1937. Su sichidore suo at a esser Su Segnore de sos Aneddos ("The Lord of the Rings"). +Su romantzu tenet unos cantos elementos de importu, chi si acattan in sos atteros traballos de Tolkien in supra de sa Terra de Mesu: s'Unicu Aneddu at a essere su tema tzentrale de Su Segnore de sos Aneddos, mentras chi sas ispadas elficas anticas de Gondolin nos torran a ammentare su chi contat su Silmarillion. Su tema de s'eroismu est tzentrale, ca su romantzu in medas lu an bìdu comente una metafora de sa Prima Gherra Mundiale, in ube massajos e zente de campagna in generale fit ghettada in su trintzeramentu nande chi sa gherra fit "atzione eroica". +Su Hobbit e sos atteros duos libros postos a pare fachen un'unicu contu chi addurat pro tottus sas battor Eras chi Tolkien si aìat immazinau. In sa Prima Era, chi contat su Silmarillion, b'at sa cosmogonìa, sa genesi de sas ratzas (posta a banda cussa de sos Hobbit) e su chi zirat in tundu a su primu Segnore iscùru, Melkor; in sa de duas, chi nde contat s'appendice a Su Segnore de sos Aneddos e a s'Akallabêth (parte de su Silmarillion), b'at s'artziada e sa rutta de su regnu de sos Omines de Nùmenor e sa sestadura de sos Anellos de sos Elfos, chi los azuat in custu Sauron, novu Segnore iscuru poi ispèrdiu chin s'alliantzia manna tra Omines e Elfos. In sa de tres, chi nde contan siat su Hobbit siat su Segnore de sos Aneddos, b'at sa reconchista de s'ascusòrju nanicu chi aìat furau Smaug e sa gherra de s'Aneddu, torra contr'a Sauron. In sa de battor, chi no nde contat perunu libru, sos Omines pican su podere in sa Terra de Mesu acabbande sas atteras ratzas. +Istoria. +Su maghiàrju Gandalf, paris chin trèichi nanos, fachet bìsita a Bilbo Baggins, unu hobbit chi vivet in Hobbiville, in sa Contea, e li ispiegat chi custos nanos, chi los cumandat Thorin Iscududechèrcu, bolen torrare a conchistare su regnu de Erebor, sa domo chi tando fit issoro prima chi lìlla furèsit s'iscurtone Smaug. Gandalf lu arròlat che iscassinadore, ca est bravu a iscassinare, e sos cumpanzos li promittin su battordichèsimu de s'ascusorju chi b'est in sa muntagna. Bilbo, comente tottus sos hobbit, est unu chi li piachet abbarrare in dommo fughinde su periculu, ma dorminde e pipande, ma a sa fine lu cumbinchen e tando tuccat chin sos nanos. A pustis de unu muntone de avventuras, sos cumpanzos arriban a Erebor e la illìberan dae su iscurtone. Bilbo ch'at a torrare a dommo riccu e chind unu aneddu de cabàle mannu. + +Rebolussione rumena: +Sa rebolussione rumena de 1.989 fiat istada custituìda dae una filera de abolotos e de protestos isvilupados in su paìsu intreu in su nadale de 1.989 e chi nch'aiant zutu a su bortulamentu de su rezìmene comunista, tando ghiadu dae Nicolae Ceausescu, e a s'isecutadura de su ditadore e de muzere sua. +Che in sos àteros paìsos de s'Europa levantesa, sa majoria ischerfadora de sa pobuladura fiat insatisfata cun sa situassione. S'ausèntzia de onzi liberdade tzivile e sa polìtiga econòmiga de Ceausescu (rembussu de su dèbidu furasteri peri s'isportadura de sa produidura agrìcula cumbinadu cun prozetos de fraigos subradimensionados) aiant zutu a su sufogamentu de onzi bida sotziale e a s'impoberamentu zenerale de sa pobulassione. Su merchinzu alimentàriu e s'atmosfera de suspetu e terrore intratenta dae sa polima segreda (Securitate) fiant sas mitzas printzipales de malispètzia. +De totu sos paìsos de s'estu chi aiant revessadu sos rezìmenes in su podere a pustis de sa ruta de su muru de Berilinu in su barigare de s'atonzu e de s'ierru de 1.989-1.990, sa Rumania fiat istada s'ùnigu in ue custu mudamentu fiant acontèssidu in su sàmbene, cun unas 60.000 bìtimas mortales de su rezìmene abaliadas. + +Cyberbullismu: +Su cyberbullismu est unu faeddu, pigadu dae s'inglesu, pro inditare s'attu de dare infàdu a una pessone pro mèdiu de istrumentos elettronicos comente internet, sas e-mail, sos blog, sos telefoneddos, e goi sighinde. +Sa paraula l'at imbentada s'educadore canadesu Bill Belsey. Comente su bullismu in sa vida reale, su "frade" in cussa virtuale podet esser una violadùra de su Còdighe Tzivile, de cussu Penale e, pro cantu pertoccat sa leze italiana, de su de sa Privacy (D.Lgs 196 de su 2003). +Oe in die, su 34% de su bullismu est in sa retza; mancari chi si presentet a manera diversa, finas cussu chi b'est in su web est bullismu, podende causare dannu psicologicu mannu a chie nde ruet vittima. +Differentzias cunforma su bullismu "traditzionale". +Cunfòrma su bullismu traditzionale in sa vida reale, s'imprèu de mèdios elettronicos li daet a su cyberbullismu unas cantas caratteristicas ispetziales: + +Andera GR 20: +S'andera GR 20, ubigada in Còrsiga e longa 200 km., est cussiderada una de sas anderas prus difìziles e suzestivas in Europa. +S'isterrit dae Calinzana, in su nordu-uestu de s'ìsula, finas a Conca, in su suddu-estu, sizende artàrias de prus de 2.000 metros e permitende de ammirare paisazos istupendos pobulados dae fauna agreste bundantziosa. +Sos caminadores cumpetitivos bene assussados sunt capatzos de la cuguzare in prus pagu de una die e mesu, cando chi a sos caminadores normales (ch'in onzi casu devint possuer tzerta isperièntzia) est cussizàbile a si leare 15 dies a su nessi pro cumpretare su cursàriu e a afrontare s'imprendimentu petzi a s'istiu. +S'andera est sinzolada in ruju e arbu e non devet esser abandonada mai. Su cursàriu rugrat unos cantos trighinzos in ue est possìbile a si reaprovisionare, e est probidu de refuzos in ue a colare sa note. + +Pinzutu: +Pinzùtu, chin su prurale chi fachet in "pinzùti" (pronuntzia in corsicanu: , pronuntzia frantzesa: , in sardu "puntzùdu" e in italianu "appuntito"), est una paràgula mala chi sa zente de Còssiga imprèat pro inditàre sos continentales, ca tènen un'atzèntu "appuntìu" chi in s'allèga de sos corsicanos imbètzes non b'at (pro custu sos zovanos lis nàran pèri "le pinz", chin su matessi sinnìficu). Su faveddu est de imprèu comùnu fìntzas pro sos turistas e istrànzos in generale, peròe. +Orìzine de su favèddu. +Sos corsicanos naran a sos atteros frantzesos "pinzuti" dae sa Battalla de Ponte Novu, in ube s'armada de Pascale Paoli gherràbat contr'a sos continentales, pro mòre de su berrìttu a tres pùntas de s'esèrtzitu issoro. + +Battalla de Ponte Novu: +Sa battalla de Ponte Novu (in còssu "battaglia di Ponte Novu" e in frantzesu "bataille de Ponte Novu") est una pelèa chi si at gherràu in dùas dìes, dae s'8 a su 9 de màju de su 1769, tra sos indipendentistas de sa Repùbrica Corsicana paolìna e sos mertzenàrios prussianos a un'ala, e a s'àttera sas armadas de su re frantzèsu Luìsu de XV, chi sos granadèris frantzesos aìan ghiau pro s'istrada de Còrte (su capu de locu de sa natzione corsicana de tando). Custa battalla, chi bìet sa definitìva bìnchida de sos ùrtimos, ponet accàbbu a sa ghèrra tra sos frantzesos e sos indipendentistas corsicanos: difàttis, su 13 de làmpadas de su 1769 Pascàle Paoli tuccàbat dae Portivèchju (còmmo Porto Vecchio) in Gran Bretagna. S'indipendèntzia de s'ìsula fit oramài accabbàda de manèra uffitziàle. +Su ponte fit derrùtu in sa secùnda gherra mundiale, ma s'ammèntu de sa battàlla est gàlu presènte mèda in sos corsicanos, mascamènte cussos natzionalistas, chi la bìen comènte un'òpera de resistèntzia eròica. + +Boe marinu: +Su bòe marìnu ("monachus monachus") est unu mammìferu de sa famìlia "Phocidae". Est un'ispètzie in perìculu de si estìnghere, tantu chi oje in dìe non bi nd'at chi unos 500 in tottu su mundu. +S'areale de su bòe marinu cumprendìat tottu su Mare de Mesu, su Mare Nigheddu, sas costèras atlanticas de Ispagna e Portogallu, Maroccu, Mauritania, Madera e Canarias. Oje chi est oje, peròe, sich'est belle ispàrtu dae su Mare de Mesu, pro more de s'attividade umana in costa (pìsca e càtza, turismu, palattos e gòi sichinde). Non bi nd'abbarrat chi 500 esemplares in grùstios ispèrdios in Grèghia e Turchia, e fintzas in su nord-ovest de s'Africa (Maroccu, Mauritania e Madera). In Sardinna fortzis bi nd'at galu calicunu, in su trettu tzentru-orientale de s'Ozzastra. + +Limba galega: +Su galegu (connottu finas che galitzianu) est una limba romantza nàschia in su seculu de XII in su trettu de ponente de s'antica provintzia romana Gallaecia, chi cumprendìat sa Galitzia de commo, su nord de su Portogallu e sas terras a curtzu de levante. S'attera limba chi naschit in custa terra est su leonesu, chi s'assimizat meda a su galitzianu. +Su galegu-portughesu fit belle arribau a essere una limba culta foras dae sa Galitzia e dae su Portugallu, e aìat tentu un'esistentzia uffitziale pro 700 annos, perdendela in su seculu de XIV. Sa debìlesa de sa limba at permìtiu a su castiglianu de cumandare, finas a su seculu de XIX: custu periodu lu an ammentare nàndelis "Séculos Escuros". +Como su galegu est sa limba ufitziale de Galitzia, chi faveddan 3 miliones de pessones paris chin s'ispagnolu. + +Radical chic: +Radical chic est un'espressione idiomatica, chi benit dae s'inglesu, pro inditare sos de s'arta burghesìa o de sa classe mediàna chi, tantu pro sichìre una moda o pro interèssu pessonale o ipocrisìa, tenen ideas de estrema manca chi b'andan contr'a sa classe de appartenèntzia issoro. A s'ispissu b'at unu tzertu sentìdu de menisprèssiu pro su dinàre, fràncu poi vìver una vida chin attividades de balànzu chi issos etottu, cara a sos atteros, dìan definire de custa manera. In prus, non bènit a mancare su menisprèssiu tipicamente aristocraticu e elitìsta pro s'ignoràntzia de "sos atteros", ca si presentan chind unu tzertu presùmu de superioridàde, mascamènte curturale: custu ca sos de s'ala "radical chic" in realtade istròchen male, chène lu ischìre, cumportamèntos de sos artistas "bohémien" chi, vortàos a banalidade, oje comùnican un'idèa snobìstica. + +Limba napulitana: +Su napulitànu ("napulitano") est un'idioma romanzu chi, paris chin s'italianu, faveddan in tottu s'Italia de zòsso, in Campania, Basilicata, Calabria de sùsu, Abrutzu, Molise, Puglia e sa parte de Latziu chi est a làcana chin sa Campania: ovverosìat, tottus sas terras chi tando fachìan parte de su Regnu de sas Duas Sitzìlias in sa banda de su faru de Messina, in ube sa limba natzionale fit appuntu su napulitanu, mèntras chi prus a zosso bi fit su sitzilianu. +In su seculu de XVI re Ferdinando su Cattolicu aìat impostu su castiglianu che nova limba uffitziale e su napolitanu, a libellu amministrativu, toppicabat in sos uffitzios de dipromatzia e in sos funtzionarios prùbicos: su cardinale Girolamo Seripando, in su 1554, aìat isseperàu de che bocare su napulitanu foras dae cùghe puru, ponèndeche su toscanu. Pro seculos su napulitanu est istau unu ponte tra su mundu classicu e cussu modernu, isparghinànde sa moda de s'«amor cortese» in sa poesia otzidentale, su tragicomicu (Vaiasseide, Pulcinella); in prus, in napulitanu b'an iscrittu pro sa prima bìa sos contos prus connottos de sa curtura europea moderna e premoderna, comente Chisinèddula e sa Bella Addormentada. Oje su napulitanu si connoschet pèri tottu su mundu pro sas cantones folkloricas chi li ziran a tundu. +Naturalmente su veru napuletanu est faveddau in Napoli, ispetzialmente in sos riones populares de Napoli. Sa limba napulitana tenet una litteradura importante in prosa, su teatru de Eduardo De Filippo, in poesia, de Totò e ateros, e in sa cantone dae su 1600 a oje, connotta in tottube. + +Limba friulana: +Su friulanu ("furlan") est un'idioma noulatinu chi fachet parte de su grupu de sas limbas retoromantzas, paris chin su romanciu e su ladinu. +Chistionada in Friuli-Venetzia Giulia e ind una parte minore de su Venetu, si la reconnoschet dae su 1999 che limba de minorìa istorica e posta in sutta de tutela a libellu locale. Est sa limba retoromantza prus faveddada. + +Ninja Gaiden (videojocu de su 2004): +Ninja Gaiden est unu videojocu de atzione in 3D, prubicau in su 2004 petzi pro Xbox. Affacch'e paritzos atteros titulos, su jocu fachet parte de sa sèria de Ninha Gaiden, chi bìet che protagonista su ninja Ryu Hayabusa. +Approfettande de sa (tando) manna potentzia tènnica de Xbox, su Team Ninja aìat isseperàu de tòrrare a propònner sa formula classica de sos jocos de atzione "annos '90" ind una bèste nova, arribande a isvilupare custu titulu chi, sicund'a sa critica, est unu de sos menzus action-game de tottus sos tempos. Cando fit essìu, Ninja Gaiden aìat tentu tzoccamànos pro sa grafica sua, chi tando fachìat abberu ispàntu, unìa a una jocabilidade chi fit bèlle a s'istàdiu de perfetzione. Su sutzèssu de Ninja Gaiden fit tantu mannu, chi su Team Ninja aìat sichìu a nde fàcher atteros in forma de sequel e duos remake. + +Craic: +Craic (/ʔkræk/ KRAK), o crack, est unu favèddu chi sos irlandesos imprèan mèda pro sa tzàrra (cussa chi fachet casìnu in particulàre) e cosa ispassiòsa in generale; si pònet a pàre, a s'ispìssu, chin s'artìculu definìu, sènde dùncas "the craic". Custa paràgula at un'istòria curiosa a pàlas suas: s'inglesu "crack" lu aìat picàu s'irlandesu, benìnde "craic", in sa meitàde de su seculu de XX, e a pùstis su "spelling" irlandesu chi nd'at resurtàu lu at picàu tòrra s'inglesu. +Crìticas. +Sa paragula "craic" at pèsau unu muntòne de criticas, mascamènte de sos purìstas chi li nàran "fràssu irlandesu" ("fake Irish") o unu noulozismu pseudo-gaèlicu, ma fìntzas prus "sotziulogicas" nànde chi est s'espressione de s'idealtìpu (istereòtipu) de s'irlandesu. +Sotziulogìa. +Sa paragula est còmmo parte de sa curtura irlandesa. Su professore Eileen M. Trauth aìat naràu chi, mancàri chi nd'aìat falàda de àbba sùtta de sos pòntes dàe càndo s'Irlanda fit gàlu terra de massàjos, s'importàntzia chi tènet a libellu traditzionale su cuntzèttu de "craic" abbàrrat galu, tantu chi sos traballadòres li dàen càra pro zuicàre sa calidàde de vida. + +Ricciotti Greatti: +Ricciotti Greatti (Basiliano (Ùdine), 13 de santugaìne de 1939) est unu fubaleri italianu antigu, in sa posissione de mesucampista. +Carrera. +Crèschidu in su Spilimbergo, s'istrenat in sa Sèrie A cun sa camiseta de sa Frorentziana su 10 de santugaìne de 1.958 in s'addòviu disputadu in Triestu contra a sa Triestesa e bintu dae sos tanados pro 3-1. In s'istajone posteriore, zogat in su Palermu, in ue totalizat 16 presèntzias marchende bator golos. Posteriormente colat a sa Rezana, in ue abarrat tres istajones. Crompit a su Casteddu pro 32 milliones de francos betzos in s'istassione 1.963-1.964 e b'at a abarrare finas a s'agabu de sa carrera, logrende s'iscudete in su 1.969-1.970. +At realizadu in totu sas istajones de profissionale, francu in s'ùrtima, addaghi aiat zogadu 10 partidas. Aiat marcadu grobarmente 54 puntos in sa carrera sua de profissionale. + +Autodeterminatzione: +Su printzìpiu de autodeterminatziòne de sos pòpulos affìrmat su derèttu de unu populu in sutta de domìniu istrànzu a si picàre s'indipendèntzia, a istàre chind un'àtteru istadu o, a dòntzi modu, a pòder isseperàre su rezìme polìticu chi issos bòlen. +Custu printzipiu est una lèze de su derettu internatzionale generale, est a nàrrer una leze chi sos effettos giuridicos suos bàlen pro tottu sa Comunidade de sos Istados. In prus, custu printzipiu est fìntzas una leze de "ius cogens", ovverosiat unu derettu e printzipiu màssimu de su derettu internatzionale, e mal'a iscantzellàre pro mèdiu de cunventziònes internatzionales. Comente càpitat pro tottus sas lezes de su derettu internatzionale, fintzas cussu de autodeterminatzione lu ratìfican lezes internas a sos istados, pro esempiu in Italia sa L.n.881/1977, e balet che leze de Istadu chi balet de prus de su derettu internu (Cass.pen. 21-3 1975). +Istòria. +Dae s'Ottichèntos in susu s'Europa, s'America e su restu de su mundu an connottu sa dottrìna politica de su natzionalismu, chi fit tantu forte dae arribare a sos duos istados, tando sìmbulos de sa pelèa ideologica, chi an cambiau s'istoria contemporanea, ovverosìat sos Istados Unidos chin Thomas Woodrow Wilson e s'URSS chin Vladimir Lenin. Issos an reconnòttu su printzipiu in duas maneras differentes, s'unu mascamènte chin sos fentomàos "14 puntos" e sa nàschia de sa Sociedade de sas Natziones, s'atteru chin s'ispìnta de s'Internatzionale de Tres chi, pro esèmpiu, aìat custrìntu su Partidu Comunista Sudafricanu a sìche lassàre a pàlas sa polìtica filo-bianca pro su derettu de sa populatzione nighèdda a gubernare. Ambosduos sun pares, ca an dèpiu fàcher passos addaesècus in favòre de issèperos meda "realpolitik": bàstet bìer sa nova làcana geopolitica chi ch'aìat essìu a s'accabbu de sa prima gherra mundiale, oppùru su fattu chi s'URSS reconnoschìat su derettu in chistiòne a sas Repùbricas suas, fràncu non lu pònner in pratica mai fìntzas a su tempus de sa "Perestrojka". +Su printzipiu de autodeterminatzione de sos populos si at isviluppàu de manera unu pacu prus cumprìa in sa secùnda meitàde de su Novichèntos, in su 1945 a s'accabbu de sa secunda gherra mundiale. Est istàda s'Organitzassione de sas Natziones Unìas (ONU) in particulare a nde promògher s'isvilùppu in ìntro de sa Comunidade de sos Istados. + +Unione Sovietica: +Sa Uniòne de sas Repùbricas Sotzialìstas Sovièticas (URSS) (in russu: "Союз Советских Социалистических Республик – СССР"), connòtta fìntzas comènte Unione Sovietica ("Сов́етский Со́юз") fit unu istàdu federale comunista de s'Euràsia nordorientale. +Istoria. +Fit nàschia in su 30 de Nadàle de su 1922, bocàndeche s'Impèriu Tzarìsta a pùstis de sa ghèrra tzivìle russa, e sìche fit morta in su 26 de Nadale de su 1991, a pustis de esser istada, pàris chin su prus mannu inìmicu suo de sos Istados Unidos, una superpotèntzia a libèllu mundiale e unu de sos prus mannos protagonistas de s'istoria de su sèculu de XX, sìat in sa prima meitàde de su seculu sìat in sa Segunda Gherra Mundiale, siat a pustis de sa gherra e a su cumìntzu de sa Gherra Frìtta. +Su nùmeru de sas repubricas chi nde fachìan parte fit meda cambiàda in su tèmpus. Pacu prima de sìche mòrrer, 15 Repubricas Sotzialistas Sovieticas fachian parte de sa Federatzione, chin sa prus manna sènde cussa Russa, chi si narat oje Federatzione Russa. Eddùncas, fintzas sa mannèsa de sas terras fit cambiada meda, sènde comùncas prus o màncu manna cantu s'Imperiu Russu, chène peròe Polonia e Finlandia. +B'aìat unu partidu politicu ebbìa chi fit reconnottu de manèra uffitziale, su Partidu Comunista de s'Unione Sovietica (PCUS), chi lu ghiàbat unu segretariu generale e su Politburo, chi fit su sìmbulu mundiale de s'ideologia comunista in su seculu de XX. + +Assaditos: +Sos assaditos sunt ischidonetes de petza de berveghe tìpigos de sa coghina abrutzesa. +Orìzines. +Tìpigos de sa zona peemontaresa de su chirru orientale de su monte Voltigno (Villa Celiera) de sa cadena de su Gran Sasso, cun caraterizaduras logales minoras, sunt produìdos pratigamente in totue in su territòriu abrutzesu, tantu in manera domulana che industriale. +Oe custu pratu est ispainadu in totu su territòriu rezionale e finas foras de sas làcanas abrutzesas, mescamente in Roma, in ue gràssias a s'immigradura dae s'Abrutzu est intradu a formare parte cun onzi deretu de sa coghina logale. Pro sas caraterìstigas issoro de bondade e pratigalidade, si sunt faghende apressiare finas foras de s'Abrutzu, gràssias a carchi imprendidore chi los est proponende in sas cadenas de distribuidura prus mannas, cun resurtados satisfatores, no petzi inche sas comunidades de emigradores abrutzesos. +Amaniadura. +Sos assaditos sunt cumpostos dae petza oìna. +S'amaniadura cunsistit in su segonzu de sa petza in cantzigheddos de dimensiones meda limitadas e in s'infilonzu suo a ischidonetes. Posteriormente, sos assaditos sunt còghidos a sa bràsia, normarmente impreende unu braseri a sa forma caraterìstiga illonghiada. +S'intzertu de s'assaditu dependet meda finas dae sa coghidura e dae sa grella impreada, dae sa temperadura de su fogu, peroe prus chi totu dae sa capatzidade de su coghineri. +Tipos. +Sos tipos de assaditu sunt duos in s'issèntzia: 1) sa produidura seriale, caraterizada dae cubigheddos de petza cun 1 cm. de chirru pagu prus o mancu, infilados a un'ischidonete de linna pro una longària de unos 20 cm.; 2) sa produidura manuale, in ue sa petza est segada a lepa in arrogheddos irregulares de dimensiones bariadas, interponende pizos de petza meda lanza cun arroghedditos de rassu, aguarmente de berveghe, chi los rennet moddes e perfumados. Custu ùrtimu tipu de assaditos, cunforme a sos abaliadores, est su de zudu prus mannu, ca tenet bisonzu de petza de calidade òtima pro poder aguantare bene una coghidura prus longa. +Bariantes. +Una bariante meda ispainada e de zudu est sa ch'impreat petza de crastadu. In su cumèrtziu mannu tzentralizadu e in diferentes restorantes, si bendent assaditos de petza de anzone colludu. Sas bariantes cun petza de porchinu, dindu o puddu non formant parte de sa tradissione abrutzesa, su formadu de sa petza impreada est prus mannu e sunt narados a s'avesu ischidonetes. +Cumbinaduras e maneras tradissionales de cunsumidura. +Sos assaditos sunt acumpanzados avesarmente dae fitas de pane domulanu arrosiadas cun ozu ghermanu superìnnidu, e cumbinados primorosamente cun un Montepulciano d'Abruzzo o, comente galu si faghet in sos istabilimentos prus tradissionales, cun unu misturu de binu nieddu logale diluìdu cun gassosa (tres cuartas partes de litru de binu e una de gassosa). +Tradissionarmente, cherent mandigados isfilende sos cantzigheddos de petza de unu a unu, mantenende-los astrintos intre sas dentes e tirende su truncheddu chirru a s'istremidade. +Festas e pioladas. +Sa festa prus fontomada chi s'isvilupat in s'ondra de sos assaditos non tenet logu in Abrutzu comente si diat poder pessare, si nono in Cosio Valtellino, in sa provìntzia de Sondri. Sa “Festa de sos assaditos”, chi s'isvilupat in sos ùrtimos duos agabos de chida de su mese de cabudanni, atraighet onzi annu mizas de apentados. + +Pasquale Paoli: +Filippo Antonio Pasquale de Paoli, o "Pascàle Paoli", (Stretta di Morosaglia, 6 de aprìle de su 1725 – Londra, 5 de febràrju de su 1807) est istau unu politicu, militare e generale còssu, tèntu dae medas natzionalistas corsicanos in cunsìderu comènte "u Babbu di a Patria". +Bida. +Paoli fit nàschiu in Stretta di Morosaglia, fizu de Giacinto Paoli, chi aìat ghiàu sos rebèrdes de Còssiga contr'a su domìniu genovesu. Pascale aìat tando sichìu a babbu suo in distèrru in su 1738, gherrande in intro de s'esèrtzitu napulitanu; torrande a falàre in Cossiga, in su 29 de aprile de su 1755, fit bènniu a cumandante de sas fortzas reberdes, che "generale de sa Natzione Còssa". In su mese de Sant'Andrìa de su matessi annu, fit proclamàda s'indipendentzia de s'ìsula, chi a custu puntu si at fattu costitutzione, amministratzione, sistema zudissiàriu e esertzitu. Chind una sèria de attaccos, Pascale fit resèssiu a nde catzàre tottus sos genovesos dae s'isula, pòsta a banda carchi tzittàde accùrtzu a su mare. Tando fit a su gubèrnu battìnde medas riformas. At fravicàu in Corte, bidda posta in su tzentru de s'isula, un'universidade (torràd'a apèrrer pètzi in sos annos '80 de su Novichèntos). In su 1767 sìche aìat picàu s'ìsula de Capraia dae sos genovesos chi, oramài dèbiles pro chistiònes finantziàrias e non prus capàssos de dare càra a sa Còssiga, fin custrìntos a la dare a sa Frantza, chi tando aìat conchistàu s'isula pro nde fàcher unu possedimèntu pessonàle de Luisi de XV. +Pro duos annos Paoli aìat gherràu chin sos invasòres novos, fìntzas a cando in su 1769 lu aìan bìntu sas fortzas de su conte de Vaux e fit tando custrintu a disterràre in Gran Bretagna. In su 1789 sìch'andàbat a Parigi chin su permissu de s'Assemblea Costituente, e chin su gradu de generale lu aìan torrau a mandàre in Cossiga. Ma Paoli, chi li fachìat àscamu su chi sa revolutzione frantzesa fit benìnde a èsser, e chin sa Conventzione chi li nàbat de esser unu traitòre, aìat cunvocàu in su 1793 in Corte un'assemblea, chin issu etòttu a fàcher de presidente, e decrarànde s'indipendentzia dae sa Frantza aìat chircàu de cuntzèder, de bàdas, s'isula a su gubernu britannicu. Ma, sicomente custu no nde cherìat nemmancu s'intèsa, Paoli fit tòrra custrìntu a disterràre a Londra in su 1796, in ube sìche fit mòrtu ùndichi annos prus a tàrdu, e sa Còssiga torràbat a esser unu dipartimentu frantzesu. + +GOG.com: +GOG.com (chi fit a prìmu un'acrònimu de "Good Old Games") est unu servìtziu de CD Projekt in ube si poden comporàre online sos videojocos. Mancari chi siat una siènda polacca, sa sèa sua est in Nicosia (Cipru). +In cùghe sun in bèndia videojòcos medas pro PC, a s'ispìssu chin tantu de patch prochì si podan jocare fìntzas chin sistemas prus modernos. A differèntzia de cantu b'at in atteros servitzios comente Direct2Drive e Steam, su software non lu protèzen chin DRM e s'usuàriu non che dèpet fàcher intràre in su computer suo client perùnu o atteru software pro iscarricàre e jocàre. +Dae su 27 de màrtzu de su 2012 in sùsu, GOG at accabbàu de bòler nàrrer "Good Old Games", diventànde pètzi GOG e cumintzànde a bènder jocos prus pacu antìcos, comente , Alan Wake, Assassin's Creed e mèdas àtteros. +In su mès' 'e Santu Gabìne de su 2012 GOG at cumintzàu a dare appòzu a jocos "DRM-free" fìntzas pro Mac, a cumintzare dae The Witcher e The Witcher 2 (ambòsdùos chi los at fàttos CD Projekt). In su mese de agùstu de su 2013 b'at unos 600 jocos de parìtzos "publisher", comente Activision, Apogee, Atari, Codemasters, Electronic Arts, Interplay, Revolution Software, Sierra Entertainment, Square Enix, Team17, TopWare e Ubisoft. + +Steam (informatica): +Steam est unu servìtziu de Valve in ube si poden comporàre online sos videojocos. Est attìvu dae su 12 de Capidànne de su 2003, e si nde pòdet fàcher imprèu in Windows, Mac OS X (dae su 12 de màju de su 2010), GNU/Linux (dae su 14 de febràrju de su 2013), Android e iOS. In su mès' 'e jannàrju de su 2012 sos chi fin iscrìttos a Steam fin unos 40 miliones. In su mès' 'e jannàrju de su 2010 b'aìat 1500 videojocos chi los aìan fattos prus de 100 isviluppadòres. In su mès' 'e Santu Gabìne de su 2013 Valve nàt chi Steam tenìat 65 miliones de usuàrios. Su catàlogu in lista tènet, oje in dìe, prus de 3000 tìtulos de comporàre e iscarricàre. + +Su disacatu abiàtigu de sas Atzoras: +Su disacatu abiàtigu de sas Atzoras fiat istadu un'intzidente intervènnidu a unu Boeing 707 chi teniat a bordu 137 passizeris italianos e 7 membros de echipazu de nassionalidade istadunidesa. Non b'aiat àpidu perunu subrabìvidu. +Su bolu. +Fiat s'una e deghe de merie de su mèrcuris 8 de frearzu de 1989 addaghi su bolu 1851, unu nolitadu de s'Independent Air Corporation, decolladu dae s'abioportu de Bèrgamu e destinadu a Santu Domìnigu, aiat addobadu su montigru Pico Alto in s'ìsula de Santa Maria, sa prus levantesa de s'archipèlagu de sas Atzoras, in ue s'aparèchiu deviat realizare unu trànsitu programmadu. +In sas primas oras a pustis de su disacatu, si fiat teorizadu chi sa causa pòderet esser carchi anomalia de sos istrumentos de bordu, o puru un'erru umanu de Leon Daugherty su cumandadore o de su bitze suo. Si fiat pessadu finas a unu sabotamentu. +In cunseghèntzia de su disacatu, s'imprenta italiana de sos tempos aiat tiradu a pintare sos bolos nolitados comente incunfiàbiles, cun sos bolarzos impreados chi fiant paranumenados fitianu “carretones de sos chelos”. +Inchiesta. +Sas imbestigaduras, in realidade, gràssias a s'agatamentu de sa boeta niedda, nch'aiant zutu a unu cuncruimentu meda prus banale e galu prus tràzigu a unu tempus. B'aiat àpidu unu malintèndidu intre sos membros de s'echipazu e sa turre de cuntrollu, cunforme a sos tènnigos chi aiant decodifigadu su grabadore de boghe de sa cabina de pilotamentu, provocadu dae sa subraponidura de sas comunicaduras chi si fiant dadas in sos minutos anteriores a su disacatu. +Sa turre de cuntrollu aiat cuntzèdidu ao Boeing s'autorizadura a s'aterrazu comunichende de falare a sa cuota de 3.000 pees (910 metros, artària minima de seguràntzia pro s'acurtziamentu de s'abioportu) e, in su matessi tempus, aiat comunicadu su prensu baromètrigu de 1027 millibares. Sa comunicadura si fiat tancada cun sa dimanda de cunfirmadura dae bandas de sa turre de su sizimentu de sa cuota inditada. In subraponidura, s'echipazu aiat informadu sa turre de cuntrollu chi su bolarzu diat esser istadu zutu a sa cuota de 2.000 pees (600 metros) e de aer intesu sos datos subra de su prensu atmosfèrigu. +Sa subraponidura de comunicaduras aiat impeìdu a s'echipazu de intender sa parte finale de sa trasmissura de su cuntrollore de bolu, chi pediat cunfirmadura de sa cuota, e a custu ùrtimu de cumprender s'intentu de s'echipazu de nche falare a 2.000 pees. Custa incumprensura tràziga aiat provocadu un'artitùdine incurreta de su bolarzu, agravada dae una comunicadura inesata de su prensu atmosfèrigu. +In fines, sas cundissiones crimàtigas, caraterizadas dae turbolèntzia e dae sa presèntzia de nues bassas, aiant dadu su chi fartaiat. Unos cantos testimonzos aiant bidu s'aparèchiu bolende a cuota bassa a beru a curtzu de domos. Forsis, in cussu mamentu su pilotu si fiat sàbidu de sa situassione de perìgulu grae a beru in ue s'agataiat, peroe no aiat pòdidu fagher nudda, dadu chi, pagas iscutas a pustis, s'abionae aiat addobadu su montigru, artu unos 590 metros, in su puntu de una trempa meda desiguale. Su logu àbriu no aiat fazilitadu sa tarea de sos azutoriadores, chi una bia cròmpidos a su logu aiant topadu cun un'issena ispramosa sena subrabìvidos. +Cunseghèntzias. +In cunseghèntzia de custu disacatu, comente ammiadu in antis, s'imprenta italiana aiat aderetadu sas crìtigas suas chirru a sus turoperadores chi si cunfiaiant a bolos nolitados prus baratos chi sos bolos de lìnia, peroe chi, a bisu issoro, sutabaliaiant sas normas de seguràntzia pro minimare in manera cussideràbile sos costos de zestione cun bolarzos antigados e pessonale no califigadu e custrintu a bussardos tostos de traballu. In onzi modu, sas imbestigaduras posterioras aiant ismèntidu su prus de sas acusas naradas, cando chi no totus. +Giorgio Santuz su ministru de sos trasportos de tando, s'in cras de sa trazèdia, aiat suspèndidu tempuranamente s'autorizadura a bolare in sos chelos italianos de s'Independent Air. + +Istatuas de Mont'e Prama: +Sas Istatuas (o sos zigantes o ancora gigantis) de Mont'e Prama sun iscurtùras nuraghèsas iscurpìas a tottu tundu. Secàdas a càntos, che las an iscopèrtas pro cumbinassiòne ind unu campu in su mèse de màrtzu de su 1974 in Monte de Prama (chi si narat de custa manera pro sas pàrmas chi bi crèschen in ìbe), a cùrtzu a sa bidda de Crabas in sa Sardigna tzentrale de ponènte. Sas istàtuas sun iscurpìas in renàrju locale e s'artèsa issòro b'àndat dae sos duos a duos metros e chìmbe. +A pùstis de bàttoro campàgnas de iscàvu, chi si an fattu tra su 1975 e su 1979, sos chimbemìza càntos e bìculos chi si an imbènniu - b'at fìntzas de contare bìndichi còncas e bintidùas cottìglias - fin abbarràdas pro trìnt'annos in sos macasìnos de su Musèu Archeologicu Natzionale de Casteddu, chin calicùna parte de impòrtu espòsta in su matèssi museu. +Cando su Ministèrju pro sos Benes e sas Attividades Curturales de sa Regione Sardigna at intregàu su dinàre chi bi cherìat, in su 2005, dae su 2007 a commo sas istatuas las est galu acontzànde su CCA ("Centro di Conservazione Archeologica") romanu in sa localidade tatarèsa de "Li Punti", traballànde chin su coordinamèntu de sa Soprintendèntzia de sos Benes Archeologicos de Tàtari e Nugoro e chin s'azùdu de cussa casteddàja e aristanèsa. +In cuddàe, dae su mèse de màju de su 2009, e mascamènte in su mèse de Sant'Andrìa de su 2011, bintichìmbe istatuas de gherrèris, tiradòres de s'àrcu e pùgiles, pàris chin calicunu modellu de nuràche, sun espòstas a su prùbicu. +A cantu pàret, si crèdet chi tottus sos càntos pertènzan a barantabàttor istatuas. Cussas chi si an accontzàu, òje in dìe, sun bintichìmbe, in prus de trèichi modellos de nurache, mèntras chi atteras tres fregùras umanas e atteros tres modellos de nurache sun galu cantos ispèrdios chi non si pòden pònner a pàre. Cando su restàuru s'at a fàcher de manèra cumprìa, sa prus parte de sos repèrtos dìat dèper torràre a Crabas, in su locu dae ube che fin essìas a campu. +Nànchi sos Zigantes o, comente lis nàbat Giovanni Lilliu, "Kolossoi", sun de su seculu de òto, nove o adderettùra dèche, ipòtesi chi nde dìat fàcher sas istatuas a tottu tundu prus antìcas de tottu su Mar' 'e Mèsu, ca bènin prìma de sos "kouroi" de s'antica Grèghia, a pustis de sas iscurturas egìtzias. +A s'urtimu che sun beninde a fora prus e prus repertos, dae sos pacos chi si aìat resèssiu a acattare fintzas a commo: in su 2014 sa ministra Francesca Barracciu (Partitu Democraticu italianu) aìat propostu de nche mandare unu fora dae sa Sardinna a Roma, cosa chi aìat pesàu cuntierra (criticas medas pro su prus) tra sa zente sarda, tentu in cunsideru chi no aìat acraràu si fit cosa pro carchi tempus o bolìat prusaprestu ischirriare a unu zigante dae sos atteros, pro lu battire a tipu trofeu in sa penisula italiana. +Nanchi si poden atzappare in sutta de terra prus de 60 miza repertos de cabale mannu pro s'archeolozìa sarda e europea in ibe. + +A Night at the Opera: +A Night at the Opera est su titulu de un'album de su gruppu inglesu Queen, pubblicadu in su 1975. + +Pane pùrile: +Su pane pùrile (dae su gregu ἀζύμη = sena fermentu) est unu tipu de pane amaniadu cun farra de tzereales e aba, che totu sos àteros panes, belle gasi sena esser sutapostu a unu protzessu de ammadrigadura e sena annanghedura de fermentu. +Istòria. +Pro meda tempus, su pane pùrile est istadu s'ùnigu cunnotu dae s'umanidade. S'amaniaiat cun ispoddiadura de farra e si coghiat ponende sa cumassa a subra de pedras abrigadas o chinisa caente. In fatu, s'amaniadura de su pane si fiat evoluìda finas a produer sas numerosas bariedades de pane cunnotas. +S'evolussione si fiat incaminada gràssias a s'imbentu de sos forros, a s'iscoberta de su fermentu, a sa bogadura de farra e, probabirmente, a s'annanghedura de àteras sustàntzias che ozu, butiru, ispètzias, eac. Sende gasi, medas pessones sighint a amaniare su pane pùrile siat pro motivos de pratigalidade, benende mezus su pane pùrile a amaniare, siat pro motivos reliziosos e dietètigos. Pro custa resone, su pane pùrile est impreadu de pane tradissionale in medas logalidades e finas in Itàlia: in prus de custu, s'utilizat in sos casos in ue fagat bisonzu una casta de pane chi devat esser cunservadu pro tempos longos. +S'impreu de su pane pùrile est importante in sa relizione ebraiga e in sa cristiana. +Sos zudeos màndigant pane pùrile in tempus de sa chida pascumannale, tzelebrada in amentu de s'essida de su pòbulu israelita dae s'Ezitu, cunforme a sa prescritura cuntènnida in su de XII cabìtulu de s'Èsodu; s'amaniadura de su pane pùrile tocaiat a sos levitos. Unas cantas cunfissuras reliziosas cristianas, in particulare sa Crèsia catòliga, impreant pro s'eucarestia unu tipu particulare de pane pùrile de forma retunda, s'òstia. + +Tostoine de abba: +Su tostóine de abba ("Caretta Caretta") est unu rettìliu chi faghet parte de sa famìlia "Cheloniidae". Sos trèttos in ue zirat de prus su tostoine de abba sun in Grèghia, Turchia, Sitzilia, Calabria, Tunisia o in Libia. Si assimìzat meda a su tostòine de Kemp ("Dermochelys Kempii"), tantu chi si podet fìntzas cunfùndere chin issu, ma cussu b'est in su golfu de su Messicu e a nde bìder in su Mare de Mesu est una raridade. Mancari chi siat s'ispètzia de abba prus a comùnu de su Mar' 'e Mesu, est a puntu de sìche estìnghere in medas trettos suos. +Suttispètzias. +B'at duas suttispetzias de tostoine de abba: + +Tostoine de Hermann: +Su tostoine de Hermann ("Testudo Hermanni") est unu rettìliu de sa zenìa "Testudo". Est unu tostoine de terra, chi agatamus subratottu in Italia, in sa Frantza de sud, in Còssiga, in Sardigna, in Catalogna, in sas Baleares e in Sitzilia. Su colore chi tenet est nieddu e groghìttu. Su tostoine de Hermann est un'animale chi podet campare a longu: a su solitu bivet pro ottant'annos, ma si nde contan fìntzas de esemplares chi bìven pro chent'annos. S'ònus (pèsu) sou b'andat dae s'unu a sos tres kilos. Si ponet a fizàre in berànu (martzu o aprile) o a s'accabbu de istìu (Cabidanne e Santu 'Aine). +Su tostoine de Hermann est unu de sos rettìlios chi prus sun suzetos a minètta a libellu europeu, subratottu pro s'attividade mala de s'omine comente sos fogos, sa cassa a fura proibìda, s'enorme fraigamèntu de domos accurtzu a su mare e s'isparèssida de sa massaria traditzionale. Bi nd'at semper prus pagos in Ispagna, Italia e Frantza, mentras chi in Còssiga e Sardigna si mantenet prus o mancu arranchende. + +Testughine grecu: +Su testùghine grecu ("Testudo Graeca") est unu rettìliu chi fachet parte de sa famìlia "Testudo". +Areale de s'ispètzia. +Su testughine grecu est un'ispetzia paleartica otzidentale, chi in Europa si atzàpat in Italia, Grèghia orientale, Ispagna, Turchia europea, in càrchi ìsula de su Mare de Mesu (Sardinna cumpresa) e in sas costèras bulgaras e rumenas de su Mare Nigheddu. In Asia b'est meda in Turchia, unicu trettu in ube s'esistentzia sua no est in arrìscu, Asia Minore, Iran fìntzas a arribare a làcana chin su Pakistan. In s'Africa de su Nord est meda a comùnu in Maroccu, Algeria, Tunisia e Libia. +In Sardinna. +In Sardinna custa ispetzia che l'an battìa in epoca istorica. Sa suttispètzie chi si atzapat de prus est cussa tunisina (mancari chi su fenotipu suo non si podat pònner a pare chin cussa de Tunisia, bìdu chi galu isètat de esser reconnòttu), chi tenet su lùmen issientìficu de "Testudo Graeca Nabeulensis". S'isolamentu in su tempus l'at fatta bènner a divèrsu dae su fradìle africanu, sènde prus manna (podet cròmper fintzas a bìndichi - decheòto chentìmetros). + +Pilos a s'imberta: +Si narat de una pessone chi tenet pìlos a s'imbèrta (o artudhàos) cando sa lìnia de sos pilos suos non curret derèttu pèri sa cherveddèra, comènte dìat capitare atteramènte, ma pìcat una pìnnica a forma de V; b'at parìtzos grados de custu pìccu. Est unu carattere dominante lassàu in eredàde e non brìncat zenerassiònes. +B'at fìntzas un'attera paràgula imbentàda in su 1849, internassionale, pro descrìvere custu carattere, chi est "pìccu de sa biuda", ca si credìat, fòrtzis pro s'assimìzu chin sa càppa de sas biudas (bastet bìere sa "Mary Stuart Cap"), chi cussu fit sìnnu malu de biudèsa primadia. +No est un'ispantu chi, bìdu s'intendimèntu negativu, in sa curtura populare sos pilos a s'imberta lu tènzan a s'ispìssu zente o pessonàzos malos: Dràcula est un'esèmpiu, ma bi nde dìat poder àer unu muntone. + +Presone de Regina Coeli: +Sa presone de Regina Coeli (Domo Regrusòria de Roma Regina Coeli) est su penadorzu printzipale e prus cunnotu de Roma e, dae su puntu de bista amministrativu, est sa domo regrusòria de sa cabitale italiana. +Ubigada in s'arrodu de Trastevere, in su nùmeru 29 de via della Lungara (un'aderetu de numenada tzitadina trista e ispainada a unu tempus), s'agatat in unu cumparis edilìtziu remontende a su 1654, chi anteriormente fiat istadu sa sea de unu cumbentu; in su 1881, fiat istadu cumbertidu s'impreu atuale. Aiat retzidu su nùmene de s'istrutura reliziosa, chi difatis fiat dedigada a Maria, Regina Coeli. +A s'aguale de medas àteros penadorzos italianos, Regina Coeli tenet probremas sèrios de subraturmadura: atuarmente, istranzat unos 1.200 presoneris, cando chi sa cabida istandard diat esser intre 750 e 800. +Tradissiones pobulares. +S'ubigadura particulare de sa presone, zustu in pinna de su mògoru panoràmigu de su Gianicolo, rennet s'istrutura a curtzu a beru in lìnia dereta de unos cantos puntos de custa artura; sa barconada de su faru de su Gianicolo, pro narrer, distat petzi carchi deghinas de metros dae sas tzeddas de cuzone. A resone de custu, e nostamis de sa rizidesa de sos regulamentos presonales, fiat custùmene, finas a tempos meda reghentes, chi sos familiales de sos presoneris si reunirent in ie pro comunicare cun issos aboghinende. +Pro un'ispètzia de respetu caballerencu, fiat tradissione cunsolidada chi sas fortzas de seguràntzia no intervènnerent pro impeigher sas comunicaduras naradas, a cundissione chi su tràmunu bervale pertocaret efetivamente petzi sas noas importantes e de urzèntzia manna (peroe sos presoneris polìtigos in tempus de su fassismu aiant retzidu missadas in còdighe imbiadas in manera impersonale). In prus de custu, in su faru s'agataiant pessones de tonalidade poderosa chi, a bias bàrias, s'imprestaiant de badas a fagher de bogheris a contu de sas fèminas e, prus in zenerale, de chie si siat nde podet tenner eventualmente bisonzu; issos teniant aguarmente una funtzione ordinadora de su tràfigu de sas comunicaduras dae e chirru a sa presone. In manera assimizadora, in intro de s'istrutura, sas comunicaduras fiant imbiadas, arribende e moende, colende peri una tzedda ebia, ch'in sa pràtiga deveniat un'ischerriadorzu. Ant rodadu una pellìcula cun Pippo Franco, chi comunicaiat dae su Gianicolo cun unu parente inserradu in su penadorzu. + +Po cantu Biddanoa: +Po cantu Biddanòa est unu romantzu de Benvenuto Lobina, chi at prubicàu pro sa prima bìa in su 1987 2D Editrice Mediterranea. +Istoria. +A s'accàbbu de sa prima ghèrra mundiale Luisìcu, unu sordàu de sa Brigata Tataresa de Emilio Lussu, tòrrat a dòmmo. A lu isettàre b'èst Sara, s'ispòsa sua, chi est a puntu de dare lùche a una criatùra. Luisicu at a fàcher sos contos chin sa cundissiòne sua de ex-sordau a gherra accabbàda e chin tòttu su chi at a bènner in su tèmpus tra sa prima e sa secunda gherra mundiale e de comente lu bìet, peròe, una bìdda ispèrdia de pacas pessònas pòsta in su tzèntru de sa Sardinna, Biddanoa appuntu. +Limba. +Su romantzu est iscrìttu in sardu chind una bortàda in italianu a costàzu. In su romantzu b'àt tres regìstros limbìsticos, chi currespùnden a chie est faveddànde: sa limba de chie còntat s'istoria est unu campidanesu comùnu, sa zente de bidda chistiònat su sarcidanèsu de Biddanoa Tulu e sos prus istudiàos imbètzes unu campidanesu "tzivìle" chi a s'ispìssu bi tzàccat cultìsmos picàos dae s'italianu. + +Mommotti: +Su mommòtti (o bobbòtti) est una figura sarda de fantasìa imbentàda pro assuconàre sos pitzìnnos. Calicuna borta est un'omine nigheddu o oscuru, oppuru un'orcu malu e su compitu suo est cussu de si picare sos pisèddos chi non si cumpòrtan bene. +Su lùmene Mommotti tenet diversos argumentos a secunda de cale trettu de sa Sardigna si pichet in cunsìderu; si credet chi bènzat dae su capu de zosso casteddàju, in ube sos arabos e sos piratas irrobàban a s'ispìssu. Si còntat de unu tzertu "Mohammed", arabu dae sa pedde nighedda, chi attaccabat sas biddas a de notte. "Mommotti" podet esser unu paralùmen istorpiàu suo. +Un'attera orizine, custa borta de su capu de susu, est cussa de sa famìlia Marotta chi in Còssiga, in s'epoca napuliònica, fachìat parìtzos secuèstros politicos. + +Licàntropu: +Su licàntropu (dae su gregu λύκος lýkos, “lubu”, e ἄνθρωπος ànthropos, “òmine”), naradu finas òmine lubu o lubu ritzu, est una de sas creaduras mostruosas de sa mitolozia e de su forcrore, posteriormente devènnidas tìpigas de sa literadura de s'orrore e de su tzine de s'orrore. +Cunforme a sa paristòria, su licàntropu est un'esser umanu cundennadu dae una maledissione a si mudare in una bèstia ferotzas cun onzi prenilùniu: sa forma de sa cale si contat prus fitianu est sa de su lupu, peroe in unas cantas curturas prebalessent s'ursu, su boe o su gatu agreste. In sa narrativa e in sa tzinematografia de s'orrore sunt istados annantos àteros elementos chi fartaiant in sa tradissione pobulare, comente su fatu chi lu si podat ochier petzi impreende un'arma de prata, o puru chi su licàntropu trasmitat sa cundissione sua a un'àteru èssere umanu a pustis de lu mosser. Argunas pessones creiant chi, ochiende su lubu in antis de sa prima mudadura, tzelaret sa maledissione. +In prus de custu, est importante a remarcare chi sos tèrmines "lubu ritzu" e "licàntropu" non sunt semper sinònimos: difatis, in sas paristòrias pobulares su lubu ritzu a bias est sintzillamente unu lubu mannu cun avesos antropòfagos, a su cale podet esser assotziada o nono una natura mostruosa. Addae de custu, in su casu de su lupu ritzu comente mudaformas, si podet diferentziare su lubu ritzu, chi si mudat contra a sa boluntade sua, dae su licàntropu, chi si podet mudare onzi bia chi lu disizet e sena perder s'assentu (sa cumponidora umana). +In sa literatura mèdiga e sichiàtriga, peri su tèrmine “licantropia” est istada descrita una sìndrome istèriga chi diat aer còrfidu sas pessones, faghende chi learent posturas de lubu in tempus de cundissiones particulares (comente sas notes de luna prena). In modu anàlogu, unu “licàntropu” fiat sintzillamente una pessone afetada dae custu istrobu. In tempos reghentes, s'esistèntzia de s'istrobu naradu est istada cussiderada rara a beru o foras male chistionada dae sa sichiatria etotu. + +Cocktail de benebènnida: +Su cocktail de benebènnida, o aperitivu de benebènnida, est una reunione tìpiga de sos biazos organizados, gasi che de sas rugheras, in tempus de sa cale pessonale de su turoperadore in chistione isprigat a sos crientes sos servìtzios cumbidados e sas règulas a sighire pro barigare bagàntzias sulenas e de calidade. +Su cocktail de benèbennida est amaniadu aversarmente in sa sala de un'hotel, sa die etotu de s'arribada de sos crientes a su logu turìstigu, o puru sa die in fatu. +In tempus de sos cocktails de benebènnida, sunt descritas fitianu sas iscursiones optativas cumbidadas dae su turoperadore, cun sa possibilidade de las reservare e pagare deretu. In prus de custu, a bias est presentadu su pessonale chi s'òcupat de onzi hotel cuntzertadu cun su turoperadore, a su cale sos crientes si podent aderetare pro cale si siat bisonzu. +Su nùmene de sa reunione si devet a su fatu chi a sos crientes est cumbidadu unu cocktail, un'aperitivu o cosas gasi. +Est prus raru, e caraterìstigu mescamente de sas rugheras, su cocktail de despedida. + +Bore Poddighe: +Bore Poddighe, in italianu "Salvatore Poddighe", (Tàtari, 6 de jannàrju de su 1871 - Iglesias, 14 de Sant'Andrìa de su 1938) est istàu unu de sos poetès sardos de prùs mannu impòrtu in su Novichèntos. +Bida. +Bore fit nàschiu in Tàtari ma sos mannos suos, Filumena Piras e Bachis Poddighe, benìan dae Duarche, bidda a ube fit torràu a vìvere fìntzas a decheott'annos dae sènde minore minore, cando su pitzìnnu non tenìat nemmancu unu mese. Sicomente s'apprèttu lu fit custringhènde a chircàre trabàllu e bi nd'aìat in sas minieras de s'Igresiente, a mannìttu fit accudìu a Iglesias in ube, traballànde che minadore, aìat fattu sa connoschèntzia e amistàde manna chin àtteros poetes, comènte Pitanu Morete de Tresnuraghes, fentomàu cantadore de palcu, Pedru Carìa de Macumere e Antòni Bachis Denti de Otzana. Issos paràban che a issu sa mala sorte de su distèrru dae sa bida de campagna pro traballare, chin sudore e fatica, ind unu ambiente novu e misconnòttu comente su de sa miniera: in ìbe e in sa tzittade piemontèsa de Torino, in ube aìat traballau pro carchi annu dae su 1910, tìu Bore aìat cumintzàu a picare una cussèntzia politica de manca, chin pessamèntos accurtzu meda a su sotzialìsmu libertàriu: aìat lettu sos prus mannos iscrittos politicos de cussu tempus, ind una Sardigna in ube su populu sardu aìat prus vortas manifestau attos de rebellìa contr'a s'isfruttamentu coluniale (de lègher est sa poesìa "Contr'a s'isfruttadore", chi nde arresonat bene de custos argumentos) e prus vortas sa boche sua l'aìan affocàda sos meres, comente in Bugerru in su 1904 o in sos abbolòttos de su 1916. In su 1900, sende in s'edade de bintinòv'annos, si cojubàbat chin Maria Zuddas de Sàrdara fachèndebi ses fìzos: Virgìliu in su 1901, Ermìnia in su 1904, Laura in su 1908, Giudìtta in su 1912, Rinaldo in su 1915 e Bachis in su 1917. Bore Poddighe, mascamènte pro mòre de su rapportu de collegàntzia chi aìat istrìntu chin sos amicos suos, aìat iscrìttu parìtzas poesìas ma s'opera chi li at dau prus fama, fortuna e fìntzas arguài chin sa zustìssia fascista italiana est "Sa Mundana Cummedia", iscrittu poeticu de denuntzia sotziale e contr'a sos de sa crèsia, chi b'essìat a luche in tres cantos, sa prima in su 1917 chin 57 ottavas, sa secunda in s'annu chi sìchit e s'urtima in su 1922, ponendechèla ind unu volùmen ebbìa. In su mèntras, sos fascistas e sa crèsia aìan postu foras de lèze sa poesìa estemporanea in sardu e tìu Bore aìat tentu parìtzos fastìzos chin su regime, tantu chi in su 1935 che li aìan secuestràu sa cantone, nàndeli chi fit «"...in dialetto sardo ed incitante all'odio di classe ed al vilipendio della religione e dei suoi ministri"». Pro Bore Poddighe custu fit unu mannu dòlu e, pàris chin s'ispiràda de sos amicos suos poetes Pitanu Morete in su 1932 e Pedru Caria in su 1935, su disispèru lu aìat jùttu a su puntu de si dare sa morte de manu sua. + +Anorak (slang): +In su limbàzu inglesu britannicu unu anorak ("/ˈænəræk/") est una pessòne chi tènet un'interèssu mannu, fìntzas a arribàre a nd'èsser ossessionàdu, in argumèntos e còsas chi sòlu a pàgos interèssan, e pro custu est zènte chi no est populare meda ca in pagos la cumprènden. Su faèddu si impìtat calchi bòlta pro inditàre, sèmper in su limbazu inglesu, su gòi nàdu "geek" o "nerd", o sa paràula giapponèsa "otaku". + +Derbi de Sardigna: +"Derbi de Sardigna" est su nùmene chi tenet sa partida giogada dae su Casteddu e dae sa Torres. Est su prus importante derbi de sa Sardigna. +! Editzione +! style="width:8cm;" | Partita +! Resultatu +! Competitzione + +Beersheba: +Beer Sheva (ch'in ebraigu sinnìfigat “Putzu Sete”) est una tzitade israeliana situada in su desertu de su Negev in su suddu de su paìsu. Narada fitianu “sa cabitale de su Negev", est sa de sete tzitades prus mannas de Israele, cun una pobuladura de 205.588 abitadores. +S'importu de Beer Sheva fiat crèschidu in su de 19 sègulos, addaghi sos turcos otomanos aiant fraigadu un'istassione rezionale de polima in ie. Sa batalla de Beer Sheva fiat istada parte de un'ofensiva ampra britànniga de sa segunda gherra mundiale, chi teniat s'intentu de truncare sa lìnia de defesa turca dae Gaza a Beer Sheva. In su 1.947, Beer Sheva fiat istada cussiderada comente parte possìbile de un'Istadu àrabu in su Pranu de Partzidura de sas Nassiones Aunidas pro sa Palestina. In fatu de sa decraradura de s'independèntzia de Israele, s'armada ezitiana aiat acumassadu sas fortzas suas in Beer Sheva comente base istratèziga e lozìstiga. In sa batalla de Beer Sheva, cumbatida in su santugaìne de 1.948, sa tzitade fiat istada cunchistada dae sas Fortzas Israelianas de Defesa. +Beer Sheva at tentu una crèschida cussideràbile dae tando. Una parte manna de sa pobuladura est formada dae sos dessendentes de zudeos sefarditas e zudeos mediorientales chi fiant immigrados dae sos paìsos àrabos a pustis de su 1.948, gasi etotu che comunidades prus minores de zudeos indianos. Sa de duas e sa de tres undadas de immigradura ant tentu logu dae su 1.990, batende zudeos aschenazitas dae sa Rùssia e àteros paìsos de s'Unione Soviètiga antiga, gasi che disterrados zudeos dae s'Etiòpia. Sos immigrados russos e de àteros paisos de s'ex URSS ant rènnidu su zogu de sos iscacos un'atividade de primu sinnìfigu in Beer Sheva. Sa tzitade rapresentat como su tzentru israelianu de sos iscacos, cun una prochentale de iscachistas de livellu artu prus manna ch'in cale si siat àtera tzitade de su mundu. + +Ischidorzu telefònigu: +S'ischidorzu telefònigu est unu servìtziu telefònigu cumbidadu dae Telecom Itàlia e dae àteros zestionadores telefònigos. +Su servìtziu fiat istadu ativadu in sos annos sessanta dae sa Sip, antetzedidora de Telecom Itàlia, e pro annos aiat tentu comente nùmeru su 114. +Dae su 2002, su nùmeru de s'ischidorzu telefònigu de s'impresa de Istadu est mudadu prus bias, finas a su 42142 atuale. +Cun s'intentu de evitare s'acontèssida de brullas de malu sabore, finas a su 1986 sos usuàrios chi dimandaiant s'ischidorzu peri telèfonu fiant remutidos deretu a pustis pro berifigare sa beridosidade de sa telefonada. +In su 1986, fiat istadu introduìdu su servìtziu de reservadura automàtiga, chi sighit a esser impreadu. Pro reservare, est basante a sighire sa missada grabada, marchende in su tecradu su nùmeru telefònigu suo pròpriu a sa prima e a pustis s'ora in ue si disizat a esser ischidados. Pro evitare brullas, sa reservadura si podet realizare petzi dae s'aparitzu in ue si disizat s'ischidorzu. + +Hassan Fathy: +S'obera de Fathy est importante pruite in sa realizaziones suas at tentu contu de sa conditziones de su clima, de sa salude publica e de sas tecnicas tradizionales de s'architetura. Diffattis totu sas realizaziones suas sunu fattas cun tecnicas traditzionale usende printzipalmente sa terra crua o ladiri. + +1953: +S'annu 1953 (MCMLIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1932: +S'annu 1932 (MCMXXXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1857: +S'annu 1857 (MDCCCLVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +Aurelio Angonese: +Aurelio Angonese (Benètzia, 16 de abrile de 1929) est un'àrbitru antigu de fùbalu italianu. +Biografia. +At aderetadu 181 partidas de sèrie A. Si fiat istrenadu in sa partzidura prus arta su 2 de santugaìne de 1960 in s'ocasione de s'addòviu Inter-Bari, chi su resurtadu fiat istadu 2-1. Fiat devènnidu àrbitru internassionale in su 1967, arbitrende unas chentu partidas in totale e rapresentende s'Itàlia in su mundiale de fùbalu de su 1974, disputadu in s'Alemània de s'Uestu de tando. +At tzeladu s'atividade sua cumpetitiva in s'istajone 1973-1974 (s'ùrtimu addòviu chi aiat arbitradu fiat istadu Bolonna-Nàpule 2-2, su 5 de maju de 1974), chimbe annos in antis a petus de sos lìmites ufissiales. In s'istajone 1969-1970, aiat retzidu su Prèmiu “Giovanni Mauro”, destinadu a su zuighe de campu chi si fiat fatu evidente in manera particulare. In su 1973, at arbitradu sa finale de Cupa Itàlia intre Milan e Juventus. +In su 1978, est istadu cummessàriu rezionale de s'AIA pro su Bènetu. In su 1986, fiat istadu cummessàriu ispetziale pro sa CAN A e B. +In su 1991, fiat istadu Presidente de sa Corte de Apellu de s'Aia, in su 1.993 Procuradore Arbitrale e, in su 1.995, Deretore de s'Iscola pro Àrbitros. Est istadu delegadu de s'UEFA finas a su 1.999. +Carrera internassionale. +In su 1971, fiat istadu in Montevideo pro aderetare s'addòviu de torrada de sa finale de Cupa Intercontinentale intre Nacional Montevideo e Panathinaikos. +In su 1974, in tempus de su mundiale de fùbalu, aiat arbitradu su 18 de làmpadas, in s'Istàdiu Olìmpicu de su Berilinu Uestu de tando, Alemània de s'Estu-Tzile, una partida chi presentaiat finas dubrados anzenos a su fùbalu, chi su resurtadu fiat istadu un'impate a unu, e sa finale pro su de tres logos, su 6 de triulas in Mònagu de Bavària, intre Polònia e Brasile, binta dae sos polonesos pro unu a zeru. Duas bias fiat istadu finas linieri: su 22 de làmpadas in Brasile-Zaìre (3-0) e su 26 de làmpadas in Alemània de s'Uestu-Jugoslàvia (2-0); cun anteroridade, su 14 de làmpadas, fiat istadu s'àrbitru sustitutu (su titulare fiat N'Diaye su senegalesu) de s'addòviu intre s'Alemània de s'Estu e s'Austràlia (2-0). +Fiat istadu a costazos de Concetto Lo Bello su “mìtigu”, in su rolu de zuighe de lìnia, in s'ocasione de sa finale de Cupa Intercontinentale de 1966 (Real Madridu-Penarol) e de Cupa de Campiones de 1968 (Manchester United-Benfica). + +Trampa de Valentin: +Sa trampa de Valentin est un'ingràngulu informàtigu pratigadu pro sa prima bia in su santandria de 1.999 dae un'ispameri russu aposentadu in Kaluga chi si presentaiat cun su nùmene Valentin Mikhaylin (mudadu a pustis in Valentin Mikhailyn, Walentin Mihailin e assimizadores). Custa trampa intrat a sa zenia de sas trampas a sa moda nizeriana. +A mèdiu de sa tènniga de s'ispamu, sunt imbiadas mizas de missadas eletrònigas chi presentant unu contu coritruncadore: Valentin atrogat chi est meda pòberu, chi tenet una mama (a nùmene Elena) malaida e chi non resessit a bajulare s'ierru russu terrìbile, duncas pedit dinare a imbiare a un'aderetu privadu, o s'imbiu de dechès musigales pro los poder tramunare cun dinare. +Cheret postu in craru in antis ch'in Rùssia non b'at peruna domo sena caentada, sende chi est ispainadu unu sistema de caentamentu tzentralizadu a livellu de bighinadu: custu mètodu, paris cun sa bundàntzia de gassu naturale e petrozu de su paìsu, permitit de aprovisionare sos bividorzos cun su caentamentu ierrale pro una summa chi fùrriat a inghìriu de 10-15 dòllaros pro istajone. +Zai addurende atentzionadamente in custu aspetu, si podiat notare s'istilu iperbòligu de s'ispameri, chi teniat s'intentu de apiedare su pùbrigu otzidentale cun sa finalidade de lograre dinare in manera illìtzita. +Unu traballu de incherta realizadu dae Paolo Attivissimo su cassadore de berveghes rujas nch'at zutu a una mezus cumprensura de sa trampa, zai cunnota e in protzessu dae annos, finas gràssias a unos cantos inditzos chi s'ispameri no est resèssidu a cuare. Difatis, sos puntos, prus o mancu evidentes, chi permitint una mezus cumprensura de s'imbusteria sunt tres: +Paolo Attivissimo, peri un'imbestigadura profundizada e tende numerosos cuntatos cun su trampadore, nche fiant cròmpidu a cumprender mezus sos mecanismos de custa trampa e a iscoberrer peri unu zassu telemàtigu russu chi Valentin est istadu in presone in fatu de una cundenna pro calunna. Valentin etotu, a pustis de sa pubrigadura de sa prima incherta, s'est fatu agressivu minetzende de presentare denùntzias, realizende atacos informàtigos e isfamighende su cassadore de berveghe rujas. +In su 2.006, Valentin est torradu in assione, custa bia suta de su nùmene de “Walentin”, cun trampas de sa matessi creze: sa resone de su mudamentu de nùmene tenet acapiadura probàbile cun s'intentu suo de no esser agatadu in sas buscas realizadas in Google dae sos usuàrios postos in suspetu dae sas missadas suas. +In su 2.007, b'aiat àpidu unu mudamentu annanghedore de identidade: s'apellu abarrat su matessi in s'essèntzia, peroe mudat sa sinzadura, chi devenet Ms. Elena (zustu comente sa mama de Valentin) Galitsinu, e in s'aderetu est modifigada sa carrera, peroe no sa bidda. +In su 2.009, sa sinzadura de s'apellu devenet “Elena with my family” e sa dimanda (in su primu abordu) non pertocat prus sa tràmuda de dinare, si nono s'imbiu de unu caentadore. Cun probabiidade, est chistione de unu sistema pro garantire unu nùmeru prus mannu de cuntatos peri missadas eletrònigas e chi posteriormente si mudat in dimandas de dinare. + +Claudio Volonté: +Claudio Volonté, cunnotu finas cun su nùmene artìstigu de Claudio Camaso (...-Roma, 16 de cabudanni de 1.977), est istadu un'atore italianu. +Fiat su frade prus minore de Gian Maria Volonté s'atore. +Biografia. +Su 26 de triulas de 1.977, aiat ochìidu in manera intzidentale a Vincenzo Mazza s'eletritzista (cunnotu pro aer leadu parte a sa pellìcula “Anna” de Alberto Grifi e Massimo Sarchielli, interpretende sese etotu), intervènnidu pro asseliare una bria nàschida intre isse e muzere sua. +A pustis de deghe dies de bandidonzu, s'atore si fiat intregadu a sa zustìssia, atroghende chi s'episòdiu tràzigu fiat istadu causadu imboluntariamente. +Baranta dies prus a tardu, si fiat suitzidadu in sa presone. + +Nintendo: +Sa Nintendo Company Ltd. ("任天堂株式会社 Nintendō Kabushiki gaisha?", Nintendō sotziedade pro atziones) est una populare siènda Giappone|giapponesa (una de sas prus mannas in intro de su Giappone) chi prodùit videojòcos e console. +Tenet un'istòria longa: l'at fundada in su 23 de Capidànne de su 1889 Fusajiro Yamauchi; a s'incomìntzu de sos annos 80 sa Nintendo est colada a jocos elettronicos dae cussos de cartas e meccanicos chi bi fit ispetzialitzàda prima. Mancari chi siat intrada in su mundu de sos videojocos in su 1975 sende sa cumpartidòra de sa console Magnavox Odyssey, in su 1977 at cumintzau a nde facher issa etottu de suas. Pro mòre de s'enorme sutzessu chi at tentu in patria, in su 1985 Nintendo fit cròmpia in su mercau de s'America de su Nord e s'annu ch'intrabat a pùstis fit arribada in Europa puru. +Pèri tottu s'istoria sua sa Nintendo at fattu ses console: su Famicom/NES, su Super Famicom/SNES, su Nintendo 64, su Nintendo GameCube, su Wii e su Wii U. In prus nd'at fattu fìntzas de butzàca, comente sete variedades de Game Boy, bàttoro de Nintendo DS, tres de Nintendo 3DS (3DS, 3DS XL e 2DS), su Virtual Boy, sos Game & Watch, sos Pokémon mini e sos Nintendo Mini Classics. +Nintendo at prubicàu prus de 500 jocos, a s'ispissu traballande chin atteras sièndas pro su chi pertòcat s'isvilùpu. In trint'annos sa Nintendo at bèndiu prus de 577 miliones de console e unos 3,5 miliardos de copias de videojocos chi issa aìat isvilupau. In su 23 de Capidanne de su 2009, Nintendo at festàu su chentubintèsimu annu de vida sua. +Sa mascotte de sa Nintendo est Mario, unu pessonàzu chi at imbentau in su 1981 Shigeru Miyamoto pro su videojocu arcade Donkey Kong. + +Giancarlo Primo: +Giancarlo Primo (Roma, 04/10/1.924-Civita Castellana (Bitervu), 27/12/2.005) est istadu unu canastrista e un'assussadore de botzacanastra italianu. +Carrera. +Nàschidu in Roma in su 1.924, si cunsagrat luego a sa botzacanastra. +A pustis de nche sizire unu livellu bonu in sa botza in aba, cumintzat a zogare in sos campos de tauladu cun sa Zinnàstiga Roma, cun sa cale lograt su de duos logos in su campionadu italianu de su 1.950-51, e su de tres in su de 1.951-52. +Intrat a s'internassionale italiana e leat parte a sos zogos olìmpigos de su 1.948 e a sos campionados europeos de su 1.947 e de su 1.949. +Pustis terminada sa carrera de zogadore, si cunsagrat a sa de assussadore. Devenit assussadore de Nello Paratore su cummessàriu tènnigu de s'internassionale e, in custu rolu, partètzipat a chimbe campionados europeos e a tres zogos olìmpigos (1.960, 1.964, 1.968). +In su 1.968, l'intrat in parte comente cummessàriu e ghia s'internassionale pro 11 annos, otenende duas medallas de brunzu in sos campionados europeos (Essen 1.971, Beligradu 1.975) e logrende duas bintòrias istòrigas, sas primas pro s'Itàlia, cun sos IAA (1.970) e s'URSS (1.977). +Una canastra realizada in sos ùrtimos segundos dae Cuba in sa finale pro su de tres e bator logos de s'olimpiada de Mònagu li denegat s'artiada a su pòdiu. Una situassione assimizadora si dat in su mundiale de su 1.978, cando sa derrota in s'ùrtimu segundu cun su Brasile li dogat una medalla de brunzu chi zai teniat in sa butzaca (duncas, est un'àteru su de bator logos a pustis de su de 1.970) e li costat sa ghia de s'internassionale. +Si faghet cummessàriu de echipas de clube e binchit sa Cupa de sos Campiones (1.983) e sa Cupa Intercontinentale cun su Cantù. +Tancat sa carrera in Roma in s'istajone 1.988-89. +Est decraradu Caballeri de sa Repùbriga e otenet s'Isteddu de oro de su CONI pro mèritos isportivos. +Primo morit in su 2.005 in Civita Castellana, una bidda de su de Bitervu. +In su 2.007, est intradu a sa FIBA Hall of Fame in sa categoria de sos assussadores. +In su 2.009, at retzidu su prèmiu in amentu “Italia Basket Hall of Fame”. + +Paolo Attivissimo: +Paolo Domenico Attivissimo (York, 28 de cabudanni de 1963) est unu ziornalista, iscritore, presentadore radiufònigu e bortadore italianu. Est cunnotu a su pùbrigu pro sas pubrigaduras suas e sos blogos suos, in sos cales s'òcupat de ismentire sas teorias ordinzales prus ispainadas (in particulare pro su pertocat sos atentados de s'11 de cabudanni de 2001, sa teoria de s'ordinzu lunare e sas istelas chìmigas) e de sas gasi naradas berveghes rujas informàtigas. +Biografia. +Nàschidu in York, Inghirterra, dae una famìlia italiana, s'est mudadu posteriormente a Itàlia. Dae su 1980 a su 1990 at traballadu de presentadore in sas emitidoras Pavia Radio City e Radio Luna Pavia, colende a pustis a World Music Radio (in custa ùrtima cun su seudònimu de John Sinclair). Posteriormente, pro resones de issèberu pessonale e fisgales, comente decrarat in su zassu telemàtigu cosa sua, s'est tramudadu a su Lussemburgu, posca a Grandu Bretanna pro chimbe annos e finarmente, dae su 2005, a Isvìtzera, cuncretamente a Luganu, in ue bivit galu como. Cando est in Itàlia, istat mescamente in sa zona de Pabia. +Dae su 1997 a su 2001, at contivizadu una màngara chidale de informàtiga in La Gazzetta dello Sport. In su zassu suo de retza, s'òcupat de su gasi naradu “Servìtziu contra a sas berveghes rujas”, una màngara chi berìfigat sos numerosos apellos e fileras inferrales chi tzìrculant periodigamente peri curreu eletrònigu, o puru sas gasi naradas berveghes rujas cun sas cales topant fitianu diàrios e telediàrios. Su gasi naradu “Servìtziu contra a sas berveghes rujas” s'est ocupadu finas, in manera belle sistemàtiga, de Voyager – In sas làcanas de su cunnoschimentu, atroghende chi s'emissione realizat de frechente relatas a pitzos de mistèrios presùmidos, chi su crarimentu sientìfigu est in realidade cunnotu zai dae tempus, o puru ghetende a ispertos pessones ch'in realidade non tenent sos rechisitos o sos cunnoschimentos pro faeddare de sos temas currespondidores. +Dae su 2006, presentat su programma radiufònigu “Su disinformàtigu” in RSI Rete Tre, cadena de sa Ràdiu isvìtzera de limba italiana. +Cullàborat cun unas cantas rebistas in retza (Wire, The Register, Apogeonline, Zeus News) e de pabiru (PC, Magazine, Linux Magazine, Computer Idea, Le Scienze). +Est cojuadu cun Elena Faro, bortadora issa puru, e tenet tres fizos. In prus de custu, est membru de su Tzicas, su tzentru italianu pro su cuntrollu de sos atrogamentos seudosientìfigos. + +Tòmbola: +Sa tòmbola est unu zogu de mesa tradissionale nàschidu in sa tzitade de Nàpule in su de XVIII sègulos, comente arternativa domulana a su zogu de su loto e acumpanzadu fitianu dae unu sistema de assotziadura intre nùmeros e sinnìfigos, a s'avesu umoristas (S'Inzestru). +Cunforme a sa tradissione, sa tòmbola diat esser nàschida in su 1.734 dae unu discussura intre su re Càralu de Borbone e padre Gregorio Maria Rocco in contu de su zogu de su loto, chi su primu cheriat suta de cuntrollu pùbrigu, pro evitare ch'in fatu de sa suprimidura sua s'ispainaret su loto illìtzitu, e chi su segundu cussideraiat immorale pro motivos reliziosos. Unu cumpromissu fiat istadu agatadu proibende su zogu in tempus de sas festas pascunadalencas, in su barigare de sas cales sas famìlias si fiant organizadas cun custa bersione dae domo, chi si fiat fata luego una custumàntzia de cussa dies de s'annu. +Règulas de su zogu. +Echibaledore in s'issèntzia a su zogu de ispainadura internassionale cunnotu comente bingo, sa tòmbola est tennigamente unu zogu de bonaura, peri ca sos partetzipadores devent abonare una summa de dinare chi a pustis est repartzida comente prèmiu a sos binchidores. Sende gasi, sa tòmbola italiana est zogada normarmente in unu cuntestu familiale (est unu zogu tradissionale pascunadalencu) e sas summas chi s'ingazant e si binchint tenent aversamente balores meramente simbòligos, cando est chi non s'issèberet foras male de impreare prèmios de àtera zenia. + +Bitti Bergamo: +Umberto Bergamo, cunnotu comente Bitti Bergamo (Benètzia, 1 de ghennarzu de 1930-Pradu, 12 de santugaìne de 1979), est istadu unu tennista italianu. +Ativu comente tennista in sos annos chimbanta de su sègulu coladu, epogale de àteros atretas italianos de grandu èsitu che Fausto Gardini, Giuseppe Merlo, Orlando Sirola e Nicola Pietrangeli, nch'aiat sizidu sa de duas rundas de s'individuale de su Roland Garros in su 1951, 1953, 1955 e 1957, e est arribadu a sa finale de su turneu de Atenas in su 1953. +In su dupru, fiat zenerarmente imparigadu cun Sergio Tacchini, e nch'at sizidu sa de tres rundas de su Ronald Garros de 1951, in ue su cumpanzu suo fiat Giuseppe Merlo. +Pustis tzelada s'atividade cumpetitiva, aiat abandonadu s'ambiente de su tennis indutorende-si in matèrias zurìdigas e imprendende s'atividade de deretore de una sotziedade de importadura e isportadura. +In su 1978, fiat istadu mutidu dae su presidente de sa Federadura Italiana de Tennis Paolo Galgani a leare su rolu de cabitanu no zogadore de s'echipa italiana de Cupa Davis. A pustis de una prima istajone disillusionadora (eliminadura in sa prima runda pro 1-4 dae s'Ungheria), in s'edissione de su 1.979 sos asulos elìminant sa Danimarca, sa Polonia, s'Ungheria, sa Grandu Bretanna e, in sa mesafinale, sa Tzecuisrovàchia in su Foro Italico, sizende sa finale manna de su turneu, a disputare a sa metade de Nadale in Santu Frantziscu contra a sos Istados Aunidos. +Sende gasi, Bitti Bergamo no aiat pòdidu partetzipare a cussu disafiu: difatis, su 12 de santugaìne de 1.979, a s'edade de 49 annos, morit a probe de Pradu in un'intzidente de tràfigu, istrampadu paris cun s'automòbile sua in s'autocaminu A11 da unu tir chi aiat realizadu un'inversura de martza no autorizada. + +Campionadu de Eccellentza Sardigna: +A su campionadu de Eccellentza de sa Sardigna partitzipant 16 isquadras. Chi otennet su nùmeru majore de puntos binchet su tìtulu de campione Regionale e est promovidu de manera direta a sa Sèrie D natzionale, su campionadu diletantìsticu màssimu. Sas isquadras chi ant acabadu in sa positzione dae sa sigunda a sa de chimbe giocant sos "play-off" (andada e torrada, cun finale ùnica in campu nèutru), e sa chi binchet passat a sa fase Natzionale, chi previdet partidas Interregionales pro unu logu in sa Sèrie D. Sas isquadras classificadat a sa positzione de dòighi e a sa de trèighi si afrontant in sos "play-out" pro detzidire s'isquadra chi partitzipet a sos "spareggi" interdivisionales cuntra de sas chi ant bìnchidu sos "play-off" de Promotzione pro evitare sa retrotzessione de categoria. Sas ùrtimas tres classificadas (sa de batòrdighi, sa de bìnnighi e sa de deghessèis) retrotzedent a manera automàtica in Promotzione. + +Autoistopu: +S'autoistopu est una forma de trasportu chi cunsistit in su pedinzu de una trasportada a àteros biazadores, zenerarmente probidos de beìculos motorizados che automòbiles o autocarros, prus raras bias de mototzicretas. In su casu prus frechente, s'autoistopista in s'oru de su caminu pedit a sas beturas privadas de s'arressare e dispensare su trasportu sena costu. In prus de custu, pedende trasportadas in sechèntzia, est possìbile a realizare finas biazos longos in autoistopu. +Sas resones ch'impellint sas pessones a biazare “a pòddighe” sunt mescamente tres: bisonzu (farta de fondos o de mèdios), ispìritu de abentura (s'autoistopu dat sa possibilidade de atopare pessones iscunnotas); ambientalismu e efissièntzia de su trasportu. +In Sardinna e in Itàlia, s'autoistopu est proibidu in sos caminos de currimentu lestru, che pro narrer sos autocaminos. +Istòria. +Sos annos setanta de su sègulu coladu ant rapresentadu su tempus de oro de s'autoistopu. Custa pràtiga, meda ispainada intre sos zòvanos, est devènnida prus pagu frechente dae sa segunda metade de sos annos otanta, mescamente pro more de una crèschida de su livellu econòmigu (cun s'ispainadura cunseghidora de s'automòbile de propiedade). +Infruèntzia curturale. +Su romanzu de Jack Kerouac “In su caminu” (1.957), chi faeddat de sas bivèntzias de Dean Moriarty, est istadu belle unu manifestu pro sa Beat Generation. +Sa saga pobulare “Ghia galàtiga pro sos autoistopistas” de Douglas Adams, cumintzada in su 1.978, tenet comente assempru printzipale de sa narradura una ghia particulare ispetzializada pro isprorare s'universu. +Roger Waters, ex bassista e cantadore de sos Pink Floyd, at cunsagradu a s'autoistopu un'àrbumu intreu, “The Pros and Cons of Hitch Hiking” (1.984), chi sinnìfigat literarmente “Su pro e su contra de s'autoistopu”. +Sa pellìcula de s'orrore “The Hitcher – Su caminu longu de sa timòria”, sa sighidura sua e su refaghinzu suo tenent de protagonista un'autoistopista sicopàtigu. +Seguràntzia. +S'autoistopu no est isentu dae arriscos e, in prus de custu, est bastante poddigosu e, in particulare, imprebisìbile. Su biazadore-autoistopista no ischit mai cun tzertura in cale logu apat a dormire a de note. +Autoistopu organizadu. +Pro parare fronte a custos probremas, minimizare sas intzerturas e cumbidare un'ispètzia de seguràntzia in prus chi fartat a s'autoistopu cràssigu, sunt nàschidos assòtzios de “autoistopu organizadu”, chi sa majoria dimandat su pagamentu de una prorata annuale o mesile. +Autoistopu telemàtigu. +Esistint zassos telemàtigos narados “de autoistopu organizadu”, in ue a amaniare sos biazos in manera assimizadora a s'autoistopu de caminu. In custos sitos, est possìbile siat a sinzolare chi si tenet s'intentu de imprender unu biazu e si disponet de seidorzos lìberos in sa betura, siat chi si chircat una trasportada pro andare a unu destinu determinadu. In Itàlia sos ùrtimos datos, pubrigados dae unu portale cunsagradu a s'autoistopu in retza, ìnditant una crèschida cussideràbile de su nùmeru de sos utilizadores. Custu si devet in parte a s'incrementu repente de su costu de su carburante e de sos costos atzessòrios de sas automòbiles privadas. +Si s'agatat unu seidorzu disponìbiile, custa podet esser una manera meda pràtiga e econòmiga de biazare, eliminende s'isetu in s'oru de su caminu. +In custu modu, est finas possìbile a amaniare trasportadas regulares. +Fitianu peroe no semper, est prebidu s'abonu de unu cuntributu econòmigu minore dae bandas de sas pessones chi tirant profetu dae su trasportu. + +Cojuiu cun su mare: +In sa Repùbriga de Benètzia, su Cojuiu de su Mare (tzelebradu in s'ocasione de sa Festa della Sensa, est a narrer de s'Artiada a Chelos) fiat una tzeremònia chi simbolizaiat sa dominadura marìtima de Benètzia. Sa tzeremònia fiat istada istituìda a inghìriu de s'annu 1.000 pro amentare sa cunchista de sa Darmàtzia dae bandas de Pedru su de II Orsèolu e fiat istada isseberada sa die de s'Artiada a Chelos sende sa matessi in ue su doze fiat moidu cun s'ispedidura sua. +Sa tzeremònia teniat orizinarmente unu caràtere propissiadòriu cun su mare. S'isvilupaiat peri una professone solennale de imbarcaduras, ghiada dae sa nae de su doze (dae su 1.253, su Butzintoru), chi nch'essiat dae sa laguna peri sa buca de portu de s'Iscaru. In ie, in sas abas antales de sa crèsia dedigada a Santu Nicolau, su patronu de sos navegadores, fiat retzitada un'arresa cun sa finalidade chi “pro nois e pro totu sos navegadores, su mare podat esser assussegadu e asseliadu”; posteriormente, su doze e sos àteros fiant arrosiados in manera solennale cun s'aba santa, chi s'abarru fiat a pustis ghetadu a su mare, in s'ìnteri chi sos satzerdotes intonaiant “Asperges me hyssopo, et mundabor”. +In su 1.177, cunforme a sa paristòria in sa cale si basat su mitu de Benètzia, su Paba Lisandru su de III diat aer cuntzèdidu a custa tzeremònia unu caràtere de sagralidade, comente recumpensa pro sos servìtzios cumbidados dae Benètzia in sa pelea contra a Federico Barbarossa s'imperadore. Finas sa tzeremònia de s'aneddu tenet orìzines paristoriales e si podet dare chi remontet a unu ritu paganu. Peroe sa cròmpida sua a Benètzia de su 1.177 at fatu in manera chi custu eventu fàgheret codifigare totu sa tradissione paristoriale pro finalidades polìtigas. Pro custa resone, onzi annu su doze dassaiat ruer un'aneddu cunsagradu a su mare, e peri sas paraulas “Ti cojuamus, mare. In sinnu de dominadura bera e perpetuada” decraraiat Benètzia e su mare aunidos in modu indissotziàbile, reiterende su possedimentu subra de su mare Adriàtigu”. Oe sa tzeremònia est presìdida dae su sìndigu de sa tzitade. + +Radiuistimadore: +Su radiuistimadore, o radiuamadore, est un'isperimentadore, sena finalidade de profetu, de sos aparitzos e de sas comunicaduras radiufònigas intentadas in s'atzetadura prus ampra de su tèrmine. +Cumprimentos legales chi règulant s'atividade. +Su radiuistimadore, pro poder operare, devet superare un'esàmene iscritu, cumbocadu cun frechèntzia zenerarmente semestrale o annuale cunforme a sa Rezione respetiva, dae sas Ispetorias Territoriales Rezionales de su Departamentu de sas Comunicaduras de su Ministèriu de s'Isvilupu Econòmigu pro su logru de lissèntzias. +Cun su superamentu de s'esàmene, si cuntzedit su capatzitamentu ministeriale (naradu finas “lissèntzia”) cun su cale su radiuistimadore at a poder operare dae un'istassione radiuelètriga in sas frechèntzias e cun sas modalidades tènnigas pro sas cales est bàlidu su capatzitamentu antisfontomadu. Si non b'at elementos isfavoràbiles subra de sa pessone (pro narrer, antetzedentes penales de importu), est possìbile a retzire dae su Ministèriu etotu s'autorizadura zenerale a installare e impreare un'istassione sua pròpia, chi est identifigada in su mundu intreu in manera ùniga dae unu còdighe radiòfilu, isse puru assinnadu dae su Ministèru ch'identìfigat siat s'istassione siat su possedidore. +Su radiuistimadore etotu, bastughì possuat un'autorizadura zenerale a s'installadura de un'istassione, duncas at a poder prozetare, modifigare o fraigare intreamente sos radiuemitidores suos pròpios, a cundissione chi cumprant cun sas ispetzìfigas tènnigas apostivigadas dae su Ministèriu. + +S'òmine chi abaidaiat colende sos trenos: +S'òmine chi abaidaiat colende sos trenos est unu romanzu grogu de Georges Simenon s'iscritore berzianu de limba frantzesa, pubrigadu in su 1.938 dae sa domo editora Gallimard, e posteriormente bortadu in numerosas limbas. No esistit galu una bortadura in sardu. +Inredu. +Kees Popinga est procuradore inche unu cumertziadore de aprovisionamentos pro barcas in sa tzitade olandesa de Groningen. Est cojuadu cun duos fizos e, pagu a pagu, s'apùssiat a intro de s'aburrimentu. Una sero, s'impreadore suo li comùnicat chi s'impresa at a dever decrarare bancarota fraudulosa. Bidende-si ruinadu, Kees Popinga s'intendet ruende su mundu a subra. Detzidit duncas de si nche fuìre dae sa realidade sua gasi disacunortadora e de fagher avàntzias a Pamela, s'amadora de s'impreadore suo. Sigomente issa l'acollozit cun una rìsida befazola, isse s'intendet fertu in s'istima sua pròpia e l'ochiet chirchende de la callare a sa muda. A cussu puntu, s'ùniga solussione pro isse est a dassare s'Olanda, gasi si nche fuit a Parizi. Custa at a esser pro isse s'oportunidade de biver una bida cumpretamente diferente dae s'esistèntzia sua de burghesitu chi at cunnotu finas a tando. Popinga si relassionat cun prostitutas e pistercheddos, finas a esser craspuadu dae unu furabussas. A pustis de unu tentativu de suitzìdiu disintzertadu chi l'intregat a manos de sa polima, s'agatat internadu in un'ispidale sichiàtrigu. + +Francu Angioni: +Francu Angioni (Tzivitabetza, 25 de austu 1933) est unu zenerale italianu de orìzine sarda. +Biografia. +Cadete antigu de s'Iscola Militare Nunziatella, at frechentadu s'academia miliare e est istadu ufissiale de s'Armada italiana, sizende su gradamentu de zenerale de Corpus de Armada. +Ufissiale de sos pararutistas, at mandadu su Batallone de Sabotadores de sos Pararutistas (numenadu in fatu Batallone de assartu de pararutistas “Col Moschin”). +Intre su cabudanni de su 1.982 e su frearzu de su 1.984, in su cuadru de sa Prima Gherra Libanesa e posteriormente a su massacru de Sabra e Shatila in Beirutu, at ghiadu su continzente italianu (ITALCON) in tempus de sa missione Lìbanu 2. Custa ùrtima, a su printzìpiu, fiat nàschida comente initziativa ONA, peroe su betu postu dae s'URSS aiat annulladu s'èzida internassionale in s'ìnteri chi su continzente fiat in navegadura chirru a su Lìbanu, pro custa resone ITALCON si fiat mudada in protzessu de tarea in un'isfortzu mescamente nassionale. Comente cunseghèntzia dereta, sos mèdios VCC-1 Camillino impreados in su terrinu fiant istados, in onzi manera, colorados in arbu (identifigadura de mèdiu ONA), peroe aiant zutu pintada sa bandera italiana. +S'interventu a Lìbanu, in tempus de su cale siat su continzente ameriganu siat su frantzesu aiant tentu pertas graes a beru in fatu de duos atentados, fiat istadu gràssias a Angioni unu modellu chi si nde fiant refertos finas sas missiones italianas posterioras a logu istranzu. Sa postura de su zenerale, difatis, fiat istada sa de impeller sos sordados suos pròpios a cunnoscher sa curtura logale, subra de sa cale aiat repartzidu libros a totus. Custu aiat permìtidu a sos italianos de cumprender sas resones de sas partes e si proponner comente fortza de interponidura, prus a prestu chi comente s'ennèsimu continzente istranzu in terra libanesa. Sas relassiones cun sa pobuladura logale e sas diferentes partes in pelea, in prus de custu, fiant istadas fazilitadas in manera istremenada dae su fraigamentu de un'ispidale de campu a probe de s'abioportu de Beirutu, in ue totu sos fertos, de cale si siat banda, fiant tratados. Unu casu de cabale de su livellu de interassione sighidu est rapresentadu dae su contu de Mustafà Haoui su minore, tratadu in s'ispidale italianu, ch'in fatu fiat dèvennidu sa mascota de su continzente. Posteriormente fiat emigradu a Itàlia e atuarmente est tènnigu de laboratòriu inche s'Istitutu Regina Elena de Roma. + +Caratza contragassu: +Una caratza contragassu est unu dispositivu de proteghidura de sas bias respiradòrias dae azentes impestadores de s'atmosfera. Est formada dae unu carale in materiale modde e dae unu o prus firtros chi purìfigant s'àera in antis de s'inspiradura. S'impreu de sa caratza in ambientes impestadores est possìbile petzi cun una presèntzia adeguada de ossìzenu. Obiamente, in su casu de farta de ossìzenu, sos usuàrios ant a impreare una bombona probida pro s'efetu chi custìtuit una reserva e rennet s'utilizadore independente dae s'abarru de su situ perigulosu. +Istòria. +Su primu impreu massivu de sos gassos asfissiadores fiat istadu fatu dae sas tropas alemannas in tempus de sa prima gherra mundiale in sa batalla de Ypres. Duncas, sas tropas alliadas aiant dèvidu cuntziber unu sistema defensivu contra a s'arma narada e zai carchi mese a pustis (su 26 de làmpadas de 1915), su primu modellu de caratza contragassu in s'echipadura de s'armada cunsistiat in una caratza sintzilla de gassa ch'in intro b'aiat cotone suspidu de sales arcalinos, chi deviant esser a tretu de neutralizare gassu a base de croru e bromu. Posteriormente, su tipu naradu de caratza fiat istadu modifigadu annanghende finas ogreras proteghitivas, pro si mudare posca in una caratza chi cuguzaiat sa cara intrea, narada “murtibaledora cun proteghidura ùniga” e chi diat aer dèvidu protegher (cunforme a sa propaganda de sos tempos) “in manera incundissionada e cumpreta dae todos sos gassos, mancari èsserent impreados in su matessi tempus”. +Sas caratzas contragassu aiant tentu un'isvilupu cussideràbile in su tempus intre ambas gherras mudiales, e a su cumintzu de sa segunda gherra mundiale zai fiant repartzidas ampramente siat intre sas tropas siat intre sa pobuladura tzivile. Posteriormente a sa segunda gherra mundiale, s'isvilupu de armas nucreales e bateriolòzigas aiat custrìnghidu a sa prozetadura de sistemas de firtradura prus sofistigados, che pro su modellu M9, produìdu in su 1952 in sos Istados Aunidos. +Caratza contragassu moderna. +Sas caratzas contragassu atuales sunt cumpostas dae unu carale de gomma o silicone, in modu a garantire un'aderèntzia perfeta a su rostu: in prus de custu, sunt probidas de limbetas e tìbias pro poder afirmare sa caratza contragassu in palas de sa conca. Sunt dotadas aguarmente de unu bisore trasparente mannu de policarbonatu o bidru a pizos, chi cùmbidat bisivilidade ampra. In intro s'agatat una segunda caratza chi cuguzat sa zona de su nare e de sa buca. In custa caratza interna, sunt postas duas aberturas: una pro s'inspiradura e s'àtera pro s'espiradura, probidas de bàrvulas currespondedoras pro acundissionare su frussu de s'àera. Sa bàrvula de inspiradura est cunetada a unu filtru, ch'impreat sustàntzias a base de carvone ativu tratadas oportunamente pro firtrare e fissare sos gassos deleados, in s'ìnteri chi sa bàrvula de espiradura ispellit s'àera respirada sena chi s'annapet su bisore. + +Billete abiàtigu a barra aberta: +Unu billete abiàtigu a barra aberta est unu billete particulare de andada e torrada cun su cale s'arribat a un'abioportu e si torrat moende dae un'àteru. +Sa distàntzia intre ambas seas abioportencas si cursat a gastos pròpios, impreende cale si siat mèdiu de trasportu. +Unu billete abiàtigu de custa zenia presentat s'abantazu, in su casu de biazos itineradores, de evitare de dever torrare a sa tzitade de arribada petzi pro bi leare s'aparèchiu de ghirada. +Un'isempru cràssigu de billete abiàtigu a barra aberta est unu billete pro sos IAA cun arribada a Noa Iorcu e torrada moende dae Santu Frantziscu. + +Bolu nolitadu: +Unu bolu nolitadu o bolu charter est unu servìtziu de trasportu abiàtigu de mercantzias e passizeris chi no est suzetu a una programmadura sistematica de oràrios, diferentemente dae su chi acontessit cun sos bolos de lìnia. A s'avesu, est istipuladu unu cuntratu de nòlitu intre duos o prus cuntratadores pro tirare su profetu prus artu chi si podat dae sa capatzidade de su bolarzu. Unu bolu est definidu comente “nolitadu” petzi si su nùmeru de seidorzos est superiore a 12, in àtera manera est chistione de servìtziu abiotaxi. +Perfilu. +In su cuntestu de su turismu massivu, sos bolos nolitados ant agabadu pro esser identifigados comente bolos chi tenent s'ùnigu rolu de trasportare turistas chirru a sos destinos issoro; fitianu, sos billetes non sunt bèndidos deretamente dae sas cumpanzias charter a sos passizeris, si nono dae sas azentzias de biazu, ch'istìpulant unu cuntratu cun sa cumpanzia, s'incapas paris cun àteras azentzias. In medas pachetes de biazu, sunt incrùdidos su bolu, s'aposentamentu e àteros servìtzios. In su tempus coladu, sos bolos nolitados si podiant comporare petzi a mèdiu de sos pachetes narados; a dies de oe, intames, sa còmpora issoro podet esser realizada finas dae sos chi disizant tirare profetu dae su bolu ebia. +Mancari sos bolos nolitados siant impreados fitianu in su cuntestu turìstigu, a bias si podet dare chi siant reservados dae grupos numerosos individuales, che sos assalariados de un'impresa, sos zogadores de un'echipa isportiva e, in carchi ocasione, dae grupos de militares. +In sos abioportos medianos e minores de sa Grandu Bretana, su bonu de su tràfigu abiàtigu est custituìdu dae bolos nolitados, e sos profetos econòmigos de custos abioportos sunt pretzisamente sos impòsitos pagados dae sas cumpanzias charter. +Medas cumpanzias abiàtigas mannas chi cùmbidant bolos de lìnia ant inaguradu cumpanzias sussidiàrias chi òperant servìtzios charter (pro isempru, sa cumpanzia de bolos nolitados de Alitalia est Eurofly), belle chi non si siant averadas semper cumpetitivas a petus de sas cumpanzias ispetzializadas. In prus de custu, unas cantas cumpanzias abiàtigas de mercantzias trasportant argunos passizeris charter in sos aparèchios issoro. A s'imbesse, unas cantas cumpanzias de bolos nolitados ant incaminadu bolos de lìnia regulares. +Sos bolos nolitados naschint finas cun sa finalidade de aprofetare su prus possìbile sa capatzidade de su bolarzu, mancari sos istandards de calidade fitianu non siant sos matessi de sos bolos de lìnia. +In unos cantos casos, sas azentzias chi còmporant zassos a bordu ant logradu una reputadura de instabilidade finantziària, ca a bias sos turistas si sunt achessiados de bolos iscantzellados cun pagu avertu prèviu (e dae cando in cando perdende su pachete intreu de sa bagàntzia sena refata) o non sunt pòdidos torrare in segus pro neghe de su faddimentu de sa cumpanzia. Pro limitare a su màssimu custa zenia de dannos, s'istìpulant asseguràntzias obrigadòrias. +In Sardinna e in Itàlia, sos biazadores sunt cuguzados finas dae sas fiantzas obrigadòrias cuntzèdidas dae sas azentzias de biazu individuales chirru a sa provìntzia in ue òperant, gasi che dae un'asseguràntzia istituìda in sos ùrtimos annos dae s'ASTOI (Assòtziu de Turoperadores Italianos). Addae de custu, est importante a tenner presente chi sa lezisradura internassionale prebidet chi s'oràriu operativu de sos bolos nolitados podat bariare finas a 48 oras in antis de sa moida prebida. + +Terrone: +Terrone est unu faveddu malu de sos italianos, chi est a imprèu comùnu pro sa zente de s'Italia de susu, pro inditare sos chi benin dae s'Italia de zòsso, a bortas pro offendere e a bortas pro brulla. +Su faveddu (chi in toscanu ebbìa, sende su fundamentu dae ube s'italianu etottu che l'an pesau, est uguale) cambiat dae limbazu a limbazu e dae locu a locu, comente "terún" / "terù" / "teron" in Lombardia, "terún" in Liguria, "terù" / "terún" / "tarún" in Piemonte, "tarùn" / "taroch" / "terón" in Venetu e Friuli, "teròch" / "tarón" in Emilia-Rumagna, e "terón" / "terró" o "teróne" / "taròne" in atteros trettos. +A custu paralùmene si assòtzian a s'ispìssu tzertos istereotipos, comente su de s'ignorantzia pàris chin pacu gana de traballare, menisprèssiu pro s'iziène personale e sa sotziedade tzivile: chin su tempus at picau su sinnìficu de pessone rùza e maleducada, galu pejus si est bassu, de pedde iscura e barras artas. + +S'istassione (pellìcula de su 1990): +S'istassione est una pellìcula de 1990 aderetada dae Sergio Rubini. Est chistione de sa bersione de tzine de su traballu teatrale a su matessi nùmene de Umberto Rubini, istuturadu de acordu cun sa figura e sas caraterìstigas de su Sergio Rubini zòvanu de tando. +Inredu. +Su cabu de istassione tìmidu Domenico (Sergio Rubini) bivit a sa sola in s'impostadorzu suo minoreddu, belle isuladu in su sartu apuliesu. +Sa bida sua est fata de relozos, campaneddas e trenos, e oramài de sa sea sua l'ischit totu. Finas chi sa zanna pesada de una bardana s'at a aberrer sena dèroga semper a sa matessi ora, suta de s'efetu de sas bivraduras de unu trenu lestru transitende. +Belle gasi, una note custa rutina s'isperrat: a s'istassione acoetat una fèmina zòvana e bella (Margherita Buy), a pee e bulluzada. Si nch'est fuìda dae una billa a pagu tretu in ue, in tempus de una festa, su cumpanzu suo burratzu (Ennio Fantastichini) at cumintzadu a la malutratare. +Su matessi òmine arribat pagu ora a pustis pro recuperare sa cumpanza sua. Peroe nde naschit una bria, su cabu de istassione minore, pro defender sa fèmina (chi l'agradat a beru), binchet sa timidesa sua e lu bogat in zanna. S'òmine biolentu nche crompit a arrocare s'istassione minore, chi est tancada, chirchende foras male de li ponner fogu, e pènetrat a intro. Oramài assurviladu, est a puntu de iscuder sarvazamente siat su cabu de istassione siat sa fèmina. Peroe Rubini, cun s'azudu de sa zanna de sa bardana, at a bincher sa pelea desiguale. +Intre isse e sa fèmina oramài si sunt creados unu tensu e un'atraghidura chi augurant bene pro carchi cosa de prus ìntimu. Peroe sas diferèntzias sotziales sunt demasiadas, e sos duos s'ant a partzire. + +Caminu de chintorza: +Caminu de chintorza, abreviadu fitianu in chintorza, est su nùmene dadu comunamente a unu sistema caminale chi organizat sa tzirculadura de sos beìculos a inghìriu de sa leada de una bidda o tzitade. +Orìzine de su sistema caminale “a chintorza”. +Cun s'isvilupu de su tràfigu beiculare cumertziale e individuale (mercantzias e pessones), dae sa metade de su de XIX sègulos in antis, si fiat manifestadu su bisonzu de decunzestare su tràfigu de rugramentu de sos logos urbanizados. +In Itàlia, sos caminos de chintorza sunt istados realizados fitianu in pinna de sa muralla de inghiriadura de sas biddas medievales o in su situ in ue s'agataiat sa muralla antiga. +Pro narrer, in su 1.864 Giuseppe Poggi aiat retzidu s'incàrrigu de prozetare su remodellamentu urbanista de Frorèntzia. In sa zona nordu, fiat istada derruta sa muralla e fiat istadu realizadu dae su 1.870 unu trassadu caminale nou chi como currespondet a sos zirones de chintorza. +Belle seguramente, sa mitza de ispiradura fiant istados sos boulevards parizianos chi Haussmann su Barone fiat realizende. +In Milanu, aiat tentu orìzine assimizadora su caminu de chintorza in pinna de s'inghiriadura de sos bastiones, sa muralla ispannola betza. +Funtzione de unu caminu de chintorza. +Sa finalidade printzipale de s'organizadura caminale narada est a azuventare sos frussos de beìculos impedende su rugramentu de su tzentru de bidda, comente fiat netzessàriu fagher fitianu pro neghe de s'organizadura tardiu-romana de sas biddas e sas tzitades o in su casu de leadas postas a longu de caminos consulares o istatales. + +Passaportu: +Unu passaportu est unu documentu de identidade formale o una tzertifigadura emìtida dae unu gubernu nassionale ch'ìdentìfigat, normarmente peroe no netzessariamente, su titulare comente unu tzitadinu de cussu Istadu particulare e dimandat su permissu, in su nùmene de sa soberania o gubernu de s'Istadu emitidore, de intrare e colare peri àteros Istados. Sos passaportos sunt relassionados cun su deretu de proteghidura legale in logu istranzu e su deretu de ghirare a s'Istadu de sa nassionalidade pròpia. Sos passaportos, a s'avesu, cuntenent sa fotografia de su titulare, sos datos suos identifigativos, sa sinzadura sua, sa nassionalidade e, a bias, àteros mèdios de identifigadura individuale. Medas Istados sunt isvilupende propiedades biomètrigas pro sos passaportos issoro pro poder cunfirmare cun seguràntzia prus manna chi sa pessone chi presentat su passaportu nde siat su titulare lizìtimu. +Unu passaportu, a s'avesu, est netzessàriu pro biazare a logu istranzu, dadu chi normarmente devet esser amustradu in sa làcana, mancari esistant acordos particulares intre nassiones cunforme a sos cales sos tzitadinos podent impreare finas àteros documentos de identidade. +Podet esser tamponadu cun bistos emìtidos dae sa nassione istranzadora chi autorizant s'intrada. +Unos cantos gubernos totalidàrios chircant de cuntrollare su moimentu de sos nassionales issoro emitende passaportos narados “passaportos internos”: pro isempru, in s'Unione Sobiètiga antiga, s'emitiant passaportos internos narados “propiski” a totu sos tzitadinos pro cuntrollare su moimentu issoro in intro de sas fronteras de su paìsu. +Sende documentos de identifigatura, sos passaportos sunt suzetos fitianu a fura e farsifigadura. +Pro poder intrare a unos cantos Istados, no est bastante chi su passaportu non siat passadu, si nono chi devet tenner balidesa residuale de 3 o 6 meses a s nessi, o puru si dimandant s'aponidura de un'autorizadura tempurana a s'intrada a s'Istadu a ue si disizat biazare, numenada bistu de intrada e redassada dae ambassadas e consulados e a bias finas in sa làcana de intrada. Tocat duncas a s'informare in antis de moer a Istados chi non pertenent a s'Unione Europea si, mancari su passaportu siat galu bàlidu, sa passadura sua non siat demasiadu probiana pro realizare su biazu. + +Aba minerale: +S'aba minerale est una casta de aba benale, avesarmente amercadada in ampulla. +In Itàlia, podet esser bèndida cun s'iscritura “aba minerale” petzi s'aba chi torrat a pare cun sos critèrios legales apostivigados dae su D.L. 25/01/1.992 n. 105 (modifigadu dae su D.L. 399/99 in aprigadura de sa Deretiva 96/70/CE), chi arresat “Sunt cussideradas abas minerales naturales sas abas chi, tenende s'orìzine issoro dae una tiza o zaghimentu suterranu, apròghilant dae una o prus benas naturales o pertuntas e chi tenent caraterìstigas sanidàrias particulares e propiedades favoràbiles a sa salude”. Pro sas abas bufàbiles, sas ùrtimas duas ispetzifigaduras (caraterìstigas sanidàrias e propiedades saludales), a su contràriu, non sunt dimandadas. +Su mercadu de sas abas minerales in ampulla tenet importu particulare in Itàlia, chi ghiat sa crassifigadura de sa cunsumidura mundiale per òmine, cun ballùmenes chi si sunt triprigados dae su 1.985 (65 litros annuales per òmine) a su 2.006 (194 litros annuales). Est de sinnìfigu finas s'impatu ambientale, relassionadu cun su trasportu de unos 6.000 milliones de ampullas e sa dissipadura issoro posteriora. +Cunforme a sa Fundadura ICGA, in Itàlia bi diant esser 514 marcas diferentes, cando chi cunforme a àteras mitzas diant esser foras male 608. + +Ijime: +Su ijime ("いじめ" o, prus raru, "苛め") est unu fenomenu sotziale giaponesu chi est su matessi de su chi li naran a Ponente "bullismu psicologicu", chi ponet sa vìtima a banda dae su grùstiu in ube est, lassàndela a sa sola. +Su faveddu est unu lùmene chi benit dae su verbu "ijimeru" (pessichìre) e si impreat pro inditare una zenìa de violentzia fatta in iscola. Si chistionat de "ijime" cando una trùma prus o mancu manna de dischèntes bìet una pessòne chi est a su solitu bastante passiva e mala a parare fronte a issos, e duncas li dàet trumèntu chin praticas vessatorias e disumanitzantes pro meses si non annos, e custu chin su silentziu cùmpritze de sa classe intrega, chi incoràzat sas fattìas malas o si ponet pètzi a pompiare su/a poverittu/a pro timòria de patire cusseguentzias malas, o fìntzas de sos dotzèntes: a bortas est propriu su mastru a alentare o partecipare a s' "ijime". + +Abasatu de via Caravaggio: +S'abasatu de via Caravaggio est istadu unu mortorzu tripru acontèssidu su 30 de santugaìne de 1.975 in su n. 78 de via Caravaggio, in sa parte de susu de su bighinadu de Fuorigrotta in Nàpule, e iscobertu s'8 de santandria. Fiant istados ochìidos, còrfidos a sa conca cun un'ozetu iscudidore improvisadu (e mai identifigadu) e posteriormente còrfidos a sa gula cun unu leputzu totu sos bividores de s'apartamentu in sa de bator prantas de su fraigu, a ischire Domenico Santangelo, 54 annos, rapresentadores de bèndida (cabitanu antigu de cursu longu e ex sìndigu cundominiale), sa de duas muzeres suas Gemma Cenname, 50 annos, mastra de illieramentu, e sa fiza de isse, Angela Santangelo, 19 annos, impreada de s'INAM, gasi che su cane issoro Yorkshire terrier, a nùmene Dick (sufogadu cun una manta). Sas carenas de Domenico Santangelo e Gena Cenname fiant istados depositados a sa banzera, impare cun Dick su calleddu, cando chi sa carena de Angela l'aiant imboligada in unu lentolu e arrambada a su letu cojuale. +Sas imbestigaduras. +Pro su chi pertocat s'aspetu sientìfigu de sas imbestigaduras, in s'apartamentu de su mortorzu tripru, in prus de orminzas de crapita (medida 41-42) imprentadas in su sàmbene in sos pamentos de unos cantos aposentos e de su passadissu, fiant istadas imbènnidas orminzas poddigales in un'ampulla de whisky e una de brandy imbaradas a un'armarzu-ràdiu de s'aposentu de traballu de Domenigo Santangelo. A sos tempos, fiat impossìbile pro sa polima sientìfiga a detetare, refraigare e identifigare istigas biolòzigas dassadas dae su mortore in sos agatamentos de s'issena de su crìmine. Sas orminzas de crapita e sas poddigales fiant resurtadas incumpatìbiles cun sas de s'imputadu benidore (Domenico Zarrelli). Pro su chi prendet sas imbestigaduras no sientìfigas, issas nch'aiant zutu a su detenimentu e a sa cundenna a sa perpetuada in su primu gradu de Domenico Zarrelli, nebode de Genna Cenname (acusadu de cumiter s'abasatu ca fiat a poderiu de un'arrebatu de cullòbia a pustis de si bider refudende sa dimanda sua de un'imprèstidu de dinare dae bandas de tia sua Gemma), posteriormente assòrvidu a sentèntzia rassa, e refàghidu dae s'Istadu in su 2.006 pro dannos morales e materiales. Duncas, su curpàbile e su motivu iscadenadore de s'abasatu abarrant galu como iscunnotos. +Imbestigaduras sientìfigas noas. +In su beranu de 2.013, sa Procuradoria de sa Repùbriga de Nàpule, in su cuadru de un'imbestigadura sientìfiga, degretat anàlisis de laboratòriu a subra de sos agatamentos de s'issena de su crìmine agatados bardados belle 40 annos a pustis de sos fatos. Est chistione de una tassa impreada, unos cantos bìculos de zigarreta e unu frobidorzu imbrutadu de sàmbene. Assionant in calidade de cussizadores setoriales sos operadores de sa partzidura de recunnoschimentu de sa polima nassionale. + +Duemila leghe sotto l'America: +Duemila leghe sotto l'America (in sardu:"Duamiza ligas suta de s'Amèriga") est unu romanzu de Emilio Salgari, pubricadu in su 1888. Est cunnotu finas cun su tìtulu de Su siddadu misteriosu. +Inredu. +Smoky su cabu ìndiu betzu est isrobadu e fertu graemente dae unos cantos malufaghedores. Intendende-si a curtzu de sa morte, mutit a John Webher s'amigu suo e li revelat s'esistentzia de una cassita chi cuntenet documentos misteriosos e importantes. Un'àtera assimizadora l'est istada sustraìda dae sos feridores suos, intre sos cales at recunnotu a Carnot su malefamadu. Webher, detzifrende sos documentos, iscòberit s'esistèntzia de una bia suterrana chi aunit su Kentucky cun su Perù e, in manera surpresiva, aguarmente dae sos documentos, nche bogat infomaduras a pitzos de su “Siddadu de sos Incas” mìtigu e fabulosu. Arrimadu dae Morgan, Burthon e O'Connor, detzidit de amaniare un'ispedidura. Su mistèriu fassinadore de unu mundu suterranu chi s'isterrit pro duamiza ligas in su sutasolu ameriganu at a causare a sos protagonistas una filera de imbaros e tzircustàntzias imprebidas in una dimensione cumpretamente atìpiga a petus de cussa in ue fiant avesos a assionare. Su misterimentu de possuer su siddadu fabulosu lis at a permiter de superare totu sos arriscos e sas dificurtades chi Carnot su bartassarru at amaniadu antetzedende-los. In su respetu de sa paristòria, cunforme a sa cale su siddadu batit sa disaura, sos profanadores ant a esser castigados trazigamente. + +Documentassione limbistica: +Sa documentassione limbistica est su protzessu in ube una limba si documentat dae una prospettiva limbistica documentale. Sa finalidade sua est cussa de "offèrrer unu registru cumprètu de sas praticas limbisticas chi sun proprias de una comunidade limbistica determinada". Sa documentassione limbistica pùnnat a facher unu registru cantu prus mannu e cumprètu de sa comunidade limbistica chi si tenet in contu, tantu pro sa posteridade e su tempus imbeniente cantu pro sa rivitalitzassione limbistica (est a nàrrer, su protzessu chi punnat a torrare viva una limba). Sa documentassione limbistica dàet fìntzas una base sòlida pro s'analisi limbistica, sicomente crìat una mole de materiale chi si bi podet istudiare s'istruttura de sa limba issupra. +Metodu. +A su solitu b'at sa registratzione bocale, sa trascrissiòne (fachende a s'ispissu imprèu de s'Alfabetu Foneticu Internassionale e/o una "ortografia pratica" fatta e fravicàda a bella posta pro cussa limba), s'annotassione e s'analisi, sa bortàda a una limba de comunicassione generale, s'archiviadùra e s'isparghimentu. Est pretzìsu, pro su prozètu de documentassione limbistica, a facher unu registru bonu cando si fachet sa descrissiòne limbistica. Est a archiviare su materiale, mancari chi non tottus sos archivios sian bonos a bi lu mantènner ca su formatu tennològicu in su tempus cambiat, e nemmancu usuàrjos potentziales bi poden intrare pro nde facher imprèu. +Sa documentassione limbistica est a costàzu de sa descrissione limbistica, chi pùnnat a descrìver su sistema astrattu de istrutturas e regulas, chi sun proprias de sa limba, in sa forma de una grammatica o/e de unu vocabolariu. Su limbista traballat menzus si si fachet s'una cosa e s'atera puru, e podet fìntzas dare materiale a sos chi faveddan sa limba. Sa tennologìa nova permitit menzus registratziones, chin menzus descrissiones, e tottu custu si podet mantènner in archivios digitales, comente AILLA o PARADISEC, e si podet rènder disponibile chin pacu isfortzu a sos chi faveddan sa limba e/o la cheren imparare. +Sa documentassione limbistica at fintzas dau sa luche a prubicassiònes ispetzialitzàdas novas, comente su zornale in lìnia "Language Documentation & Conservation" e su libru a cadentzia annuale "Language Documentation and Description". +Zenìas de descrissione limbistica. +Sa descrissione limbistica si podet ischirrìare in parìtzos campos de ispetzialitzassiòne. + +Termoli: +Termoli est una comuna italiana de 32.983 abitadores posta in Molise, cuncretamente in sa provìntzia de Campubassu. +Pro pobuladura, est sa de duas de sa provìntzia e de sa rezione. Si caraterizat pro sa presèntzia de unu promontòriu in ue s'agatat sa leada marinera betza, alindadu dae unu murallone in orale chirru a su mare. Sa bidda s'isterrit oe in sa costera e chirru a s'internu, peroe su tzentru suo de impèllida est su promontòriu in s'oru de su mare Adriàtigu, sea de sa Leada Antiga caraterìstiga, partzida topografigamente dae s'abarru de sa bidda dae sa muralla de reparu e dae su casteddu. +Zeografia fìsiga. +Sa bidda si nch'iscàmpiat a su mare Adriàtigu, a un'artària chi andat dae 0 a 178 m. in subra de su livellu de su mare. Termoli est situadu in sa zona artimètriga de su montigru iscarale e est cussideradu de arriscu sìsmigu bassu. Dae su puntu de bista zeogràfigu, est cullocadu intre su riu Biferno (a su suddu) e su traìnu Sinarca (a su nordu), ambos de caràtere trainale; sa parte istòriga de sa bidda s'isvilupat in su promontòriu-mesìsula minore in pinna de su mare, peroe sa bidda moderna agatat s'ampramentu suo in sa zona de s'internu terrencu, mescamente in sos bighinados satèllite. +In sa bidda de Termoli, s'agrugant su de 42 parallelos Nordu e su de 15 meridianos Estu; custu ùrtimu est su meridianu tzentrale de sa fita orària (UTC+1 o Central European Time) de Berilinu, Parizi e Roma (Europa tzentru-otzidentale) chi, de fatu, detèrminat s'ora de sa fita etotu (chi, difatis, est narada “s'ora de Termoli”). Su meridianu est numenadu Termoli-Etna e custu rennet sa bidda adriàtiga unu “Greenwich” italianu. S'agrugamentu intre sas duas lìnias imazinadas acontessit in sa praja de Rio Vivo, o prus cuncretamente inche sa marina de San Pietro, a pagos passos dae su logu in ue, finas a pagu tempus a como, s'agataiat unu trabucco in disimpreu (Trabucco de Bricche). Sos càrculos prus seneghes, intames, cullocaiant su puntu de agrugamentu inche una turrita mesudestruìda chi s'agatat aguarmente in su caminu de Rio Vivo. Unu bassurelevu amentat su logu naradu. +Termoli est in cuntierra cun sa comuna de Ripatransone pro su primadu de su gùturu prus astrintu de Itàlia chi paret esser su de sa comuna asgolana (dae 38 a 43 cm. a petus de unos 50 cm. de sa “rejecélle” termolesa), mancari mediduras reghentes atribuant su primadu nassionale e foras male europeu a sa bidda molisana, dadu che in unos cantos puntos, in sa carrerita astrinta, su metru ìnditat 33-34 cm. +Un'àtera cuntierra cun sas Marcas pertocat San Basso. Sa comuna de Cupra Marittima rebìndigat issa puru de esser in su possedimentu de sos abarros mortales beros de su Santu. + +Lovely Complex: +Lovely Complex ("ラブ★コン Rabu Kon?" Love Com) est unu manga chi sa mangaka Aya Nakahara at iscrittu e disinnau. S'istoria l'an fintzas bortada ind unu film chin su matessi titulu e ind un'anime (cartone giaponesu). In prus, in su 2006 b'an fattu unu videojocu pro sa PlayStation 2. In su 7 de aprile de su 2007 an cumintzau a mandare in unda sa prima puntada de s'anime. +Istoria. +S'istoria contat s'amore istranu chi s'isvilupat a prenu tra duos cumpanzos de iscola, chi a su cumintzu non si podìan bìer s'unu chin s'ateru tantu brigavan, Risa Koizumi ("小泉リサ" Koizumi Risa) e Atsushi Otani ("大谷敦士" Ōtani Atsushi), fentomàos in s'iscola de Osaka issoro pro si facher bìer tantu comicos in sa briga, chi su mastru etottu lis aìat postu su nomìnzu de "All Hanshin Kyojin" (una cropa reale de comicos giaponesos, un'ispètzia de Stanlio e Ollio orientale). Risa est, difatis, arta meda (172 chentìmetros) cufforma sa media feminìna giaponesa (chi est imbètzes 158 chentimetros); Atsushi, a s'imbesse de Risa, est bassu meda (156,2 chentimetros) cufforma a cussa mascrìna giaponesa (chi est imbetzes 172 chentimetros). Custa diferentzia de artesa (e su lùmen belle ironicu chi tenen: cussu de s'una cheret nàrrer "cantàru minore", su de s'atteru "badde manna") los fachet cumpressàos, prus de cantu non lu sian ja, ma custu est pètzi un'assimizu ebìa ca tenen a cumòne fintzas interessos e carattere. Ambosduos, in prus, cheren facher isperientzia de s'amore in sa zoventude issoro. E propriu cussu b'at a falare in sa conca de Risa, chi li cumintzat a piachere Atsushi e si nde innamorat puru a pùstis, ma issu est malu a cumprendere e issa, chind un'amore refudàu (pro duas bortas) e non corrispostu, bi sufferit e pranghet meda. Pètzi unu sentìdu de zelosìa tra Atsushi e unu professore de inglesu at a cambiare sas cosas, ponendechèlos a pare e lassande a una banda sa timidèsa. Fachendebìla a brincare (non chene dolores) impare medas difficurtades chi sa bida lis ponet addaenantis, comente traitorìas e mascamente s'issèperu de su benidore issoro chi los at a jùcher a istradas a divèssu, Otani e Koizumi s'an a promìttere de si bòlere bene a pustis puru. + +Faru: +Unu faru est un'istrutura, a s'avesu una turre, probida in su pitzu de unu sistema a tretu de emiter sinzales lugorosos poderosos de azudu e referèntzia in sa navegadura, custituìda dae una làmpada e unu sistema de lentes. Sos faros sunt sos sinzoladorzos marìtimos prus importantes. Sunt postos in sas probianias de logos de aterrazu, logos perigulosos o àteros logos in ue siat ùtile a tenner unu puntu notàbile bisìvile dae largu in tempus de sa navegadura costerenca. Sunt marcados in manera crara in sas mapas marìtimas chi nd'ìnditant finas s'artària focale, impare cun sas caraterìstigas de su sinzale lugorosu emìtidu chi los logalizat in modu uniforme. +Impreados largamente in su tempus coladu, a dies de oe azomài si fraigant faros noos, sustituìdos dae sistemas poddigales (NRL, SPG, eac.) de azudu a sa navegadura. In su matessi tempus, sos faros chi sunt galu operativos sunt rugrende unu protzessu de automatizadura totale pro nde minimare sos costos de zestione e mantenimentu. In sos IAA, in particulare, dae su 1.986 non b'at prus faros abitados o probidos de un'istassione ràdiu. +Su nùmene derivat dae s'ìsula de Pharos, in cara de Lisàndria de Ezitu, in ue in su de III sègulos in antis de Cristos, fiat istada fraigada una turre in ue brusaiat sighidamente unu fogu mannu, in manera chi sos navegadores in cussos fùndigos pòderent evitare de nche ferrer a su paule Mareotide situadu in palas. + +Flamencu: +Su Flamenco ispanniolu est una genia de música e dantza naschida in Andalusia (Ispannia). Su flamencu comente ddu connoschimus oe in díe est benet dae su seculu XVIII,tenet comente base sa música e sa dantza andalusa. Bi sunt cuntierras asuba de s'origene, pro ite bi sunt diferentes opiniones , niuna de cussas podet esser cumprobàda istóricamente, e cuntàntu su ditzionariu de sd RAE(Real Academia Española) dd'assotziat a s'etnia gitana, perou no a s'origine cosa sua, asuba e totu, perunu istudiosu de sa materia dudat de sa cultura gitana comente base de su flamencu. De totas is ipotesis asuba de s'origene, sa tesi prus atzetada est sa de s'origene morisca, perou sceti gratzias sólo a sa mistura culturale ki bi est istada in Andalusia (oriundos, musulmanos, gitanos, castellanos imigrantes, ebreos, etc.) at favoressidu s'origene de custa genia de musica. Est consideradu comente de s'umanidade y Patrimoniu Culturale Imateriale Etnologicu Andalusu. + +Pete Seeger: +Pete Seeger (Peter Seeger; New York City, New York 3 May, 1919 – New York City, New York, 27 January 2014), est unu cantante americanu. + +Aram Mp3: +Aram Mp3 ("Արամ Mp3", * 5.04.1984) est una cantante Armenia. + +Lodovico Ligato: +Lodovico Ligato (Rezu Calàbria, 15 de austu 1939 - Rezu Calàbria, 27 de austu 1989) est istadu unu polìtigu italianu, deputadu de sa Democratzia Cristiana e presidente de sos Caminos de Ferru Nassionales. +Ziornalista de sa Gazzetta del Sud zai dae su cumintzu de sos annos sessanta, in fatu assessore rezionale in Calàbria, est elèghidu a deputadu pro sa prima bia in su làmpadas de 1979 e elèghidu torra in su 1983, cando devenit segredàriu de sa Cummissione de Trasportos de sa Càmara. Su 15 de santandria de 1985, est numenalizadu presidente de s'Entidade de sos Caminos de Ferru Nassionales. +Imboligadu in su gasi naradu iscàndalu de sos lentolos de oro, in su santandria de 1988 fiat istadu custrìnghidu a demissionare dae sa presidèntzia de sos Caminos de Ferru. +Fiat istadu assassinadu a tiros de pistola in Bocale de Rezu Calàbria su 27 de austu de 1989, in un'impostada de creze mafiosa chi sos cumandadores sunt cussiderados esser Pasquale Condello, Santo Araniti, Paolo Serraino e Diego Rosmini, e s'isecutadore materiale Giuseppe Lombardo (totus cundennados a sentèntzia definitiva). +Paolo Iannò s'arrepèntidu, cullaboradore de su protzessu Olimpia 3, aiat decraradu chi su mortorzu suo fiat istadu amaniadu in duos addòvios, unu intre maju e làmpadas de 1989 intre Filippo Barreca (a pustis arrepèntidu), Paolo Serraino, Pasquale Condello, Diego Rosmini s'antzianu, Santo Araniti, Domenico Repaci e Antonino Modafferi, e s'àteru a inghìriu de unu mese e mesu prus a tardu intre Pasquale Condello, Domenico Araniti e àteras pessones. + +Bukan: +Bukan est una tzitade de s'Iran. + +Coldplay: +Coldplay sunt una truma musicale britannica formada in su 1996 dae su cantadore Chris Martin e de su ghitarrista Jonny Buckland in su Collegiu Universitariu de Londra. Pustis de esser amigos ant formadu una truma nomenada Pectoralz, un ateru pitzocu Guy Berryman s'est aunidu comente bassista e ant cambiadu in Starfish. Will Champion ca cumpletat sa truma est baterista , boghe secundaria, tocat finas su tecladu . Su manager Phil Harvey est consideradu a manera non ofitziale comente su cuintu omine de sa truma .Sa truma at renomenadu issa matessi "Coldplay" in su 1998, primu de registrare e ponner in bindita tres EPs(minialbum); Safety in su 1998, Brothers & Sisters comente "single" in su 1999 e The Blue Room in su propiu annu. +Sunt istados influetzaus de is U2, Pink Floyd, a-ha, R.E.M., Echo & the Bunnymen, Bob Dylan, The Flaming Lips, sunt istados comparadus a s'incumentzu cun trumas ki Radiohead, Oasis, Jeff Buckley, Travis i Kate Bush. + +Xuxa: +Su nùmene beru est Maria da Graça Meneghel. + +Arantzada: +S'arantzada est un'infriscu a base de sutzu de arantzu, aba, anidrida carvòniga e, fitianu, tzùcaru. +Pro esser definida comente tale, cunforme a sa lezisradura italiana, devet cuntenner a su nessi su 12% de sutzu de arantzu. Sa majoria de sas bufaduras cumertziales, pro custa resone, tenet pretzisamente su 12% o su 16% de sutzu de arantzu. +Notas istòrigas. +In su 1.932, Ezio Granelli su cumendadore, tando propiedàriu de Sanpellegrino S.p.A., in tempus de una fèria in Milanu aiat imbentadu un'infriscu pro istudare su sidis de sos istranzos suos, annanghende sutzu de arantzu a s'aba minerale. Un'idea chi tenet deretu un'èsitu de non poder creer, mudende su destinu de s'impresa de San Pellegrino Terme, in su de Bèrgamu, a su puntu chi sa cravedda, o siat s'ampullita de s'arantzada, nàschida issa puru in su 1.932, s'est fata un'icona e unu sìmbulu de su fabrigadu in Itàlia, gràssias a una forma e un'aroma chi amentant su corzolu e sa forma de s'arantzu. +In tempus de sa segunda gherra mundiale, su departamentu alemannu de sa Coca Cola non podiat produer su produtu tìpigu pro neghe de s'embargu. In logu suo, sa cumpanzia aiat detzìdidu de isvilupare una bufadura cun sabore de arantzu narada Fanta pro “fantasias”. A bias de s'agabu de sa gherra, s'indùstria Coca Cola aiat detzìdidu de isportare sa Fanta finas a sos mercados isternos. + +Istassione ferruviària de Macumere: +S'istassione ferruviària de Macumere est s'istassione de sos CFN in sa comuna de Macumere. +Caterìstigas. +S'istassione, fraigada in sa Dossale Sarda, disponet de tres bias impreadas pro su servìtziu de passizeris, chi duas si podent sizire a mèdiu de unu sutacoladorzu, e bias annanghedoras de servìtziu. Est presente finas unu transitadorzu de mercantzias e una filera de bias pro custa casta de servìtziu. +In su tempus coladu, s'istassione disponiat de una filera de bias de ladària minimada, oe ismanteddada pro acollozire su sutacoladorzu pionale, e sas bias naradas fiant cunetadas cun su transitadorzu probianu de sos CFdS de tando peri un'aunidorzu remoidu in su 2.006. In particulare, una de custas bias terminaiat a faca de sa bia 1, cun sa cale cumpartziat s'apeadorzu serente su fraigu de biazadores, e fiat impreada in su tempus coladu pro s'intertràmunu intre sos trenos de CFN e CFdS. Una bia annanghedora presentaiat sa peculiaridade de tenner ambas ladàrias, chi belle gasi s'agataiant in duos livellos diferentes de profundidade, pro permiter s'insertadura de sos carriteddos adatadores “Langbein” a sos carros CFN. Custos ùrtimos arribaiant a sas roderas de ladària comuna de sa bia, postas a livellu de sa superfìtzie, e fiant cullocados a subra de sos carriteddos, chi una bia imbragados intraiant in cuntatu cun sa rodera de zosso permitende-li de intrare a sa retza CFdS e de poder esser trasportados chirru a Nùgoro e Bosa. +Dae su puntu de bista de su moimentu, sa zestione acontessit in situ pro diferentes oras de sa die, cando ch'in s'ausèntzia de s'aderetadore de moimentu logale, sas installaduras de s'istassione sunt zestionadas a sa remota dae s'A.TZ.O. de Casteddu. +Intertràmunos. +S'istassione est sizida dae sas cumponiduras de Trenitalia chi tenent comente destinu Casteddu, Terranoa, Aristanis, Figari, Chilivane, Tàtari e Portu Turre. +Dae s'istassione ferruviària probiana de sa retza de ladària minimada, zestionada dae s'IRST dae su 2.010 e situada in s'àteru chirru de pratza Duas Istassiones, in prus de custu, est possìbile a nche sizire Nùgoro cun trenos operados dae sa sotziedade de trasportos de sa Rezione. Mancari sos rodados de sos CFdS antigos no intrent prus a su transitadorzu CFN, sos oràrios de unos cantos trenos de s'IRST sunt postos in currespondèntzia cun sos de Trenitalia, permitende de mantenner, belle chi minimada, s'intermodalidade intre sos duos trasportadores ferruviàrios. S'IRST, in sas probianias de su transitadorzu, tenet s'istassione de sos postales sua pròpia, dae ue si podent sizire logalidades bariadas de su zirile. In prus de custu, s'IRST dispensat finas unu servìtziu urbanu. Su transitadorzu tenet relassione cun s'abioportu de S'Alighera-Fertìlia a mèdiu de sas lìnias postalencas Depranu. + +Napoleone Bonaparte: +Napoleone Bonaparte (in frantzesu "Napoléon Bonaparte") ( * Ajaccio 15 de austu in su 1770 - Sant'Elena 5 de maju de su 1821) est istadu politicu e militare frantzesu. Fit isse chi aiat fundadu e fit istadu primu imperadore de Frantza, e s'ammentat oje comente unu zeniu in s'arte militare. + +Aldo Rossi: +Dae su 1949 aiat istudiadu architetura in su Politecnico di Milano, dae su 1955 aiat cominzadu a collaborare cun sa rivista Casabella dirigida tando dae Ernesto Nathan Rogers. + +1931: +S'annu 1931 (MCMXXXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1997: +S'annu 1997 (MCMXCVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Designer: + +1958: +S'annu 1958 (MCMLVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1959: +S'annu 1959 (MCMLXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +Cape May, New Jersey: +Cape May est una bidda istadunidesa ubigada in sa punta meriesa de sa mesìsula numenale, in intro de su contadu a su matessi nùmene de s'Istadu federale de New Jersey, in ue sa Baìa de su Delaware addòviat s'Otzèanu Atràntigu. Cunforme a su retzensimentu realizadu in sos IAA in su 2010, tenet una pobuladura aposentada de 3.607 abitadores, su chi rapresentat unu minimonzu de 427 (-10,6%) a petus de sos 4.034 recontados in su retzensimentu de su 2000, chi aiat custituìdu a bia sua un falada de 634 (-13,6%) dae sos 3.400 recontados in su retzensimentu de su 1990. +A s'istiu, sa pobuladura de Cape May est ismanniada dae unu nùmeru de bisitadores chi bàriat intre 40.000 e 50.000. Sa bidda intrea de Cape May est narada su Distritu Istòrigu de Cape May e rapresentat unu logu de importu istòrigu nassionale pro more de sa cuntzentradura de fraigos bintorianos. +Cun un'istòria rica, prajas galardonadas, sa caraterìstiga sua de miradorzu de puzones e medas isempros de architetura bintoriana, Cape May est un'abarradorzu barneale chi atraighet bisitadores dae su mundu intreu. Cape May fiat istadu recunnotu comente una de sas 10 mezus prajas de sos Istados Aunidos dae su Travel Channel e sa praja sua aiat logradu su de chimbe zassos in New Jersey in su Cuncursu pro sas mezus 10 prajas de su 2008, isponsorizadu dae s'Entidade pro sas sièntzias marinas de su New Jersey. + +Ilbono: +Ilbono (Irbono in sardu) est una bidda de 2246 abitantes in sa Provìntzia de s'Ogiastra. + +Joey DeFrancesco: +At sonadu in Uttieri in sos annos 90 umpare a a John McLaughlin. + +1942: +S'annu 1942 (MCMXLII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +Istraditamentu: +S'istraditamentu o istraditadura est una forma de cooperadura zudissiària intre Istados e cunsistit in s'intrega, dae bandas de un'Istadu, de un'individu chi si siat refuzadu a su territòriu suo, a un'àteru Istadu, in manera chi siat sutapostu a su zudìssiu penale (in custu casu, si faeddat de istraditamentu protzessuale) o li siant incrividas sas penas si zai est istadu cundennadu (in custu casu, si faeddat de istraditamentu isecutivu). +Caraterìstigas zenerales. +S'istraditamentu podet esser ativu o passivu. Est ativu cando un'Istadu dimandat a un'àteru Istadu s'intrega de un'individu imputadu o cundennadu in su territòriu suo pròpiu; est passivu cando, intames, est s'Istadu “istranzadore” de s'individu curpàbile o a sutaponner a zudìssiu (pro unu delitu cumìtidu in s'Istadu dimandadore) su chi retzit sa dimanda de intrega, presentada dae un'àteru Istadu. +Su còdighe penale italianu s'òcupat de s'istraditamentu in s'art. 13, su cale apostìvigat chi s'istraditamentu est reguladu dae sa leze penale italiana, dae sos acordos e dae sas custumàntzias internassionales. +S'istraditamentu no est autorizadu si su fatu chi rapresentat s'ozetu de sa dimanda de istraditamentu no est prebidu comente delitu dae sa leze italiana e dae sa leze istranza. Podet esser cuntzèdidu o cumbidadu finas pro delitos no prebidos in sos acordos, bastughì non siat proibidu in manera formale. +S'istraditamentu de su tzitadinu podet esser autorizadu petzi cando est prebidu formarmente dae sos acordos internassionales. +In prus de custu, su Custituimentu, in sos art. 10 e 26, apostìvigat chi est proibidu s'istraditamentu pro delitos polìtigos; sende gasi, no intrant a custu disponimentu sos delitos de zenotzìdiu e crìmines contra a s'umanidade. No est autorizadu s'istraditamentu a paìsos in ue b'est in fortza sa pena de morte, in onzi modu, casu si nche sizat unu cumbèniu subra de s'istraditamentu, sa no aprigadura de sa pena de morte contra a sa pessone istraditada abarrat cundissione sena chi nono. +Protzedimentu. +In so còdighe rituale, est prebidu dae sos artìgulos 697-719 pro su passivu e 720-722 pro s'ativu. + +Assimizatzione culturale: +Sa assimizatzione curturale est una zenìa de accurturatzione, chi descrivet su protzessu in ube una pessone o unu grupu si lassat a palas sa curtura de orizine sua pro istròchere cussa egemonica de un'atteru. Sa teoria de s'assimizatzione curturale, chi dae semper est in imprèu fitiànu in sos Istados Unidos, si ponet contr'a su multicurturalismu, chi b'est in Canada o in sa prus parte de s'Unione Europea. +Unu fattu iscandalosu, chi podet fachere de esempiu, est sutzessu in Australia, in ube a sa zente de su locu sos colonialistas li picaban a de notte sos pitzinnos, pro chi essèren "intzivilìos" a sa manera de sos tzitadinos, chi aìan abbandonau sa curtura de su populu issoro. +A su solitu accadit chi sos chi sun suzettos a s'assimizatzione curturale sian grupos etnicos chi, disterrande, fachen issoro sa curtura de cussu de su locu o pèri minorìas chi sun "surbìas" in intro de una comunidade prus manna e istitutzionalitzada. Custu protzessu juchet a s'iscumparta de tottus sas caratteristicas curturales chi de cussu gruppu de minorìa nde fachìan unu populu distintu. Una regione o trèttu in ube b'at àppiu calesisiat assimizatzione curturale si narat "melting pot". + +Multiculturalismu: +Su faveddu multicurturalismu inditat sotziedades in ube viven a pare curturas diferentes. Sa paragula si podet impreare siat in sentìdu descrittivu soat in cussu normativu: pro cantu pertoccat su primu, nos riferimus a sotziedades in ube zente chi tenet curtura diferente viven e comunican in ispatzios prubicos, comente sas iscolas e su locu de traballu; pro su de duos, a sotziedades, che a cussa australiana e canadesa, chi an fravicau unu sistema normativu tale, pro chi in s'ispatziu prubicu siat favorìa un'interatzione sotziale chi si fundat in supra de su rispettu de sas paritzas identitades curturales. + +Cumpressu de inferioridade: +Su cumpressu de inferioridade est s'incapatzitade de s'intender aguales a sos àteros, de creer in sese etotu e in s'oportunidade cuncreta de sizire sos obietivos disizados, ca totu sas àteras pessones parent prus cumpetentes, prus intellizentes e prus meressidoras de tenner èsitu, cun àteras paraulas parent mezus chi su suzetu chi patit su cumpressu de inferioridade. +Su cumpressu de inferioridade podet esser favorizadu dae unu naturale cardumu, acomodadore e seguru, e podet cumintzare in tempus de sa pitzinnia. Ponzamus s'isempru de una mamài ch'in logu de alentare fizu suo a abordare isperièntzias noas, a ponner a proa sas capatzitades suas e a bufare dae sas siendas suas interioras in manera chi logret cunfiàntzia in sese etotu e imparet dae sos errores suos pròpios, l'azuat finas cando non diat esser pretzisu, ca su pitzinnu, a parrer de issa, non realizat nudda de bonu, est istramu e faghet perder tempus. Est normale chi onzi pitzinnu tenzat lìmites e defetos, peroe non devet esser curpabilizadu pro custu e, prus chi totu, est importante ch'imparet a cumprender, potentziare e tirare profetu dae sas calidades suas; in su casu contràriu, at a crescher cun su sensu de esser incapatzu a beru. +Su cumpressu de inferioridade non cheret cunfusu cun sa timidura, chi non custìtuit una farta de cunfiàntzia in sese etotu, si nono una dificurtade a manifestare sos pessamentos suos pròpios. + +Mortorzu: +Su mortorzu cunsistit in sa suprimidura de una bida umana, in manera zenerarmente boluntària, dae bandas de un'àteru èssere umanu. +Podet esser antimeledadu o pro incautela cunforme siat cumìtidu o menu cun intentu dae su suzetu chi lu realizat. Sinònimu de mortorzu est assassinamentu, unu tèrmine chi, belle gasi, in unas cantas lezisraduras ìnditat una sutacategoria separada, chi cumprendet sos casos prus graes de mortorzu (pro narrer, in Frantza su delitu de “assassinat” currespondet a su mortorzu boluntàriu antismeledadu de su sistema italianu). +Su mortorzu est un'assione cundennada sotziarmente, mancari sa proibidura in onzi forma sua apat tentu un'illestrimentu petzi moende cun su de XX sègulos. Su mortorzu est istadu dissiplinadu comente delitu in totu sas lezisraduras istòrigas, e galu oe est ozetu de numerosos disponimentos de tipu penale. Sende gasi, peruna sotzietade at asseguradu carchi bia un'amparu assolutu de sa bida umana, proibende-nde sa suprimidura in onzi casu: pro isempru, medas sotzietades atzetant o foras male isartant s'ochidura de s'inimigu in sa gherra: sa zeneralidade de sos sistemas zurìdigos de su tempus coladu e unos cantos sistemas cuntemporanos autorizant sa suprimidura de sa bida umana comente pena (pena de morte); tzertas sotzietades, in prus de custu, pratigaiant su sacrifìtziu de èsseres umanos a sa divinidade. +Tenent numenaduras particulares su mortorzu de su babu (babitzìdiu), de sa mama (mamitzìdiu), de su cojuadu (muzeritzìdiu e mariditzìdiu), de su frade o de sa sorre (fraditzìdiu) e de su soberanu (rezitzìdiu) chi refretint s'indinnadura particulare reservada dae sa sotzietade a sos chi ochient custas pessones. + +Cristo si è fermato a Eboli: +Cristo si è fermato a Eboli (in sardu:"Cristos s'est arressadu in Eboli") est unu romanzu autobiogràfigu de Carlo Levi s'iscritore, iscritu intre su nadale de su 1943 e su triulas de su 1944 in Frorèntzia e pubrigadu dae Giulio Einaudi Editore in su 1945. +Suta de su rezìmene fassista, in sos annos 1935-1936, s'iscritore fiat istadu cundennadu a s'assètiu in Lucània pro neghe de s'atividade sua contrafassista e duncas aiat dèvidu barigare unu tempus longu in Basilada, cuncretamente in Aliano (ch'in su libru est naradu “Gagliano” imitende sa pronùntzia logale), in ue aiat tentu sa manera de cunnoscher sa realidade de cussas terras e de sa zente issoro. In sa torrada dae s'assètiu Levi, a pustis de barigare unu tempus longu in Frantza, aiat iscritu su romanzu in ue amentat su perìodu coladu in Gagliano e s'anteriore in Grassano. Levi etotu iscriet in sa prefassione sua: “Che in unu biazu a su printzìpiu de su tempus, “Cristos s'est arressadu in Eboli” contat s'iscoberta de una tzivilitzadura diferente. Est sa de sos massarzos de su Merie: foras de s'istòria e de sa resone progressiva, saviesa antiga antiga e dolore passientziosu. Sende gasi, su libru no est unu diàriu; fiat istadu iscritu medas annos a pustis de s'isperièntzia dae sa cale nch'aiat bogadu s'orìzine, addaghi sos imprensos reales non teniant prus s'urzèntzia prosale de su documentu”. +Rocco Scotellaro at iscritu: “Cristos s'est arressadu in Eboli est su memoriale prus apentadore e cruele de sas biddas nostras”. +No esistit atuarmente bortadura sarda de su romanzu. + +La luna e i falò: +La luna e i falò (in sardu:"Sa luna e sos fogarones") est s'ùrtimu romanzu de Cesare Pavese s'iscritore, iscritu in pagos meses in su 1949 e pubrigadu dae Giulio Einaudi Editore in su eranu de su 1950. Su romanzu presentat elementos autobiogràfigos de s'iscritore piemontesu edd'est su chi cuncruit sa carrera sua de narradore. +Su romanzu est dedigadu a s'ùrtima fèmina de sa bida de Pavese, Constance Dowling s'iscritora amerigana. +Inredu. +Su contu, naradu in sa prima pessone, non pertocat petzi su protagonista, de su cale si narat su paranùmene ebia, “Ambidda”, si nono medas àteros pessonazos ch'intrant in relassione cun isse, in una bidda de su badde de su Belbo, chi no est numenadu mai, peroe chi est Santo Stefano Belbo. +Su romanzu est una mistura intre su tempus coladu e su tempus presente, e pretzisamente pro custu no est naradu in sos detàllios prus contivizados, si nono chi sunt contados eventos ch'in s'aparièntzia non tenent acapiadura intre issos, francu pro sos pessamentos e sas refressiones de su protagonista. +In trintaduos cabìtulos, su leghidore si perdet in sos amentos, fitianu tristos, chi Ambidda torrat a biver cun Nuto s'amigu suo e cumprendet cantu siat importante pro onzi unu a tenner una bidda, una famìlia, unu puntu de referèntzia chi lighet a sa bida: de custu Ambidda si nde sapit cando, a largu dae su badde suo, est remutidu a sa pàtria sua no dae un'amigu o dae sa pàtria etotu, si nono dae su sentidu de pertenèntzia a su paìsu suo ch'isse tenet intro paris cun nostarzia meda. +Su contu cumintzat cando Ambidda, chi a pustis de s'Alliberamentu torrat dae s'Amèriga a ue fiat emigradu, aderetat su pessamentu suo a su mamentu in ue, nounàschidu, fiat istadu abandonadu in sas istradas de sa Catedrale de Alba, e a pustis l'aiant batidu a s'ispidale de Lisàndria, in ue fiat istadu adotadu dae Padrino e dae Virgilia, chi pro custa adossione retziant una mesada de chimbe francos. +Addaghi, posteriormente a sa morte de Virgilia e a una randinada chi aiat destruìdu sa binza minora, Padrino aiat detzìdidu de bender sa domita in ue biviant, Ambidda si fiat tramudadu a su domulàriu de sa Mora, in ue aiat cumintzadu a traballare pro sa prima bia; b'aiat bonistare in cussu domale paris cun sor Matteo e sas tres fizas Irene, Silvia e Santa (sa prus minora e prus bella). Mancari s'èsseret acarinnadu a issas, cando torrat dae s'Amèriga preferit a no rebider cussu logu. +Intames, in antis de totu Ambidda andat a bider sa domo de Padrino, abarrada aguale, e cunnoschet su propiedàriu nou, Valino, e fizu suo Cinto, unu piseddu gàlinu e solitàriu. Custu ùrtimu l'amentat sos tempos in ue fiat piseddu, addaghi Nuto, prus mannu ch'isse, tratende-lu zai dae tando comente amigu, chircaiat de l'imparare totu su ch'ischiat; duncas, Ambidda cheret esser pro Cinto su chi Nuto fiat istadu pro isse. +Bàrigant meda tempus paris, naschit finas un'amistade intre issos, e Cinto ischit chi podet tenner cunfiàntzia in Ambidda. Pretzisamente pro custu, cando Valino ochiet sa zaja e sa tia, ponet fogu a sa domo e si suitzidat, su piseddu andat deretu a ue Ambidda, chi paris cun Nuto chircat de l'atranchillare. +Ambidda ischit ch'Irene e Silvia, che àteros meda, sunt mortas, e ambas male, peroe abarrat a sas iscuras de su destinu de Santa, chi Nuto l'averat petzi a s'agabu: de bellesa cussideràbile zai dae cando fiat minora, sa fèmina, intranchilla, fiat devènnida un'ispia a sa prima de sos alemannos e a pustis de sos partisanos, e posteriormente torra de sos alemannos e de sos repubrighinos; pretzisamente tando l'aiant zustissiada, addaghi fiat galu zòvana. +Est cun s'iscoberta de custa acontèssida trista chi tèrminat su romanzu, peroe seguramente no su biazu de Ambidda. A piseddu pessaiat chi sa bidda in ue istaiat èsseret su mundu intreu, peroe como chi, biazende, at cumpresu comente est fatu su mundu a beru, si sapit chi su paìsu suo pròpiu est, a s'agabu, sa famìlia sua pròpia, “una bidda cheret narrer a no esser mai solos, a ischire ch'in sa zente, in sos fundos, in sa terra, b'est carchi cosa de tuo, chi finas cando non bi ses arreat pro t'isetare”. Comente isse etotu narat: “de una bidda bi faghet bisonzu, si no est pro àtera cosa, a su nessi pro su praghere de si nch'andare”. +Belle gasi, Ambidda aiat seradu su bisonzu de torrare, ca cussos pàstinos, cussas àrvures de figu e cussos baddes etotu non los at agatados aterue in nuddue; in pessu chi nche crompit a su badde de su Salto, s'abizat chi no est mudadu nudda: b'at sos matessi òmines, sos matessi fragos e sos matessi sabores chi su protagonista at semper tentu intro suo. Est beru ch'isse agatat torra sa matessi bida de una die, peroe seguramente no sas matessi pessones: agatat torra petzi a Nuto, s'amigu suo prus istimadu e su mentore suo, a su cale l'averat totu sos pessamentos suos e cun su cale si perdet in sos amentos de su tempus coladu, a bias finas alligros e ispessamentados, fitianu tristos. Est semper in busca de sa sièntzia, finas issientemente: si non podet sestare su mundu – comente diat cherrer sa cussièntzia sotziale de Nuto, chi finarmente s'averat esser cosa finas de su protagonista -, a su nessi cunnoscher: sos archetipos, sos rìtimos, sa terra, sos òmines e sos contos issoro, prus fitianu disisperados, semper intranchillos. +Su romanzu no est istadu bortadu mai in sardu. + +Arvèschida: +S'arvèschida est unu mamentu tempurale definidu bariamente, cunforme a sos cuntestos limbìstigos, o comente s'intervallu in ue cumparet su primu lugore in s'orizonte, cunfundende-si in manera partiale cun su cuntzetu de arvorada, o comente su mamentu de sa nàschida de su sole, custituende su contràriu de s'iscurigadorzu. Dae su puntu de bista astronòmigu, s'arvèschida durat un'ùniga iscuta e est su tantu de su mamentu in ue s'oru de susu de un'astru devenet bisìvile subra de s'orizonte. Sende gasi, e prus zenerarmente in su casu de su Sole, ìnditat totu su tempus chi bàrigat dae su primu lugore manzanile a su cumparonzu de su Sole. +Caraterìstigas. +Sos primos lugores de s'arvèschida derivant dae sa refrassione de sos rajos solares dae bandas de s'atmosfera, cando s'astru s'agatat galu suta de s'orizonte. Sa lugorosidade sua est in colore arbastru, chi a pustis si fùrriat a unu matissu in colore arantzu-grogu oro. In manera zenerale, a petus de s'iscurigadorzu, sa diferèntzia de sos colores de su chelu a inghìriu de su sole dependent in medida manna dae sa cantidade prus minora de partìculas suspèndidas in s'atmosfera manzanile, unu fatu chi si devet a sa temperadura prus bassa de s'àera e a sa presèntzia prus minora de bentos in tempus de sa note. +Astronomigamente, su puntu in s'orizonte peri ue trànsitat s'arvèschida currespondet esatamente a sa deretura de s'estu petzi in sas datas de sos echinòssios: difatis, isse s'iscòstiat, in s'emisfèriu boreale, a su nordu-estu in sos meses beraniales e istiales (in modu anàlogu, sizende su puntu prus a suddu in su sostìssiu de ierru). Sa zona de s'orizonte cumprèndida intre su puntu prus a nordu e su prus a suddu est narada “zona ortiva”. +S'arvèschida in àteros pranetas. +S'arvèschida esistit finas in sos àteros pranetas, peroe si diferèntziat pro neghe de sa distàntzia dae su sole o, in su casu de pranetas in foras de su sistema solare, dae s'isteddu babu e dae sa cumponidura atmosfèriga de su praneta etotu. + +Jacques Brel: + +Iscurigadorzu: +S'iscurigadorzu est su mamentu in ue un'astru iscumparet a suta de s'orizonte. +Caraterìstigas. +Dae su puntu de bista astrintamente astronòmigu, su puntu in s'orizonte peri ue, a s'iscurigada, trànsitat su tzentru de su discu solare, currespondet esatamente a sa deretura de s'uestu petzi in sas datas de sos echinòssios: pro isempru, in s'emisfèriu boreale, isse s'iscòstiat respetivamente a nordu-uestu in sos meses beraniales e istiales (sizende su puntu prus a nordu in su sostìssiu de istiu) e a suddu-uestu in sos meses atonzales e ierrales (in manera anàloga, sizende su puntu prus a su suddu in su sostìssiu de ierru). Sa zona in s'orizonte cumprèndida intre su puntu prus a su nordu e su puntu prus a su suddu est narada “zona ocasa”. +A s'iscurigada o a chentales, est possìbile a bias a pompiare unu raju birde. +S'iscurigadorzu in àteros pranetas. +S'iscurigadorzu esistit finas in sos àteros pranetas, peroe est diferente pro more de sa distàntzia dae su sole a su praneta e dae sa cumponidura atmosfèriga. +In Marte, dadu chi su praneta est prus a tesu dae su Sole chi sa terra, su sole cumparet petzi in una mannària de 2/3 a petus de su terresu; in prus de custu, pro neghe de s'atmosfera rarifigada, a s'iscurigada su chelu si colorat in biaìtu, no in ruju. + +1993: +S'annu 1993 (MCMXCIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1916: +S'annu 1916 (MCMXVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Rezone de sa Granada: +Sa Rezone de sa Granada' (castiglianu: Región de Granada, Alta Andalucía, Andalucía Oriental) est una regione historica, cultural, geografica de s'Ispagna. +Sa seu regionale est Granada. + +York University: +Sa York University, jamada comunemente York o solu YU, est una universidade cun sa sede in Toronto, in Ontario, in so Canada. +S'universidade fit istada fundada in su 1959. + +Oradea: +Oradea, una die narada "Oradea Mare" (in ungaresu Nagyvárad), est una tzitade rumena, cabitale de su distritu de Bihor, situada in s'uestu de sa Rumania, in s'oru de su riu Crisul Repede, in sas imediaturas de sa làcana cun s'Ungaria. +Oradea est aguarmente sa leada prus importante de sa rezione istòriga Crisana. In su retzensimentu de 2002, sa comuna teniat 206.614 abitadores, chi su 68.2% fiant rumenos, su 28,7% fiant ungaresos e s'abarru de àteras etnias. In s'intregherras, su 20.6% de sa pobuladura fiat formada dae zudeos, e bi s'agataiant finas comunidades de alemannos, isrovagos, ucrainesos, eac. +Sas istassiones termales de Baile Felix e Baile 1 mai sunt postas a 8 e 4 km respetivamente dae sa bidda. In prus de sas abas termales recunnotas in su livellu internassionale pro sos efetos terapèutigos issoro, s'agatat una formadura carsiana ispetagulosa, cuncretamente una sima cun profundidade de 86 metros, narada in sa zona “Su cràtere de Betfia”, gasi etotu che su traìnu Peta, cun unu matedu tropigale ùnigu in s'Europa. +Zai dae sègulos, Oradea rapresentat unu puntu importante de referèntzia pro sa zona, sende sa leada curturale si cumertziale de sinnìfigu prus mannu. In s'Edade Mèdia, esistiat un'osservadorzu astronòmigu e sos astrònomos chi traballaiant in ie impreaiant su meridianu de Oradea comente meridianu de 0°. + +Fabrizio Lorieri: +Fabrizio Lorieri (Massa, 11/02/1.964) est un'assussadore de fùbalu e fubaleri antigu italianu, a posissione zanneri. +Carrera. +Zogadore. +Crèschidu in s'Inter, s'istrenat in s'istajone 1.981-1.982 cun sa Sangiovannese (Sèrie C2), pro colare in copropriedade a su Pradu s'annu posteriore: cun sos tuscanos, binchit su campionadu de sa Sèrie C2 de 1.982-1.983. In su 1.983, torrat a s'Inter comente sustitutu de Walter Zenga, peroe a pustis de un'istajone sena intrare a su terrinu est tramudadu, aguarmente in copropiedade, a su Praghèntzia, in sa Sèrie C1: cun sos emilianos, dìsputat un'istajone a titulare, perdende sa Sèrie B in fatu de su disimpate cun su Lanerossi Bissèntzia. +A pustis de un'àtera istajone sena presèntzias in s'Inter, lu tzedent a su Turinu. Cun s'echipa peemontesa zogat tres campionados de Sèrie A dae su 1.986 a su 1.989, disputende-nde a titulare firmu petzi unu (1.987-1.988) e sufrende, in sas istajones abarradoras, sa cuncurrèntzia de zanneris sustitutos che Renato Copparoni e Luca Marchegiani. In s'istajone 1.988-1.989, sa relassione cun su Turinu intrat definitivamente a crisis e, a pustis de su sutagradamentu de sos granadas, si tràmudat a s'Àsgoli, in ue abarrat pro bator istajones (duas in sa Sèrie A e duas in sa Sèrie B). +In su 1.993, arribat a sa Roma pro 4.000 milliones de francos betzos; cun sos grogurujos, totalizat 20 presèntzias in sa prima istajone e 2 in sa segunda in sa Sèrie A (istrenu su 29 de austu de 1.993 in Genoa-Roma 2-0). +In su 1.995, est tzèdidu a su Letze, in sa Sèrie C1, in ue lograt duas artiadas cunsecutivas de partzidura (dae sa C1 a sa B e dae sa B a s'A). In s'istajone 1.997-1.998, est titulare in sa Sèrie A cun su Letze, chi falat de partzidura. +In s'istajone 1.998-1.999, in sa Sèrie B, otenet torra su subragradamentu a sa partzidura prus arta cun sos salentesos. In su tempus barigadu cun su Letze, zogat pro duos annos cun Giuseppe Giannini s'ex cumpanzu in sa Roma. +In su santandria de 1.999, no intrende a sos pranos de sa sotzietade, est cuntratadu dae sa Salernesa (Sèrie B), in ue mìlitat pro un'istajone in antis de colare a su Genoa a tràmunu de Salvatore Soviero (àteros duos annos in sa Sèrie B). In su làmpadas de 2.003, est in s'Ispètzia, in sa Sèrie C1, in ue nche ferit belle deretu a foras de prantedda e, in su ghennarzu de 2.004, colat a su Cuoiopelli Cappiano Romaiano, in sa Sèrie C2, in ue tancat sa carrera sua. +Amaniadore de sos zanneris e bitze-assussadore. +A pustis de sa retirada, si ligat a Luigi Cagni, un'assussadore chi sighit in sas isperièntzias in su Catanzaru comente amaniadore de sos zanneris, a s'Èmpoli in s'istajone 2.006-2.007 e posca in sa parte finale de s'istajone 2.007-2.008 e a su Parma finas a su santandria de 2.008, cun ambas echipas aguarmente in su rolu de bitze. Su 30 de làmpadas de 2.010, su Letze, in tempus de una cunferèntzia de imprenta pro su mudamentu de sa presidèntzia, ufissializat su cuntratamentu suo pro s'istajone 2.010-2.011, comente amaniadore de sos zanneris. Pustis lograda s'abarrada in partzidura e sa cunsagradura de Antonio Rosati su zanneri, chi posteriormente colat a su Nàpule, est recunduìdu finas pro s'istajone posteriora, cando realizat un'àteru traballu mannu cun Massimiliano Benassi. Arreat in su Letze finas a su ghennarzu de 2.013, cando est sustituìdu dae Raffaele Di Fusco, chi format parte de su pessonale de Antonio Toma s'assussadore, intradu in parte a Franco Lerda. +In s'istiu de 2.013, est leadu in servìtziu dae su Sassuolo, in pessu artiadu a sa Sèrie A, comente assussadore de sos zanneris. + +Una fèmina a ismentigare: +Una fèmina a ismentigare ("Dimenticare Lisa") est una telepellìcula italiana groga a intregas de su 1976, bogada dae unu romanzu de Francis Durbridge s'iscritore ingresu, cun Ugo Pagliai e Marilù Tolo in sos rolos de sos protagonistas. +Inredu. +Peter, un'antigàriu ingresu, cròmpidu a Nàpule pro bisitare frade suo mùsigu Claude, cunfiat a custu ùrtimu chi at cunnotu de reghente a Lisa Carter sa bella a beru, un'amerigana, e de esser abarradu incantadu dae sa bellesa e dae sos modales de custa fèmina; s'atopu est istadu assolutamente intzidentale, in tempus de unu biazu in aparèchiu. Posteriormente, Peter imparat dae un'amigu ziornalista chi s'agatat mamentanamente in Nàpule chi Lisa Carter est una biuda zòvana a beru de unu ziornalista ameriganu fontomadu, afogadu a pustis de si fulliare a mare dae su jatu suo, pretzisamente a probe de Nàpule. +Carchi die a pustis, Peter addòviat in Nàpule a Lisa Carter, chi li revelat unos cantos fatos importantes de sa bida sua: sa note de sa morte de maridu suo, Lisa s'agataiat in su jatu paris cun isse e, petzi pagas oras in antis, ambos aiant tentu una discussura animada pro neghe de s'istramanchiamentu de una pupa rara a beru, chi perteniat a una cullessione de su pobiddu, apentadu dae semper pro custa casta de zoghete. +A pustis de una filera de seranos colados paris, Lisa pedit imprestada s'automòbile a Peter: devet andare a bider a sir Arnold Wyatt, un'abogadu ingresu amigu de maridu suo, cun s'intentu de achipire unos cantos tràmites. Belle gasi, dae cussu mamentu Lisa iscumparet. Sa betura l'agatant in s'oru de sa bidda, cun una missada minora in ue b'est iscritu s'aderetu de Peter e, dae bandas suas, sir Arnold atrogat chi non cunnoschet a Lisa Carter nen fiat abojadu cun issa. Argunas dies prus a tardu, Nancy, un'amiga istimada de Lisa, cumparet afogada in unu riu. In una butzaca de su bestidu suo, bi sunt sas craes de s'automòbile de Peter e, in su banzu de domo sua, est imbènnida una pupa chi apizat in sa banzera acucurada de aba. Claude, ch'intre tantu at terminadu su traballu suo in Nàpule, invitat a Peter a dassare sa bidda cun isse, peroe Peter tenet s'intentu de ghetare lughe a subra de sa berza e, prus chi totu, cheret agatare torra a Lisa. + +Lista telefòniga: +Sa lista telefònica, o ghia telefòniga, est una pubrigadura chi cuntenet nùmenes e nùmeros de telèfonu privados, ordinados in manera arfabètiga e agrupados pro comuna (Pàzinas arbas) o pro categoria cumertziale (Pàzinas grogas). +Itàlia. +Pubrigados a sa prima in iscrusividade dae una sotzietade cuntrollada dae sa monopolista SIP, sa pubrigadura de sas listas telefònigas in Itàlia est istada liberalizada in sos annos noranta de su sègulu coladu. +In fatu de s'adotamentu de unos cantos probidimentos dae bandas de s'Autoridade Garantidora pro sa privatzitade, sas sotzietades telefònigas ant dimandadu a sos abonados a sos servìtzios issoro pròpios unu cunsentimentu “lìberu, diferentziadu e revogàbile”, permitende-lis de detzider in modu lìberu si cherent cumparrer in sas listas e comente lu cherent fagher. +Sas listas telefònigas de oe podent cuntenner finas sos nùmeros de telemòbile. +Isvìtzera. +Sa prima lista telefòniga est cumparta in su 1.880 in sa tzitade de Tzurigu comente lista de abonados de sa “Zürcher Telephon-Gesellschaft” de tando, cun 98 nùmenes ebia. Sa tzitade de Basilè aiat sighidu s'isempru zai in su 1.881, pubrighende una lista cosa sua. Sa lista telefòniga aiat cunnotu un'ispainadura lestra in Isvìtzera. Zai in su 1.900, fiant rezistrados 38.000 usuàrios, in su 1.959 nche fiat istadu sizidu su zannile de su primu millione, e oe bi sunt unos 4,3 milliones de postos. +Dae su 2.013, sunt disponìbiles sas listas telefònigas noas rezionales numenadas “Local Guide”, pubrigadas dae local.ch. Sa lista telefòniga de pabiru, cun unas 100 edissiones rezionales, sustìtuit totu sas listas atuales de s'Isvìtzera. Sa “Local Guide” cuntenet sas pàzinas arbas e grogas cunnotas cun sos nùmeros de telèfonu e sos aderetos de impresas e usuàrios privados de s'Isvìtzera. Sa “Local Guide”, in prus de custu, proponet una parte redale cun informaduras de caràtere rezionale. Sa “Local Guide” est imprentada in pabiru retzirculadu a su 100%. + +EuroMaidan: +Chin su favèddu de EuroMaidan si ìnditan tottus sas manifestàdas pro-europeas de su 2013-2014 in Ucraina, chin sun cumintzàdas a nàschere cando, in su 21 de Sant'Andrìa de su 2013, su gubernu ucrainu aìat suspéndiu un'accordu de sòtziu tra s'Ucraina e s'Unione Europea. +Su movimentu tenet su lùmen de EuroMaidan pro tottu su chi de importu mannu est accadìu in Pratta de s'Indipendèntzia, o "Maidan", chi est cussa printzipale de Kiev (in ucrainu: "Євромайдан", "Yevromaïdan"). An a pùstis mudàu su lùmen in Eurorevolution (in ucrainu: "Єврореволюція", "Yevrorevolioutsia"). +Cronaca de sa chèscia. +In su 30 de Sant'Andrìa, sa zente chi manifestabat de manèra pachiòsa in Kiev che l'at bocada a fortza su gubernu dae Pratta "Maidan" (o "de s'Indipendentzia"), ind un'attu chi ch'at pesàu unu muntone de chèscias a libellu internatzionale, un'appellu a s'iscioperu zenerale, s'occupamentu de sa tzittade de Kiev e su bloccu de tottus sos zassos istitutzionales. Sos manifestantes, chi dìan èssere prus de 100.000, pèdin sa tuccàda de su presidente Viktor Yanukovych. +In s'8 de Nadàle de su 2013, unas chentìnas de mìza de pessones s'an adobiàu in pratta pro nàrrer chi eja a s'Europa e s'istesiàre dae sa Russia. In Kiev, in su cursu de sa manifestada, sa zente ch'at ghettàu a terra un'istatua de Lenin, secàndeli sa conca. +In su 25 de jannàrju de su 2014, su presidente Janukovyč at propostu a sos capos de s'oppositzione sa presidèntzia ucraina, dàndeli custa offerta: custos bi l'an peròe refudàda, e sa dìe chi est bènnia a pùstis sos manifestantes an occupau su palattu de sas espositziones "Domo Ucraina", fravicàu in s'epoca sovietica, furàndeli su cuntrollu a s'autoridade. +Interventu diplomaticu pro ch'essìre dae sa crìsi. +A 2014 cumintzàu, Barack Obama aìat mandau in Ucraina Victoria Nuland, diplomatica americana pro sos rapportos chin s'Europa e s'Eurasia, pro s'istudiare sa situatzione chircànde fìntzas una manera pro siche la isbolicàre. Su pianu issoro pro che fàcher essìre s'Ucraina dae sa crisi bidìat s'interventu de s'ONU, chin su "placet" americanu a su prozettu, e dìat dèper pònner de accòrdu siat sos manifestantes falàos in pratta, siat sa Russia de Vladimir Putin chi sa politica natzionale ucraina si b'aìat meda accurtziàu. + +Valerio Scanu: +Valerio Scanu (Sa Madalena, 10 de Abrile de su 1990) est unu cantantu italianu. + +Traca: +Una traca est unu carru allegòrigu de su tipu de “mansions” o “pageants” (cun unu o duos pranos inrichidos dae cortinados in ue fiant pintadas sas issenas) in ue fiat possìbile a distingher sa figura allegòriga de una divinidade (che sa Bellesa, sa Gràssia, sa Zustìssia, eac.), a bias seìda in unu tronu. +Sa custumàntzia de sas tracas est galu bia in medas biddas sardas, in ue, in tempus de su Carrasegare, isfilant tracas cun in subra figuras de pabiru pistadu, chi fitianu rapresentant in manera iròniga unos cantos eventos de atualidade. + +Michelle Obama: +Est sa sa First Lady americana in cantu muzere de Barack Obama. + +Robert Venturi: +Venturi aiat leadu sa laurea in Architetura cun summa laude in sa Princeton University in su 1947. Est istadu unu de sos massims rappresentatnte s de s'architetura postmoderna. + +1925: +S'annu 1925 (MCMXXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +Sincrolavradura: +Sa sincrolavradura in sa mùsiga est su moimentu de sas lavras in sincronizadura cun una cantone grabada anteriormente pro dare s'imprensu chi siat chistione de una performansa a sa bia. Unos cantos produidores refudant pro printzìpiu custa tènniga, cando chi àteros atrogant chi cheret impreada in cuntestos musigales determinados. Argunos cantadores impreant sa sincrolavradura avesarmente in tempus de performansas deretas, tantu in sos cuntzertos che in sa telebisura, cando chi àteros mimant petzi cantones determinadas. A sincrolavrare una fasca in tempus de performansas a sa bia est abaidadu cun malos ogros dae unos cantos, chi cussìderant custa tènniga comente batzeddu de su cale podent tenner bisonzu petzi sos cantadores cun pagu talentu. + +Lorenzo Perini: +Lorenzo Perini (Saronno, 22 triulas 1994) est un'atreta italianu ispetzialista de sos imbaros artos. Possuit su primadu italianu de sos 110 metros imbaros (cun artària de 99 cm.) pro sa categoria zòvanos (13.30 istabilidu in Reti su 20 de triulas de 2.013). +Biografia. +Lorenzo Perini est nàschidu in sa bidda lombarda de Saronno, in ue bivit cun sa famìlia sua. Assussadu dae Fernanda Morandi, s'est istrenadu in sa sotzietade OSA Saronno Libertas; dae s'1 de làmpadas de 2013, format parte de su Tzentru Isportivu de s'Armada de s'Àera. + +Patricia Hearst: +Patricia Campbell Hearst (nàschida su 20 de frearzu de 1954), como cunnota comente Patricia Campbell Hearst Shaw, est un'amerigana sechestrada in su 1974 e posteriormente cundennada a presonia pro un'isrobatòriu realizadu paris cun sos sechestradores suos. Pro custa resone, su casu suo est cussideradu dae medas comente unu de sìndroma de Istogorma. +Patricia Hearst est sa neta de William Randolph Hearst, unu mannatu de s'imprentadoria obitadu. In su 1974, Patricia Hearst aiat balanzadu pobularidade addaghi fiat istada recatada dae su grupu terrorista de sos simbionesos, a su cale si fiat aunida posteriormente. Hearst fiat istada detènnida a pustis de leare parte a un'isrobatòriu de banca cun àteros membros de s'organizadura terrorista, e aiat coladu duos annos in sa presone finas a cando sa cundenna sua fiat istada cummutada dae Jimmy Carter su presidente. In su 2001, fiat istada agrassiada in manera definitiva dae Bill Clinton su presidente, in s'ùrtimu atu ufissiale realizadu dae custu ùrtimu in antis de dassare sa Domo Arba. + +Nana (manga): +Nana ("ナナ?") est unu manga josei chi at fattu sa (tando a puntu de debuttare) mangaka Ai Yazawa, serialitzau in sa revista Cookie e chi Shueisha at prubicau. Sos primos 12 volùmenes de sa serie an bèndiu prus de 22 miliones de copias. S'istoria tenet duos pessonazos printzipales e su fattu chi tenzan su matessi lùmene (Nana) podet juchere a cunfusione, mancari chi sa differentzia de pessonalidade siat radicale: s'una, Nana Komatsu, tenet s'innocentzia de una pitzinna minoredda e non bi la fachet a màntennere su controllu in supra de sa realtade, s'attera, Nana Osaki, est una cantadora punk chi, a s'imbesse, ammustrat de tènner una pessonalidade forte e firma. Tantu Nana Osaki, cantu sos cumpanzos de sa banda sua tenen un'influentzia manna dae sos Sex Pistols, cumpresu unu chi est s'immatzine de Sid Vicious (Honjô Ren). +A como, su manga tenet 21 volùmenes, e sa serie abbarrat aperta. Sa serie l'an adattada in duas pelliculas, rispettivamente in su 2005 e in su 2006, e ind una serie anime in su 2006. Sa pellicula tenet che attoras Aoi Miyazaki e Mika Nakashima, fachende s'una sa parte de Nana Komatsu e s'attera de Nana Osaki. In sa pellicula sichidora, Nakashima torrat a retzitare sa parte de Nana Osaki e Yui Ichikawa fit s'attora chi at interpretau a Nana Komatsu. Sa serie anime, chin sos disìnnos de Ai Yazawa, l'an trasmittìa pro sa prima bìa in sa televisione giapponesa in su 5 de aprile de su 2006: de custa bi nd'at unu primu tempus ebbìa, e s'isperat chi a s'accabbu de su manga si lu podat adattare in anime puru. Su manga sichit a issu ma, sicomente sa mangaka fit malàbida, est galu abbarrau a su capitulu 84. S'at dau sa nova, a s'accabbu de su mese de Aprile de su 2010, chi Ai Yazawa est essìa dae ispidale e est torrada a dommo sua, ma no l'ischit si at a sichire o nono a traballare pro su manga, e si b'at a torrare a pònnere manu no nd'ischit comuncas cando l'at a fachere. +S'istoria de Nana zirat in tundu a sas relatziones de sos duos protagonistas, buscande s'una fama e reconnoschimentu professionale, s'attera amore e cuntentesa. + +Oliana: +Oliana est' una viddha ispañola, i'ssa provinćia dess'Alto Urgel, in Kataloña. +Prossa ɔonta dessu 2009, sa populašìone hìdi de 1.976 pessònes. +Este sa sicundha viddha prus popula' dessa provinća, dopo sa kapitale Seo de Urgel. +In Sardiña b'este sa viddha de Ulìana, đemmella' in Oliana katalana. +Vinđias i'kue b'hìdi unu ɔasteddhu. +Istoria. +Nasɔìa assu tempu'r desso'r Romanos, sa viddha acia' parte dessa Contea de Urgel. +Sa viddha s'e'r forma' attundhu assu ɔasteddhu de Oliana. +ɔAndho b'hi's sa ġerra ɔontra Juvanne II de Kastiglia, est'ista' difesa dae Ramon del Brull. +I'ssu 1569, sa populašìone est'ista' isperdia dae sa pesta. +ɔAndho b'i' ssa ġerra 'esso'r Messadores, sa viddha aviad' ađđiudàu a ke torrar' a piɔare sos ɔasteddho'r de Opul-Perillos e de Salses, i'ssa provinća de Rosellon. +I'ssu 1642 aviad'hattu unu dinare propriu suo. +I'ssu 1810, ɔandho b'hi' ssa Ġerra de Indipendhenšìa Ispañola, est ista' okkupa' dae sas troppa'r Vrančesas. +ɔAndho b'hi' sa Prima Ġerra Karlista, sa viddha est'istà affortiɔa' e lassa' pro dua'r vorta'r dae su populu. +Monumentos. +Dessu ɔasteddhu antiɔu de Oliana no abbarra' belle ke nuddha. +Sa kresia antiɔa dedika' a Sant'Andria, ɔi idi sa kresia 'essu ɔasteddhu e'r de istile Romaniku. +Vrabbika' i'ssu sékkulu XI, est' ista' kunsakra' intra su 1037 e su 1040. +Es' ɔumposta dae una navada kukkuđđia' dae una bòveda a arɔu. +S'abside este unu mesu kirku, joɔàu ɔin arkittos. +Su ɔampanile est' a base kuadra. +Un àttera kresia de istile Romaniku este ɔussa de Santa Eulalia de les Anoves. +Sa navada sua es' tanka' dae un'abside a mesu kirku ɔi'ssu ɔampanile a ɔostas. +I'fforas dessa viddha b'este unu putthu largu 5,45 m ɔi venia' trattàu pro ɔusservare s'àstraġu. +In intro'r dessu sartu de Oliana b'es' sa diġa de Oliana, vrabbika' i'ssu rivu Segre. +Usos. +Sa hesta manna de Oliana est'in Aġustu. +I'sso'r meses de Làmpadas e Trìvulas b'es' sa Gara 'essos Poeta'r Đovanos. +Ekonomia. +Parte dessa populašione dipendhede ekonomikamente dae una vràbbika de makkinas prossa dommo. +Sa patata es' su prodottu prus kultivàu. + +Universidade Federal do Recôncavo da Bahia: +Sa Universidade Federal do Recôncavo da Bahia, jamada comunemente UFRB, est una universidade cun sa sede in Cruz das Almas, in Bahia, in so Brasile. +S'universidade fit istada fundada in su 2006. + +1790: +S'annu 1790 (MDCCXC in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +Referendum pro s'indipendentzia iscotzesa de su 2014: +Su Referendum pro s'indipendentzia de s'Iscotzia si at a tènner in su 18 de Capidanne de su 2014. Istabilìu dae su gubernu iscotzesu a pùstis de un'accordu lòmpiu tra su Presidente de s'Iscotzia Alex Salmond e su premier inglesu David Cameron, in su referendum b'at a èsser custa dimanda: "S'Iscotzia dìat dèper esser unu istadu indipendente?". Sicomente, pro istabilire custu referendum, in su cursu de sa tertza lezisladura non bi fit resessiu a ottènner s'assusténiu dae sos partidos chi bi cheriat, s'SNP (Partidu Natzionale Iscotzesu, "Scottish National Party") b'at sichìu a traballare cando at bintu sas eletziones de su 2011 sende majorìa in su parlamentu. In su 10 de jannarju de su 2012, su gubernu iscotzesu at nau chi sa cussurtassione l'at a promògher in attonzu de su 2014; in su 15 de Santu Gabine un'accordu an fattu David Cameron, su primu ministru de su Regnu Unìu, e su primu ministru iscotzesu Alex Salmond. Nanchi su cuadru giuridicu dìat pertoccare: sa solididade economica de s'Iscotzia, sa modalidade de defensa, su mantenimentu de rapportos chin su Regnu Unìu e sa boluntade a si pònner in intro de ordines sovranatzionales, comente a s'Unione Europea e sa NATO. +An fattu su referendum in die de chenapura de su 18 de Capidanne de su 2014, permittìnde a botare fìntzas sos de 16 annos. S'incras, an prubicàu su resurtàu: at bìntu su "nono" pro su mantenimentu in intro de su Rennu Unìu chin su 55,3% de sos botos (2.001.926), a fronte de unu "eja" pro s'indipendentzia de su 44,7% (1.617.989). + +Robert Badinter: +Robert Badinter, nàschidu su 30 de martzu de 1928 in Parizi, est un'abogadu, professore universidàriu, insajista e òmine polìtigu frantzesu. +Presidente de su Cussizu custitussionale dae su 1986 a su 1995, est cunnotu mescamente pro sa pelea sua in favore de sa reintegradura de sos presoneris e contra a sa pena de morte, de sa cale nd'at logradu s'abolidura in Frantza su 9 de santugaìne de 1981, pro sa suprimidura de sa disponidura legale chi penalizaiat sas relassiones omosessuales cun unu minorencu pro sas edades a sas cales sas relassiones eterosessuales fiant legales, gasi etotu che pro sa partetzipadura sua a sa redatadura de su Còdighe penale nou. + +1981: +S'annu 1981 (MCMLXXXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Grammatica de su sardu: +Su sardu est una limba chi appartènet a su grùstiu noulatìnu de sas limbas indoeuropèas, faveddàda in Sardigna. Istudiosos medas la tènen in cussìderu comente sa limba romantza, de s'ala de Ponente, chi prus mantènet rapportos chin su latinu anticu. Cada sardofonu la chistiònat ind una variedade dialettale sua; b'at una tradissione chi addùrat dae unos treschèntos annos (a cumintzàre dae su piemontesu Cetti), dae parte de istudiòsos medas, de ischirriàre su sardu in duos zassos limbìsticos printzipales, cussos de su tzentru de sùsu "logudoresu" e cussos de su tzentru de zòsso "campidanesu". Mancàri chi sos favèddos de orìzine latina sìan sa prus parte, su sardu galu mantènet a libèllu de substratu sas limbas chi si chistionàban in àntis de sa bènnia de sos romanos, tantu chi in parìtzos vocàbulos bi sun ètimos de radìchina sardiana (o "protosarda") e punica. +Introdussione. +Custu liberèddu virtuale, chène perùnu presùmu de bi pònner tottu su sabidòrju de su chi pertòccat su sardu, l'aìapo pessàu pro tottu sa zente chi, pro calesisìat resone, si chèrjat accurtziàre a s'impàru de sa limba. Lu dedico a tottus sos de bona boluntade chi no atzèttan sa situassione, a ube su sardu che est rùttu, de abbandònu de sa limba, chi sìchit a bèllu a bèllu ma si bìet sèmper de prus, dae sa sociedade sarda, e antzis lu bòzan mantènner e impreàre. +A custas pessones b'àndat tottu sa reconnoschèntzia mea, pro su chi podet bàler. +Sa mìra, dùncas, est cussa de fàcher de custu volùmen una leghidùra propedeutica pro pòder imparare mènzus sas istruttùras de su sardu, a manèra - chissàe! - de lu chistionàre bene a pùstis: una limba chi vìvet petzi in sos libros, difàttis, est una limba cundannàda a morte. +Sicomènte de su nugoresu s'atzàpat nudda o bèlle nudda, apo isseperàu custu limbazu: a dòntzi modu, prima de bos pònner a lègher, chèrjo isbentiàre su "cliché" classicu chi bìet su sardu tantu "malunìu", chi sos sardòfonos etòttu non si cumprèndan a pàre! Su sardu, mancàri chi diffèrjat dae su puntu de bìsta foneticu, non tenet custas differèntzias gai mannas chi nde dìan impedire sa cumprensibilidàde. Chèrjo fìntzas ammentàre a tottus chi, comènte su sardu mùdat dae bidda a bidda, cada limba in su mundu càmbiat a libellu zeogràficu particulare o "diatòpicu". +Su manuale l'apo iscrìttu pètzi dego ma, sicomènte non si podet lòmper a sa perfessione, cada acòntzu est bene atzettàu: bàstat chi tènzat sentìdu e non siat fattu pro vandalismu ebbìa (comènte imbètzes càpitat meda, mascamènte in prozettos "open-source" chi làssan manu libera a tottus, bona zente o malintragnàda). +E sos atteros limbàzos (dialettos) de su sardu? +Chie non si reconnòscat in su nugoresu ma ind un'attera variedade de sa limba sarda, non timèzas! In s'ispèra de fàcher cosa aggradéssia, custa grammatica (comente apo nàu pacu in àntis) l'apo pessàda pro su nugoresu ca, generalmente, pacu si nde favèddat e tràttat a libellu fìntzas ispecialisticu, mancàri chi siat tenta "traditzionalmènte" a cussìderu comènte su limbàzu de su sardu chi est prus a cùrtzu a su latinu. +Su logudoresu no est differente pro belle nudda dae su nugoresu, tantu chi su nugoresu si pònet belle semper in ìntro de su zàssu dialettale logudoresu: de cada manèra, b'at unu muntòne de libros chi, si cherìes, podìes recuperare. +Pro su chi pertòccat su campidanesu, chi imbètzes differit unu pacu dae su nugoresu, bòche pònzo s'aggàntzu a custa (ottima e professionale) grammatica. Ispèro chi custas pazinas bos fàcan prus curiosos e istimàre de prus custa bella limba chi, in calesisìat dialettu si la chistionet, tènet su lùmen de sardu ebbìa. +E sa Limba Sarda Comuna (LSC)? +Sa grafìa unitaria de su sardu, impreàda a libellu istitussionale, l'atzapàes inoche pro nd'ischire de prus. + +Gustavo Adolfo Rol: +Gustavo Adolfo Rol (Turinu, 20 làmpadas 1.903-Turinu, 22 cabudanni 1.994) est istadu unu sensitivu italianu, intre sos prus cunnotos e cuntierrados de su de XX sègulos. +Sas demustraduras suas, produìdas petzi in cara de istranzos selessionados dae isse, sunt interpretadas dae sos arrimadores suos comente fenòmenos paranormales autèntigos, e dae sos crìtigos comente illusuras produìdas peri tènnigas de prestizadura e in particulare de mentalismu. In tempus de sa bida sua, non fiat istada fata peruna berìfiga suta de cuntrollu sientìfigu, pro s'oponidura de Rol etotu, chi atrogaiat chi sos fenòmenos suos non fiant repitìbiles o isecutàbiles a cumandu. +Biografia. +Rol naschit in Torinu su 20 de làmpadas de 1.903 dae una famìlia bussante. Babu suo Vittorio est un'abogadu ch'in su 1.909 retzit s'incàrrigu de aberrer e aderetare sa sede de Turinu de sa Banca Cumertziale Italiana. Mama sua est Martha Peruglia, fiza de su Presidente de su Tribunale de Saluzzo. Fradile suo Franco Rol at a esser un'industriale chìmigu e unu pilota automobilencu esitosu. +Rol creschit in un'ambiente ricu e curtu, frechentat zai a zòvanu sas famìlias prus cussideradas de sa tzitade e s'interessat pro sas artes, intrende in relassione cun diferentes artistas e cumintzende luego e pratigare sa pintura e sa mùsiga. +In su 1.923, si marcat a sa facurtade de matèrias zurìdigas de s'Universidade de Turinu, in ue s'at a indutorare in su 1.933. Siat s'issèbereru de su cursu universidàriu in deretu, siat sa carrera bancària ch'imprendet in su 1.925, acontessint pro adeguamentu a sas tradissiones familiales. Rol pràtigat inche sas fizales de sa Comit ispartzinadas peri s'Europa: Marsella, Parizi, Londra, Edimburgu e posteriormente Casablanca e Zènova, sunt sas tzitades in ue bivit e traballat. +At a contare in fatu chi at atopadu in tempus de s'abarrada sua in Marsella (1.925-1.926) unu pessonazu, orizinale de Polònia, chi l'amustrat unos cantos zogos cun sas cartas e chi, a sa prima issètigu a pitzos de s'esistèntzia de Deus, s'at a cumberter e s'at a retirare a unu cumbentu a pustis de assister cun Rol etotu a unu sanamentu in Lourdes, ch'in unu primu mamentu aiat abaliadu comente mistifigadura manna. In fatu de custu atopu, Rol profundizat sos istùdios suos ispirituales e elàborat una teoria de creze metafìsiga a subra de s'assotziadura intre sonos, colores e àteros elementos. +In su 1.927, in Parizi, iscriet: “Apo iscobertu una leze terrorosa chi relassionat su colore birde, sa de chimbe notas musigales e su calore. Apo pèrdidu s'alligria de biver. Sa potèntzia mi ponet timòria. No apo a iscrier prus nudda”. Dae custu mamentu, colat peri una crisis de bida, finas a su puntu de si retirare a unu cumbentu. +Azuadu dae mama sua, torrat a sa bida laiga e cumintzat a realizare sas demustraduras suas pròpias. Moende cun sos annos trinta, sa numenada sua s'ispainat in sos tzìrculos aristocràtigos, curturales e polìtigos. L'atribuint atopos cun pessonazos de s'ambiente de sa polìtiga, intre sos cales Benito Mussolini, de s'ispetàgulu, de s'arte e de sa sièntzia, in unos cantos casos no documentados. Intames, sunt constatadas, in mesu de àteras, s'amistade cun Federico Fellini, Franco Zeffirelli, Cesare Romiti e sa frechentadura de sa famìlia Agnelli. Sende gasi, Rol mantenet semper unu perfilu recatadu e cumparet rarat bias pubrigamente. +Morit su 22 de cabudanni de 1.994 in s'ispidale San Giovanni Battista “Molinette” de Turinu. Sas chinisas suas discansant in sa tumba familiale de San Secondo di Pinerolo, sa bidda sua de orìzine. + +Splendor in the Grass: +Splendor in the Grass est unu film romanticu e drammaticu de su 1961 realizzadu in Technicolor. S'istoria de amore si isvilupada in d'unu ambiente de repressione sessuale pro chi sos personaggios sufrin e non poden realizare su chi desideraiana. Iscrittu dae William Inge, su film est istadu direttu dae Elia Kazan. + +1994: +S'annu 1994 (MCMXCIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Welsh Not: +Su Welsh Not fit unu casticu chi praticaban in calicuna iscola gallesa in sos seculos de XIX e de XX a sos pitzinnos chi sos mastros intendian faveddande in gallesu. +Cunsistìat in su pònner a tucru de su pitzinnu una pracca de linna chin s'iscritta "WN", chi si podiat bocare e dare a un'atteru si su mastru lu cassabat faveddande in gallesu. A s'acabbu de dìe, su mastru iscudìat su pitzinnu chi teniat custa pracca a tucru. +S'iscopu fit cussu de facher abbirgonzare sos pitzinnos chi faveddaban in sa limba issoro e dissuadire a tottus de chistionare su gallesu, in accordu chin sa politica limbistica de tando de sa Gran Bretagna, chi cherìat promògher s'inglesu in locu de sas limbas de su locu, a cumintzare dae s'iscola. +Custa bidèa de natzionalismu chi at fattu zenotzìdios limbisticos in lùmen de "unìre sa natzione", no est propria de sa Gran Bretagna ebbìa ma fìntzas de atteros istados europeos, comente s'Italia in Sardigna dae s'epoca fascista in susu o sa Frantza a cumintzare dae sa figura de s'abate Gregoriu, chi dìat praticare su sistema de sa "vergohna" chin casticos chi si assimizan meda a cussu de su Welsh Not. + +Tessera de su dialetu: +Sa tessera de su dialetu (in giapponesu: "方言札" Hepburn: "hōgen fuda?") fit una pratica de casticu posta in opera dae s'iscola giapponesa pro inditare sos chi faveddaban in sa limba de Okinawa. Sa tessera l'an picada de boluntade issoro sos istudentes de s'isula a su comintzu de su seculu de XX, ma fit bènnia a obbricu cando sas politicas assimilatzionistas an sichìu a crèscher a pùstis de su 1917. A un'istudiante chi fit cassàu faveddande in sa limba de Okinawa su mastru ponìat sa tessera apitzicàda a tucru, fìntzas a cando no nde cassabat un'atteru. S'istudiante chi tenìat sa tessera a s'acabbu de dìe finìat iscùttu dae sos dotzentes. +Politicas chi s'assimizan a custa las aìan fattas fìntzas s'Italia in Sardigna pro de-sarditzare a sa zente, sa Frantza pro sos otzitanos (si bìat sa "vergonha") e in Gran Bretagna pro sos gallesos (si bìat su Welsh Not). + +Simbulu (Frantza): +Su sìmbulu (fintzas connottu in bretone comente " ar vuoc'h ") fit un'ozettu chi sas iscolas frantzesas impreàban pro nd'irradichinàre sas limbas de su locu, mascamente in Britannia, Paìsu Bascu, Catalugna de su Nord e Otzitania. S'ozettu in chisione podìat esser unu arròche de pedra aggantzàu a tucru, comente puru unu buttone o una pracca de linna. +Su mastru lu dabat a unu dischente cada vorta chi nde intendìat unu nande carchi paragula in su goi narau "patois" (vocabulu chi tenet sa matessi balèntzia de menisprèssiu chi sos italianos dan oje puru a cussa de "dialettu", fintzas pro inditare limbas chi limbazos de su frantzesu e/o de s'italianu non lu sun pro nudda); su poberittu depiat cassare, pro si nde illiberàre, calicunu atteru fachende cussu chi at fattu issu prima. S'istudiante chi at àer tentu su sinzale a acabbu de lessione, finìat fachende o patinde carchi cosa de abberu umiliante, comente a esser picau in ziru dae tottu sa classe e frobbire sos pamèntos o èsser iscùttu dae su mastru etottu. + +Limba giapponesa: +Sa limba giapponesa ("日本語" nihongo?) est una limba chistionada in Giappone e in parìtzos locos a ube sos giapponesos fin disterràos. +Su giapponesu, paris chin sas limbas ryūkyūanas, sun parte de sa familia limbistica de sas limbas nipponicas. Dae su puntu de bìsta filogeneticu su giapponesu, a su solitu, si tenet a cussìderu comente limba isulada, ca non fachet a che bocare a campu s'orìzine sua. Calicuna teoria pessat chi su giapponesu tenzat radìchinas a comunu chin sa limba ainu (faveddada oje in dìe dae paca zente in s'isula de Hokkaidō), chin sas limbas austronesianas oppuru chin carchi limba de su grùstiu uralu-altaicu. Si tenen meda prus a contu sas urtimas duas ipotesis: medas, tra sos limbistas, pessan chi su giapponesu tenzat unu substratu austronesianu chin carchi elementu de superstratu de orizine uralu-altaica. Làdinos sun sos assimìzos chi tenet su giapponesu chin su coreanu, sèndebi sas differentzias prus mannas in su pianu morfologicu-lessicale. +Paritzos istudiosos imprèan su faveddu "protogiapponesu" (dae s'inglesu "Proto-Japonic") pro inditare sa protolimba de tottus sas variedades de sas limbas modernas de su Giappone, est a nàrrer sa limba giapponesa de commo, sos limbazos de su Giappone e tottus sas limbas chi si chistionan in sas isulas Ryukyu. +Dae su puntu de bista tipologicu su giapponesu tenet medas caratteristicas chi sun proprias de sas limbas agglutinantes de tipu SOV, chind un'istruttura "tema-cummentariu" (pretzìsu meda a su coreanu). Sa presentzia de carchi elementu caratteristicu de sas limbas flessivas at ispintu a medas limbistas a pònner su giapponesu in intro de su grùstiu de sas limbas "semi-agglutinantes". + +Limba ainu: +Sa limba ainu (in ainu "アイヌ イタク", aynu itak; in giapponesa "アイヌ語", ainu-go) est una limba chistionada dae su grupu etnicu europoide de sos Ainu in s'isula de Hokkaidō, a nord de su Giappone. Tempus fachet si faveddabat fìntzas in sas isulas Curili, in sa parte nord de Honshu, e in sa meitade meridionale de Sakhalin. +S'ainu est una limba isulada chene rapportos chin sas atteras limbas. A bortas che la ponen in su grùstiu de sas limbas paleosiberianas, ma custu est unu faveddu chi cumprendet medas familias limbisticas minores e isuladas chi b'aìat in Siberia innàntis de s'artziada de etnias turcas e tungusas; de cada manera, no est una familia limbistica. In medas creden chi s'ainu siat currelau a su giapponesu e a sas limbas altaicas (Patrie 1982). Dae pacu tempus s'at provau a che la pònner a pare chin sas limbas austronesianas, pro mèdiu de cumparàntzias curturales e lessicales, comente nat su limbista giapponesu Shichiro Murayama. B'at fintzas sa proposta de chie la cheret sorre de s'indoeuropeu, ca b'an atzapàu unas 200 paragulas de possibile orizine a comunu e carchi assimìzu sistematicu. +A commo, s'ainu est una limba chi sich'est morinde. Difattis, pèri tottu s'isula de Hokkaidō b'at pètzi 100 pessones chi galu la faveddan, e custas sun in sa bidda de Nibutani e tenen prus de trint'annos; mancari tottu, s'interessu de la torrare a imparare dae parte de sa zente de su locu chi non la connoschet prus est vivu. + +La Valse à mille temps: +La Valse à mille temps est una cantone de Jacques Brel (pubricada in s'album "La Valse à mille temps" in su 1961. +Sa cantone est caraterizada dae su crescendo (in Frantzesu: «crescendo brélien» ) chi est una progressione dramatiga de su ritmu chi nezessitat de una particulare interprétazione. In Italia custu modu e cantare est istadu ripresu in manera eccellente dae su cantautore Giorgio Gaber in modu prezisu in sa cantone Com'è bella la città + +Il signor G: +Il signor G est un album de Giorgio Gaber de su 1970. +Su discu. +Su discu est sa registrazione dal vivo de s'omonimu ispettaculu, fatta in Milano su 6 de santuaine de su 1970. +Calchi cantone presente in s'album fit istada ja pubricada comente 45 giors: +Traccias. +Discu 1. +LATO A +LATO B +Discu 2. +LATO A +LATO B + +Pino Piras: +Giuseppe (connottu fìntzas comente "Pino") Piras est istau unu cantautore s'aligheresu. +Bida. +Pino Piras fit naschiu in s'Alighera in su 18 de martzu de su 1941 dae Angelino Piras e Maria Masala, primu fizu de deche, ind una dommo posta in su tzentru istoricu. In cughe at bìviu e, chin s'amicu Pino Ferraris, at cumintzau ja dae sende zovaneddu a cumpònner cantones e poesias in s'aligheresu. Issu puru, comente a medas sardos e s'aligheresos, fit custrìntu a colare unu periodu de disterru lassande sa Sardigna e sa tzittade sua pro sich'andare in Lombardia, in ube at connottu su mundu de su teatru, cosa chi fit de importu meda pro s'isperièntzia artistica sua. Torrau in Sardigna, Piras at dèpiu traballare che mastru de muru e in Casteddu pro una siènda de pulitzias. Sos annos Settanta fit unu periodu istoricu mannu pro s'affirmassione de sas identitades, e s'Alighera no aìat fattu eccetzione: Pino fit unu de sos chi aìan fundàu su "Bar Folklore", locu chi sos amantiosos de curtura s'aligheresa bi benìan a s'ispissu. Aìat puru prozettàu sa nàschia de sa "Companyia del Reganal", una cumpanzìa de teatru chi at debuttau chin sa cummedia satirica "Paìs de alegries", sutzessu mannu de prubbicu e critica. In su 1979 Pino fit dèpiu torrare a repìtere s'isperientzia de su disterru, ma s'annu chi benìat a pùstis, torrande definitivamente in patria, su Comunu l'aiat assuntu che mastru de muru, bivende ind unu macasìnu de sas dommos populares de bìa Sant'Agostino. In su 1982 Pino Piras s'aìat picau unu grave malannu: sa diagnosi nabat chi si fit immalabidàu de tubercolosi. Sa cundissione de salude e sas difficurtades economicas non lu an isporàu pro nudda, de cada manera, e at sichìu a traballare e a iscrìver cumponimentos chi fin semper de prus istimàos, mascamente pro sa carica satirica issoro. In su 30 de maju de su 1989, Giuseppe Piras benit a mancare. Su Comunu de s'Alighera li at reconnottu unu postu mannu, ponènde una pràcca chin su lùmen suo ind una de sas prattas prus importantes de sa tzittade. + +Rosanna Benzi: +Rosanna Benzi (Morbello, Lisàndria, 10 maju 1.948-Zènova, 4 frearzu 1991) est istada un'iscritora italiana, cunnota pro aer bìvidu 29 annos in unu purmone de atzarzu. +Biografia. +In su martzu de 1.962, addaghi galu non teniat batòrdighi annos, Rosanna Benzi fiat istada còrfida dae sa poliomelitis in una de sas formas suas prus graes, sa burbo-ispinale. Sa maladia l'aiat causadu una tetraprezia e un'imbastàntzia respiradòria grae e l'aiat cunstrìnghida a barigare s'abarru de sa bida in unu purmone de atzarzu in s'ispidale San Martino de Zènova. Rosanna Benzi fiat devènnida unu pessonazu pùbrigu zai a s'agabu de maju de 1.963, addaghi Paba Zuanne su de XXIII, pustis intradu in cunnoschimentu de sa cundissione sua, l'aiat imbiadu una lìtera pro li “torrare sas gràssias pro sa gana sua de biver”; dae cussu mamentu, in Rosanna Benzi aiat cumintzadu a si formare s'orientamentu chirru a s'ingazu sotziale. In s'edade adurta, Benzi diat esser dèvennida una de sas boghes prus cumpetidoras e ascurtadas de sas campannas pro arrimare sos deretos de sos discapatzitados. +Moende cun su 1.976, Rosanna Benzi aiat fundadu e aderetadu una rebista, “Sos àteros”, chi dae sas pàzinas aiat lantzadu unas cantas campannas importantes de sensibilizadura chirru a sos temas de sa discapatzidade e de sa marghinalizadura sotziale; intre issas, cheret amentada sa campanna contra a sos imbaros artifitziales e sa pro s'abolidura de s'IBA a subra de sas cadreas de rodas e sos biziladorzos ortopèdigos. Aiant tentu impatu notàbile finas sas inchertas suas a pitzos de sa discapatzidade e sa sessualidade de sos discapatzitados e sas subra de su tratamentu inadeguadu chi podiant sufrer sos malaidos sichiàtrigos in sos manicòmios. In mesu de sos libros de Benzi, si devent listare “Su bìtziu de biver” (Rusconi, 1.984) e “Rundete in un'aposentu” (Rusconi, 1.987). A Rosanna Benzi l'ant dedigadu sa bibriutega tzìviga de Zènova-Voltri e sa pratza antale de s'ispidale San Martino. +Ispirende-si a s'acontèssida sua, in su 1.988 Dino Risi aiat rodadu su longumetrazu telebisadu “Su bìtziu de biver”, in ue su rolu de Rosanna Benzi fiat interpretadu dae Carol Alt s'atora. + +Sung Jae-gi: +Sung Jae-gi(Corea:성재기, china:成在基, Daegu, 11 de Cabidanni 1967 – Mapo in Seoul, 26 de Trìulas 2013) fit unu attivista pro sos derettos umanos, filosofo liberalismo de sa Corea de su Sud. + +Vergonha: +Cun sa lìnia politica de vergonha (vergonya in otzitanu, "birgònza" in sardu) si bolet contare tottu su chi s'istadu frantzesu at fattu pro nche ispèrder sas limbas diferentes dae su frantzesu, non petzi s'otzitanu chi a custu fenomenu li an dàu unu lùmen, ma fìntzas su cadelanu, su corsicanu, su bascu, su bretone e gòi sichìnde. +Sa "vergonya" est sa pratica de fàcher abbirgonzàre de sa limba propria sos chi favèddan una limba diversa dae su frantzesu: pro custu si at promòghiu s'escrusiòne, s'umiliassiòne e s'ostracìsmu in iscòla, afforticàu dae s'assèntzia de mèdios de comunicassiòne in sa limba "de minorìa". +Custa assiòne de genocìdiu limbisticu, chi an fattu fìntzas atteros in prus de sa Frantza (Italia in Sardigna e atteros trèttos chi faveddàban una limba a divèrsu dae s'italianu, Giappone in Okinawa, etz.), la an promòghia paritzos òmines de potere e politicos frantzesos, dae Henry Grégoire in su cursu de sa rivolutzione frantzesa fìntzas a Nicolas Sarközy. + +Roberto Dinamite: +Carlos Roberto de Oliveira, prus cunnotu a paranùmene de Roberto Dinamita (Duque de Caxias, 13 abrile 1954) est unu fubaleri antigu brasilianu, deputadu de s'Istadu de Rio de Janeiro pro su PMDB, gasi etotu che presidente atuale de su Vasco de Gama. +Est cussideradu dae sos reziradores s'ìdolu prus mannu de su Vasco, in ue aiat zogadu pro 21 de sos 22 annos suos comente profissionale, resurtende su mezus goladore de s'istòria de su crube, cun 711 golos, e s'atreta cun su nùmeru prus artu de partidas disputadas, gasi che su mezus bomberi de s'Istàdiu de São Januário, cun 184 golos. Fiat istadu cussideradu, in una botadura intre 240 pessonalidades ligadas a su Vasco amaniada dae su chidàriu isportivu Placar, comente su mezus zogadore de s'istòria de su Vasco. In prus de custu, paris cun Pelé e Rogério Ceni, est s'ùnigu zogadore de su fùbalu brasilianu chi apat disputadu prus de milli addòvios in sa matessi echipa. Dinamita si ponet in craru aguarmente pro esser su mezus bomberi de s'istòria de su Campionadu Brasilianu (190 golos) e de su Campionadu Carioca (279 golos). S'IFFHS l'abàliat comente su de chimbe goladores prus mannu de su fùbalu mundiale in su campionadu nassionale de prima partzidura, cun 470 golos in 758 partidas. +Pro su chi pertocat s'internassionale brasiliana, Roberto fiat istadu cumbocadu a su mundiale de 1978 in Arzentina, marchende tres golos: unu cun s'Àustria in sa prima runda, e duos contra a sa Polònia in sa segunda. Aiat logradu sa cumbocadura finas a su mundiale posteriore de 1982 in Ispanna, peroe sena esser impreadu carchi bia dae Tele Santana s'assussadore brasilianu. + +Com'è bella la città: +Com'è bella la Città est una cantone de Giorgio Gaber pubbricada comente e singulu su 18 de santuaine de su 1969, s'annu poi est istada inclusa in s'album Il signor G. +Sa cantone est dedicada a su fenomeno de s'inurbamento chi in Italia in cussos annos fit a su massimu isviluppu, difattis zente meda aiat abbandonadu sa biddas e i sa campagna pro andare a vievre in sas zittades inue fit pius fazile agatare unu trabagliu. Gaber presentat una riflessione subra custu fenomeno, chi si presentat sempre pius forte e chena pasu. +Po rende mezus s'idea Gaber ripitit sas frases de sa cantone cun d'unu ritmu sempre pius incalzante e siguramente si fit ispiratu a Jacques Brel e a su «crescendo» chi est in sa cantone La Valse à mille temps. + +Umanesimu: +S'Umanesimu est unu sistema razionalisticu de pensamentu chi dat primaria importanzia a s'umanu pius cha a su divinu o a chistiones subranaturales. Segundu Martin Heidegger fit comintzadu cun Platone. Est istadu a fundamentu de totus sas eticas chi si sun isvilupadas in s'era pre-tecnolica. + +S'abasatu de sa Benedicta: +S'Abasatu de sa Benedicta, acontèssidu intre su 6 e s'11 de abrile de 1944, fiat istadu un'isecutadura summària de setantachimbe partisanos pertenende a sas formaduras garibaldinas, cumìtida dae militares de sa Bàrdia Nassionale Repubrigana e unidades alemannas in sa logalidade de Benedicta inche Capanne di Marcarolo, in sa comuna de Bosio, in s'Apenninu Ligurianu. Àteros setantaduos partisanos nche fiant rutos in tzocos anteriores. +Istòria de s'ochidura. +In s'Apenninu Ligurianu, intre Zènova e Lisàndria in su beranu de su 1944, operaiant duas brigadas partisanas, sa Brigada Autònoma Lisàndria e sa de 3 Brigadas Garibaldi Ligùria, mandada dae Edmondo Tosi su cabitanu de sos arpesos. Sas brigadas Garibaldi fiant formadas dae zòvanos male armados, peroe determinados a peleare contra a sas tropas alemannas e fassistas e a refudare s'obrigadura de intrare a s'armada fassista repubrigana, istabilida dae su pregone Graziani de su 18 de frearzu. +Intre su 3 e su de 6 de abrile, unidades alemannas arrimadas dae bator cumpanzias de sa Bàrdia Nassionale Repubrigana (duas aproghilende dae Lisàndria e duas dae Zènova) e dae un'unidade de su rezimentu de Garrannaderis istassionados in Bolzaneto, aiant inghiriadu sa zona de su monte Tobbio moende dae Busalla, Pontedecimo, Masone, Campo Ligure, Mornese e Lerma. +Su 6 de abrile fiant cumintzados sos tzocos armados e, cando chi sa de 3 Brigadas Garibaldi Ligùria aiat chircadu de truncare s'arrocu partzende sos òmines suos in grupos minores, sa Brigada Autònoma Lisàndria aiat chircadu de oponner una defesa disisperada in sa Benedicta e in Pian degli Eremiti. +Su monastèriu de sa Benedicta, a ue si fiant refuzados sos òmines disarmados o prus pagu ispertos (cunforme a sas testimonias de sos subrabìvidos, sa majoria manna de ambas brigadas fiat male armada o no armada in nudda), est minadu e brincat a s'àera. +In sa lista de sas 172 armas de fogu sechestradas dae sos natzifassistas a s'agabu de sas operaduras de rastellamentu, figurant petzi pagos fusiles ametralladores istadunidesos. Su prus de s'armamentu de su cale disponiant sos partisanos fiat custituìdu dae fusiles de cassa a prumones e, foras male, dae 11 pistolas cun antiscarrigamentu, cun probabilidade antighidades familiales de sa Resurghèntzia. Sas pèrdidas natzifassistas fiant istadas limitadas a 4 mortos (3 alemannos e 1 italianu) e 24 fertos (16 alemannos e 8 italianos), chi 11 fiant in cundissiones graes. +Su contu fiat istadu meda prus pesadu pro sas fortzas partisanas, ch'intre sos tzocos e sos fusilamentos aiant tentu 147 mortos, interrados a pustis a una forada massiva. 75 de issos fiant partisanos atzapados chi fiant istados fusilados dae sos Garranaderis repubriganos mandados dae un'ufissiale alemannu. Si fiat sarvadu petzi Giuseppe Ennio Odino, abaliadu comente mortu. +Una parte de sos partisanos atzapados sunt tramudados a sa presone zenovesa de Marassi, cando chi àteros sunt imbiados a Novi Ligure. Sos impregados a sa permanèntzia chi si presentant ispontanamente, acollozende s'invitu de sas SS (chi aiant impromìntidu su cundonu de sa pena a sos impregados a sa permanèntzia chi s'èsserent intregados), sunt deportados a Alemània: de 351 deportados, 140 ant a morrer in sos campos de cuntzentramentu alemannos. +Àteros 17 partisanos impresonados in tempus de su rastellamentu sunt fusilados su 19 de maju a probe de s'arcu de su Turchino paris cun àteros 42 presoneris, comente rapresalla pro un'atentadu contra a unos cantos sordados alemannos in su tzine Odeon de Zènova, in su chi at a esser cunnotu a pustis comente s'Abasatu de su Turchino. +Cunforme a sos intentos de sos alemannos, s'ochidura deviat istrampare in sa pobuladura s'arrimu a sa resistèntzia, peroe su nùmeru de sos mortos e sa lunzinia particulare de sas isecutaduras, in prus de sa trampa pro fagher chi sos zòvanos chi fiant fuende a sa mutida a sas armas s'inregarent, aiant tentu s'efetu contràriu, aumentende s'òdiu de sa pobuladura logale a s'aderetu de sos fassistas repubriganos e de sas tropas alemannas. +Unu grupu de partisanos de su Badde Polcevera, azuados dae sos boluntàrios de sa Rughe Birde de Pontedecimo, si fiant ingazados pro recuperare in fatu sas carenas de sos fusilados. + +Iscritura automàtiga: +S'iscritura automàtiga est su protzessu de iscritura de fràsias chi no arribant dae su pessamentu cussiente de s'iscritore. Podet acontesser in istadu de transa, o puru in manera cussiente, peroe sena sa sièntzia de su chi s'est iscriende. Est istada impreada a bias in s'anàlisis sìchiga comente istrumentu possìbile pro bogare a campu cunfritos issientes. Est unu de sos istrumentos prus importantes de sa tènniga de iscritura surrealista. +A bandas de sos casos de fraude, s'iscritura automàtiga acontessit fitianu in bona fide totale: sos sicòlogos l'intèrpretant comente su resurtadu de sos gasi narados automatismos, cumportamentos ghiados dae assotziaduras issientes (efetu ideomotòriu). +In sa parasicolozia. +Cunforme a sa parasicolozia, custu fenòmenu diat poder permiter de intrare in cuntatu no petzi cun sos istimados pròpios zai obitados, si nono finas cun pessonazos famados de s'istòria e foras male cun iscunnotos, no petzi a su suzetu, si nono a totus. Sende gasi, no esistint proas sientìfigas chi s'iscritura automàtiga comùnichet àteras informaduras in prus de sas cuntentas in sa mente de sa pessone chi est iscriende. +Su tèrmine “iscritura automàtiga” fiat istadu impreadu pro sa prima bia in su 1.861 dae Allan Kardec, cussideradu su babu de s'ispiritismu frantzesu, chi l'abaliaiat comente su mèdiu prus sintzillu e prus cumpretu pro poder istabilire relassiones cun sos ispìritos. In s'ispiritismu s'impreant finas sas ispressuras “iscritura mediàniga” o “iscritura ispirìtiga”. In su 1.934, Gino Trespoli aiat definidu su fenòmenu comente “sicografia”, cumprendende finas sa capatzitade presùmida de unu sensitivu de infruentziare sa matèria fotosensìbile de una pàzina fotogràfiga, imprimende-bi un'imàzine de un'issena pessada. +Addae de s'ispiritismu, s'iscritura automàtiga est pratigada finas in sa New Age: cunforme a sos partisanos suos, peri custa casta de iscritura si podet devenner “canales” (in ingresu “channeler”) e comunicare cun sas divinidades, sos ispìritos de sa natura, sos obitados, entidades murtipessonales, foraterresos e s'issiente zenerale. +In s'anàlisis sìchiga. +Cun Sigmund Freud, s'iscritura automàtiga est cussiderada s'ispressura de su sutaissiente, chi podiat bogare a campu cunfritos sicolòzigos no resortos o traumatismos de sa pitzinnia. +S'iscritura automàtiga est impreada dae unos cantos analistas sìchigos comente istrumentu pro atzeder fazirmente a sas memòrias reprìmidas, peroe sa fiabilidade de custa tènniga terapèutiga est meda cuntierrada. +In sa literadura. +S'iscritura automàtiga est istada impreada de metodolozia artìstigu-literària dae unas cantas currentes literàrias, in particulare dae su surrealismu chi, referende-si pretzisamente a s'anàlisis sìchiga, cheriat minimare onzi interponidura tzensurale de tipu rassionalista intre s'artista e sa creatividade ch'imbrotat dae su sutaissiente. + +Sidney Poitier: +Sidney Poitier (Miami, Florida, 20 Bennàlzu, 1927) est una cantante e attore americanu. + +Telecuntrollu: +Su telecuntrollu est unu dispositivu eletrònigu chi permitit de imbiare (peroe no de retzire) sinzales a un'àteru dispositivu postu a tesu. Su telecuntrollu, in zenerale, est un'ozetu de dimensiones minores alimentadu peri bateria, cuntzìbidu pro esser bardadu azuventadamente in una manu, o in onzi manera trasportadu fazirmente dae unu lògu a un'àteru sena bisonzu de iscostiare su dispositivu telecuntrolladu. +Atuarmente, sas funtziones de sos telecuntrollos sunt mùrtipras e pertocant sos domìnios prus bariados: s'impreu domulanu prus comunu est relassionadu cun sa reghidura de sas funtziones de sos telebisores o de aparitzos de arta fidelidade, peroe finas cun s'abertura e cunzadura de zannas e zagas, gasi che a su cuntrollu de sistemas de allugadura. Unu domìniu in ue su telecuntrollu est impreadu avesarmente est su modellismu e diferentes àteras aprigaduras sunt possìbiles in numerosas atividades. + +Pàtiu de s'iscala: +In s'architetura, su pàtiu de s'iscala o repranu est s'elementu pranu postu comete intermesu intre duas leadas de un'iscala. +Si podent diferentziare issentziarmente duos tipos de pàtios de iscala: su pàtiu de arribada o de moida, est a narrer s'elementu de ischerriamentu chirru a àteras zonas de su fraigu (pro narrer, s'in ie s'agatant sas intradas de apartamentos o àteros ambientes) e su pàtiu de discansu, chi servit petzi a aunire prus leadas. Sa diferèntzia de cuota intre duos pàtios de s'iscala est narada interpranta. In su matessi tempus, si narat biga de oru sa parte de su pàtiu de s'iscala chi servit pro s'increddamentu de sas leadas. +In sa terminolozia de sos fraigamentos tziviles, finarmente, si definit cursiva unu pàtiu de s'iscala postu in foras, a s'avesu a longu de fatzada de palas de unu fraigu, in logu ch'in intro, est a narrer in sa bardana de sas iscalas: custa casta de pàtiu de iscala orìzinat sas gasi naradas domos acursivadas o abarandilladas, chi tirant profetu dae un'intrada isterna peri cursiva in logu de un'intrada interna peri iscala. + +Emmanuel Chabrier: +Est istadu unu protagonista de s'opera romantica frantzesa. Seberadu dae Charles Lamoureux comente mastru in sos concertos, aiat fattu meda pratiga de orchestratzione; est meda famosa una orchestratzione sua de s'aria Habanera de Georges Bizet. + +1841: +S'annu 1841 (MDCCCXLI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +Guido Morselli: +Guido Morselli (Bolonna, 15 austu 1.912-Baresu, 31 triulas 1.973) est istadu un'iscritore e un'aforista italianu. +Biografia. +Guido Morselli naschit in Bolonna comente su de duos fizos de una famìlia bussante de sa bona burghesia de sa cabitale emiliana. Babu suo Giovanni est aderetadore de impresa in su domìniu apotecariale, mama sua Olga Vincenzi est fiza de unu de sos abogados prus cunnotos de sa tzitade. In su 1.914, sa famìlia si tràmudat a Milanu. Finas a s'edade de deghe annos, sa bida de Guido s'isvilupat bastante tranchilla, peroe in su 1.922 mama sua s'amalaidat seriamente de calentura ispannola e abarrat internada pro unu tempus longu. +Guido sufret pro custa largania fortzada e finas pro sas ausèntzias frechentes de babu suo, dèvidas a resones de traballu, e cando sa mama morit in su 1.924, custa pèrdida lu marcat profundamente. Su babu est semper ausente, e sena su cuntributu familiale de sa mama sas acapiaduras intre ambos sighint a si deteriorare, siat dae su puntu de bista carateriale, siat dae s'afetivu. Guido est pagu sotziàbile, intranchillu, no meda istimadore de s'iscola, peroe arrimadu dae un'intellighèntzia primadia; a s'istùdiu preferit leghiduras pessonales. +Pustis superadu disganadamente s'esàmene de maturidade in su 1.931 de individuale a pustis de esser iscorcorigradu in su 1.930, pro cumpragher babu suo autoritàriu si marcat a sa facurtade de matèrias zurìdigas de s'Universidade de s'Istadu de Milanu e cumintzat a iscrier, sena los pubrigare, sos primos insajos curtos de creze ziornalenca. +Deretu a pustis de s'indutoramentu in su 1.935, moet a sordadare e frechentat s'iscola de ufissiales de sos arpesos. Posteriormente, at a abarrare longamente in logu istranzu, iscriende reportadas ziornalencas e contos chi ant a arreare ineditados. Babu suo lu faghet cuntratare inche Caffarro comente promoidore pubritzitàriu: custa isperièntzia de traballu at a terminare a pustis de un'annu ebia, zughende a unu peoramentu de sas relassiones cun su babu. A pustis de sa morte de sorre sua istimada Luisa in su 1.938, a sos 27 annos ebia, Guido lograt dae babu suo unu bidalìtziu chi li permitit de si cunsagrare a sas atividades chi preferit dae semper: sa leghidura, s'istùdiu e s'iscritura. Sighit a redatare insajos breves e cumintzat a isterrer unu diàriu, un'avesu chi l'at a acumpanzare pro sa bida intrea. +Est autore de romanzos e insajos chi sunt istados pubrigados petzi moende cun su 1.974 (o siat a pustis de sa morte sua) pro neghe de sa postura isfavoràbile de sas domos imprentadoras, chi no aiant ischidu abaliare curretamente s'importu de sas òperas suas. E pretzisamente sos refudos sighidos de sos imprentadores nche l'aiant zutu a su zestu suitzidale cun su cale Morselli, su 31 de triulas de 1.973 in su bividorzu suo de Baresu, si nche fiat catzadu sa bida. +In sa domita de Santa Trinita chi fiat istada sua, oe s'agatat unu museu dedigadu a sas òperas suas. + +Limbas de sa Frantza: +Sas limbas regionales o de minorìa frantzesas sun sas limbas chistionadas in su territoriu de s'istadu frantzesu, in prus de su frantzesu etottu. Sas variedades in intro de su frantzesu non sun limbas de minorìa, ma dialettos de su frantzesu. +Comente in Italia, b'at una traditzione de las mutire "dialettos" o "patois" imbetzes de limbas, pro assinzare unu ruolu de primu pianu a su frantzesu ebbìa. Eppuru, in limbistica su faveddu "dialettu" no est in cuntrastu chin cussu de "limba", ca no inditat su matessi referente, ma una variedade chi b'est in intro de una determinada limba, tantu chi in medas su nomìnzu de "patois" non lu imprèan in campu ispetzialisticu. Carchi limbista, comente Henriette Walter, fachet imprèu de tottus sos tres faveddos. +Limbas regionales de sa Frantza. +Trèichi limbas regionales sun ozettu de impàru prùbicu in Frantza: +Est in riferimentu a custas limbas chi si chistionat de "limbas de minorìa". + +Limbas de s'Italia: +Sa limba uffitziale de s'istadu italianu est s'italianu, idioma chi benit derèttu dae su toscanu, ma custu non che bocat su fattu chi si chistionen fìntzas atteras limbas, calicuna de cussas sènde a su matessi libellu, limbisticu e giuridicu (couffitzialidade), de s'italianu etottu: custas, chi sun limbas a banda dae s'italianu, si naran limbas de minorìa: tra custas, medas sun in periculu de sìche mòrrer, pro more de sa politica assimilatzionista chin sa cale s'istadu italianu at semper pessichìu sas minorìas. +Status a libellu legale. +Reconnoschimèntu a libellu europeu. +S'Italia at firmau sa Carta Europea pro sas Limbas Regionales o de Minorìa, ma depet galu ratificare su trattadu; duncas, a commo su chi narat sa Carta a tutela de sas limbas de minorìa non balet pro s'istadu italianu. +Sa Carta non narat, peròe, cale siat su discriminante chi permitit a un'idioma de li nàrrer "limba", cunsizànde de tènner in contu, in prus de caratteres limbìsticos ebbìa, fìntzas "cunsìderos psicologicos, sotziologicos e politicos". +Reconnoschimèntu dae s'istadu italianu. +S'istadu italianu reconnoschet, sicund'a sa leze numeru 482 de su 15 de Nadale de su 1999 (Art. 2, comma 1), sas limbas de minorìa chi sichin: albanesu, cadelànu, tedescu, grecu, islovenu, croatu, frantzesu, francu-proventzale, friulanu, ladìnu, otzitanu, sardu. Sa leze, in prus, ischìrriat tra sos chi dìan èsser grupos de minorìa (albanesos, catalanos, populassiones germanicas, grecos, islovenos e croatos) e sos chi non lu dìan èsser (est a nàrrer, tottus sos atteros). + +Toscanu: +Su toscanu est unu dialettu italianu, chi pertoccat a sa familia italo-dalmata, chistionau in Toscana; unu limbazu toscanu l'aìat juttu Pisa in Còssiga e, dae cùghe, fìntzas in Sardigna (Gallura). +S'italianu istandard l'an fravicàu in supra de su toscanu, tuccànde dae sa variedade fiorentina: custu istandard est bènniu, a pacu a pacu, a rappresentare belle tottus sas populassiones de sa penìsula italiana, gràssias a su traballu de Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Giovanni Boccaccio, Niccolò Macchiavelli e Francesco Guicciardini; at a èsser sa limba uffitziale de sos istados italianos e de su Rennu de Italia. +S'italianu, de cada manera, no est mai assimizàu troppu a su toscanu berdadèru. + +Su massacru de Katyń: +Su massacru de Katyn, cunnotu finas comente Su massacru de su padente de Katyn, est un'isecutadura massiva de nassionales polonesos cumìtida dae sa Cummessaria Pobulare pro sos Afares Internos (NKVD), sa polima segreda soviètiga, in abrile e maju de 1940. Su massacru aiat leadu sa frua dae sa proposta de Lavrentiy Beria su cabu de su NKVD de isecutare totu sos presoneris de su Corpus de Ufissiales Polonesos, ispressada su 5 de martzu de 1940. Custu documentu ufissiale fiat istadu aproadu e sinzadu dae su Politburo soviètigu, incrùdidu Joseph Stalin su lìderu suo. Su nùmeru de bìtimas est abaliadu a inghìriu de 22.000. Sas bìtimas fiant istadas assassinadas in su padente de Katyn in Rùssia, in sas presones de Kalinin e Kharkiv e in aterue. 8000 de sos zustissiados fiant ufissiales leados comente presoneris in tempus de s'Imbasura soviètiga de sa Polònia, àteros 6000 fiant azentes de polima e s'abarru fiant nassionales polonesos detènnidos chi cunforme a sos soviètigos fiant “azentes segredos, zendarmes, tancheris, sabotadores, domuleris, abogados, funtzionàrios e preìderos”. +Pro medas annos, su massacru fiat istadu atribuìdu dae sos soviètigos a sos natzistas, efetivamente curpàbiles de atrotzitades meda, peroe no de custa. In 1990 bi fiat istadu su recunnoschimentu ufissiale de responsabilidade dae bandas de s'Unione Soviètiga antiga. + +Italianos: +Sos italianos sun sa populassione chi vivet in s'Europa de Zòsso, est in sutta de s'istadu italianu e chistiònat in italianu comente limba mama. Sos italianos viven in sa penìsula italiana e chìrrios a curtzu. +Secund'a carchi istìma de su 2012, b'at unos 60 miliones de italianos in Italia, unos 300.000 in San Marino e prus de 500.000 in Isvìtzera. Pro more de una diaspora longa, si carculat chi 4,5 miliones de italianos vivan in disterru, mascamente in America e Europa, e chi prus de 80 miliones de pessones apan èrentzia italiana. +Sos italianos sun connottos pro s'influentzia manna in s'arte, sa curtura e s'issièntzia de sa tziviltade de Ponente. + +Ispagnolos: +Su faveddu "ispagnolos" inditat sos grupos etnicos chi sun nàschios in Ispagna e tenen natzionalidade ispagnola. +Sa limba uffitziale de s'Ispagna est su castiglianu, o ispagnolu, limba nou-latina nàschia in Castiglia e chi at a bènner limba de s'amministrassione tzentralitzada a cumintzare dae s'artziada de sos Borbone a su tronu ispagnolu. Sa costitussione de su 1978 nat, in s'articulu 3.1, chi su castiglianu est sa limba uffitziale de tottu s'Istadu, e tottus sos tzitadinos tenen su derettu a la connòscher e impreàre, ma in s'articulu 3.2 ammenta chi sas atteras limbas de Ispagna sun offitziales in ube si faveddan. Oje in dìe, sas limbas chi an tentu su reconnoshimèntu de uffitzialidade sun su catalanu/valentzianu, su galegu e su bascu, mancari chi bi nd'apat atteras chi non gòdin de custu istatus, comente a s'aragonesu o s'asturo-lionesu. +In intro de s'Ispagna b'at una sèria de natzionalismos e atteros populos, chi non cheren a s'identificare chin su grupu umanu ispagnolu; b'at fìntzas unu fiòtu de latino-americanos. + +Tedescos: +Sos tedescos ("Die Deutschen") sun unu grùstiu etnicu germanicu de s'Europa tzentrale. Su faveddu "tedescu" s'at impreàu pro inditare sos chi faveddaban su tedescu in parìtzos trettos e istados a largu de s'istoria, mascamènte in Prussia, su Sacru Imperu Romanugermanicu, s'Imperu Tedescu, sa Repùbrica Federale Tedesca o sa Repùbrica Democratica Tedesca. +De sos chi faveddan tedescu che limba mama pèri su mundu (unos 100 miliones), si intènden tedescos tra sos 66 e 75 miliones. B'at fìntzas unos 80 miliones de erèntzia tedesca in su mundu, ma de custos sa prus parte no at mantèsu su tedescu che prima limba. Duncas, su numeru de tedescos pèri su mundu est tra sos 66 e sos 160 miliones, a secunda de su critèriu chi si imprèat pro facher sa conta. +In medas zassos in ube s'allèga est cussa tedesca (Austria, Isvìtzera, Liechtenstein o Lussemburgu), oje in dìe, s'at isvilupàu una cussèntzia nassionale distinta e sa zente si podet refudàre de s'identificare chin custu grupu umanu. + +Frantzesos: +Sos frantzesos ("Français") sun unu grùstiu etnicu chi vivet in Frantza e chistionat in frantzesu (ma fìntzas su bretone, s'otzitanu, su corsicanu, su cadelanu, su tedescu alsatzianu e su fiammingu). Su lùmen benit dae sos Francos, anticu populu germanicu chi s'at latinitzàu e vivìat in sa Frantza de commo in àntis e a pùstis de su degòlliu de s'Imperu Romanu de Ponente. +Unu muntone de zente, siat de limba mama siat de erèntzia frantzesa, vivet pèri in Isvìtzera, in sos Istados Unidos, in Belgiu e mascamente in Canada. Si contamus sas comunidades extra-europeas si lòmpet a unos 100 miliones (70 in Europa, 30 in sas Americas). Bi nd'at fìntzas a gruppichèddos ispèrdios in Asia (Sud-Est asiaticu), Africa de su Nord e Oceania, in ube bi sun medas accudìos in arcipelagos de propriedade frantzesa. + +Càssia de risparmiu: +Sa càssia de risparmiu est unu tipu de istitutu de crèditu nàschidu cun sa finalidade de collire s'aorru minore, torrendelu peri sa pràtiga de su crèditu ipotegàriu e fondàriu, o a mèdiu de imbestimentos pagu arriscados, che sos in sos tìtulos de s'Istadu; a sa funtzione de crèditu, in prus de custu, s'assòtziat sa dispensadura de servìtzios de seguràntzia individuale e s'atividade de benefissèntzia. Istrumentos tìpigos de sas càssias de aorru sunt sos libretes de aorru. Zenerarmente, a su nessi a s'orìzine, sas càssias de aorru fiant istituimentos sena finalidades de profetu, e duncas si diferentziaiant dae sas bancas privadas. S'evoluidura de sa lezisradura bancària nch'at zutu sas càssias de aorru a esser echiparadas issentziarmente a sas àteras bancas; in su casu italianu, medas càssias de aorru sunt istadas imboligadas in protzessos de fundidura e assorvimentu. +S'Assòtziu de sas Càssias de Aorru Italianas (Acri, fundadu in su 1912), in prus de assotziare 45 càssias de aorru SA chi ant bardadu su nùmene cumertziale issoro, incruet finas sas Fundaduras custituìdas peri sa leze 218 de su 1990 (“leze Amato”) de reordinamentu de su sistema bancàriu. +Istituimentos crassifigàbiles comente càssias de aorru esistint o sunt esìstidos in diferentes paìsos europeos, cun su nùmene de Sparkasse in Alemània (sas prus antigas de totus), Caissa d'Epargne in Frantza, Caja de Ahorros in Ispanna. Istituimentos chi si podent assimilare a sas càssias de aorru sunt sas Savings and loans associations e Credit Unions in sos Istados Aunidos e sas Savings Banks in su Rennu Aunidu. + +Casu marzu: +Su casu martzu (a segunda de sas zonas est conottu finas comente "casu frazigu", "casu modde", "casu becciu", "casu fattittu", "casu giampagadu", "cassu attu", "casu cundítu") +est un prodottu alimentare de sa Sardigna caratterizzadu dae su particolare prozessu de formatzione: est unu casu eveghinu colonizzadu dae larvas de sa musca casearia. +Agganzos dae fora. +Casu frazigu + +La vache qui rit: +La vache qui rit est su nomene de unu casu acchinu fattu in Frantza + +Ipermercadu: +S'ipermercadu rapresentat una tipolozia de operadore de sa distribuidura manna organizada. Est caraterizadu dae un'arzola echipada pro sa bèndida a sa minuda cun superfìtzie de bèndida superiore a 2.500 metros cuadrados. +Cun s'aumentu isponentziale de sas superfìtzies de sos ipermercados, issos sunt istados partzidos in sutacategorias: dae 2.500 a 4.000 m2 si faeddat de mini-iper, intre 4.000 e 10.000 m2 si faeddat de ipermercados propiamente narados, addae de 10.000 m2 si faeddat de ipermercados mannos (o megacumèrtzios). Su formatu mini-iper si subraponet partiarmente pro metradura a su formatu supercumèrtziu (1.500-3.000/3.500 m2): su chi diferèntziat sos duos formatos sunt su pesu e s'istrutura distinta de su setore no alimentàriu. +S'ipermercadu si distinghet pro s'assortimentu ampru de issèberu e est cumpostu dae siendas alimentàrias e àtera cosa. Si un'ipermercadu bendet petzi màndigos e deterzentes, es definidu “iperalimentàriu”. +In sa punna atuale, si sunt isvilupende assortimentos cun benes de cunsumidura mesuduràbiles (no alimentàrios), pro narrer produtos eletrònigos che installaduras istereofònigas, telebisuras, ràdios, eletrotzeracos, elaboradores, ozetos relassionados cun sa telefonia, eac. +S'istrutura cumprendet fitianu unu nùmeru cussideràbile de àteras butegas (galleria) chi cùmbidant assortimentos diferentziados pro calidade o preju. In su casu naradu, si faeddat de tzentru cumertziale. +Curiosidades. +Su primu ipermercadu de Itàlia est istadu inaguradu in su cabudanni de 1.971 dae Montedison in Castellanza (Baresu) cun s'insinna “maxi STANDA”. Dae su 9 de martzu de 2.012, est devènnidu ufissiarmente un'ipermercadu de sa cadena italiana Il Gigante. +In custu mamentu, s'ipermercadu prus istèrridu de Itàlia est su Carrefour de Assago (Milanu), cun una superfìtzie de 16.100 m2, sighidu dae s'Auchan de Rescaldina (Milanu) de 16.000 m2 e dae su Carrefour de Carugate (Milanu) de 15.507 m2. +In Itàlia, su formadu de sos ipermercados est dominadu dae cadenas frantzesas e grupos cooperativos italianos logales suta de s'insinna Ipercoop. + +Incadradore: +S'incadradore, o operadore de càmara, est sa pessone chi assionat fisigamente in sa telecàmara o in sa tzinecàmara in una produidura telebisenca o tzinematogràfiga, cun sa finalidade de releare e emiter o grabare sas issenas dimandadas. +Cunforme a sa zenia e a su livellu de sa produidura, s'incadradore podet esser una figura profissionale independente o finas su deretore etotu o su responsàbile de sa fotografia. In sa produidura telebisenca est meda frechente su casu de una produidura murticàmara cun sa presèntzia de prus operadores. +Dae su puntu de bista profissionale, sa figura sua est a metade intre sa cumpetèntzia tènniga e sa sensibilidade creativa. In su mamentu de sa releada, difatis, est su chi s'agatat pretzisamente in sa posissione de su puntu de bista de sa pellìcula. Pro custa resone, devet interpretare in sentidu bisuale sas dimandas de su deretore e de su responsàbile de sa fotografia, devende mantenner a suta de cuntrollu sos aspetos tènnigos de sa releada. + +Marianna Madia: +Biofragia. +Nascia a Roma in su 1980, esti laureada in Scienze Politiche ass' universidadi La Sapienza de Roma. +Esti deputada de su Partidu Democraticu de su 2008 e faidi patti de sa commissioni traballu pubblicu e privau. +De su 21 de fabbraiu 2014 esti ministru po sa pubblica amministrazioni e sa semplificazioni. + +Gaeltacht: +Gaeltacht est una paragula gaelica chi inditat tottus sos trettos in ube s'irlandesu dìat esser de imprèu communu e in ube s'inglesu (sa limba prus faveddada in Irlanda oje in dìe) sa zente lu dìat impreàre pacu. + +2014: +Su 2014 (MMXIV in numeros romanos) est un'annu de su seculu de XXI cumintzàu in sa dìe de mèrcuris. + +Jean Nouvel: + +Cabaret: +Su Cabaret est unu locale inue si manigada e si buffada abbaidende un'ispettaculu. +In Frantza a sos tempos de sa Belle Époque si fit isviluppadu su fenomeno de sos "cafés-concerts" chi fini locales frequantados dae poveros e riccos, finas pruite sos prejos fini bascios meda. +Sos locales pius famosos de i cuss'epoca fini Le Chat noir e les Folies Bergère. + +1871: +S'annu 1871 (MCMLXXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +Serbariu: +Serbarìu fit una bidda de sa Sardigna, dae su 1937 petzi "fratzione" de Carbònia. +Fit una burgada de pastores e massajos, commo belle ingurtìa dae Carbonia prima chin sos bichinàos, naràos ""palazzoni di Serbariu"", poi chin cussu de Santa Caderina, benìnde duncas a essere unu cuartièri de sa tzittade fravicàda in epoca mussoliniana. +Serbarìu si podet cussiderare comente su nùcreu orizinàrju de sa tzittade carbonièsa; su topònimu dìat bènner a pàrrer de carchidùnu dae "s'erba de s'arrìu", a pàrrer de atteros dae "serba arrìu" o "serba rìu", chi dìat inditare comente sa bidda sèret amparàda dae s'unda de su rìvu Santu Milanu (sicund'a sas cartas de s'Ottichentos, rìu Bau Baccas). + +Josephine Baker: + +1979: +S'annu 1979 (MCMLXXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1944: +S'annu 1944 (MCMXLIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +Catherine (videojocu): +Catherine ("キャサリン" Kyasarin?) est unu videojòcu a tìntas "horror", "platform" e "adventure" chin carchi lèpiu elementu eroticu, postu in isvilùpu e prubicàu dae Atlus pro PlayStation 3 e Xbox 360. Su videojocu est su primu titulu de s'Atlus a èsser isvilupàu pro sa zenerassione de sete in HD (arta definissione). Sa parte "anime" de su jocu l'at curada su STUDIO 4°C. Su jocu l'an prubicau in Giappone in su 17 de febràrju de su 2011 e in America de su Nord in su 26 de trìbulas de su 2011. Sa Deep Silver at prubicau su jocu pro sos istados chi fachen parte de sa regione PAL (Asia, Africa, Australia, Zelanda Nova e Europa) in su 10 de febrarju de su 2012. +S'istòria zirat in tundu a Vincent Brooks, un'inzenièri de trintaduos annos chi dae càrchi tempus in su note fachet bisòs malos in ube, nànchi, est posta in arrìscu fìntzas sa bida reale sua e, comente chi non bastàret, depet fìntzas gestìre una relatzione chin duas feminas, s'una s'amoràda de semper chi si cheret cojubàda chin issu (Katherine), e s'attera un'antzèdda de bintiduos annos chi chi b'intrat comente nudda in sa bida de Brooks ponèndelu in seria difficurtade. + +Succuba: +In sa mitologia de sa Roma antica e in s'Edade de Mesu, unu/-a succubu/-a est unu dimòniu de apparentzia feminìna chi abbaràddat sos omines (mascamente sos mànagos) pro bi facher sessu, suzetos de su tottu a sa boluntade sua. +Nànchi sas succubas s'ingurtìan tottu s'energia de s'omine pro si nudricàre, protzessu chi a s'ispìssu ucchidìat s'indemoniàu. Sicund'un'attera versione de custa paristòria, sa succuba induìat sos omines a tentassione juchèndelos a su peccau. Custu contu fit pro s'ispiegàre sas pollutziònes de su note chi càpitan a sos zovanos a mannìttos. + +Incubus: +In sa mitologia de sa Roma antica, unu Incubus (dae su latìnu "incubare", "jàgher in supra") fit unu dimoniu de apparentzia masculina chi istabat firma in supra de su corpus de feminas zovanas pro lis dare sònnos malos e, carchi bìa, pro bi facher sessu. Si assotziàbat fìntzas a su Faunu, in pari a "Fatuus", "Factulus" e "Inuus". Chie s'imbenìat in issos tenìat su potere de atzapàre tesoros cubàos. + +Lanusèi: +Lanusèi (fintzas Lanusè) est una citadi [http://www.comunedilanusei.it/lanuseiOnline/images/stories/doc_uffici/regolamento/statuto.pdf de 5.728 bividoris, cabu-de-logu, cun Tortolì, de sa Provìntzia de s'Ogiastra. Est sedi de munsignori (Diocesi di Lanusei), de tribunali e de sa ASL (ASL n°4 di Lanusei) cun s'uspidali. +S'importàntzia istoriga de su cleru in sa citadi est deppia a innantis de totu a sa presentzia de is Salesianus, ca in Lanusèi anti postu sa prima domu insoru de sa Sardigna su 14 de su mes'e Lampadas de su 1902. Sa Diocesi di Lanusei incluit peri comunus a foras de sa Provintzia de s'Ogiastra, Biddeputzi, Sàdili, Seulu, Iscalepranu e Istersili ca funti in Provìntzia de Casteddu. In Lanusèi nci funti medas ofitzius e unu de is osservatorius astronomicus publicus prus mannus de s'Italia, su "Osservatorio Astronomico F. Caliumi", in pitzu de su Monti Armidda a prus o mancu 1100 m. +In Lanusèi est nasciu Cristoforo Mameli ca in su 1849 est istetiu ministru de sa publica istrutzioni in su guvernu de su Regnu de Sardigna ( est sa funtzioni prus arta mai tenta fincias a immoi de unu bividori de Lanusei) e a pustis senatori e deputau de su Regnu de s'Italia. +Geografia fisica. +Lanusèi est su segundu comunu prus mannu de sa provintzia a pustis de Tortolì e prus importanti po tottus is ofitzius e is scolas ca tenit. +Is treminis geograficus de su territoriu de lanusèi funti: +Bixinaus storicus. +Is bixinaus prus antigus de sa cittadi de Lanusèi funti: +Sa Via Roma, ca sa genti ddi narat "Cursu", e sa Prassa Vittorio Emanuele II (ca ddi nanta prass'e Cresia) poitta incuna nc'est sa Cattedrali de Santa Maria Maddalena, collegant cun medas caminus e camineddusis cuattru bixinaus, ponendudeddus paris. +Onorificenzias. +Lanusèi tenit su titulu de Cittadi +Conferiu cun su D.P.R. de su 10 de su mes'e Idas de su 2002 [http://www.comunedilanusei.it/lanuseiOnline/images/stories/doc_uffici/regolamento/statuto.pdf] +Affroddius. +Lanusèi at bintu sa 8a puntada in Atene e i est lompia in finali de is "Giogus chene Treminis" de su 1995. + +Triei: +Triei (fintzas Triè) est una bidda de sa Meria o Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 140 metros in pitzu su mare e jughet 1.115 bividores. + +Yandere: +Yandere ("ヤンデレ"?) est unu faveddu giapponesu chi inditat un'istereotipu de pessone durche in apparentzia, ma chi a pustis si irbèlat ossessionàu dae sa pessone (a su solitu s'ammoràu/-ada) chi li ponet in fattu. Unu pessonazu chi a primu si ammustrat timidòsu e birgonzòsu, ma a su matessi tempus est capassu de una zelosìa furiosa e biolènta contr'a sos chi li dàen infadu, siat s'ozettu de passione carinnòsa o un'atteru, fìntzas a arribare a su puntu de uchìdere, siat atteros siat issu etottu. +Etimolozìa. +Su faveddu naschit dae sas paragulas "yanderu" ("病んでる"?) e "deredere" ("デレデレ"?). "Yanderu" si podet bortare in sardu comente "malàbidu", mentras "deredere" comente "ammoràu meda". "Yanderekko" est su lùmen chi inditat una femmina chi tenet una pessonalidade yandere. +A differentzia de su faveddu "tsundere" chi est tottu s'imbèsse de "yandere", custu faveddu est pro su prus misconnottu in foras de su Giappone, ca l'an imbentàu dae pacu tempus. Su vocabulu "yangire" ("ヤンギレ"?) serbit a inditare unu pessonazu yandere chi irbelat s'aspettu prus pacu durche e oscuru de sa pessonalidade sua. + +Yangire: +Yangire ("ヤンギレ" Yangire?) est unu faveddu giapponesu chi inditat un'istereotipu de pessone chi a primu si ammustrat zentile e affettuosu, ma a pustis si irbelat psicopaticu e biolentu. Est unu pessonazu nàschiu in sinu de sos videojocos, mascamènte in sos "dating simulators", e a pustis bortau in atteros media comente sos anime o sos manga. +A differentzia de su yandere, chi ammustrat sa cara berdadèra sua pro zelosìa, sa pessonalidade yangire pro iscoppiare no at bisonzu de perunu "trigger" chi benzat dae foras. + +Tsundere: +Tsundere ("ツンデレ"?) est unu faveddu giapponesu chi inditat un'istereotipu de pessone in apparentzia presumìu e gherradore chi a pustis s'irbèlat manilàrgu e corimòdde, est a nàrrer chind una pessonalidade ischirriàda tra su chi si ammustrat e su chi si tenet in intro. Est unu pessonazu nàschiu in intro de sos videojocos, mascamente in sos "dating simulators", e a pustis bortau in atteros media comente sos anime e sos manga. + +Limba coreana: +Su coreanu est una limba asiatica de classificatzione posta in duda, ca tenet unas cantas caratteristicas chi sun a banda dae sas atteras limbas. Est sa limba uffitziale de sa Corea de su Nord e de sa Corea de su Sud. Si chistionat fìntzas in sa prefettura autonoma coreana de Yanbian de sa Repubrica Populare Tzinesa. Pèri tottu su mundu, b'at 78 miliones de zente chi faveddat su coreanu, datu chi cumprendet grùstios mannos in s'antica Unione Sovietica, Australia, Istados Unidos, Canada, Brasile, Giappone e dae pacu sas Filippinas. De minorìas bi nd'at puru in Argentina e Messicu. +Su coreanu est una limba agglutinante pro su chi pertoccat sa morfologia sua, e tenet una sintassi Suzettu-Ozettu-Verbu. +Limbazos coreanos. +Sa classificatzione limbistica de su coreanu non si podet dare pro tzerta. A s'ispissu, carchi filòlogu l'at posta in su grupu de sas limbas altaicas, atteros la cussìderan una limba isulada. Aìat tentu medas paragulas chi benin dae su giapponesu, commo irmenticàdas in ammentu de su tristu periodu de colonialismu (adduràu dae su 1910 a su 1945), ma esìstin fìntzas medas vocabulos tzinesos dèpios a influentzia curturale. + +Australia: +Sa Austràlia, lumenàda de manera uffitziale "Commonwealth de Australia", est un'istadu de s'emisferu de zosso chi cumprendet su continente prus minore de tottu su mundu, in prus de carchi isula pitica de sos otzeanos Pacificu e Indianu. +S'Australia continentale tenet un'estensione de 7,69 miliones de kilometros cuadratos e, si dae un'ala est su continente prus minore de su mundu, a s'attera est sa prus manna isula terrestre; s'Australia est sa parte printzipale de su continente oceanicu; s'istadu australianu cumprendet, in prus, s'isula de Tasmana e calicuna attera, comente sas isulas Christmas e Norfolk. Sos istados a curtzu sun sa Nova Zelanda, a sud-est, e a nord s'Indonesia, su Timor orientale e Papua Nova Guinea. Iffùnden s'Australia sos mares de Timor e Arafura a nord, su mare de sos Coraddos e cussu de Tasmania a est, s'otzeanu Antarticu a sud e s'otzeanu Indianu a ovest. +Dae Settentrione a Meridione, s'Australia tenet 3.700 kilometros, mentras chi dae Levante a Ponente bi nd'at unos 4000. Est s'istadu de ses prus mannu de su mundu a pustis de sa Russia, su Canada, sa Tzina, sos Istados Unidos e su Brasile, ma sa populassione sua no arribat a 20 miliones, vivènde pèri sos trettos costerìnos e a curtzu de mare comente Sydney, Melbourne, Brisbane e Adelaida. Sa muntagna prus manna est su monte Kosciusko, chin 2228 metros de artesa, su ribu printzipale est su Murray, chin 2575 kilometros de longitudine. +In s'Australia continentale fin de dommo sos aborigenos australianos dae prus de 42000 annos. A pustis de carchi bisita de sos piscadores de su Nord, e de sos esploradores e cummertziantes europeos in su seculu de XVII, sa meitade orientale l'aìan recramàda sos britannicos in su 1770 e, dae tando, tènta che colunia penale chin su lùmen de colonia de Nova Galles de su Sud, in su 6 de jannàrju de su 1788. A su crèscher de sa populassione e a pustis de àer iscopèrtu trettos novos, atteras chimbe colunias de sa corona fin istabilìas in su cursu de su seculu de XIX. In sa prima dìe de jannarju de su 1901, sas chimbe colunias s'an federàu e naschit su Commonwealth, comente forma de domìniu in intro de s'Imperu Britannicu; s'Australia fit zae indipendente, ma at secàu su chi la tenìat galu prèsa a su Rennu Unìu pètzi in su 1989. Dae su mamentu chi s'at fattu sa federassione, s'Australia at mantèsu unu sistema liberal-democraticu e fachet parte de sa Comunidade Britannica de sas Nassiones. Su capu de locu de sa federassione est Canberra. + +Anime: +Su ànime (in giapponesu "アニメ") est su faveddu chi, foras de su Giappone, attròppat tottu sos cartones animàos giapponesos, mèntras chi in Giappone si imprèat pro inditare tottu su mundu de s'animassione. Traditzionalmente su disìnnu fit a manu, ma a commo est cosa communa s'animassione a computer. Sos anime cumprènden belle tottus sos generes e si trasmìttin pro mèdiu de istrumentos tzinematogràficos. Parallelamente a s'anime, in Giappone si isvilùpat su mundu de sos manga, chi sun sos fumèttos giapponesos. Tra s'isfera de sos manga e cussa de sos anime b'at meda interassione, postu chi sos manga tenen a pùstis fìntzas una versione anime. + +Manga: +Su manga ("漫画" manga?) est unu faveddu giapponesu chi inditat, foras de su Giappone, tottu sos fumettos fattos in cùghe, mentras chi in patria si imprèat pro inditare tottu sos fumettos in zenerale. +In Giappone sos manga non sun unu zenere o un'istìle, ma si naran goi sos fumettos de calesisiat target, tema e nassionalidade, mancàri ischirriàos in "Nihon no manga" ("日本の漫画?" "fumettos giapponesos"), "Itaria no manga" ("イタリアの漫画?" "fumettos italianos") e gai sichìnde. +Foras de su Giappone, su faveddu "manga" si impreat pro inditare sos fumettos giapponesos, fìntzas si s'isparghimèntu de su manga pèri su mundu at fattu a manera chi sas tipicas cunventziones graficas de su manga sian bènnias a èsser tantu caratteristicas de influentziàre s'istìle de su fumettu fìntzas in foras, battìnde a sa nàschia de cosas sìmiles in Corea de Zosso chin sos "manhwa" e in Tzina, Taiwan e Hong Kong chin sos "manhua". In Frantza fit nàschia adderettùra sa currente de "la nouvelle manga", chi ponet a pare sos fumettos francu-belgas ("bande dessinée") chin sos manga; in sos Istados Unidos si an imbentàu su noulozìsmu "Amerimanga" pro inditare sos manga fattos in cùghe. + +Abbardente: +Sa abbardènte (in italianu "acquavite di Sardegna"), naràda fìntzas fìlu de ferru, est unu limbiccàu fattu in Sardigna. +Orìzine de su lùmen "filu de ferru". +Su lùmen benit dae su fattu chi, carchi seculu fachet, s'abbardente si fachìat in contrabbandu e sos chi nde cherìan facher fìn custrìntos a cùbare in sutta de terra sos limbìccos; pro nde pòder atzapàre a pùstis su locu esattu in ube che los aìan postos, cravàban a terra unu filu de ferru. Non de bàdas, sos chi fachìan s'abbardente "filuferràban". +Produssione. +Pro sa produssione si limbìccan binàttas sardas de calidade manna, chi fàchen unu prodottu chind una gradassione chi a s'ispìssu brìncat sos 40 grados. +Su filu 'e ferru prus fentomàu est cussu de s'Aristanèsu, de su Montifèrru e de sos trettos tzentrales de sa Sardigna a economia pastorale. +Mascamènte laudàu est su filu 'e ferru chi si fachet in Ozzastra (pro esempiu, in Tertenia e zassos a curtzu). + +Nobenarju: +Sos nobenàrjos, in sa tradissione populare e sacra de sa Sardigna, sun locos in ube sos de parìtzas biddas si atobiàban, a tundu de unu santuàrju in campagna, pro nove dìes in àntis de sa festividade religiosa; in ìbe sos ligàmines comunitarios si istringhìan in sas goi nàdas "cumbessìas" o "muristenes", atteros lùmenes pro inditàre sos santuarjos chi, a s'ispìssu, benìan isseperàos comente locu de atòbiu pro sa bisùra meravizòsa de su paesàzu. Custu periodu fit tempus de festa, in ube si ponìat accabbu - pètzi pro cussas nove dìes - a su traballu de cada zorronàda. Custa tradissione, chi b'aìat chin meda probabilidade dae s'epoca de dominassione bizantina (seculu de VI-VII), che at ingurtìu sos cultos de fertilidade chi ziràban in supra de predas sacras. + +Cumbessias: +Sas cumbessìas (o muristenes) sun locos minores de allòzu pro sos peregrìnos e nobenantes postos a chìrriu de crèsias e santuarjos arbales de sa Sardigna. In epoca antica meda fin allozos pro sos mànagos; pro atteros istudiosos fin pèri ispatzios dedicàos a sos mercantes. Sun cosa a divèrsu dae sas "lollas", chi imbètzes fin pro sos bendidores bendulèris. Sun de impòrtu fìntas pro cumprender comente, in passàu, si fachìat "turismu religiosu". + +Binos de sa Sardigna: +Su binu sardu est fentomàu pro tènner bonas cunditziones climaticas, una tradissione millenaria e una variedade manna, chi b'andat dae binos autòctonos a atteros importàos dae sa Catalugna e sa Toscana. +Sa produssione prus manna est cussa de sos binos de buffare a mesa. Sas denominassiones de orìzine de prus impòrtu sun cussas de s'Alighèra ("DOC Alghero") e sa granàtza de Aristanis. Su Vermentìnu de Caddura ("Vermentino di Gallura") est a commo s'unicu chi tènzat una denominassione de orizine superiore DOCG (denominassione de orizine cuntrollada e garantìa). +Istòria. +Chin tottu probabilidade, sa "vitis vinifera" fit una pranta autòctona. Si credet chi sos punicos sìan istàos sos primos a ispàrgher sa curtura de binu in Sardigna, a cumintzare dae sas colunias de Tharros e Karalis, e a nde promògher su cummèrtziu e mercadùra. Sos romanos anticos aìan isvilupàu galu de prus custu settore, istabilizànde a su matessi tempus sa produssione issoro pro chi cussa sarda non podìat nòcher a sa viticurtura propia de Roma. +A pùstis de sas imbasiònes barbaras, su cultìbu de màdria si torrat a facher chin sos bizantinos, chi b'an a introduìre sa marvasìa in sos trettos de Bosa e Casteddu dande fìntzas regulas pro su chi pertòccat sa produssione de binu. +In su periodu de s'Edade de Mesu, su cultibu de madria at connottu unu isvilùpu mannu chin s'indipendentzia judicale, mascamènte in s'Aristanesu in ube sa produssione fit bene suzeta a regulamentos e Lianora de Arbaree proibìat su mantènner bìnzas male curtibàdas. +Chin su dominiu ibericu de sa Sardigna, s'isula connoschet s'imprèu de granàtza (in cadelanu "garnatxa", in italianu "vernaccia" e in Sardigna menzus connòttu chin su lùmen de "cannonàu"), marvasìa de trìdicu sardu ("vermentino") e carignanu, chi commo sun variedades tradissionales de su tottu. Sos piemontesos an fravicàu una siènda, Sella&Mosca, de sutzèssu mannu. +A commo, sa superfìtze est imminorigàda meda, arribànde a unos 40.000 ettaros ebbìa. + +Steve Jobs: +Est istadu unu de sos pius rappresentativos imprendidores e inventore in su campu de s'informàtica. In su 1976 aiat fundadu sa Apple Inc. + +San Francisco: +San Francisco est una tzitade de s'istadu de sa California in sos Istados Unidos. + +Bill Gates: +Est unu de sos pius rappresentativos imprendidores e inventore in su campu de s'informàtica; umpare a Paul Allen in sa tzitade de Albuquerque aiat fundadu sa Microsoft + +1984: +S'annu 1984 (MCMLXXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Casos sardos: +Su casu est unu màndicu fentomàu de sa Sardigna, dèpiu a s'antica tradissione pastorale sua. +A commo, s'isula offèrit sa produssione prus manna de casu berbechìnu pèri tottu s'Europa, tantu chi si espòrtan in parìtzos mercàos, mascamènte in s'America de Susu. Unu problema chi b'èssit a campu est chi, a bìas, su casu est suzetu a pirateria alimentare e unos cantos casos, supratòttu in sas Americas, si bènden chin su nomìnzu frassu de "Sardo Cheese" (un'ammistùru de ingresu e italianu), ma cussos s'isula non la bìen nemmancu chin su cannotzàle. +Istòria. +Fìntzas dae sos tempos anticos, sa Sardigna est semper istàda una terra de pastores. Sos nuraghèsos fin, in prus de èsser gherrèris e navigadores, allevadores e fachìan casu. In epoca romana, sos casos sardos arriccàban sa mesa de senadores e patrìtzios. A s'indipendèntzia judicale, su casu sardu benìat esportàu in parìtzas variedades comente su Sardescu, su casu de Torres, su casu arbu de Arbarée, su casu de Caddura. In su mercàu genovesu, sos dàtzios pro importare su casu de Torres fit de tres soddos e mesu, meda de prus cuffòrma a cussos de su casu "Paramensis" (est a nàrrer, de Parma). +Atteretàntu connottu e istimàu fit su casu sardu in sa dominassione piemontesa: sas cassas reales si arriccàban meda chin sas gabèllas chi sos mercadòres pacàban pro battire a fora su casu a Marsiglia, Napoli, Livorno e Genova. In sa secunda meitàde de s'Ottichèntos, si cumintzèit s'esportassione de su Berbechìnu Romanu (romanu de lùmen, ma fattu in Sardigna) in su mercàu americanu; custu at battìu a sa crèschia de su numeru de berbèches, chi fit colàda dae 850.000 in su 1881 a prus de duos miliones in su 1918. + +Ontario: +Sa provintzia de s'Ontario est una de sas provintzias de su Canada, sa capitale sua est Toronto. Sas limbas faeddadas sunu meda, sa pius diffusas sunu s'inglesu e i su frantzesu ma est meda difusu finas s'italianu. In su teritoriu sos abitantes a su 2011 fini 12.851.821 e sunu de tantas etniaa. + +1884: +S'annu 1884 (MLCCCLXXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +Grammatica de su sardu/Alfabetu: +In s'istòria de sa limba sarda, chi durat dae belle milli annos, sos sardos ant sighidu paritzas maneras de iscrìere. Su documentu prus antigu chi nos est restadu fiat de su Regnu de Casteddu est iscritu cun sas lìteras grecas-bizantinas. +A pustis de su sèculu XI sos sardos ant impreadu belle semper s'alfabetu latinu, ma custu manìgiu est cambiadu meda in sos sèculos, in s'època giudicale, aragonesa-ispagnola e piemontesa-italiana: acurtziende-nos a sas iscrituras de sos pòpulos chi nos an dominadu. +In sos diversos tempos amus impreadu totus sas lìteras de s'alfabetu latinu, est a nàrrere sas chi sighint: +Sa pronùntzia però fiat diversa meda dae sa italiana: +In sos documentos medievales pro iscrìere sa cunsonante velare surda "/k/ "si iscriiat o C (es. Iudice) opuru K (es. Iudike) ma sa pronùntzia in ambos sos casos fiat "Jùdiche", (Giùighe) su re de sos regnos sardos medievales. +Sa Q s'impreaiat in època ispagnola pro iscrìere sa cunsonante velare surda "/k/" in antis de sas vocales E e I; e pro custa resone iscriiant "querrere" pro chèrrere, "quie" pro chie, "quelu" pro chelu. Galu oe custu manìgiu abarrat in sos sambenados che a Porqueddu, Piquereddu e in sos topònimos che a Quirra, chi in sardu diat dèpere èssere Chirra. +A pustis chi sun bènnidos sos italianos, amus comintzadu a bellu a bellu a iscrìere CH pro cussu matessi sonu: unu manìgiu chi s'est ispartinadu mescamente in s'Otighentos e in su Noighentos e chi est su chi oe sighint belle totus sos sardos. +Oe sa Q no at prus sensu de èssere impreada in neddue e est mègius a impreare semper sa C: iscriende "su cuadru", "Cuartu Sant'Aleni", etc... +Pro sa velare sonora in antis de sas vocales E e I, in època ispagnola e medas bias ancora finas a s'Otighentos, iscriiant Gu: "pague" imbetzes de paghe, "lugue" imbetzes de lughe, "rugue" imbetzes de rughe, "guerra" imbetzes de gherra. Ma oe est giustu a iscrìere GH ca totu sos sardos iscrient de gasi. +Sa J, nche l'ant impreada pro iscrìere paritzos sonos diversos: sa gi lèpia tipu sa de su campidanesu "genti" (gente), su sonu de sa j frantzesa (impreada mescamente dae su Setighentos in sa poesia logudoresa, pro iscrìere su chi in antis in totu sa Sardigna s'iscriiat "x") e sa j semi-consonàntica comente in su toscanu antigu. Custu ùrtimu impreu est su chi si podet lèghere de prus in sos iscritores nugoresos, ca si bi podet imbènnere " mortorju ", " petarju ", " massaju " e gasi sighinde: est su matessi sonu de s'italianu "iena", "massaio" etc... +Sa "d cacuminale" no est propiamente una d, ca non si narat ponende sa limba supra de sas dendes, ma un'azigu prus in dae segus, comente in pedde, porcheddu, aneddu, soddu, etc. In sos documentos medievales custu sonu s'iscriiat LL e pro custa resone in sos condaghes (sos registros antigos de sas crèsias e cumbentos medievales) podimus lèghere "sollu" imbetzes de soddu, "donnicellos" imbetzes de donnicheddos (chi fin sos fizos o sos frades de su Donnu, su Giùighe). Pro non la cunfùndere cun sa D dentale calicunu in su Noighentos at propostu de l'iscrìere DH, ma mancari gasi belle totus sos sardos iscrìent DD, e pro custa resone cumbenit a l'iscrìere de gasi. +Sa X chi si narat "scèscia" si impreaiat pro iscrìere diversos sonos: mascamente pro su sonu de sa j frantzesa, e de gasi est abbarrada in Campidanu finas a oje. +Su digramma TZ, a pustis de un'impreu medievale chi aiat unu balore fonèticu pagu craru, l'ant impreadu dae s'època ispagnola pro iscrìere sa Z surda, e gasi s'iscriet galu oje. +TANDO, S'ALFABETU SARDU MODERNU EST CUSTU: +In prus, bi sun sos digrammas e trigrammas che a TZ, DD, GL (e GLI), GN, GI, CI, GH, CH. +Custas matessi lìteras, (francu sa x, chi abarrat in s'iscritura de sos topònimos), si impreant in sa règula ortogràfica seberada dae sa Regione in su 2006, numenada LSC. No esistit però una pronùntzia istandard e duncas, cada unu diat pòdere lèghere sa LSC ponende fatu a sas abitùdines fonèticas suas. +Es: +andadu: log. /andadu/, baron. /andatu/, bitzich./andatu/, nug. /andau/ camp. /andau/. +andande: log. /andende/, nug. /andande/, mesan. /andando/, camp. /andendi/, etc... +lughe: log. /lughe/, nug. /luche/, mesan. /luge/, /lugi/, camp. /luxi/, etc... +petza: log. /peta/, nug. /peta/, baron. /petha/, mesan. /petha/, /petza/, camp. /petza/, sulc. /pècia/, etc... +gente: log. /zente/, nug. /zente/, mesan. /gente/, camp. /genti/. +chelu: log. /chelu/, nug. /chelu/, camp. /celu/ +abba: log. /abba/, nug. /abba/, camp. /àcua/. +gatu: log. /batu/, nug. /gatu/, camp. /gatu/. +barca: log. /baχa/, /barca/, nug. /barca/, camp. /barca/. +sole: log. /sole/, camp. /soli/, /sobi/. +tzitade: log. /tzitade/, mesan. /citade/, camp. /citadi/ + +Ghost in the Shell (film): +Ghost in the Shell (GHOST IN THE SHELL/"攻殻機動隊" Gōsuto In Za Sheru/Kōkaku Kidōtai?) est unu filme giapponesu chi at direttu Mamoru Oshii e prubicàu in su 1995. Sos argumentos suos bènin derèttu dae su manga de Masamune Shirow, chi tenet su matessi lùmen. S'animassione est opera de Production I.G, e s'issenezadùra de Kazunori Itō. Sos chi dàen sa boche giapponesa a sos pessonàzos sun Atsuko Tanaka, Akio Ōtsuka e Iemasa Kayumi. Una versione nova, chin tantu de audio e grafica 3D annoàda, an fattu in su 2008, chi tenet su lùmen de Ghost in the Shell 2.0. +Ghost in the Shell contat sa cassa, dae parte de s'agentzia de sicuràntzia "Setzione 9", de un'hacker connòttu comente "Puppet Master" (Su Segnore de sos Burattinos). Chin s'azùdu de su grupu suo, su majòre Motoko Kusanagi si atòbiat chin su sospettàu, pètzi pro che intrare a mala bòzza ind unu cumpricàu imbolicu politicu. +Su filme lu an prubicàu in su 18 de Sant'Andrìa de su 1995 e at collìu, in generale, critica positiva dae parte de sos espertos e fìntzas de direttores comente Irmáns Wachowski e James Cameron. S'animassione sua est istàda laudàda meda. Unu sichidòre, chin su lùmen de , an fattu in su 2004. + +St. Catharines: +St. Catharines (in su 2011 populatzione de 131.400 abitantes; area metropolitana 392.184) est sa tzitade pius manna de sa Regione du su Niagara edd'est sa 6° area urbana de s'Ontario, cun 96,11 kilometres quadratos de territoriu. Est collocada in su sud de s'Ontario, a 51 kilometres a sud de Toronto subra su Lagu Ontario edd'est a 19 kilometres de distanzia dae su cunfine de sos Istados Unidos. + +Cristina López Schlichting: +Cristina López Schlichting (Madridu, 2 de abrile de 1.965), est una ziornalista e presentadora ispannola cun orìzines ispano-alemannas. +Carrera. +In sa carrera sua de ziornalista, at traballadu in diferentes mèdios massivos, tantu iscritos (comente culonnista en ABC, El Mundo e La Razón) che audio-bisuales. Pro carchi tempus, aiat presentadu in sa Cadena COPE su programma diàriu “La tarde con Cristina” (“Sa sero cun Cristina”) e atuarmente ghiat su programma manzanile de agabu de chida “Dos días contigo” (“Duas dies cun tegus”) in su matessi canale. + +Carl Gustav Jung: +Carl Gustav Jung (/jʊŋ/; Tedescu: ˈɡʊstaf jʊŋ; 26 de Trìbulas de su 1875 – 6 de Làmpadas de su 1961), a su solitu incurtziàu in C. G. Jung, est istàu unu psichiatra e psicoterapeuta isvìtzeru connòttu pro àer fundàu sa psicologia analitica. Jung at propòstu e isvilupàu sos cuntzèttos de estroversione e introversione; archètipos, e su chène l'ischìre collettivu. Su traballu suo at tèntu influentzia meda in sa psichiatria e in s'istùdiu de sa religione, filosofia, archeologia, antropologia, literadùra e campos currelàos. Isse fit unu iscritòre prolificu meda, ma meda de su chi aìat iscrìttu no aìat bìstu prubbicassiòne fìntzas sa morte sua. + +SARDU (informatica): +SARDU (Shardana Antivirus Rescue Disk Utility) est unu programma chi permìtit de fàcher sistemas Multiboot Live USB o Live DVD chi tènen Rescue Disks cuntravirus, parìtzas Utilities e Recovery Disks, Live CD Linux, Windows PE; si podet impreàre fìntzas pro bi carricàre Windows chène masteritzare su CD o su DVD, ma impreànde una cràe USB o unu USB hard-disk ebbìa. +Chin SARDU si podent iscarricàre sos live CD criados po su sistema impreadu in su calculadore, cracànde su butone chi lu faghet, oppuru si li podet dare su propriu file .iso. Chin SARDU fachet a masteritzare sas .iso. +Sas immagines .iso e sas USB multiboot ottèntas si poden provare chin QEMU in intro suo. +Caratteristicas. +SARDU podet fàcher unu Multiboot Live USB o Live DVD; pro b'intrare in su software isseperàu, si fachet imprèu de unu menu. S'iscarricamèntu de sas .iso si podet cumintzare cracànde in su buttone appositu. S'issèperu de sas .iso si fachet cracànde in su checkbox appositu chi est a costàzu a su butone pro s'iscarricamentu. +A differèntzia de UNetbootin, SARDU podet criàre unu supportu unicu de bi pòder intrare fìntzas chin prus Live CD. +Chind unu modulu chi si nàrat "barrosu" si pòden assettare Windows Vista, Windows 7 e Windows 8 ind una USB FAT32 ebbìa. + +Limbas de s'Europa: +Sas limbas de Europa sun sas limbas chi sas comunidades limbisticas chistiònan, a libellu istòricu, in su continente curturale e zeograficu europeu. S'impàru de custas, s'isvilùpu istoricu issòro, sos aspettos sotziolimbìsticos e atteros gàlu sun campos chi pertòccan a sa gòi nàda "eurolimbistica". +Su prus de sas limbas europeas sun, dae su puntu de bìsta filogenèticu, sorres e ghermànas, fachènde parte de sa famìlia de sas limbas indo-europeas. +Su Cunsìzu de Europa, assòtziu internassionale chi attròpat tottus sos istados europeos fràncu sa Bielorùssia, promòghet tottus sas limbas europeas chin attentzione ispetziale pro cussas de minorìa o regionales, gràssias a su trattàu internassionale de sa Carta europea de sas limbas regionales o de minorìa. Chin custa, sos istados chi bi pònen sa fìrma si cumpromìtin a las protèzer de calesisiat manèra. + +Colònia istiale: +Sa Colònia istiale in Itàlia naschet in su 1822 a initziativa de s'Ispidale de Luca, chi amàniat in Biarezu una colònia pro sos pitzinnos de carrera. A bias de sa metade de su milliotughentos, sos istranzadorzos marinos sunt prus de chimbanta, ubigados in Tuscana, Emìlia e Romanna. Addae de sas colònias marinas, naschint finas sas colònias montaresas: sa San Marco de Pedavena, oe in intro de su Parcu Nassionale de sas Dolomitas Bellunesas, est fundada in su 1898. In tempus de sa prima gherra mundiale, sa Rughe Ruja intensivat s'interessu pro custas initziativas e in su 1928 sas colònias sunt cunfiadas a s'Òpera Nassionale pro sa Maternidade e sa Pitzinnia. +In tempus de su fassismu, sas colònias sunt intensivadas e aderetadas a pitzinnos e piseddos cun s'intentu de sustentare sas famìlias prus pagu bussantes e cumbidare unu tempus de atividade fìsiga e lùdiga pro sas zeneraduras benidoras. Una de sas colònias marinas prus grandes e importantes realizadas in cussu tempus fiat istada cussa fraigada in Gaeta, in sa praja de Serapo, leende su nùmene de Alessandro Italico Mussolini, nebode de su Dutze e Aderetadore de s'Òpera Nassionale Balilla, obitadu a s'edade de binti annos. Sa colònia fiat istada destruìda in sa segunda gherra mundiale dae sos alemannos, chi temiant chi s'isbarcu alliadu si daret a sa praja de Gaeta prus a prestu chi a sa de Anzio, in ue fiat acontèssidu in realidade. +A pustis de sa segunda gherra mundiale, est recunnotu su caràtere formativu e emantzipadore de sas colònias, chi no ant a esser prus aderetadas petzi a sas fascas prus bassas. Zai moende cun sos annos setanta de su sègulu coladu, intrant a sa cumpetèntzia de sas amministraduras (comunas e comunidades montaresas) e sas entidades pùbrigas. Sende gasi, a dies de oe sa colònia tirat a esser cussiderada un'istituimentu superadu e su tèrmine “colònia istiale” est impreadu pagu a beru, sustituìdu dae “abarradas istiales” o “abarradas istiales pro minores de edade”, istruturas a sa dissiplina prus pagu rìzida chi sas colònias tradissionales. +Una de sas primas colònias istiales realizadas in Itàlia est sa Colònia 12 Stelle de Cesenatico. + +Nepente de Ulìana: +Su Cannonàu de Sardigna Nepente de Ulìana est unu binu DOC chi fàchen in Ulìana chin àchina cannonàu curtibàda in sas comunas de Ulìana e, in parte, Orgosolo in sa provìntzia de Nùgoro, ma est proibìu a impreàre atteras variedades o sas matessis ma curtibàdas in atteros trèttos. Si lègat su chi at nàu su Ministeru de Massaria in su 5 de Sant'Andrìa de su 1992. + +Limba maltesa: +Su maltèsu est sa limba uffitziale de Malta, e est una de sas limbas uffitziales de s'Unione Europea. Issa benit dae s'arabu (mascamènte chin sos limbàzos de s'Africa de su Nord), pro custu est una limba semìtica, ma at tèntu fìntzas un'istoria comuna chin su sitziliànu, picàndeche caratteristicas foneticas e fonologicas, e a pùstis chin s'ingrèsu. Su maltesu est s'unica limba chi si iscrìvet chin s'arfabetu latìnu. +Est sa limba uffitziale in s'ìsula de Malta dae su 1936, pàris chin s'ingresu. Gàlu in àntis, s'unica limba uffitziale in Malta fit s'italiànu. Si istìmat chi b'at 330.000 pessònes chi tènen su maltesu che limba màma, oje in dìe. B'at una trùma de maltesos fìntzas in Australia e Canada chi galu favèddat custa limba. + +Sitzilianu-Arabu: +Su sitziliànu-àrabu, o sìculo-àrabu, fit unu limbàzu de s'arabu chistionàu in Sitzilia e Malta tra s'accàbbu de su seculu de Nove e s'accàbbu de su seculu de Dòichi. Mèntras chi in Sitzìlia si nch'est mòrta, in Malta est crèschia fìntzas a bènner su maltesu de commo. + +Mortorzu de Marta Russo: +Marta Russo, istudanta de matèrias zurìdigas in s'Universidade La Sapienza de Roma, est sa bìtima de unu mortorzu realizadu in intro de sa Bidda Universidària su 9 de maju de 1.997, addaghi sa bintiduarza fiat istada còrfida dae unu tiru de pistola. Su mortorzu nch'aiat zutu in fatu unu casu zudissiàriu cumprigadu, ozetu de grandu atentu dae bandas de sos mèdios massivos, siat pro su logu in ue l'aiant perpetradu, siat pro sas dificurtades chi aiant atopados sas imbestigaduras a su cumintzu, addaghi non si resessiat a identifigare unu motivu iscadenadore prausìbile. +Fatos. +Su manzanu de su 9 de maju de 1.997, a sas oras 11:35, s'istudanta fiat istada atìnghida dae una balla in s'ìnteri chi cursaiat un'oturinu in intro de sa Bidda Universidària paris cun un'amiga sua, intre sas facurtades de sièntzias istadìstigas, matèrias zurìdigas e sièntzias polìtigas. Sa pisedda fiat istada trasportada a sa Murticrìniga Umbertu I situada a curtzu, in ue fiat morta su 14 de maju. Sos babos e sa sorre aiant detzìdidu de donare sos òrganos de sa zòvana. + +Cannaca: +Una cannaca est una casta de prenda o un'alamaramentu chi si zughet a inghìriu de su tzugru. Sas cannacas sunt formadas normarmente dae una cadenita de metallu baliosu, chi podet servire o nono de suportu pro elementos decorativos (infilados che pèrolas, pendentes, eac.). +In su barigare de sos millènnios, sa cannaca at leadu gradativamente formas semper prus rafinadas, moende dae sas filas mengas de biscacos o pedrischeddas de èpogas primitivas, finas a nche cromper a tènnigas de lallaneria bariadoras cunforme a su gustu de sos tempos. +Zai inche sos ezìtios antigos, sos artesanos aiant impreadu pro sas cannacas diferentes materiales, dae su corru a s'ossu, dae su marfiliu a sas pedras tostas. In prus de unu livellu cussideràbile de imazinadura, si fiant ispainadas tènnigas noas de traballadura de materiales baliosos, addae de sa filigrana e de sos ismartos. +Àteras leadas antigas in ue aiant proliferadu sas produiduras rafinadas de cannacas fiant istadas Creta e Mitzena, in ue aiant imperadu cannacas de ametistas. Finas sas cannacas etruscas abundaiant de oro e traballadura a trina, cando ch'in s'era ellenista sos Gregos aiant isvilupadu sos modellos issoro prus creativos, dae sos torches a sos collanas de làmina de brunzu. Totu custos elementos fiant istados releados dae sos romanos, chi b'aiant annantu motivos noos gràssias a s'introduidura de cammeos, coraddos, turchesas, eac. +Si sas cannacas produidas dae s'artesania bizantina aiant evidentziadu s'impreu de monedas e rughes, sa lallaneria bàrbara aiat abundadu de metallu e pedras baliosas. +A pustis de una fase medievale de sintzillia relativa, in su Renaschimentu s'impreu de sas cannacas fiat torradu a esser pobulare e sa lallaneria aiat produidu cabos de òpera beros e autèntigos. +In sos sègulos posteriores, sas cannacas fiant devènnidas un'istrumentu iscrusivamente femininu e aiant leadu una forma prus pagu imbargosa pro ponner in evidèntzia sa bellesa naturale de sas pedras. +Duncas, in su barigare de sos millènnios, si sunt impreados elementos bariados, sos prus comunos de sos cales sunt istadas pedras baliosas o mesubaliosas, zemmas, linna, corzu, biscacos, eac. +Sa cannaca est una de sas prendas utilizadas pro zugher unu sìmbulu cun s'intentu de afirmare sa pertenèntzia a una relizione o a una currente de pessamentu, pro narrer unu santucristu o unu Budda. + +Gruppo Abele: +Su Gruppo Abele est una ONLUS fundada in Torinu in su 1965 dae don Luigi Ciotti. Su "Gruppo" trabagliat pro “dare oghe a chie non d'ada”. Cunsistit in 40 attividades basadas subra s'impignu zivile, pro sa difesa de sos deretos de i sas persones e de sa justissia sotziale; e lu faghen pratighende s'accoglientzìa in sos cunfrontos de chie at bisonzu, cun sa cultura, e cun sa cooperatzione internatzionale. + +ONLUS: +ONLUS est s'acronimu de sas peraulas in italianu: Organizzazione non lucrativa di utilità sociale; e indicat una categoria tributaria a sa cale appartenin' tzertos entes de carattere privadu, in cui sos istatudos sian ripondentes a sas calidades elencadas in s'articulu n. 10 de su decreto legislativu n. 460 de su 1997. Essende in tale categoria si at dirittu a godire de agevolatziones fiscales. + +Libera: +Libera Associazioni, nomi e numeri contro le mafie est unu sotziu chi si interessat de attirare s'attentzione e de cuntrastare su fenomeno de sas mafias. +Su sotziu si fit costituidu su 25 de martu de su 1995 pro sollizitare sa sotziedade contra a sa mafias e pro promuovere sa legalidade. Sa prima cosa fatta est istada de regogliere sas frimmas pro una proposta de legge chi epperat premittidu su impreu sotziale de sos benes sequestrados a sas mafia, chi fit diventada legge su 7 de martu de su 1996 cun su numeru 109. +Su presidente attualmente est Luigi Ciotti su matessi chi aiat fundadu su Gruppo Abele. + +1995: +S'annu 1995 (MCMXCV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu de dominiga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Mafia: +Mafia est una ispetzie de sindacadu de una organizatzione criminale chi prima e tottu praticat sa protezione in fromma de racket, s'usu de sas intimidatziones violentas pro manipolare sas attividades economicas locales, ispetzie sos cummercios e sos traficos illegales. + +1922: +S'annu 1922 (MCMXXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. +Fattos. +Annu de fundazione de sa SIR - Società Italiana Resine + +Repùbrica de s'Irlanda: +Sa Repùbrica de s'Irlanda (Poblacht na hÉireann in irlandesu; Republic of Ireland in inglesu), uffitzialmente Irlanda (Éire in irlandesu, Ireland in inglesu), est un istadu membru de s'Unione Europea, costituidu comente repùbrica indipendente e soberana, chi occupat guasi tota s'omonima isola. S'unicu istadu cunfinante est su Regnu Unidu chi mantenet sa soberania subra sa parte restante de s'isola. +Sa capitale e tzitade pius manna est Dublinu ("Baile Átha Cliath" in irlandesu), sa segunda pro importàntzia econòmica est Cork ("Corcaigh"). In su 2008 vivian in Irlanda 4.422.100 persones, sa limba ufitziale est su Irlandesu, sighidu dae s'inglesu. +Istòria. +S'Irlanda est populada dae pius de 9000 annos. In sa segunda meidade de su I millenniu A.C. est istada invadìda dae pòpulos celticos, chi portaiant sa limba e sa cultura issoro. S'Irlanda abarraiat a foras de s'Impèru Romanu, chi da naraiat Hibernia, fintzas chi benniat cristianitzada in su sèculu V p.c., bennendi a essi unu tzentru de atividade culturale importantziosu meda in sos sèculos VI e VII. Su tempus froridu de sa tzivilizadura irlandesa cumentzat a s'arruinare cun s'arribu de pòpulos colonizadores: incursiones de sos vichingos in su sèculu X, invasiones Normannas dae s'Inghilterra dae su sèculu XII e, de su sèculu XIII, su domìniu ei sa colonizadura peri sa gente inglesa, aturada fintzas a su 1921, annu chi sa parti manna de s'ìsula at otentu sa liberatzione dae su domìniu istranzu. +Gràtzias a s'indipendèntzia, s'ìsula de Irlanda s'est potzia integrare cun sa Comunidade Econòmica Europeana (1972) biende semper de prus unu acreschimentu econòmicu e culturale chi da fiant unu de sos istados cun sos medos prospettivas de s'Europa contemporànea. S'Irlanda at adelantadu in sos annos su turismu cun sa tarea de amostare sas bellesas naturales de s'ìsula de ismeraldu e de s'antiga cultura tzeltica. + +Latinos (USA): +Latinos est su faveddu chi ìnditat sos ispanoamericanos (est a nàrrer, sos chi bènin dae s'America Latina de limba ispagnòla e portughèsa) chi vìven in sos Istados Unidos de America. +Sicùnd'a sas urtimas istìmas, sos latinos sun unos 23 miliones; bi nd'at de cada casta sotziale, ma sos atteros americanos los identifican a su sòlitu comente a sos ispanicos chi vìven in sos cuartièris prus poveros de sas tzittades mannas, e chi favèddan pro su prus de sas bòrtas sa limba issoro. Sun unu grupu etnicu de su tottu, chi est oje creschènde semper de prus: in Miami, in Florida, su 45% de sa populassione sun ispanicos, contr'a su 35% de àrbos e su 20% de nighèddos. Fìntzas in Los Angeles sos latinos sun a puntu de bènner a majorìa etnica. +In sos ghettos metropolitanos, b'at meda abbolòttu tra ghèngas de latinos e afroamericanos. In Miami, in su 1988, sa bocchidùra de unu pitzòccu nigheddu dae parte de unu pulitzòttu ch'at pesàu unu abbolottu de sos afroamericanos contr'a sos arbos e latinos. In su 1992 sos latinos, a pùstis chi bi at colàu s'uraganu Andrew, sun istàos protagonistas de un'arrempèllu etnicu a chìrrios de Los Angeles. + +Venetismu: +Su venetìsmu est unu favèddu chi si imprèat pro inditàre unu movimèntu regionalista chi chèret prus autonomia pro su Venetu dae Roma, si non s'indipendentzia, e bòlet torràre a promògher sa Repùbrica de Venetzia chin sas tradissiones, curturas e limbas suas. A pàrrer de Paolo Possamai, su venetismu est "sa tensione de su Venetu e de sos venetos pro su reconnoschimèntu de s'identitade e autonomia issòro". Su venetismu est unu movimentu mannu chi, chène dùda, cumprèndet sos partidos venetistas, ma pèri attera zente chi bènit dae tottus sos partidos politicos. +Calicùnu venetista cunsìderat su Venetu comènte una nassione a bànda dae s'Italia e, a s'ispìssu, pònet in dùda sa lezittimidàde de su referendum chin su cale, in su 1866, su Venetu si at postu a pare chin s'Italia. Sos venetistas, dùncas, tòrran a propònner unu referendum novu oje in dìe ind una campagna politica pro punnàre a s'indipendentzia de Venètzia, unu paìsu chi lu fàchen tottus sos trèttos de sa Repubrica Venetziana istòrica, chi cumprèndet Venetu, Friuli-Venetzia Giulia e fìntzas carchi zàssu lombardu (Brescia, Bergamu, Crema e una parte de sa Provìntzia de Trentu). +De calesisìat manèra, pèri sa costitussione de sa regione veneta reconnòschet a sa zente veneta su status de "populu". +A commo s'assòtziu venetista chi tènet prus impòrtu est "Raixe Venete", chi cada annu apparìtzat sa ""Festa dei Veneti en Cittadella"", in ube venetistas de cada zenìa e pessamèntu politicu si atòbian, e sa pazina web chi est bortàda in parìtzas limbas. + +Afroamericanos: +Afroamericànu est sa bortàda a sa lìttera de "Afro-American", nomìnzu cumpòstu dae africanu e americanu. +In sos Istados Unidos, "afroamericanu" est unu de limba inglesa chi vìvet in sos USA e chi tènet, su prus de sas bòrtas, erèntzia de sos iscràvos chi benìan dae su continente africanu, fràncu sos africanos de orizine nordafricana (a esèmpiu egitzianos e tunisinos) e sos americanos de nassionalidade non istadounidense (a esèmpiu brasilianos o cubanos). In su 2010 su 12,6% de sa populassione, in supra de 38.9 miliones de tzittadinos, si cunsìderat comènte afroamericanu. +Pro sa matèssi resòne sos istadounidenses chi sun nighèddos ma bènin dae s'America Latina o dae s'Africa de su Susu, e sos àrbos e indianos de s'Africa (a esèmpiu de su Sudafrica o Madagascar) non si nàran afroamericanos. + +Latinos: +Sos latìnos fin unu populu indoeuropeu chi istàbat, a cumintzàre dae su secundu mill'annos a.C., pèri sa costèra de Ponente de sa penisula italica, in sa regione chi at picàu dae issos su lùmen de "Latium". A libellu politicu fin malunìos, ma sos latinos cumpartìan limba (su latinu) e curtura. An dàu unu cuntributu mannu pro chi picàret forma su populu de Roma (Quiritas), tzittade chi in su cursu de su primu mill'annos a.C. dìat ispàrgher limba e curtura latina a sa prus parte de su Mare de Mesu e de s'Europa. Pro custa resone su faveddu "latinu" est a s'ispìssu tèntu che sinonimu de "romanu anticu". + +Quiritas: +Quirites (in singulare quiris) fit su lùmen chi si dàban sos anticos romanos pro si identificare. Chin s'accordu chi at postu accabbu a sa gherra tra sabinos e romanos, iscoppiàda pro sa fura de sas sabinas, fit nàschia una diarchìa in su gubernu de Roma tra Ròmulu e Titu Tatziu. +Titu Liviu e Plutarcu in sas operas issoro (rispettivamente "Ab Urbe Condita" e Vida de Ròmulu) iscòpian custu lùmen. + +Capu Catza: +Capu Càtza (in s'aligaresu Cap de la Caça) est unu promontòriu de carchìna chi bi est in s'òru nord-otzidentale de sa Sardigna e si incàrat a sa cala de s'Alighèra; cun s'àtteru promontòriu de sa tzittàde, chi de custu puru sa ròcca est de carchìna, Punta Lìzu ("Punta Giglio" in italianu), Capu Catza insèrrat su golfu mannu de Portu Conte. In cùe bi est fìntzas s'istatziòne metereolòzica; gràtzias a su logu in ue est, bi at unu faru chi, pro s'artèsa manna sua (186 metros), est unu chi, pèri tottu s'istadu italianu, dae attèsu si bìdet de prus. + +Barilla: +Barilla est un'impresa murtinassionale italiana de su setore alimentàriu, lìdera mundiale in su mercadu de sos macarrones sicos, de sos sutzos prontos in Europa, de sos produtos de forru in Itàlia e de su pane àrridu in sos paìsos iscandìnavos. +Zeneralidades e datos de su Grupu Barilla. +Sa famìlia Barilla ghiat s'impresa dae addae de 139 annos. Moende cun su santugaìne de 2012, s'amministradore delegadu est Claudio Colzani. +Sa produidura de Barilla si basat in 30 tzentros produtivos, intre macarronerias, forrerias e molinos. Sos molinos de propiedade, cuntrollados deretamente dae Barilla, aprovisionant a inghìriu de su 70% de sa matèria prima netzessària a sa produidura; s'impresa possedit e zestionat deretamente otu macarronerias: Pedrignano (Parma), Foza, Caserta, Tebe (Grètzia), Bolu (Turchia), Ames (Iowa-IAA), Avon (Noa Iorcu-IAA) e San Luis Potosí (Mèssigu), in sos cales si produint unas 900.000 tonnelladas de macarrones s'annu, diferentziados in 160 formatos de macarrones de sìmula e addae de 30 de macarrones a s'ou sicos e prenados. +In su 2008, Barilla at tzèdidu sos marcos Tre Marie e Sanson a s'impresa produidora de astrados Sammontana, cando ch'in su 2012 at tzèdidu sa Number 1 Logistics a su Grupu FISI. + +Entziclopedia Britannica: +Sa Entziclopedìa Britannica (in latìnu Encyclopædia Britannica) est istàda prubicàda a cumintzàre dae su 1768-1771 chin su lùmen de "Encyclopædia Britannica, or, A dictionary of arts and sciences, compiled upon a new plan". Sa prima editzione cumintzèit a bènner imprentàda in Edimburgu, Iscotzia. Sa Britannica fit una de sas prus mannas entziclopedìas generalistas in limba inglesa e la sìchin a mandare a in àntis oje in dìe. +Dae su tardu Settichèntos fìntzas a sos primos annos de su Novichèntos, sas boches de sa Britannica in supra de unu argumentu determinàu fin tèntas che autoridade, e a bìas bi aìat in intro teorias e chìrcas novas pro su prùbicu de istudiòsos. Sa Britannica fit tando meda fentomàda in sa curtura anglofona. S'entziclopedia at mudàu funtzione e gradu a su cumìntzu de su seculu de XX, e custu si bìet in sas editziones de sa Britannica dae sa de ùndichi in sùsu. Non fàchen prus a autoridade: in sa modernidade, sos papèris accademicos, libros ispetzialitzàos e fontes digitales an picàu su postu chi fit de s'entziclopedia. +A commo, sa Britannica est intràda pèri in sas versiones CD-ROM, DVD-ROM e in su World Wide Web; bi l'at fatta a vìvere a sa cumpetissiòne de unu numeru, semper prus mannu, de fontes informativas. In su 2012 Jorge Cauz, òmine a capu de "Encyclopaedia Britannica Inc.", at decraràu chi s'editzione de su 2010 fit s'urtima a bènner imprentàda, ca dae s'imprènta benìat s'unu pro chèntu ebbìa de tottus sas bèndias de sa cumpanzìa. +Sas boches de sa Britannica sìchin a èsser tèntas in cussìderu mannu, e sa zente sìchit a bi fàcher riferimentu. + +Frank Serpico: +Francesco Vincent Serpico (nàschidu in Noa Iorcu su 14 de abrile de 1.936) est un'azente antigu de su Departamentu de Polima de sa tzitade de Noa Iorcu de orìzine italiana (babos suos fiant emigrados a sos IAA dae Marigliano, una bidda a curtzu de Nàpule), famadu pro aer iscobertu su livellu artu de currompidura chi esistiat in sas filas de sa polima de sa metròpolis in s'oru de s'Hudson intre sos annos sessanta e setanta de su sègulu coladu, un'atu de balentia chi nch'aiat zutu a John V. Lindsay su sìndigu a numenare pro sa prima bia una cummissione, sa Knapp, pro realizare imbestigaduras in intro de sa polima noaiorchesa. Su prus de sa numenada sua Serpico l'aiat lograda a pustis de sa rodadura de sa pellìcula Serpico in su 1.973, protagonizada dae Al Pacino, chi fiat istadu propònnidu pro unu prèmiu Oscar. + +Yvan Colonna: +Yvan Colonna, nàschiu in su 7 de aprìle de su 1960 in Ajacciu (Còssiga), est un'indipendentista còssu militante, postu a cundànna ca dìat pòder àer mortu a su prefettu frantzesu Claude Érignac in su 6 de febràrju de su 1998 in Ajacciu. +Bìda. +Bènniu a luche in Ajacciu, chin sa famìlia sua si mòghet a Nitza, in ube Jean-Hugues Colonna - babbu suo, chi fit deputàu de su Partidu Sotzialista Frantzèsu - tando issinzàbat educassione fisica. Pùstis chi si at picàu su dipròma, a prìmu Yvan Colonna sìchit a istudiàre pro fàcher su matèssi traballu de babbu suo, fràncu poi lassàre tottus sos istùdios e torràre in Còssiga in su 1981. +Sich'ìstat in Carghjesi, in ube pèsat e pàschet cràpas; cumìntzat puru a militare in sos movimentos nassionalistas corsicanos chi sun a cùrtzu de su FLNC. In custu periodu b'at su suspettu chi pòdat àer picàu parte a parìtzos attentatos, ma custu non lu at mai provàu nèmmos. In su 1990, a s'epoca de s'incuadramèntu de sos militantes de su FLNC in Canal Historique, Canal Habituel e Resistenza, pàret chi àpat fattu unu passu addaesècus pro su chi pertòccat su movimentu nassionalista. +Zendarmerìa de Pietrusedda. +Yvan Colonna dèpet respònder de assòtziu a delìncuere a iscòpu terrorìsticu pro s'attàccu de su 1991 a sa zendarmerìa de Pitrusedda, in Còssiga de zòsso, in ube aìat picàu dae cùghe s'arma pro uchìder a su prefettu frantzesu Claude Érignac. + +Fronte de Liberassione Natzionale Corsicanu: +Su Fronte de Liberassione Nassionale Corsicànu, o incurtziàu chin sa sigla FLNC ("Fronte di Liberazione Naziunale Corsu" in corsicanu de sùsu o "Fronti di Libarazioni Naziunali Corsu" in corsicànu de zòsso), est unu assòtziu militante de nassionalistas chi ghèrrat pro s'indipendèntzia de s'ìsula de Còssiga dae sa Frantza. +Istòria. +Su FLNC fit nàschiu dae s'aunimèntu de sos grùstios "Ghjustizia Paolina" e "Fronte Paesanu Corsu di Liberazione". +In passàu bi aìat abbolòttu e fìntzas bocchidùras tra su FLNC e atteros nassionalistas corsicànos, chi an costàu sa bìda a parìtzos gherradores e militantes. Como de custas cosas non bi nd'at prus, ca sas fatziones si an appachiàu ponèndesi de accordu e, commo, ghèrran in pare pro s'obiettivu ebbìa chi bi pùnnan, s'indipendentzia. +Su FLNC est a cùrtzu de su partìdu politicu "A Cuncolta Independentista" chi còllit cunsènsu tra sa populassione, tantu chi in su cunsìzu de s'isula tènet rappresentàntzia. +Ind una cunfèrentzia tènta s'ùndichi de jannàrju de su 1996 in sa bidda de Tralonca, bi fin 600 a militare in s'assòtziu. +Su gubernu frantzèsu, tèntu contu de s'obiettivu suo e de sos mèdios chi imprèan, cussìderat su FLNC unu assòtziu terrorista. +In su 2014 an decraràu de lassare sas armas; nachi su fronte si at iscontzàu pro poder lòmper a s'indipendentzia de s'isula de attera manera, in pache. + +Fondo Ambiente Italiano: +Su Fondo Ambiente Italiano (connuttu finas cun sa sigla "FAI") est una ONLUS italiana fundada in su 1975 e at sede in Milano, e at su fine de tutelare, mantennere in funzione e contivitzare partes de su patrimoniu artistigu e naturale italianu chi at rezidu in donazione, eredidade o comodadu. S'associatzione curat finas s'educatzione e sa sensibilitzazione de sa collettividade a sa connoschentzia, su rispettu e contivitzu de i cussos benes finas cun interventos in sos varios territorios pro difende' su paesaggiu e sos bene culturales. +Istoria. +Sa idea de sa fundatzione de una ispecie de National Trust italianu proveniat dae sa cultura liberale in sa persone de Elena Croce. Su fundu fit naschidu dae ideas condivisas dae Renato Bazzoni, Giulia Maria Mozzoni Crespi, Franco Russoli e Alberto Predieri. + +National Trust: +Su National Trust for Places of Historic Interest or Natural Beauty (nodidu finas comente "National Trust") est una fundatzione de su Rennu Unidu fundada in su 1895 e at sede in Swindon (Inghilterra), e at su fine de tutelare, mantennere in funzione e contivitzare partes de su patrimoniu artistigu e naturale de s'Inghilterra, su Galles e i s'Irlanda (de su Nord). + +1895: +S'annu 1895 (MDCCCLXXXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +Swindon: +Swindon est une tzitade inglesa in su Wiltshire, collocada fra Londra e Bristol, ada unos 155.000 abitantes. +Est sa sede de su National Trust + +Natzionalismu sudtirolesu: +Su natzionalismu sudtirolesu est una currente politica e sotziale chi pùnnat a s'indipendèntzia dae s'Italia pro torràre a intràre in Àustria, chi li est a làcana. A commo, b'at fìntzas grùstios chi sun a favore de un'istadu liberu de su Tirolu de Zòsso reconnòttu comente natzione. +Su movimentu sudtirolesu de indipendentzia (in tedescu "Südtirol Unabhängigkeitsbewegungis") tènet sa resones suas ind un'identitade chi dae seculos est sèmper istàda prus a cùrtzu a cussa tedesca e germanofona chi nono a cussa italiana, mancàri chi s'Italia s'apat conchistàu sa regione a s'accàbbu de sa prima gherra mundiale. Pro custu b'at àpiu tensiones chi sun iscopiàdas dae cando su fascismu in sos annos de binti aìat cumintzàu chin su prozettu suo de italianitzassione ("Italianisierung"), fachèndeche accudìre in su trettu italianos a bella posta pro nche bocàre sa populassione de limba tedesca. A s'accabbu de sa secunda gherra mundiale s'Italia aìat reconnottu che regione autonoma su Tirolu de Zosso in su 1948, ma non fit galu bastànte: in sos annos '50 cumintzèit a si formare unu comitàu de liberassione militante sudtirolesa, su BAS ("Befreiungsausschuss Südtirol"), chi nch'at fattu rùgher a sonu de bombas sas infrastrutturas e munumentos pesàos a s'epoca fascista; una tzentrale elettrica rughéit a terra in su notte chi si connoschet comente "Notte de Focos" ("Feuernacht"). B'at nàschiu fìntzas numeru mannu de partidos natzionalistas de cada zenìa, mancàri chi su chi tenet prus cunsensu siat s'autonomista SVP ("Südtiroler Volkspartei"). +Nàchi a pàrrer de istìmas austriacas s'indipendentzia la dìat bòler su 54% de sos sudtirolesos chi favèddan tedescu e ladìnu, ma fìntzas unu numeru mannu de italianos chi vìven in cùghe li dìan dare apòzu, pro unu totale de su 46% a favore de sich'essìre dae s'Italia. + +Ascurtadura: +S'ascurtadura in su deretu protzessuale italianu est unu mèdiu de busca de sa proa tìpigu, sende chi est prebidu e reguladu dae s'art. 266 e sighidores de su còdighe de protzedura penale italianu. Sos òrganos autorizados a la degretare sunt s'Az e sa polima zudissiària italiana. +Impreu e regulativa. +Intre sos motivos chi podent zugher a un'ascurtadura bi sunt sos inditzos graes de delitu e su caràtere assolutamente indispensàbile de s'ascurtadura pro poder sodigare sas imbestigaduras, pro sos delitos definidos dae s'art. 266 e a sas cundissiones de s'art. 103, par. 5. In mesu de sos rechisitos, b'est su degretu motivadu dae s'Az a pustis de s'autorizadura de su ZIP. +«1. S'ascurtadura de arresonadas o comunicaduras telefònigas e de àteras formas de telecomunicadura est autorizada (226 coord.) in sos protzedimentos chi pertocant sos delitos sighidores: +a) delitos no curposos pro sos cales est prebida sa pena perpetuada o de presonia superiore a chimbe annos a s'arrimu de s'art. 4; +b) delitos contra a s'amministradura pùbriga pro sos cales est prebida una pena de presonia no inferiore a chimbe annos a s'arrimu de s'art. 4; +c) delitos chi pertocant sustàntzias trassicadoras o sicotropas; +d) delitos chi pertocant sas armas e sas sustàntzias isprosivas; +e) delitos de contrabandu; +f) delitos de inzurza (594 c.p.), minetza (612 c.p.), molestadura o istrobu de sas pessones (660 c.p.) a mèdiu de su telèfonu; +f bis) delitos prebidos dae s'art. 600-ter (pornografia minorenca), paràgrafu tres, de su còdighe penale. +2. In sos matessi casos, est autorizada s'ascurtadura de comunicaduras intre presentes. Sende gasi, si custas ùrtimas acontessint in sos logos inditados dae s'art. 614 c.p. (bioladura de bividorzu), s'ascurtadura est autorizada petzi si b'at resone fundada de abaliare chi s'atividade criminale si siat isvilupende in ie. +Issa cunsistit in s'atividade destinada a captare comunicaduras e arresonadas, gasi che frussos de comunicaduras informàtigas o telemàtigas peri istrumentos tènnigos. S'ascurtadura tirat a limitare in manera grae unas cantas libertades custitussionales importantes, intre sas calas sa libertade de comunicadura de su pessamentu (art. 15 Cust) e sa libertade in su bividorzu (art. 14 Cust), pro custa resone sunt aprigadas normas protzedurales particulares cun sa finalidade de garantire sa lizitimitade formale e sustantziale de s'atividade. In sa dissiplina de sas ascurtaduras, sunt in fortza sa reserva de leghe e sa reserva de zurisdissione, sende chi sunt prebidas ispressamente dae su Custituimentu. Su còdighe de protzedura penale prebidet lìmites e cundissiones bàsigas, gasi che una dissiplina de protzedimentos meda rigurosa. + +La donna della domenica: +La donna della domenica (in sardu:"Sa fèmina de sa domìniga") est unu romanzu grogu de Fruttero&Lucentini, pubrigadu in su 1972. +Inredu. +Su romanzu est ambientadu in Torinu e relatat sas imbestigaduras de Santamaria su cummessàriu subra de su mortorzu de Garrone s'architetu, pessonazu chi zughet una bida de isbirgos iscuàllidos in sas avoretas de su Turinu “artu”. S'architetu cumparet ochìidu in s'uniambiente suo cun sa carrotza derruta dae unu fallu de pedra. Intre sos protagonistas de s'acontèssida bi sunt finas sos amigos Anna Carla Dosio e Massimo Campi. Sa prima est sa muzere de un'industriale ricu, su segundu est unu zòvanu de sa burghesia arta turinesa, imboligadu in un'acapiadura omosessuale iscafeinada cun Lello Riviera, un'impreaditu comunale cun belleidades de intelletuale. Anna Carla e Massimo sunt in mesu de sos primos suspetados, peri ca Garrone faghiat parte, paris cun àteros pessonazos, de unu “teatrigheddu privadu” issoro, in ue crìtigant cun fortza sos bìssios, s'allòdiu e su malu sabore de sos cunnotos issoro. Istraca de su pessonazu de Garrone, Anna Carla proponet a Massimo, in una lìtera annicada, chi a pustis no at remìtidu, peroe chi nch'est ferta su pròpiu a manos de sa polima, de “l'eliminare” dae sa bida issoro. Dae cussu mamentu, ambos ant esser imboligados, malugradu issos, in sas imbestigaduras. Finas Lello, serende chi sa relassione sua cun Massimo est probiana a s'agabu, s'apentat pro sas imbestigaduras, pro ispìritu de fùrria: nch'ant a cromper – sena si nd'abizare dessintotu – a curtzu de sa beridade, e at a esser ochìidu dae su mortore de Garrone inche su Balon, su mercaditu turinesu de sos pùlighes. Santamaria su cummessàriu (chi a s'agabu de s'acontèssida at a tenner un'abentura cun Anna Carla) arribat a sa solussione de su casu peri unu ditzu peemontesu, “La cativa lavandera a treuva mai lo bon-a pèra” (Sa samunera mala no agatat mai sa pedra bona). A inghìriu de sos pessonazos printzipales, fùrriant numerosas àteras figuras, de sos pizos sotziales prus bariados: sas sorres antzianas Tabusso, abbuadas cun s'impreada de foghile in sa billa issoro de montigru, arrocada dae unu tràfigu prosperosu de prostitutas e crientes; Vollero su gallerista, chi mancari timat de esser iscobertu dae sos crientes suos, s'aprovisionat in cuarnitzas inche su “Balon”; Bonetto s'ameriganista, un'intelletuale istravanadu, pèrdidu in palas de iscudadas curturales improbàbiles, inùtiles (e probabirmente imazinadas) cun cullegas detestados. Pro sa richesa sua de pessonazos e sa profundidade de s'anàlisis sicolòziga, su romanzu custìtuit unu retratu meda berdaderu de sa sotzietade turinesa de cussos annos. +Tzine e telebisura. +Su romanzu aiat tentu èsitu mannu e nde fiat istadu bogada in su 1.975 una pellìcula cun su matessi tìtulu: “Sa fèmina de sa domìniga”, aderetada dae Luigi Comencini cun Marcello Mastroianni (Santamaria), Jacqueline Bisset (Anna Carla Dosio), Jean-Louis Trintignant (Massimo Campi) e Lina Volonghi (Ines Tabusso). +In su 2011 sa Rai Fiction, cun Rizzoli Audiovisivi, at produìdu una minisèrie bogada dae su libru, aguarmente cun su matessi tìtulu “Sa fèmina de sa domìniga”, interpretada dae Andrea Osvart, Giampaolo Morelli, Ninni Bruschetta e Fabrizio Bucci. + +To the Moon: +To the Moon est su cuartu videojòcu de su cumponidore e designer canadesu Kan "Reives" Gao e sa prima produssione cummertziale de su grùstiu de isvilùpu suo, Freebird Games. Prubicàu in su mese de Sant'Andrìa de su 2011, est unu jocu fattu chin su programma RPG Maker XP engine, mancàri chi non sìat unu jocu de ruolu e si assimìzet de prus a una visual novel giapponesa. Su jocu lu at a prìmu lassàu in su zassu web suo, fràncu poi intràre in Steam e GOG dae su 2012 in sùsu. A "To the Moon" bi pòdet jocàre zente chi imprèat Windows, dae su 98 in sùsu, OSX e Linux. +Su jocu est tèntu in istìma meda e at collìu fìntzas premios, comènte su votu pro su mènzus "indie" (jocu fattu dae zente chi non tènet a palas sièndas mannas) RPG de su 2011. +Istòria. +Semus in su benidòre. Duos dutores, Eva Rosalene and Neil Watts, sun impiegàos ind una siènda chi dèpet cumprìre s'urtimu disìzu de sos chi sun a puntu de sìche mòrrere, pro mèdiu de istrumèntos chi acòntzan sos ammèntos a manèra de fravicàre, in sa conca de su moribundu, un'attera realtàde chi menzus li pòdat dare pàsu in sos urtimos mamèntos de bida sua. Custa borta los cràman pro torràre impòsta a sa làstima de unu betzèddu chi est a còmmo in coma, Johnny Wyles: bolìat biazàre a pompiàre sa luna, ma nemmancu issu nd'ischìat su proìte de custu rimpiantu. Acò sos dutores sun custrìntos a brincàre, in intro de sos ammentos de Wyles, pro iscumbatàre dae ube ch'essìat custu disìzu. Tzentrale est s'atòbiu a minoreddu chind una pitzìnna chi a pùstis dìat bènner a muzère sua, River: pro si torràre a bìer, si promìtin de andare cònca a sa luna, pessànde a issa che sa màtta de unu cunìllu. Ma, pacu a pùstis, su tandu zovanu Wyles non l'ischìat chi frade suo fit pòstu in sutta de una macchina, ghiàda dae mama sua: issa, ammachiàndesi pro su dolore, appòrrit a su pitzinnu betabloccantes chi nèssi a issu li dìan evitare su trauma, ma li iscantzèllan pèri s'ammèntu de su passàu, e li mudat pessonalidade fachèndeche su frade iscumpàrtu. River, chi sùffrit de autismu a artu funtzionamentu, est mala a li torràre ammentu, gai còlat tottu sa bida chircànde, de bàdas, a li faveddàre de manera indiretta, fachènde unu muntòne tantu mannu de origami a forma de cunìllu de pàrrer unu firmamèntu. Wyles, arribànde fìntzas a betzèsa, mai at a cumprènder a muzère sua e, in s'impestàntu, li tòrrat a conca su disìzu de biazàre a sa luna. A costu de li bocàre s'ammentu de River, Eva Rosalene and Neil Watts resèssin in sa pùnna: River e Wyles si atòbian che cullegas de sa NASA e, mèntras chi in su bìsu de su moribundu sos duos si pòmpian a manu tenta càra a sa luna, su coro de Wyles si fìrmat pasànde in pache. + +Isola Mauritius: +S'isola Mauritius s'agatat in s'oceanu Indianu, a 800 km dae su Madagascar. Est unu istadu indipendente cun 1.200.000 abitantes. Longa unos 70 km e larga 48 e 1865 km2 de mannaria. Logu de turismu cun ispiaggias bellas. Tenet unu parcu naturale, su Black River Georges National Park de pius de 3500 etteros. Produet tuccaru meda. Si faddat s'inglesu, su frantzesu e una limba creola e si faeddant puru ateras limbas (indianu, cinesu ecc) Su clima est topicale, cun su periodu pius caldu dae sant'andria e abrile. Pioet in sos meses dae bennalzu a abrile. + +Sindrome de Asperger: +Sa sindrome de Asperger (incurtziàda in SA) est unu istròbu pervasivu de s'isvilùpu tèntu in cussìderu comente una forma de autismu a artu funtzionamentu. Su favèddu lu at imbentàu sa psichiatra inglesa Lorna Wing ind unu papèri medicu de su 1981: at dàu custu lùmen a sa sindrome in ammèntu de Hans Asperger, unu psichiatra e pediatra austriacu chi non si at bìdu reconnòttu su traballu fìntzas a sos annos Novanta. Sos chi pàtin custa sindrome sun cumpromìssos a libellu de cuntattu e comunicassione sotziale, tènen ischèmas istereotipàos de interèssos e cosa itte fàcher, in prus de pùnnas pro sas cales bi pòden colare tottu sa bida. Cuffòrma s'autismu classicu, s'isvilùpu cognitivu e de su limbàzu non b'est a tardu. +Carchi sintomu de sa sindrome, chi s'etziologia sua est misconnòtta, est a communu chin s'istròbu de impàru non-verbale ("nonverbal learning disorder"), sa fobia sotziale e s'istròbu ischitzòide de pessonalidade. Sa sindrome de Asperger non si diagnòsticat pètzi pro sas caratteristicas chi li pertènen, ma fìntzas pro unu muntòne de atteros problemas chi a issa pòden esser currelàdas, comente sa depressione, s'ansia e s'istròbu ossessivu-compulsivu. + +Autismu: +Su autìsmu, connòttu in sa comunidade issientìfica fìntzas chin su lùmen de sindrome de Kanner, est unu istròbu neuro-psichiatricu chi còrfet sa funtzione de su cherbèddu; sa pessòne chi sùffrit de custa patologia tènet unu cumportamentu tale de marcàre una cumpromissione in su campu de sa comunicassione e de sos rapportos sotziales. S'etziologia est misconnòtta, ma si pèssat chi che pòdan intràre cajònes de carattere neurobiologicu e/o psicoambientale. +Sa comunidade issientìfica crèdet chi, tènende contu de sa variedade manna de sintomos chi mùdan dae pessone a pessone e, dùncas, de sa difficurtade a dàre una definissione clinica coerente, non si pòdat faveddàre tantu de autismu ma de istròbos de s'ispettru autisticu (DSA o, pro li nàrrer a s'inglesa, "Autistic Spectrum Disorders"). Custu pònet a pare una sèrie de patologias chi tènen a communu su matessi cumportamentu, mancari chi si èsprichet a parìtzos grados. +A libellu de classificassione nosografica, in su DSM-IV s'autismu b'est in sa categoria clinica de sos istròbos pervasivos de s'isvilùpu, chi li pertènen fìntzas sa sindrome de Asperger, sa sindrome de Rett e s'istròbu disintegrativu de pitzinnìa. + +Abbamele: +Su abbamèle, connòttu fìntzas comente abbattu, est unu màndicu anticu de sa Sardìnna fattu mascamènte in sos trèttos a economìa pastorale. +Produssione. +Cando sas arrègras si mùrghen, si pònen a banda sas bòtzas de chèra chi tènen su 20-30% de mele. A pùstis de nd'àer bocàu tottu su mele chi resèssit a nch'essìre a fora, sas arrègras si pònen a iffùnder in abba caènte meda (~ 50 °C), de manèra chi s'abba isòrvat tottu su mele chi gàlu b'at. A custu puntu, chin sas manos si disfàchen tottus sos crùmos de chera e póddine. Sa chera si tòrrat a mùrgher e si mantènet a banda. Dùncas s'abba si fìltrat assumàncu duas bortas, a esèmpiu chind unu pànnu de lìnu, e chèret pòsta ind unu pajòlu mannu: tàndo si cumìntzat a buddìre. In su mèntras si bi pòdet annàngher carchi còrju de aràntzu o limòne. Su colore bènit sèmper prus iscùru e su sapore, pro mòre de sa cuntzentrassiòne, prus dùrche. Si accàbbat de sichìre a caentàre cando su lìcuidu pìcat una cussistèntzia de mele: su pajolu si pònet ind unu lòcu abbandiàu e su chi in intro bi resùrtat, innàntis de che lu pònner in vasìttos, si làssat bene a intepiàre. + +Maoro: +Su Maoro est unu binu nieddu sardu produìdu dae sos Fundagos Tzica de Biddamanna Istrisàili, est fattu in mazore parte de Cannonau e in parte de Monica. Sos primos pàstinos fiant istados imprantados in su 1979 dae Frantziscu Tzica su fundadore. Sos Fundagos aiant cumintzadu s'atividade issoro bendende binu abertu, chi belle gasi non si fiat averada meda profetosa e non lis permitiat nemancu de cuguzare sos costos de sa binza. Pro custa resone, sos Tzicas aiant detzìdidu de si cunsagrare a su cumèrtziu de su binu in ampulla, logrende un'èsitu mannu. A dies de oe, su Maoro est unu de sos binos nieddos no frantzesos cussizados de s'issefu de su Restaurant San Francisco istòrigu de Parizi. + +Còssiga Arta: +Sa Còssiga Arta (in corsicànu "Corsica Suprana" o "Cismonte", in frantzèsu "Haute-Corse") est unu dipartimentu frantzèsu chi cumprèndet sa meidàde de sùsu de tottu s'ìsula. Su capu de locu de sa Còssiga Arta est Bastìa. + +Còssiga Bascia: +Sa Còssiga Bàssa (in corsicànu "Corsica Suttana" o "Pumonte", in frantzèsu "Corse-du-Sud") est unu dipartimentu frantzèsu chi cumprèndet sa meidàde de zòsso de tottu s'ìsula. Su capu de locu de sa Còssiga Arta est Ajacciu. + +Limba lombarda: +Su lombàrdu (in lombardu "lombard", "lumbard" o "lumbaart") est una limba chi fachet parte de su grùstiu cisalpinu o gallu-italicu de sas limbas romanzas. Si chistiònat in s'Italia de su Nord, mascamènte in Lombardia ma fìntzas in sas regiones chi li sun a cùrtzu, comente sa banda piemontesa de oriente, e in Isvìtzera de zosso (Ticino e Graubünden). +Su lombardu est una limba chi tenet duas variedades mannas, su lombardu de ponente e su de s'oriente: sos chi favèddan custos duos limbàzos si pòden, ma non sèmper, cumprènder a pare. + +Emilianu-Romagnolu: +Su emiliànu-romagnòlu ("emiliàn-rumagnòl") est unu grùstiu de dialettos chi pertènen a sa famìlia limbistica gallu-italica chistionàda in s'Italia de su Tzentru-Nord. +Tottu custu muntòne de dialettos est reconnòttu dae su 1981 in su numeru de sas limbas de minorìa europeas (Rapportu 4745 de su Cunsìzu de Europa); in su 2009 sa Registration Autority pro s'istandard ISO 639-3 ch'at bocàu su còdiche "eml", ponèndeche imbètzes sos còdiches "egl" e "rgn" pro s'emilianu e su romagnolu. S'emilianu-romagnolu fachet parte de sas limbas in perìculu chi s'UNESCO reconnòschet in su "Red Book in endangered languages". + +Limba faroesa: +Su faroèsu est una limba germanica de su Nord chistionàda in sas ìsulas faroèsas. + +Natziones Celticas: +Sas nassiònes tzèlticas sun trèttos in s'Europa de su Nord e de Ponente in ube si at mantèsu limba e / o tradissiones chi bènin dae sa curtura tzeltica. +Sos ses zàssos chi sun reconnòttos comente "nassiones tzelticas" sun sa Bretàgna ("Breizh"), Cornuvàglia ("Kernow"), Irlanda ("Éire"), s'ìsula de Man ("Mannin"), s'Iscòtzia ("Alba"), e su Gàlles ("Cymru"): cadaùnu tènet una limba tzèltica chi si sìchit a faveddàre o si chistionàbat fìntzas a pacu tempus fàchet. Pèri calicùna terra ibèrica de su Nord-Ovest, mascamènte sa Galìtzia, su Portugallu de su Nord e sas Asturias - nàdas pùru "Gallaecia", chi cumprèndet fìntzas su Portugallu tzentrale - est tènta in cussìderu pro mòre de sa curtura e istòria issòro; cuffòrma sos atteros trettos, peròe, in cùghe su tzèlticu ch'est iscumpàrtu dae tempus meda. Innàntis de sas populassiones germanicas e de sos tempos chi sa Roma antica aìat cumintzàu a si mògher contr'a sas atteras terras pro sìche las ingurtìre, una parte manna de s'Europa fit tzèltica. + +Joan Fuster: +Joan Fuster i Ortells (Sueca, 23 santandria 1922 - Sueca, 21 làmpadas 1992 est stadu un'iscrittore valentzianu in limba cadelana. + +Virna Lisi: + +Yume Nikki: +Yume Nikki ("ゆめにっき", a sa lìttera Dìariu de Bìsu) est unu videojòcu indie a tìntas "horror"-psicologicas de su 2004 fattu pro su PC dae s'isvilupadòre giapponesu Kikiyama. Su jocu l'at fattu fachènde imprèu de RPG Maker 2003, ma de RPG tènet pacu e nudda. +Su jocadòre biàzat pèri sos bìsos de sa protagonista Madotsuki, una pitzìnna hikikomori chi tènet tìmmoria a b'essìre foras de dommo. +Su jocu at tèntu unu tzertu sutzèssu, tantu chi b'at àpia cosa meda de bènder in supra de su jocu e an annuntziàu de bi fàcher fìntzas una light novel e manga. + +Famìlia: +Sa famìlia est s'istitutu chi tènet prus impòrtu in cada sotziedade umana, fundàda in supra de sa cunvivèntzia e de sa coja, chin sos caratteres de escrusividàde, firmèsa e responsabilidàde: pro mèdiu de custos sa sotziedade etòttu si torrat a produìre eternàndesi, tantu in su pianu biologicu cantu in cussu curturale. +In sa curtura de Ponente sa famìlia est unu grùstiu de pessònes chi tènen unu càrchi ligàmine, chi bènzat dae sa lèze, cunsambenidàde, còja, mannos a communu o atteru gàlu, pro esèmpiu: custu no nche bòcat su fattu chi bi àpat sotziedades, sènde non otzidentales, chi pèssan a sa famìlia in attera manèra chi non siat su sàmbene. + +Pulentone: +Pulentòne est unu faveddu malu de sos italianos, chi est a imprèu comùnu pro sa zente de s'Italia de zòsso, pro inditare sos chi benin dae s'Italia de susu, a bìas pro offènder e a bìas pro brulla. In prus, cussu de "pulentùn" est unu vocabulu chi in Badde Padana si imprèat pro li nàrrer a unu chi est impatzàu. +Su nomìnzu bènit dae su fattu chi su màndicu de cada dìe pro sos chi vivìan in s'Italia de sùsu (Lombardia, Venetu, Piemonte e gài sichìnde) fit sa pùlenta ebbìa, cosa chi lis at sarbàu sa pedde prus bortas in tempos de fàmmine ma chi, a s'ispìssu, fìniat a patìre de focu mudu o iscorbutu. Cussu de su mandicadòre de pulenta o pulentàrju, tando, in s'Italia de zòsso est bènniu a istereotipu de pessòne ruza e ignorante. + +Balaros: +Sos Balaros fin una populassione antica sarda de s'epoca nuraghèsa. +Istòria. +Sos Balaros fin accudìos in Sardigna chin su movimentu curturale de su bottu campaneiforme in sa tarda edade de su ràmene, dànde luche a sa curtura de Bunnànnaru in s'edade de bronzu. In epoca nuraghèsa, sos Balaros vivìan in su trettu nord-otzidentale de s'isula (Nurra, Anglona, Tatarèsu) e custu fit a làcana chin sos Ilienses a sud (Tirsu) e chin sos Cossos in su nord-est (Monte 'e Limbara). +Cando sa Sardigna si l'an picàda sos punicos e romanos, parte de sos Balaros, impare a sos Ilienses e Cossos, si fit retiràda in su trettu de muntagna connòttu comente Barbàgia pro menzus paràre fronte a sos invadores. In su 177 A.C., nàchi sos Balaros e Ilienses aìan chircàu de che furriàre sos romanos ma los aìat bìntos Tiberiu Graccu su Betzu. + +Ilienses: +Sos Ilienses o Ioleos fin una populassione antica sarda de s'epoca nuraghesa. +Istòria. +In sa mitologia antica custa populassione benit dae sos tempos de Iolau, s'eroe chi aìat juttu in Sardigna, in ube aìat fundàu una colunia, carchi fizu de Eracle; pro sos latinos fin in Sardigna ca sos de Troia, nàda fìntzas Iliu, si aìan mòghiu in cughe a pùstis de cando sa tzittade fit rùtta: pro custu si naran Ioleos, populassione chi pro Pomponiu Mela fit sa prus antica de tottu s'isula. Posta a banda sa paristòria, pro s'archeologia sos Ilienses fin bènnios dae su Mare de Mesu orientale, mancàri cumpartìnde s'identitade chin sos fentomàos Shardana. +Cando sa Sardigna si l'an picàda sos punicos e romanos, parte de sos Ilienses, impare a sos Balaros e Cossos, si fit retiràda in su trettu de muntagna connòttu comente Barbàgia pro menzus paràre fronte a sos invadores. In su 177 A.C., nàchi sos Balares e Ilienses aìan chircàu de che furriàre sos romanos ma los aìat bìntos Tiberiu Graccu su Betzu. + +Cossos: +Sos Còssos fin una populassione antica de s'epoca nuraghesa. A li nàrrer "sarda" sa cosa est unu pacu cuntroversa, bìdu chi istàbat in Sardigna ma at dàu su nomine a s'isula de Còssiga chi li est a curtzu. +In Sardigna sos Còssos fin de dommo mascamènte in sa costèra nordorientale, chi prus o mancu cumprèndet sa chi est oje connòtta comente Gallura, a costàzu de sos Tibulatos e a nord de sos Coracenses, mancàri chi bi aìat atteras tribù còssas a pède de su Marghine, comente ammùstrat su toponimu anticu de "Corsein" (oje Cossoine). + +Boko Haram: +Sa Cungregadura de sos Pòbulos de Tradissione pro su Proselitismu e sa Jihad, cunnota mezus cun su nùmene suo in limba hausa Boko Haram (“S'edugadura otzidentale est immorale”) est un'organizadura terrorista isràmiga jihadista chi tenet sa base sua in su nordu-estu de sa Nizèria, su nordu de su Camerunu e su Nizer. Fundada dae Mohammed Yusuf in su 2.002, s'organizadura tenet sa finalidade de istabilire un'istadu isràmigu “puru” règhidu dae sa leze de sa sharia, ponende agabu a su chi abàliat comente “otzidentalizadura”. Su grupu est cunnotu pro sos atacos suos contra a cristianos e membros de su gubernu, sos atentados suos a bomba contra a crèsias, sos assartos suos contra a iscolas e istassiones de polima e sos sechestros suos de turistas otzidentales, peroe at finas assassinadu membros de s'istabilimentu isràmigu. Sa biolèntzia relassionada cun sa rebellia de Boko Haram at causadu unas 10.000 bìtimas mortales entre su 2.002 e su 2.013. + +Quinto Orazio Flacco: +Est cunsideradu unu de sos pius mannos poetes de s'antighidade, fit dotadu de grande ironia, at ischidu vivere comente epicureu amante de sos piagheres de sa vida. + +Corbata: +Sa corbata est un'atzessòriu de bestimenta otzidentale chi simbulizat s'elegàntzia masculina. Cunsistit in una fasca de pannamenta chi est annudada a inghìriu de su tzughitu de sa camisa, dassende-nde falare s'istremidade prus lunga a sa petorra. +Descritura. +Zenerarmente, sa longària sua fùrriat a inghìriu de 150 cm., peroe non sunt raras corbatas numenadas “XL”, longas finas a 165 cm. Sa longària narada est relassionada dae meda curtzu cun duos fatores printzipales: s'artària de sa pessone chi la zughet e su tipu de nudu impreadu. Sa prima infruèntziat bastante sa longària de sa corbata, sende chi pro òmines de àrtaria aguale a 190 cm. o prus si cussizat una corbata “XL”, in manera chi, a pustis de l'annudare, nche crompat pagu prus o mancu a su livellu de sos pantalones. Su segundu fatore tenet infruèntzia galu prus manna, ca unu nudu cun prus fases a petus de unu prus sintzillu at a “ocupare” una parte prus notàbile de sa corbata in su nudu, agabende pro la renner prus curta. +Sa paraula est intrada a sa limba sarda peri s'ispannolu. Paret chi su cantzu de indumenta apat tentu s'orìzine sua in Croàtzia: difatis, sos cadderis croatos, ingazados dae Luisi su de XIV, zughiant un'isserpa in su tzugru. +S'utilidade estètiga de sa corbata cunsistit in su cuonzu de sa fasca bertigale de butones de sa camisa. + +Letera: +Sa letera o àndia est unu traste de primu azutòriu impreadu pro trasportare passientes intro e foras de sos ispidales. +Sa letera est avesarmente zuta dae duas pessones, una in sa conca e una in sos pees de su passiente, e est impèllida in manera chi su passiente podat bider a ue est trasportadu. +Esistint diferentes tipos e modellos de leteras. Probida fitianu de rodas e corrias pro immobilizare su passiente, est impreada in sas ambulàntzias pro b'arrambare sos fertos e possibilitare su trasportu issoro dae su logu de s'intzidente a su beìculu de azutòriu e, finarmente, a su logu de tratamentu. +Istòria. +Sas leteras sunt istadas impreadas zai dae s'antigòriu, mescamente in sos campos de batalla e in sas situassiones in ue sos beìculos de azutòriu fiant imbarados dae sas cundissiones puriosas de su terrinu. Sa forma prus sintzilla cunsistit in unu telu a ue s'arrambat su passiente, e duas pèrtigas longas chi sunt agarradas dae sos letereris, ch'in custu casu fitianu sunt prus de duos. Si su trasportu cun custa letera sintzilla est realizadu dae duos azutoriadores ebia, issos podent impreare corrias chi repartzant s'isfortzu a su dossu in prus de sos bratzos. +Notas legales. +Una letera devet poder esser impreada a sa sola o in cumbinadura cun unu carritu de suportu solidanu o separàbile. Issa devet esser prozetada in modu chi su pesu suo e de su passiente siat pesadu/batidu dae su pessonale incarrigadu petzi pro unu tempus mìnimu. In prus de custu, devet esser prozetada in manera ch'in tempus de su carrigamentu e s'iscarrigamentu, su pesu màssimu chi tantat in onzi membru de su pessonale incarrigadu resurtet esser sa metade de su pesu totale de su passiente prus sa letera, e siat limitadu a su tempus mìnimu possìbile, in posissione ergonòmiga otimale, in modu a minimare su prus chi si podat su pinnigamentu de su dossu. + +Wanna Marchi: +Wanna Marchi (Castel Guelfo di Bologna, 2 de cabudanni de 1942) est unu pessonazu telebisencu italianu, fontomada comente cumertziadora e trampadora in su setore de sa telebèndida gràssias a sos mètodos suos comunicativos particulares. +Impare cun fiza sua Stefania Nobile, su maghiarzu sesenaradu Mario Pacheco Do Nascimentu e su cumbividore suo antigu Francesco Campana, est istada imboligada in un'acontèssida zudissiària in ue at agabadu pro esser cundennada pro bancarota fraudulosa, trampa califigada e assòtziu de maufaghedores cun finalidade de trampa in fatu de emissiones telebisadas in ue s'ingrangulaiant medas ispetadores. + +Minorias limbisticas de s'Italia: +Sas minorìas limbìsticas de s'Italia sun comunidades chi, in intro de sa Repùblica Italiana, favèddan unas cantas limbas in foras e/o in prus de s'italianu, e chi italianas non sun. Sa leze 482/999 reconnoschet dòichi minorìas etno-limbisticas chi sun, postas a pare, 2.500.000 pessònes chi vìven in 1171 commùnos de battòrdichi regiònes. +Reconnoschimèntu uffitziàle. +S'artìculu dùos de sa leze 482/999 reconnòschet s'esistèntzia de 12 minorìas istòricas e nde ammìtit s'amparu de limba e tradissiones curturales, in accordu chin s'articulu ses de sa Costitussiòne italiana. Sas minorìas chi a commo sun reconnòttas sun sa sarda (chi est sa prus manna in contu de pessones, sènde prus o mancu unu milione), sa cadelana, sa tedesca, sa greca, s'islovena, sa croata, sa frantzesa, s'otzitana, sa francu-proventzale e sa friulana. In realtàde, non tottus sas minorias s'Italia las tràttat de manèra eguale; àntzis, si pòdet nàrrer chi pètzi tres de custas minorias (sa germanica sudtirolèsa, s'islovèna e sa frantzèsa) tènen unu reconnoschimèntu chi bàlet de manera effettìva, ca vìven in trèttos a làcana de atteros istados e s'Italia, pro no nche pesàre cuntrovèrsia chin issos, est custrìnta a lis dare apòzu fìntzas pro mòre de trattados internassionàles: minorìas comènte a sa sarda gàlu non tènen tutela perùna in contu de limba e tradissiònes curturàles, pro esèmpiu. Si tènzat in cussìderu su fattu chi s'istadu italianu, a differèntzia de medas atteros pèri s'Europa, no at mai ratificàu sa carta europea de sas limbas regionales o de minorìa. + +Domìniga de sos Arrampos: +In su calendàriu litùrzigu catòligu, sa Domìniga de sos Arrampos si tzèlebrat sa domìniga anteriora a sa die santa de Pasca Manna. Cun issa, cumintzat sa chida santa, peroe non tèrminat su Barantinu, chi at a agabare petzi cun sa tzelebradura de sa de noe oras de sa zòvia, die in ue, cun sa tzelebradura serenca, s'at a dare cumintzu a su Sagru Triduo Pascumannencu. +In sa forma ordinària de su ritu romanu, issa est narada finas domìniga “De Passione Domini” (de sa Passione de su Sennore). In sa forma istraordinària, sa domìniga de Passione si tzèlebrat una chida in antis, pro custu sa Domìniga de sos Arrampos est narada finas “Segunda Domìniga de Passione”. +Custa die santa est osservada no petzi dae sos Catòligos, si nono finas dae sos Ortodossos e dae sos Protestantes. +In custa die, sa Crèsia amentat s'intrada triunfale de Zesùs a Zerusalemme in sa sedda de unu burricu, osannadu dae sa turma chi lu saludaiat tranchinende arrampos de parma (cmp. Zv 12.12-15). Sa turma, cungregada dae sos narinzos subra de s'arribada de Zesùs, aiat istèrridu sos manteddos a su solu, cando chi àteros segaiant arrampos dae sas àrvures a inghìriu, e tranchinende-las festosamente li renniat ondra. + +Arbëreshë: +Sos arbëreshë (pron. [ar'bəreʃ]) o albanesos de Italia sun una minorìa etno-limbìstica albanesa chi b'est in sa penisula italiana e in Sitzìlia commo carchi seculu. +Issos fin bènnios dae s'Albania e dae comunidades albanofonas de sa Grèghia e si an fattu dommo in Italia tra su seculu de XV e su de XVIII, a pustis de s'iscumpàrta de s'eroe nassionale albanesu Gjergj Kastrioti Skënderbeu e de sa conchìsta turcu-ottomana de s'Albania e de tottu s'imperu bizantinu. Sa curtura issoro si bìet in limba, relizione, tradissiones e cochìna, tottu cosas chi sos arbëreshë galu mantènen sènde cussientes de esser unu grùstiu etnicu a banda. +Sa prus parte de sas chimbànta comunidades arbëreshë galu mantènen sa funtzione grecu-bizantina. Issos pònen in fattu a duas eparchìas: cussa de Lungro pro sos chi b'istan in Italia continentale e cussa de sa Pràna de sos Albanesos pro sos chi sun de dommo in Sitzilia. Sa Crèsia italu-albanesa, e dùncas sas Eparchias bizantinas sorres, est sa realtade curturale a fundamentu de sa cussèntzia etnica de sa minorìa albanesa de Italia. +Sos arbëreshë favèddan s'arbërisht chi est una variedade antica de su toscu, limbàzu albanesu chi si chistiònat in s'Albania de zosso e pertènet a su grùpu de sas limbas indo-europeas. Sa limba albanesa l'amparat sa leze n. 482 pro su chi pertòccat sas minorìas limbisticas istòricas. +Si crèdet chi sos arbëreshë sìan unos 100.000. Vìven pèri tottu s'Italia de zosso e in s'isula sitziliana, e sun una de sas minorìas etno-limbisticas prus mannas chi bi sìan a commo in Italia. Sa nassione issoro est sa gài nàda Arberia. + +Galsi: +Su Galsi, acrònimu de Gasdottu Algerìa Sardigna Italia, est unu prozèttu chi dìat punnàre a fravicàre unu gasdottu chi podat battìre su gas naturale de s'Algeria in continente biazànde pèri tottu sa Sardigna. +In supra de su Galsi sun essìas a campu criticas medas dae parte de sos comitados sardos chi sun contr'a custu prozettu pro custas resones: +Si tìmet, in summas, chi su Galsi pòdat diventàre un'attera teracchìa energetica italiana in prus de cussas chi ja bi sun. + +Intzidente de Vermicino: +S'intzidente de Vermicino fiat istadu unu casu de cròniga italiana de sos primos annos '80 de su de XX sègulos, in ue aiat pèrdidu sa bida Alfredo Rampi naradu Alfredino (nàschidu in Roma s'11 de abrile de 1.975), chi nche fiat rutu a unu putzu artesianu in via Sant'Ireneo, in sa logalidade de Selvotta, unu trighinzu minore de sartu a curtzu de Frascati, postu a longu de sa bia de Vermicino, chi aunit Roma suddu cun Frascati nordu. A pustis de belle tres dies de tentativos disintzertados de sarvamentu, Alfredino fiat mortu intro de su putzu, 60 metros in suta de sa superfìtzie. +S'acontèssida sua, chi aiat tentu meda faeddonzu, fiat istada sighida a sa dereta dae sas telecàmaras pro sas ùrtimas 18 oras, e custa cuguzadura ziornalenca aiat rènnidu su fatu de cunnoschimentu ampru a beru inche s'opinione pùbriga. + +Mutettu: +Su mutèttu (connòttu fìntzas comènte muttu, repentina o ottada) est una forma de improvvisadùra poetica de sa Sardigna de zòsso in campidanesu, mèntras chi in s'àla de sùsu b'at sa battorina in logudoresu. B'at duas càstas de mutettus: sos "mutettus a dus pèis" chi sun cùrtzos, e sos "mutettus a ottu pèis" chi sun longos. Su mutettu longu o a otto pèdes tènet una metrica cumpricàda, e sun in pacos sos cantadores chi sun capàssos de improvvisàre su mutettu a duos pèdes a cumpònner bene cussu longu. In intro de custa cumposissiòne, sìat longa sìat cùrtza, b'at duas partes chi sun a divèssu: una sterrina de otto vèrsos (a bìas pèri de nòve o dèche) pro su mutettu longu, duas pro su mutettu a duos pèdes e, in prus, una torrada (o cobertantza/crobetantza) de duos vèrsos. + +Funtana de Lucullo: +Sa Funtana de Lucullo (o Mitzas de Lucullo) est una perca artifitziale romana cun funtzione de chisterra de aba, situada intro de su Parcu Nassionale de su Circeo in sa logalidade de Molella, a mèdiu caminu intre Sabaudia e San Felice Circeo. Sa mitza, antigamente cunnota cun su nùmene de Bagnara, como est inditada cun su nùmene de Lùtziu Litzìniu Lucullu su patrìtziu, su cale, in su 78 in antis de s'era nostra, diat aer incarrigadu a Inneu Domìtziu Armandu de collire sas abas de cussa zona. +Su fraigadore aiat creadu duas mitzas de aba: una impreada pro bufare, e s'àtera, chi batiat aba prus pagu neta, fiat utilizada pro sas installaduras termales. +Sa mitza fiat istada iscoberta in su 1.904, suta de 15 metros de arena, e sighit a benare in intro de s'istrutura romana antiga cun cuguzu abovedadu. A dies de oe, a dolu mannu, su deterioramentu e sos fraigos illìtzitos pro sa restoradura nd'afàchilant s'assempru orizinale, e zai dae annos no est prus autorizadu s'umpimentu. + +Launeddas storia in italiano: +Le launeddas sono uno strumento musicale a fiato policalamo ad ancia battente, originario della Sardegna. È uno strumento di origini antichissime in grado di produrre polifonia, è suonato con la tecnica della respirazione circolare ed è costruito utilizzando diversi tipi di canne. +Ancora oggi si discute sulla loro data di origine ma è certo che, sia nella musica sacra che in quella profana, è lo strumento che infonde emozioni uniche. Il suono forte e metallico, ricorda le voci dei tenores barbaricini. +Lo strumento viene suonato in una tecnica a fiato continuo,infatti il suonatore quando suona ha le guance gonfie,così quando perde il fiato ne ha una riserva e mentre suona continua a gonfiarsi le guance piene d' aria. +Lo strumento è formato da tre canne, di diverse misure e spessore, con in cima la cabitzina dove è ricavata l'ancia: +Il basso (basciu o tumbu) è la canna più lunga e fornisce una sola nota: quella della tonica su cui è intonato l'intero strumento (nota di "pedale" o "bordone"), ed è privo di fori. +La seconda canna (mancosa manna) ha la funzione di produrre le note dell'accompagnamento e viene legata con spago impeciato al basso (formando la croba). +La terza canna (mancosedda) è libera, ed ha la funzione di produrre le note della melodia. +Sulla mancosa e sulla mancosedda vengono intagliati a distanze prestabilite quattro fori rettangolari per la diteggiatura delle note musicali. Un quinto foro (arreffinu) è praticato nella parte terminale delle canne (opposta all'ancia). +Le ance, realizzate sempre in canna, sono semplici, battenti ed escisse in unico taglio sino al nodo. +L'accordatura viene effettuata appesantendo o alleggerendo le ance con l'ausilio di cera d'api. +Per la costruzione delle Launeddas non si usa la canna palustre phragmites australis, bensì la canna di fiume arundo donax, o canna comune, e la arundo pliniana turra, detta canna masca o cann'e Seddori, un tipo particolare di canna che cresce principalmente nel territorio compreso fra Samatzai, Sanluri e Barumini +La canna comune viene utilizzata per la costruzione de su tumbu e delle ance, mentre sa cann'e Seddori viene utilizzata per la costruzione della mancosa e della mancosedda. +Rispetto alla canna comune infatti presenta una distanza internodale molto maggiore, che può arrivare a diverse decine di centimetri, ed uno spessore notevole, che la rende più robusta e conferisce allo strumento un timbro particolare. +Caratteristiche soprattutto nel sud Sardegna, le launeddas hanno in ogni paese il loro suonatore professionale. Considerato un vero e proprio maestro, il suonatore di launeddas si esibisce durante le feste, nelle manifestazioni religiose, durante le funzioni della messa e nelle processioni, riunendo aspetti sacri e profani della cultura sarda. + +Captains Courageous: +Captains Courageous (in sardu:"Cabitanos balentes"]] est unu romanzu ingresu de su 1897 iscritu dae Rudyard Kipling, chi narat sas abenturas de Harvey Cheyne Jr. su bindigarzu, fizu imberriadu de unu cabotatzu de sos caminos de ferru, a pustis chi est sarvadu dae una barca de pisca in s'Atràntigu de su nordu. Su romanzu fiat istadu pubrigadu pro sa prima bia in pasias in sa rebista britànniga “McClure's”, cumintzende cun s'edissione de santandria de 1.896. +Su tìtulu de su libru benit dae sa ballada “Mary Ambree”, chi printzìpiat gasi: “Sos cabitanos balentes, chi sa morte no atemorit”. Kipling aiat impreadu anteriormente su matessi tìtulu pro un'artìgulu subra de sos òmines de afares comente abentureris noos, pubrigadu in “The Times” su 23 de santandria de 1892. +Su romanzu no est istadu bortadu mai in sardu. +Inredu. +Harvey Cheyne est su fizu imberriadu de unu cabotatzu de sos caminos de ferru e de muzere sua, ch'istant in Santu Diegu, California. A pustis de ruer a modde dae una nae transatràntiga a papore e de esser sarvadu dae piscadores a largu dae su Newfoundland, Harvey Cheyne su zòvanu non resessit a los cumbincher a lu batire torra lestramente a unu portu e nemancu de su fatu de esser ricu. Disko Troop, cabitanu de sa “We're here” (“Semus inoghe”), li cùmbidat unu traballu de membru de echipazu finamentras a cando torrent a portu. No tenende issèberu, Harvey atzetat. +Peri una sèrie de proas difìziles e abenturas, su piseddu imparat a s'adatare a sa bida sua noa e, cun s'azudu de s'amigu suo, Dan Troop su fizu de su cabitanu, resessit a progressare. A s'agabu, sa guleta torrat a portu e Harvey imbiat unu telegramma a babos suos. Issos s'impressant a si zugher a Boston, postu a s'àtera ala de su paìsu, in su bagone ferruviàriu issoro privadu, a su cale l'est acordada prioridade a subra de su tràfigu cumertziale. Dae ie, issos andant a sa bidda de piscadores de Gloucester e constatant chi fizu issoro est maturadu e s'est fatu unu zòvanu dilizente, sèriu e echilibradu. +Sa mama de Harvey recumpensat su marineri chi aiat sarvadu fizu suo dae s'afogamentu. Su babu de Harvey recumpensat su Cabitanu Troop leende in servìtziu fizu suo Dan pro chi traballet in sa frota sua prestizosa de beleris lestros chi trasportant te. Isse est meda ditzosu de sa maturidade de fizu suo, s'acapiadura intre issos mezorat e Harvey detzidit de cumintzare sa carrera sua in sas lìnias de navegadura de su babu. + +Provintzia: +Sa provintzia est in generale una divisione territoriale ò aministrativa de unu Istadu. Su ruolu de sa provintzia rispettu a su guvernu centrale est differente sigundu s'istadu. +Sa peraula benit da su termine latinu "provincia", cumpostu de "pro" + "victa", "vinta nantzu". Difati sas provintzias rumanas fiant sos territorios conchistados chi non tenias micca derettu a sa "civitas" (sa tzitadinantzia rumana). + +Zogu de su mudìmine: +Su zogu de su mudìmine est unu zogu pitzinnencu tìpigu de sas iscoleddas e de sas iscolas primàrias. +Su zogu. +Sa custumàntzia de su zogu dimandat chi unu partezipadore si nche zugat a sa pitzarra, leet unu ghiseddu minore e, cun sas manos in palas de su dossu, lu ponzat a cua a intro de sa manu sua dereta o manca e las cunzet meda bene. In fatu, custu ùrtimu at a mutire unu cumpanzu (su prus mudu) e, porrende-li sas manos, l'at a invitare a intzertare in cale manu est su ghiseddu (est proibidu a chircare de abaidare o apoddigare, s'issèberu devet acontesser peri sa boghe o unu tocamentu lizeri de sa manu isseberada). Si si faddit, isse at a esser imbiadu torra a su seidorzu suo deretu, in su casu contràriu at a esser isse su chi at a dever cuare su ghiseddu e mutire àteros cumpanzos. Su zogu tèrminat a un'ora apostivigada a s'adelantada o cando sos partetzipadores s'istracant de zogare. Su zogadore arreadu cun su ghiseddu in sa manu at a esser su binchidore simbòligu, peroe diat esser ùtile a leare una nota in tempus de su zogu in manera a poder decrarare binchidore su chi apat bardadu su ghiseddu pro prus bias cunsecutivas o, si si preferit, su chi l'apat bardadu prus bias cussiderende sa dura totale de su zogu. + +Iscotzia: +Sa Iscòtzia (in gaelicu iscotzèsu Alba, in inglèsu e scots Scotland) est una de sas battor nassiones chi fachen su Rennu Unìu. In s'anticoriu, dae sos romanos in sùsu e pèri s'Edade de Mesu, si nàbat "Caledònia". +S'Iscotzia est in sa parte de sùsu de sa Bretagna Manna. Tando fit unu rennu indipendente, ma dae su 1707 ch'est intràda impàre a s'Inghilterra in su Rennu de Bretagna Manna chin su "Union Act" ; b'at de nàrrer chi sos rennos fin ja tèntos unìos dae su puntu de bìsta dinasticu dae su 1603. +S'Iscotzia tenet una superfitze de 78.782 km². Su capu de locu suo est Edimburgu, o Edinburgh; un'attera tzittade de impòrtu est Glasgow, tantu chi sos iscotzesos etottu pèssan a custa e a Edimburgu comènte chi sìan ambasdùas capu de locu: Glasgow comente cussu economicu, Edimburgu comente cussu curturale. In prus, Edimburgu est unu de sos tzentros finantziarios europeos prus mannos, e sos fundales de su Mare de su Nord e de s'Atlanticu de Settentrione tènen sa cantitade de ozu de prèda prus manna pèri tottu s'Europa. Non si podet poi facher a mancu de facher tzìnnu de Aberdeen, Perth, Dundee e Inverness. +Mancàri chi facat, a commo, parte de su Rennu Unìu, s'Iscotzia tenet unu sistema juridicu autonomu, unu sistema iscolasticu a bànda e una crèsia nassionale tottu sua. A pùstis chi si at fattu su referendum de su 1997 in supra de sa "devolution" amministrativa, s'at torràu a fàcher su Parlamentu Iscotzèsu puru, chi fit tott'unu chin cussu inglesu dae su 1707. Su parlamentu britannicu est, de cada manèra, s'unicu organu chi podat facher leze pèri tottu su Rennu Unìu in tottu sos campos fràncu cussos chi sa "devolution" ponet a cràru. +S'Iscotzia, dae su puntu de bìsta istoricu-curturale, si ischìrriat in Highlands (Terras Artas) e Lowlands (Terras Bassas). + +Highlands: +Su favèddu Highlands (de bortàre in sardu a sa lìttera "Terras Artas") inditat sa regione iscotzesa de muntagna. Sa terra de cùghe si distìnghet, de manèra istorica e curturale, dae sas Terras Bassas ca si at mantèsu galu sa limba gaelica de sos tempos anticos. + +Lowlands: +Su favèddu Lowlands (de bortàre in sardu a sa lìttera "Terras Bassas") inditat sa regione meridionale iscotzèsa, in ube su gaelicu est iscumpàrtu e si at ingresizàu de prus, fìntzas in religione (chi, in custa terra, est de majorìa protestante). + +Forada massiva: +Sa forada massiva est unu fossu destinadu a prus cadàveres. +In su tempus coladu, fiat impreada ampramente pro bi tudare sas carenas de sos pòberos chi non si podiant permiter unu monumentu funeràriu. Zenerarmente, in tempus de sas gherras s'impreat siat pro interrare sordados, siat pro afufare zenotzìdios e àteros crìmines de gherra. + +Michel de Montaigne: +Est istadu s'autore de sos Essays (chi in frantzesu cheret narrer "proas") pubricados in su 1580, chi sunu una raccolta de cunsideratziones subra s'omine e sos argumentos frequente sunu affortigados dae citatziones de testos de su Gregu antigu de su Latinu e Italianu. + +1580: +S'annu 1580 (MDLXXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1533: +S'annu 1533 (MDXXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Catanzaro: +Catanzaro ( in gregu:Κατανθέρος (Katantheros)), connotta finas comente sa tzitade de sos duos mares, est una tzitade italiana de unos 96.000 abitantes edd'est sa capitale de sa regione Calabria. + +Griko salentinu: +Su grìko, fìntzas iscrìttu grico e connòttu comente grecànicu, est unu limbàzu dòricu de su grecu, chi favèddan sas comunidades italu-grecas in sa chi fit tando sa regione antica de sa Grèghia Manna, est a nàrrer s'Italia de zòsso e sa Sitzìlia. Sos de sa Grèghia a custu limbàzu li nàran a s'ispìssu "su dialettu de Katoitaliótika" (bortàu dae su grecu "Κατωιταλιώτικα" in "Italia de zosso") e a bòrtas calabrèsu, comènte chi sèret un'ispètzie de limba pidgin tra grecu e italianu. Sos istudiòsos crèden chi su grìko siat s'urtima cosa chi gàlu abbàrrat de sa colonitzassione greca de s'Italia meridionale. +Duas comunidades griko-faveddàntes, a commo minorèddas, galu vìven in sas regiones italianas de Calabria e Puglia (penìsula salentìna). +Esèmpiu de testu in grìko. +Custu est unu càntu ebbìa de sa "Kalinifta", unu cantu populare grecanicu. +Griko. +Εβώ πάντα σε σένα πενσέω, +γιατί σένα φσυχή μου 'γαπώ, +τσαι που πάω, που σύρνω, που στέω +στην καρδιά μου πάντα σένα βαστώ. +"Translitteradùra": +Ebo panta se sena pensèo, +ghiatì sena phsikhèy mou gapò, +Tsai pou pao, pou syrno, pou steo +steyn kardià mou panta sena bastò. +Grecu modernu. +Εγώ πάντα εσένα σκέφτομαι, +γιατί εσένα ψυχή μου αγαπώ, +και όπου πάω, όπου σέρνομαι, όπου στέκομαι, +στην καρδιά μου πάντα εσένα βαστώ. +Sardu. +Pènso sèmper a tìe +Ca ti istìmo, anima mèa, +E in calesisìat locu b'ànde, in calesisìat cosa m'apo a tràicher, in calesisìat locu sìa dèo +T'apo sèmper a tènner in intro de còro mèu. + +Grecanicos: +Sos grecànicos o grìko (in grècu: "Γκρίκο") sun unu grùpu etnicu grècu chi bìvet in s'Italia de zòsso, mescamènte in sas regiones de Calabria e Puglia (penìsula salentìna). +Si crèdet chi sos grecanicos sìan in cùghe pro sa colonitzassione greca chi at fattu sa Grèghia Manna: si an fattu domo in Italia pro millènnia, accudìnde dae sa Grèghia in su seculu de Otto A.C. fìntzas a su de Bìndichi D.C., cando sos bizantìnos si an dèpiu mòver dae ube pro mòre de sa conchìsta ottomana. In s'Edade de Mesu sas comunidades grecanicas fin enclaves abberu minorèddas. +Mancàri chi sa prus parte de sos grecanicos sìat a como italianitzàda (fìntzas pro mòre de sos mass media), sa comunidade etnica at mantèsu s'identitade greca, sa limba e sa curtura distìnta sua (su 15% de sos sambenàos in sa provìntzia de Calabria tènen erèntzia greca, pro esèmpiu, ma custu si bìet in sa religione puru, bìdu chi pònen in fattu a sa funtzione orientale de su cristianèsimu). +Sos grecànicos favedd(àb)an tradissionalmente unu limbàzu dòricu de su grecu anticu, su griko. Su numeru de sos chi lu chistiònan òje in dìe est minòre minòre: sa majorìa de zòvanos allègat in italianu ebbìa. + +Italianitzatzione: +Sa italianitzatzione o italianitzadùra est su protzèssu, ispìntu a fòrtza o de boluntàde, de assimitzatzione curturale pòstu in opera dae s'Italia pro tottus sas minorìas limbìsticas e comunidàdes etnicas chi "no" tènian s'italianu comènte limba pròpia. + +Mògoros Eugànigos: +Sos Mògoros Eugànigos sunt unu grupu de montigros de orìzine burcàniga chi cumparent, belle che archipèlagu, in su paris padanu-bènetu, iscassos chilòmetros a su suddu-uestu de Pàdua. +Su mògoro prus artu est su Monte Venda, artu 603 metros, ch'istranzat unos cantos repetidores de sinzales de tele chi cuguzant su bonu de sas zonas inghiriadoras (provìntzias de Pàdua e Bissèntzia). +In s'arzola de sos Mògoros Eugànigos s'agatant 16 comunas, totus postas in su de Pàdua, francu Albettone chi s'agatat in su de Bissèntzia. Monselice, cun 22.603 abitadores, est sa leada eugàniga prus pobulada. Sos mògoros cumprendent logalidades termales bariadas che Montegrotto, Abano, Battaglia e Galzignano. +Sos Mògoros Eugànigos sunt su primu parcu rezionale de su Bènetu, istituìdu in su 1.989. + +Progetu Repùblica de Sardigna: +Progetu Repùblica de Sardigna, a s'ispìssu incurtziàdu in ProgReS, est unu partidu sardu sotzial-democraticu de ideas indipendentistas, fundàdu in su mese de bennàrzu de su 2011 dae parte manna de sos militantes de un'atteru partidu indipendentista, chi si nàrat "Indipendèntzia Repùbrica de Sardigna" (o "iRS"). +Su partidu est organitzàdu in oto sèas regionales sardas (Cagliari/Castèddu; Sulcis-Iglesiente; Medio Campidano/Campidànu; Oristano/Aristànis; Nuoro/Nùgoro; Ogliastra/Ogiàstra; Sassari/Tàtari; Gallura/Gaddhùra) cund una in prus (su Distèrru) a rappresentare sa diaspora sarda pèri s'Europa e su mundu intrèu. Mancàri chi medas sardos vìvan in foras de sa Sardigna, iRS e ProgReS sun istados sos primos partidos sardos a si curare de sa rappresentantzia pro sos sardos chi non b'istan prus in s'isula. Si pùblicat papèri pèri sa retza: pro esempiu, sa regione de su Disterru iscrìet "Su Bandu" cun articulos in inglesu, sardu e italianu. + +Indipendèntzia Repùbrica de Sardigna: +Indipendèntzia Repùbrica de Sardigna, incurtziàdu fìntzas in iRS, est unu partidu sardu sotzial-democraticu e non-violentu de ideas indipendentistas. Su partidu, chi aìat fraigàdu Baìnzu Sale (in italianu "Gavino Sale"), est a favore de su fundamentu de una Repubrica de Sardigna e de s'indipendentzia sua dae s'istadu italianu. + +Punta Lizu: +Punta Lìzu (in italianu "Punta Giglio", in cadelànu "Punta del Lliri") est unu promontòriu de carchìna chi bi est in s'òru nord-otzidentale de sa Sardigna in s'Alighera, chi impàre a s'atteru promontoriu (de nùmene Capu Catza) insèrrat su golfu mannu de Portu Conte. De manèra impròpia si li nàrat "punta", ca in realtàde tènet prusaprèstu sas caratteristicas de unu capu pro s'artèsa manna sua sùbra de su libellu de su mare; su nùmene chi tènet, a dòntzi modu, pòdet iscobiàre su fattu chi in cùe bi aìat unu numeru mannu de pràntas de lìzu creschènde arèste. Punta Lìzu est in intro de su zàssu marinu protettu de Capu Catza - Isula Piana. Dae su puntu prus artu si podet miràre tottu su paesàtzu chi inghìriat sa punta. Pro mòre de su puntu istrategicu chi podìat dominare tottu s'area, in sa segunda gherra mundiale s'esèrtzitu italianu e cussu tedescu bi aìan fraigàdu una base antiaèrea: de cussa como bi abbàrrat galu una parìga de casermas, chi si pòden agattàre pèri tottu sa zona e fìn fattas de carchìna pro las pòder cuàre menzus a sos ogros de sos Alliàdos. + +Faru de Capu Catza: +Su faru de Capu Catza est in su promontòriu de carchìna chi tènet su matèssi nùmene, pòstu in s'òru nord-otzidentàle de sa Sardigna a nord de s'Alighera, a chìrriu de sa ròcca manna chi bi est in sùbra de sa grutas de Nettunu. Sa tùrre chi si bìdet còmo l'an fraigàda tra su 1950 e su 1960, ma in su promontòriu ja bi aìat unu àtteru faru, chi si pènsat chi fit de su 1864. + +Portu Conte: +Portu Conte (in italianu "Porto Conte", in cadelànu "Port del Comte") est su golfu prus mannu de sa Costèra de su Coràddu, postu in s'ala nord-otzidentale de sa Sardigna e in intro de sa tzittade de s'Alighera, a una distantzia de unos 20 kilometros. Su golfu lu inserran sos promontorios de Capu Catza e Punta Lizu. Dae s'intrada a s'aggabbu b'at unos 6 kilometros. Tottu sa costèra la faghen caleddas minores, roccas e un'ispiàggia manna connòtta cun su nùmene de Mugoni, chi serrat su golfu. +Connòttu a su tempus de sos romanos antigos comente "Portus Nimpharum" (su portu de sas ninfas), su golfu est unu de sos portos naturales prus mannos chi si agàtten pèri tottu su Mare de Mesu. Pro custu fattu, est sèmper istàdu de impòrtu istratègicu mannu in sos segulos colàdos. Como carchi annu su logu est suzetu a amparu, faghende parte de su Parcu Regionale de Portu Conte in su trettu terrestre, e in cussu marinu de s'Area Naturale Protetta de Capu Catza - Isula Piana. +Su logu istrategicu at fattu a manera chi su golfu fit cuadorzu de barcas chi appartenìan a piscadores e nàes de mercadùra e de gherra. In su fondale an agattàdu medas imbarcatziones latinas. In su 27 de aùstu de su 1353, Portu Conte at bìdu una battalla in ue s'armada cadelàna e venetziana, chi nde fit a cabu Bernardu de Cabrera, binchìat cussa genovesa, fattu istoricu chi at pòstu s'Alighera e sa Sardigna in sùtta de sa Corona de Aragòna. +In su cursu de sas gherras napoleònicas, sa flotta britannica chi ghiaìat s'almirante Oratziu Nelson bi aìat una base sua in sa costèra nord-otzidentale de sa Sardigna. Sa presentzia inglèsa ponìat cuntrollu a sas intràdas e bessìdas de s'armada frantzèsa, chi tenìat - e galu tenet - sa base sua in su portu de Tolone. Su golfu de Portu Conte fit unu ispàtziu seguru in ue istàre pro sas nàes britannicas, chi fin alliàdas cun cussas sardu-piemontèsas pro impidìre un'isbàrcu frantzesu in s'isula de Sardigna. + +Golfu de s'Alighera: +Su golfu de s'Alighèra est un'intràda naturale pòsta a nord de su Mare de Sardigna, càra a s'Alighera. Una làcana li pònen a zòsso Capu Marrargiu e a sùsu Capu Catza, su promontoriu prus mannu de s'ala nord-otzidentale de sa Sardigna. +Su golfu, gràtzias a su logu zeograficu in ue est, at sèmper offèrtu cuadòrzu segùru a sas nàes cando su tempus si pònet male. Sa costèra bi andat pro unos 70 kilometros. In su golfu b'at parìtzas biddas, in prus de s'Alighera chi est sa tzittade prus manna: Fertilia, Maristella e Tramarigliu, pro esempiu. B'at fìntzas carchi logu de impòrtu ecolozicu mannu, comente s'Area Marina Protetta de Capu Catza - Isula Piana e su parcu regionale de Portu Conte. + +Isula Foradada: +Sa ìsula Foradàda (in italianu "isola di Foradada", in cadelànu "illa Foradada") est a pagos kilometros de distantzia dae sa tzittade de s'Alighera, a chìrriu de Capu Catza in mare abertu. +Si tràttat de una rocca de carchìna e de colore bianchìttu, chi sos piscadòres de s'Alighera li aìan pòstu su nùmene de "Furaràra" ca tottu s'isula fit prènna de istàmpos. B'at sa possibilidade de intràre in sa Foradada pro mèdiu de navèddas chi, tuccànde dae su portu de s'Alighera, jùghen sos turistas a sas grutas de Nettunu; difàttis sas nàes, innàntis de visitàre sa gruta, b'àndan prima a sa Foradada. + +Isula Piana (Capu Catza): +Sa ìsula Piana (in italianu "isola Piana", in cadelànu "illa Plana") est un'isulèdda de falèsias fatta de carchìna pòsta in Capu Catza, a nord de s'Alighera. In su periodu chi b'andat dae màrtzu a làmpadas, s'isula est una colùnia manna de làros chi in cùe bi pònen nìdu e òu, ind unu ambiente chi sos omines pagu b'ìntran. +S'isulèdda fàghet parte de s'Area Naturale Marina Protetta de Capu Catza - Isula Piana. + +Rebolussione de pannarrigada: +Sa rebolussione de pannarrigada est su nùmene impreadu pro inditare su tempus de mudamentos rebolussionarios in sa Tzecuisrovàchia antiga intre su 17 de santandria e su 29 de nadale de 1.989, chi nch'aiat zutu a sa ruta de su rezìmene comunista e a s'introduidura de unu sistema polìtigu basadu in printzìpios democràtigos. Sos mudamentos narados fiant istados illestridos dae s'isfaghinzu de su brocu orientale betzu e sa crèschida de sa pessamentadura intre sa pobuladura pro sa situassione econòmiga e polìtiga de su paìsu. +Sa rebolussione est definida “de pannarrigada” pro sa creze sua paghiosa, sende chi pro s'èsitu suo non fiant istadas netzessàrias nen sa biolèntzia nen sas armas: est chistione de unu casu isemprale de aprigadura de un'assione no biolenta, chi at tentu de resurtadu unu mudamentu profundu prendende sa sotzietade intrea. Cun sa dèroga de sos acontessimentos de su 17 de santandria, addaghi sos istudantes chi manifestaiant in manera paghiosa fiant istados atacados dae sas fortzas de seguràntzia, sa rebolussione no aiat tentu episòdios biolentos e fiat istadu possìbile a reapostivigare sa democratzia sena una ùniga bìtima mortale. + +Testudo marginata: +Sa Testudo Marginata est una de sas chìmbe ispètzias de rettìlios chi appartènen a sa famìlia "Testudo", pàris chin atteros che a su de Hermanni o cussu grecu. Su testughine "marginata" bènit issu puru dae sa Grèghia, ma che l'an battìu in Sardinna còmmo carchi seculu sos managos pro si nudricare in dies de astinentzia: oje in dìe, est tantu a communu a l'atzapàre in s'isula sarda, mascamènte in sos trettos de muntagna comènte sa Gallura, chi s'animale si nàrat fìntzas testùghine sardu, mancàri chi bi nd'àpat grùstios pèri in su restu de Europa. In prus, sicomènte pòdet puru lòmper a 35 chentìmetros, sa marginata est su testughine prus mannu de sa famìlia "Testudo". + +La ragazza di Bube: +La ragazza di Bube) in sardu:"S'amorada de Bube") est unu romanzu iscritu dae Carlo Cassola intre su 1958 e su 1959, in ue, in mesu de s'àteru, s'isponent peri su contu de zòvanos inamorados sos probremas polìtigos e sotziales de sa pustigherra. +Pubrigadu dae Giulio Einaudi Editore in su 1960, fiat istadu galardonadu cun su Prèmiu Strega; tres annos prus a tardu, nde fit istadu realizadu finas un'adatamentu de cinematograficu cun sa deretura de Luigi Comencini, cun atores protagonistas Claudia Cardinale e George Chakiris. +Non l'ant bortadu mai in sardu. + +Publio Ovidio Nasone: +Ovidiu (in latinu: "Publius Ovidius Naso") est istadu unu poetes de s'antighidade, connottu printzipalmente pro s'obera sua Metamorphoses, chi costituin una de sas pius importantes referentzias pro sa mitologia classiga. Umpare a Virgiliu e Orazio costituit sos tres poete canonicos. + +Virgiliu: +Virgiliu (in latinu: "Publius Vergilius Maro") est istadu unu poetes de s'epoca de Augusto, connottu printzipalmente pro sos tres obera suas sa Bucolica, Georgica e su poema epicu Eneide. Umpare a Ovidio e Orazio costituit sos tres poete canonicos. + +1444: +S'annu 1444 (MCDXLIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Marc Dutroux: +Marc Dutroux, nàschidu su 6 de santandria de 1956 in Ixelles (Bèrziu), est unu criminosu berzianu, a profissione eletritzista, cundennadu a sa presonia perpetuada in su chi est naradu “S'afare Dutroux”. Est nodidu a sa crònaca che su "Mostre de Marcinelle". +In su 2004, est recunnotu curpàbile de assassinamentos, de bioladuras de minores de edade, de sechestros, de assòtziu de malufaghedores e de tràfigu de droga. + +Truncaràdios: +Su tèrmine de truncaràdios si referit in zenerale a sas cantones chi, mescamente in tempus de sos meses istiales, tenent ispainadura manna a beru peri sos mèdios massivos printzipales (ràdiu e telebisura) e in sos ambientes de intratenimentu comente discutegas, balladorzos e biddarzos turìstigos, e chi fitianu sùperant sa barrera de su tempus e devenent fascas apressiadas finas in sos annos posteriores. +Su tèrmine sutaintentat, in manera brullana, chi una cantone colet gasi medas bias diàrias e ascurtada cun ballùmene gasi artu chi agabet pro “truncare” s'aparitzu radiufònigu o telebisencu currespondidore. + +Intzidente ferruviàriu de Castelldefels: +S'intzidente ferruviàriu de Playa de Castelldefels de 2010 fiat acontèssidu in s'istassione de Castelldefels Playa, in sa logalidade ispannola de Casteldefels (Bartzellona) su 23 de làmpadas de 2010. In s'intzidente fiant obitadas 12 pessones. +Isvilupu de sos fatos. +A sas ùndighi e degheotu de sero de sa die de s'intzidente, unu trenu de probianias aproghilende dae Bartzellona, chi fiat moidu a sas 11:06 cun destinu a Sitges, faghet arressada in Castelldefels Playa. Dae su trenu, unu Sèrie 451 de Renfe de formadura dupra, cun capatzitade de 1816 pessones, nche fiat faladu unu nùmeru de pessones meda superiore a s'avesale, pro more de su fatu ch'in sa praja probiana aiant programmadu diferentes eventos pro sa tzelebradura de sa note de Santu Zuanne. In s'istassione s'agataiant azentes bariados de polima de cara a s'aturmadura de zente. +A pustis de achirrare dae su trenu, sos biazadores deviant colare a s'àtera ala de sas bias pro nch'essire dae s'istassione. Pro custu, s'istrutura disponiat de unu sutacoladorzu de fraigamentu reghente e de una pontiga superiore. Sa pontiga fiat cunzada pro traballos, su chi fiat inditadu petzi dae una cadena, duncas unos cantos biazadores arribados aiant proadu a essire peri cussa pontiga pro dever a pustis torrare a s'apeadorzu. In unu printzìpiu, si fiat cussiderada sa possibilidade de un'istrampada de su sutacoladorzu, mancari sos azentes chi dispensaiant servìtziu in s'istassione decrarent chi sa zente nch'essiat cun normalidade. Argunos testimonzos aiant decraradu chi non fiant istados capatzos de bider chi esistiat unu sutacoladorzu. +A pustis de sa moida de su sutaurbanu, unu grupu de unas 30 pessones detzidit de rugrare sas bias. +A sas oras 11:23, fiat prebidu su trànsitu sena arressada peri s'àtera bia de unu trenu Sèrie 490 de Renfe, in servìtziu Alaris intre Alicante e Bartzellona, chi tzirculaba a ora a 139 km/h in un'arrogu in ue sa belotzitade màssima autorizada est de 150 km/h. S'Alaris aiat agrugadu a 150 metros de s'istassione su probianias chi protzediat in sa deretura contrària, pro custa resone nch'aiat faladu s'intensividade de sos faros pro no illuinare s'àteru machinista, comente apostìvigat su regulamentu. In s'arribonzu a s'istassione, s'abizat de su grupu de pessones chi sunt rugrende sa bia, duncas ativat sa bussina e su frenu de azutòriu. Su trenu istrampat su grupu 4 segundos a pustis, e s'arressat 800 metros a pustis de ativare su frenu. +Incherta. +Su fatu fiat istadu sutapostu a duas inchertas: una tènniga, dae bandas de sa Cummissione de Incherta de Intzidente Ferruviàrios, e s'àtera zudissiària, dae bandas de su Tribunale 1 de Gavá. +S'imbestigadura de sa Cummissione fiat terminada su 31 de ghennarzu de 2011, crompende a su cuncruimentu chi totu sos sistemas aiant funtzionadu in manera adeguada e chi sos machinistas aiant assionadu curretamente e cunforme a su regulamentu. Sa seguràntzia de s'istassione fiat istada cumparada cun sas normas de àteros paìsos de s'Unione Europea, isprendende chi fiat normale dessintotu e non teniat bisonzu de modifigaduras. Non fiat istada realizada peruna casta de recumendadura. +S'imbestigadura zudissiària fiat terminada in sa prima istàntzia cun s'archivadura de su pretu su 30 de triulas de 2010, iscumbatende chi s'intzidente fiat istadu dèvidu a unu cumportamentu “incautelosu e malatrividu” dae bandas de sas bìtimas e chi s'istassione e sos servìtzios suos cumpriant cun sa regulativa e sas cundissiones de seguràntzia. Pro su chi pertocat su machinista, aiat dadu negativu in sa proa de arculemia e cunsumidura de trassicadores e sa reassione sua fiat istada lestra e curreta. +"Sas imbestigaduras zughent a s'ùnigu cuncruimentu chi sos òbitos siant dèvidos a unu cumportamentu incautelosu e malatrividu de sas bìtimas etotu”. +Sos familiales aiant recurtu a su Tribunale Provintziale, chi lis aiat dadu sa resone in parte, cussiderende chi fiat istadu bioladu su deretu issoro a un'amparu efetivu, e aiat cumandadu sa reabertura de su casu. Su zuighe s'est negadu a imputare su machinista de su trenu. +Bìtimas. +Sas bìtimas mortales de su disacatu fiant istadas treighi pessones, chi duas teniant edades cumpresas intre 16 e 28 annos (sete de nassionalidade ecuadoriana, duos culombianos, duos bolivianos e una rumena) e una fèmina de 46 annos. Àteras batòrdighi pessones fiant resurtadas fertas (otu òmines e ses fèminas), una de issas in istadu crìtigu. + +Testughine alligadore: +Su testùghine alligadòre (lùmen issientìficu: "Macrochelys temminckii") est unu testughine chi appartènet a sa famìlia "Chelydridae". Est s'unica ispètzia de sa zenìa "Macrochelys". Si atzàpat in sos USA tzentru-meridionales, fìntzas a campàre in sos istàos de Kansas, Iowa e Indiana. +Est unu de sos testùghines prus mannos a vìver in padule, sicomènte podet lòmper a chentu kg. +Sa coràtza de custu testughine tenet unu colore mùrru o castànzu chi b'àndat dae 34 a 66 cm e fìntzas de prus. Sa conca sua est manna, sas barras sun a ùnchinu e sa còa est longa meda. +Sa singulare caratteristica de custu testughine est chi tènet in sa limba unu penduliche ruju a forma de verme, chi s'animale imprèat pro abbaraddàre a sos chi si si pònet a catzàre pro sìche los mandicàre, comente a pìsches, crostàtzeos e atteros mammìferos minòres. + +William Turner: +Est istadu unu pittore romanticu cunsideradu unu de sos printzipales paesaggistas de ogni tempus, edd' est istadu unu de sos printzipales mastros de sa tecnica de s'acquarello de s'Inghilterra. +Dae medas est connottu comente su "pintore de sa lughe" e s'obera sua est cunsiderada una prefazione romantica de s'Impressionismu e calicunu de sos trabaglios suos sunu definidos appartenentes a s'arte astratta. +Pro s'espressividade de sas oberas suas, medas contemporaneos, l'ana leadu in giru, massimu pro s'apparentzia de no finidu: ma fit istadu appoggiadu dae John Ruskin e, in tempos pius rezentes, esaltadu dae sos "impressionistas" finas a sos "espressionistas astrattos". + +1851: +S'annu 1851 (MDCCCLI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +John Ruskin: +Est istadu su criticu de s'arte pius importante e cunsideradu de s'Epoca vittoriana, e in pius unu mecenate, unu disegnadore e acquarellista, unu pensadore e filantropo. Ad iscrittu subra diversas materias dae sa geologia a s'architetura, ornitologia, literadura, botanica, economia politiga. +Architetura. +Ruskin s'est interessadu bastante de architetura, edd'est istadu unu de sos printzipales animadores de su Gothic revival, pro cantu reguardat su restauro Ruskin pensaiat chi su restauro fit distrutzione; e chi sas costrutzionea antigas devian essere arribadas comente fini. + +Silvio Moser: +Silvio Moser (Tzurigu, 24 abrile 1.941-Locarnu, 26 maju 1.974) est istadu unu pilotu automobilencu isvìtzeru. +Notas biogràfigas. +Nàschidu in Tzurigu, si fiat tramudadu zai dae sa pitzinnia a su Cantone Tessinu cun babos suos, cuncretamente a Vaglio, in ue babu suo aiat montadu una butega de antiguedades rùstigas. Zai a zòvanu zòvanu, Moser si fiat averadu particularmente interessadu a sa motorizadura e a sas curreras, a sas cales aiat cumintzadu a leare parte in pessu chi èsseret possìbile. Isse aiat aguarmente formadu parte de unu grupu de apentados chi si fiat creadu a inghìriu de Tommy Spichiger. +Zai s'istajone de 1.964 fiat istada particularmente ditzosa pro sas bintòrias in sa Temporada Argentina e in su campionadu europeu de Fòrmula 3, ch'isse aiat terminadu in agualidade de puntos cun Jackie Stewart. +Moser fiat istadu su primu tessinesu chi aiat partetzipadu a su campionadu de Fòrmula 1, in sos annos dae su 1.967 a su 1.971. +Moser, paris cun Aldo Pessina e Pablo Foletti, aiat amaniadu in su 1.967 sa prima edissione de Esposauto, un'isponidura de su setore de sas beturas de curreras e seriales, chi aiat tentu logu in Luganu onzi duos annos finas a su 1.997. A pustis de sa morte sua, li fiat intradu in parte Clay Regazzoni. +Silvio Moser fiat mortu in Locarnu in su 1.974, unu mese a pustis de un'intzidente grae chi li fiat acontèssidu in sa 1.000 km. de Monza. S'automòbile sua nche fiat essida dae sa currera iscudende a cosa de un'àtera betura chi fiat essida a sua bia unas cantas furriadas in antis, sena chi sos cummessàrios de porfia s'ocuparent de l'evacuare. Pro neghe de s'intzidente, Moser fiat intradu a coma e fiat obitadu sena releare cunnoschimentu mai. +Moser, in prus de custu, aiat azuadu a Clay Regazzoni s'amigu suo a intrare a su mundu de sas curreras. + +Movimentu pro sos derettos de sos autisticos: +Su movimentu pro sos derettos de sos autìsticos, muttìu fìntzas movimentu de sa neurodiversidade, est una currente sotziale chi incoràzat sos chi pàtin de sa sindrome e sa sotziedade in generale a tènner in cussìderu s'autismu comènte una richèsa prusaprèstu chi non unu macchìghine o istròbu de conca de sanàre a chìto. Su movimentu pùnnat a una sèria de obiettivos, chi cumprènden a atzettàre su cumportamentu autisticu de manèra prus lèpia, imparàre a sos autisticos a irfruttàre sas cumpetèntzias issòro imbètzes de istròcher su chi fàchen sos fedàles neurotìpicos, a fravicàre una rètza sotziale chi permìttat a sos autisticos de sotzializàre comènte bòlen issos, a reconnòscher sa comunidade autistica comènte unu grùstiu de minorìa, e gòi sichìnde. +Su movimentu crèdet chi sa neurodiversidàde siat pro mòre genetica e si la dèpat atzettàre pro comènte est, una manèra che un'attera chi su genoma umanu tènet pro si espressàre. Custa mànera de pessàre s'autismu est distìnta dae sas atteras duas chi bi at, est a nàrrer: +Su movimentu tènet bidèas chi sun cuntroversas meda e bi nd'at unu muntòne de pàrreres chi b'ànden sìat a apòzu siat còntra custa currente sotziale dae parte de zente chi sùffrit de autismu. +Su movimentu cumprèndet unu numeru mannu de assòtzios. Calicùnu, comente su "Autistic Self Advocacy Network" (ASAN) sun no-profit, mèntras chi atteros, comente "Autism Network International", non lu sun. + +1936: +S'annu 1936 (MCMXXXVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1881: +S'annu 1881 (MDCCCLXXXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in die de sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1584: +S'annu 1584 (MDLXXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +Crìmine de su catamaranu: +Est cunnotu a s'opinione pùbriga comente su crìmine de su catamaranu su mortorzu de Annarita Curina, una barrera pesaresa de 34 annos. +Sa carrera de Curina fiat istada recuperada su 28 de làmpadas de 1988, in unu fùndigu bassu de s'Adriàtigu, sete millas a largu dae Marzocca di Senigallia (Angona), dae unu bolizeri. Su cadàvere de s'iscuredda fiat insaurradu cun un'àngora de 17 chilos, sa cara fiat isermorada dae s'istare longu a modde, peroe finas dae diferentes corfos, incrividos cun unu machete, comente s'at a iscoberrer posteriormente. +Annarita Curina possediat, paris cun'amiga, unu catamaranu de 10 metros de longària, s'Ark. S'iscòberit chi, a sas 11:30 de sa chenàbura 10 de làmpadas, sa fèmina, divortziada dae un'inzineri, aiat leadu su mare impare cun un'òmine italianu e una pisedda olandesa. Su destinu issoro fiant sas ìsulas Baleares, e sa finalidade de su biazu fiat una bagàntzia, peroe finas e mescamente sa possibilidade, una bia cròmpidos a destinu, de nolitare s'imbarcadura pro rugheras. +Nche tzucant deretu sas buscas internassionales. +Sa barca, renumenada Fly2, est agatada torra su de 19 de triulas in su portu tunisianu de Ghar el Melh. Duas dies a pustis, sa polima tunisiana detenet a Filippo De Cristofaro, 34 annos, divortziadu cun una fiza, unu fulanu istranu chi campat dae isbirgos e tenet un'apentu mannu pro sas barcas de bela, e duos olandesos: sa 17arza Diane Beyer, chi cun De Cristofaro, dassende babos suos, zai si nch'est fuìda una bia chirru a sa Noa Caledònia, e Pieter Groenendijk, 27 annos, chi at a resurtare anzenu a su crìmine. +A sa prima, Filippo e Diane chircant de dare una bersione improbàbile de s'acontèssidu: un'atachizu intre ambas fèminas chi si cuntierraiant a Filippo agabadu cun trazèdia. A pustis, ambos s'istrampant a cunfissant. Annarita Curina est istada ochida dae Filippo De Cristofaro, cun sa sodalia de s'olandesita. Est istada issa chi at fertu a Annarita in unu costazu, in s'ìnteri chi s'iscuredda si fiat discansende suta de sa cuberta. Peroe isse l'at agabada cun unu machete chi s'agataiat a bordu. Posteriormente, ambos ant ghetadu sa carena a mare, a pustis de l'insaurrare pro chi no èsseret agatada mai. +Su motivu iscadenadore? Unu fùtile a beru: a furare su catamaranu de Annarita e navegare peri su mundu cun s'amiga sua zòvana. Unu crìmine a tràmunu de un'abentura. E est totu. +Protzessada dae su tribunale de sos minores de edade, su 17 de nadale de 1988, Diane Beyer at a esser cundennada a ses annos e ses meses de presonia. +Est prus gravosa sa pena pro De Cristofaro: 30 annos in su primu gradu, chi devenent presonia perpetuada in s'apellu e in sa cassadura, su 5 de làmpadas de 1.991. +Filippo De Cristofaro est evàdidu dae sa presone de Opera (Milanu) su 6 de triulas de 2007, sende atzapadu unu mese prus a tardu in Utrecht (Olanda), sa tzitade de Diane, ch'in s'ìnteri at cumintzadu una bida noa de muzere e mama. +De Cristofaro est evàdidu torra, custa bia dae su penadorzu de Porto Azzurro (Liornu), su 28 de abrile de 2.014. + +Borgen (Serie TV): +Borgen est su titulu de una serie televisiva drammatiga danesa, comintzada in su 2010, chi racontat s'istoria de una fèmina chi est diventada primu ministru de sa Danimarca. Su numene "Borgen" ("su Casteddu") est riferidu a Christiansborg Palace, situadu in su centru de Copenaghen,chi est su palatu chi ospitat su Parlamento, s'offisciu de su Primu Ministru e sa Corte Suprema de i cussa natzione. +Su personagiu printzipale, "Birgitte Nyborg" (interpretada dae s'atrice Sidse Babett Knudsen) paret chi siat ispiradu a Helle Thorning-Schmidt, sa prima fèmina chi est diventada cabu de su guvernu in cussa nazione. +In Italia est trasmittidu dae sa rete televisiva La EFFE. + +Faun: +Sos Faun sun unu grupu musicale tedescu de genere folk, chi tenet meda itte bìer chin sos sonos de s'Edade de Mesu. Sos Faun an a commo prubicàu 6 album, chi si bi agàttat in intro unu live fattu impàre a su grupu de folk psichedelicu In Gowan Ring. Sa musica issoro est ispetziàle, ca imprèan istrumentos anticos e sun semper a su tzentru de sas cantònes sas paràgulas, cantàdas in parìtzas limbas comènte su tedescu, su latìnu, s'islandesu anticu, s'ungheresu, su ladìnu e su finlandesu. Tra sos istrumentos chi sos sonadores nde fàchen imprèu, sun a ammentàre s'arpa tzeltica, sa nyckelharpa isvedesa, sa ghironda, sas bisonas, su frautu e atteros galu. + +Ghillotina: +Sa ghillotina est una màchina de cuntzibidura frantzesa, ispirada dae modellos antigos de màchinas de detzugradura, chi fiat istada impreada in Frantza pro s'aprigadura ufissiale de sa pena de morte peri isconcamentu, e posteriormente in unos cantos cantones isvìtzeros, in Isvètzia, in Bèrziu e in Alemània. In Frantza, una ghillotina aiat funtzionadu in sa presone des Baumettes pro s'ùrtima bia in su santandria de 1977, e fiat istada intregada definitivamente a sa presone de Fresnes a pustis de s'abolidura de sa pena de morte in 1981. +Cunforme a sos ispertos de meighina, sa partzidura de su meoddu ispinale cunzughet sa pèrdida de cunnoschimentu iscutale (pretzisamente che in su casu de inforcamentu a falada longa). + +1497: + +Nova Scotia: +Sa provintzia de sa Nova Scotia est una de sas provintzias de su Canada, sa capitale sua est Halifax. Sas limbas faeddadas sunu meda, sa pius diffusas sunu s'inglesu e i su frantzesu ma est meda difusu finas sa arabu. In su teritoriu sos abitantes a su 2011 fini 921.727 e sunu de tantas etnìas. + +Tramatza (ozetu): +Una tramatza est unu cabidale mannu, normarmente postu in una retza angorada a unu letu, in ue a dormire o discansare. +Notas istòrigas. +Istorigamente, sa tramatza est istada prenada de paza, crine, lana de berveghe o àteros materiales moddes. Sas tramatzas modernas sunt de castas bariadas e podent esser custituìdas dae mollas cuguzadas cun pizos prus o mancu grussos de lana o àteros materiales moddes, o puru cumpostas intreamente de làtighe de gomma. +Dae sos annos chimbanta de su de XX sègulos, est istada meda pobulare sa tramatza a mollas, definida fitianu finas “ortopèdiga”, peroe oe est cussiderada pratigamente antigada e superada dae sas gasi mutidas tramatzas “ergonòmigas”, est a narrer a tretu de si modellare e sighire sas bortas fisiolòzigas de sa carena. Sos ispetzialistas mèdigos oramài nde cussizant artamente s'impreu a petus de sas ortopèdigas. + +Limba norvegesa: +Su norvegesu est una limba chi pertènet a sas limbas germanicas de su nord e a sa famìlia prus manna de sas limbas indo-europeas. +Su norvegesu est una particularidàde pèri s'Europa, ca est una limba chi tènet duas formas iscrìttas (o istandard) impreàdas de manèra uffitziale in Norvegia: su "Bokmål" e su "Nynorsk". +Sos comùnos norvegesos poden isseperàre a contu issòro si fàcher imprèu de s'una o s'attera forma istandard comènte uffitziale, chène istròbu perùnu. In medas, peròe, de manèra ispetziale pro cussos mannos comènte Oslo, no an picàu positzione atzettànde siat su Bokmål siat su Nynorsk. + +Leonardo David: +Leonardo David (Gressoney-Saint-Jean, 27 cabudanni 1960 – Gressoney-La-Trinité, 26 frearzu 1985) est istadu un'ischiadore arpesu italianu. +Fiat fizu de Davide, ischiadore arpesu de livellu artu a bia sua. +Biografia. +Promissa manna de s'ischì arpesu de s'agabu de sos annos setanta, Leonardo David fiat cussideradu dae medas s'antagonista possìbile de Ingemar Stenmark su cracu isvedesu e s'erederi isportivu de Gustav Thöni. +Ispetzialista de sas dissiplinas tènnigas, mancari apat disputadu pagas porfias in sa Cupa de su Mundu, fiat resèssidu a s'evidentziare zai dae su cumintzu, arribende intre sos primos tres siat in s'islalom zigante (Schladming), siat in s'ispetziale (Kranjska Gora e Jasna). Su 7 de frearzu de 1979, aiat bìnchidu s'ùniga porfia sua, s'islalom de Osru, in dae in antis de Ingemar Stenmark e Phil Mahre s'istadunidesu. +Aiat bintu sa Cupa Europa in su 1978 e in sos Campionados Italianos aiat logradu sa medalla de brunzu in sa falada lìbera in su 1977. +Sa carrera sua fiat istada segada in curtzu dae s'intzidente grae chi li fiat intervènnidu in sa falada antisolìmpiga de Lake Placid su 3 de martzu de 1979, in ue nche fiat rutu a probe de sa raja ocasionende-si unu traumatismu carrotzale cun coma cunseghidore. Zai fiat rutu unas cantas chidas in antis, in su barigare de una falada lìbera chi si fiat isvilupada in Cortina d'Ampezzo, e in sas chidas posterioras “non resessiat a s'assussare nemancu in s'islalom zigante, ca sas bivraduras zeneradas dae sos ischìs in s'astra li causaiant dolore de conca”, comente at iscritu Paolo De Chiesa su cumpanzu suo de echipa. Nostamis de custu, aiat leadu parte a sa falada de Lake Placid in ue, cun sa raja a s'ograda, nche fiat rutu. Si fiat pesadu torra, aiat rugradu sa raja e posca si fiat istrampadu intre sos bratzos de Piero Gros. Non diat aer releadu mai prus su cunnoschimentu, malugradu s'internamentu a s'ispidale e cuidados longos in Innsbruck. +Posteriormente a s'intzidente, fiant nàschidas polèmigas a pitzos de s'oportunidade de li dassare disputare cussa falada lìbera: sas crìtigas si basaiant in su fatu chi David galu no èsseret prontu pro parare fronte a cussa dissiplina, cun resone prus manna dada sa ruta anteriora, dae sa cale paraiat chi no àeret galu recuperadu prenamente. In particulare, custu ùrtimu episòdiu si podiat interpretare comente sinzale avertidore a su cale non fiat istadu dispensadu s'atentu dèvidu. S'acotèssida aiat tentu finas sechelas zudissiàrias. +S'ischiadore zòvanu no aiat recuperadu prus finas a sa morte, acontèssida ses annos a pustis. + +Limba danesa: +Su danesu est una limba chi pertènet a sas limbas germanicas de su nord (est a nàrrer, iscandinavas) e sa familia prus manna de sas limbas indo-europeas. +Est sa limba uffitziale in Danimarca e secunda limba uffitziale in Groenlandia, affacch'e a su "kalaallisut", e in sas Isulas Fær Øer, paris chin sa limba faroesa. Abbàrrat galu limba uffitziale in Islanda pro sa colonitzassione. +Est imbètzes limba de minorìa in su Land tedescu de su Schleswig-Holstein (in danesu Slesvig-Holsten), in ube la chistiònan unas 50.000 pessònes. +Est a ammentàre chi su danesu est commo iscumpàrtu in sas Isulas Vìrghines istado-unidènsas, colùnia danesa fìntzas a su 1916. +Fìntzas sa variedade norvegesa Bokmål est, dae su puntu de bìsta limbìsticu, una forma de danesu fattu norvegesu, mancàri chi s'isvilùpu istoricu-curturale fàcat a manèra chi non si la cunsìderet goi commo. +Una variedade particulare de su danesu si chistiònat in s'isula Bornholm: su bornholmesu mantènet trastos imbènnios oje in dìe in sa limba islandesa. + +Scots: +Su scots est una limba germanica otzidentale anglo-frisona chi si chistiònat in Iscotzia, in s'Ulster e su trettu lacanàrju de sa Repubrica de Irlanda (in ube si connòschet chin su lùmen de Ulster Scots), simizante a s'inglesu ma meda a divèrsu dae su gaelicu iscotzesu. Si li nàt puru "Lowland Scots" pro lu contrappònner a su gaelicu, ca su gaelicu si favèddat in sas Highlands. +In s'allega vulgare si mùttit simpremènte iscotzesu, mancàri chi siat menzus a impreàre su faveddu de "limba scots" pro non che lu pònner a pare chin su gaelicu. Mancàri chi siat belle su matèssi de s'inglesu, tantu chi sos duos idiomas si pòden cumprènder a pare chene troppu problemas, su scots est tèntu in cussìderu che limba a banda. +S'iscotzesu tènet radìchina in sa limba germanica de sos anglos chi istàban a nord de su rìbu Humber, chin carchi influentzia benìnde dae s'inglesu modernu. + +Oreste Pieroni: +Est istadu sindigu de Tàtari dae su 1946 a su 1954 dende esempiu de bona amministratzione. +Dae su 1956 a su 1961 fit istadu su Direttore Generale de su Bancu 'e Sardigna + +1899: +S'annu 1899 (MDCCCLXCIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +Banco di Sardegna: +Istoria. +Su "Banco di Sardegna" fit istadu fundadu in su 1944 de Cagliari, comente e Creditu Industriale. In su 1953, poi e sa fusione de s'ICAS ("Istituto di Credito Agrario per la Sardegna") e de su matessi Banco di Sardegna de Cagliari. + +Bassu tedescu: +Su bassu tedescu o limba bassu-sassone ("Plattdüütsch", tedescu istandard: "Plattdeutsch" o "Niederdeutsch", olandesu: "Nedersaksisch") est una limba chistionàda in su nord de sa Germania e appartènet a su grùstiu bassu-tedescu de sas limbas germanicas otzidentales. +Oje in dìe est una limba a puntu de sìche mòrrer, sènde galu in sa bucca de una minorìa semper de prus imminorigàda in sas regiones a làcana chin su Mare de su Nord; pacu, de su bassu sassone, bi nd'abbàrrat in s'allega regionale tedesca. Fìntzas Hannover, su capu de locu de su bassu tedescu, at atzettàu de impreàre s'istandard de s'artu tedescu ("Hochdeutsch"), limba uffitziale de sa Germania. +Est a ammentàre chi "artu" e "bassu" non sèrbin a inditàre un'ispètzia de status apitzigàu a sa limba (comente chi su bassu tedescu sèret limba vulgare e s'artu sèret, a s'imbesse, limba de zente ischìda), ma su locu, sènde chi su bassu sun sos pianos e s'artu sas muntagnas. +Sas tzittàdes prus mannas in ube sa limba bassu-tedsca si chistiònat sun Amburgu, Dortmund, Essen, Brema, Hannover, Bochum, Bielefeld, Wuppertal, Magdeburgu, Münster, Gelsenkirchen (in westfalicu Gelsenkiärken) e Braunschweig. Pèri minorìas de atteros istàdos, comente sa Danimarca e su Paraguay, favèddan su bassu tedescu e calicunu limbazu si atzàpat in Brasile e in sos Istados Unidos. + +Limba olandesa: +Su olandesu , fìntzas connòttu chin su lùmen de nederlandesu ("Nederlands") est una limba germanica. Si chistiònat, pro esempiu, in sos Paìsos Bassos e in Belziu. + +Limba frisone: +Su frisone est una limba germanica chi pertènet a su grùstiu germanicu otzidentale e la favèddat mesu milione de pessònes in sos trèttos chi sun a làcana de costèra de su Mare de su Nord in sos Paìsos Bassos, Germania e Danimarca. +Su frisone est una limba accùrtzu meda a s'inglesu (peròe, si non si tènet in cussìderu su scots, su bassu tedescu si li assimìzat galu de prus). + +Carillone: +Su carillone est un'aina musigale automàtiga de su de deghenoe sègulos chi produit mùsiga faghende bivrare, peri puntas postas in unu tzilindru o in unu discu rodadore, unas cantas atzeddas de atzarzu arringheradas a pètene. +Argunos de issos, in prus de custu, tenent pratos menores a percussura o campaneddos (aguarmente mecànigos). Custas ainas tenent zenerarmente dimensiones meda limitadas, peroe unos cantos isemprales (raros) nche sizint sas medidas de unu cantzu mannu de mobìlia. + +1876: +S'annu 1814 (MDCCCLXXVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu [ segundu su calendàriu gregorianu. + +1770: +S'annu 1770 (MDCCLXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1821: +S'annu 1821 (MDCCCXXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +Emilio Salgari: +Emilio Carlo Giuseppe Maria Salgari (Verona, 21 austu 1862 – Torinu, 25 abrile 1911) est istadu un'iscritore italianu de romanzos de abentura meda pobulares. Autore istraordinariamente prolìfigu, est amentadu mescamente pro esser su “babu” de Sandokan, de su tzicru de sos piratas de sa Malèsia e su de sos cursaros de sas Antiddas. Aiat iscritu finas romanzos istòrigos, comente “Cartagu in framas” e diferentes contos fantàstigos, comente “Sas maravillas de su Duamiza”, in ue prefigurat sa sotzietade atuale unu sègulu in antis, e est cunsideradu unu de sos antiscurridores de sa sièntzia fantàstiga in Itàlia, e in particulare membru de s'arrampu de su romanzu sientìfigu. Medas òperas suas sunt istadas adatadas a su tzìnema e sa telebisura. + +Frank Sinatra: +somewhere over the rainbow way up high theres a land that ive pooped on once in a dream of mine +by Connie Talbot + +Another World (videojocu): +Another World (Out of This World in sos Istados Unidos e Outer World in Giappone) est unu videojòcu de fantassièntzia chi at isvilupàu Eric Chahi in su 1991 pros Delphine Software International e Interplay at prubicàu. Sa grafica e sa copertedda las at fattas Chahi etòttu, mèntras chi sa musica est de Jean-François Freitas. +Oje in dìe, Another World est tèntu in cussìderu dae sa critica comènte unu classicu de "cinematic platform". Cando fit essìu at fattu sutzessu mannu, tantu chi b'an fattu unu sichidòre: "Heart of the Alien", prubicàu pètzi pro Sega Mega CD, in ube su protagonista est s'alienu co-protagonista de s'istoria. + +Tomb Raider (1996): +Tomb Raider: Featuring Lara Croft est unu videojòcu chi at isvilupàu Core Design e Eidos Interactive at prubicàu: est su primu jocu de su chi at a èsser una sèrie longa. Su jocu fit essìu in su 1996 pro PC, PlayStation e Sega Saturn. +Tomb Raider còntat un'istoria de Lara Croft, un'archeologa inglesa in cherta de tesoros anticos, chi pòdet ammentàre meda Indiana Jones. Su jocu at tèntu unu sutzessu gai mannu, chi non solu est istàu unu faru pro tottus sos atteros jocos de abbentura chi an a sichìre in benidòre, ma su protagonista suo, Lara Croft, ch'est essìu dae su campu de sos videojocos e est bènniu unu fenomenu de massa. +A commo fachet a iscarricare Tomb Raider e Tomb Raider: Chronicles pro PlayStation 3 e PlayStation Portable pro mèdiu de su PlayStation Network; si podet fìntzas colàre pro GOG.com pro si lu comporàre. + +Honoré Daumier: +Fit printzipalmente unu autodidatta, difattis finas si, in su 1828, est documentada una presentzia sua in s'Académie Suisse (Accademia isvitzera), aiat trabagliadu meda comente e litografu. Una olta imparada s'arte de sa litografìa aiat cominzadu a produrre illustratziones pro casas editrices musicales e pro sa publicidade. +In su 1830 aiat partecipadu a sa Trois Glorieuses (sa "Rivolutzione de làmpadas" in Frantza) e, dae su 1831 a su 1835, aiat collabadu a su giornale de oppositzione "Caricature" , pubrichende vignettas satiricas. + +1808: +S'annu 1808 (MDCCCVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +Artìmetru: +S'artìmetru est unu traste de medidura chi permitit de medire sa distàntzia bertigale de unu corpus dae una superfìtzie de referimentu (artitùdine), chi podet esser su livellu mèdiu de su mare, su solu o unu livellu cumbentzionale. + +1830: +S'annu 1830 (MDCCCXXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1831: +S'annu 1831 (MDCCCXXXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +Litografìa: +Sa litografìa est una tecnica de riprodutzione meccanica de sas imagines. Su prozedimentu fit istadu postu in funzione in su 1796 dae Alois Senefelder in d'una tzittadina vicinu a Monaco de Baviera. + +1796: +Fattos. +Annu de s'inventzione de sa tecnica de sa litografìa, posta in essere dae Alois Senefelder + +Apàtridu: +Un'apàtridu est una pessone chi perunu Istadu recunnoschet comente nassionale suo pròpiu. +Diferentes milliones de pessones in su mundu intreu s'agatant oe in una situassione de apatridia, podende gosare petzi de un'atzessu limitadu a sa proteghidura legale nassionale o internassionale, o a deretos fundamentales comente sos a sa salude e a s'imparonzu. +In su tentativu de parare fronte a sa situassione difìzile de sos apàtridos, in su 1.954 e in su 1.961 fiant istadas parafadas duas cumbenturas, respetivamente subra de s'istatus de sos apàtridos e subra de su minimonzu de s'apatridia. +Fitianu e no semper, un'apàtridu est finas unu refuzadu. In onzi manera, sa chistione de s'apatridia intrat a sa cumpetèntzia de s'Arta Cummessaria de sas Nassiones Aunidas pro sos Refuzados (ACNAR). In su 1.974, difatis, s'Adunàntzia Zenerale de s'Ona at pèdidu a s'ACNAR de dispensare assistèntzia legale a custa categoria de pessones e, in su 1.996, at incarrigadu s'Azentzia de amprare su rolu suo a sa prebenidura e a su minimonzu de su fenòmenu de s'apatridia. +S'abàliat chi bi siant 12 milliones de apàtridos in su mundu. Sende gasi, petzi 64 paìsos ant comunicadu a s'ACNAR sos datos chi permitint de contare 3,5 milliones de pessones apàtridas. Custu fatore at imbaradu s'intrega chi tenet sa finalidade de abaliare sas dimensiones reales de su fenòmenu. +De cara a su de 50 annales de sa cumbentura de su 1.961 subra de su minimonzu de s'apatridia, s'ACNAR at lantzadu sa Campanna pro sas cumbenturas subra de s'apatridia, alentende sos Istados a aderire a sa cumbentura narada, gasi che a sa de su 1.954 subra de s'istatus de sos apàtridos. Ambas cumbenturas custituint unu cuadru legale cun s'intentu de prebenner s'apatridia e garantire sa proteghidura de sos chi zai s'agatant in custa cundissione. + +Milena Gabanelli: +Est una free lance diventada famosa, massimu pro su programma Rai de indagines giornalisticas Report. Si est sempre dimustrada indipendente e meda professionale. + +Report: +Report est una trasmissione televisiva indipendente italiana criada e dirigida dae Milena Gabanelli chi proponet inchiestas giornalisticas ed è trasmitida dae su canale televisivu Rai 3. Trasmitida sa prima olata in su 1997 a un ora tarda cun su tempus est diventada una trasmissione de prima serada. +Ogni puntada est istruturada cun indagines e inchiestas subra diversos argumentos de caratere sotziale comente s'economìa, s'iscièntzia, sa soziedade, s'ambiente, su saludu e ateras. + +Rai: +Sa Rai − Radiotelevisione italiana S.p.A. – bortas meda abbreviadu in italianu in "Rai" o "RAI"- fundada in Roma in su 1954 est sa sotziedade concessionaria esclusiva de su servitziu pubbricu radiotelevisivu in Italia. + +1850: +S'annu 1850 (MDCCCL in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +Modane: +Modane est una bidda de sa Frantza de 3.830 abitantes posta in su departamentu de sa Savoja in sa rezione de Ròdanu-Arpes, in s'essida de su tunnel de su Frejus chi separat sa Frantza dae s'Itàlia. +Comuna de su badde de sa Maurienne, Modane pertenet aguarmente a su parcu nassionale de sa Vanoise. +Modane, chi s'economia fiat mescamente lacanarza, aiat patidu fortemente s'abertura de sas fronteras in su 1992, cun sa moida cunseghidora de militares e duaneris. In sos ùrtimos annos, sa bidda at rebalanzadu dinamismu e est meda frechentada dae sos turistas, ispetziarmente in sos agabos de chida cando, in mesu de s'àteru, arribant medas pessones dae s'Itàlia probiana. + +Cuntrolladorzu: +Unu cuntrolladorzu o barrera de cuntrollu o puntu de cuntrollu est un'impostadorzu o logu in ue sos transitadores e sos beìculos sunt arressados in manera obrigadòria pro berìfigas e cuntrollos dae bandas de fortzas de seguràntzia o militares. Si s'agatant in sas làcanas nassionales, sunt narados finas zumbadorzos de làcana e s'impreant pro su cuntrollu de mercantzias e pessones transitende, pro sa berìfiga de su respetu de sas regulativas immigradòrias, fisgales e izènigu-sanidàrias. +In Itàlia, in intro de su territòriu tzivile, sos cuntrolladorzos sunt ammanitzados dae bandas de sas fortzas de seguràntzia in casos istraordinàrios, pro narrer cando s'est in busca de unu bandidadore perigulosu o in àteras situassiones graes e istraordinàrias. Si su cuntrolladorzu est formadu dae fortzas de seguràntzia, in zenerale, issas impreant bandas cravadas, ònzulos o conos pro s'assegurare de s'illenamentu progressivu e de s'arressada de totu sos beìculos. + +Limba de sos sinnos: +Sa limba de sos sinnos, est una limba bisiva, chi veìculada sos signìficos suos pro mèdiu de unu sistema codificadu de sinnos de sas manos, espressadas de sa cara e mòvidas de su corpus; "chistionada" pro sa majoria dae sa Comunidade Surda. Su tèrmine curretu est "sinnare". +Cada sinnu de cada limba de sos sinnos podet èssere iscumentau in 4 cumponentes essentziales: +est a nàrrere sas bator cumponentes manuales de su sinnu, e 3 cumponentes non manuales: +De custu urtimu elementu, sas cumponentes orales, ca sunt rappresentadas a bortas petzi dae lavralizzatziones sìmiles a su chistiononzu, s'apretziada chi non pertènnat propriamente a sa limba de sos sinnos si non pro aspetos segundàrios in uve su sinnu podet èssere identificàbile e atinnàbile a manera totale gratzias a sas àteras cumponentes. +Un'àteru sinnale ladinu de sa chirca testarruda de "integratzione" est sa pseudo-limba narada "Italianu Sinnadu", ossiat s'impreu de sinnos cun istrutura grammaticale de sa limba italiana o fintzas, galu, su ricùrrere a s'alfabetu manuale (dattilologia) cando fartat a su sinnante, pro s'ignorantzia sua, unu sinnu, o su cherema a tenore de su fonema de sas limbas chistionadas non siat galu intrau a fàghere banda de sa limba in sa LIS. Si podet, in custu casu, chistionare de cròbas mìnimas faghente referèntzia a duos sinnos chi diferini petzi de una de sas cumponentes essentziales. Calicunas de sas funtziones grammaticales benint acumpridas dae sas espressaduras de sa cara comente, pro esempiu, sa forma porrogativa. Est possìbile, in tames, rapresentare fràsias intreas o cantos cunsistentes e significativos cun unu sinnu solu chi incorporada prus elementos; pro custu esìstint sinnos particulares – comente pro esèmpiu sos chi sunt nados "classificatorios" – chi isboligant prus tareas. +Est importante non fàghere trèulu intre tèrmines apparentemente cavalientes comente "sa limba de sos sinnos" e "su limbàgiu de sos sinnos". Custu pro ite su tèrmine "limbàgiu", a su mancu segundu De Mauro Paravia, ìndicada genericamente sa capatzidade dae sa nàschida de sos òmines de comunicare intre issos in una (o prus de una) limba, a manera indipendente dae su fatu chi s'impreet sa boghe o su corpu pro veiculare tale limba. Su tèrmine "limba" desìnnada duncas unu sutainsieme dislindadu de sos vàrios "limbàgios". + +Eva Cantarella: +Laureada in s'Universidade Istatale de Milano, in sa matessi universidade aiat poi insinzadu Diritto romano e Diritto greco. +Est autrice diversos saggios subra su deretu, sa cultura e sos costumes de su mundu romanu antigu e gregu. Particulare attintzione at dedicadu a sas cundetziones e s'istadu de sas fèminas in su mundu antigu. + +Filippo Raciti: +Filippo Raciti (Catània, 17 ghennarzu 1967 – Catània, 2 frearzu 2.007) est istadu unu polimesu italianu. +Ispetore cabu de sa polima nassionale, est mortu in servìtziu in tempus de sos intzidentes iscadenados dae una frunza de urtràs cataniesos contra a sa polima intervènnida pro asseliare sos abolotos a s'agabu de su derbi sitzilianu de fùbalu Catània-Palermu. +Biografia. +Nàschidu in Catània, Raciti fiat intradu a sa polima nassionale in su làmpadas de 1.986 comente cadete de azente ausiliàriu. Aiat isvilupadu su prus de sa carrera sua in servìtzios isternos de òrdine pùbrigu, pro sos cales fiat monitore. A pustis de dispensare servìtziu, pro belle duos annos, inche sa Chestura de Catània, in su Departamentu de Prebenidura Zenerale e Azutòriu Pùbrigu, dae su nadale de 2.006 fiat istadu mudadu a sa de X Unidades Mòbiles. Aiat servidu pro belle binti annos in sa polima nassionale. Istaiat in Acireale (Catània) cun muzere sua Marisa Grasso e sos fizos suos Fabiana e Alessio. +Raciti fiat mortu in Catània su 2 de frearzu de 2.007, unas duas oras a pustis de s'agabu de sa partida, in fatu de unu traumatismu fidigale causadu dae s'addobada de unu corpus iscudidore no logalizadu, a pitzos de su cale sunt galu in protzessu imbestigaduras. +Sos mèdios massivos aiant reveladu sa possibilidade chi Raciti èsseret istadu còrfidu dae una zannita de s'onziterrinos (unu Land Rover Discovery) de sos cullegas chi si moiat palas cun segus, e dae su cale fiat achirradu pro neghe de su fumu densu chi aiat imbàdidu su beìculu. Sas imàzines de s'emissora telebisenca SKY, chi retraiant su momentu naradu, ant demustradu s'infundadura de custa ipòtesis, sende chi su Land Rover at incuìdu a belotzidade sena importu. +Sa morte de Raciti aiat trubadu emossione manna in totu su paìsu e aiat causadu sa suspensura de totu sos campionados de fùbalu in Itàlia pro unu mese e s'annullamentu de un'addòviu amigàbile de s'internassionale. Unu debate intensivu subra de sa normalizadura de sos istàdios est imbrotadu a pustis de s'intzidente e at causadu sa disputadura de sas partidas de fùbalu a zannas cunzadas finas a su cumpretamentu de sos traballos netzessàrios pro sa posta in seguràntzia de sas installaduras no normalizadas. +A Raciti l'ant galardonadu cun sa medalla de oro pro balentia tzivile, a sa memòria, intregada a muzere sua s'11 de maju de 2.007, in s'ocasione de su de 155 annales de sa polima nassionale. Su 17 de frearzu de 2.007, ant assinnadu su nùmene suo a s'istàdiu de Quarrata, in sa provìntzia de Pistoja. Su 14 de abrile de 2.007, ant fatu sa matessi cosa cun s'istàdiu comunale de Siderno, in sa provìntzia de Rezu Calàbria. Intre su 28 de frearzu e s'1 de martzu de 2.009, ant curtu unu maratonu in s'ondra sua, chi moiat dae s'istàdiu Angelo Massimino de Catània e arribaiat a s'istàdiu Renzo Barbera de Palermu. S'ex atreta Salvatore Antibo est istadu su protagonista de s'initziativa. +Sa figura de Filippo Raciti est fitianu s'ozetu de una collida manna de cuncordos de istàdiu, lemas e pintadas birgonzosas ispressadas dae urtràs de su fùbalu ch'intentant ofender sa memòria sua o corfer sas fortzas de seguràntzia comente istituimentos. +Sas imbestigaduras, sos detenimentos e su protzessu. +Sas imbestigaduras subra de sa morte sua, chi nch'aiant zutu deretu a su detenimentu de unu suspetadu minore de edade, tirende profetu dae sas imàzines filmadas dae sos tzircuitos de seguràntzia de s'istàdiu e dae ascurtaduras ambientales posteriores, aiant permìtidu un'annu a pustis de detenner unu segundu suspetadu mannu de edade. +Su protzedimentu penale SCATURITO dae s'ochidura de Raciti at cunzutu sas setèntzia sighidoras: +su 9 de freartzu de 2.010, su Tribunale de sos Minores de Edade de Palermu at incrividu sa pena de 14 annos de presonia pro mortorzu addae de intentos a Antonino Speziale, minore de edade a sos tempos de sos fatos; su 22 de martzu de 2.010, Sa Corte de Assisas de Catània at incrividu sa pena de 11 annos (deghe annos pro mortorzu addae de intentos prus un'annu pro resistèntzia a sa fortza pùbriga) a Daniele Natale Micale, de 23 annos; su 21 de santugaìne de 2.011, sa Corte de Assisas de Apellu de Catània at cunfirmadu sa cundenna a 11 annos de presonia pro Daniele Micale pro mortorzu addae de intentos; su 21 de nadale de 2.011, sa Corte de Apellu pro sos minores de edade de Catània at cundennadu a Antonino Speziale a 8 annos de presone pro mortorzu addae de intentos; su 14 de santandria de 2.012, sa Corte de Cassadura at cunfirmadu sas sentèntzias de apellu degretadas a s'aderetu de Speziale e Micale. +Sas sentèntzias ant definidu in forma isecutiva sas refatas de onzi unu de sos cundennados a sa Presidèntzia de su Cussizu de sos ministros e su Ministru de sos Afares Internos pro dannos no patrimoniales, gasi che sas adelantadas pro sa biuda e sos duos fizos de Raciti s'ispetore. +Su 7 de frearzu de 2.014, sa Corte de Cassadura at aproadu su recursu de Antonino Speziale pro sa rebisura de su protzessu, imbiende sos pabiros a sa Corte de Apellu de Messina, partzidura de minores de edade, bidu chi Speziale fiat tale a sos tempos de sos fatos. Sa detzisura de sa curte suprema at postu sos fundamentos pro sa dimanda de ispresonamentu de Speziale – determinada dae sa cumbinchidura de sos zuighes de Cassadura chi bi siant “totu sas cundissiones preliminàrias pro chi sa sentèntzia de cundenna siat suspèndida isetende sa detzisura noa”. +Cundecoraduras. +Ufissiale de s'Òrdine a su Mèritu de sa Repùbriga Italiana, a initziativa de su Presidente de sa Repùbriga (11 nadale 2.004). +Medalla de oro pro balentia tzivile (a sa memòria). +“Cun grandu profissionalidade, determinadura operativa iscomunale e menosprèssiu siente de su perìgulu, s'ismeraiat pro parare fronte e impeller unu grupu de reziradores cataniesos indisizàbiles, abarrende fertu in modu mortale in su barigare de tzocos biolentos a beru. Testimonia lugorosa de sentidu tzìvigu elevadu, aterismu laudàbile e ispiritu de servìtziu istraordinàriu, impèllidos finas a su sacrifìtziu istremu. 2 frearzu 2.007, Catània” (4 abrile 2.007). + +Quintino Sella: +Est istadu po tres bortas Ministru de sas Finanzias de su Regnu de Italia. +In su mese de maiu de su 1871 aiat iscrittu sa "Relazione alla Commissione Parlamentare d'Inchiesta sulle condizioni dell'industria mineraria in Sardegna" chi fit istada discutida in su Parlamento. + +Roberto Goyeneche: +Fit aprezadu pro sa calidade de sas interpretatziones, fit istadu dae su 1956 su cantadore de s'orchestra de su sonadore de bandonèon Anibal Troilo + +Edmondo Mazzoni: +Edmondo Mazzoni (Forilì, 20 maju 1973), est un'iscritore italianu. Indutoradu in meighina e silurzia in su 1.998 in Bolonna, est meigu de famìlia in sa bidda sua. Apentadu de mùsiga dae semper, cantat e sonat su bassu in sos ZIC, unu grupu rock cun su cale dae su 1.989 si produit in sos istabilimentos de sa costera romannola. +In su 2009, cun Zona s'imprentadore, at pubrigadu “"Tres de mie"”, de creze decraradamente autobiogràfiga. Cun “Il Ponte Vecchio”, +in su 2010, at pubrigadu “"Rugradorzos e rugramentos perigulosos. Contos foriliesos"” e, in su 2013, “"Oramài"”, bortadu in sardu dae Miale Santu Pedru. + +Antoni Todde: +Antòni Todde (22 de jannàrju de su 1889 - 3 de jannàrju de su 2002), pèri connòttu comènte "tzìu Antòni", fit s'òmine in su mundu a campàre de prus dae sa morte de s'americànu John Painter fìntzas a cando est iscumpàrtu issu puru, a s'edàde de 112 annos e 346 dies. Pro unu tzertu tempus, si cussideràbat su veteranu de tres chi aìat viviu de prus pèri tottu s'arcu de s'istòria. +Bìda. +Antoni Todde fit nàschiu in su 22 de jannàrju de su 1889 in Tìana, bidda de sa provìntzia de Nùgoro in ube, pàris chin atteros trèttos pèri su mundu, bi aìat numeru mannu de sos chi colàban sos chent'annos; in Sardinna s'istìma est belle su de duos cuffòrma sos atteros locos e istados, sènde de unos 135 pro milione de abitadores. Custu podet inditàre una causa genetica, e pro custa resòne si an fattu chìrcas pro mèdiu de su prelevamèntu de sàmbene a sos sardos chi aìan brincàu 95 annos. Attera particularidàde sarda est s'echilìbriu proportzionàle tra òmines e fèminas chi còlan chentu annos: in sa provintzia nugorèsa est belle su matèssi, ma in atterùbe puru no est de mancu de un'omine cada duas feminas. Custa caratteristica de sa Sardinna si pòdet pònner a paragone a sa de un'attera ìsula, Okinawa in Giappone. +Sa famìlia de Todde etòttu at viviu a longu: a sa morte sua, s'omine (de s'atteru, fit ja biudu dae 11 annos) aìat lassàu una sorrastra chentenàrja e una sorre chi ja lu fit belle. Fìntzas sos parentes suos an campàu meda: sa mama fit resessia a lòmpere a 99 annos, morìnde attoscàda dae casu chi fit a puntu malu. Todde non pipàbat e buffàbat una tassa de binu ruju cando gustàbat. At fattu su pastore fìntzas a 85 annos. Traballànde non fachìat mai imprèu de macchina, andànde pètzi a caddu o pedes cando li cumbenìat. Fit accostumàu a mandicàre pasta e suppas e, a bìas, porcheddu e anzone. +Sordàu in sa prima gherra mundiale, lu aìan ricoveràu una borta ebbìa in bida sua cando fit fèrtu in battàlla. In su 1920 si aìat cojubàu; dae sa muzère Maria at tèntu chìmbe fìzos, bàttor feminas e unu màscru. Maria fit ispiràda in su 1990. +Est istàu pro càrchi tempus s'omine prus annòsigu de tottus sas gherras, superàu a pùstis dae Emiliano Mercado (chi, peròe, no aìat gherràu) e dae Moses Hardy (ma pro s'edade sua b'at carchi dùda). + +Celestino Soddu: +Est unu de sos primos in su mundu chi isperimentat sa Arte e Progettazione Generativa in architetura; e dae su 1986 at realizadu software de Intelligentzia Artificiale comente agiudu a sa progetazione. +In su 1970 si fit laureadu in architetura in sa Facultade de Architetura de Universidade de Roma "La Sapienza". Dae su 1988 insinzat compositzione architetonica in su Politecnicu de Milano. +Attualmente est diretore de su centru de ricerca subra s'identidade culturale e s'arte generativa "Domus Argenia", in Serramanna in Sardigna. + +Arte generativa: +S'Arte generativa indicat cuss'arte chi realizat creatziones artistigas digitales,in tottu o in parte, cun s'usu de sistemas autonomos, basados subra algoritmos, chi criana oberas o ogetos non determinados in antizipu. +In Italia in su Politecnicu de Milano bi at unu grupu de ricercadores, dirigìdos dae su professore Celestino Soddu, chi isperimentana cun software idoneos diversas aplicatziones. Sos primos modellos fin istados criados in su 1987. +Finas in Sardigna, in su centru "Domus Argenia" de Serramanna, Soddu dirigit ricercas in custu campu. + +Software: +Su Software (nomene intreu "Computer software" o mezus "programmas pro sos computer") est sa parte intangibile chi, umpare a s'hardware faghet andare sos computers. + +1903: +S'annu 1903 (MCMIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1907: +S'annu 1907 (MCMVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu martis segundu su calendàriu gregorianu. +Fattos. +In Monaco de Baviera fit istada fundada s'associatzione de su Deutscher Werkbund + +Limba de Okinawa: +Sa lìmba de Okinawa est una limba chistionàda in Giappone, a zosso in s'ìsula de Okinawa, in cussas chi li sun a Oriente e fìntzas in atteras comente Kerama, Kume-jima, Tonaki e Aguni. Sa limba de Okinawa fachet parte de su grùstiu de sas limbas ryukyu; si ischìrriat in battor limbazos: shuri, naha, torishima e kudaka. Su dialètu shuri, sicomènte nde fachìat impreu s'aristocratzìa de su locu, fit postu a norma de istandard in sutta de su rennu Ryūkyū de tàndo, cando fit re Sho Shin dàe su 1477 a su 1526; paritzos cantos e poesìas sun iscrittas in shuri. +In Giappone, sa limba de Okinawa non si la cussìderat, pro resònes polìticas, una limba a bànda dae su giapponèsu ma, prusaprèstu, unu dialètu ("沖縄方言" Okinawa hōgen) o galu, refudàndeli carattere de unidade, duos limbazos chi si chistionaban in s'isula, cussu tzentràle e cussu meridionale ("沖縄中南部諸方言" Okinawa Chūnanbu Sho hōgen). Su Giappone, pro mèdiu de cosas comente sa tessera de su dialettu, at semper pessichiu una politica assimilatzionista contr'a sas atteras curturas chi bi aìat in sìnu suo: pro custu, sa limba de Okinawa la faveddan abberu in pacos oje in die, tentu galu in bida e in ammentu chin operas de teatru comente sos "uchinaa shibai". + +Porra: +Sa porra o s'allargapessones est un'arma iscudidora destinada iscrusivamente a s'ofesa chi sas fortzas de polima ebia nde sunt echipadas. Est impreada in manera ispetzìfiga de traste contra-abolotos. +Fraigada a su cumintzu in linna, a pustis in gomma e oe finas in metallu, nde sunt istados isvilupados diferentes modellos pro custu impreu. + +Massimo Pittau: +Massimo Pittau (Nùgoro, 6 de febràrju de su 1921) est unu limbìsta e glottologu sardu, istudiòsu de sa limba etrusca, de sa limba sarda e de cussa protosarda. At prubicàu parìtzas chìrcas in supra de sa tziviltàde nuraghèsa e de sa Sardinna istòrica, a bànda dae su cuntestu limbìsticu ebbìa. +Si at picàu sa laurea in lìtteras in Torinu e a Casteddu in filosofia, ottenènde sa dotzèntzia libera in su 1959. Professore in sa Facultade de Mazistèrju de s'universidàde tatarèsa, bi at tèntu sa càttedra in Limbistica Sarda e nd'est istàu prèside dae su 1975 a su 1978. +Su chi pèssat a pìzu de su nugorèsu est accùrtzu meda a su chi pessàbat su limbista tedescu fentomàu Max Leopold Wagner, chin su cale est istàu in rapportu de pìstura. In su 1971 at cumintzàu a fàcher parte de sa Sotziedàde Italiana de Glottologia e, unos dèche annos a pùstis, de sa Cungrèga Glottologica Milanèsa. Est un'istudiòsu chi est sèmper istàu de su pàrrere chi sos nuràches tenìan iscòpos de carattere relizòsu e chi s'orìzine issoro fit "lìdia" (dae cùghe su favèddu "sardianu", dae su capu de locu Sardis, pro inditàre s'influèntzia miscroasiatica in su sardu). +Pro sos trabàllos suos at bìntu parìtzos premios. + +Falco eleonorae: +Su astòre de Elianòra ("Falco Eleonorae" Gené, 1839) est unu puzòne de sa famìlia Falconidae, chi fàchet su nìdu pèri tottu su Mare de Mesu. +Su lùmen issientìficu de s'ispètzie, Falco Eleonorae, est unu omàju a Elianora de Arbarèe, reìna sarda de su sèculu de XIV chi at fattu unu còdiche de leze fentomàu meda, sa Carta de Logu, in ube proibìat sa cassa de sos astores e a los leàre dae su nìdu issòro. Su lùmen de s'astore in limbas medas ammèntat a Elianòra pro su tìtulu de reìna chi tenìat (comènte in italianu, chi lu mùttit "falco della regina" in generale) o a issa pròpiu pro comènte si nàbat (in su prus de limbas ma mascamènte in cussas chi tènen prus impòrtu, comènte su frantzesu " Faucon d'Éléonore ", s'inglesu " Eleonora's Falcon ", s'ispagnolu " Halcón de Eleonor " e su tedescu "Eleonorenfalke"). + +Nahid Persson Sarvestani: +Nahid Persson Sarvestani (in persianu:ناهید پرسون سروستانی) fit fuida dae s'Iran poi de sa revolutzione de su 1979. Refugiadasi prima in Dubai finalmente fit arrivida in Isvetzia. Dae su 1994 aiat incomintzadu s'attividade sua de documentarista e regista cinematografica. +In su 2009, poi de 30 annos dae sa revolutzione, aiat realizadu unu documentariu intituladu The Queen and I (in sardu: "Sa reina e deo") inue chircat de ricostruire una parte de s'istoria de sa natzione sua, intervistende e frequentende sa muzere de su scià Farah Pahlavi, a sa fine ndi essin a pizzu diversos tipos de cosas in comune fra sa duas profugas. + +Cesare Lombroso: +Marco Ezechia Lombroso, chi posteriormente aiat mudadu de nùmene in Cesare (Berona, 6 santandria 1835 – Turinu, 19 santugaìne 1909), est istadu unu meigu, antropòlogu, criminòlogu e zurista italianu, de orìzine ebràiga. Partisanu de su positivismu, est istadu unu de sos pioneris de sos istùdios subra de sa criminalidade e fundadore de s'antropolozia criminale. Su traballu suo est istadu infruentziadu fortemente dae sa fisionnòmiga, dae su darwinismu sotziale e dae sa frenolozia. + +Conchita Wurst: +Concita Wurst (Gmunden, 1988) est unu cantantu. + +Shiraz: +Shiraz in persianu:Širâz - شیراز est sa quinta tzitade pius populada de s'Iran, poi de Teheran, Mashhad, Esfahan, Tabriz and Karaj, in su 2009 Shiraz aiat 1.455.073 abitantes. Est una de sas tzitades pius antigas de sa Persia. + +1927: +S'annu 1927 (MCMXXVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +Limba de sos Sinnos Italiana: +Limba de sos Sinnos Italiana (LIS) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est ise. La LIS è usata anche in Italia (3.525.000), Svizzera (426.800) e San Marino (1.460). + +La Mer: +La Mer ( in sardu: "Su Mare") est una cantone de Charles Trenet pubricada in su 1946 cun musica cumposta dae su piantista Léo Chauliac. +Sas peraulas de issa cantone fin istadas iscritas in su 1943, dae su poete durante unu viagiu in trenu dae Montpellier a Perpignan. +Sa cantone ad appidu unu grande sucesso in su tempus. +Su tema musicale. +Su tema musicale est istadu utilizadu comente colonna sonora de diversos film. +In pius, in breve est diventadu unu jazz standard edd'est eseguidu dae diversos musicistas. Difattis, jà in su 1949, Django Reinhardt cun Stéphane Grapelli aiana ripresu su tema e l'aian pubricadu in s'album "Rome Sessions". Interessante sa versione de sa cantante canadesa Chantal Chamberland in s'album de su 2008 "The Other Woman". +Tra sas versiones pius significativas b'est siguramente cussa de Mireille Mathieu + +Mireille Mathieu: + +1946: +S'annu 1946 (MCMLXLVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu de martis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +ZAZ: + +1943: +S'annu 1943 (MCMLXLIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu de chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1910: +S'annu 1910 (MCMX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +João Gilberto: +Umpare a Antonio Carlos Jobim, Vinicius de Moraes e Carlos Lyra aiat criadu sa bossa nova. + +Montpellier: +Montpellier est una tzitade de su sud est de sa Frantza, capitale de su dipartimentu de sa Languedoc-Roussillon. +Cun pius de 270.000 abitantes est s'ottava tzitade pius manna de sa nazione. +S'Universidade de Montpellier, fundada in su 1160, est una de sas pius antigas de su mundu; serrada durante a su tempus de sa Revolutzione frantzesa fit torrada aberta in su 1896. + +Avignone: +Avignone (fr.: "Avignon") est una tzitade de su sud est de sa Frantza, capitale de su dipartimentu de su Vaucluse, in sa regione Provenza-Alpi-Costa Azzurra, edd'est situada affaccca a su riu Rodano. +In su 2009 aiat 91.451 abitantes. + +Arveschida Dorada: +Arvèschida Dorada o, prus curretamente, Liga Pobulare – Arvorada Dorada, est unu partidu gregu de dereta istrema, de orientamentu nassionalista, metaxista e autonomista chirru a s'Europa. Su lìderu suo est Nikolaos Michaloliakos. Est descrita dae sos analistas comente formadura noufassista e nounatzista, un'eticheta refudada dae Arvèschida Dorada, chi s'est decrarada semper nassionalista. + +Joy Spring: +Joy Spring (in sardu: "Beranu de gioia") est su titulu de una cantone iscritta in su 1955 dae Clifford Brown, e fit istada pubricada in s'album Clifford Brown & Max Roach de su matessi annu. Brown aiad iscrittu sa cantone in onore de sa muzere, chi issu jamaiada su eranu sou de gioa. +Su grupu The Manhattan Transfer in s'album Vocalese de su 1986 aian realizadu una versione in stile vocalese, cun sas peraulas iscritas dae Jon Hendricks. + +Artemisia I: +Artemisia I (Alicarnasso, VI seculu a. C.) (gregu antigu: Ἀρτεμισία; persianu: آرتمیس) - est istada une reina de sa tzitade de Alicarnasso in Caria. Cumatiat pro su re de sa Persia Serse I contra a s'istadu de tzitades liberas de sa Grèghia a su tempus de sa Segunda invasione persiana de sa Greghia. Aiat partecipadu a sa Battaglia de Salamina inue cumandaiat 4 naves. Est connotta dae sos iscritos de Erodoto. + +Erodoto: +Erodoto (Alicarnasso, 484 a. C. - Thurii 420 a. C.) (gregu antigu: Ἡρόδοτo) - est istadu cunsideradu su primu istoricu de sempre. S'obera sua printzipale este Sas istorias + +Universidade de Umeå: +S'Universidade de Umeå (Umeå universitet(SW)) est una universidade in Umeå, in sa regione de mesu de su nord de s'Isvètzia. S'universidade est istada fundada in su 1965 e est sa de chimbe de sas prus becias in s'Isvètzia de como. +In su 2013 teniat prus de 32,000 istudentes registrados (prus o mancu 16,000 istudentes a tempus prenu), incluidos cussos chi faghiant unu cursu post làurea (dotoradu o àteru). Tènet prus de 4,000 impiegados, cun sa metade chi sunt insinnantes/chircadores, incluinde 368 professores. +Internatzionalmente, s'universidade est connota pro chircas in supra de su genoma de sos àrvures de sa gasta Populus. + +Västerbottens Folkblad: +Su Västerbottens Folkblad est unu giornale isvedesu fundadu in su 1917. Est publicadu in Umeå. Su giornale s'ocupat de noas de sa regione de Västerbotten. + +Su libru nieddu de su comunismu: +Su libru nieddu de su comunismu: crìmines, terrore e repressura ("Le Livre noir du communisme: Crimes, terreur, répression", 1997) est unu libru iscritu dae diferentes acadèmigos europeos e editadu dae Stéphane Courtois, chi documentat un'istòria de repressuras, siat polìtigas siat tziviles, dae bandas de sos Istados cun rezìmene comunista, incruende zenossìdios, isecutaduras sena protzessu, deportaduras e fàmines provocados in manera deliberada. Su libru fiat istadu pubrigadu pro sa prima bia in Frantza in su 1997 cun su tìtulu “Le livre noir du communisme: crimes, terreurs, répression” dae sa domo imprentadora Éditions Robert Laffont. S'edissione italiana fiat cumparta in su matessi annu, cando chi non b'at galu un'edissione sarda. + +Sur (tango): +Sur ( in sardu: "Sud") est una cantone de Anibal Troilo cun peràulas de Homero Manzi registrada su 23 de freàlzu de su 1948 dae Troilo cun s'orchestra e cantada dae Edmundo Rivero (jamadu "El feo" ca fit facci feu). +Meda bella est sa versione cantada dae Roberto Goyeneche. + +Batalla de Alamo: + +Edmundo Rivero: +Sa carriera. +Apoggiadu e ispintu dae unu tiu iscabulu, musicìsta de tango, aiat comintzadu a istudiare sa chiterra classìga e su cantu in su Conservatorio Nacional de su quartieri de "Belgrano" in Buenos Aires; issu aiad una oghe prufunda de baritono-basciu chi fit su trettu distintivu sou. Aiat esordidu comente cantante in sa radio cun sa sorre Eva, cun sa cale aiat criadu unu duo, cun repertoriu de música ispagnola e temas clásigos. Sa carriera comente e cantadore de tango l'aiat comintzada cun José de Caro e in su 1935 si fit unidu a s'orchestra de Julio de Caro comente vocalista. Luego aiat fattu parte de ateras orchestras, comente cussas de Horacio Salgán e, dai su 1947, Anibal Troilo. + +1935: +S'annu 1935 (MCMXXXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu martis segundu su calendàriu gregorianu. + +Fileteado: +Fileteado est unu tipo de disegnu artistigu cun sas lineas istilizadas cun disegnos de tipu "floreale", naschidu a prinzipios de su XXmu, in sa tzitade de Buenos Aires in s'Argentina. +Sos primos "fileteadores" aiana isvilupadu s'attividade issoro, in fromma ispontánea, in sas fabricas de automobiles de sa tzitade. Segundu zertos custos primos mastros artigianos sian istados immigrados italianos chi trabagliana in cussas fabricas. +Ind'una zerta manera s'assimizat a s'Art Nouveau europea. + +1911: +S'annu 1911 (MCMXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in dominiga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Lista de sos chitarristas de jazz: +Custu est unu elenco de chitarristas de jazz + +Lista de sos musicistas jazz: +Custu est unu elenco de musicistas de jazz +Giants of Jazz (Gigantes de su Jazz). +Istrumentistas +Vocalistas + +Lista de sas cantantes de jazz americanas: +Custu est unu elenco de cantantes fèminas de jazz + +Michele Sindona: +Michele Sindona (Patti (Messina), 8 maju 1920 – Voghera (Pabia), 22 martzu de 1986) est istadu unu manizeri, bancheri e criminosu italianu. +Sindona est istadu membru de sa loza massòniga P2 (pabiru n. 0501) e at tentu acapiaduras craras cun Cosa Nostra e cun sa famìlia Gambino in sos Istados Aunidos. Imboligadu in s'afare Calvi e cumandadore de su mortorzu de Giorgio Ambrosoli, est mortu abenenadu in presone, a pustis de esser cundennadu a sa perpetuada. +Michele Sindona, a sa metade de sos annos setanta, teniat unu patrimòniu abaliadu in addae de chimbighentos milliones de dòllaros de sos tempos. + +Aquarium de s'Alighera: +Su Aquarium de s'Alighera est unu de sos duos abbàrjos chi bi sun in Sardigna (s'atteru, fattu pacu tempus a commo, est in Cala Gonone). Si podet bisitàre in su tzentru de sa tzittade, a pacos metros dae sa turre de Sulis. In intro si poden pompiàre pìsches, de abba siat salida siat durche. +S'abbarju de s'Alighera est s'unicu, in s'istadu italianu, a tènner su pische Preda, unu de sos pisches prus periculosos de su mundu pro su benènu suo. +Sas abbas si cambian una borta a mese gràssias a una pompa chi tràzat s'abba derèttu derèttu dae su mare, chi no est attèsu dae sa sede de s'abbarju. + +Limba de sos Sinnos Frantzesa: +Limba de sos Sinnos Frantzesa (LSF) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est fsl. La LSF è usata anche in Frantza (3.506.800) e Svizzera (426.800). + +Limba de sos Sinnos Americana: +Limba de sos Sinnos Americana (ASL) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est ase. L'ASL è usata anche in Istados Unidos de Amèrica (2.000.000). + +Limba de sos Sinnos Britànnica: +Limba de sos Sinnos Britànnica (BSL) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est bfi. L'ASL è usata anche in Rennu Auniadu, Inghilterra, Galles, Scozia e Irlanda de su Nord (3.525.000). + +Limba de sos Sinnos Tedesca: +Limba de sos Sinnos Tedesca (DGS) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est gsg. Il DGS è usata anche in Germània (8.000.000). + +Videojocu de abbentura: +Su videojocu de abbentura ("adventure game" in inglesu), connòttu de prus chin su lùmen "abbentura" (o adventure), est una famìlia de videojocos chi tènen su fundamentu issòro in sa risolta de mistèrios, isplorassiòne, interassione chin sos pessonàzos e chi su tzèntru issòro zìrat prus in tundu de s'istòria chi nono in isfìdas de abilèsa ebbìa. +Sa famìlia adventure fit populare meda in sos annos '80 e '90, ca b'aìat tando duas sièndas (Sierra e LucasArts) in porfía pro nde fàcher cantu prus e cantu prus bellas podìan. Si ammèntet sa sèrie " King's Quest fatta dae s'una e "Monkey Island" dae s'attera. + +Limba de sos Sinnos Ispagnola: +Limba de sos Sinnos Ispagnola (LSE) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est ssp. Lu LSE è usata anche in Ispagna (2.384.000). + +Abbentura de testu (videojocos): +Sas abbenturas de testu (in inglesu "Interactive Fiction") sun programmas pro computer chi fìnghen unu ambiente in ube sos jocadores imprèan sa tastèra pro dare cummandos a su pessonàzu de s'istòria. Sas abbenturas de testu si pòden contare siat comente traballu literàriu siat comente videojocu. +A libellu cummertziale fin populares meda in sos annos '80, essìnde pro sos "home computer". Oje in dìe, est malu a nde prubicàre in su mercàu, ma in sa rètza b'at galu una truma de amantiòsos chi sìchit a iscrìver abbenturas de testu, fachènde imprèu de mèdios atzapàos de bàdas. + +Limba de sos Sinnos Neozelandesa: +Limba de sos Sinnos Neozelandesa (NZSL) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est nzs. Lu NZSL è usata anche in Noa Zelanda (20.200). + +Videojocu de rolu a sa giapponesa: +Sos jocos de rolu a sa giapponesa, fìntzas connòttos chin su lùmen de J-RPG ("Japanese role-playing game"), sun una casta de videojocos fattos in Giappone. +Sos primos chi podan pertènner a custa categoria fin essìos a su cumìntzu de sos annos '80. Sa famìlia de jocos in chistiòne at a bolàre meda prus in artu chin sa essìda de sa console Famicom de Nintendo e de su primu capitulu de sa sèria populare "Dragon Quest", chi at a èsser comènte unu faru pro tottus sos atteros tìtulos chi dìan bènner a pùstis, comente sa sèria de "Final Fantasy". +Mancàri chi in s'ala manna de Ponente custos videojocos apan fattu e sìcan a fàcher unu tzertu sutzèssu, galu oje sa prus parte de J-RPG no nch'èssit foras de su Giappone e in pacos abbèru arrìban a s'Europa. +Est a ammentàre, in prus de Dragon Quest e Final Fantay, atteros titulos de impòrtu, comente sas sèrias istòricas de Shin Megami Tensei e Fire Emblem, Xenosaga (sichidòre de Xenogears), Suikoden, Phantasy Star, Wild Arms, Tales of, Grandia, Koudelka (dae ube bènit Shadow Hearts) e medas atteras. Titulos medas non tènen sichidòre perùnu, atteros imbètzes bi l'an, comente Vagrant Story, Phantom Brave, The Legend of Dragoon e gòi sichìnde. + +Videojocu de rolu: +Unu videojocu de rolu, a s'ispissu incurtziàu in C-RPG ("Computer Role Playing Game"), est una casta de videojocos chi tradissionalmente fachet imprèu de elementos picàos derèttu derèttu dae sos jocos de ròlu jocàos a "papèri e pinna". Sos videojocos de rolu tènen in sinu issòro una variedade manna de jocos. +Elementos de jocu de rolu si pòden atzapàre fìntzas in videojocos istratègicos in tempus reale, in sos isparatottu in prima pessòne, in calicuna attera famìlia de videojocos comente sos MMORPG. De cada manèra, sos videojocos chi si nàran "jocos de rolu" sun, a su solitu, jocàos chind una telecamera posta in artu e, a bìas, in tertza pessòne. + +Action RPG: +Unu action RPG est unu videojòcu de ròlu pro computer o console chi si bàsat in supra de sa lestrèsa de assiòne dae parte de su jocadòre. +Su favèddu in chistiòne si imprèat pro distìngher e ischirriàre custos jocos dae su jocu de rolu a mòtas tradissionale, chi si assimìzat meda a cussu fattu a papèri e làpis. Ind unu jocu de rolu a motas, cando su jocadore si est imbènniu chind unu inìmicu, podet isseperàre itte fàcher dae unu menu de optziones: a pùstis de lu àer fattu, su pessonàzu fachet s'assiòne picàda e nde podet isseperàre un'attera. Ind unu Action RPG, s'inìmicu attaccat in tempus reale e su jocadore li dèpet torràre impòsta chind una sèria de assiònes chene si picàre troppu tempus. +Esempios de Action RPG sun Dark Cloud, Diablo e sichidòres, Kingdom Hearts, Rogue Galaxy, The Legend of Zelda, Fable, Alundra, Drakengard, Crisis Core: Final Fantasy VII, Spectrobes o su pluripremiàu Fallout 3 e su sichidòre suo Fallout: New Vegas, The Elder Scrolls, Mass Effect, Dark Souls, Titan Quest, Path of Exile, etz. + +Videojocu de rolu online: +Su jocu de rolu online est una casta de videojòcu particulare chi fachet imprèu de unu sistema de chat, forum o email (pro mèdiu de internet) in ube su jocadore depet vìver sicùndu sas regulas de su cuntestu ambientale, chi a bìas si ispìrat dae faìnas accadìas in sa vida reale sènde peròe un'imbèntu. +Su jocu de rolu online est a s'ispìssu de bàdas e custu bòlet nàrrer chi b'at unu muntòne de jocadores. Calicunu no est cunsizàu a sos chi tènen prus pacu de 14 annos, cando su cuntestu est "forte", pro atteros non b'at làcana de etade. Si cunsìzat sèmper, peròe, unu mìnimu de moderadùra, mascamènte cando sos pessonàzos sun zovanèddos (ma no est nàu chi su jocadòre puru lu sìat). Pro custu b'at sèmper sos moderadores in intro de sa comunidade. + +MMORPG: +Su favèddu Massive(ly) Multiplayer Online Role-Playing Game e s'acrònimu suo inglesu MMORPG ìnditat unu videojòcu chi si jòcat in sa rètza. Parìtzos, si nono unu muntòne, de jocadòres bi pòden facher parte pro mèdiu de pessonàzos chi crèschen impàre a su mundu chi los inghìriat e in ube vìven. +Sa differèntzia prus manna chin sos atteros jocos de computer est chi su mundu si nàrat "persistènte". Custu bòlet nàrrer chi sos atteros sìchin a jocare e si irvilùpan fìntzas cando unu no est jocànde, comente un'ispètzia de mundu a banda chin s'economia sua, politica, gherras, e gai sichìnde. + +Alone in the Dark (videojocu 1992): +Alone in the Dark est unu videojòcu de Frédérick Raynal chi Infogrames at prubicàu in su 1992, primu capìtulu de sa sèria. Est unu de sos primos esempios de survival horror, casta de jocos chi est bènnia fentomàda a pùstis chin Resident Evil. +S'istòria e s'atmosfera de su jocu si ispìrat a s'opera de H. P. Lovecraft chi, de s'atteru, li fàchen tzìnnu in s'elencu de pessònes pro li torràre gràssias. In sa biblioteca de Jeremy Hartwood si pòden atzapàre su Necronomicon e su De Vermis Mysteriis, e parìtzos èsseres tènen sa forma picàda dae sa descrissiòne de sos Mannos Anticos. +Jocabilidàde. +S'obiettivu est a iscopèrrer una bìa de essìda dae sa dommo de Derceto, irbelànde s'arcanu chi la inghìriat. Su pessonòzu si mòghet pro mèdiu de sas fretzas postas in sa tastera; chind unu menu si poden isseperàre, a sicund' 'e sa netzessidade, battor assiònes: apèrrer/chircàre, serràre, ispìngher e peleàre. Sas primas tres sèrbin pro esplorare sa dommo, sa de battor pro attaccare sos inìmicos. +In su jocu, si an a pòder atzapàre parìtzos ozetos accurtziàndelos a su pessonazu e fachènde imprèu de sa funtzione "chircare". Calicùnu at a serbìre pro isòrver sos mistèrios, atteros pro azuàre a uchìder sos chi pòpulan Derceto. Difàttis, fachet a acattàre armas comente unu revolver e fusìle, in prus de ispàdas. +Carchi essere non si pòdet bìncher pro mèdiu de istrumentos cunventzionales, ma chin s'inzéniu ebbìa, mancàri leghèndesi sos lìberos chi dàen cunsìzos. + +Luciano Vendemini: +Luciano Vendemini (Sant'Arcangelo di Romagna (Rìmini), 11 triulas 1952 – Forilì, 20 frearzu 1977) est istadu unu canastrista italianu. +Carrera. +Orizinale de Santu Ermete, unu trighinzu de Sant'Arcangelo di Romagna, Vendemini fiat istadu tramudadu a zòvanu a sa Pallacanestro Cantù, zoghende finas in s'echipa regulare a pustis de un'imprèstidu a sa Saclà Asti in sa Sèrie B. In su 1973, fiat istadu contratadu dae sa Sebastiani Reti pro sa summa de 100 milliones de francos betzos, retzende in su matessi annu finas sa prima cumbocadura a s'internassionale italiana. In Reti fiat arreadu pro tres istajones, finas a cando fiat coladu a s'Auxilium Turinu. +Fiat mortu istuturadu dae unu malistare repente in su Palasport Villa Romiti de Forilì pretzisamente in tempus de s'antiscaentamentu de sa partida intre s'echipa logale e sa turinesa. +A dies de oe, zughet su nùmene suo su Palasport Flaminio de Rìmini. S'istrutura fiat istada inagurada in su 1.977 pretzisamente cun un'amigàbile disputada intre sa Sarila Rìmini e sa ChinaMartini Turinu in memòria de Vendemini. + +Achille Bonito Oliva: +Laureadu in lettere in s'Universidade de Napoli "Federico II", in cussos annos aiat partizipadu a su movimentu culturale de su Gruppo 63. +Dae su 1968 insinzat "Istoria de s'arte contemporanea" in s'Universidade de Roma ""La Sapienza". In su 1973 aiat curadu sa mostra "Contemporanea", chi fit istada allestida in sos parcheggios sutterraneos de Villa Borghese in Roma. S'avvenimentu fit istadu su pius importante relativu a s'arte contemporanea: Aian partecipadu artistas de totu su mundu e si fin misurados cun su tema de sa cultura e sos diversos limbazos: artes visivas, poesia, dansa, informatzione, fotografia, teatru, cìnema. Incussa secustantzia Christo aiat imballadu cun d'unu nylon e funes unu trettu de dughentos metres de sas "muras aurelianas". +In sos matessi annos ABO aiat criadu su "Centro d'Informazione Alternativa", chi fit istada una de sas istitutziones culturales pius attivas in Italia. Medas attividades fin istadas realizzadas in su Palazzo Taverna (in su centru de Roma); b'aiat mostra, performance, dibattitos, e ateru. Fra sos animadores de cuss'istajone bi fin sos artistas Jannis Kounellis, Giulio Paolini, Mario Merz, Sol LeWitt, Gino De Dominicis, Luigi Ontani e ateros meda; sos criticos e istoricos de s'arte: Giulio Carlo Argan, Maurizio Calvesi, Alberto Boatto, Filiberto Menna, Germano Celant. +Mostras. +Ha curato mostre tematiche e interdisciplinari sia in Italia sia all'estero, tra cui + +Giulio Carlo Argan: + +Resolza: +Sa resòlza / arresòja est su curtèddu tipicu sardu, subratottu de Pattada e Arbus, biddas s'una posta in sa provìntzia de Tàtari e s'attera in cussa de su Campidanu de Mesu. +Bènnidu a sìmbulu fentomàdu de s'artesania sarda, custa zenìa de curteddu est una ebbìa po sa produida sua: custa est a cumprimèntu non solu e tantu ponèndeche impàre sos cantos, ma cund unu traballu difficurtosu chi, a s'agàbbu, nde faghet b'essìre bellissimas mànigas e lamas acutàdas. Sun una meravìza tantu ispetziàle chi unu fiòttu de turistas e parìtzos amantiòsos accùdit a sa bidda logudoresa cando in cùe si tènet, cada duos annos in su mese de aùstu, sa Mustra de su Curteddu. +Sa pattadesa est caratteristica ca tenet ferru cund una forma "a foza de murta" prus istrinta de sa corrina e cun su tolu prus ismussadu in sa punta; sende unu curteddu a maniga animada e non monolitica, s'arcu si ponet tra duas trempas chi sun aunidas pro mediu de bullittas e de unu aneddu chi, cund unu innudicadorzu, gubernat sa serrada e s'abertura de sa lama. +S'arburesa est a diversu dae sa pattadesa, ca su ferru tenet una forma a s'antiga, est a narrer "a foza de lauru", ma est prus manna e mattuda, cund una punta a mesaluna: est unu de sos menzus curteddos po nche bogare sa pedde a sos animales o po fagher sa cassa. S'arburesa est unu curteddu monoliticu: sa maniga, a s'ispissu fatta in corru de muvra, est unu arrogu ebbìa chi si segat po bi fagher istare sa lama e si chircat de fagher prus bellu po mediu de isculturas chi ammustran sa fauna sarda. A bortas, si ponet unu aneddu de metaddu a agabbu de maniga. +Sa resolza fit, e lu est galu, sa lama traditzionale de tottus sos pastores sardos, ma s'abilèsa de sos artesanos pattadesos e arburesos at fattu a manèra chi custa no est unu bantu solu pro sos chi nde fàghen ma pro sas biddas etottu, tantu chi su curteddu si connòschet cun su nùmene de "pattadèsa" o "arburesa" òe in dìe, mancàri chi fìntzas in medas atteras biddas sardas bi apat sa traditzione de nde fàgher. +Atteras castas de curteddu. +Est pretzisu a narrer chi non bi at solu sa pattadesa e s'arburesa, ma fintzas atteros chi tenen su nùmen de biddas, si non de sas regiones istorigas de sa Sardigna. Ammentamus de manera particulare: +Tzinnos istorigos. +S'arte de su curteddu sardu cumintzat in su Neoliticu cun lamas fattas in pedra de tronu (ossidiana), ma est cun sa tziviltade nuraghesa chi sos sardos antigos aìan abertu frailes po traballare abberu cun su metaddu: tando sos nuraghesos fin marineris, chi battian a fora peri tottu su Mare de Mesu su chi bi faghian. In sos brunzittos si poden abbaidare ispadas minores chi si ponian sos chi fin a capu de sa tribù. A s'artziada de sos pisanos in Sardigna naschin sos gremios de sos mastros de ferru, ma est in epoca ispagnola chi su frau torrat a traballare: s'artesiania sarda fit in sutta de s'influentzia de sos ispagnolos, chi tenian meda itte bider cun sos arabos po more de sa dominadura omayyade chi bi aiat appidu in cue. Fit in su segulu de XVII chi, po sa prima borta, po inditare su curteddu sardu bi essit a campu sa paraula "rasoia" in omaju de sa "rasoria" latina, chi serbiat po si nche segare sa barba. Cando sos piemontesos fin bennidos a dominadores de s'isula in logu de sos ispagnolos, est a narrer in su Settighentos, sas mineras sardas tenen aprettu mannu e su curteddu sardu benit a simbulu de s'abilesa sarda in artesania. Tando, sos biazadores continentales contaian chi sos pastores tenian duos tipos de curteddu a lama fissa, sa daga (unu istillu chi ammentat meda su pugnale mannu de sos nuraghesos) e sa leppa de chintu, ispada de profettu po si defender e sanare contos malos brighende cun sos atteros a corfu de istoccada. Non si perdiat mai occasione publica in ue fagher mustra de custas armas, fintzas po assuconare zente malintragnada. Est in su Noighentos chi, po more de sa leze italiana, agabbat s'impreu tottu sardu de custas ispadas po fagher logu a unu curteddu cund una lama chi si nde podet bogare, subratottu a lama mutzada (costumu chi est como naradu "moda a sa guspinesa"): difattis, una leze de su gubernu Giolitti de su 1908 proibiat a giugher curteddos chi brincaian sa longaria de 14 chentimetros e cund una lama prus longa de 6. Tando, a cumintzu de segulu, fit su ferreri pattadesu "Zintu Canale Mannu" a imbentare sa pattadesa, proende a ammezorare su modellu antigu de sa corrìna, ferru monoliticu e fattu cun cosas de pagu cabale po su pastoriu. A pustis de sas duas mannas gherras mundiales, in sos annos '50 sas industrias de s'Italia de susu aìan abertu in Sardigna segreterias issoro, in ue su traballu non fit prus a manu dae tempus ma tottu industriale. A un'ala, a primu custa cosa at fattu dannu meda, ca non solu sos artesanos sardos aìan cumintzadu a esser ind una crisi niedda, ma lis aian peri furadu su traballu issoro po more de sas paritzas imitaduras chi sos continentales faghian de s'arte sarda (e bendian, faghendesi issos riccos a palas anzenas): a s'attera, est istada (a pustis) de profettu, ca propiu in sas imitaduras issoro, in fora su curteddu sardu aiat pigadu pede, bidu chi li naraian ""coltello à la sarda"" e li ponian ""Pattada"" comente tzentru in ue si produiat. De custa manera, est peròe mudada fintzas sa funtzionalidade de sos curteddos, chi non serbian prus po sa bida de dontzi die ma, prusaprestu, massimu massimu comente a "souvenir": su settore est tando cambiadu, bidu chi semper prus paga zente cheriat fagher su mastru de muru ma boliat sighire a fagher curteddos, dende linfa noa a una traditzione sarda chi, oe in die, la istimat su mundu intreu. + +Jannis Kounellis: +Lassat sa Grèghia in su 1956 e arrividi a Roma pro istudiare a s'Accademia delle Belle Arti. + +Novalis: + +Maurice Halbwachs: + +1340: +S'annu 1340 (MCCCXL in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1801: +S'annu 1801 (MDCCCI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1772: +S'annu 1772 (MDCCLXXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +Bryan Cranston: +Bryan Lee Cranston (Los Angeles, California 1956), prus conotta comente Lee Stone, est unu cantante e attore americanu. + +Limba de sos Sinnos Portughesa: +Limba de sos Sinnos Portughesa (LGP) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est psr. Lu LGP è usata anche in Portogallo (84.000). + +Limba de sos Sinnos Serba: +Limba de sos Sinnos Sèrba (HZJ) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est ysl. Lu HZJ è usata anche in Sèrbia, ex Yugoslàvia (60.000). + +1753: +Mortos. +Antonio Maccioni + +1713: + +Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers: +Sa Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers est una Enciclopedia frantzesa pubricada dae unu grupu de Illuministas dirigìdos dae Denis Diderot e Jean Baptiste d'Alembert intra de su 1751 e su 1772. + +Luigi Cassar: +Dae su 1991 a su 2006 ad dirigidu unu grupu de ricerca, finanziadu dae sa Italcementi, chi ada inventadu su Tx Active chi est unu cimentu chi faghet diminuire su CO2 in s'ambiente. +Custu materiale est istadu criadu cun s'impreu de su metodo, naskidu dae sas iscobertas de s'iscentziadu americanu Richard Heck. Difattis Heck umpare a sos giapponesos Ei-ichi Negishi e Akira Suzuki, aian binchidu su Premiu Nobel, pro aere isviluppadu metodos pro unire sos atomos de carbonio e sintetizzare molecolas complessas. Cassar est istadu unu de sos primos a isvilupare custas reaziones de "cross-coupling" chi si ottenin usende su palladio comente catalizadore, cun issu aiat collaboradu su matessi Heck. +Custu materiale nou est istadu impreadu dae s'architeto americanu Richard Meier pro sa realizazione, dae su 1998 a su 2003, de sa cheja fatta in Roma pro su giubileo . + +Verona: +Verona est una tzitade italiana, capitale de s'omonima provintzia in sa regione Veneto, ada unos 260 miza abitantes + +Anonima sarda: +Sa anònima sarda, prus connòtta chin su nùmen in italianu de "anonima sequestri", est unu favèddu pròpiu de sos giornalistas pro inditàre su malefàcher, mescamènte sos secuèstros de pessòne, chi bi aìat àpiu in Sardigna a frecuèntzia relevànte supratòttu dae sos annos '60 in sùsu de su sèculu de XX e adduràu pro unos dèche annos a pùstis. +Tzìnnos istòricos. +Sa radìchina curturale de tottu s'anonima sarda est su còdiche barbaritzìnu o muntagnìnu, unu regulamentu non-iscrìttu e mantèsu a bòche pèri sos seculos, pro si cumportàre comente si dechet. +Caratterìsticas. +A differèntzia de sas màfias italianas, comènte pro esèmpiu Cosa Nostra e Camorra (chi unu carchi ordinamentu in intro bi lu an, in prus de tènner influèntzia meda in sa politica), s'anonima sarda est istàda imbètzes unu assòtziu a delìncuer indipendente de su tòttu, fundàda in supra de regulas tradissionàles comènte su codiche barbaritzinu e chi no at tèntu mai rappòrtu perùnu nén chin sas mafias italianas né tantu prus pacu chin sa politica de partidu. +Sicomènte fartàbat de istruttura interna e tottus sas fattìas suas fin a bànda tra issas etòttu, non si pòdet, dùncas, tantu chistionàre de un'organizadùra criminale. +Locu de attividade. +S'anonima sarda at operàu in Sardigna, a bìas in Còssiga e, in su secùndu pustighèrra, fìntzas in sos trèttos de sa penìsula italiana. +Intèsa chin su trepòju sardu. +S'istajòne de su trepòju e abbolòttu politicu, chi ja bi aìat in Italia dae sos primos annos de su pustighèrra, si est mòghia in Sardigna in sa meitàde de sos annos '60 e est acabbàda in sos annos '80, fine de sa tensione poltica fìntzas in continènte italianu. +Sos cuntàttos tra sos bandìdos sardos e sos militantes de assòtzios italianos chi pertenìan a sa manca istrèma, comènte sas Brigadas Rujas e sos Nùcreos Proletàrios Armàos, fin dèpios in parte a sa presonìa de sos gài fentomàos militantes jùttos in Sardigna, unu pacu a comènte sos mafiosos italianos de su Meridione, pòstos a presòne in su Settentrione, an dàu bìda a movimentos autoctonos che sa "Mala del Brenta" veneta. +Sos movimentos terroristicos e paramilitares prus nòdios chi fin nàschios in Sardigna fin "Barbagia Rossa", su "Movimento Armato Sardo" e su "Comitato di solidarietà con il proletariato prigioniero sardo deportato", in sa prus parte de pessamèntu ideologicu comunista e indipendentista; in s'arcu de unos deche annos an fattu parìtzos attentatos e secuestros de pessòne. +Tra sos prus mannos amparadòres italianos de sa causa indipendentista sarda fit Giangiacomo Feltrinelli, chi aìat chircàu prus bortas de si tènner in cuntàttu chin sos movimentos organizàos indipendentistas pro fravicàre unu istadu sotzialista de Sardigna, ispiràndesi a su modellu de Fidel Castro in s'isula de Cuba. + +Tumba de sos zigantes: +Sas tùmbas o lòsas de sos zigàntes sun monumentos vulneràrios de intèrru collettivu fravicàos in epoca nuraghèsa e presentes pèri tottu s'isula de Sardigna. +Comènte sos nuràches, custas costrussiònes megaliticas non tènen ecuivalènte in su continente europeu intrègu e sun fattos a pranta rettangulare chin lòsas de preda mannas pòstas a terra. +Istruttùra. +Sas tumbas sun una càmara mortuàrja chi est tra unos 5 e 15 metros de larghèsa e unu o duos metros de artèsa. Sa parte in cara de s'istruttura la insèrran un'ispètzia de semitzìrculu, chi fìnghet sos còrros de unu tràu, e una tumba prus antica in su tzentru de custu semitzìrculu chind una apertura minore minore, pro mèdiu de su cale si intràbat. +Impàre a s'apertura bi aìat unu betile chi, fòrtzis, simbulizàbat a dèos o a sos mannos anticos chi fin a bàrdia de sos mortos. +Funtzione. +Sas tumbas de sos zigantes fin locos in ube, in epoca nuraghesa, sos sardos interràban a sos mortos issòro. Fin a làrgu dae su tzentru populàu e podìan mantènner tra sos chèntu e treschèntos mortos. +Sos chi fachìan parte de sa tribù, clan o bidda, andàban in cùghe a aporríre omàju a sos mortos de sa comunidade, chène distintziòne de classe o privillézios de sorta. Chin tottu probabilidàde, sos mortos fin iscarràos, est a nàrrer chi lis bocàban sa carre innàntis de s'interru (b'at evidèntzia in sos ossos chi apòzan custa teoria), e fin interràos cando su numeru cumintzàbat a èsser troppu mannu. + +Domus de Janas: +Sas domus de janas sun istruttùras vulnerarias iscavàdas in sa rocca. Sun tipicas de s'isula de Sardigna. Su favèddu anticu "jana" bòlet nàrrer "fada", mancàri chi carchi istudiosu facat riferimentu a Diana. In sardu si nàran fìntzas "forrus" o "forreddus". A s'ispìssu sun tottus a pàre, una a costàzu de s'attera, fachènde de custa manèra autenticas necropolis de sutt' 'e terra, chind unu curridòrju a comùne e un'anticàmara, chi a s'ispìssu est manna e a bòveda arta. +Si crèdet chi sìan de sa curtura de Otieri, isvilupàda in su Neoliticu, chi dae tando aìat cambiàu radicalmente sa vida de sa sotziedade sarda. Cussa curtura fit pròpia de massàjos, e sa religione issòro si assimizàbat a cussa de sas ìsulas Tzìclades. +De domus de janas si nde pòden atzapàre pèri tottu sa Sardigna, in ube bi nd'at prus de 2400, mancàri chi medas sìan galu in sutt' 'e terra. B'at evidentzia chi fin fravicàdas tra su millènniu de IV e III a.C. In sa bidda de Sèddini si pòdet bìer su numeru prus mannu, chi est bènniu a èsser unu museu etnograficu. +Architettura. +Sas gruttas mortuarjas las iscavàban una a costàzu de s'attera, a manèra de nde fàcher una necropoli, in sos palìnzos dae ube ch'essìat a pìzu rocca viva. Mancàri chi si nde atzàpen pèri tottu su Mar' 'e Mesu, sas domus de janas sardas sun de cussideràre a bànda dae sas atteras pro s'architettura cuidàda e contipizòsa issòro, gòi puru pro sas decoradùras, chi dàen un'idea de sa vida in s'isula de unos 1500 annos fàchet. +Si pòden bìer, pro esèmpiu, gruttas a forma de pinnètta tunda a bòveda conica, ma inclinàda, e un'istàntzia rettangulare chi tènet jannas e bentànas. In sos muros bi disinnàban a minùdu simbulos de magìa, chi simbulizàban còrros de tràu, ispirales e atteros disìnnos geometricos. + +Referendum online pro s'indipendentzia veneta (2014): +Su referendum venetu pro s'indipendèntzia de su 2014 est istàu unu iscandàlliu de carattere non uffitziale, non binculànte e ammanizàu privatamente in Venetu, una rezòne italiana. Su bòtu, connòttu fìntzas comènte "prebiscìtu digitale" o "Plebiscito.eu" lu at promòghiu "Plebiscito 2013", unu assòtziu politicu venetìsta chin Gianluca Busato, unu ex-militante de sa Lega Nord, sèndebi a ghìa. Su referendum lu an tèntu in su mese de Màrtzu, dae su 16 a su 21. +Resurtos. +A secund' 'e su chi nàran sos de Plebiscito.eu, 2.36 miliones de zente veneta (est a nàrrer, su 63.2% de sos chi pòden botàre) an isseperàu de partetzipàre a s'iscandàlliu e su 89.1% de issos (est a nàrrer, su 56.6% de sos chi pòden botàre) an nàu chi eja a s'indipendentzia. P2013 at procramàu s'indipendentzia de su Venetu dae s'Italia in Treviso a de notte, in su 21 de Martzu. +In su referendum online, si an elèttu dèche "delegàos pro s'indipendentzia": Busato fit su candidàu prefèrtu, chin 135,306 bòtos; sìchin Stefano Vescovi (48,320), Selena Veronese (46,947), Silvia Gandin (43,025), Lodovico Pizzati (25,731), Gianfranco Favaro (16,670), Raffaele Serafini (16,627), Manuel Carraro (16,627), Gianluca Panto (16,321) and Paolo Bernardini (16,299). A s'accàbbu, a sos chi an botàu lis pedìan de dàre su pàrrer issòro in supra de tres "chistiònes de politica estera", pòstu chi su Venetu ottènzat s'indipendentzia: s'adossiòne de s'Euro (appozàda dae su 51.4% de sos partetzipadòres), s'intràda in s'Unione Europea (appozàda dae su 55.7% de sos partetzipadòres) e in sa NATO (appozàda dae su 64.5% de sos partetzipadòres); de càda manèra, sa partetzipassiòne pro custas tres chistiònes fit meda prus bassa (rispettivamnente faveddànde, 24.6%, 22.3% e 19.8%). +Criticas. +Sa partetzipassiòne e su chi nd'est bènniu a campu che resurtàu fit criticàu dae fontes medas, chi an tèntu in cussìderu sas istatìsticas de su tràvicu in su zassu web pòstas a prubicadùra dae Alexa Internet e atteros providers. In su cursu de tottu s'arcu temporale chi si at botàu, su zassu aìat 135,000 bìsitas ebbìa, est a nàrrer chi, tra tottu sa zente veneta, bi aìat pètzi su 3.6% de sos chi pòdian botàre. In prus, parte manna de su tràvicu benìat foras de sas làcanas italianas, chin su 10% benìnde dae Santiago in Cile, pro esèmpiu. + +Los Van Van: +Los Van Van est unu grupu cubanu fundadu in su 1969 criadu dae su bascista Juan Formell, est unu de sos pius importantes de sa mùsica cubana post-rivolutzionaria. +Sos Van Van, in pius de sa base istrumentale tipica de su charanga (flauto, istrumentos a corda e sezione rìtmica), ana aggiuntu sos trumbones e, primos in Cuba, su sintetizadore e drum machines. In sa mùsica issoro est una fusione tra son montuno, rumba, rock, pop, ma finas funk, disco music e hip hop. + +La EFFE: +La EFFE est unu canale televisivu - fundadu dae su grupu Feltrinelli, chi at comintzadu sas trasmissiones s'11 de maiu de su 2013.Trasmittidi in Italia cun su via satellite. +Sa programmatzione de La EFFE est caraterizada dae s'informatzione, cultura e intrattenimentu. + +Giangiacomo Feltrinelli Editore: +Sa Giangiacomo Feltrinelli Editore est una de sas pius importantes casas editrices italianas. +Fit istada fundada a Milano in su 1954 dae Giangiacomo Feltrinelli. +A su comintzu Feltrinelli aiat pubricadu liberos innovatores e impignados in [+, chi lòi fin costados calchi prozessu. Aiat finas pubricadu autores de su terzo mondo e romanzos chi, ai cussu tempus, aian fattu iscandalu comente cussos de Henry Miller et duos capolavoros in anteprima mondiale: in su 1957 "Il dottor Zivago" de Boris Pasternak e, in su 1958, "Il Gattopardo" de Giuseppe Tomasi di Lampedusa. +Sos primos liberos pubricados. +1955 +1957 +1958 +1959 +1961 +1962 + +Vanni Scheiwiller: +Attividade editoriale e autores pubbricados. +In Italia sos marcos istoricos sunu "All'insegna del pesce d'oro” e poi sa "Scheiwiller Libri" . +Su "pesce d'oro", tra sos annos 50 e sos 60 aiat pubbricadu autores comente: + +1991: +S'annu 1991 (MCMXCI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu martis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2006: +S'annu 2006 (MMVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Banditi a Orgosolo: +Banditi a Orgosolo est unu film de su 1961 direttu dae Vittorio De Seta. +Su film est ambientadu in Barbagia in Orgosolo edd'est istadu intepretadu dae attores non professionistas, dae zente de sa idda. Prima dei custu, in sos annos '50, De Seta aiat giardu duos documentarios sempre subra sas conditziones de sa Barbagia: Un giorno in Barbagia e Pastori ad Orgosolo. +Filmadu in bianco e nero, est istadu presentadu in sa 22ª Mostra internazionale d'arte cinematografica di Venezia e aiat binchidu su premiu "Migliore Opera Prima". +Su film giradu in sardu est istadu doppiadu in limba italiana. + +Eleonora Duse: +Est istada una de sas pius importantes atrice de teatru e una de sa prima atrices cinematogràficas italianas. Su primu film in cui aiat recitadu est istadu +Cenere ( 1916) trattu dae s'omonimu romanzu de Grazia Deledda. + +1858: +S'annu 1858 (MDCCCLVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +Comunidade Surda: +Sa comunidade surda est unu grùstiu etno-limbìsticu chi li appartènen pessònes surdas, ca sa surdésa de issas est sìnnu de s'identitade issòro. Sos chi sun surdos, sèndelu in parte o de su tottu, comùnican pro mèdiu de sas manos, espricaduras e dattilolozìa. +Mancàri chi s'opinione prùbica podat pessàre chi sos surdos sian malos a intènder, siat sa Cunferentzia de su World Federation of Deaf siat su Cunvéniu ONU pro sos derettos de sas pessones chin disabilidade an ratificàu s'abolimèntu de sa surdidade comènte maladìa de s'orìcra. + +Fabio Aru: +Est istadu su primu sardu a binchere una tapa de su Giro d'Italia. + +Eddy Merckx: +Est istadu unu de sos pius mannos campiones de sempre. +Aiat binchidu chimbe Giro d'Italia, chimbe Tour de France e una Vuelta a España; tres boltas Campione mondiale in istrada. + +1980: +S'annu 1980 (MCMLXXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1978: +S'annu 1978 (MCMLXXVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Limba de sos Sinnos Russa: +Sa Limba de sos Sinnos Rùssa (Русский Язык Жестов, РЯЖ) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est rsl. Lu РЯЖ è usata anche in Rùssia e Bielorussia (120.500). + +Alicarnasso: +coord.37° 2′ 16″ N, 27° 25′ 27″ E 37.037778, 27.424167 +Alicarnasso (in gregu antigu:Ἁλικαρνᾱσσός "Alikarnassós"; in turcu:Halikarnas) fit un'antiga tzitade de sa Grèghia in su logu de s'attuale Bodrum in Turchia. +Bibliografia. +"Bodream", Jean-Pierre Thiollet, Anagramme Ed., 2010. ISBN 978-2-35035-279-4 + +Tropas de sambene in sa curtura giapponesa: +Si credet chi sos grupos sambìnzos in sa curtura giapponesa pòdan iscobiàre, de su chi bi nd'at unu, sa pessonalidàde e su cumportamentu chin sos atteros, unu pacu comènte s'astrologia còntat in sa curtura otzidentale. Sa credèntzia che la an ispàrta fìntzas in atteros istados de s'Asia orientale, in prus de su Giappone, comènte sa Corea de Zòsso. +Sa credèntzia bènit dae sas ideas de su ratzismu issientìficu, chi sa comunidade issientìfica berdadèra oje in dìe at marcàu comènte pseudosièntzia, e a commo tènet radìchina in sos articulos, prubicàos in sos annos Settanta, de Masahiko Nomi. +Istòria. +Sas troppas de sàmbene las aìat iscopèrtas s'issentziàdu austriacu Karl Landsteiner. Tando, s'iscopèrta fit istrumèntu puru de sos inglesos e tedescos pro ammustràre sa superioridade de sa ratza issòro cuffòrma sas atteras: sa teoria la aìan derèttu isbentiàda, mescamènte sa Germania natzista chi aìat cumintzàu a faveddàre de "sàmbene tedescu" comente erèntzia ariana. +S'idea est intràda in Giappone in su 1927 chin sas prubicassiònes de su professore Takeji Furukawa; mancàri chi non tenìat fundamentu perùnu, sa teoria at picàu pede in cùghe, in ube aìan pèri distìntu, a iscòpu politicu, sos grùstos etnicos de sos de Taiwan e de sos ainu a libellu de sàmbene e temperamentu: su Giappone los aìat prèsos ambos, ma sos unos fin tando rebèrdes mèntras chi sos atteros non lu fin. Tando, tènende in cussìderu chi, a differèntzia de sos ainu, su prus de sos taiwanesos fit de grupu 0, a custu sos giapponesos dàban sa curpa de sa rebellìa issòro, incorazànde su populu taiwanesu a si cojubàre chin giapponesas pro imminoricàre sa presentzia de cussu grupu sambinzu. +Custa moda sìche fit ja morta in sos annos de Trinta, ma in sos annos Settanta unu zornalista de televisione chi no nd'ischìat nudda de medìchina, Masahiko Nomi, li at torràu credèntzia populare. + +Georgie (manga): +Georgie! ("ジョージィ!" Jōjī!?) est unu manga chi at iscrittu e li at fattu sos disìnnos Yumiko Igarashi. Lu an fattu a sèrie dae su 1982 in sùsu in su papèri de Shōjo Comic manga. +Sa sèrie l'an acontzàda in su 1983, fachèndeche una sèrie anime, Lady Georgie ("レディジョージィ" Redi Jōjī?) de Tokyo Movie Shinsha, chi an fàttu bìere pro sa prima borta in TV Asahi e adduràbat 45 episòdios: galu nde fàchen bìere in sa televisione Animax. +Istòria. +Georgie vìvet in Australia, cando galu fit una colunia inglesa. A issa li dàen sa curpa pro sa morte de babbu suo: custu li cherìat bene, gai puru sos frades suos. Una cosa chi sa pitzìnna si nd'aìat abizzàda fit chi tottus tenìan pilos a color' 'e castanzu, ma issa fit brunda. A sa mama non li piachìat meda chi issa fit parte de sa famìlia. A sa fine ch'essit a pìzu chi Georgie non tenìat ligàmine perùnu de sambene chin sa familia, sènde adottàda: unu bratzalette indoràu fit s'unica ormìna chi tenìat de su passau suo. Si bènit a ischìre puru chi sos parentes suos fin inglesos. Sos frades de Georgie (Abel e Arthur) àndan a li fàcher bìsita tuccànde dae Londra. Ambosduos pàren istimàndela abberu, intendèndesi istranu ca issa est sorre issòro, peròe. Georgie est in pùnna de un'attera cosa puru: torràre a s'imbènner chin s'amore suo, Lowell, chi at lassàu s'Australia. Pàris chin sos frades suos, Georgie fàchet isperièntzia siat de sa zentilènsia siat de sa crudelèsa de sa vìda in Londra, in Inghilterra. +S'istoria b'àndat a innàntis chin sa chìrca de sa famìlia reale sua impàre a su triangulu de amore chi si isvilùpat tra su frade adottivu e Lowell. + +Richard Heck: +Ad iscobertu sa reazione de Heck chi usat su palladio pro catalizare reaziones chimicas organicas tra sos Alogenuros arilicos cun sos alkenes. +In su 2010 Heck umpare a sos giapponesos Ei-ichi Negishi e Akira Suzuki, aian binchidu su Premiu Nobel. + +Lady Oscar: +Lady Oscar o Sa Rosa de Versailles ("ベルサイユのばら" Berusaiyu no Bara?) est unu de sos shōjo-manga prus connòttos e unu franchise chi at imbentàu Riyoko Ikeda. Lu an adattàu a parìtzos Takarazuka Revue musical e fìntzas anime, chi at fattu Tokyo Movie Shinsha e prubicàu sos network televisivos Animax e Nippon Television. S'anime est populare meda in Italia. +Lady Oscar zìrat in tundu a s'istoria de Oscar François de Jarjayes, una pitzìnna nàschia fèmina ma pàschia comènte un'òmine pro sutzèder a babbu suo in su traballu de bardiànu de su Palattu Reale. Una gherradòra bravissima chin ideas firmas de zustìssia, Oscar si intèndet fiera e altiva pro su rolu chi li tòcat a fàcher, ma est in dùda cando, a su cumìntzu de sa revolutzione frantzesa, dèpet isseperàre cale ala picàre tra sa classe reale e tra cussa povera e opprimìa dae sa prima. Est de impòrtu mannu fìntzas su disìzu de torràre a si cumportàre che-i una femina, chi dèpet cubàre pro su traballu suo, e sas fattìas amorosas chin Marie Antoinette, Count Axel von Fersen, e su serbidòre e menzus amicu André Grandier. +Tènet elementos de casta yuri in sa relassiòne tra Oscar e sa protètta sua Rosalie Lamorlière, sa fìza de Madame de Polignac, chi s'istima sua pro Oscar si podet pessàre comènte adòru o amore romanticu benìnde dae una possìbile bisessualidade. Comènte chi non fit bastànte, medas in sa corte puru adòran a Oscar, diventànde zelosos abberu cando issa est in cumpanzìa de un'attera pessòne. + +Io non ho paura: +Io non ho paura (in sardu “Eu non tenzo timorìa”) est unu libru de Davide Perillo, editadu dae San Paolo. +In isse si narat s'acontèssida de Francesca Pedrazzini, imparadora de deretu milanesa profundamente catòliga, mama de tres fizos, obitada in su 2.012 a sos 38 annos ebia, a pustis de una pelea de duos annos e mesu cun una maladia terrorosa. +Francesca at ischidu parare fronte a sa morte in edade primadia cun s'ispìritu intzacarràbile de una pessone debota, segura chi sa morte non siat àtera cosa si sono una colada e chi a pustis de issa nos isetet su paraìsu. +De custu libru no esitit bortadura in limba sarda in s'atualidade. + +Vittorio Gassman: + +Film girados in Sardigna: +Elenco de sos film girados in Sardigna, in ordine alfabeticu cun titulu originale, annu e regista. + +Materia oscura (documentariu): +Materia oscura est unu documentariu de su 2013 dirigidu dae Massimo D'Anolfi e dae Martina Parenti. Su tema est cussu de sos esperimentos de gherra de sas fortzas armadas in su territopriu de su Poligono Sperimentale del Salto di Quirra in Sardigna e sas relatziones cun sos abitantes de su logu. +Su poligono est istadu costruidu in su 1956 in s'area de Quirra; e dae tando in cust'area sun istada isperimentadas diversos tipos de armas. Pro cussu motivu b'at finas una indagine giudiziaria, dirigida dae su magistradu Domenico Fiordalisi, pro dannos provocados a parte de sa populatzione a causa de s'usu de materiales dannosos pro su saludu. + +Domenico Fiordalisi: +Domenico Fiordalisi est unu magistradu chi a su mamentu est Procuradore de sa Repubblica in su tribunale de Tèmpiu, in Sardigna. +Biografia. +Poi de s'esse' laureadu in s'Universidade de Bari, aiat appidu ingarrigos incomente Sostituto Procuratore in sa Procura de sa Repubblica de Paola, Rossano, Cosenza e in sa Direzione Distrettuale Antimafia de Catanzaro. In Calabria at fattu arrestare deghinas de affiliados e collaboradores de calchi cosca mafiosa de sas zonas de Amantea, San Lucido e Cetraro. Est istadu juighe in sos tribunales de Bari, Rossano e Crotone. +Dae su 2008 a su 2012, comente e Procuradore de Lanusei, ada azzeradu totu s'arretradu de s'officiu e ada torradu a abberrer varias inchiestas. At poi dirigidu una importante inchiesta subra sa "Sindrome de Quirra", pro sos casos meda de abitantes de sas biddas de affacca, de mortes pro leucemia e pro malformatziones de animales chi pasculaiana in zonas a lacana cun su Poligono Interforze del Salto di Quirra a Perdasdefogu. In cussu contesto est istada azertada s'esplosione de 1200 missiles chi aian lassadu torio. In pius est istadu acciapadu unu muntonasu de rifiutos perigulosos, inue, dae su 1986 a su 2008, sun istadas ismaltidas tottus sas bombas e munitziones bezzas de sos arsenales italianos, chena sas nezessaria attinziones pro su saludu de militares e tziviles. + +Oil (film): +Oil est unu film documentariu de su 2009 giradu dae Massimiliano Mazzotta. Su tema est relativu a s'impiantu de sa Saras, chi est in Macchiareddu vicinu a Cagliari, e sa possibilidade chi cussa rafineria de petroliu podet presentare problemas de siguresa pro su saludu de sas persones e de s'ambiente. +Su documentariu at balanzadu reconoschimentos in varios film festivals relativos a s'ambiente; comente "Miglior Documentario italiano" a su Cinemambiente 2009 de Torino; "Miglior Documentario" a s'"EcologicoFilmFest" de Nardò (Salento); su premiu comente "Miglior Documenario al FlowerFilmFestival" 2010 de Assisi; e cussu a su NodoDocFestival 2010 de Trieste. + +Saludu: + +Saras: +Sa Saras Raffinerie Sarde S.p.A. est una soziedade pro aziones italiana, costituita in su 1962, chi at sede in Sarroch, affacca a Cagliari, e operat in su settore de sa rafinatzione de su petroliu e in sa produtzione de energia elettrica. + +Cosenza: +Cosenza ( in sa limba locale: Cusenza) est una tzitade italiana de unos 70.000 abitantes, edd'est sa cabu de logu de s'omonima provintzia de sa regione Calabria. + +San Cataldo (CL): +San Cataldo est unu comunu de 23.603 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Delia (CL): +Delia est unu comunu de 4.499 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Trojany: +Trojany est una bidda in Polonia. Tenet una popolatzione de aprossimadamente 490 abitantes (in su 2014). + +Caltanissetta: +Caltanissetta est unu comunu de 61.377 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Acquaviva Platani: +Acquaviva Platani est unu comunu de 987 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Bompensiere: +Bompensiere est unu comunu de 611 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Butera: +Butera est unu comunu de 4.897 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Campofranco: +Campofranco est unu comunu de 3.196 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Marianopoli: +Marianopoli est unu comunu de 1.990 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Mazzarino: +Mazzarino est unu comunu de 12.231 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Milena (CL): +Milena est unu comunu de 3.171 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Montedoro: +Montedoro est unu comunu de 1.641 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Mussomeli: +Mussomeli est unu comunu de 10.885 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Niscemi: +Niscemi est unu comunu de 27.932 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Resuttano: +Resuttano est unu comunu de 2.149 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Riesi: +Riesi est unu comunu de 11.666 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Santa Caterina Villarmosa: +Santa Caterina Villarmosa est unu comunu de 5.689 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Serradifalco: +Serradifalco est unu comunu de 6.263 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Sommatino: +Sommatino est unu comunu de 7.263 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Sutera: +Sutera est unu comunu de 1.438 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Vallelunga Pratameno: +Vallelunga Pratameno est unu comunu de 3.641 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Villalba: +Villalba est unu comunu de 1.727 bividores de sa Provìntzia de Caltanissetta in Sitzìlia. + +Akira Suzuki: +Ad iscobertu sa reazione de Suzuki in su 1979 e in su 2010 Suzuki umpare a Ei-ichi Negishi e a s'americanu Richard Heck, aia binchidu su Premiu Nobel. + +1930: +S'annu 1930 (MCMXXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Camillo Olivetti: +Est istadu su chi aiat criadu s'asienda chi aiat su nomene sou, chi aiat mandadu ainnanti su fizu Adriano. + +1880: +S'annu 1880 (MDCCCLXXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in die de giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +Tziviltade nuraghesa: +Sa tziviltàde nuraghèsa fit naschia in Sardigna e abbràtzat unu tempus chi bi àndat dae s'edàde de Brùnzu a su sèculu de II d.C., comomài in epoca de appoderamèntu romanu chi at jùttu sa tziviltade nuraghesa a nche rùgher. +Custa tziviltade sarda dèpet su nùmen suo a sos nuràghes, sas tùrres chi fàchen s'isula tantu fentomàda pèri su mundu e sun gàlu testimonia de s'isvilùpu in cussa epoca tuccànde dae atteras tziviltades chi bi aìat prìma, nòdias pro sos monumentos megaliticos, comente a sos dolmen, e menhir. +Sos nuràghes sun tèntos in cunsideru comente sos monumentos megaliticos menzus mantèsos in Europa. De s'iscòpu chi serbìan si nde arresònat dae nèssi chìmbe seculos e galu sun parìtzas sas dimàndas de pònner a cràru: bi at chìe los bìet comente tumbas e lòsas e atteros comènte dommo simbolica de zigàntes, atteros galu fortes, o fùrros pro fùnder su metallu, o presònes o tempios pro addiosàre su sole. + +Reinhold Messner: +Reinhold Messner (Bressanone, 17 cabudanni 1.944) est un'arpinista, isproradore e iscritore italianu, de limba mama alemanna. +Nch'est artiadu a su primu pranu in su mundu de s'arpinismu pro aer batidu torra a sa pobularidade s'apiligada lìbera in unu tempus in ue dominaiat sa progressura artifitziale: in su 1.968, difatis, est su protagonista de su de VIII grados in sa lìbera (sighende sa “lìnia lòziga”) in su Pilotu de Mesania de su Sass dla Cruse. +Su nùmene suo est relassionadu cun incontàbiles isproraduras e apiligadas, peroe est cunnotu a su pùbrigu mannu pro esser istadu su primu arpinista chi at iscaladu totu sos batòrdighi cùcuros chi sùperant 8.000 metros in subra de su livellu de su mare, fitianu dae chirradas o in cundissiones de dificurtade istraordinària. +Est istadu pro custu unu grandu himalajista, a tretu de s'apostivigare semper obetivos noos e de los comunicare cun eficàssia manna finas a unu pùbrigu no formadu dae incarrigados de traballos. Est cussideradu unu partidàriu de su gasi naradu “istilu arpesu” in sos montes himalayanos mannos, a ue bi fiant tando mescamente ispediduras cun medas iscaladores e costosas in manera cussideràbile. A cussu propòsitu, fiant istados fundamentales duos imprendimentos: in su 1.978, est su primu òmine ch'iscalat s'Everest sena impreare ossìzenu, realizende s'artiada impare cun Peter Habeler, cando ch'in su 1.980 nche sizit su matessi pitzu a sa sola. +In mesu de sos àteros imprendimentos, si podent fontomare sa rugrada de s'Antàrtida e de sa Grenilàndia sena s'impreu de beìculos motorizados nen canes de trinu, e sa rugrada de su Desertu de su Gobi. +Messner at iscritu medas libros e, dae su 1.999 a su 2.004, est istadu membru de su Paralamentu Europeu elèghidu comente independente in sa lista de sos Birdes italianos. Est agricurtore e si cunsagrat a sa zestione de su Messner Mountain Museum, unu cumparis museale dedigadu a totu sos aspetos de su monte in su tzentru de sos Arpes, in Bortzanu, Solda, Castel Juval (in ue Messner istat dae su 1.983), Monte Rite (Cibiana di Cadore)) e su Casteddu de Brunico. Est membru onoràriu e medalla de oro de su Clube Arpesu Italianu. + +Mario Trevi: +Est su grande cantante de sa cantone classica napoletana. + +Padania: +Padània est unu atteru nùmen pro inditàre sa Badde de su Po, su prànu prus mannu de s'Italia de su Sùsu. +Su favèddu si est impreàu a bìas fìntzas a sos annos '90, cando sa Lega Nord, unu partìdu de drèsta istrèma chi in cùghe est populare meda, at propòstu "Padania" comènte nùmen pro unu istadu indipendente de s'Italia de Sùsu. Dae cussu mamèntu in sùsu, su vocàbulu at tèntu connotatziones politicas fortes meda. +Geografìa. +S'azettìvu "padàno", chi bènit dae "Padus", su nùmen latinu de su rìbu Po, est cumpàrtu in su sèculu de XIX. In su sentìdu geograficu ebbìa, chin su favèddu "Padania" est a inditàre sa Badde de su rìbu Po. Sas repùbricas frantzèsas in epoca napoleonica chi bi aìan fundàu in s'Italia de Sùsu, difàtis, cumprendìan sa Repùbrica Cispadana e sa Repùbrica Transpadana, sichìnde sa moda frantzesa de dare a sos sartos su nùmen issòro a tuccàre dae sos rìbos de abba. Sa "Regio XI" de sos romanos anticos la an muttìa fìntzas "Regio XI Transpadana" in sa literadùra academica solu in sos seculos chi nos sun a cùrtzu. +Fìntzas si "Padania" si imprèat mascamènte pro inditàre s'Italia de Sùsu, est a ammentàre puru chi, "stricto sensu", no nde fàchen parte sa Badde de Aosta, su Trentinu e su Tirolu de Zòsso, su Friuli-Venetzia Giulia, una parte manna de su Venetu, sa Romagna, sa Toscana, Marche e Umbria. +Dae sos annos '60 in sùsu, su giornalista Gianni Brera at impreàu su favèddu "Padania" pro inditàre tottu su trèttu chi, a sos tempos de Catone su Betzu, fit sa Gallia Tzisalpìna. Sèmper in cussu periodu, su vocabulu fit tèntu in cunsideru comènte sinònimu sìmpre de sa Badde de su Po e, de gài, posta puru in "Enciclopedia Universo" in su 1965 e in su Ditzionàriu italianu Devoto-Oli de su 1971. +Atteru imprèu de su nùmen bi at pro lu assotziàre chin sas limbas Gallo-Italicas e, a bìas, pro tottus sas limbas chi, pèri sa Lìnia de Rimini-La Spezia, partìan s'Italia de Sùsu dae cussa tzentrale. +Politica e issèntzia politica. +Su primu politicu a fàcher imprèu largu de su favèddu est istàu Guido Fanti, politicu de su Partidu Comunista Italianu chi est istàu presidente de s'Emilia-Romagna dae su 1970 a su 1976 e chi, ind un'intervista chin "La Stampa", pro paràre fronte a su potere tzentrale aìat propòstu de fravicàre una macroregione chi cumprendìat su Venetu, sa Emilia-Romagna, sa Liguria, su Piemonte e sa Lombardia. +In su 1990 Gianfranco Miglio, unu issentziàdu politicu fentomàu meda, aìat iscrìttu unu lìberu chin sa pùnna de acontzàre sa Costitutzione. A pàrrer de Miglio, sa Padania (chi tènet in intro chimbe regiones: Venetu, Lombardia, Piemonte, Liguria e Emilia-Romagna) dìat èsser istàda una de sas tres macroregiones chi fàchen s'Italia, impàre a "Etrùria" (Italia tzentrale) e "Mediterrànea" (Italia de Zòsso): sas regiones autonomas aìan tèntu s'autonomia issòro, chène fàcher parte de cussas tres macroregiones. +In su 1993 Robert D. Putnam, unu issentziàdu politicu de s'Universidàde de Harvard, aìat iscrìttu unu lìberu intitulàu "Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy" ("Facher Funtzionàre sa Democratzìa: Traditziones Tzivicas in s'Italia Moderna"), in ube su "tzìvile Nord" de s'Italia lu fàchen sas traditziones dèpias a s'influèntzia de s'edade comunale in su seculu de X. Sa teoria de Putnam la at reconnòtta Stefano B. Galli, unu issentziàdu politicu padanista, comènte fonte pro nàrrer itte est sa Padania. Isse che pònet in intro fìntzas sas regiones de sa Toscana, Marche e Umbria ca, a pàrrer suo, pàris chin s'Italia de Sùsu cumpàrtin sa matessi traditzione tzivica. +Gilberto Oneto, unu dissìpulu de Miglio, at fattu chìrca manna a pìzu de sas traditziones e curtura de su Nord pro bi atzapàre una carchi evidentzia de s'esistentzia de sa Padania. Fìntzas s'istoricu e limbìsta Sergio Salvi at difèsu su cuntzèttu de Padania. S'esistèntzia ebbìa de una "natzione padana", peròe, la an criticàda in medas, a cumintzàre dae su Sotziu Geograficu Italianu e s'istoricu Paolo Bernardini, chi est imbètzes pro apozàre su natzionalismu venetu. Angelo Panebianco, atteru issentziàdu politicu, at affìrmau chi, mancàri chi no sìat galu in locu una "natzione padana", custa dìat pòder puru naschìre in benidòre. postu chi tottus sas natziones sun un imbèntu istoricu-politicu. + +Ugo Foscolo: + +Monica Vitti: + +Okinawa: +Okinawa est s'isula prus manna de tottu su agorru suo e de cussas Ryukyu, a como politicamente parte de su Giappone. +S'isula si isterret pro 1.201.03 kilometros e est attesu dae su Giappone pro unos 640 km. Sa tzittade Naha si atzappat in isula e est su capu de locu de sa meria intrega. +Okinawa at colau un'istoria, mancari currelada, ma de cada manera a divessu dae su Giappone, dae s'anticorju a su rennu indipendente Ryukyu, chi pacabat tributos a Tzina e Giappone, fintzas a cando s'urtimu non si lu at picau pro manu militare in su 1879; dae tando, su Giappone at chircau de de che bocare dae sa conca de sa zente limba e curtura de Okinawa, pro nche la assimizare a su restu de su Giappone. +S'isula de Okinawa est mentovada ca at fattu de terrinu a sa battalla sambenosa meda de su Pacificu in su 1945, chi est costada sa bida a unu in supra battor de tottu sa populassione de s'isula. Cando su Giappone fit bintu, sos americanos an mantesu s'isula fintzas a su 1972 comente colunia; comente in Sardigna, bi at galu una presentzia forte meda de militares istranzos chi fachen dannu a s'ambiente e a sa zente (paritzos sun sos rapportos de violentzia dae parte americana a sa comunidade locale). + +Palladio: +Su palladio est unu Elementu chimicu chi curripondet a su numeru atomicu 46 e su simbulu sou est Pd. + +Limbazos grecos: +Su grecu anticu, innàntis de s'isvilùpu de su standard naràu Koiné ("κοινή") comènte limba franca de s'ellenismu, fit partìu in parìtzos limbàzos (dialètos). Su prus de custos si nde bènit a connoschèntzia pro mèdiu de rétulos, ma calicùnu, comènte s'Eòlicu (lesbicu), su Dòricu e su Iònicu, bi est fìntzas in trabàllos literàrios affàch'e a sa forma egemone de grecu iscrìttu, s'Atticu. Gòi puru su grecu modernu si pòdet ischirriàre in parìtzos limbazos, su prus benìnde dae sa Koiné. +Su primu limbazu grecu a nois connòttu est su mitzenèu, torràu a nois gràssias a sa Lineàre B de su secundu millènniu tardu innàntis de Cristu. Sa partzidùra classica de sos limbazos bènit dae sas emigrassiònes in s'edade de su Ferru, a pùstis chi sa tziviltàde mitzenèa fit rùtta. Càrchidunu chi faveddàbat su mitzenèu sìche fit andàu a Tzìpru in distèrru, atteros imbètzes fin abbarràos in ube fin, dànde luche a su limbazu arcadicu-tzipriota. Custu est s'unicu dialètu chi tènzat radìchine cràra in s'edade de su brùnzu: pro sos atteros est galu a bìer itte est s'orìzine issòro. +S'Iliàde e s'Odissèa fin iscrìttas in grècu omèricu, unu primu aunimèntu de su grècu orientale ponènde a pare su ionicu e s'eolicu. +Chin su ionicu-atticu a fundamèntu de sa goi nàda koiné, sos atteros dialètos sun iscumpàrtos; oje in dìe, tottus sos chi bi sun galu bènin dae custu istandard anticu, fràncu calicunu: + +Enjo kōsai: +Enjo-kōsai ("援助交際") (forma accurtziàda: enkō, "援交") bòlet nàrrer "attòbiu finantziàu" e est una cosa chi at tèntu orìzine in Giappone, in ube òmines prus o mancu mannos de edàde dàen dinàre e/o presèntes a fèminas meda prus zòvanas a manéra de nde pòder arcansàre sa cumpanzìa issòro, o fìntzas relassiònes sessuales. S'edàde femenìna bi àndat dae cussa de s'òbricu iscolàsticu a cussa domulàrja. Una faddìna comùna est a pessàre chi s'enjo-kōsai zìret sèmper in tundu de una carchi forma de sessu. Su favèddu "enjo-kōsai" est cumpàrtu pro sa prima bìa in s'Asahi Shimbun de su 20 de Capidànne de su 1994. +Càndo bi at fèminas a pacàre s'òmine pro lis fàcher cumpanzìa, si nàrat gyaku-enjo-kōsai ("逆援助交際") o "attòbiu finantziàu a s'imbèsse". +In Tzina tàmbene si fachet custa pratica. + +Sukeban: +Chin su favèddu sukeban ("スケバン", si pòdet fìntzas iscrìver "女番" e "スケ番") est a inditàre sas teppas femenìnas chi bi aìat in Giappone in sos annos Settanta. Est una cràsi de sas paràgulas "suke" ("女", pitzòcca) e "banchō" ("番長" "mere") e est riferìa a su capu de sa banda. +Caratteristicas. +Su favèddu lu impreàban, a su comìntzu, pètzi sos chi fachìan parte de sas bandas, ma dae su 1972 in sùsu est de imprèu comùnu pro tottus sos giapponesos. Sa caratteristica printzipàle de sas sukeban sun sos pilos bistòsos meda, ca sun tìntos o fattos chin sa permanènte, su fuku classicu de marinèri unu pacu acontzàu, chin sas mìzas coloràdas e una fardetta allonghiàda. +Sas sukeban si dàban a su bagassùmine, a s'irrobatòrju e a sa violèntzia, e fit sòlitu a nde bìer tèppas s'una contr'a s'attera. Pro sa prus parte fin pitzoccas chi sos atteros ponìan a bànda, o istudiàntes faddìas chi si attroppàban a banda pro paràre frònte a sa sotziedade giapponesa. Sas armas chi sas sukeban nde fachìan imprèu fin cadènas, talliarìnas e lammièddas. + +Amore: +Su amore (o sa istìma) est unu sentìdu de affettu, simpatia e aderimentu profundu pro un'attera persòne, un'animale, unu ozètu o fìntzas unu cuntzèttu, una bidèa. Oppuru si pòdet intènder, dae su puntu de bìsta iscientìficu, comènte una impéllida chi ispìnghet s'òmine a una persòne. +S'amore "romanticu" tènet unu signìficu pretzìzu: cando s'amore tra duos èsseres umanos tènet caratteres chi lu accùrtzien a su romanticìsmu (consuntziòne, comunione, affettu e carìgnu, passione fisica, "limerence"), custu si nàrat "amore romanticu" pro lu istesiàre dae s'istìma chi s'omine tènet pro sa famìlia sua e atteros esseres umanos o animales. Su faèddu si impitat fìntzas pro definire una passione pro càlchi cosa (un'attividade, unu ozètu) o una daidùra a un'ideale, pro esèmpiu religiòsu. +S'amore, in sardu, tènet unu campu denotativu ampiu meda, coberìnde tottu custas cosas: +In grègu antìgu bi nd'at medas de faèddos pro inditàre sas parìtzas castas de amore. +A dòntzi mòdu, fìntzas in grègu antìgu est màlu a distìngher bene sos sentìdos varios e, de gai, a bòltas agatàmus "agape" cun su matèssi signìficu de "eros", e su verbu "agapào" chi bòlet nàrrer sa matèssi cosa de "philèo" (comènte in sa Bibbia de su Testamentu Antigu). +S'ebràigu tènet sa paràula "ahava" pro affettu e favore, ma sa chi tènet prus impòrtu est sa paràula "khesed" chi pònet a pàre sos cuntzètos de affettu e cumpassiòne e, a bòltas, si bòrtat a "bonucòro". + +Domu: +Naraus domu unu calisisiat fraigau imperau de is òminis po ddu istai e tenni aprigu. In d-una domu nci podint essi un'o prus famìllias e a bortas animalis. +Sa domu est stètia, in sa stòria, su primu fraigau chi at mudau s'ambienti ìnnidu sterrendi is fràigus pròprius de is biddas e de is citadis. +Etimologia. +Su fuedu domu beniri de su latinu domus. +Giografia. +In su sèculu IV a.C. cumintzant a si spainai domus cuncordadas po famìllias chi bivint a contu pròpriu. Fintzas de s'edadi de mesu agataus domu a unu locali sceti: monolocali. Po su prus ddas agataus arrimadas s'una a s'àtera. Si imponit unu modellu de domu chi si spainat meda: de sa Mesopotamia a s'Egittu, de Creta a sa Grècia antiga. +Assentendisì a is mudàntzias de sa sociedadi e de su clima, sa domu mesopotamica si ndi pesat a giru de una pratza, o cortilla a parti de aìnturu, de innui si podiat intrai a is aposentus. A su pianu paris terra istaiant is òminis a su pianu de susu is feminas e is tzaracus. +In s'Egittu antigu teniant domus a cumoni assentadas a fileras un'asusu de s'àtera fatas de matonis de terra e palla chi a bortas fadiant bixinaus mannus. +Sa domu de is romanus, chi ndi beniat in deretura de sa domu grega e de cussa etrusca, fiat fraigada a giru de duas cortillas ("atrium" e "peristilium") e si dividiat in aposentus privaus e àterus abertus a sa vida publica. +Cun s'Edadi de mesu torrat sa domu po una famìllia sceti, po bivi e po traballai, cun magasinus e butegas a pianu paris terra. +Po tenni amparu e po bivi impari in comunidadi bessint a campu, in su comintzu de s'edadi de mesu, is monastèrius fatus ponendi imparis is domus (is cellas de is paras a giru de s'inclàustru) po passai impari sa vida, su pregai, su papai, su traballai. Acanta de is monastèrius si ndi pesant biddas mannas e piticas. +In su Rinascimento, sighendi sa curtura de s'epoca, is domus funt a sa moda de sa domu romana, cun cortillas fatas a cuadru o a retàngulu; po una famìllia sceti, po bivi e po traballu. +Nudda mudat fintzas a s'edadi barocca candu, de su sèculu XVIII, cumintzant a nasci domus po prus famìllias e a prus pianus, po podi assentai sempri prus genti mein citadis. Cun sa rivolutzioni industriali si ponit su problema de comenti depint bivi is muntonis de genti chi de dònnia logu sprondint mein citadis. +Sa prima citadi anca, in su sèculu XIX (Millieotuxentu), si fràigat unu tipu de domu proletària est London, cun cussus chi funt numenaus "slums": tristus e mali famaus po is cunditzionis igienicas non fiant àteru chi monolocalis pòberus e a unu pianu solu chi serbiant po dormiri sceti. +Sa chistioni de sa domu in sa sociedadi moderna est stètiu farcau in is primas dexenas de annus de su sèculu XX (Millienoixentu) de is architetus de su Modernismu. Gràtzias a su cimentu armau fait a fraigai domus diferentis a segunda de s'abisongiu. De innoi movit s'interessu po is domus prefraigadas chi podint essi fatas a lestru e cun diferentis poniduras de is aposentus. Custu arresolivit, unu pagu, sa pregunta de domus baratas ma meda bortas depit tenni a contu a comenti custus fraigaus atumbant in s'ambienti. +Genias de domu. +Sa gruta est sa prima domu aprigada, in arrocas stuvonadas de s'arroidura de su mari, de is frùminis o de is àstragus o de àtera natura. +Sa tenda fut sa cumpangia de s'omini chi arrolliàt po su mundu chena de si firmai meda in nisciunu logu, ndi faint imoi puru de tanti arratzas e mannarias. +Sa barraca, chi si cumintzat a biri in su Neolìticu, amostat unu progetu di architetura primitiva; sa prus simpli est un aprigu cun brancus pinnicaus, cun is càbudus cravaus in terra, amuntaus de scoma: est a tipu abiàrgiu. Su tipu a bòvida, chi est su prus malu a fai, est imperau finas oindii de meda populatzionis cun materialis chi funt diferentis a segunda de su clima e de sa curtura. +Sa palafita e is domus asusu de is arburis benint sèmpiri de su Neolìticu, is palafitas funt domus de linna asusu de unu sostri incravau in palus fichius in s'acua po si podi difendi de nemigus e logus malisanus. +S'imperu de linna po is domus est pròpriu de cuddu logus de padentis mannus in su nord e in su càbudu de s'orienti de su mundu, candu su matoni ddu agataus in is logus a sud e a orienti. +Murus de terra lugianosa, codi e perda a brocus cumintzant a essi strantaxaus a s'acabu de su Neolìticu de is civilidadis de s'orienti anca is domus pigant cussa froma chi at abarrai sa pròpria in is sèculus. +Funt domus a un'o prus pianus, cun sa cobertura a sutea chi serbiat po ndi ingolli s'acua proina. +Imoi in Giaponi is domus faint a trivas cun is terremotus e po cussu funt ligereddas e moviditzas. +Aposentus. +Is domus de oi tenint aposentus po funtzioni diferentis + +Mandicadores de erba: +Cussu de sos mandicadòres de erba ("草食(系)男子", Sōshoku(-kei) danshi) est unu fenòmenu giapponesu chi bìet òmines refudànde sa còja o fìntzas solu un'amoràda. Sun descrìttos, a s'ispìssu, comènte zente moderàda chi tènet cùra meda de s'aspèttu suo. +In sutta de custa categoria, bi sun màscros e fèminas sìat pettàrjos ("肉食系" nikushoku-kei) sìat mandicadores de erba ("草食系" sōshoku-kei). +In su mese de Capidànne de su 2010, su 36% de òmines giapponesos tra sos 16 e 19 annos si intendìat "mandicadòre de erba". In prus, duas chìrcas de òmines chène amoràda tra sos 20 e 30 annos aìan naràu chi, rispettivamente, su 61% e su 70% si cunsideràbat gòi. +Custu fenòmenu pònet a tìmmer a su gubernu giapponesu, chi lu bìet comènte sa resòne printzipale de su tassu de nàschida nassionàle andànde in falàda: pro custu su gubernu bòlet dare azùdos economicos a sas cropas de amorados chi chèren fàcher fìzos. +Su favèddu lu at imbentàu Maki Fukasawa ind un'articulu prubicàu in su 13 de Santu Gabìne de su 2006, e est bènnia a imprèu comùnu in su 2008. +Custu fenomenu at pèri cambiàu s'economia giapponesa. Sos òmines sun comporànde, prus oje chi non mai, prodottos comènte a bellai e dùrches in cantitade manna, e su mercàu at cumintzàu a sìchire cust'àndala puru pro torràre impòsta a custa dimànda. Cosas comènte sa màcchina si còmporan meda prus pacu in custos annos. +Secùndu a Fukasawa, "sōshoku danshi" non sun chène disìzu de relassiòne romantica, ma no nde lis impòrtat nudda de su disìzu "carràle". Prus a tàrdu, su filosofu Masahiro Morioka at descrìttu sos mandicadòres de erba nànde chi issos sun "sos bellèddos de sa zenerassiòne nova chi non pùnnan a si chircàre càrre, ma prefèrin a si mandicàre erba a costàzu de s'atteru sèssu". Nànchi sos òmines "mandicadores de erba" pònen sas fèminas a tribulàre meda. + +Placido Cherchi: +Placido Cherchi (Oscheri, 10 de aprìle de su 1939 - Casteddu, 24 de Capidànne de su 2013) est istàu unu antropòlogu, filòsofu e attivista sardu. +Vìda. +Placido Cherchi at istudiàu in Casteddu chin Ernesto De Martino e Corrado Maltese, a su matèssi tèmpus fachènde suo s'interèssu a sos istùdios e problèmas etno-antropològicos e istòricu-artìsticos. Comènte autòre de trabàllos de impòrtu meda in sùpra de su pessamèntu de Ernesto de Martino e de sos problemas a pìzu de s'identitade e curtura sarda, at fattu attivamènte parte de s'Iscola Antropologica de Casteddu, chi bi est gràssias a sa presèntzia, in s'Universidade de Casteddu, de òmines mannos comènte a Ernesto de Martino e Alberto Mario Cirese, e de sos dischèntes issòro comènte a Clara Gallini, Giulio Angioni e Placido Cherchi etòttu. +Placido at lassàu custa vìda in su 2013 a s'edade de 74 annos, pro mòre de una bocàda de sàmbene in su cherbèddu. + +Land (Germània): +Unu Land (derèttu dae sa paràula tedesca "Land" o fìntzas "Bundesland") est una partzidùra territoriàle, polìtica e amministratìva de sa Germania, chi est unu istàdu federàle. S'istàdu tedèscu lu cumpònen 16 "Länder" o "Bundesländer" (pruràle). + +Oktoberfest: +Su Oktoberfest (Festa de Capidànne, in tedescu bavarèsu a s'ispìssu " d' Wiesn ") est una festa populàre chi si tènet cada annu in Monacu de Baviera ("München"), in Germania, a sos ùrtimos dùos accàbbos de chìda in Capidànne e in su prìmu de Santu Gabìne. Est s'avvenimèntu prus fentomàu de sa tzittàde, in prus de èsser sa fiera prus de impòrtu pèri su mundu, chin ses miliònes de zènte chi bi accùdit dòntzi annu e chi, in su 2011, fìn bèlle sète miliones chind unu cossùmu de 7,5 broccàles de birra. Su sutzèssu est gòi mannu, chi fìntzas in atteras tzittàdes pèri su mundu commo si tènet "unu" Oktoberfest. +A chìrriu de "Theresienwiese", chin 42 ettaros de istèrria, si ammanìzan unu luna park mannu e sos "stand" ("Festzelte") in ube si pòden buffàre sas ses birras istòricas de Monacu de Baviera (est a nàrrer, "Paulaner", "Spaten", "Hofbräu", "Hacker-Pschorr", "Augustiner" e "Löwenbräu"). Cadaùnu de sos 14 "stand" prus mannos est capàssu de bi tènner in intro prus de 5000 pessònes, fìntzas a nde pòder collìre 10.000; in cada "stand" bi at unu palcu tzentràle in ube sònan sas bandas musicales in s'istìle tradissionàle "schlager". +Sa festa cumìntzat chin sa tzerimònia de istuppadùra de sa cupa, chi Eurovisione trasmìttit, e chin sa protzessiòne tradissionàle. + +Fan service: +Fan service (in giapponesu simpremènte "saabisu", «service») est unu favèddu tìpicu de anime e manga giapponèsos chi in sardu est a bortàre, a sa lìtera pro nde cumprènder mènzus su sinnìficu berdadèru, comènte "servìtziu pro sos amantiòsos". Su vocàbulu si imprèat pro inditàre tzèrtos particulàres e bisùras, chi si dìan atteramènte pòder lassàre de su tottu a bànda ma sos produttòres che pònen pètzi pro suddisfàcher a unu tzèrtu tìpu de prùbicu, chi lis sèrbit de "target" (mescamènte semus arresonànde de otaku). +A su sòlitu, càndo si chistiònat de fan service nos riferìmus a cussu sessuale, ma bi nd'at de àtteras càstas, comènte a violèntzia ammustràda de bàdas o sapidorìa tecnica; sicùndu de càrchi crìtica fìntzas sos cameos, sos omàjos, sas tzitadùras e guest star sun in custa categorìa. +Su favèddu tènet a s'ispìssu, connotassiòne negatìva, ma non sèmper: su fan service est una cosa mala a no nche pònner, cando su trabàllu si fàchet pro unu prùbicu ampru; ammustràre su valore de un'autòre est a lu ischìre usàre. + +Otaku: +Unu otaku ("おたく"), foras de su Giappone, est connòttu pro èsser una pessòne chind unu interèssu marcàu pro anime e manga. In Giappone etottu, peròe, su favèddu tènet connotassiòne negativa meda e bòlet inditare a una pessòne chi pro s'interèssu suo bi tènet una vera e propria ossessione e pro chi bi àndat maccu: bi pòdet èsser s'otaku de sas macchinas, de sa musica, de sos computer e gai sichìnde. Su vocabulu a Ponènte, imbètzes, est colàu a bòler nàrrer "amantiòsu de manga/anime" e bo'. In Giappone su favèddu est prus chi àtteru negativu ma oje in dìe, sicomènte an dàu bìda a una subcurtùra chi est a fundamèntu de su mercàu de intertenimèntu giapponesu, bi at zènte in cùghe puru chi si nàrat "otaku" chin fierèsa. A Ponènte sa paràgula pòdet èsser bona o mala, a secundu de chie la imprèat. +"Otaku" bènit dae su giapponesu "お" (o, una partichèdda onorífica) + "宅" (taku, dòmmo): si impreàbat comènte pronùmene de secunda pessòne singulàre tra amantiòsos de fotografìa, chi sa zente bidìat sèmper sotzialmènte "pacu abbìstos", reservàos e ossessionàos dae s'interèssu issòro: dae cùghe, chin cussu sinnìficu negativu, sa paràgula est in imprèu pro calesisìat tènzat unu carchi interessu pacu sanu. Unu istereòtipu de otaku est s'òmine chi est sèmper in dòmmo, isfainàu de su tottu, e non tènet perùnu amìcu chi non sìat otaku che a issu. A còmmo, pro distìngher su sinnìficu modernu dae cussu anticu, sa paràgula est iscrìtta o in hiragana ("おたく") o katakana ("オタク"). + +Lila Tretikov: +Lila Tretikov (in russu: Лайла Третиков o Ляля Третьякова; Mosca, 25 ghennàrgiu 1978) est una ispecialista in software de soziedade russa e americana. Est attualmente sa nova direttrice esecutiva de sa Fundazione Wikimedia. + +Pianu de renaschida democratica: +Su pianu de renàschida democratica (in limba orizinàle "piano di rinascita democratica", fìntzas "programma di rinascita nazionale" o "il Piano") fit parte fundamentàle de su programma piduìsta e bolìat punnàre a una suspidùra de sos apparìtzos democraticos italianos ind unu autoritarìsmu legale chi ziraìat in tùndu a s'informatziòne. Francesco Cosentino fit tènnidu in cunsideru comènte sa conca de sa cumpanzìa, ca fit issu su chi aìat iscrìttu tottu su programma. +Puntos de prus impòrtu. +Oe in dìe, càlchi puntu ja lu an cumprìdu a libellu istitutzionàle, economicu e mediaticu. Tzertas fortzas politicas nde propònen àtteros, fìntzas si sun inìmigas juràdas. +Licio Gelli, su chi fit a càbu de suttea P2, nàrat chi no est de bàdas su fàttu chi calicùna parte de custu pianu bi est in sos programmas de sos partìdos de còmmo. Ind un'intervìsta de su mese de Santu Gaìne de su 2008, at poi naràdu chi solu Silvio Berlusconi fit s'unicu a pòder cumprìre de su tottu su pianu, mancàri chi a bèlle tòttus sas fortzas politicas àpat imprestàdu càlchi puntu. De su matèssi pàrrere sun Mario Guarino, Sergio Flamigni e Umberto Bossi. + +Propaganda 2: +Sa Propaganda 2 (incurtziàdu in P2) est istàda una suttea massonica italiana chi faghìat parte de su " Grande Oriente d'Italia ", fundàda in su 1877 cun su nùmene de "Propaganda Massonica", ma chi aìat sighìdu un'àttera àndala dae cussa chi sos istatùtos inditaìan abìa unu modellu cospiratzionista contr'a s'ordinamèntu zurìdicu de s'istàdu, cando s'impresàrju Licio Gelli nde aìat pigàdu su potere. Sa P2 che la aìan bogàda dae su G.O.I. in su 26 de trìulas de su 1976; a pùstis, sa Cumissione parlamentare aìat concruìdu sa chìrca a pìzu de sa P2 marchèndela comènte "assòtziu criminale" e "eversivu". Una lege, sa n. 17 de su 25 de bennàrzu de su 1982, che aìat ispèrdidu sa suttea. +Dae cando fit nàschida, sa caratteristica printzipàle de sa suttea fit cussa de dare cobertùra a sos inditziàdos chi tenìan prus impòrtu, fìntzas si non faghìan parte de s'assotziu massonicu. Sa suttea orizinale, peròe, at traballàdu a sa cùa fìntzas a su 1925, cando su rezìmene fascista che aìat ispèrdidu tottus sas sutteas massonicas. +A pùstis chi su fascismu fit rùttu, sas sutteas massonicas fin torràdas a bìda e sa "Propaganda Massonica", torràda a nàschere cun su nùmene de "Propaganda 2" a s'aggàbbu de su segundu pustighèrra, fit tòrra in sutta de su " Gran Maestro dell'Ordine " fìntzas a cando no bi est arribàdu Licio Gelli. Custu lu aìat a su comìntzu isseberàdu su "Gran Maestro" Lino Salvini pro lu rappresentare in tottus sas funtziones de sa suttea, fràncu poi bènner issu etòttu a su tìtulu de "Maestro Venerabile", est a nàrrer chi nd'est bènnidu a ghìa. +Cando bi fit Gelli, sa P2 est resèssida a che pònner a sa cùa unu fiòttu de zènte, subratòttu in su ròlu politicu e amministrativu, pro furriàre s'assétiu sotziale, politicu e istitutzionale italianu e pesèndeche unu de sos iscàndalos prus mannos chi sìan mai bessìdos a campu in s'istoria de sa Republica Italiana. +Tra sos parìtzos crìmenes chi si crèet de sa P2, in prus de su cospiratzionìsmu politicu pro pigàre su potere in Italia, si pòden tzitàre s'istràgu de s'Italicus, cussu de Bologna, s'iscandalu de su Banco Ambrosiano, sa bocchidùra de Albino Luciani (ovverosìat Juanne Paulu I) e Carmine Pecorelli, s'arenamentu in su casu de su secuèstru de Aldo Moro, càlchi elementu a cùmone cun s'iscandalu de Tangentopoli. +Unu zudìssiu criticu a pìzu de sa teoria complottista chi zìrat in tundu de sa P2 lu at dàdu Massimo Teodori, chi aìat partetzipàdu comènte deputàdu radicale a su traballu de sa Cummissione Parlamentare de Tina Anselmi, in su lìberu sòu "Complotto! Come i politici ci ingannano" (2014): "sun trinta annos chi sa P2 si ispàcciat pro su cumplòttu mannu a pàlas de sos parìtzos mistèrios de s'Italia Republicàna". + +Dicotomia frassa: +Una dicotomìa fràssa (lumenàda fìntzas dirèma frassu o pessàre pètzi in biàncu o nighèddu) est unu tipu de tramperìa lòzica chi bi est cando si dàen duos isorvimèntos ebbìa a unu problema comènte chi sèren sos unicos duos, cando in realtàde bi nd'at àtteros. +A s'ispìssu est un'istrategìa retorica pro fortzàre un'issèperu (o chin nois o contr'a nois), ma pòdet èsser puru chi non si tènzan in cussideru sas atteras optziònes oppuru est unu modellu de realtàde ideolòzica chi non pòdet bìer atteras bìas alternativas. +Si nde fàchet imprèu largu in sas arresonàdas politicas pro fortzare a sos àtteros a fàcher un'issèperu pro mèdiu de dìmandas retoricas, pro esèmpiu nànde "A ses chin nois o chin sos terroristas?" oppuru "Non sèzis de accòrdu chin custa liberalitzassiòne: alternativas a su sistema capitalisticu nde bolìes? Tàndo sèzis pro su sistema sovieticu!". + +1920: +S'annu 1920 (MCMXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1929: +S'annu 1929 (MCMXXIX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +Risu sardonicu: +Su rìsu sardónicu (in latìnu "risus sardonicus"), o arrisu cun crasciou, est un'ispàsimu chi sos mùsculos de sa cara fàchen a manéra de ammustràre una ghìnna. +Su nùmene de custa cundissiòne bènit dae sas chìzas in sùsu e una ghìnna chi pòdet pàrrer sardonica a chìe la bìet. +Càusas. +Su risu sardonicu est a s'ispìssu unu sinzàle de tétanu; lu pòdet causàre fìntzas un'abbelenamèntu de istricnìna. +In su 2009, sos issentziàdos de un'universidade italiana in Piemonte an affirmàu chi fit s'àppiu burdu ("Oenanthe aquatica") sa prànta chi fachìat sa caratteristica convulsiòne de nèrvios. Custa pranta est, chin tòttu probabilidàde, s'erba sardonica chi sos sardos anticos impreàban pro ucchìder sa zente manna issòro chi non bi la fachìat prus a campàre, cando bi aìat sos Fenìtzios. + +Sardonicismu: +Su sardonicìsmu o sardonitzìsmu (dae su latìnu "risus sardonicus") est s'ispressiòne de béffe, tzinìsmu o ironìa fatta pro mèdiu de paràgulas. Est a divèrsu dae sa fràsia lacònica, ca a custa fàrtat s'intendimèntu sarcàsticu mèda a differèntzia de su sardonitzìsmu. +Orìzine. +Sa etimolozìa no est cràra. Sa entzicropedìa de su bizantìnu Suda nàt chi su favèddu bènzat dae su grecu "sairō" (iscrìttu a sa latìna), vèrbu chi descrìvet s'attu de beffàre chind una ghìnna tottu su chi bi at de malu. +Bi est fìntzas un'attera orìzine possìbile, peròe: custa, chi bi est de accòrdu su "Oxford English Dictionary", nàt chi sa paràgula bènzat dae sa convulsiòne de nèrvios a pùstis de si àer mandicàu un'erba de sa Sardigna (in grecu: "Sardō"), chi fàchet "àppiu burdu" de nùmene: sos sardos anticos la fachìan ingurtìre a sos mannos chi non bi la podìan fàcher a vìver prus a longu a manéra de los drogàre, prima de che los ghettàre dae unu trèmene. Custu est su chi nàt puru s'espertu de tradissiònes locales Vladimir Propp in su lìberu suo ""Theory and History of Folklore"": +Una prìma radìchina de sa paràgula, de càda manéra, bènit dae s'Odissèa de Omèru, in ube Odisseu (Ulisse) tòrrat a Ìtaca e cumìntzat a risittàre "sardonicamente" cara a unu de sos ispasimàntes de muzère sua chi lu bòlet attaccàre. Dae su grecu "sardónios", tando, sa paràgula est colàda a su latìnu "sardonius" e, dae cùghe, a tottus sas atteras lìmbas (pro esèmpiu, su frantzèsu "sardonique", s'inglèsu "sardonic", su tedescu "sardonisch", s'italiànu "sardonico", su sardu "sardónicu" e gài sichìnde). + +Sweet Home (videojocu): +Sweet Home est unu videojocu de rolu isvilupàu pro Nintendo Famicom in su 1989. Sa comunidàde de amantiòsos lu tènet in cunsideru comènte su primu survival horror mai fattu. + +Café Express: +Café Express est una pellìcula de su 1980, aderetada dae Nanni Loy. +Inredu. +Michele Abbagnano est un'imbàlidu napulesu medianu de tempus chi, pro subraviver e sustentare fizu suo de batòrdighi annos, s'improbisat bendidore illìtzitu de cafè, biazende crandestinamente in su trazetu ferruviàriu notencu dae Vallo della Lucania a Nàpule, cuncretamente in su Trenu ispressu 718 trazadu dae una E636. Sa pellìcula relatat sas bivèntzias suas e sos isbirgos pro aunire sos duos cabos, in s'ìnteri chi est acanarzadu dae sa polima ferruviària e dae unu grustigheddu de furuncos chi lu diant cherrer comente sodale custringhitivu pro realizare sas furas issoro. +Produidura. +Sa pellìcula est ispressura de un'Itàlia chi subrabivit, cussa Itàlia fata dae zente chi s'agatat in sos màrghines de sa sotziedade, chi tenet sa probidèntzia comente ùniga possibilidade de esser. +Su suzetu naschet in fatu de s'èsitu de su miniseriale telebisencu “Biazu in sa segunda crasse” (1.977), issu puru cuntzìbidu dae Nanni Loy, una càmara cuada intre sos iscumpartzimentos de sos trenos italianos, in ue sos passizeris, in logu de abarrare bìtimas de brullas e situassiones paradossales, contant sos contos e sos imprensos issoro a subra de sa realidade cuntempurana e, in mesu de custos, su deretore de tzine sardu aiat interbistadu longamente un'òmine cun una berrita sitziliana in sa conca e una manu paralizada, chi faeddaiat mescamente in napulesu e s'acunsertaiat bendende su cafè domulanu in sos trenos, e chi duncas l'aiat ispiradu pro su pessonazu de sa pellìcula. + +Tavo Burat: + +Trencadìs: +Trencadìs est una tecnica decorativa, típica de s'architetura modernista cadelana, chi si realizzada attachende bicculos de ceramica e de idru. Sas espressiones massimas las aiat raggiuntas Antoni Gaudì. + +Trencadís: +Trencadìs est una tecnica decorativa, típica de s'architetura modernista cadelana, chi si realizzada attachende bicculos de ceramica e de idru. Sas espressiones massimas las aiat raggiuntas Antoni Gaudì. + +Ciccio Ingrassia: +Umpare a Franco Franchi aiat formadu una coppia de comicos chi esin s'istoria de su cinema italianu: Franco e Ciccio. + +Limbazu romanescu: +Su romanèscu est unu limbàzu chi si chistiònat in Roma; si dèpet tènner a banda dae sos atteros chi bi at in su Làtziu, ca issos tènen meda prus itte bìer chin sos dialètos de s'Italia de Zosso, a s'imbèsse de su romanescu chi est prus unu sotziolètu nàschiu dae s'allèga toscana chi non atteru. Difàtis, issu bènit dae tottus sos manìzos limbìsticos chi sas "Nationes" toscanas nde fachìan imprèu in sa tzittàde romana e in sa Corte de su papa, dae sa secunda meidàde de su Chimbichèntos in sùsu. E dùncas, no est ispàntu chi sa grammatica de custu limbàzu non sìche istèsiet meda dae s'italianu, tantu chi unu chi favèddat pètzi italianu pòdet cumprènder chène istròbu perùnu su chi est nànde unu chi su romanèscu lu chistiònat a lèstru. +Una caratteristica de su limbàzu est sa manéra "gretza" chi issu tènet pro nàrrer fìntzas pacu cosa. Irròccos, paràgulas malas e frastìmmos, chi su populu minòre impreàbat dae tempus anticu ind un'ambiente reliziòsu meda, sun in abbundàntzia. + +Coccu: +Su còccu (chi, pro mòre de sa italianitzatziòne, si nàrat fìntzas "cocco" de manéra isbagliàda), connòschidu atteramènte comènte sa sabègia (dae su cadelànu "atzabeja"), est una pùnga, de pèdra tunda e nièdda, chi pertòcat sa traditziòne populare sarda. Si crèet chi si la mantènzat dae s'antigòriu, càndo galu non bi aìat sos romanos accudìdos in Sardigna. A su comìntzu sos sardos la faghìan dae una pedra iscùra naturale, comènte pinnadèllu (tantu chi in tzertos trèttos su coccu si nàrat gòi puru), òniche e pedra de tronu, fràncu poi colàre a bìdru nièddu o pasta de bìdru policromu chi bènit dae fòras, ca de materiale non si nde agattaìat meda pro bi nde fàgher àtteras; est a ammentàre, peròe, chi subratòttu in Gallura e in càlchi bìdda muntagnìna sa punga est de coràddu (tantu est bèru chi pìgat tando su nùmene de "coraddèddu de s'ogu leàu"). A dòntzi modu, sos chi nde fàghen imprèu non pènsan chi sìat su materiale su signìficu chi sa punga tènet. Difàtis, si nde fàghet imprèu ca si crèet pòdat paràre fronte a s'ògru malu chi, foras de sa famìlia, ti pòdet pigàre. +In sa traditzione populare sarda, ma in su contu de sos antìgos e in literadùra pùru, si pensaìat chi, sènde s'ogru sa fonte dae ue bi èssit a fora dontzi sentìdu, un'ogràda mala chi ghèttat calicùnu a un'àtteru non solu lu podìat assustàre, ma li podìat fìntzas fàgher o causàre dannu meda péri sa bìda. Tando, sicomènte sa pedra tunda fit a sìmbulu de un'ògru "bonu" contr'a s'influèntzia de cussu "malu", bi aìat su avvèsu de si pònner in sa bestimènta de mannos, mannìttos e criadùras custa pedra pròchi podìat suspìre tottu su chi bi aìat de malu in su còro; custu chèret nàrrer chi, si mancàri calicùnu aìat chircàdu de ghettàre a s'atteru ogru malu, tando sa pedra faghìat su trabàllu sòu: si ismagliaìat e adderettùra, s'in càsu bi aìat fortza negativa manna meda, che ruìat seghèndesi a càntos. +Cun s'artziàda de su cristianèsimu in s'ìsula, custu cultu pre-romanu non sìche fit mortu, ma prusaprèstu postu in sùtta de s'ala cattolica: difàtis, si crèet chi sa punga non fàgat nudda si non bi at fìde in sa persòne chi nde bòlet fàgher imprèu, àntzis cheret puru "avverbàda" (est a nàrrer, chi pro la fàgher funtzionàre bene si debìan prima resàre "sos verbos", ovverosìat pregadorìas a Dèus). +Sas criadùras tenìan su coccu in bratzòlu, mèntras chi sos prus mannìttos bi lu aìan in bùrtzu, tòttu prèsu cund unu fròccu bìrde. Sas fèminas, imbètzes, tenìan su coccu a tùju o pòstu a s'imbùstu. + +1096: +S'annu 1096 (in numeros romanos:MXCVI) est comintzadu in martis secundu su Calendariu Giulianu. + +1983: +S'annu 1983 (MCMLXXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1985: +S'annu 1985 (MCMLXXXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu martis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1988: +S'annu 1988 (MCMLXXXVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Italo Svevo: + +Italia de giosso: +Chin Italia de Zòsso o giòsso (in italianu nàda "Sud Italia") si bolet inditàre, dae su puntu de bìsta zeogràficu e istatìsticu, sa parte de sa penìsula italiana chi, appuntu, est in zòsso: nde fàchen parte sas regiones Abrutzu, Basilicata, Calabria, Campania, Molise e Puglia. Prus diffìtzile est a bi pònner sos sartos de sos ex-tzircondàrios de Sora e Gaeta, chi fachìan parte de sa Terra de su Traballu e dae su 1927 in sùsu sun chin su Latziu, e de s'atteru ex-tzircundariu de Cittaducale (chi, dae su 1927, est de sa provìntzia de Rieti, chi fachìat tando parte de s'Abrutzu Ulteriore Secundu), ca prima de su 1860 fin de su Rennu de sas Duas Sitzilias. +Su favèddu de Italia de Zosso est a banda dae cussu de "Mezzogiorno", chi est imbètzes un'ente zeo-economicu chi cumprèndet sìat s'Italia de Zosso sìat sa Sitzilia (e, a bortas, sa Sardigna puru). + +Italia de susu: +Chin Italia de sùsu (in italianu nàda "Italia settentrionale") si bòlen inditare tottus sas regiones italianas chi sun serradas tra s'Appennìnu de su Nord e sas Alpes. +Custas regiones sun: Emilia-Romagna, Friuli-Venetzia Giulia, Liguria, Lombardia, Piemonte, Trentinu-Südtirol, Badde de Aosta e Venetu. In ìbe bi at su 46% de tottu sa populassione italiana e si fàchet su 59,4% de su PIL italianu. +S'Italia de sùsu, bolènde, si pòdet ischirriàre galu in duos atteros trettos: + +Italia tzentrale: +Chin Italia tzentrale (in italianu "Italia centrale") si bòlen inditare sas regiones italianas de Toscana, Marche, Umbria e Latziu. +Demografia. +In Italia tzentrale bi at 10.906.626 pessònes, chin 186,9 abitadores pro km². Bi at otto cumònes chi tènen prus de chentumìza abitadores: + +Sas pius bellas cantones de Arlèta: +Τα Ωραιότερα Τραγούδια Της Αρλέτας ("Ta oreòtera tragùdia tis Arlètas" in sardu "Sas pius bellas cantones de Arlèta") est un album de sa cantautrice grega Arleta bessidu in su 1974 edd'est una selezione de sas mezus cantones de s'artista a tando. + +Sigmund Freud (Logudoresu): +Sigmund Schlomo Freud (Příbor, 6 màiu 1856 – Londra, 23 cabidanni 1939) est istadu unu neurologo austriàcu, chi aiat fundadu sa psicoanalisi. +Freud si fit laureadu in medicina in s'Universisade de Vienna in su 1881, in su 1902 fit diventadu professore. +In su 4 de santuandrìa de su 1899 aiat pubbricadu su liberu "S'interpretatzione de sos sonnos"(in tedescu: Die Traumdeutung), inue est presentada a su pubbricu sa teorìa sua de s'inconsciu. Poi de custa pubbricatzione sa psicoanalisi est diventada connotta in tottu su mundu. + +Tziviltade turreana: +Sa tziviltàde turreana o torreana est una tziviltade chi at tentu radìchina in Còssiga, in s'ala de zòsso a cùrtzu de Ajacciu, in su cursu de su secundu Millenniu innàntis de Crìstu. Sa caratteristica prus fentomàda de custa cutura est sa turre ("torre"), sa variedade corsicàna de sos nuràches, mancàri chi sas turres fin prus minòres e pittìcas de cussas chi si atzàpan in Sardigna. A secunda de carchi istudiòsu, sa tziviltade nuraghesa e cussa turreana fin adderettùra su matèssi. +Sa zente turreana la podìmus identificare chin sa populassione antica de sos còssos ("Corsi"), chi fit una de sas prus mannas impàre a sos Balares e Ilienses e istàbat, in tempus de su poderiu romanu, in Sardigna e in Còssiga. +Sos cossos fin de parìtzas ratzas chi vivìan in Còssiga: sos Belatones ("Belatoni"), sos Chervìnos ("Cervini"), sos Chilebenses ("Cilibensi"), sos Cumanenses ("Cumanensi"), sos Lichinìnos ("Licinini"), sos Macrinos ("Macrini"), sos Opinos ("Opini"), sos Subasanos ("Subasani"), sos Tarabenes ("Tarabeni"), sos Titianos ("Titiani"), sos Venachìnos ("Venacini"). +In Sardigna puru bi nde aìat: sos Còssos, dae cùghe s'isula at picàu su lùmene chi tènet, sos Lestricones ("Lestriconi"), sos Longonenses ("Longonensi"), sos Tibulatos ("Tibulati"). + +Libero Bizzarri: +In su 1949 si fit movidu a Roma inue aiat trabagliadu in sa redatzione de su giornale l'Avanti!, de MondOperaio e de Lavoro. Inie aita cominzadu a s'interessare de cinema e, daboi de annos de istudiu, in su 1958 aiat pubricadu su liberu "L'industria cinematografica italiana". +Comente e documentarista aiat realizzadu una serie interesssante de cortometraggios e aiat binchidu diversos premios a sos festival de Venezia, de Berlino, de Mosca, de Karlovy Vary. +Meda interessante est su documentariu, prodotos in su 1963 dae sa Rai, intitulados La Sardegna, un itinerario nel tempo e divisu in tres partes e de sa durada de guasi tres oras, cun sos testos de Giuseppe Dessì. + +Courbevoie: +Courbevoie est unu comune frantzesu de 87.638 abitantes, chi s'agatat in su dipartimentu de Hauts-de-Seine, in sa regione de Île-de-France. + +Meudon: +Meudon est unu comune frantzesu chi contat 45.578 abitantes e s'agatat in su dipartimentu de Hauts-de-Seine, a intru de sa regione de Île-de-France. + +Marcel Proust: +Valentin Louis Georges Eugène Marcel Proust (Parigi, 10 triulas 1871 – Parigi, 18 onniasantu 1922), fiat unu iscritore frantzesu. S'opera sua prus famada est ""A' la recherche du temps perdu"". + +Le Havre: +Le Havre est una tzitade frantzesa de 179.783 chi s'agatat in su dipartimentu de Seine-Maritime in sa regione de Haute-Normandie. + +Bèlgiu: +Su Bèlgiu (in olandesu: Koninkrijk België; in frantzesu: Royaume de Belgique; in tedescu: Königreich Belgien) ufitzialmente: Rennu de Bèlgiu, est unu istadu de s'Europa otzidentale chi faghet parte de s'Unione Europea. Sa capitale est Bruxelles. +Tenet làcanas a nord cun sos Paisos Bassos, a est cun sa Germània e cun su Lussemburgu, a sud e sud-ovest cun sa Frantza e a norte-ovest bessit in su Mare de su Nord. Tenet istèrrida de 30.536 km2 e populatzione de unos 11.240.000 bividores. +In Bèlgiu si faeddant tres limbas uffitziales: s'olandesu, faeddadu in su nord-est (56% de sa populatzione totale), su frantzesu, faeddadu in su sud-ovest (41% de sa populatzione totale) e su tedescu, faeddadu in pagos comunos a sa làcana cun sa Germània. + +Bruxelles: +Bruxelles (in frantzesu) o Brussel (in olandesu) o Brüssel (in tedescu), est una tzitade de 166 497 abitantes, capitale de su Bèlgiu. Benet cunsiderada fintzas capitale "de facto" de s'Unione Europea essende sea de numerosas istitutziones de s'Unione. +Sa tzitade s'agatat in sa regione de Bruxelles-Capitale, chi contat prus de unu millione de bividores e chi est a majoria frantzesa. + +Rennes: +Rennes est una tzidade frantzesa de 212 229 abitantes, chi s'agatat in su dipartimentu de Ille-et-Vilaine, a intro de sa regione de Bretagna de chi est fintzas sea. + +Bretagna: +Sa Bretagna (bretonu: "Breizh;" frantzesu: "Bretagne")est una penìsula e regione de sa Frantza nord-otzidentale chi s'agatat intre su canale de Sa Maniga e su gulfu de Biscàglia. Su cabulogu est Rennes. +Sa bretagna tenet istèrrida de 27,208 km2 e populatzione de unos 3.140.000 bividores. Allàcanat in su norti-estu cun sa regione de Normandia Bàscia e in su sud cun sa de Pays de la Loire. +Sa regione est istada formada de s'80% de su territòriu de su Ducadu de Bretagna, s'àteru 20% est in die de oe su dipartimentu de Loire-Atlantique, chi s'agatat in sa regione de Pays de la Loire. S'atuale cabulogu de su dipartimentu, Nantes, fiat sa capitale de su Ducadu. +Chi is duos territòrios sunt torrados a aunire lòmpet a istèrrida de 34.023 km², cun prus de 4,1 milliones de bividores. +Sa Bretagna est una de is ses natziones cèlticas. + +Ungheria: +S'Ungheria (in ungheresu : Magyarország, ) est una repùblica costitùtzionale unitària de s'Europa tzentrale. Sa capitale e prus manna bidda est Budapest, sa limba uffitziale est s'ungheresu, sa moneda su fiorinu. +Sa bandera est formada dae tres tiras orizontales, ruja, bianca e birde. S'innu natzionale est s'"Himnusz." +S'Ungheria est membru de su Grupu de Visegrád, de s'Unione europea, de sa NATO, de s'ONU, de s'OMC. +Geografia. +S'Ungheria tenet istèrrida de 93 030 km2 e populatzione de unos 9.937.000 bividores. Allàcanat in s'uestu cun s'Austria, in su norti cun s'Islovàchia, in su norti est cun s'Ucraina, in s'est sud-estu cun sa Romania, in su sud cun Sèrbia e Croàtzia e in su sud-uestu cun s'Islovènia. +S'artària mèdia de s'Ungheria est de 200 metros subra su mare. Mancari bi s'agatet carchi monte, petzi su 2% de su territòriu natzionale lompet a prus de 300 metros de artària. Su pitzu prus artu est su Kékes, in sos montes Mátra, chi tocat a 1 014 metros. Se puntu prus de basciura s'agatat in Csongrád, a curtzu de su frùmene Tisza, a 77,6 m de artària. Sos frùmenes printzipales chi dd'atraessant sunt su Danùbiu e sa Tisza, de chi 444 km sunt navigàbiles. +Istòria. +A fatu de sèculos cando su territòriu atuale de s'Ungheria fiat populadu dae celtos, romanos, unnos, islavos, gèpidos e avaros, s'Ungheria fiat fundada a sa fine de su de 9 sèculos dae su printzipe e cumandante militare Árpád chi aiat cunchistadu su territòriu ("honfoglalás"). Su nebode, Istèvene I de Ungheria, in s'annu 1000 aiat cunvèrtidu su paisu a su catolitzèsimu. A fatu de sa batalla de Mohács, in su 1526, s'Ungheria aiat pèrdidu sa soberania a lucuru de s'impèriu otomanu (1541-1699). Fiat passada pois suta amparu de sos Habsburgos e prus a tradu fiat parte de s'Impèriu Àustro-Ungheresu(1867-1918). +Sas fronteras atuales sunt istadas istabilidas in su 1920 cun su tratadu de Trianon, cando su paisu at pèrdidu su 71% de sos territòrios chi ddi aparteniant in antis e su 32% de sos bividores magiaròfonos, chi s'agataiant a bivere ispartos in sos territòrios de Islovàchia (Cecoslovàchia fintzas a su 1992), Transilvània (Romania) e Sèrbia, Croàtzia e Islovènia (fintzas a sos primos annos '90 aunidos in sa Jugoslàvia). +Sa situatzione de sas populatziones ungheresas chi s'agataiant a foras de sas làcanas natzionales est sa resone printzipale pro ite s'istadu apat sighidu a fatu de sa costitutzione in su 1920, una polìtica irredentista sentzilla e apat a coa istrintu alliàntzia cun sa Germània nazista. +A fatu de sa segunda gherra mundiale s'Ungheria at acaradu bator deghinas de annos suta unu regìmene comunista (dae su 1947 a su 1989), atirende s'atentzione internatzionale in antis cun sa rivolutzione de su 1956, a pustis cun s'aberta de sa frontera cun s'Àustria in su 1989, chi at allestradu sa ruta de su blocu sovièticu. +Economia. +Oe in die s'Ungheria est una potèntzia mèdia in ambitu europeu. S'economia capitalista est caraterizada dae unu setore pùblicu galu importante. Paris a medas àteros istados comunistas, in su modellu produtivi suo est istadu dominadu s'indùstria (fraigadura de cambios, àutobus, materiale ferroviàriu e motores in su cuadru de su COMECON). Sa capatzidade agrìcola est meda elevada, ma su setore est istadu disaurradude una parte importante de sa manudòpera, a benefìtziu de sa modernizatzione. +S'economia s'est cunsiderabilmente tertziarizada in sos ùrtimos annos. S'Ungheria s'iscerat in su setore de sa chirca e de s'innovatzione tecnològica. +Demografia. +Sa populatzione est imminorighende dae s'iscomintzu de sos annos '80. S'istimat chi fache a su 2050 s'Ungheria no at a contare prus de 6-7 milliones de bividores. Su 95-98% de sa populatzione faeddat ungheresu, limba ugro-fìnnica meda diferente de totu sas chi sunt faeddadas in sos istados a làcana. S'agatant minorias ètnicas, comente sos roms (1,9%), tedescos (2%), islovàcos (1%), croatos (0,8%), romunos (0,3%), islovenos (0,03%). +su 75% de sos ungheresos sunt cristianos. De custos su 54,5% sunt catòlicos, su 19,5% protestantes, sos ortodossos sunt su 0,2%. Sos ebreos rapresentant su 0,1% de sa populatzione, sos àteos su 14,5%. Unu 11% no at declaradu una fide religiosa particulare. + +Budapest: +Budapest est una tzitade de 1 735 711 bividores, capitale de s'Ungheria. +Uffitzialmente est nàschida in su 1873 cun s'unione de is duas biddas de Buda e Óbuda, cun sa de Pest, locada in s'àtera riba de su frùmene Danùbiu . + +Islovàchia: +S'Islovàchia est unu istadu de s'Europa tzentru-orientale, chi faghet parte de s'Unione Europea. Sa capitale est Bratislava. Sa limba uffitziale est s'islovacu. +Allàcanat cun sa Repùblica Ceca a Nord-Ovest, cun sa Polonia a Nord, cun s'Ucraina a Est, cun s'Ungheria a Sud e cun s'Austria a Sud-Ovest. Non tenet bessida a mare. + +Bratislava: +Bratislava est una tzitade de 462 603 abitantes, capitale de s'Islovàchia. + +Repùblica Ceca: +Sa Repùblica Ceca (in cecu "Česká republika"), narada fintzas Cèchia (in cecu "Česko"), est unu istadu de s'Europa tzentrale, chi faghet parte de s'Unione Europea. Sa capitale e tzitade prus manna est Praga. +Geografia. +S'istadu tenet istèrrida de 78 866 km² e populatzione de prus de 10.500.000 bividores. Allàcanat in su norti-uestu e sud-uestu cun sa Germània, in su norti cun sa Polonia, in s'estu e sud-estu cun s'Islovàchia, in su sud cun s'Àustria. Non tenet bessida a mare. +Istoricamente contat tres regiones: Boèmia (uestu), Moràvia (estu) e Islèsia (partzida cun sa Polònia). +Su territòriu est mescamente montosu e montigrosu. Totu sa làcana chi partzit sa Boèmia cun sa Germània est dada dae sos montes Sudetos, mentras sa làcana de s'Islèsia cun sa Polònia dae sos montes de sos Gigantes. Sa Moràvia tenet intames aèrgiu sustotus montosu. +Istòria. +S'istadu Cecu fiat formadu a s'acabu de su de 9 sèculos comente Ducadu de Boèmia, suta su Grandu impèriu Moravu. A fatu de sa ruta de s'impèriu in su 907, su tzentru de su pòdere fiat tramudadu a Boèmia, suta sos Premislidos. +In su 1004 su ducadu fiat reconnotu formalmente che parte de s'Impèriu Romanu Sagradu in ue diat tènnere unu votu in sas eletziones. Fiat fatu Rennu de Boèmia in su 1212 e aiat azuntu istèrrida massima in su de 14 sèculos. Su rennu de Boèmia non teniat domìniu isceti subra sa Boèmia, ma fintzas subra àteros territòrios chi, impare formaiant sa Corona de Boèmia. +Durante su de 15 sèculos su rennu fiat imbestidu dae su movimentu reformista religiosu, ghiadu de Jan Hus, chi si contraponiat a sa crèsia catòlica e aiat dèpidu acarare medas derrotas dae sos printzipes catòlicos de s'Impèriu Romanu Sagradu chi ddi aiant mòvidu gherras contra. +A pustis de sa batalla de Mohács in su 1526, sa Corona de Boèmia fiat a pagu a pagu intregada in sa monarchia de sos Habsburgos, impare a Archiducadu de Àustria e a su Rennu de Ungheria. Sa rebellia boema contra sos Habsburgos catolicos, fata a s'inghitzu de su de 17 sèculos (1618-1620), aiat tentu a efetu s'iscòpiu de sa gherra de sos trint'annos, a sa fine de chi sa monarchia diat afortiare su poderiu e diat torrare a impònnere su catolitzèsimu. Fiat fintzas adotada una polìtica de germanizatzione. +Cun s'iscontzu de s'Impèriu Romanu Sagradu de su 1806, su rennu de Boèmia fiat fatu parte de s'Impèriu Austrìacu. In su de 19 sèculos, sa Cèchia fiat s'àrea prus industrializada de s'impèriu. +Sa Cèchia diat balangiare indipendèntzia cun nùmene de repùblica de Cecoslovàchia impare a s'Islovàchia a pustis de sa prima gherra mundiale, in su 1918, sende chi s'Impèriu Àustro-Ungheresu fiat istadu derrotadu e a cusseguèntzia de custu fatu fiat collassadu. +In sos annos 30, sa Cecoslovàchia fiat su solu istadu de s'Europa tzentrale chi si poderaret cun istitutziones democràticas. Sa Cèchia fiat su primu territòriu chi sa Germània nazista diat ocupare. Fintzas a sa fine de sa segunda gherra mundiale difatis, totu s'àrea de sos montes Sudetos fiat populada dae unos 3 milliones de bividores tedescos, chi in ie fiant etnia de majoria. +Sos nazistas, segundu sos acòrdios de München si fiant in antis annessionados su territòriu de Sudetos in su 1938, a coa in su 1939, a gherra comintzada, totu sa Cèchia. Sa Cecoslovàchia diat acabare de esìstere comente istadu pro totu sa durada de sa gherra. +Sa Cecoslavàchia fiat liberada dae sas tropas sovièticas e dae sas fortzas americanas in su 1945. Sa majoria de sos bividores tedescos fiant bogados a pustis de sa gherra. In su 1946 su partidu comunista de Cecoslovàchia aiat bìnchidu sas eletziones e a fatu de unu corpu de istadu de su 1948, fiat fatu istadu comunista suta influèntzia soviètica. +In su 1968 su malcuntentu contra su regimene aiat betidu a unu movimentu de reformas chi punnaiat a intrare istitutziones democràticas in intro de unu istadu cun istrutura comunista, in sa chi diat pois pigare nùmene de Beranu de Praga. Su tentativu diat però èssere ismurriadu cun s'invasione soviètica de s'istadu. S'ocupatzione diat durare fintzas a su 1989, annu de sa Rivolutzione de Velludu, cando su regìmene comunista fiat collassadu e fiat formada una repùblica multipartìtica. +Su 1 de ghennàrgiu de su 1993 sa Cecoslovàchia fiat iscontzada in manera paghiosa, betende a nàschida de sos duos istados de Islovàchia de de Repùblica Ceca. +Economia. +Mancari sa tramudantzia a s'economia de mercadu, sa Repùblica Ceca tenet oe istandards addelantados cun unu rèdditu peròmine a s'82% de sa mèdia europea. Est unu de sos istados prus ricos e istàbile intre sos chi post-comunistas cun crèschida cada annu superiore a su 6%. Sa manna parte de s'economia est istada privatizada. +Dae su 2004, annu cando est diventada membru de s'Unione Europea, sa Repùblica Ceca est parte de s'àrea de Schengen. +Demografia. +Sa majoria de sos bividores de sa Repùblica Ceca sunt de etnia ceca (63.7%), sighint moravos (4.9%), islovacos (1.9%) islesianos, polonesos e tedescos. Unu 26% de sa populatzione no at ispetzificadu de apartènnere a una etnia in particulare. +Sos cecos sunt unu de sos pòpulos prus pagu religiosos de su mundu, cun unu perchentu de 37% de àteos. Istoricamente est unu pòpulu tollerante e fintzas indiferente subra chistiones chi pertocant sa religione. Sa religione de majoria est su catolitzèsimu, sighit su protestantèsimu cun cunfessiones bàrias. + +Ignàc Fülöp Semmelweis: +Ignàc Fülöp Semmelweis (Buda, 1 triulas 1818 – Vienna, 13 austu 1865) fiat unu meigu ungheresu. +S'importu de su contributu suo a s'iscientzia medica benit de s'istudiu de sa trasmissione baterica peri cuntatu fisicu. + +Marc Augé: +Marc Augé est su diretore de sos istudios de s'École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS) in Parigi. + +1998: +S'annu 1998 (MCMXCVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1996: +S'annu 1996 (MCMXCVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Bielorùssia: +Sa Bielorùssia o Belarus (in bielorussu: Белару́сь, "Bielaruś", in limba russa: Белару́сь, "Belarus’"; [bʲɪlɐˈrusʲ), ufitzialmente Repùblica de Bielorùssia est unu istadu de s'Europa orientale, nàschidu in su 1991 cun s'iscontzu de s'Unione Soviètica. Sa capitale est Minsk. +Est unu de is istados fundadores de su CSI e dae su 1996 faghet parte de s'Unione Russia-Bielorussia, ente subra-natzionale chi torrat a acostare is duos istados. +Tenet istèrrida de 207.595 km2 e populatzione de unos 9.481.000 bividores. Làcanat a ovest cun Polònia e Lituània, a est cun sa Rùssia, a sud con s'Ucraina e a nord con sa Letònia; est unu istadu chentza bessida a mare, ma bi sunt frumenes navigabiles. +Prus de su 70% de is bielorussos bivet in àreas urbanas. Sa populatzione est cumposta pro s'80% dae bielorussos, cun minorias cunsideràbiles de russos, polonesos e ucrainos. +A partire dae su referendum de su 1995 s'istadu at adotadu duas limbas uffitziales, chi benint a èssere su bielorussu e su russu, ma sa prus parte de sa populatzione faeddat susetotus in russu. Sa costitutzione de sa Bielorùssia non decrarat religione ufitziale peruna, ma sa fide prus ispainada est su cristianèsimu ortodossu, sighida dae unu nùmeru meda prus bassu de catòlicos. Paschighedda e Pasca Manna sunt nointames festadas che festas natzionales. +Sa Bielorùssia est solu istadu in Europa chi sighit a tènnere e praticare sa pena capitale. + +Minsk: +Minsk est una tzitade de 1.829.100, capitale de sa Bielorussia. + +Riga: +Riga est una tzitade de unos 700.000, capitale de sa Letònia. +Est sa prus manna tzitade intra de is Repùblicas Bàlticas. + +Moldàvia: +Sa Moldàvia est unu istadu de s'Europa orientale chi s'agat incassadu intre Romania a Ovest e Ucraina a Est e chi non tenet bessida a mare. Sa capitale est Chișinău. +Sa Moldàvia est istada parte de sa Romania fintzas a su 1945 e nd'est istoricamente e curturalmente e linguisticamente una regione(sa Bessarabia), ma cun sa fine de sa II Gherra Mundiale est istada tzedida s'Unione Sovietica comente repùbrica autònoma, perdende·nche in prus su territòriu de mare chi est diventadu de s'Ucraina. +DA su 1991 sa Moldàvia indipendente. +Abarrat in die de oe una regione, a est de su frùmene Dnestr (Nistru in Limba Romuna) chi mancari non reconnotu a livellu internatzionale est unu istadu a parte, cuncordadu segundu unu sistema istatale comunista: sa Transnìstria. + +Chișinău: +Chișinău est una tzitade de 876.231, capitale de sa Moldavia. + +Sofia: +Sofia est una tzitade de 1.300.000 abitantes, capitale de sa Bulgaria. + +Reykjavík: +Reykjavík est una tzitade de 120.000 bividores, capitale de s'Islanda. Est sa capitale natzionale prus a Nord de su mundu e su tzentru culturale e econòmicu prus de importu in sa natzione. +B'est de abbìdere puru ca, cunsiderende is biddas a làcana sa populatzione de s'àrea urbana imbatit a 200.000 bividores, duncas su 65% de sos islandesos bivet in ie. + +Helsinki: +Helsinki (in isvedesu: Helsingfors) est una tzitade de 596.233 bividores, capitale de sa Finlàndia, chi s'agatat in sa regione de Uusimaa. In sa tzitade si chistionant ufitzialmente duas limbas: su finlandesu e s'isvedesu + +Tallinn: +Tallinn est una tzitade de 414 752 abitantes, capitale de s'Estònia. Su tzentru mediebale de sa tzitade est istadu decraradu in su 1997 patrimòniu de s'umanidade de s'UNESCO. + +Liechtenstein: +Su Liechtenstein (in tedescu Fürstentum Liechtenstein) est unu istadu de s'Europa tzentrale. Sa capitale est Vaduz. +S'istadu est unu printzipadu e sa forma de guvernu sa monarchia costitutzionale. +Agatendisì inserradu intra Isvìtzera e Austria non tenet bessida a mare. + +Vaduz: +Vaduz est una bidda de 5 200 abitantes, capitale de su Liechtenstein. + +Andorra la Vella: +Andorra la Vella est una bidda de uno 22.300 bividores, capitale de s'istadu de Andorra. + +Tirana: +Tirana (in albanesu Tiranë) est una tzitade de 421 290 abitantes, capitale de s'Albania. + +Erevan: +Erevan (in armenu Երևան) cun unos 1 130 000 bividores, est sa tzitade prus populada e sa capitale de s'Armènia. +Geografia. +Sa tzitade s'agatat in s'oru de su frumene Hrazdan, a una artària de casi 1000 metros subra su mare, in una posidura tzentrale a sa natzione, pagu a tesu de su monte Ararat e de sa làcana cun sa Turchia. +Istoria. +Isgavos archeològicos ant dadu a lughe testimonias de una fortilesa militare narada "Erebuni", datada a su 782 i.C. +Est diventada capitale de s'Armènia cun sa dominatzione persiana. Perricada pro meda tempus intre Persia e Otomanos, fiat afines ocupada e a segus tzèdida a s'Impèriu Russu in su 1827. +De su 1920 a su 1991 fiat capitale de sa Repùblica Sotzialista Soviètica de Armènia. + +Montmarte: +Montmarte est unu apendìtziu chi s'agatat a su nord se sa tzidadi de Parigi, subra su montigru chi lompet a artiore prus mannu in sa bidda (130 metros subra su mare). +Est logu abbitadu de turistas e artistas. +In antis de su 1860 fiat unu comune indipendente. + +Frantza de Vichy: +Cun Istadu de Vichy o Repubrica de Vichy benit inditau s'istadu chi in tempus de sa II Gherra Mundiale gubernaiat sa parte meridionale de sa Frantza, franca sa zona de Menton, tzedida tando a s'Italia e de sa costa atlantica, gubernada comente su nord de sa natzione de sas autoridades tedescas. +Su nòmene uffiziale fiat "Istadu Frantzesu" in oponidu a sa "Repubrica Frantzesa", finida cun s'armistitziu de su 1940. +Mancari formalmente indipendente, s'istadu fiat in sos fatos unu apendìtziu de su Reich. +Presidente de su cunsigiu fiat su maresciallu Philippe Pétain chi teniat poderius totales. +Carateristicas Generales. +Sa capitale uffitziale de s'"Istadu Frantzesu" fiat Parigi, Vichy beniat intertantu bida comente seu temporanea de gubernu. +Sa comunidade internatzionle a s'iscomentzu de sa gherra ddu reconnoschiat, e iscetis sa Renniu Unidu susteniat su gubernu in disterru de Charles de Gaulle. +Ideologia. +Su regime susteniat su torrare a sos valores traditzionales: "Travail, Famille, Patrie" (Triballu, Famillia, Patria), e comente imponidu de sos tedescos favoressiat s'antisemitismu e s'anticommunismu. +Sos tzitadinos cunsiderados inimigos de s'istadu, comente comunistas, sindacalistas e ebreos beniant internados. + +Vichy: +Vichy ( in otzitanu "Vichèi) "est unu comune frantzesu de unos 25.600 abitantes, chi s'agatat in su dipartimentu de Allier, in sa regione de s'Alvernia. +Sa bidda est nodia pro esser istada capitale de s'Istadu Frantzesu, repubrica de crara ideologia fascista chi collaboraiat cun sa Germania in sa II Gherra Mundiale. +Sa Bidda daet nòmene puru a una marca dermo-cosmetica de sa L'Orèal. + +Alvernia: +S'Alvernia (in frantzesu "Auvergne", in otzitanu "Auvèrnhe/Auvèrnha") est una regione de sa Frantza tzentru-meridionale chi istat in sa zona de su Massif Central. Su cabulogu est Clermont-Ferrand. +Est composta de bator dipartimentos: Allier, Cantal, Haute-Loire, Puy-de-Dôme. In sa regione si contant 14 arrondissement, 158 cantones e 1.310 comunes. + +Abbentura grafica (videojocos): +Sa abbentura grafica (in inglesu "graphic adventure game") est una casta de videojocu de abbentura chi tenet un'interfaccia de tipu graficu e est naschiu comente isviluppu de sas abbenturas de testu. Cando sa grafica chi si imprèat est in tres mannàrias, tando est connotta puru comente abbentura in 3D. Cando sa grafica est imbètzes chind un'ammistùru de 2D-3D, est a nàrrer cando sos pessonàzos sun in 3D ma si mòghen ind unu mundu fattu in 2D, tando si bi riferit comente abbentura in 2,5D. + +Clermont-Ferrand: +Clermont-Ferrand (in otzitanu "Clarmont-Ferrand / Clarmont d'Auvèrnhe") est una tzidade frantzesa de 144.000 abitantes chi s'agatat in sa regione de s'Alvernia in ue est seu. +Sa bidda naschit de s'unione intra Clermont e Montferrand. + +Menton: +Menton (in otzitanu "Menton", liguru "Mentun") est una bidda frantzesa de 29.361 abitantes, chi s'agatat in sa regione de Provence-Alpes-Côte d'Azur, duncas in su sud de s'istadu, a lacana cun s'Italia. + +Albert Camus: +Albert Camus (Dréan, 7 onniasantu 1913 – Villeblevin, 4 ghennàrgiu 1960) est istadu unu filosofu, sagista, iscritore e drammaturgu frantzesu. +Cunsiderdu impari a Jean-Paul Sartre unu de sos babos de s'esistentzialismu ateu de su seculu XX. Sa produtzione literaria sua est ispirada in manna parte de is acuntèssias istoricas de su tempus suo, duncas mascamente is gherras mundiales e is totalitarismos. +Cun sa II Gherra mundiale cumbatiat in sa resistentzia frantzesa comente partisanu, e fiat tesseradu in su Partidu Communista Frantzesu (PCF), de chi in sos annos s'istesiaiat ca pro ite in perrica cun sa bisura ortodossa de su marxismu. Lassadu su partidu s'acostaiat a su Movimentu Anarchicu. +Est binchidore de su Prèmiu Nobel pro sa Literadura in su 1957. + +Jean-Paul Sartre: +Jean-Paul Charles Aymard Sartre (Parigi, 21 lampadas 1905 – Parigi, 15 abrile 1980) fiat unu filosofu, iscritore, drammaturgu e criticu leterariu frantzesu. +In su 1964 balagiaiat su Prèmiu Nobel pro sa literadura, chi refudaiat motivende ca iscetis a pustis de morrere siat possibile de cumprendere chi s'opera de unu iscritore tengiat deaderus valore. +In su 1980, annu de sa morte fiat a su massimu de sa fortuna comente intelletuale, essende diventadu una icona pro sa gioventude repellina e anticunformista de su pustis-gherra, mascamente pro sa cumponente maoista, de chi fiat leader impari a Pierre Victor (nomingiu de Benny Lévy), passende de sa partetzipatzione a su Partidu Communista Frantzesu (PCF) a una positzione indipendente. Est oe interradu in su campu santu de Montparnasse de Parigi. + +Limba Islovaca: +Sa limba Islovaca ("slovenčina", "slovenský jazyk") est una limba islava otzidentale faeddada in Islovàchia, in Repubrica Ceca e in Sèrbia in sa provìntzia de Vojvodina. +Ispaniadura. +S'islovacu est faeddadu de unos 5 milliones de pessones in su mundu. In Islovàchia bi sunt unos 4,6 milliones de faeddadores. A foras de sas làcanas, is comunidades prus numerosas istant in Repùblica Ceca (193.000 faeddadores), e in Sèrbia (80.000). Comunidades linguisticas islovàcas s'agatant fentzamentas in Cànada e in sos Istados Unidos de Amèrica. + +Limbas Islavas Otzidentales: +Is limbas islavas otzidentales sunt unu brancu de is limbas islavas faeddadas in s'Europa tzentru-orientale, de unos 54 milliones de pessones, susetotus in Germània, Polònia, Repùblica Ceca e Islovàchia. +Sunt totus iscritas cun caràteres de s'alfabetu latinu. + +Dréan: +Dréan (in limba araba الدرعان) est una bidda de unos 40.000 abitantes chi s'agatat in Algerìa. + +Villeblevin: +Villeblevin est unu comune frantzesu de 1.840 abitantes chi s'agatat in su dipartimentu de sa Yonne in sa regione de Bourgogne. + +Ernest Hemingway: +Ernest Hemingway (Oak Park, 21 triulas 1899 – Ketchum, 2 triulas 1961) est istadu unu iscritore e giornalista de sos Istados Unidos de America. +Imbatiat ancora in vida a una fama importante e binchiat in su 1953 su Prèmiu Pulitzer e in su 1954 su Prèmiu Nobel pro sa literadura. +S'istile suo, chi si caraterizat pro s'asciutore de sa limba, at tentu influentzia manna in sa componidura de su romanzu in su seculu XX. +Fiat bipolare e alcolizadu. + +Oak Park: +Oak Park est unu comune de 51 878 abitantes de sos Istados Unidos de Amèrica, in sa "Contea de Cook", istadu de s'Illinois. Est unu burgu de Chicago chi s'agatat a su chirru ovest de sa tzitade. + +Ketchum: +Ketchum est unu comune de sos Istados Unidos de America, in sa C"ontea de Blaine" de s'istadu de s'Idaho. Tenet populatzione de unos 3.000 abitantes. + +Alcolismu: +S'alcolismu est una sindrome patologica depida a s'assuntzione cronica de mannas cantidades de alcol. +Est unu disturbu chi daet dipendentzia, est a narrer ca chi nd'est afligidu consumat alcol in manera compulsiva e incuntrollada, cun cussiguèntzias graves pro sa salude fisica, psichica e sotziale. +Is mecanismos biologicos a sa base se su disturbu non sunt tzertos, ma si connoschent is fatores de riscu: +- ambiente sotziale +- stress +- salude mentale +- genetica +- edade +- etnia +- genere: sas feminas sunt prus sensibiles a is effetos de s'assuntzione + +Heinrich Böll: +Heinrich Theodor Böll (21 nadale 1917 Colònia; 16 Triulas 1985 Kreuzau) est istadu unu iscritore e traduidore tedescu. Est cunsideradu unu de is prus importantes is iscritores tedescos a pustis de sa II Gherra Mundiale. +In su 1972 binchiat su Prèmiu Nobel pro sa literadura. +Vida. +Böll est su fìgiu de otu de unu maistru de linna de Colònia. Pesadu in unu ambiènte catòlicu, s'oponit a su nazismu e in is annos '30 refudat de si inscrìere a sa Giuventude Hitleriana. +Si diplomat in unu liceu umanìsticu e traballat in una libraria de Bonn fintzas a su 1938 candu lassat pro comintzare a iscrìere. S'annu a segus si inscrìet a s'universidade in sa facultade de lìteras e filologia crassica de s'universidade de Colònia. +De in cue a pagu, cun s'iscomintzu de sa gherra intrat in s'esèrtzitu e andat a cumbàtere in Frantza, Romania, Ungheria e Rùssia. In su 1942 cògiat Annemarie Čech. Torrat a istudiare in s'universidade in su 1946 e de su 1947 incomintzat sa carriera de iscritore cun sa pubricatzione de sos primos contos in carchi giornales. +In su 1951 binchet unu prèmiu pro su contu de sàtira "Die schwarzen Schafe" (Is berbeghes nieddas). A custu ant a sighire numerosos romanzos, pro sa prus parte cuncordados in sa Germània pustis-gherra. Böll faghet parte de cussos iscritores tedescos chi si cumparàntziant cun is arrores, sa birgùngia e sa neghe de su nazismu e sa shoah. +In su 1967 arretzit su prèmiu Georg Büchner pro totu s'operadu suo e in su 1972 su Prèmiu Nobel pro sa literadura, unu annu a pustis de sa bessida de su romanzu "Gruppenbild mit Dame". Essende iscritore de satira est ativu fintzas politicamente e si pesat siat contra sa Gherra Frida che contra sa cresia catolica, atirendesi·nche sa disamistade de s'opinione de dereta. Benit difatis fatuvatu pintadu comente comunista (mancari creidore) e amigu de is terroristas de sa Rote Armee Fraktion (RAF), chi in cussos annos fiant assustende sa natzione cun atentados. +In is metessis annos arretzit in domu sua s'iscritore sovièticu Aleksandr Solženicyn, cando benit bogadu de s'Unione Soviètica. In sos annos a sighire s'ocupat fintzas de is chistiones politicas chi pertocant is istados de s'Est Europa, is cunflitos in su Sud Amèrica e puru de sa gherra de Vietnam. +Bivet cun sa mugere in Colònia e in ateras partes de su Land de Nordrhein-Westfalen fintzas a sa morte in su 1985. +Òpera. +S'òpera literària de Böll benit definida in tedescu "Trümmerliteratur" (literadura de is rogos), in riferimentu a is rogos de sas domos isciarrocadas de is bombas de sa gherra. +Is temas chi afrontat ponent a cumparàntzia sa sotziedade de sa Germània nazista cun cussa a pustis de sa gherra, critichende·nche is istitutziones politicas, religiosas e econòmicas. +Craramente is acuntèssias si ispòddiant in Germània, mascamente in sa regione de Colònia e contant de gente assolada in una sotziedade chi chircat de si lassare in pressi su pesu de gherra a palas. +Sa tonada est irònica, a tretus prus ligera a tretus prus aspra, chentza de si fàghere mai grae a sa leghidura. + +Kreuzau: +Kreuzau est unu comune de 17.868 bividores de su Land de Nordrhein-Westfalen, in Germania. + +Nordrhein-Westfalen: +Su Nordrhein-Westfalen est su prus populadu Land de sa Germania e su de bator pro mannària. S'agatat in sa zona otzidentale de sa natzione e tenet a seu Düsseldorf. + +Bonn: +Bonn est una tzitade de 327.913 abitantes, chi s'agatat in su Land de Nordrhein-Westfalen, in Germània. +Est istada capitale de sa Repùbrica Federale Tedesca de su 1949 a su 1990, annu de s'iscontzu de sa Repùbrica Democràtica Tedesca, cando sa natzione fiat torrada unida. De tando sa capitale est torrada a èssere Berlin, mancari Bonn siat abarrada sa sede de gubernu fintzas a su 1998. + +La disamistade (documentariu): +"La Disamistade" est unu documentariu de Libero Bizzarri de su 1962 dae unu soggetto de Giuseppe Dessì. +Su documentariu est istadu giradu in Orgosolo edd'est cumpostu da una serie de intervistas a varias persones e dae sa ripresa de unu attitidu. + +Giuseppe Dessì: + +Lorenzo Milani: + +Repùblica Democràtica Tedesca: +Sa Repùblica Democràtica Tedesca (RDT)(in tedescu "Deutsche Demokratische Republik, DDR"), narada prus simpremente "Germània Est", fiat unu istadu esistidu de su 1949 a su 1990 in sa zona de chi oe est Germània chi cun s'agabu de sa II Gherra Mundiale fiat assignadu a s'ocupatzione militare de is tropas Sovièticas. +Teniat istèrrida de 108 177 km² e in su 1990 populatzione de unos 16 700 000 bividores. +Sa capitale fiat Berlin-Est +Geografia. +Su territòriu de s'istadu cumprendiat cussos de is atuales Land de: (de nord a sud) Mecklenburg Vorpommern, Brandenburg, sa parte est de su Stadtstaat de Berlin, Sachsen-Anhalt e Freistaat Sachsen. +Allacanaiat a Est cun sa Polònia, a Sud cun sa Tzecoslovàchia, a Ovest cun sa Repùbrica Federale Tedesca e a su Nord teniat bessida in su mare Balticu. +Istòria. +Sa proclamatzione de sa Repùblica Democràtica Tedesca acuntessiat su 7 de santugaine 1949, comente resposta a sa proclamatzione unilaterale de sa Repùblica Federale Tedesca (RFT) (prus nodia comente Germània Ovest) in is zonas de ocupatzione militare de is tropas de Istados Unidos, Renniu Aunidu e Frantza. +Addiliat a su Patu de Warszawa in su 1957. Impare a sa RFT, beniat ammitida in s'ONU isceti su 18 de capudanni 1973. +Is ribellias pro chircare de nde furriare su gubernu aiant comintzadu giai de su 1953 ma non teniant mai sutzessu. +Pro su chi pertocat is relatziones cun is bighinos de s'Ovest, fiant minguas e limitadas de is autoridades. Is làcanas fiant serradas cun acorros, fossos e cuntrolladas militamente, mancari is bividores bi fuiant numerosos passende atraessu Berlin, tzitade chi, a sa matessi manera de sa natzione fiat dividida in unu chirru ovest e unu est. Pro custa resone in su 1961 is autoridades de sa RDT e sovièticas aiant pesadu unu muru chi dda ispartziat in duos cantones e controiat cale chi siat comunicatzione (francos is Check-Point, ghennas de frontera chi permitiant attraessamentos cuntrollados de una parte a s'àtera). +S'acostamentu cun sa Germania Ovest fiat incomintzadu cun s'eletzione a presidente de Willy Brandt in sa RFT in su 1969 chi sighiat una polìtica definida "Ostpolitik "(polìtica de s'est), e fiat sighida cun s'eletzione de Erich Honecker in su 1976 a Est. +S'istadu at agabadu de esìstere a sa fine de su 1989. Difatis a primu, s'11 de cabudanne 1989 s'Ungheria aiat abertu is fronteras cun s'Àustria, fatu chi permitiat a is tedescos de s'Est de si·nche andare a s'Ovest, e pagus meses a pustis, su 9 de onniasantu nde fiat isciarrocadu su Muru de Berlin, simbulu de sa Gherra Frida. +In s'annu chi fiat sighidu is duas repùblicas tedescas si fiant aunidas e fiat nàschida sa Germània de oe. +Populatzione, Limbas, Religiones. +Is abitantes de sa Repùbrica Democràtica Tedesca fiant meda prus pagos de sos de sa Repùbrica Federale, ma de su restu sa mannària de su territòriu fiat minore. Is tzitades printzipales fiant Berlin-Est, Dresden e Leipzig. Àteras tzitades fiant Halle, Jena, Rostock, Karl-Marx-Stadt. +Sa limba uffitziale fiat su tedescu ma b'aiat una minoria soraba in su sud. +Pro su chi pertocat sa religione, is tedescos de s'Est sunt a majoria protestante luterana, ma s'istadu essende de ideologia communista professaiat s'Ateismu. Is creidores non beniant persighidos ma teniat lìmites mannos in sa possibilidade de carriera in su traballu. + +Mare Bàlticu: +Su Mare Bàlticu est unu mare internu de s'Otzèanu Atlanticu chi s'agatat in s'Europa de su Nord. Est serradu a su Nord-Ovest de sa Penìsula de Iscandinàvia, a su Sud de s'Europa tzentrale e orientale, e si ghetat a Sud-Ovest in su Mare de su Nord. +Is istados chi ddu inghiriant sunt: Isvètzia, Finlandia, Russia, Estonia, Letonia, Lituania, Polonia, Germania, Danimarca. + +Tzecoslovàchia: +Sa Tzecoslovachia o Cecoslovàchia (in cecu "Československo"; in islovàcu "Česko-Slovensko"; in tedescu "Tschechoslowakei"; in ungheresu "Csehszlovákia") fiat unu istadu europeu esistidu intre 1918 e 1939 e torradu a costituire cun sa fine de sa II Gherra Mundiale de su 1945 a su 1992, cando s'est divìdidu definitivamente in sos duos istados indipendentes de Repùblica Tzeca e Islovàchia. S'ischirriadura est acuntèssida in manera paghiosa a sighidu de una rebellia populare chi at pigadu pois nùmene de rivolutzione de velludu. +Lacanaiat in s'Ovest cun sa Germània e fintzas a su 1990 siat cun sa Repùblica Federale Tedesca, siat cun sa Repùblica Democràtica Tedesca, in su Nord cun sa Polònia, in s'est fintzas a su 1948 cun sa Romania, sighida s'Unione Soviètica fintzas a su 1991 e a ùrtima s'Ucraina indipendente, in su Sud-Est cun s'Ungheria e a su sud-ovest cun s'Àustria. +Sa Tzecoslovàchia fiat fintzas a sa II gherra mundiale unu istadu cun medas ètnias, in ue Ebreos, Tedescos, Ungheresos, Polacos, Ucraninos, Russos, Romunos cumponiant un 35% de sa populatzione totale. Sas tzitades printzipales fiant: Praga, Brno, Ostrava, Bratislava e Užhorod (custa de su 1948 in territòriu de s'Unione Soviètica, oe Ucraina). + +Užhorod: +Užhorod (in ucrainu Ужгород) est una tzitade de unos 100.000 abitantes de Ucraina, chi s'agatat a sa lacana cun s'Islovàchia e s'Ungheria, sea de s'Oblast de Transcarpàtzia. Sa regione istorica de apartenèntzia est sa Rutènia. +Istoria. +S'origine de sa tzidade benit a su mancu de su seculu X e fintzas a sa fine de sa I Gherra Mundiale beniat inditada cun su nòmene ungheresu de "Ungvár". +In su 1920, cun Tratadu de Trianon sa Rutènia subcarpàtica, in ue sa tzitade est tzentru printzipale, fiat passada a sa Tzecoslovàchia, pro torrare a èssere ungheresa in su 1938 cando sa Tzecoslovàchia, fiat obligada de Germania e Italia nazi-fascistas a si retirare de medas territòrios. +In sa II Gherra Mundiale is sovièticos dd'aiant ocupada in su 1944, e a sa fine de sos cumbatimentos sa Tzecoslovàchia, torrada a si costituire, dd'aiat dèpida donare a s'Unione Soviètica impare a totu sa regione. Giai in territòriu de sa "Repùblica Socialista Soviètica de Ucraina", est de su 1991 parte de s'istadu indipendente de Ucraina. + +Ostrava: +Ostrava est una tzitade de sa Repùbrica Ceca chi, cun unos 300.000 abitantes est sa tzitade de tres prus manna de s'istadu. Est posta in sa regione de sa Moràvia-Islèsia in ue est seu. +Sa tzitade est atraessada de su frùmene Oder e istat in su nord-est de s'istadu, a 10 kilòmetros de sa làcana cu sa Polònia e a 50 kilòmetros de cussa cun s'Islovàchia. + +Brno: +Brno est sa segunda tzitade de sa Repùblica Ceca e sea de sa regione de Moràvia Meridionale. Tenet unos 390.000 abitantes. + +Indipendentismu iscotzesu: +Su indipendentismu iscotzesu (in Scots: "Scots unthirldom", in gaelicu iscotzesu: "Neo-eisimeileachd na h-Alba") est unu movimentu curturale e politicu chi punnat a facher de s'Iscotzia, pro como natzione de su Regnu Unìu, un'istadu indipendente soberanu. +Apozu. +S'indipendentzia iscotzesa la apozat supratottu su Partidu Natzionale Iscotzesu, ma fìntzas atteros comente su Partidu Birde Iscotzesu, su Partidu Sotzialista Iscotzesu e Solidariedade - Movimentu Sotzialista Iscotzesu. +Atteros assotzios sun s'Esertzitu de Liberassione Natzionale Iscotzesu e sos ultranatzionalistas de Siol nan Gaidheal. +Sos movimentos non sun peròe de su matessi parrer cando si arresonat de sa forma de gubernu chi un'Iscotzia indipendente dìat tènner: difattis, su Partidu Natzionale Iscotzesu bolet a nde facher unu istadu de su Commonwealth, ma su Partidu Sotzialista Iscotzesu e Solidariedade - Movimentu Sotzialista Iscotzesu cheren una repubrica indipendente. +Su fattu chi bi at àpiu unu gubernu de majorìa de su Partidu Natzionale Iscotzesu at juttu a un'appressada in su protzessu de indipendentzia de su populu iscotzesu dae sa Corona Britannica. Alex Salmond, capu de su partidu e primu ministru iscotzesu, est resèssiu a pedire a sos de Londra su permissu pro tènner unu referendum costitussionale, chi sos indipendentistas azummai binchian. + +Indipendentismu cadelanu: +Su indipendentismu cadelanu (in cadelanu "independentisme català") est unu movimentu sotziale, curturale e politicu chi punnat a s'indipendentzia de sa Catalugna e, allarghèndesi unu pacu su cuntzettu, a sos gai nados Paisos Cadelanos, faghèndeche un'istadu soberanu in intro de s'Unione Europea. +S'indipendentismu cadelanu est connottu pro tènner raighina fundàda in subra de s'identitade cadelana ebbìa, a cumintzàre dae sa limba chi Francisco Franco aìat chircadu de ch'ispèrder in sos annos de autoritarismu ispagnolu. +Su simbulu de su movimentu est sa bandera nada Estelada. +Manifestadas. +In su 10 de trìulas de su 2010, bi at àpidu in Bartzellona una manifestada pro s'autonomia cadelana, chi li at sighidu un'attera in s'undighi de Cabidanne de su 2012. +In su 11 de Cabidanne de su 2013, parìtzos assotzios de sa sotziedade tzivile an fattu una cadena umana longa prus de 400 km, nada "Bìa Cadelana", cund unu numeru mannu de zente chi bi at partetzipadu in 86 comunos cadelanos (~ 1,6 miliones de persones), chi si li depet azungher sa tzittade sarda, ma de traditzione cadelana, de S'Alighera. + +1952: +S'annu 1952 (MCMLII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu martis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1893: +S'annu 1893 (MDCCCXCIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in dominiga segundu su calendàriu gregorianu. + +1898: +S'annu 1898 (MDCCCXCVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sapadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1906: +S'annu 1906 (MCMVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1992: +S'annu 1992 (MCMXCII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu mèrcuris a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Callada de armas: +Sa callada de armas est un'acordu intre Istados in gherra chi suspendet sos cumbates totarmente o partiarmente, cun tempus determinadu o indeterminadu. +Caraterìstigas. +Est una cumbentura militare e intrat a s'isfera de sas cumandàntzias militares. Issa no echibalet a sa tzeladura de de s'istadu de gherra, duncas sighint a esister sos deretos e sos deveres de sos bellizeradores, e abarrant in fortza siat sa leze penale militare de gherra, siat s'aprigadura de sa zurisdissione militare de gherra. +S'aspetu crae de una callada de armas est su fatu chi “totu sos cumbates si cuncruint sena chi nemos si rendat”. Custu est in cuntrastu cun una rèndida incundissionada, chi est una rèndida sena cundissiones, cun dèroga de sas prebidas dae su deretu internassionale. + +Aurea mediocritas: +Aurea mediocritas, ovverosiat "una moderu ottimale" e non, comente calicunu dìat pòder bortare a sa lìtera, "una metzanésa o mediocridade de oro" est unu modu de nàrrer latinu chi at imbentàu su poete Oratziu (Odes 2, 10, 5); in limba latina su faveddu "mediocritas" non tenet su matessi zudìssiu de balore negativu chi tenet, in sa prus parte de limbas noulatinas, cussu de "mediocridade", prusaprestu bòlet nàrrer "istare in mesu" tra s'ottimu e su pessimu, su massimu e su minimu, e che bocat a campu su rispettu pro s'umiltade e su refudu a s'etzessu, in lùmen de su "zustu mediu". +Eddùncas sa moderassione, est a nàrrer a sìche istare attesu dae tottus sos estremos in cada cosa, su poete li narat "aurea", chi no est a cumprènder in su signìficu de sa paragula picada a sa litera ("tottu de oro"), prusaprestu comente ottimale, sa menzus chi si bi podat immazinare, gai comente s'oro est su metaddu chi de prus si istimat. +Custu pessamentu esistentziale benit dae sa filosofia epicurea chi nàbat a s'omine de si gudire de tottu su chi sa bida nos donat, ma chene nde facher abusu: pro esempiu, a buffare su binu chene bènner embriacu, a gudire de unu mandicu bonu chene mandicare comente unu porcu, a istimare su piachere sessuale chene si facher gubernare dae su male cràpinu, e gai sichinde. Cando s'omine bi la fachet a si mantènner in mesu, at lòmpiu un'obiettivu mannu e benit a pessone sàpia, comente narat su poete etottu cando affirmat chi "est modus in rebus" (Satiras 1, 1, 106-107). +Su modu de nàrrer, de cada manéra, oje in dìe si imprèat fìntzas ironicamente, cando si arresonat de unu chi "non tenet né arte nén parte". + +Ainu (populu): +Sos Ainu (bortànde a sa lìtera "omines") sun unu populu chi istàt in s'isula de Hokkaidō in su Nord de su Giappone (tando nàda "Ezo", in giapponesu "isula de sos barbaros"), in sas isulas Kuril e, in parte prus minore, in s'isula russa de Sachalin e in sa costéra péri su continente, tottu trettos chi fin a istruttura tribale fìntzas a chimbanta annos a commo. +Calicunu Ainu chistiònat galu sa limba ainu tradissionale, mancàri chi belle tottus apan atzettàu curtura e limba giapponesa o russa. + +Jack Lemmon: +Aiat trbagliadu in pius de 60 films, tra sos cales: Some Like It Hot, The Apartment, Mister Roberts, Irma la Douce, The Odd Couple, Save the Tiger, Missing. Siguramente sa mezus copia la faghiat cun sa grande atrice Shirley MacLaine. + +2001: +S'annu 2001 (MMI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Shirley MacLaine: +Siguramente sa mezus copia la faghiat cun su grande atore Jack Lemmon, comente sos films The Apartment e Irma la Douce. + +Chemnitz: +Chemnitz (Kamjenica in sorabu) est una tzitade de unos 250.000 bividores de sa Germània, chi s'agatat in su Sud-Ovest de su Land de Freistaat Sachsen. Est sa de tres tzitade prus populada in su Land. +Pigat nòmene de su frùmene chi dd'atraessat. Su faeddu benit de "Kamjenica", chi in limba soraba e cheret nàrrere "riu cun pedras". +Intre su 10 de maju 1953 e su 23 de abrile 1990, cando Chemnitz faghiat parte de sa Repùblica Democràtica Tedesca, at tentu nòmene mudadu in "Karl-Marx-Stadt" (tzitade dedicada a Karl Marx). +Istòria. +Is primas testimonias iscritas de s'esistèntzia de sa tzitade sunt de su 1143. Sa bidda est crèschida a inghìriu de unu monastèriu benedetinu. In s'Edade de Mesu fiat unu tzentru cummertziale importante de tessìngiu. +De su sèculu XIX sa tzitade fiat diventada tzentru industriale e sa populatzione fiat crèschida meda, a su puntu ca a primìtziu de su sèculu XX contaiat prus de 300.000 bividores, fatu chi nde faghiat unu tzentru mannu comente is printzipales tzitades de sa regione: Leipzig e Dresden. A s'iscomintzu de sa crisi econòmica mundiale de is annos 30 sa populatzione fiat crèschida fintzas a 360.000 bividores - meda prus chi no in die de oe - e si pentzaiat chi diat a imbàtere in sos annos a sighire su millione. Fiat sa tzitade prus rica de Germània. +In tempus de su nazismu e de sa II Gherra Mundiale sa produtzione industriale si fiat fata mascamente de iscera militare e de cussiguèntzia sa tzitade fiat diventada obietivu de medas bombardamentos chi dd'aiant addanniada graemente. Francas pagus ecetziones, is monumentos istòricos printzipales sunt istados isciarrocados. +Finida sa gherra su gubernu communista de sa Repùblica Democràtica Tedesca, dd'aiat torrada a pesare in manera diferente de s'assentadura cabudiana, segundu unu progetu chi nde cheriat faghere unu modellu de tzitade sotzialista. In su 1953 su nòmene fiat mudadu a Karl-Marx-Stadt. +Cun s'arruta de su communismu in su 1990, is tzitadinos ant votadu pro ddi torrare su nòmene originale. + +Carlo Campanini: +Aiat comintzadu sa carriera sua trabagliende in teatru, passadu a su cinema aiat realizzadu diversos films, sa prima parte comente e protagonista l'aiat fatta in su 1945 in su film Le miserie del signor Travet (regia de Mario Soldati), chi forzis est restada comente una de sas mezus interpretatziones suas. + +Dresden: +Dresden (in sorabu Drježdźany) est una tzitade de 531.806 abitantes de sa Germània, sea de su land de Freistaat Sachsen. +S'agatat a subra de su frùmene Elbe e est unu tzentru artìsticu de importàntzia internatzionale, nodia fintzas comente ""Firenze de s'Elbe"". +Is bombardamentos in sa II Gherra mundiale faghiant prus de 20.000 de mortos e nde addanniaiant sos monumentos. Is traballos pro nche·ddos torrare a costruire sunt agabados isceti de pagos annos. +Est sea de universidade (Technische Universität Dresden) + +Federico Krutwig Sagredo: +Federico Krutwig Sagredo (Guecho, 15 de maju de su 1921 - Bilbao, 15 de santandria de su 1998) est istadu unu polìticu e iscritore bascu. Su babbu fiat tedescu e sa mama viscaina de orìgine venetziana. Aiat imparadu su euskara comente autodidata e in su 1943 fiat intradu in sa Euskaltzaindia (Real Academia de la Lengua Vasca) pro afortire e vitalizare sa limba basca. Aiat propostu s’adotzione de una norma iscrita ùnica basada in sa variedade labortana. A pustis, però, sa Euskaltzaindia at a prefèrrere una mediatzione iscrita basada in sas variedades tzentrales ghipuscoanas, su euskara batua, proposta dae Koldo Mitxelena Elissalt. +A pustis de sa Gherra Tzivile Ispagnola, aiat proadu a formare una fortza de resitèntzia anàrchica contra a su franchismu. +In su 1952, a pustis de s’èssere opostu a s’intrada de Luis Villasante in sa Euskaltzaindia e de criticare s’idea de sa Crèsia in contu de limba basca, si nch’andat a Frantza. In San Juan de Luz leat cuntatos cun pessones de su movimentu Jagi-Jagi. In su 1963. cun su pseudònimu de "Fernando Sarrailh de Ihartza", pùblicat su libru "Vasconia", in ue crìticat unas cantas ideas de su natzionalismu e de Sabino Arana e proponet unu natzionalismu bascu nou. A sa prima proponiat una genia de anarcoindipendentismu chi istabiliat una fusione intre sa sinistra patriòtica e s'anarchismu, ma cun pagu èsitu. +A pustis, fiat istadu simpatizante de una forma ìbrida de anarchismu e marxismu eterodossu. +In fatu, aiat cumintzadu a collaborare cun ex militantes de EGI e a teorizare subra de sa luta armada. In 1964 nche l’espellent dae Frantza e s’istabilit in Bruxelles (Bèlgiu), in ue cumintzat a tènnere relatziones cun membros de ETA e elàborat unos cantos documentos pro sa V Assemblea de custa organizatzione. +In su 1971, pro carchi annu, andat a istare in Roma. +In su 1975 abbandonat ETA e torrat a Euskadi, in Zarauz, in ue si dèdicat a sa produtzione literària ebbia. +At publicadu òperas comente "Vasconia" (1963), "La cuestión vasca "(1965), "Garaldea" (1978), in ue afirmat un’orìgine comuna possìbile de sos Bascos cun sos Guanches (sas populatziones preispànicas de Canàrias). +In su 1984, pùblicat "Computer shock, Vasconia, año 2001". S’ùrtima òpera sua est istada "Los gitanos vascos" (1986). At creadu finas s’assòtziu Jakintza Baitha, in ue trataiat argumentos riferidos a sa cultura grega clàssica, e at publicadu . + +Rostock: +Rostock est una tzitade de sa Germània Nord-orientale, chi s'agatat in su Land de Mecklenburg-Vorpommern. Cun prus de 200.000 abitantes est sa bidda prus manna de su Land, ma non sa sea (chi imbetzes est Schwerin), mancari nde siat su printzipale tzentru econòmicu e curturale. +Sa tzitade istat pro sa prus parte a Ovest de su frùmene Warnow, chi dd'atraessat. A Est de su frumene si podent agatare prusatotu fàbricos cummertziales. Su portu de Rostock est unu de is prus de importu Germània. +Bantat titolu de "Tzitade Anseàtica" (in tedescu "Hansestadt"). +Istòria. +Is prus antigos documentos iscritos chi amèntuant Rostock sunt de su 1218. Su primu isvilupu de sa tzitade sighiat s'addiridura a sa Liga Anseatica in su 1259, ma perdiat importantzia cun sa Gherra de is Trint'annos ca pro ite sachigiada e ocupada de is isvedesos. +Noa impèllida a sa crèschida beniat cun s'industrializatzione e sa costrutzione de su cantieri navale a sa fine de su seculu XIX. +In tempus de su nazismu e de sa II Gherra Mundiale, in sa tzitade b'aiat una indùstria aeronàutica, chi nde faghiat obietivu de medas bombardamentos chi dda distruiant in manna parte. +Intrada in sa Repùblica Democràtica Tedesca in su 1949, nde beniant torrados a pesare is palatzos istòricos isciarrocados, mancari discoidende cussos sacros chi difatis sunt istados torrados a faghere isceti a pustis de su re-aunimentu in su 1990. +Rostock s'agatat in unu de is prus poboros Land de sa Germània. + +Jena: +Jena est una tzitade de unos 105.000 abitantes de sa Germània chi s'agatat in su Land de Thüringen, in ue est sa segunda prus populada bidda a segus de sa sea Erfurt. +In Jena s'agatat s'universidade Friedrich Schiller, fundada in su 1558 e sa prus manna de su Land. + +Halle: +Halle est una tzitade de unos 230.000 abitantes de sa Germania chi s'agatat in su Land de Sachsen-Anhalt, in ue est sa bidda prus manna ma non sea (chi est Magdeburg). + +Mare de su Nord: +Su mare de su Nord est unu mare de s'Europa Nord-otzidentale. Tenet longària de 970 km e ladiore de 560 km. Medas importantes frùmenes de su continente si·nche ghetant in custu mare, chi a Ovest comùnicat cun s'Otzèanu Atlànticu peri su Passu de Calais e su Canale de sa Maniga in su Sud, e peri su mare de Norvègia in su Nord. +Est serradu de is istados de: Norvègia, Renniu Aunidu, Frantza, Bèlgiu, Paisos Bascios, Germània e Danimarca. + +Berria: +Berria, chi cheret nàrrere "Sa noa" in bascu, est s'ùnicu cuotidianu publicadu totu in limba basca, chi podent lèghere in totu su Paisu Bascu. L'ant publicadu pustis chi sas autoridades ispagnolas aiant cungiadu su cuotidianu Egunkaria incausadu de agiuare s'organizatzione armada ETA. +Berria est publicadu cada die, francu su lunis. Sa prima editzione est essida su 21 de làmpadas de su 2003. Sa sede sotziale est in Andoain, Ghipùscoa, in sa Comunidade autònoma basca o Euskadi, in Ispagna. Tenet redataziones finas in Vitoria/Gasteiz, in Pamplona, in Bilbao e in Bajona (Frantza). +Su diretore de Berria est Martxelo Otamendi. + +Schwerin: +Schwerin est una tzitade de unos 92.000 abitantes de sa Germania, seu de su Land Mecklenburg-Vorpommern. Est sa segunda tzitade de su Land pro populatzione, a segus de Rostock, e sa prus pitia seu de Land in totu sa natzione. +Sa bidda ifroscaiat a giru de su casteddu chi nde est su simbolu e in ue fintzas a su 1918 biviant sos Gran-Ducas de Mecklenburg. Oe su casteddu est imbetzis usadu a sede de su parlamentu locale (su "Landtag"). +Schwerin est sa prus antiga tzitade de su Mecklenburg-Vorpommern. + +Berlin-Est: +Berlin-Est (in tedescu Ost-Berlin) est su nòmene usadu, mancari non uffitziale, pro inditare sa parte orientale de sa tzitade tedesca de Berlin, capitale de sa Germània Est de su 1949 (annu de sa fundatzione de sa Repùblica Democràtica Tedesca) a su 1990 (annu cando sa Germània at torradu a s'aunire). +Cun sa fine de sos cumbatimentos de sa II Gherra Mundiale sa bidda, comente su territòriu natzionale, fiat difatis partzida in bator setores, onniunu ocupadu militarmente de unu de sos istados binchidores: Istados Unidos, Renniu Aunidu, Frantza e Unione Soviètica. Su territòriu de ocupatzione soviètica (chi beniat a èssere totu sa metade Est de sa tzitade), contrariamente a sos ateros fiat mantennidu chirriadu politicamente. Custa cunditzione faghiat de is duas partes Berlin tzitades cun diferentes identidades e istitutziones, chi aparteniant a duos istados "de facto" indipendentes. +A primìtziu de sa partzidura, sa parte Est e Ovest de sa tzitade fiant divididas isceti pro su chi pertocaiat is bisuras amministrativas. Sa parte Ovest creschiat però meda prus rica de cussa Est e medas fiant cuddos chi bi disterraiant. Su 13 de austu 1961 is sovièticos cun is autoridades de sa Germania-Est detzidiant de nde pesare unu muru chi poderet cuntrollare custu fenomenu, ma chi in sos fatos segaiat onni possibilidade comunicatzione. Su muru est istadu isciusciadu isceti su 9 de onniasantu 1989. + +Puttu sacru nuraghesu: +Su puttu sacru nuraghesu est un'istruttura a tempiu ipogeicu chi serbìat, in s'edade de Brunzu, pro addiosare sas Abbas in Sardigna. Si nde atzàpan parìtzos in s'isula sarda e, impàre a sas tumbas de sos zigantes e a sos tempieddos a megaron, sun a testimonia de s'ispiritu relizosu de sos sardos anticos in edade nuraghesa; custos monumentos, chi sun tra sos prus elegantes péri tottu s'isula, sun un'esempiu craru de s'abilesa architettonica issòro e sun fìntzas de importu pro accraràre cantu si tenìan in cunsideru sos cantaros de abba. +In su mundu bi at atteros esempios de puttos sacros, comente cussu de Gârlo in Bulgaria. + +Condaghe: +Su condaghe (puru condache o condaxi, a secunda de su trettu zeograficu) est una paraula chi benit dae su bizantinu "κοntàkion" e fit unu documentu amministrativu in imprèu de sa Sardigna bizantìna e de sos Judicados, tra su segulu de XI e de XIII. A su cumìntzu bolìat definire una regòrta simpre de attos de donu a sa Cresia; a pùstis su signìficu est bènnidu prus a largu, descriende unu rezistru in ue bi aìat collìdas notas chi pertoccan attos notariales e zuditziàrios comente daturas, tràmutos, cummèrtzios e chertos, cun sa boluntade de nde fagher consultassione si bi aìat calchi cuntrastu o cuntierra. +Bi at fìnas unu condaghe laicu chi si depet a Barisone III de Torres, judiche de su Logudoro chi, in su 1190, aìat fattu fàgher un'elencu de tottus sos donos fattos a s'Ispidale de Santu Lenardu de Bosove. Esistin puru condaghes de fundamentu, chi s'orizine issòro est in su tempus bassu-medievale e còntan fattos istoricos in subra de comente si an cunsacràdu sas cresias. Tra custos bi est su Condaghe de S.Gavinu, de S.Maria de Tergu, de sa Trinidade de Saccargia. +Sos condaghes fin maniscrittos in peddecaminu chi si isterrìan pro mediu de un'asta, pighende in su tempus s'apparentzia de liberos in tottu e pro tottu. Sa prus parte de sos condaghes si iscriìat in "scriptorias" de monasteriu, francu cussos de Santu Pedru de Silki, de Santu Nicola de Trullas, de Santu Migheli de Salvenor e de Santa Maria de Bonaccattu. +Sos condaghes sun de importu finas ca sun a testimonia de su sardu, in imprèu uffitziale giàe dae custos tempos antigos. + +Repùblica Federale Tedesca: +Sa Repùblica Federale Tedesca (in tedescu: Bundesrepublik Deutschland o BRD), prus communemente narada "Germània Ovest" fiat unu istadu de s'Europa, esistidu de su 1949 a su 1990, annu de aunimentu a s'àtera ex repùblica tedesca, chi beniat a èssere sa "Germània Est", o pro usare su nomine uffitziale sa "Repùblica Democràtica Tedesca". +Sa Germània Ovest fiat istadu fundadore de s'Unione Europea. +S'istadu fiat naschidu in su territòriu tedescu chi cun s'agabu de sa II Gherra Mundiale fiat istadu assignadu a s'ocupatzione militare de is tres natziones binchidoras de Istados Unidos, Rènniu Aunidu e Frantza. +Sa Germània Ovest fiat meda prus manna de sa bighina Germània Est, tenende una istérrida de 248.577 km² e una populatzione de unos 63.255.000 abitantes in su 1990. +Fiat cumposta de is territòrios de is Land de: Schleswig-Holstein, Freie Hansestadt Bremen, Niedersachsen, Nordrhein-Westfalen, Hessen, Rheinland-Pfalz, Saarland, Baden-Württemberg, Freistaat Bayern, Land Berlin(iscetis sa parte ovest). +Sa capitale fiat Bonn. +Istoria. +Sa Repùblica Federale Tedesca fiat costituida su 23 de maju 1949. Sa capitale non definitiva fiat Bonn. Berlin a cussos tempos non teniat is caraterìsticas pro ddu pòdere èssere, fiat difatis dividida in duas metades, ma prus de importu istesiada de su restu de s'istadu e inghiriada in onni cantone de sa Germània Est. +De su 1955 s'istadu fiat mermu de sa NATO. +Mancari uffitizialmente soberana, sa Germània Ovest est abarrada ocupada de is tropas istràngias americanas, inglesas e frantzesas (aici comente sa Germània Est de cuddas Sovièticas), agatende·sì·nche in territòriu de opositzione in su cuntestu de sa Gherra Frida. +Su 3 de santugaine 1990, unu annu a pustis de s'isciusciamentu de su Muru de Berlin, is duos istados tedescos si sunt aunidos. Is territòrios de sa Germània Est sunt istados uffitzialmente tzedidos a sa de s'Ovest e cunvèrtidos a su sistema de s'istadu federale. +In su 1991 is tropas istràngias ocupantes si sunt retiradas. + +Euskaltzaindia: +S'Euskaltzaindia, in sardu Academia Reale de sa Limba Basca, in limba ispagnola Real Academia de la Lengua Vasca, est s'istitutzione linguìstica ufitziale incarrigada de sa normativizatzione linguìstica de sa limba basca. +Fundada in su 1919 tenet sa funtzione de regulare e ghiare s'isvilupu de su bascu. +Tenet sa sede printzipale sua in Bilbao, cun delegatziones in Bajona, Donostia/San Sebastián, Pamploma e Gasteiz/Vitoria. +S'emblema suo est una camba de chercu, cun, in suta, sos faeddos dal motto "Ekin eta jarrai" ("firmesa e continuidade"). +Cummissiones de traballu. +Euskaltzaindia tenet cummissiones de traballu chi tenent finalidades diferentes in s'istùdiu de sa limba basca e in sa normativizatzione sua. Sas cummissiones sunt custas: +Acadèmicos ordinàrios. +Su nùmeru de sos acadèmicos est 23, chi 20 tenent s'euskara comente limba materna (in nadale de su 2005). Sunt acadèmicos ordinàrios: +Presidente e segretàriu. +Su presidente de s'Euskaltzaindia est Andres Urrutia Badiola, notàriu, economista e iscritore; su segretàriu est Xabier Kintana Urtiaga, filòlogu e iscritore. + +Academia de la Llingua Asturiana: +S'"Academia de la Llingua Asturiana" (in sardu "Acadèmia de sa Limba Asturiana") est un'ente de su Guvernu de Astùrias fundadu su 15 de nadale de su 1980 pro s'istùdiu, sa normativizatzione, sa promotzione e sa normalizatzione de s'asturianu. +In su 1981 s'Academia at publicadu sas primas normas de iscritura istandard: ""Normes Ortográfiques y Conxugación de Verbos"". A pustis sa ""Gramática de la Llingua Asturiana"" in su 1998 e in su 2000 su ""Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana"". +Sa ALLA pùblicat finas ""Lletres Asturianes"" (bulletinu ufitziale de s'istitutzione), e àteros libros chi pertocant sa limba, sa literadura e sa cultura asturiana: ""Cultures. Revista de cultura asturiana y Lliteratura. Revista lliteraria asturiana"". In prus custas sèries de libros: ""Toponimia"" (de toponomàstica), ""Llibrería Llingüística"" (istùdios filológicos), ""Preseos"" (vocabularios), ""Cartafueyos Normativos"" (testos normativos de aplicatzione in su protzessu de normalizatzione sotziale de sa limba asturiana), ""Llibrería Académica"" (creatzione literària), ""Escolín"" (infantile), ""Lliteratura Xuvenil"", ""Cuquiellu"", ""Mázcara"" (teatru)... +Cada annu, dae su 1982, tzèlebrat sa ""Día de les Lletres Asturianes"", sas ""Xornaes Internacionales d'Estudiu"" e su ""Alcuentru"" ""Llingua Minoritaria y Educación"", biennale. +S'Academia tenet 23 membros ordinàrios, 19 membros currispondentes e 15 acadèmicos de onore. Sos acadèmicos non leant nudda pro s'incàrrigu issoro ma traballant de badas. +Presidente. +Sa presidente de s'ALLA, dae su 2001, est Ana Cano + +Magdeburg: +Magdeburg est una tzitade de unos 230.000 abitantes de sa Germània, chi s'agatat in su Land de Sachsen-Anhalt in ue est sea. +Est sa segunda bidda pro populatzione in su Land a segus de Halle. +In sa tzitade si podet agatare su Palatzu Imperiale de Otto I, primu imperadore de su Sacru Romanu Impèriu Germànicu. +In su territòriu de Magdeburg bi sunt duas universidades: sa "Otto-von-Guericke-Universität Magdeburg" e sa "Hochschule Magdeburg-Stendal". + +Musica classica: +Pro etimolozìa, sa paragula "classicu" inditat cosa chi serbit a modellu, chi est tantu de importu de esser fundamentale. +In su limbazu de cada dìe, chin su nomìnzu de "musica classica" est a inditare sa musica culta europea. +Pro "periodu classicu" si intendet s'istajone prus manna de musica culta, chi est in sa secunda meitade de su Settichentos fìntzas a sos primos annos de s'Ottichentos. Sos cumponidores prus mannos e connottos tando fin Haydn, Mozart e Beethoven. Beethoven fit su cumponidore de mesu epoca, tra cussa classica e cussa romantica de atteros comente a Schubert, Schumann, Chopin, Liszt, Wagner e Brahms. + +Erfurt: +Erfurt est una tzitade de unos 200.000 abitantes de sa Germània, chi s'agatat in su Land de Thüringen, in ue est sea e sa bidda prus manna. +Erfurt faghet parte cun is ateras tzitades mannas de Thüringen, Sachsen-Anhalt e Sachsen de sa regione metropolitana de sa Germània Tzentrale. + +Patu de Varsavia: +Su Patu de Warszawa est istada una alleàntzia militare chi pertocaiat sos istados de ròdia soviètica, firmadu a cuntrapostu cun s'Alleàntzia Atlàntica (prus nodia comente NATO). +Sos mermos promitiant de si difèndere parebare in casu de gherra. +Elaboradu de su chi diat diventare pois presidente de s'Unione Soviètica Nikita Chruščёv, est istadu de issu etotu aprovadu su 14 de Maju 1955 in Warszawa. +Est dàbile chi non siat unu casu chi sa data de sa costitutzione èsseret una chida a pustis de s'intrada in sa NATO de sa Germània Ovest. +Su patu est istadu iscontzadu su 31 martzu 1991. +Nde fiant mermos: +In su "Patu" s'Unione Soviètica fiat s'istadu chi in sos fatos ghiaiat sas detzisiones. +Is istados chi chircaiant de ddu lassare o de si nche istesiare fiant custrintos fintzas cun mèdios militares a bi torrare, comente s'Ungheria cun sa rivolutzione de su 1956 o Tzecoslovachia cun cussa de su 1968. +Isceti s'Albania resissiat a dd'abandonare in su 1968, pro ite contrària a s'invasione de sa Tzecoslovachia, cun totu chi cundannaret sa polìtica de riformas chi s'istadu fiat chirchede de atuare. Cun sa bessida de su patu, s'Albania si fiat noantamas acostada a sa Tzina. +Est de su nadale 1988 su bandu de su presidente sovièticu Michail Gorbačëv, chi decraraiat chi s'Unione Soviètica non diat intervenire chi calincuna natzione cheriat bessire de su Patu. Cun custa cuntzessione de libertade, in pagos annos s'est imbàtidos a s'arruta de su communismu. +Su 1 de trìulas 1991 in Praga est istadu firmadu su documentu uffitziale de iscontzu de su Patu de Warszawa. + +Giuanne Matzeu Garipa: +Giuanne Matzeu Garipa (o "Ioan Mattheu Garipa", comente si firmat, nàschidu in Orgòsolo intre su 1575 e su 1585, mortu a bias de su 1640) est s'autore de s'òpera Legendariu de Santas Virgines, et Martires de Iesu Christu publicadu in Roma in su 1627, torradu a imprentare in Nùgoro 1998 (Papiros). +In sa premissa de custa segunda editzione, Heinz Jürgen Wolf iscriet «"Ioan Mattheu Garipa est s’iscritore de limba sarda su prus mannu de su sèculu 17. Sende gai, s’òpera sua durante sos sèculos no at interessadu sos crìticos, e paret chi non siat istada connota mancu dae M. L. Wagner. Forsis sa neghe de custu, mancari parzat curiosu, la tenet su fatu chi sos esemplares de sas òperas suas presentes in sas bibliotecas sunt raros a beru"». +Garipa cumintzat su Libru cun unu Pròlogu in ue faeddat de "limba sarda" cun craresa: ""Sendemi vennidu à manos in custa Corte Romana vnu Libru in limba Italiana, nouamente istampadu, si benes segundu naran est meda antigu; ue si contenen sas Vidas de algunas Santas Virgines, martires, & penitentes; & acatandelu cun sa letura, qui fuit piu, deuotu, & deletosu, pensesi tenner pro bene impleadu, & honestu su traballu, qui dia leare si lu voltao in limba Sarda pro dare noticia de cuddas assos deuotos dessa patria mia disijosos de tales legendas: persuadendemi det dare guìtu, & satisfacione, assos qui no intenden limbas istragnas, non si poden passijare, recreare, e leare gustu in sos ispaciosos prados, & floridas enas dessos libros Latinos, Italianos & Ispagnolos."" + +Luis Alibèrt: +Biografia. +Luis Alibèrt (Bram, 12 de santugaine de su 1884 - Montpelhièr, 16 de abrile de su 1959; "Louis Alibert" in frantzesu) est istadu unu linguista otzitanu. Est un'autore connotu mescamente in su mundu de s'otzitanismu gràtzias a sa gramàtica, e a su ditzionàriu suo, chi sunt su fundamentu de sa norma otzitana. +Alibèrt fiat nàschidu in una famìlia de massajos in ue su otzitanu fiat sa limba naturale issoro. In gioventude fiat gia contràriu a sas ideas radicale-sotzialistas chi fiant fortes tando. Fiat andadu a istudiare Farmatzia in Montreal d'Aude. A pustis aiat istudiad in s'Universidade de Tolosa, in au si fiat interessadua a sa limba e a s'istòria otzitanas. Aiat otentu sos diplomas de istùdios superiores meridionales e de istùdios superiores de istòria. +In su mese de nadale de su 1912, si fiat cojuadu cun Maria Lator. Aiant tentu petzi unu fìgiu, Enric, chi fiat mortu in gherra in su 1943, a sos 31 annos. Aiat traballadu comente apotecàriu in Montreal d'Aude dae su 1912 a su 1942. +Sòtziu de su Felibritge (Escòla mondina, pustis s'Escòla occitana), fiat istadu redatore capu de "La Tèrro d'Oc". Aiat cumintzadu a s'interessare a sa normativizatzione linguìstica de s'otzitanu a pustis de sa Prima Gherra mundiale. In su "Le lengodoucian literari", impreaiat una grafia afrantzesada. + +S'attaccu de sos Zigantes: +S' Attaccu de sos Zigantes ("進撃の巨人" Shingeki no Kyojin) est unu manga shōnen de horror e assiòne chi at fattu su mangaka Hajime Isayama. Kodansha lu at prubicàu in su paperi Bessatsu Shōnen Magazine e collìu a pustis in tankōbon. +Su manga contat de unu mundu in ube s'umanidade est belle ispèrdia: diffatis, su numeru est imminoricàu e podet viver petzi in intro de tzittades chi las inghìrian roccas enormes pro parare fronte a sos Zigantes, chi cada tantu si ispìttulian sos omines chene resone chi si podat pessare. S'istoria zirat in tundu a su zovanu Eren Jaeger e a sorre sua adottiva Mikasa Ackermann, chi si bìen cambiare de su tottu sa bida pro more de unu Zigante prus mannu chi ghìat sos atteros e si picat sa tzittade issòro, in ube che morit sa mama de sos duos zovaneddos. +S'Attaccu de sos Zigantes at tentu sutzessu a lestru meda dae cando est essìu a campu. In su 2010 fit tra sos 13 manga chi los an intitulàos pro su premiu Manga Taishō, at bintu su premiu Kodansha Manga Award de su 2011 in sa categoria "menzus manga pro mannittos" e est in s'editzione de sèichi pro su Premiu Curturale Osamu Tezuka. +De su manga bi est essìu fìntzas un'anime, chi at fattu Wit Studio traballande impàre a Production I.G e est direttu dae Tetsurō Araki. + +Sotziedade pro sa Limba Sarda: +Sa Sotziedade pro sa Limba Sarda est nàschida in su 1987, in Casteddu. +Sa finalidade prima de sa SLS est sa de "promòvere, ampliare, difùndere e abbalorare cun cale si siat mèdiu sa connoschèntzia e s'impreu de sa limba sarda" +In annos e annos, sa SLS est istada su puntu de referèntzia de sas elaboratziones e gherras in favore de s'unidade e de s'ufitzialidade de sa limba sarda. E custu l'at fatu cun deghinas de cunferèntzias, seminàrios, in deghinas de biddas de Sardigna. Si podet nàrrere chi sa SLS at inauguradu sa traditzione de faeddare in sardu in pùblicu, cosa rara finas a tando. E aiat finas eredadu sa traditzione e sas ideas de su Comitadu pro sa Limba Sarda chi aiat sestadu e promòvidu sa lege de initziativa populare pro s'atuatzione de s'art. 6 de sa Costitutzione de sa RI e su reconnoschimentu de sa Minòria linguìstica sarda, duncas. +Ma est istada finas sa sotziedade chi at dadu fortza a su protzessu de istandardizatzione de sa limba sarda, cumintzadu cun su seminàriu internatzionale "Presente de sas limbas minoritàrias e problemas de sa normalizatzione issoro", su 25-9-88, in Santulussùrgiu, e culminadu in su 2001 cun sa LSU e in su 2006 cun sa LSC. +Como su presidente de sa SLS est Diegu Corràine. + +Kyuss: +Is Kyuss (/ˈkaɪ.əs/ ky-əs) fiant unu cumpressu rock americanu, fundadu in su 1987 a Palm Desert de Josh Homme (ghitarreri), John Garcia (boghe), Brant Bjork (tumbarinos) e Chris Cockrell (bassu). +A pustis de sa bessida de unu EP in ue si naraiant "Sons of Kyuss", in su 1990 si ddu fiant incurtzadu simpremente in Kyuss e balangiaiant unu mermu nou: Nick Oliveri. +Is chimbe annos a sighire ant bidu da bessida de bator albums e in su 1997 de unu ùrtimu "split" in ue cumpariant comente Kyuss impare a su cumpressu nou de sos Queens of the Stone Age, cumponidu tando intrenamente de mermos ex-Kyuss. +Nick Oliveri fiat bogadu in su 1992. In logu suo fiat tzerriadu Scott Reeder cando fiat pro bessire s'album "Blues for the Red Sun". Brant Bjork, tenende ateros interèssios artìsticos, aiat imbetzis lassadu in su 1993 benende cambiadu cun Alfredo Hernández, chi beniat de su cumpressu de is Yawning Man, semper de sa ròdia musicale de Palm Desert. +John Garcia e Josh Homme sunt is solos a èssere abarrados fintzas a s'iscontzu, in su 1995. +De tando, is mermos ant fundadu o sonadu cun ateros cumpressos istimados comente Queens of the Stone Age, Dwarves, Brant Bjork, Eagles of Death Metal, Mondo Generator, Hermano, Unida, Slo Burn e Them Crooked Vultures. +In su mese de onniasantu de su 2010, tres mermos de su cumpressu (francu Josh Homme, chi aiat refudadu) sunt torrados a s'auniare cun s'idea de unu tour mundiale dende·sì nòmene de ""Kyuss Lives!"" e cuncordende pro unu album nou, ma chistiones giuditziàrias cun Josh Homme ant infertu a Nick Olivieri a nche bessire de su progetu e ant betidu a una ordinàtzia de su tribbunale chi proibit s'usu de su nòmene "Kyuss Lives!" a Garcia and Bjork. Su resurtadu est duncas istadu ca dd'ant dèpidu mudare. Ant isceberadu de si nàrrere Vista Chino. +Istòria. +Inghitzu: "Katzenjammer" e "Sons of Kyuss". +A primìtziu, in su 1987 su cumpressu sonat cun su nòmene de "Katzenjammer "(chi in tedescu cheret nàrrere "imbrùciu/istronamentu), a coa detzidit de si tzerriare Sons of Kyuss. Est Brant Bjork a isceberare su nòmene, pighendi·ddu de unu mostru chi at agatadu in unu liburu de sa prima editzione de su giogu "Advanced Dungeons & Dragons. " +In su 1989 bessit unu EP chi a titulu tenet su nòmene de su cumpressu, chi at a èssere s'ùnica bessida cun Chris Cockrell a su bassu. De s'annu a pustis difatis Nick Olivieri - chi giai aiat sonadu sa ghitarra comente segundu - pigat su logu suo. +Impertantu incurtzant su nòmene a Kyuss. +Kyuss (1991-1995). +Sa formatzione de inghitzu de is Kyuss est cumponida de Garcia a sa boghe, Homme a sa ghitarra, Olivieri a su bassu e Bjork a sos tamburinos. Si faghent a bellu a bellu nomea in Palm Desert e fatuvatu sonant in festas e in biddas assoladas in su Sud de su desertu de Califòrnia. Sunt mascamente ispetàculos in logos abertos e cun pagu gente buffada. +Custu fintzas a su cuntratu cun sa casa discogràfica indipendente "Dali Records", chi ddis faghet registrare su primu album, "Wretch", bessidu in su cabudanne 1991. Est de nàrrere però ca manna parte de is cantzones est giai bessida cun su EP de su 1989. +Sas bèndidas non tenent meda fortuna, ma su cumpressu est comintzende a èssere famadu pro sas mustrànscias ispantosas in is cuntzertos e Josh Homme, su ghitarreri, s'est fende nomena de rispetu cun s'istile psichedèlicu de sonare. +S'annu chi sighit, tenent unu ateru produidore, Chris Goss, e comintzant a traballare pro s'album nou: "Blues for the Red Sun". Bessit in su mese de làmpadas 1992 arretzinde bàntidos mannos de is criticos e fintzas imoe comente imoe est bidu comente su primu grandu album de rock stoner. +Inpertantu, a pena cumpridu s'album Olivieri si·nch'andat e arribat Scott Reeder - musitzista de The Obsessed- chi giai fiat istadu pragontadu de s'aunire a sos Kyuss, chimbe o ses meses a primu. Inghitzat a bi sonare impare in sa festa pro sa bessida de s'album. +A sa fine de su 1993 sunt in unu tour de noe datas in Austràlia, in ue aberint is cuntzertos de su cumpressu Metallica. +De in cue a pagu s'agatant cun sa casa discogràfica major Elektra Records chi at comporadu sa Dali Records. S'annu chi sighit est su de s'album de tres, su primu cun una major, chi depiat tènnere titulu de "Pools of Mercuy", ma benit a èssere connotu comente "Welcome to Sky Valley". Est agabadu de registrare in su 1993, ma cun su fatu de is mudàntzias de cumponentes bessit isceti in su 1994. Custa borta puru, a pàrrere de sa crìtica sa callidade de sa mùsica est meda bella, cun unu sonu meda prus psichedèlicu e cumpridu. Su produidore est semper Chris Goss. +Cuntantu custu, comente agabant de registrare Brant Bjork lassat: est afastiadu de is tour, prusatotu pro sas chistiones chi pertocant sos relatos cun sos cumpàngios movende de unu logu a s'ateru. In logu suo est tzerriadu Alfredo Hernàndez, chi in is annos '80 aiat giai sonadu cun Reeder in su cumpressu Across the River. +Su mese de trìulas 1995 bessit s'ùrtimu album "...And the Circus Leaves Town". "One Inch Man" est su solu single uffitziale. Custa borta is crìticas non sunt bonas, sas bendidas puru non lòmpent a sas de s'album cabudianu. +Iscontzu. +In su mese de santu gaine 1995 is Kyuss s'iscontzant, fatu chi ghetat interèssiu nou in ""...And the Circus Leaves Town"", chi in die de oe est difatis meda apretziadu. Unu EP cun singles e b-sides bessit in su 1997. +A pustis de s'iscontzu de su 1995 sunt istadas medas intra is fans sas boghes a subra de sa possibilidade pro sos Kyuss de torrare a sonare. In su 2004 benit pragontadu a Homme chi custu potzat èssere possibbile; issu respundet ca no, non de in cue a pagu tempus. Prusaprestu, su 20 de nadale 2005, Garcia àrtziat a su palcu in unu cuntzertu in Los Angeles de su cumpressu Queens of the Stone Age (in ue Homme cantat e sonat ghitarra). Impare sonant tres cantzones de is Kyuss: "Thumb", "Hurricane" e "Supa Scoopa and Mighty Scoop". Ant pois arretzidu medas cumbidos a nde torrare a si pònnere impare, ma sunt semper istados refudados. +In su 2008, alleghende de sa possibbilidade de una re-union, Scott Reeder at naradu ca totus issos francu Josh Homme diant a ddu faghere coment'e nudda. +In su 2010 John Garcia movet in tour europeu cun nomene de "John Garcia plays Kyuss". In su mese de onniasantu de su matessi annu Garcia, Olivieri e Bjork ponent nova de si chèrrere torrare a aunire e partire in tour cun nòmene de "Kyuss Lives!. " +Sonant in Europa e a coa sighint in Austràlia, Noa Zelanda e Amèrica. A sonare sa ghitarra tzerriant Bruno Fevery e carchi borta impare cun issos àrtziat a palcu fintzas Scott Reeder. +A s'agabu de su tour decrarant de chèrrere registrare unu album nou cun bessida in s'istadiale 2012. Josh Homme e Scott Reeder ponent causa legale contra Garcia e Bjork pro su chi pertocat s'usu de su nòmene "Kyuss "in su progetu, chi Nick Olivieri at impertantu lassadu. +A sa fine de s'annu John Garcia dècrarat ca su progetu at a sighire cun nòmene de Vista Chino, cun sa mermadura Garcia, Bjork, Olivieri e sa partetzipatzione de Bruno Fevery a sa ghitarra. +A Pustis de s'Iscontzu. +John Garcia. +At postu impare carchi progetu de mùsica comente Slo Burn,  Unida e Hermano; a coa at lassadu sa mùsica pro sa veterinària. +Josh Homme. +In su 1997 at fundadu impare cun Alfredo Hernàndez (issu puru ex-kyuss) is Queens of the Stone Age. Sonat pois cun Eagles of Death Metal a sos tumbarinos, traballat cun medas cumpressos e at postu impare su progetu musicale Desert Sessions. De su 2009 est fintzas cantadore e ghitarreri in su cumpressu Them crooked Vultures. +Nick Oliveri. +At fundadu su cumpressu Mondo Generator in su 1997, e at sonadu impare cun is Queens of the Stone Age de su 1998 a su 2003. At fintzas traballadu cun is Dwarves. +Brant Bjork. +At fatu parte de su cumpressu Fu Manchu, pro chi est produidore de unu album e sonadore de tumbarinos in àteros chimbe. At sighidu pois a cantare a solu fende bessire chimbe albums e at fundadu una casa discogràfica: sa "Duna Records". +At fundandu fintzas unu cumpressu, is "Che" chi in su 2000 ant pubricadu unu album, e traballadu cun Melissa auf der Maur e is Mondo Generator. +Scott Reeder. +A primìtziu at sighidu Garcia in is Unida, a segus at fatu carriera traballende a solu e at traballadu cun su cumpressu de is "Bütcher". In su 2002 at chircadu de intrare in su cumpressu de is "Metallica" chentza de tènnere fortuna. +Alfredo Hernàndez. +Est istadu mermu fundadore de is Queens of the Stone Age. At traballadu fintzas in is progetos musicales de Nick Olivieri, Chris Cockrell e Brant Bjork. +Chris Cockrell. +Est intradu in is Solarfeast chi ant pubricadu s'album Gossmer in su 1995 e at pubricadu unu album cun su nomìngiu de "Vic du Monte" in su 2005. + +Limba mama: +Sa limba mama, o L1, de una persone est dontzi limba chi unu imparat pro mèdiu de acchirida limbistica, est a nàrrer simpremente creschènde sena tènner in cunsideru s'imparu in iscola. +Èsser de limba mama no est a lu cunfùnder cund unu tènner "sa prima limba", chi est cussa chi unu imparat a primu, cando est piseddu, dae sos parentes suos. + +Innu natzionale: +S' innu natzionale est unu iscrittu musicale cund un'argumentu patriotticu e, a bortas, relizosu, chi unu istadu natzionale o ente derivadu issèberat de manéra uffitziale comente innu de una comunidade politica particulare. +Cando si sonat, a su solitu cando bi at una die istitutzionale de festare, si dìat figurare s'unidade e/o rappresentatividade de cussa natzione. Tando si tenet in cunsideru comente unu de sos medios pro chi su cuntzettu de istadu, atteramente astrattu e duncas bastante difficurtosu de pònner a realidade, si podet ozettivare in calicuna cosa de cuncretu. + +Limba de sos Sinnos Adamorobe: +Limba de sos Sinnos Adamorobe (AdaSL) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est ads. L'AdaSL è usata anche in Ghana (6.000). + +Limba de sos Sinnos Egitziana: +Limba de sos Sinnos Egitziana (EgySL) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est esl. L'EgySL è usata anche in Egittu. + +Limba de sos Sinnos Lìbica: +Limba de sos Sinnos Lìbica (LybSL) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est lbs. L'LybSL è usata anche in Lìbia. + +Limba de sos Sinnos Giapponesa: +Limba de sos Sinnos Giapponesa (Nihon Shuwa) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est jsl. Sa Nihon Shuwa è usata anche in Giappone (300.000). + +Limba de sos Sinnos Thailandesa: +Limba de sos Sinnos Thailandesa (ThaiSL) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est tsq. Su ThaiSL è usata anche in Thaìlandia (300.000). + +Palm Desert: +Palm Desert est una tzitade de sa Califòrnia, in sos Istados Unidos, chi s'agatat in sa Contea de Riverside. +Sa bidda est crèschida meda in presse, mascamente in sos annos '80 de su sèculu XX. In su 1980 teniat difatis unos 12.000 bividores, ma giai deghe annos prus a tradu, in su 1990, nde contaiat prus de 23.000. Oe tenet unos 50.000 abitantes. + +Califòrnia: +Sa Califòrnia est unu istadu federadu de is Istados Unidos, chi s'agatat postu in su Sud-Ovest de sa natzione, a làcana cun su Mèssicu. +A Nord faghet làcana cun s'istadu federadu de Oregon e a est cun is de Nevada e Arizona. A s'Ovest si ghetat in s'Ocèanu Patzìficu. +Cun unos 40 milliones de bividores est s'istadu prus populadu de sos Istados Unidos e su de tres pro istérrida. +Est tzentru econòmicu, curturale e fintzas de s'indùstria tzinematogràfica de importu mundiale. +Is tzitades prus mannas sunt: Los Angeles, San Diego, San José, San Francisco e sa capitale Sacramento. + +Limbas de sa Cina: +Sas limbas de sa Tzìna sun sas limbas chi sos 56 grupos etnicos reconnòttos faveddan in Tzina. In Tzina sa limba prus forte, chi si ischirriat in paritzos limbazos diferentes, si connoschet chin su lùmen de Hanyu (tzinesu: 汉语; tzinesu tradissionale: 漢語; pinyin: Hànyǔ) e s'istudiu suo est unu campu accademicu a banda. Hanyu, o limba Han, tenet 8 dialetos in sinu suo: sas differentzias sun goi mannas chi s'unu non si podet cumprender pro chie connoschet s'atteru. Sas limbas chi tenen prus apozu e istudiu in Tzina sun su mongolu, su tibetanu, Uyghur e Zhuang. Sicundu a Ethnologue, sa Tzina tenet 292 limbas galu vivas e una limba morta (Jurchen). +Su tzinesu istandard, connottu in Tzina comente Putonghua, est una variedade de su Mandarinu e in continente est sa limba nassionale e uffitziale: issu si fundat in su Beijing e si faveddat péri tottu sa Tzina nord/sudotzidentale chind una cantitade manna de dialettos. Sicomente fachet de limba franca in prus o mancu parte manna de sa Tzina, bi at unu balanzu mannu sotziale, economicu e péri praticu in s'uffitzialidade de su Putonghua. +Sas lezes tzinesas non balen pro Hong Kong o Macau e, duncas, custos trettos tenen unu limbazu, su cantonesu, chi est a diversu dae cussu continentale. +In prus, est a ammentare chi sas regiones autonomas tenen limbas uffitziales in prus chi lis sun reconnottas. Pro esempiu, su tibetanu est uffitziale in sa Regione Autonoma de su Tibet e su mongolu lu est in Mongolia. + +Queens of the Stone Age: +Is Queens of the Stone Age sunt unu cumpressu rock americanu formadu in su 1996, chi benet de Palm Desert, in Califòrnia. +Nde faghet parte su fundadore Josh Homme (boghe, ghitarreri, pianista), Troy Van Leeuwen (ghitarra, tastiera, tumbarinos, segunda boghe), Dean Fertita (tastiera, ghitarra, tumbarinos, segunda boghe). De pagu s'est azuntu Jon Theodore (tumbarinos). +Formados a segus de s'iscontzu de sos Kyuss, in ue Homme fiat ghitarreri, is Queens of the Stone Age naschent comente cumpressu heavy rock, ma creschent andende a abratzare una manna bariedade de gèneres musicales e influèntzias. Ant traballadu fintzas cun Billy Gibbons e Mark Lanegan. +A primìtziu si naraiant "Gamma Ray". +Istòria. +Inghitzu (1996-1999). +Sa fundatzione de is "Queens of the Stone Age "est dèpida a Josh Homme. Cun s'iscontzu de sos Kyuss, Homme s'aùnit a sonare cun is Screaming Trees chi sunt in tour a Seattle e traballat cun medas artistas comente Matt Cameron, de is Soundgarden e Mike Johnson de is Dinosaur Jr. +A s'iscomentzu registrant cun nòmene de "Gamma Ray", ma esistet giai unu cumpressu metal tedescu cun custu nòmene chi menatzat de ddis faghere càusa, duncas ddu cambiant in "Queens of the Stone Age" (Reinas de s'Edade de sa Pedra). Custu nòmene diat a bènnere de una frasa de Chris Goss, produidore a su tempus de is Kyuss, chi registrende in su 1992 ddis aiat naradu: "piciocos, bos àteros seis comente sas reinas de s'edad'e sa pedra". +Su primu album, "Queens of the Stone Age", est registradu iscetis de Homme e Alfredo Hernàndez (issu puru ex-Kyuss), cun carchi agiudu de Chris Goss e Patrick Hutchinson. Bessit in s'atòngiu 1998. +Pagu tempus a pustis de sa bessida Nick Olivieri (ex-Kyuss) lassat su cumpressu in ue est sonende, is Dwarves, e s'aunit a Homme e Hernàndez. Sighet a issu su ghitarreri Dave Catching. +Sa fama (2000-2004). +In is duos annos chi sighent , comente at a sutzèdere fintzas in su benidore, sa mermadura de su cumpressu cambiat, ma Josh Homme abarrat semper. +In su 2000 bessit su segundu album, "Rated R", cun medas musitzistas chi istant in sa ròdia de Homme e Olivieri. Is criticas sunt bonas, prus pagu sas bèndidas. Partint pro unu tour meda longu chi ddis permitet de si faghere fama. +In s'austu 2002 bessit s'album de tres, "Songs for the Deaf". Pro sa registratzione de custu album su cumpressu arretzit su cuntributu de s'ex-Nirvana, Dave Grohl, e de s'ex cantadore de is Screaming Trees, Mark Lanegan. Dave Grohl non sighet in su tour pro s'album, francas carchi cumparsada in is festivals e torrat a su progetu suo cun sos Foo Fighters. In logu suo arribat s'ex-Danzig, Joey Castillo. A primìtziu depet iscetis sonare in su tour europeu ma at pois a abarrare comente mermu firmu. +S'album est discu de oru in su 2003. Is singles "No One Knows" e "Go with the Flow "diventant famados e meda trasmitidos in is ràdios e in su canale de telebisura MTV. +In su ghennàrgiu 2004 Nick Olivieri est bogadu de su cumpressu, a pustis de is datas de su tour in Australia. A nàrrere de Homme est pro ite diat èssere istadu rebbestu cun sa picioca. +"Lullabies to Paralyze" e "Era Vulgaris". +In su 2005 Josh Homme, Alain Johannes, Troy Van Leeuwen e Joey Castillo registrant s'album de bator, cun titolu "Lullabies to Paralyze", nòmene pigadu de s'urtima cantzone de s'album cabudianu:" Mosquito Song". +Mark Lanegan registrat iscetis carchi cantzone e cumparet in tour iscetis cando cuncordadu. B'ant boghes chi cherent ca siat istadu issu puru bogadu de Homme, ma comente at a espricare issu atotu, Lanegan est faghende isceti unu tour de promotzione de s'album nou suo, "Bubblegum". +"Lullabies to Paralyze" est dadu in internet in su freàrgiu 2005, e bessit uffitzialmente in sos Istados Unidos su 22 de martzu, giampende a su postu de chimbe in is crassìficas de Billboard. +In s'atòngiu de su pròpiu annu is QOTSA sighent is Nine Inch Nails in su tour de Nord-America, chi sunt presentende s'album "With Teeth". In s'ispetaculu de su 19 de nadale 2005, su ghitarreri de is Nine Inch Nails, Aaron North, sonat impare a issos is cantzones  "Monsters in the Parasol" e "Long Slow Goodbye". +Est semper su 2005 cando is Queens of the Stone Age faghent su primu album live, "Over the Years and Through the Woods". +In su cuntzertu chi su cumpressu daet a su Wiltern Theatre de Los Angeles, Homme cantat fintzas cun John Garcia, ex boghe de is Kyuss. Impare sonant tres cantzones de is Kyuss, pretzisamente "Thumb", "Hurricane" e "Supa Scoopa and Mighty Scoop". +In su mese de làmpadas 2007 est pubricadu s'album de chimbe, "Era Vulgaris", ma giai in antis de sa bessida sunt istados isceberados duos singles: "Sick, Sick, Sick" e "3's & 7's". In su 2008 bessit puru su single "Make It Wit Chu". +Annos 2010. +In su 2010 bessit sa segunda editzione de s'album "Rated R" e in su 2011 sa de su primu, "Queens of the Stone Age", cun s'azunta de carchi cantzone. +Su 4 de làmpadas 2013 bessit "...Like Clockwork". Pro custu album torrat Dave Grohl chi sonat chimbe cantzones, e bi pigant parte medas artistas, intra custos fintzas s'ex bassista Nick Oliveri. +Discografìa. +Singles. +"Queens of the Stone Age": +"Rated R": +"Songs for the Deaf": +"Lullabies to Paralyze": +"Era Vulgaris": +"...Like Clockwork": + +Thirty Seconds to Mars: +Is Thirty Seconds to Mars funt unu grupu alternative rock nàschidu a Los Angeles, California in Istados Unidos. + +Interpol (cumpressu musicale): +Is Interpol sunt unu cumpressu musicale rock americanu nàschidu in su 1997 in New York. +Sa mermadura originale fiat cumponida de: Paul Banks (boghe, ghitarra), Daniel Kessler (ghitarra, boghe), Carlos Dengler (bassu, tastieras) e Greg Drudy (tumbarinos). Drudy at lassadu in su 2000 e Sam Fogarino at pigadu su logu suo. In su 2010, cun s'agabu de sa registradura de s'album de bator fintzas Dengler at lassadu pro sighire unu progetu propiu. +Is Interpol, cun ateros nòmenes apretziados comente The Strokes, Longwave, The National e Stellastarr, faghent parte de cussos cumpressos de sa ròdia musicale indie de New York chi si sunt distinghidos pro nde torrare a pesare interessiu pro su genere post-punk a primìtziu de sos annos 2000. +S'album de inghitzu, "Turn on the Bright Lights", a sa bessida in su 2002 at tentu is mègius bàntidos de sa critica. Is traballos a sighire no ant mai arretzidu matessi apretziamentu ma nde ant fatu crèschere sa fama. +S'album a bènnere "El Pintor" diat depere bessire in su cabudanne de su 2014. +Istòria. +A s'inghitzu cumponidu iscetis de Kessler e Drudy, su cumpressu si faghet unu nòmene cun s'intrada de Sam Fogarino in logu de Greg Drudy, de Dengler e de su cantadore Paul Banks. +Partent pro su primu tour in su 2001, ma su primu album, "Turn On the Bright Lights", bessit in su 2002. De tando is Interpol diventant famados intra is ròdias "Indie." +Su segundu album, "Antics", est de su 2004 e sighet a unu tour chi at tentu durada pro totu su 2003. Su cumpressu cumponet fintzas sa colonna sonora pro sa serie de telebisura "Six Feet Under". +S'album de tres, "Our Love to Admire", est de su 2007. Est su primu traballu issoro impare una una major discografica, sa Capital Records, e su primu a no èssere totu produidu de issos.. +In su cabudanne 2010 bessit s'album de bator, "Interpol", ma in antis est giai pubricadu in internet su primu single isceberadu:" Lights". Est s'ùrtimu album cun Dengler, chi teniat giai bidea de triballare in àteros progetos. +Su 5 de làmpadas 2014, is Interpol daent nova de sa bessida de s'album de chimbe, El Pintor, chi at a bessire su 9 de cabudanne 2014. + +Tzinesu classicu: +Su tzinesu classicu ("古文", gǔwén, "iscrittu anticu") est una forma scritta de tzinesu anticu, sa limba de sa literadura classica dae s'accabbu de su periodu de sos Beranos e Attonzos a cussu de sa dinastia Han. Su faveddu si impreat fìntzas pro su Tzinesu Literariu (文言文 wényán wén), unu istile tradissionale de tzinesu iscrittu fattu a pìzu de sa limba classica, cosa chi lu fachet diferente dae atteras formas de tzinesu. Su tzinesu literariu fit in imprèu pro tottus sos iscrittos in Tzina fìntzas a su seculu de Binti, e puru in Giappone, Corea e Vietnam in calicunu periodu. Sa prus parte de tzinesos sia at lassàu a palas su tzinesu literariu a favore de sa forma dialettale chistionada, chi est a curtzu de su tzinesu mandarinu. +Su tzinesu literariu si connoschet comente '"kanbun" in giapponesu, "hanmun" in coreanu e "Hán văn" in vietnamesu. + +Brunzittu nuraghesu: +Su brunzìttu nuraghèsu est una iscultura bronzea, tipica de sa Sardigna a s'acabbu de s'edade de Brunzu e a su cumintzu de cussa de su Ferru. +Sos istudiodos non sun galu resessios a nàrrer una data pro custas istatuas minores: si credet chi las apan fattas dae su seculu de IX a.C. a cussu de VI a.C., mancàri chi calicunu canticheddu de Arrolli, de su seculu de XIII a.C., apat torràu a apèrrer sa chistione. +Locos de acattu. +In sos iscavos nde an atzappàu prus de 500, mescamente in locos comente sos puttos sacros e sos gòi naràos "megara" nuraghesos, in sas biddas e in sos nuraches etottu. +Medas istatuas si an iscopertu fìntzas in Italia tzentrale, pro esser puntillosos in calicuna tumba etrusca de su seculu de IX-VIII a.C. +Tecnica. +Fattos a chera pèrdia, sos brunzittos lòmpen fìntzas a 39 chentìmetros e ammùstran tottu cosas de sa bida de cada die, fachende a bìer zente de classe sotziale diferente, animales, pessones a capu de sa tribù, gherreris, deos e pèri ozettos comente armas, testos e carros. Est a ammentare chi paritzas sun sas naveddas nuraghesas, chi sun su numeru prus mannu de isculturas istoricas a fundu marinu e, in prus, non fartan de ammustrare cantu sos sardos anticos fin tando marineris e amicos de su mare. +In sas paritzas isculturas, sicundu a calicunu istudiosu, si poden distingher tres modas: +Galu non si connoschet si custas modas an vìviu a pare o sun sichìas s'una in fattu de s'attera chin su tempus. +Museos printzipales. +Sas regortas prus bellas si poden pompiare in su Museu Archeologicu Natzionale de Casteddu, in Tàtari, Nugoro e Aristanis, in prus de sos museos ispartos péri sas biddas in ube si poden ammirare sos printzipales zassos archeolozicos de tottu s'isula. + +Andernach: +Andernach est una tzitade de 29.589 abitantes de su Land Rheinland-Pfalz, in Germània. + +Sionismu: +Su sionismu est unu movimentu polìticu internatzionale, nàschidu in s'agabbu de su sèculu 19 in mesu de sos ebreos chi istaiant in Europa, cun sa finalidade de afirmare e pònnere in pràtica su deretu de Autodeterminatzione de su pòpulu ebràicu cun s'istitutzione de unu Istadu ebràicu. Su sionismu est parte de su fenòmenu prus ampru de su natzionalismu modernu. Importante ma minoritàriu in su mundu ebràicu pro totu sa prima meidade de su sèculu 20, su movimentu s'est fatu majoritàriu a pustis de sa Shoah. A pustis de sa creatzione de s'Istadu de Israele in su 1948, in ue oe istat belle su 40% de sos ebreos de su mundu, su sionismu s'est trasformadu in movimentu de sustentu internatzionale a sa costitutzione de custu Istadu, in prus de sighire s'agiudu traditzionale a s'immigratzione in Israele ("aliyah"). In tempos modernos, cunforma a una visione polìtica, su termine sionismu inditat sas formas prus radicales de su natzionalismu israelianu. +Caraterìsticas. +Su tèrmine sionismu benit dae monte Sion (in ebràicu: ציון, Tzi-yon), su nùcleu primitivu de sa tzitade de Gerusaleme. "Gerusaleme" diat dèvere bènnere dae dae sas raighinas "ur", est a nàrrere "montigru, monte", e "shlm, paghe": duncas "monte" (pustis "tzitade") "de sa  paghe". Giai a tempus de su re bìblicu Dàvide (a.C.) "Sion" est una sinèddoche pro "Gerusaleme" e finas pro "Terra de Israele" (a s'ispissu in sa Bìblia sos israelitas sunt cramados "fìgios e fìgias de Sion"). Su nùmene de "Sion", prus pagu atrividu, prus populanu de Gerusaleme, est abbarradu biu in sa memòria de sa gente, impreadu meda in sa poètica, acostiadu medas bias a imàgines de fèminas, àbiles e etèreas. +S'imàgine de "disigiare" est istada cambiada in su tempus, cando bi fiat sa diàspora ebràica, in sa Terra promìntida, domo pèrdida bramada meda. +Su Sionismu at fatu a manera de fàghere prus beru custu disìgiu romànticu. +Su tèrmine "sionismu", chi pertocat su natzionalismu ebràicu, l'aiat imbentadu in su 1890 s'editore ebreu austrìacu Nathan Birnbaum in sa rivista sua "Selbstemanzipation" ("Autoemantzipatzione"), chi leaiat su tìtulu de unu libru de Leon Pinsker de su 1882. +In custu sentidu, su sionismu est su movimentu natzionale ebràicu chi pedit una pàtria pròpiu in Palestina: su movimentu natzionalista ebràicu chi pediat una pàtria sena preferèntzias de logu est connotu comente "Territorialismu" (ghiadu dae Israel Zangwill), imbetzes s'"Autonomismu" pediat s'autonomia (non s'indipendèntzia) polìtica de sos ebreos in sos territòrios traditzionales issoro de insediamentu in s'Europa tzentru-orientale. Totu sas propostas de insediamentu in regiones extra-europeas fatas in s'agabbu de s'Otighentos non fiant andadas a in antis o fiant istadas refudadas, gasi comente sa pregonta de autonomia, cuntribuende petzi a crarire mègius natura e ruolu de su sionismu. +Su sionismu est unu movimentu làicu: dae custu derivat sa cuntierra cun paritzos Ebreos osservantes. Difatis, pro s'ebraismu ortodossu su rennu de Israele diat dèvere torrare cun sa bènnida de su Messia. Pro illestrire sa bènnida sua b'at una manera ebbia: obbeire a sa voluntade divina, est a nàrrere a osservare sos pretzetos ("mitzvot") istabilidos in sa Torah. Fiant contràrios a su sionismu finas sos ebreos riformados (Reformed Jews), narende chi sos ebreos fiant una comunidade religiosa, no unu pòpulu, e chi su rennu messiànicu isetadu no est àteru si no una metàfora pro unu venidore de libertade religiosa, de giustìtzia e de paghe, de realizare in sas sotziedades connotas. In campu làicu, fiant contra a su sionismu su Bund, chi gherraiat pro sa giustìtzia sotziale e s’agualidade de sos deretos in Europa orientale, e sos ebreos de manca, chi pro issos s'antisemitismu si binchet gherrende pro su sotzialismu. +Una de sas manifestatziones de custa contrariedade fiat chi sos sionistas no atzetaiant meda sa limba yiddish, e galu de prus sas limbas natzionales europeas, in favore de sa torrada a vida de sa limba ebràica antiga, dae tempus meda impreada petzi in su cultu, comente limba naturale issoro, orale e iscrita, a òpera de Eliezer Ben Yehuda, praticada dae Mendele Moicher Sforim in sa prosa e dae Haim Nachman Bialik in sa poesia. +Carchi contrariedade a su sionismu (antisionismu) b'est semper istada in àmbitu ebràicu, sende chi sa cundivisione de s'ideale sionista siat majoritària. Custa contrariedade minoritària ebràica s'est fata prus crara dae sa gherra de sas Ses Dies, finas pro more de sa crèschida cuntemporanea de custu orientamentu crìticu in su mundu, mescamente —ma no ebbia— islàmicu. S’est fata prus manna mescamente a pustis de sa prima gherra de su Lìbanu e de sa segunda intifada. + +Baltimora (LSC): +Baltimora (in ingresu "Baltimore") est una tzitade de sos Istados Unidos chi s'agatat in s'istadu federadu de Maryland. Est una tzitade indipendente a suta de s'autoridade amministrativa de s'istadu e chi non faghet parte de peruna contea. Est sa prus manna bidda de su Maryland e pigat nòmene de Cæcilius Calvert, segundu barone de Baltimore, fundadore e primu gubernadore de sa Colònia de Maryland. +Sa tzitade tenet populatzione de unos 620.000 bividores, ma s'àrea metropolitana Baltimora-Washington arribat a unos 2.700.000. +In Baltimora b'at s'importante univerisidade "Johns Hopkins University", una de sas mègius de sa natzione. +Baltimora est fintzas su prus importante portu de sos Istados Unidos. +Geografia. +Baltimora est posta in su tzentru-Nord de su Maryland, in su frùmene Patapsco, cun unu artària cumpresa intra unos 3 e 30 metros. +Sa tzitade est partzida in 9 regiones (Northern, Northwestern, Northeastern, Western, Central, Eastern, Southern, Southwestern, and Southeastern). Cuntantu custu, is residentes dda partzint prus simpremente in zona Est e zona Ovest, cunsiderende Charles Street comente lìnia de chirriadura. +Clima. +Su clima de Baltimora est classificadu ùmidu subtropicale - segundu sa Classificatzione Köppen - e arretzet s'influèntzia de s'ocèanu chi dd'istat a curtzu. +S'istade est caente e ùmida, s'ierru fridu e ùmidu. Su mese prus caente est su de trìulas, cun temperaduras a de die de 33°C e a de note 23°C. Est raru chi artzint subra de is 40°C. +In ierru est raru chi is temperaduras calent a suta de is -12°C. +Sa propidura est distribuida in totu s'annu. + +Sardismu: +Su sardismu o natzionalismu sardu est una currente sotziale istruturada culturalmente, linguisticamente e politicamente, chi afirmat sa personalidade natzionale de sa Sardigna. Duncas, afirmat e punnat a pònnere in pràtica su deretu a sa Autodeterminatzione e a sa soberania de sa natzione sarda, in contu de limba e polìtica. +Non semper su sardismu tenet itte bidere cun s'indipendentismu sardu. + +Catalanismu: +Su catalanismu o natzionalismu catalanu est una currente sotziale istruturada culturalmente, linguisticamente e politicamente, chi afirmat sa personalidade natzionale de sa Catalugna e de sos Paisos Catalanos. Duncas, afirmat e punnat a pònnere in pràtica su deretu a sa Autodeterminatzione e a sa soberania de sa natzione catalana, in contu de limba e polìtica. + +Baschismu: +Su baschismu o natzionalismu bascu est una currente sotziale istruturada culturalmente, linguisticamente e politicamente, chi afirmat sa personalidade natzionale de su Paisu Bascu. Duncas, afirmat e punnat a pònnere in pràtica su deretu a sa Autodeterminatzione e a sa soberania de sa natzione basca, in contu de limba e de polìtica. + +New York (istadu): +Su New York (ˈjɔək) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos chi tenet a capitale Albany, mancari sa tzitade prus manna e nodia siat New York City. +S'istadu s'agatat in su nord-est de sa natzione e tenet làcana a Nord cun su Canada, a Est cun su Vermont, su Massachusetts e su Connecticut, a Sud cun su New Jersey e sa Pennsylvania. A su Sud-Est bessit a mare. +Economia. +Est sa tzitade de New York chi ghiat s'economia de s'istadu, essende custa printzipale tzentru bancàriu, finantziàriu e de communicatzione in sos Istados Unidos. +In sa natzione est su de 3 istados chi produit prus richesa, a fatu de Califòrnia e Texas. Pro su chi pertocat su redditu pro capite est a su postu de bator. + +Soberania: +Su faeddu soberania, chi benit dae s'isp. "soberanía" (chi derivat dae "soberano", dae su lat. bassu "*superānus", «chi istat in subra»), inditat su podere o s'autoridade chi non tenet àteru podere superiore de ue dipendat in s'ordinamentu polìticu-giurìdicu internatzionale. Sa soberania est sa cunditzione pro pòdere proclamare s'indipendèntzia de unu territòriu o àteras solutziones istitutzionales (federatzione, cunfederatzione). + +The Strokes: +The Strokes sunt unu cumpressu rock americanu nàschidu in su 1998 in New York City e cumponidos de Julian Casablancas (boghe), Nick Valensi (ghitarra, segunda boghe), Albert Hammond, Jr. (ghitarra, segunda boghe), Nikolai Fraiture (bassu) e Fabrizio Moretti (tumbarinos). +Giai de sa bessida de s'album de inghitzu, "Is This It" in su 2001, is Strokes ant tentu luegus unu grandu apretziamentu de sa critica e fortuna cun sas bèndidas. + +Vermont: +Su Vermont (o [vɚˈmɑ̃(ʔ)) est unu istadu de is Istados Unidos chi s'agatat a su Nord-Est de sa natzione, in sa regione narada Noa Inghilterra. Su Vermont est su de 6 istados prus pitios, su segundu prus pagu populadu de sos Istados Unidos e su solu de sa Noa Inghilterra chi non tenet bessida a su mare. Su lagu Champlain faghet metade de sa làcana Ovest de s'istadu, s'àtera metade dda ispartzit cun su New York. A su Sud tenet làcana cun su Massachusetts, a s'Est cun su New Hampshire e a su Nord cun sa provìntzia canadesa de su Québec. +Sa capitale est Montpelier chi, cun unos 7900 residentes est sa prus pitia capitale de istadu de totu sa natzione. Sa tzitade prus manna est imbetzes Burlington, chi at populatzione de unos 42.000 abitantes. +In passadu su territòriu de su Vermont fiat bìvidu de duos populos nativos: is Abenaki e is Irokesos, e in manna parte fiat frantzesu a primitziu de su perìodu coloniale. Sa Frantza dd'aiat pois tzedidu a su Rènniu Aunidu a sa fine de sa Gherra de sos Sete Annos, in su 1763, sende chi aiat pèrdidu. +Pro medas annos is colònias a làcana, mascamente su New Hampshire e su New York, si sunt perricadas s'àrea, chi difatis teniat tando nòmene de "Fidantzas de su New Humpshire". Is ocupadores chi teniant propiedade de terras, afiantzaiant de èssere contra sa milìtzia de Green Mountain Boys, chi cheriat faghere de su Vermont unu territòriu indipendente. +Sa Repùblica de Vermont est in realidade esistida. Fundada in su 1777, in tempus de sa Rivolutzione Americana, at tentu vida de batòrdighi annos. Su Vermont est duncas unu de is bator istados de sa federatzione chi in passadu ant tentu soberania, impare a Texas, Hawaii e Califòrnia. +In su 1791, su Vermont s'est aunidu a sos Istados Unidos comente su de 14 istados, primu a s'azùnghere a sa originale federatzione de 13 colònias. +Vermont cando ancora indipendente est fintzamentas su primu istadu chi at in parte abolidu s'iscravidade. +Su 94,3% de sos bividores de su Vermont est de ratza bianca. +Tenet nomìngiu de "Green Mountain State" (istadu de su monte birde) e difatis su nòmene Vermont benit de sa limba frantzesa: Vert Mont (monte birde). + +Albany: +Albany est una tzitade de unos 94.000 abitantes, capitale de s'istadu de New York in is Istados Unidos. Est fintzas sea de sa "Contea de Albany". + +Montpelier: +Montpelier est una bidda de 7.855 abitantes de sos Istados Unidos, capitale de s'istadu de Vermont e sea de sa "Contea de Washington". Est sa capitale de istadu prus pitia de sos USA. +A su sud de sa bidda colat su frùmene Winooski. +S'economia s'apoderat in servìtzios amministrativos acapiados a su rolu de capitale. + +Burlington: +Burlington est una tzitade de sos Istados Unidos chi s'agatat in s'istadu federadu de Vermont in ue est sa bidda prus manna e sa sea de sa "Contea de Chittenden". Est posta in s'oru de su lagu Champlain, a sa foghe de su frùmene Winooski. +In sa tzitade s'agatat una universidade, sa "Vermont University", cun unu istitutu agràriu de importu. +In Burlington sunt nàschidos su filosofu John Dewy e su serial-killer Ted Bundy. + +Yamato nadeshiko: +Yamato nadeshiko ("やまとなでしこ" o "大和撫子") est una paragula giapponesa chi inditat sa pessonificatzione de sa femina giapponesa idealizada, o sa laude de sa bellesa feminina giapponesa chi si intendet prus "pura". Est una metafora chi biet sos frores, bidu chi ponet a pare sos faveddos "Yamato", su lùmen anticu de su Giappone, e "nadeshiko", chi est una pranta chi sa comunidade issientifica connoschet comente "Dianthus superbus" e chi su kanji suo si podet bortare, in sardu, comente "pitzinna galana". +Su faveddu si impreat pro inditare, a s'ispissu, una pitzocca chi est zovana e timida e, oje in die, de manera nostalgica pro laudare su chi bi aiat de bonu innantis in sas giapponesas, cosa chi est semper prus diffitzile a atzappare. De cada manera, "Nadeshiko Japan" est fintzas su lùmen de s'iscuadra feminina giapponesa de fùbalu. + +Massachusetts: +Su Massachusetts (mæsəˈtʃuːsɨts), uffitzialmente "Commonwealth of Massachusetts", est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de sa Noa Inghilterra, a su Nord-Est de sa natzione. Sa capitale est Boston. +Pigat làcana a Sud cun is istados federados de Connecticut e Rhode Island, a Ovest cun su de New York, a Nord cun is de Vermont e New Hampshire, a Est si ghetat in s'Ocèanu Atlanticu. +Su Massachusetts est su de 7 istados prus pitios de sa federatzione, ma su de 14 in bividores e su 3 in densidade. Est su prus populosu istadu de sa Noa Inghilterra e su de 6 prus ricu de is Istados Unidos. +Si podent iscerare duas àreas metropolitanas pretzisas: "Greater Boston" a s'Est in ue bivent is duas partes de tres de sa populatzione de s'istadu, e s'àrea metropolitana de Springfield in s'Ovest. Medas tzitades, biddas e conteas in su Massachusetts tenent metessi nòmene de àteras in Inghilterra. +In s'istòria americana at giogadu unu rolu meda importante, siat pro is acuntèssias istòricas siat pro cultura e cummèrtzios. +Plymouth est su logu de sa colònia fundada de is pilligrinos in su 1620; s'Harvard University, fundada in su 1692 est sa prus antiga universidade de sos Istados Unidos. +In su 1692 in sa bidda de Salem e intòrinos at tentu logu unu famosu protzessu pro brusceria. A sa fine de su seculu XVIII, sa tzitade de Boston fiat nodia comente "bàntzigu de Libertade" pro sas rebellias chi ant pois betidu a sa Rivolutzione Americana e a s'indipendèntzia de is colònias de su Rènniu Aunidu. In su 1777, su Generale Henry Knox aiat fundadu s'Armeria de Springfield, chi at permìtidu de faghere importantes avantzamentos tecnològicos cun sa rivolutzione industriale. In 1786, sa Rebellia de Shays, at betidu a sa Cunventzione Costitutzionale de sos Istados Unidos. +In antis de sa Gherra Tzivile Americana, su Massachusetts fiat s'istadu de is movimentos moralistas e abolitzionistas. +In su 1837, su Mount Holyoke College, fiat abertu su primu college pro fèminas. In su 2004 su Massachusetts fiat su primu istadu in sa federatzione a reconnòschere sa cogiada intre pessones de paris sessu. Su Massachusetts est fintzas s'istadu de in ue benint importantes figuras polìticas de is Istados Unidos, comente sa famillia Kennedy. +In custu istadu fiant fintzas imbentados is giogos de su basketball e volleyball. +S'economia de su Massachusetts s'apoderat subra de s'arta educatzione, sas tecnologias sanitàrias e servìtzios finatziàrios. + +Institut d'Estudis Catalans: +S'Institut d'Estudis Catalans (IEC) est un'istituzione culturale catalana privada, fundada dae Enric Prat de la Riba, costituida dae una sotziedade acadèmica, sientìfica e culturale, chi tenet comente finalidade s'istùdiu de totu sos elementos de sa cultura de sa Catalugna. +Sa "setzione filològica" de s'IEC tenet funtzione de acadèmia de sa limba catalana. S'Istitutu tenet sa sede printzipale sua in Bartzellona in s'Hospital de la Santa Creu, e àteras sedes in totu sos logos de limba e de cultura catalana. +Sas cumpetèntzias normativas suas sunt reconnotas in Catalugna, in sas Ìsulas Baleares, in Andorra, in su Rossiglione frantzesu e in sa Comunidade Valentziana in ue balent sas normas de sa "Academia Valenciana de la Lengua", chi sunt sas matessi de s'IEC. +SInstitut d'Estudis Catalans" est finas incarrigadu de sa revisione de su Ditzionàriu catalanu-valentzianu-baleàricu. +Setziones. +S'Istitutu est organizadu in chimbe setziones: +Sa normativizatzione de sa limba catalana. +A cumintzos de su sèculu 20, su catalanu fiat sa limba naturale e majoritària de sa gente, ma no esistiat galu unu istàndard nen normas o règulas definidas e istabilidas. Prat de la Riba ischiat chi ""de sa cultura catalana s'istadu non si nd'importat e a sas diputatziones nos tocat de suplire a custa mancàntzia de s'istadu favorende s'istùdiu e su megioru de sa limba"", e pro custa resone, in mesu de àteras, aiat detzìdidu de creare s'IEC cando fiat presidente de sa Diputatzione. Sas finalidades fiant de sistematizare unas cantas règulas de iscritura e de promòere su catalanu comente limba de impreu sientìficu, comente fiant istadas presentadas sa die de sa costitutzione:: ""su ristablimentu e s'organizatzione de totu su chi si riferit a sa cultura catalana a beru"" e ""s'istùdiu sientìficu de totu sos elementos de sa cultura catalana"". +Sa tarea de sistematizatzione l'aiant incarrigada, in su 1907, a s'ingenieri Pompeu Fabra, unu linguista modernu reconnnotu meda dae sa tzelebratzione de su I Cungressu Internatzionale de sa Limba Catalana, s'annu in antis. Fabra at a ghiare su cunfrontu in sa Setzione Filològica pro isseberare su lèssicu e istabilire sas normas ortogràfica. Su mètodu impreadu fiat su seletzionare sos elemetos comunos de totu sos dialetos locales, in totu su territòriu linguìsticu catalanu. In fines, in su 1913, s'IEC fiat resessidu in s'òpera de publicare sas Normas ortogràficas, chi ant dadu a su catalanu una ortografia formale. Deretu a pustis, si fiat pilisadu unu cunfrontu mannu e tostu pro unos cantos issèberos ortogràficos istabilidos (su prus malu fiat istadu su de iscrìere sos plurales in -"es" e no in -"as"), ma a pagu a pagu fiant istadas atzetadas. Sa Mancomunitat aiat adotadu deretu su catalanu de Fabra, i totu sas istitutziones chi aiat creadu la poniant comente limba veiculare, dae sas iscolas professionales finas a sas iscolas primàrias. In su 1918, Fabra aiat publicadu sa "Gramàtica catalana", adotada in manera ufitziale. Sa Diputatzione l'aiat premiadu creende pro issu sa Càtedra de Limba Catalana (chi nche li fiat istada tirada durante sa prima ditadura). In su 1931, aiat publicadu su "Diccionari General", e in su 1932 s'UB l'aiat nominadu pro sa prima càtedra universitària. + +Educatzione: +Sa educatzione est s'attividade, chi sas curturas poden cambiare in su tempus, chi est pro s'isvilupu de sas connoschentzias e facultades sotziales e proprias de una pessone. +Picande in analisi sa radichina etimologica, su faveddu benit dae su latinu "educĕre" (est a narrer "bocare a campu" o "bocare a fora su chi bi at in intro"), paragula cumposta dae "ē-" ("dae", "foras dae") e "dūcĕre" ("jucher", "ghiare", "battire"). Sicunda de atteros, benit dae s'atteru verbu latinu "educare" ("pesare" in su sentidu de imparare a unu pitzinnu comente si depet istare in su mundu). +Sa paragula de "educatzione" a s'ispissu si ponet a pare chin cussa de "imparu", mancari chi s'urtima cherjat inditare una tecnica chi punnat a "trasmitter" sapidorìa. Mancari chi sas istrategias istitutzionales podan esser parte de unu prozettu educativu, su significu de "educatzione" est prus largu e bolet narrer, prusaprestu, a nde bocare a fora una calidade o cumpetentzia chi galu non tenet manera de si esprimer a massimu. +Eppuru, mancari chi s'etimologia niet su beru, bi at galu cunfusione meda a pizu de sa paragula. In medas curturas, "educada" est una pessone chi sichit normas sotziales (péri non iscrittas) de manera curreta; in atteras, comente in cussa anglosassone, narrer "education" est su matessi de boler narrer "imparu". Su chi est tzertu, de cada manera, est chi sos duos significos (unu chi pertoccat una pessone ischìa e s'atteru chi pertoccat su cumportamentu chi tenet) sun a curtzu meda, mancari chi non si los depat cunfunder. +Bi at tres tipos de educatzione: cussa formale, cussa non formale e cussa informale. Su primu campu de su ischire chi at istudiàu sos problemas a pizu de s'educatzione fit sa pedagogia, chi zirat in tundu de s'educatzione de sos piseddos. Pac'ora est naschia sa dissiplina de sas issentzias de s'educatzione e de sa formatzione, chi pertoccan fintzas s'edade a mannu, fachènde de sa paragula "formatzione" su matessi de "educatzione". + +La Sardegna, un itinerario nel tempo: +"La Sardegna, un itinerario nel tempo" est unu documentariu de su 1963 cun regìa de Libero Bizzarri dae unu suggettu de Giuseppe Dessì. +Su documentariu (divisu in tres partes cun d'una durada totale de guasi tres oras) est unu intimu viaggiu giradu in Sardigna e racontadu dae s'iscritore Giuseppe Dessì. Benin racontados s'istoria e sos ammentos de s'iscritore chi, ortas meda, sunu documentos antropologicos e etnograficos, cuntenit cunfrontos de sas traditziones cun s'era contemporanea de tando. + +Connecticut: +Su Connecticut (kəˈnɛtɨkət, kuh-net-i-kət) est unu istadu federadu chi faghet parte de sos Istados Unidos e chi s'agatat in su Nord-Est de sa natzione. Faghet parte de sa regione de Noa Inghilterra in ue est s'istadu prus meridionale. +Faghet lacana cun is istados federados Rhode Island in s'Est, Massachusetts in su Nord, New York in s'Ovest e in su Sud tenet bessida in sa foghe de su frùmene Connecticut. Sa capitale est Hartford. +S'istadu pigat nòmene de su frùmene chi d'atraessat e ddu chìrriat in duos cantones. "Connecticut" benit de unu faeddu de limba Algonchina chi cheret nàrrere "frùmene longu chi chìrriat". +Est naradu fentzamentas "Istadu de sa Costitutzione" e at tentu meda importu in s'isvilupu de su guvernu federale de sa natzione. +Geografia. +In istérrida est su de 3 istados prus pitios, su de 29 prus populados e su de 4 in densidade in sos Istados Unidos. +Manna parte de su territòriu meridionale e otzidentale de su Connecticut pigat parte a s'area metropolitana de New York. +Istòria. +Is primos bividores suos fiant olandesos e pro metade fiat difatis parte de su territòriu coloniale chi teniat nòmene de Olanda Noa. +Is cussòrgias mannas sunt però de su 1630, dèpidos a is inglesos. +In su tempus de sa Rivolutzione Americana su Connecticut est istadu una de sas trèighi colònias chi si sunt ribelladas. + +Hartford: +Hartford est una tzitade de sos Istados Unidos capitale de su Connecticut e sea de sa "Contea de Hartford". +Atraessada de su frùmene Connecticut, sa tzitade s'agatat in sa parte tzentrale de s'istadu. +Contant unos 122.000 abitantes e est sa segunda prus manna tzitade de s'istadu a segus de Bridgeport +S'area metropolitana contat 1.185.000 abitantes. + +Rhode Island: +Su Rhode Island (/roʊd ˈaɪlɨnd/ o /rɵˈdaɪlɨnd/), uffitzialmente "State of Rhode Island and Providence Plantations", est unu istadu de sa regione de su Noa Inghilterra, in su Nord-Est de sos Istados Unidos de Amèrica. Sa capitale est Providence. +Est s'istadu prus pitiu in istèrrida de sos USA, cun su prus bàsciu nùmuru de abitantes, ma cun sa segunda prus arta densidade de populatzione, a fatu de su New Jersey. +Tenet làcana a Ovest cun su Connecticut, a su Nord e Est cun su Massachusetts e partzit territòriu de mare cun Long Island in su Sud-Ovest. +Rhode Island est istadu sa prima de is trèighi colònias a si decrarare indipendente de su Renniu Auniadu, su 4 de Maju 1776. Est istadu fintzas s'ùrtimu istadu a firmare sa costituzione de sos Istados Unidos. +Benit tzerriadu fintzas cun su nomìngiu de "The Ocean State" (s'Istadu de s'Ocèanu). + +Pennsylvania: +Sa Pennsylvania (/ˌpɛnsɨlˈveɪnjə/), uffitzialmente "Commonwealth of Pennsylvania", est unu istadu de sos Istados Unidos chi s'agatat in su Nord-Est de sa natzione, in sa regione de Mèdiu-Atlànticu e in cussa de is Lagos Mannos. Sa capitale est Harrisburg. +S'istadu tenet làcana a Sud-Est cun su Delaware, a su Sud cun su Maryland, a su Sud-Ovest cun sa Virgìnia Otzidentale, a s'Ovest cun s'Ohio, a su Nord-Ovest cun su Lagu Erie e sa provìntzia canadesa de Ontario, a su Nord cun su New York e a s'Est cun su New Jersey. Non tenet bessida a mare. +Est atraessadu in mesu de sos Montes Apalacos. +Sa Pennsylvania est su de 33 stados prus mannos, su de 6 prus populados e su de 9 cun densidade majore. Is tzitades prus de importu sunt Filadelfia, Pittsburgh, Allentown e Erie. +Est istadu fundadore se is Istados Unidos. + +Lippia dulcis: +Sa lippia dulcis (o Phyla dulcis) est un'ispetzie de erba chi creschet in Messicu de zosso, su Caribe (Cuba, Hispaniola e Puerto Rico), America tzentrale, Columbia e Venezuela. Si connoschet chin paritzos lùmenes, cumpresos "erba durche azteca", "erba de mele", "hierba dulce" e "tzopelic-xihuitl" (Nahuatl). Su frore de sa pranta si podet bender comente "dushi" ("durche" in papiamentu). +Impreu. +Custa pranta la impreàban istoricamente comente tùcaru naturale e medìchina in Messicu e America tzentrale. Fit in imprèu fitianu de sos Aztecos e battìa a foras cando la aìan connotta sos colonitzadores ispagnolos. +Su sapore durche meda est traballu de unu compostu de sesquiterpene connottu comente hernadulcine, chi fit iscopertu in su 1985 e chi nde faveddàbat puru su fisicu ispagnolu Francisco Hernández in su seculu de XVI. + +Virgìnia Otzidentale: +Sa Virgìnia Otzidentale (in ingresu West Virginia: /ˌwɛst vərˈdʒɪnjə/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos, chi s'agatat in sa regione de is Apalacos. A intro de sa natzione benit cunsideradu istadu de su Sud, mancari potzat èssere cunsideradu fintzas in sa regione de Atlànticu Mèdiu, Atlànticu de Sud e artu sud. +Tenet làcana is su Sud-Est cun s'istadu federadu de Virgìnia, in su Sud-Ovest cun su de Kentucky, in su Nord-Ovest cun su de Ohio, in su Nord cun su de Pennsylvania e in su Nord-Est cun su de Maryland. Sa capitale e tzitade prus manna est Charleston. +Sa Virgìnia Otzidentale est su de 41 istados in istèrrida e su de 38 in nùmuru de residentes. +Sa Virgìnia Otzidentale est s'istadu de sa Cunventzione de Wheeling, in tempus de sa Gherra de Setzessione, sende chi is meres de terras chi bi biviant teniant pagus iscravos. S'intrada in sa federatzione est de su 20 de làmpadas 1863. Fiat su solu istadu a si formare separende·si de sa Cunfederatzione de is Istados de Sud; est fintzas unu de is duos (s'àteru est su Nevada, chirriadu de su Utah) nàschidos cun sa Gherra de Setzessione. +S'istadu est connotu pro is montes, is indùstrias de linna e sas minas de carbone. + +Harrisburg: +Harrisburg est una tzitade de unos 50.000 abitantes de sos Istados Unidos, capitale de s'istadu federadu de Pennsylvania e sea de sa "Contea de Dauphin". S'area metropolitana, cun 643.820 abitantes, est sa prus manna de bator in s'istadu. + +Vìlnius: +Vìlnius () est sa capitale de sa Lituània. Posta in su sud-estu de sa natzione, sa tzitade tenet unos 540.000 bividores e est duncas sa prus manna de Lituània e sa segunda prus manna (in fatu a Riga) de is Repùblicas Bàlticas. +Sa parte antiga de sa tzitade est istada decrarada patrimòniu de s'UNESCO in su 1994. In su 2009 est fintzas istada Capitale europea de sa Cultura impare a sa tzitade austrìaca de Linz. +In s'istòria de Vìlnius, is bividores ebreos ant tentu influèntzia manna fintzas a su sèculu de 20, tantis ca fiat mentuada comente "Gerusalemme de Lituània". + +Berna: +Berna (in tedescu "Bern", in frantzesu "Berne", in romanciu Berna) est una tzitade de unos 134.000 abitantes de s'Isvìtzera. +Communemente cunsiderada capitale de s'istadu, est prus de pretzisu sa sea amministrativa de su Cunsigiu Federale e de is Dipartimentos de sa Cantzelleria de Istadu. S'Isvìtzera difatis non distinghit deaderus una capitale federale. +Sa bidda est fentzamentas sea de su "Canton Berna", segundu in sa cunfederatzione pro populatzione. +Est sa tzitade de bator prus manna de Isvìtzera a segus de Zürich, Genève e Basel. + +YouTube: +YouTube est unu zassu web pro cumpartire videos chi tenet sea in San Bruno, California. Su servitziu lu an imbentadu tres ex-impiegados de PayPal in su mese de fearzu de su 2005 e lu mantenet Google dae tardu 2006. Su zassu permittit de ponner, abbaidare e cumpartire videos, e faghet impreu de sas tecnologias "Adobe Flash Video" and "HTML5" pro fagher bider una variedade manna de videos chi sos usuarios che ponen in intro. Su chi bi at sun pelliculeddas minores ("video clips"), videos in ue si ascurtat musica, videos de blog e atteros de educatzione. +Su prus de su chi bi at in YouTube est de persones singulas, ma bi at fintzas su contributu de siendas comente sa CBS, BBC, Vevo e Hulu a ammustrare unu pagu de materiale issoro pro mediu de su canale Youtube, gratzias a su programma de "partnership". Zente chi no est rezistrada podet puru abbaidare videos, ma cussos chi lu sun nche poden ponner una cantitade manna. Tottus sas pelliculas chi sa comunidade diat poder cunsiderare comente offensivas o inzulzadoras sun pro sa zente chi est rezistrada e tenet nessi 18 annos ebbìa. +Youtube, LLC si lu at comporadu Google pro unu miliardu e 65 miliones de dollaros in su mese de Sant'Andria de su 2006 e commo est parte de su servitziu chi Google ponet a disposta de su publicu. + +Valletta: +Valletta (in maltesu "Il-Belt Valletta") est sa capitale de Malta. +S'agatat in sa parte tzentru-orientale de s'ìsula de Malta e tenet unos 6.700 abitantes. +Valletta est sa capitale europea prus meridionale. Nicosia, capitale de Cipro, mancari siat capitale de istadu mermu de s'Unione Europea, geograficamente s'agatat in Asia. +Sa bidda est istada fundada in su 1566 de sos Caballeros Ospitalieros, chi ddi daiant nòmene de su Grandu-Maistru insoro: Jean de la Valette. Su nòmene uffitziale fiat "Humilissima Civitas Valletta "("Sa Prus Umbile Tzitade de Valletta"). +S'architetura de sa bidda est prusatotu baroca, cun elementos maneristas e neo-classicos. Valletta est reconnoschida de UNESCO comente patrimòniu mundiale de s'umanidade giai de su 1980. +In su 2018 Valletta at a èssere capitale europea de sa curtura impare a Leeuwarden. + +Nicosia: +Nicosia ( in gregu: Λευκωσία, in turcu: Lefkoşa) est sa capitale e sa prus manna tzitade de s'ìsula de Cipro. +In Nicosia s'agatat sa sede de su gubernu e de su parlamentu de sa Repùblica de Cipro. +Sa parte setentrionale de sa bidda est capitale de sa Repùblica Turca de Cipro-Nord, chi ghiat sa parte nord de s'ìsula, reconnòschida comente indipendente isceti de sa Turchia. Pro sa comunidade internatzionale est imbetzes territòriu ocupadu de is turcos cun s'invasione de su 1974. +Nicosia est sa capitale prus meridionale de s'Unione Europea. + +Leeuwarden: +Leeuwarden (/ˈleːwˌʋɑrdə(n)/), in limba frisone Ljouwert ([ˈʎɔːw(ə)t]) est sa sea de sa Provìntzia de Frisia, in su Nord de sos Paisos Bascios. +Sa tzitade contat unos 95.000 abitantes. +In su 2018 at a essere Capitale Europea de Curtura, impare a Valletta. + +Olleras: +Is olleras, peri ullieras, ispichitos, occhiales o occhialis, funt unu tipu de protesi comunas meda cumpostas de una montadura e de duas lentis adattas a currexiri imperfessionis a sa bista po mori de fìssius de desviadura (est a nai bistacurtza e astigmatismu) o a insufficenzias in sa funzionalidadi de s'ogru. +Caratteristicas tecnicas. +Is olleras chi tenint sa lenti impobonada (connotta comenti "filtru"), ddi nanta "olleras po su soli". Is chi bendint in s'Italia, e tandu in Sardigna, depint tènniri a mariolla su marchiu CE in fattu nci depit èssiri s'indittadura de sa categoria de amaparu (chi andat de zeru a cuattru, mancai podit èssiri indittada cun stellixeddas) ca indittat su livellu de redusimentu de sa luxi indusiu de su filtru in su campu de su visìbili. Is filtrus de categoria 4 no andànt beni po guidai. Sa naradura "UV 400" bolit nai ca sa trasmittanza de is arrajus UVA e UVB respettant sa normativa in vigori. +Esistint in cummérciu pariccius casus de strocidura de is marchius de garanzia, e iat a cumbènniri a si subènniri ca olleras po su soli de calidadi bascia, specia chi impreaus in cundissionis estremas (pon'esempiu ghiacciajus o in cuota arta), podint generai scalabrus mannus a sa rétina o acàbai a su surpìmini po unu pagu de ora. +Calincuna ollera portat lentis specialis (coloradas in manera diversa o polarizadas, o puru a "LCD shutter") ca permitint una bisura tridimensionali de imàginis bidimensionalis (stereoscopia). +Importanzia de s'igieni. +Chi is olleras no funt lìmpias comenti si spèttat, si podint formai a pagu a pagu depositus ca faint de logu de manixu ideali, po sa crèscia de colonias de microrganismus patogenus, comenti cardulinus e batterus, ca si multiplicant a lestru e tandu podint sissiligai infettamentus a is ogrus. +Esistit una flora batterica de cardulinus e batterius ca normalmenti bivint in s'ogru sanu. Is microrganismus patogenus, ca crescint in s'ollera o in sa lenti a contattu brutta, si spainant grassias a s'aria e podint lòmpiri a toccai su biancu de s'ogru, e podint peri sissiligai una cheratiti. + +Amsterdam: +Amsterdam (/ˌɑmstər'dɑm/)est sa capitale e sa tzitade prus manna de sos Paisos Bascios e s'agatat in sa Provìntzia de Olanda Setentrionale. Su comune de Amsterdam contat unos 820.000 abitantes e prus de 170 natzionalidades e cun s'area metropolitana arribat a unos 2.300.000 bividores. +Su tzentru de Amsterdam, inghiriadu de canales de su seculu XII, est patrimoniu de s'UNESCO. +Sa tzitade est amministrada de su sìndigu e de su cunsìgiu comunale tzentrale, ma est fintzas partzida in sete allacanaduras, naradas "stadsdeel", chi tenent cunsìgios issoros (Stadsdeelraad). Totus is detzisiones chi pertocant su "stadsdeel" sunt pigadas de su cunsìgu de s'allacanadura, is detzisiones prus de importu e chi pertocant is infrastruturas tocant a s'amministratzione prìntzipale. +Amsterdam portat unu de is prus mannos tzentros rinaschimentales de Europa. Medas sunt is fàbbricos chi benent de is seculos XVI-XVII, chi istant in s'oru de canales semi-tzirculares. Is canales inghìriant su portu betzu, chi in antis si ghetaiat in su "Zuiderzee" e chi oe est istesiadu du su mare biu. +Sa tzitade tenet fintzas importantes museos: su Rijksmuseum, su museu Van Gogh, su Concertgebouw, su Rembrandt House Museum, sa domo de Anna Frank, su monumentu in memoria de is omosessuales bochidos in is campos de destrossa nazistas. +Amsterdam est famada pro s'apentdìtziu a lughes rujias, "De Wallen", is coffee-shops chi bendint marijuana e derivados de sa cannabis. +Su mòtto uffitziiale de Amsterdam est ""Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig"" (Balente, Subrassìda, Misericordiosa). Is tres rughes de Sant'Andria in sa bandera sunt in acapiu cun custos faeddos, mancari bi èsserent giai in antis de su mòtto. + +Shkodër: +Shkodër (in albanesu narada puru "Shkodra") est una tzitade de unos 108.000 abitantes de s'Albania Nord-otzidentale, sea de su distritu omònimu. +Sa bidda daet nòmene fintzas a su lagu in ue si ghetat. A curtzu bi colant sos frùmenes de Drin, Buna e Kir. +Shkodër est unu logu de importu pro sa curtura albanesa, cunsiderada sa capitale morale de Albania, est fintzas narada "bàntzigu de sa curtura albanesa". + +Protomartyr: +Is Protomartyr sunt unu cumpressu musicale post-punk americanu, formadu in su 2008 in Detroit, Michigan. Nde faghent parte Joe Casey (boghe), Greg Ahee (ghitarra), Alex Leonard (tumbarinos) e Scott Davidson (bassu). +Istòria. +In antis de èssere Protomartyr, Greg Ahee e Alex Leonard sonant in duos e si nàrant "Butt Babies". Passat pagu tempus fintzas a cando Joe Casey s'azunghet a cantare in is ispetàculos de is Butt Babies. Pro carchi tempus Kevin Boyer, chi giai sonat in su cumpressu de is Tvyek, s'aunit a issos comente bassista e segundu ghitarreri, ma lassat in presse tenende fainas cun s'àteru cumpressu. Cun s'arribu de Scott Davidson mudant nòmene in Protomartyr. +S'album de inghitzu, "No Passion All Technique", bessit in su 2012 cun sa "Urinal Cake Records". Est de su matessi annu "Colpi Proibiti" peri "X! Records". +S'8 de abrile 2014 bessit su segundu album, "Under Color of Official Right" peri "Hardly Art record". +Sighit unu tour mannu in sos Istados Unidos. +Su 14 de trìulas de su 2015, sos Protomartyr ant dadu annùntziu de sa bessida de su de tres albums, 'The Agent Intellect', acumpangiadu dae sa bessida fintzas de su sìngulu 'Why Do They Shake?'. S'album est programadu pro bessire su 9 de santugaine suta eticheta Hardly Art Records. +Istile Musicale. +Sa musica de is Protomartyr benet cunsiderada comente ammesturu de post-punk, punk-rock e garage-rock. Fitanias is cumparàntzias cun cumpressos de is annos '80, prusatotu cun Wire, Fall, Pere Ubu, e àteros comente Constantines e is canteapares Iceage. + +Michigan: +Su Michigan () est unu istadu federadu de su Nord de sos Istados Unidos chi s'agatat in sa regione de is Lagos Mannos. +Su nòmene benit de su Lagu Michigan, chi ddu pigat de unu acontzu frantzesu de su faeddu "mishigamaa", chi in limba Ojibwe cheret nàrrere "Abba Manna". Sa capitale est Lansing e sa tzitade prus manna Detroit. +Tenet lacana in su Sud cun Ohio e Indiana. Is làcanas otzidentales passant in manna parte in is abbas e sunt de Sud a Nord cun Illinois e Wisconsin peri su Lagu Michigan, sighint cun una parte de terra semper cun su Wisconsin. A Nord is làcanas torrant in s'abba, custa borta cussas de su Lagu Superiore e sunt cun Wisconsin e Minnesota in su Nord-Ovest e sa provìntzia canadesa de Ontàrio a Nord e Nord-Est. Sa làcana Est tirat a su Lagu Huron giai de intrenu, e finit in su Lagu Erie in unu puntu de acosidu cun Ohio e Ontario. +Su Michigan est su de 9 istados prus populados e su de 11 prus istèrridos in sa natzione. Est nodiu pro s'indùstria automobilìstica. Est fintzas istadu de turismu de barca, sende chi tenet bessidas in bator de is chimbe lagos mannos. +S'istadu est cumpostu de duas penìsulas: sa "Penisula de Giassu" e sa "Penisula de Subra", collegadas de su ponte" Mackinac Bridge." +Su territòriu de su Michigan fiat in passadu bìvidu de populos nativos, in antis de èssere colonizadu in su sèculu XVII de sa Frantza pro intrare a faghere parte de cussu chi diat pigare nòmene de Frantza Noa. Cun sa derrota in sa Gherra de is Sete Annos (chi in America at pigadu nòmene de Gherra Frantzesa-Indiana), in su 1762 fiat passadu a èssere territòriu Britànnicu, a coa tzedidu a is Istados Unidos. +Fintzas a su 1800 s'area fiat parte de su prus istèrridu "Territoriu de Nord-Ovest", e a coa partzidu in is territòrios de Michigan, e in parte de s'Indiana. Su Michigan est intradu in s'Unione su 26 ghennàrgiu 1837 e comente istadu de 26. In pagu tempus s'est pois mudadu a tzentru industriale e cummertziale de importu mannu, chi atiraiat s'arribu de emigrantes. +S'economia de est in die de oe meda disvariada, ma su Michigan est connotu prusatotu pro s'indùstria automobilistica, sende chi in Detroit b'ant is sedes de is tres prus mannas cumpangias de automobiles de sos USA. +S'economia de sa Penisula de Subra, chi est pagu populada e rica de risursas naturales, s'apoderat in manna parte a subra de su turismu, sa Penisula de Giassu est imbetzes tzentru de manìgiu, de servìtzios e de indùstria de arta tecnologia. + +Iceage: +Is Iceage sunt unu cumpressu punk-rock de Copenaghen, Danimarca, fundadu in su 2008, annu candu sos mermos teniant isceti 17 annos. +Istoria. +S'album de inghitzu, "New Brigade", est bessidu in su mese de ghennàrgiu de su 2011 in Danimarca e chimbe meses in fatu, in làmpadas, in is Istados Unidos. +In su freargiu 2013, est bessidu su segundu album, "You're Nothing", chi at tentu apretziamentu mannu de sa critica. +Su 6 de santugaine 2014 bessit s'album de tres, "Plowing into Field of Love", ma singulos estratos podent giai èssere agatados in internet de su cabudanne. + +Minnesota: +Su Minnesota (/mɪnɨˈsoʊtə/) est unu istadu federadu de is Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in sa regione de su Midwest. Sa capitale est Saint Paul, ma sa tzitade prus manna est Minneapolis. +S'istadu est su de 32 a èssere intradu in s'Unione, su 11 maju 1858. Su nòmene Minnesota benet de unu faeddu "dakota"" "chi cheret nàrrere "abba lìmpia". +S'istadu in su Nord-Est ispartzit is abbas de su Lagu Superiore cun su Michigan, làcant in s'Est cun su Wisconsin, in su Sud cun su Iowa, in s'Ovest cun is istados de Dakota de Sud e Dakota de Nord, in su Nord tenet làcana cun is provìntzias canadesas de Ontario e Manitoba. +In sa natzione est s'istadu prus istèrridu de 12 e su de 21 in populatzione. Su 60% de is bividores bivet a intro de s'àrea metropolitana Minneapolis-Saint Paul, su restu de su territòriu est ordingiadu in s'Ovest a cultibos intensivos. In su Nord, s'area prus pagu abitada, s'agatant is padentes. +Su Minnesota est s'istadu federadu chi imbatit a latitùdine prus setentrionale, a fatu de s'Alaska. +Sa prus parte de sa populatzione est de orìgines Iscandinavas o de sa Germània. Is minorias etnicas sunt imbetzes in pertzentuale de abitantes pagu rapresentadas (unos 11%). +Su Minnesota est connòschidu de bisura polìtica pro s'amesturu de orientadùras e pro sa manna partetzipatzione populare a su votu in is eletziones. Est unu de is istados de is USA in ue is abitantes sunt prus in bona salude e tenent is prus artos livellos de educatzione. +Su Minnesota est fintzas naradu "Terra de sos 10.000 Lagos". + +Saint Paul: +Saint Paul est una tzitade de unos 287.000 abitantes se sos Istados Unidos, capitale de s'istadu federadu de Minnesota, e sea de sa Contea de Ramsey. Est sa segunda tzitate prus manna de s'istadu, a fatu de Minneapolis. +Sa tzitade est atraessada de su 45° parallelu Nord. Su puntu pretzisu in ue su parallelu passat est sinniadu in una lastra de pedra. +Saint Paul e Minneapolis, chi s'agatat in s'àtera riba de su frumene Mississippi, sunt connòschidas comente "Twin Cities" (tzitades copiolas). Saint Paul s'iscerat però pro tènnere architeturas traditzionales prus cunserbadas in logu de gratatzelos. + +Alaska: +S'Alaska (/əˈlæskə/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de America, chi s'agatat a su cabu prus setentrionale de su Cuntinente Americanu. Sa capitale est Juneau, ma sa tzitade prus manna est Anchorage. +Su nòmene Alaska (in cirillicu Аляска) ddi fiat dadu in su perìodu coloniale de is russos e dependiat de unu faeddu in una limba Aleutina, chi cheret nàrrere "cosa chi est posta a s'atzione de su mare". Est fintzas connotu comente "Alyeska", faeddu de matessi orìgine chi cheret nàrrere "Terra Manna". +Geografia. +Cun 1,717,854 km2 de istérrida e unos 735.000 residentes, s'Alaska bènet a èssere su prus mannu istadu de sos USA, su cun sa prus bàscia densidade de abitantes e su de 4 prus pagu populados. Unu 50% de is bividores totales istat in su territòriu de s'àrea metropolitana de Anchorage, sa tzitade prus manna de s'istadu. +Tenet làcana in s'Est cun sos territòrios canadesos de Yukon e sa provìntzia de Colùmbia Britànnica, in su Nord si ghetat in su Mare Articu, in s'Ovest e Sud in s'Ocèanu Patzìficu. Cun is territòrios russos de Čukotka e Kamčatka format s'Istritu de Bering, chi isceberat su Cuntinente Americanu de su Cuntinente Asiàticu. +Istòria. +S'Alaska est istadu comporadu a sa Russia de sos Istados Unidos a su prètziu - fintzas tando baratu - de 7,2 milliones de dòllaros su 30 de martzu de su 1867. In antis de bènnere ordingiadu a territòriu at tentu medas mudàntzias amministrativas. Est istadu ammìtidu in s'Unione su 3 de ghennàrgiu 1959. Fiat su de 49 istadu a b'intrare. +Economia. +S'economia s'apoderat prus a totu cun s'istratzione de petròliu, gas naturale e indùstrias de pische. Fintzas su turismu est una faina de importu. + +Anchorage: +Anchorage est una tzitade de unos 282.000 abitantes de sos Istados Unidos chi s'agatat in su Sud de s'istadu federadu de Alaska, in ue est sa bidda prus manna. Bi bivet prus de su 40% de is residentes de s'istadu. +Est fintzas sa tzitade cun prus de 100.000 abitantes prus setentrionale de totu su Nordamèrica. +Est sa bidda cun is tassas prus bascias de sa natzione. +Su Clima de Anchorage est - segundu sa classificatzione Köppen - "sub-articu", mancari meda abonatzadu de s'efetu de su mare. In istadiale tenet temperaduras addedie intra 13°C e 26°C, in ierru intre -15°C e -1°C. Su periodu de s'annu prus proinosu est a sa fine de s'istadiale. + +Juneau: +Juneau (ˈdʒuːnoʊ) est una tzitade de unos 32.000 abitantes, capitale de s'Alaska, in sos Istados Unidos. +Su nòmene de Juneau benet de unu chircadore de oru, "Joe Juneau", chi a sa fine de su seculu XIX aiat iscobertu in sa zona una vena de oru. + +San Diego: +San Diego (/ˌsæn diːˈeɪɡoʊ/) est una tzitade de sos Istados Unidos, e una de sas printzipales de sa Califòrnia. Est fintzas sea de sa contea omònima. +S'agatat in sa costera de s'Ocèanu Patzìficu in su Sud de sa Califòrnia, a unos 200 Km de sa tzitade de Los Angeles e pagu a tesu de sa làcana cun su Mèssicu. +Cun unos 1.345.000 abitantes chi sighint a crèschere cun lestresa meda, est sa tzitade de 8 prus manna de sa natzione e sa segunda de s'istadu. +Antigamente abitada de su populu "Kumeyaay", San Diego est istadu su primu logu de sa costa otzidentale Nord-americana isproradu de is colonizadores europeos. +Sa prima cussòrgia europea est de su 1769. In su 1821 San Diego fiat parte de s'istadu indipendente de Mèssicu e de su 1850, a pustis de sa Gherra Messicanu-Americana est parte de sos Istados Unidos impare a sa Califòrnia. +Sa tzitade, chi pigat parte a s'area metropolitana de San Diego-Tijuana est tzentru econòmicu in sa regione. + +Providence: +Providence est una tzitade de unos 180.000 in sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Rhode Island. Est fintzas sea de sa "Contea de Providence". +Su nòmene de Providence est dèpidu a Roger Williams, in onore de sa "Providèntzia misericordiòsa de Deus" (God's Merciful Providence) cando, a pustis chi is puritanos dd'aiant bogadu de su Massachusetts, aiat agatadu su logu. +In passadu est istada una de is primas tzitades industriales de sa natzione, nodia in su traballu de prata e de prendas. In die de oe est tzentru econòmicu, culturale e politicu de su Rhode Island. +Est sa tzitade prus manna de sa Noa Inghilterra in fatu a Boston. + +New Jersey: +Su New Jersey est unu istadu federadu de sos Istados Unidos, chi s'agatat in is regiones de su Nord-Est e de su Mèdiu-Atlànticu. Sa capitale est Trenton, sa tzitade prus manna est Newark. +Tenet làcana a su Nord e a s'Est cun s'istadu federadu de New York, a su Sud-Est e Sud cun s'Otzèanu Atlànticu,a su Sud-Ovest cun su Delaware e a s'Ovest cun sa Pennsylvania. +Est su de 4 istados prus pitios, ma su de 11 prus populados e su cun prus arta densidade intra de is 50 de sa natzione. Est fintzas s'istadu de 7 in richesa produida. +Sa zona de su New Jersey est istada bìvida pro prus de 2.800 annos de pòpulos nativos. Sunt de primìtziu de su sèculu XVII is primas cussòrgias olandesas e isvedesas. A fatu de issos sos inglesos nd'ant pois pigadu cuntrollu. Fiat tando assignadu comente colònia a Sir George Carteret e John Berkley, primu baròne de Berkeley de Stratton, chi dd'aiat dadu nòmene de su logu de nàschida suo: Jersey, una de is Ìsulas de su Canale. De in cue New Jersey. +Su New Jersey est istadu logu de batallas de importu mannu in sa Rivolutzione Americana. De su sèculu XIX, cun sa rivolutzione Industriale, s'istadu agatende·sì inghiriadu de tzitades mannas comente Boston e New York a su Nord e Philadelphia, Baltimora e Washington D.C. a su Sud, est imbàtidu a unu artu livellu de isvilupu. Est oe unu de is istados federados prus ricos de is Istados Unidos. +Su New Jersey tenet nomìngiu de ""The Garden State"" (S'Istadu Giardinu). + +Boston: +Boston (/ˈbɒstən/) est sa capitale e sa prus manna tzitade de s'istadu federadu de Massachusetts, in sos Istados Unidos. Est fintzamentas sea de sa "Contea de Suffolk". +Boston est sa prus manna bidda de sa Noa Inghilterra cun populatzione de unos 646.000 bividores, e sa de 24prus manna in sos USA. Est pois su tzentru de una manna àrea metropolitana sa prus manna de deghe in sa natzione, narada Greater Boston, chi contat 4.5 milliones de bividores. +Est una de sas biddas prus antigas de sos Istados Unidos, fundada in su 1630 de colonizadores puritanos in sa penìsula de Shawmut. Est istada a su tzentru de paritzas acuntèssias chi ant sinniadu s'ìstòria de sos Istados Unidos, comente sa Rivolutzione Americana, s'Istralia de Boston, su Boston Tea Party, sa Batalla de Bunker Hill e s'Assìtiu de Boston. +Cun s'indipendèntzia de sa Gran Britànnia, sa tzitade at sighidu a mantènnere importu comente portu e logu de manìgiu, e comente tzentru de cultura e educatzione. +In Boston sunt istadas abertas sa prima iscola pùblica (1635) e sa prima metropolitana (1897) de sos Istados Unidos. +In die de oe in Boston bi sunt meda colleges e universidades de importu, chi nde faghent tzentru internatzionale de arta educatzione e de meighina. +S'economia de sa tzitade s'apoderat fintzas cun sa finantza, is servìtzios de affàrios e atividades de guvernu. Boston tenet is prus artos costos de sa vida de sa natzione, cuntantu custu est in sa classìfica de is tzitades prus bivìbiles de su mundu. + +Lista de tribù nuraghesas: +Acò una lista de tribù nuraghesas, postas in accordu de sa provintzia latina o su trettu in ube vivìan. Calicuna est una tribù, atteras sun prusaprestu unu grustu de tribù cunfederadas. +Innàntis de sa conchista romana in su seculu de Tres A.C., bi aìat tres populos chi istàban in sas duas isulas sorres: sos Cossos (chi fin in Sardigna ma an dàu su lùmen issòro a s'isula chi lis fit a curtzu), sos Balares e sos Ilienses. Cadaunu tenìat in sinu suo paritzas tribù minores. Chin sa conchista romana, sos latinos aìan fundàu sa provintzia de Sardigna e Cossiga ("Provincia Sardinia et Corsica"), chi tando benìat a secunda provintzia de sa Repubrica Romana a esser fatta, a pùstis de cussa de Sitzilia. +S'appartenentzia etnicu-limbistica de sos Sardos anticos est galu a istudiare. A commo si ischit chi dìan poder esser aggantzàos a Ibericos e Acuitanos, chi fin populos pre-indoeuropeos e chi, duncas, faveddàban limbas pre-indoeuropeas: s'acuitanu (babbu de su bascu modernu) e s'ibericu. Bi at fintzas sa possibilidade chi sos nuraghesos tenìan lìgamines istrintos chin sos Etruscos e atteros populos tirrenicos. Pro more de custos cussideros, sos nuraghesos puru dìan poder esser istàos pre-indoeuropeos. +Sos nuraghesos sun sos avos de sa prus parte de Sardos e Corsicanos chi viven in sas duas isulas oje in die, e sa limba o limbas issòro, comente su paleo-sardu, sun a fundamentu de su sardu e corsicanu modernu (ambosduos pertenen a sa camba nou-latina). Unu de sos Populos de su Mare, sos Shardana o Sherden, fin mancàri una populassione sarda o unu grustu de tribù aunìdas chi fit bènnia a Sardigna in anticorju classicu. +Si sos Cossos fin unu populu ligurìnu e unu grustu de tribù de radìchina tzelta indo-europea, tando fin a diversu dae cussos sardos. "Nuraghesu" dìat poder indittare prus unu lùmen zeograficu e istoricu pro paritzas populassiones de erentzia diferente, chi nono unu populu ebbìa de orizine singula. + +Trenton: +Trenton est una tzitade de unos 85.000 abitantes, capitale de su New Jersey e sea de sa "Contèa de Mercer". Sa bidda est cunsiderada parte de s'àrea metropolitana de Greater New York City. Est sa tzitade prus manna de deghe in New Jersey. +S'orgine de Trenton torrat a su mancu a su 3 de làmpadas 1719, cando sa tzitade benet amentuada chistionende de unu cabu de politzia. A su tempus faghiat parte de sa Contèa de Hunterdon. +Est diventada capitale de su New Jersey su 25 de onniasantu 1790. + +Newark: +Newark (/ˈnuː.ərk/ o /nʊərk/) est sa prus manna tzitade de s'istadu federadu de New Jersey, in sos Istados Unidos, e sea de sa Contea de Essex. Tenet populatzione de unos 280.000 abitantes, chi nde faghet su comune prus populosu de 67 in sa natzione. +Newark est partzida in chimbe distretos. In sa tzitade b'est su parcu de Branch Brook, su prus antigu parcu de contea in sos Istados Unidos, e su prus mannu de sa natzione chi tèngiat àrbures de carèsia (unos 4.300). + +Mississippi (istadu): +Su Mississippi (/ˌmɪsɨˈsɪpi/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de America chi s'agatat in sa regione de is Istados Unidos de Sud. Sa capitale e prus manna tzitade est Jackson, chi tenet unos 175.000 abitantes. +Su Mississippi pigat làcana a su Nord cun s'istadu federadu de Tennessee, a s'Est cun su de Alabama, a s'Ovest e Sud-Ovest cun sa Louisiana, a s'Ovest peri frùmene Mississippi cun s'Arkansas. In su sud tenet bessida a mare in su Gulfu de Messicu. +Su nòmene de s'istadu benet de su frùmene Mississippi, chi bi colat in sa parte de Ovest. Su faeddu Mississippi dependet de sa limba Ojibwe, in ue "misi-ziibi" cheret nàrrere G"randu Frùmene". +Su Mississippi est s'istadu de 32 in istérrida e su de 31 pro populatzione in sos USA. A suta de medas bisuras, comente sanidade, livellu de educatzione e richesa produida s'agatat in fundu a sa classifica natzionale. +S'istadu est meda ricu de padentes, francu su delta de su Mississippi, chi fiat isbuscadu in su seculu XIX pro pònnere cultibos de cotone. Est leader in s'allevamentu e cummèrtziu de pische-gatu. +Su Mississippi tenet unu clima sub-tropicale, cun temperaduras mèdias de unos 27°C in istade e de unos 9°C in ierru. A s'agabu de s'istade e in atòngiu b'est riscu de araganos, chi ferrent prusatotu sa parte meridionale de s'istadu. +Fintzas a su 1930 sa majoria de is bividores in Mississippi fiat de etnia afro-americana. In sa prima metade de su seculu XX manna parte de sa populatzione niedda est emigrada in is istados de su Nord, in ue podiant tènnere prus possibilidades. In die de oe su 37% de is abitantes est nieddu, ma sa majoria de sa populatzione tenet antepassados chi fiant iscravos betidos de s'Africa. B'at fintzas chi tenet orìgines de nativos americanos. +Su Mississippi controit sos cògios omosessuales e non reconnoschet ne sos de is àteros istados federados ne sos de foras. +Est s'istadu prus cunserbadore e pòburu de sos Istados Unidos. + +Clannad (visual novel): +Clannad ("クラナド" Kuranado) est una visual novel giapponesa chi at fattu e prubicàu sa Key in su 28 de aprile de su 2004 pro sos PC a sistema Windows. Mentras chi sos primos duos videojocos de Key, Kanon e Air, fin essios a primu comente jocu pro zente manna e a pustis fattos ozetu de tzensura pro sos mannittos, Clannad est essiu pro tottu sas edades. Lu an fattu a pustis fintzas pro sas consoles PlayStation 2, PlayStation Portable, Xbox 360, PlayStation 3 e PlayStation Vita. S'istoria zirat in tundu de sa bida de Tomoya Okazaki, unu delincuente chi in iscola superiore si atobiat chin zente meda e chi la azuat a isorver sos problemas suos. +"Clannad", in gaelicu, sicunda a s'autore, diat boler narrer "familia", ma custu no est curretu ca "Clannad" est un'acronimu de una band irlandesa. +Sa jocabilidade de Clannad sichit un'istoria chi ammustrat paritzas bìas de picare, e contat su rapportu de sas chimbe zovaneddas chin su protagonista. Su jocu fit cussu pro PC chi aìat bèndiu menzus in Giappone, e bi aìat fìntzas in sa "top 50" a pustis puru. Key si est allargada, fachende puru unu spin-off chi si narat "Tomoyo After: It's a Wonderful Life" in su mese de Sant'Andria de su 2005, chi contat menzus s'istoria de Tomoyo Sakagami, una de sas chimbe pitzocas printzipales. +Clannad at tentu goi mannu sutzessu chi at péri isbarcàu in atteros media. Bi nd'at 4 manga, light novels, art books e album de musica. Est essiu fintzas unu film de sa Toei Animation in su mese de Capidanne de su 2007, chi li an sichìu derettu duas serias anime bene collìas a libellu de prubicu. + +Jackson: +Jackson est sa capitale e sa tzitade prus manna de s'istadu federadu de Mississippi, in sos Istados Unidos. Cun sa tzitade de Raymond est fintzas una de is duas seas de sa Contèa de Hinds. +Jackson tenet unos 175.000 abitantes, cun populatzione chi andat abascende·sì, sende chi in s'annu 2000 nde contaiat prus de 184.000. S'area metropolitana lòmpet a populatzione de unos 540.000 bividores. +Sa bidda pigat nòmene de Andrew Jackson, generale de esertzitu chi in su 1812 aiat ghiadu sa Batalla de New Orleans contra sos inglesos, elèghidu pois presidente se sos Istados Unidos. +Jackson est tzitade de mùsica, e medas sunt is musitzistas de gèneres "blues", "gospel" e "jazz". Est istada pro meda tempus nodia fintzas pro is nightclubs illegales. +Su mòtto de Jackson est "City with Soul" (Tzitade cun Anima). + +Antoni Lo Frasso: +Antoni Lo Frasso, Antoni Lofrasso o Antonio de Lofraso (1540, S'Alighera - 1600, Barcellona) fit unu poete sardu chi at viviu in sa secunda meitade de su seculu de XVI. Est connottu meda in Ispagna pro su traballu suo printzipale "Los diez libros de Fortuna de Amor" (Barcellona, 1573), chi si lu aìat torràu a bìer Pedro de Pineda (Londra, 1740), unu ebreu ispagnolu, chin tottu probabilidade a cusseguentzia de su zudissiu literariu bonu chi su fentomadu Miguel de Cervantes li daet (Don Quijote, I, 6), in ube su libru si sarvat dae ch'esser furriàu a focarone. +Sas pacas novas chi si connoschen de sa bida sua sun in sos traballos suos. In cughe, nanchi fit unu sordàu in s'esertzitu ispagnolu accusàu de nch'aer mortu a unu pro cajone amorosa. Nànde semper chi non bi aìat curpa, fit comùncas postu in obbricu de sìche fughire a Barcellona. +In ibe prubicat su primu iscrittu suo in su 1571, intitulàu "Los mil y dozientos consejos y avisos discretos sobre los siete grados y estamentos de nuestra humana vida", opera moralista e paremiolozica in ube su poete daet cussizu a fizos suos. Un'atteru est '"El verdadero discurso de la gloriosa victoria", in ube allegat de s'isperientzia sua in sa battalla de Lepanto e mancàri aìat pòtiu bìer a Cervantes. Su fentomu prus mannu est peròe cussu chi li daet "Los diez libros de Fortuna de Amor" (1573): in custu libru, su poete sardu fachet imprèu de un'ispagnolu prennu de catalanismos, e bi at péri calicuna poesia in sardu: duos sonettos («Cando si det finire custu ardente fogu» y «Supremu gloriosu exelsadu») e unu poema in ottavas reales. Est cosa de importu mannu, ca est sa prima testimonia de lirica amorosa iscritta in limba sarda. Custu est ca mancàri Lo Frasso connoschìat sa poesia traditzionale sarda e, in prus, fachìat parte de su tzirculu de intelletuales sardos chin a capu Jubanne Frantziscu Fara e Hieronimu Araolla. Ammentande chi su nessu "qu-" est imprestàu dae s'ispagnolu e si depet legher "k", acò un'ottava de sa poesia sua in sardu: +Eppuru, Lo Frasso fit ozettu de satira de Miguel de Cervantes ind unu passazu de su "Viaje del Parnaso" (III, vv. 238-272), in ube si proponet chi si lu ghettet a mare comente sacrifìssiu pro Scilla e Cariddi, pro picare su permissu issòro de poder colare in securesa pro cussu mare periculosu: su «"poeta sardo"» lu sarvat tando su deus Mercuriu: + +Non dimenticar: +Sos autores fin istados G. Redi e M. Galdieri. + +1951: +S'annu 1951 (MCMLI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +Silvana Mangano: + +Acadèmia Pontificale de sa Latinidade: +S'Acadèmia Pontificale de sa Latinidade (in latinu "Pontificia Academia Latinitatis") est un' istitutzione collocada in Vaticanu, suta de sa responsabilidade de su Cussìgiu pontificale pro sa cultura, fundada dae papa Beneditu XVI su 10 de santandria de su 2012, in su "motu proprio" "Latina Lingua" ("De sa limba latina"). +Missione. +Sas missiones de s'Acadèmia de sa latinidade sunt definidas dae s'artìculu 2 de su "motu proprio" "Latina Lingua". Custas missiones cunsistint in : +a) «favorire sa connoschèntzia e s'istùdiu de sa limba e de sa literadura latina chi si tratet de sa clàssica, sa patrìstica, sa medievale o s'umanìstica, in particulare in intro de sas istitutziones de formatzione catolìcas in ue sunt formados e istruidos sos seminaristas e sos preìderos » ; +b) «promòere in cada logu s'impreu de su latinu , siat comente limba iscrita siat comente limba faeddada». +Atividade. +Su matessi "motu proprio" definit sas atividades printzipales de s'Acadèmia: +Organizatzione. +S'Academia est cumposta dae unu presidente e dae unu segretàriu, nominados dae su papa pro unu mandadu de chimbe annos renoàbiles e dae membros —màssimu chimbanta— nominados dae su segretàriu de Istadu. Sa creatzione de s'Acadèmia ìmplicat sa supressione de sa fundatzione "Latinitas" creada dae Pàulu VI in su 1976. +Su primu presidente de s'Acadèmia est su professore Ivano Dionigi. + +METZ (grupu musicale): +Sos METZ sunt unu cumpressu noise-rock de Toronto, Canada. +Formados in su 2008, is cumponentes sunt Alex Edkins (boghe e ghitarra), Chris Slorach (bassu), Hayden Menzies (Tumbarinos). +S'album de inghitzu, omònimu, est bessidu in su 2012. +Est de su 17 de friàrgiu 2015 s'annùntziu uffitizale de unu album nou, "METZ II", cun sa bessida de su primu sìngulu "Acetate" e de su video musicale. S'album est bessidu su 5 de maju in Nordamèrica e sa die in antis aterue. + +Eagulls (cumpressu musicale): +Sos Eagulls sunt unu cumpressu post-punk ingresu chi benit de sa tzitade de Leeds. Is cumponentes sunt Mark Goldsworthy (ghitarra), Henry Ruddel (tumabrinos), Liam Matthews (ghitarra), Tom Kelly (bassu), and George Mitchell (boghe). +Istòria. +Is Eagulls nàschent in su 2010, annu cando bessit su primu "single", 'Council Flat Blues', cun sa "Not Even Records". Est de su matessi annu s'EP cun omònimu a su cumpressu, cun s'eticheta canadesa "Deranged Records". +In su 2013 firmant cuntratu cun sa "Partisan Records" e in su martzu 2014 bessit s'album de inghitzu, "Eagulls". Arretzint luegus s'atentzione de s'imprenta siat natzionale siat internatzionale, cun pàrreres bàrios. Benint fintzas isceberados comente grupu de suportu de Franz Ferdinand in su tour in UK. + +Minneapolis: +Minneapolis (/ˌmɪniˈæpəlɪs/) est una tzitade de unos 400.000 abitantes chi s'agatat in s'istadu de Minnesota, Istados Unidos, in ue est bidda prus manna, sea de sa "Contea de Hennepin", ma non capitale de istadu. +Minneapolis est fintzas su tzentru de sa de 14 àrea metropolitana prus manna in sa natzione, chi contat unos 3.8 milliones de residentes. +Sa tzitade est assentada in sa riba de su frùmene Mississippi, pagu prus a Nord de in ue su frùmene Minnesota si·nche ghetat a intro, e s'agatat aunida a sa tzitade e capitale de istadu Saint Paul. Totu s'àrea de Minneapolis est rica de lagos, àreas ùmidas e fintzas ispèndulas. Fiat unu tempus capitale pro sa mollidura de farra e tzentru de linnàmene, oe est su tzentru printzipale de affàrios intre Chicago e Seattle +Su nòmene de Minneapolis dd'at tentu de unu maistru de iscola chi at cumbinadu su faeddu dakota-sioux de "mne" (chi cheret nàrrere abba) cun su faeddu gregu de "polis" (bidda). + +Mississippi (frùmene): +Su Mississippi est unu frùmene de s'Amèrica de su Nord chi colat in sa parte tzentrale de sos Istados Unidos. +Nàschet in su nord de su Minnesota in leada fache a Sud e si ghetat in su Gulfu de Mèssicu. Tenet longària totale de unos 3.780 km e isceti unu de is afluentes suos est prus longu in su Nord-Amèrica: su Missouri. Impare imbatint a prus de 6.800 km e cumponent su prus istèrridu bacinu fruviale de su mundu. +Is nativos americanos ddi aiant dadu nòmene de ""Meschacebé"", chi cheret nàrrere "babbu de sas abbas". Oe est de mannu importu pro s'econòmia e sa curtura americana. +Istados atraessados de su Mississippi. +De Nord a Sud + +Dakota de Nord: +Su Dakota de Nord (/ˌnɔrθ dəˈkoʊtə/) est s'istadu de 39 a èssere intradu in sos Istados Unidos de Amèrica, su 2 de onniasantu 1889. Sa capitale est Bismarck e sa prus manna tzitade Fargo. +Geografia. +S'agatat postu in sa regione de s'Artu Midwest e pigat làcana in su Nord cun is provìntzias canadesas de Saskatchewan e Manitoba, in s'Est cun s'istadu federadu de Minnesota, in su Sud cun su de Dakota de Sud e in s'Ovest cun su Montana. +Su Dakota de Nord est su de 19 istados prus istèrridos ma su de 3 prus pagu populados e su de 4 cun prus bàscia densidade in sa natzione. +Economia. +In tempos de sa crisi de su 29, in sa prima metade de su sèculu XX, su Dakota de Nord at agiostradu sa retzessione incomintzende a isfrutare sas risursas naturales, prus de totu su petròliu, chi est istadu bogadu in sa parte otzidentale de s'istadu. De custu nd'est bènnidu chi s'istadu s'est isvilupadu meda cun populatzione in crèschida e disimpreu bàsciu. +Demografia. +Manna parte de is bividores de su Dakota de Nord sunt de orìgines de s'Europa setentrionale, tedescos e norvegesos binchent subra de àteros grupos. B'at fintzas una comunidade de nativos manna, chi mancari semper de minoria, est prus numerosa chi no in àteros istados de s'Unione. + +Montana: +Su Montana (/mɒnˈtænə/) est unu istadu de s'Ovest de sos Istados Unidos. Su nòmene benit de su faeddu ispagnolu de "montaña", chi cheret nàrrere "monte". Sa capitale est Helena ma sa tzitade prus manna est Billings. +Allàcanat in su Nord cun is provìntzias canadesas de (andende de s'Est a s'Ovest) Saskatchewan, Alberta e Colùmbia Britànnica, in s'Est cun is istados federados de Dakota de Nord e Dakota de Sud, in su Sud cun su Wyoming e in parte cun su Dakota de Sud, in s'Ovest cun su Idaho. +Su Montana est su de 4 istados federados in istèrrida ma su de 44 in populatzione e de 48 in densidade. Sa regione otzidentale de tres est rica de montes chi pigant parte a sa catena de is Montes Rocosos. Bi sunt parcos naturales comente su "Glacier National Park" e su "Yellowstone National Park". +Su clima est meda bàriu, sende chi s'istadu tenet istèrrida manna e artàrias intre de 600 m e prus de 4.000 m. Is temperaduras a de die andant de una mèdia de -2°C in ghennàrgiu e una de 29°C in trìulas. +S'econòmia est prusatotu basada subra sa massaria. Àteras fainas sunt su petròliu, su gas, is minas de carbone, su linnàmene e su turismu. Fintzas su servìtziu de sanidade est de importu in s'econòmia. +Su Montana tenet medas nomìngios comente ""Big Sky Country"" (Terra de su Chelu Mannu) e ""The Treasure State"" (S'Istadu Pòsidu), e slogans comente ""Land of Shining Mountains"" (Terra de is Montes Lughentes) e ""The Last Best Place"" (S'Ùrtimu Megius Logu). +Est su primu istadu chi at tentu una fèmina a ddu rapresentare in su Cungressu. + +Helena (Montana): +Helena (/ˈhɛlɨnə/) est una tzitade de unos 28.000 abitantes de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Montana e sea de sa "Contea de Lewis e Clark". +Helena est su tzentru printzipale de una area metropolitana de unos 77.000 residentes. + +Billings (Montana): +Billings est sa prus manna tzitade de s'istadu federadu de Montana, in sos Istados Unidos, sea de sa "Contea de Yellowstone". Tenet unos 102.000 abitantes e est sa bidda printzipale de una area metropolitana de 165.361 residentes. +Billings est una tzitade in isvilupu econòmicu e cun ammanniamentu prus lestru de totu su Montana, in ue est sa sola bidda chi tèngiat prus de 100.000 abitantes. At ischidu agiostrare sa crisi de su 2008 gràtzias a s'estratzione de su petròliu in su chirru Est de s'istadu. +Su nomìngiu est ""Magic City"" (Tzitade Magica). + +Oregon: +S'Oregon (/ˈɔrɨɡən/ orr-ə-gən) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Nord-Ovest Patzìficu. Sa capitale est Salem, ma sa tzitade prus manna est Portland. +Tenet làcana in s'Ovest cun s'Ocèanu Patzìficu, in su Nord cun s'istadu federadu de Washington, in su Sud cun su de Califòrnia e in s'Est cun Idaho e Nevada. Manna parte de sa làcana de Nord est dada de su frùmene Columbia, in s'Est de su frùmene Snake. +Sa zona de s'Oregon, in antis de s'arribu de sos isproradores e sos colonizadores fiat bìvida de populos indìgenos. +Est de su 1843 sa formatzione de su guvernu autònomu de "Oregon Country". In su 1948 fiat formadu su "Territòriu de Oregon" e afines, su 14 friàrgiu 1859 s'Oregon est intradu in s'Unione comente istadu de 33. +S'Oregon est su de 9 istados prus mannos e su de 27 prus populados. Su chirru a prus arta denisidade est su de Ovest, in ue s'agatant 8 de is 10 biddas prus mannas. Su territòriu s'iscerat pro sa manna bariedade de paisàgios, sende chi s'agatant siat padentes siat desertos. Si podet nàrrere chi in s'Ovest s'Oregon siat proinosu e birde e chi andende a s'Est si faghet a pagu a pagu prus sicu e àrridu. Su puntu de artària majore est su pitzu de su Monte Hood (3.429 m). +In s'Oregon b'est unu parcu natzionale: su "Crater Lake National Park". +S'Oregon est su de 26 prus mannos produidores de richesa intre de is 50 istados federados e tenet disimpreu a s'8%. S'economia s'apoderat subra sa massaria, sa produtzione de linnàmene, s'arta tecnologia e su turismu. +Su nomìngiu de s'Oregon est "Beaver State" (Istadu Castoru). + +Otzèanu Patzìficu: +S'Ocèanu Patzìficu, naradu prus simpremente Patzìficu, est su prus istèrridu de is chimbe otzèanos de sa Terra. +Ocupat sa parte de tres de su pianeta, cun isterrida de unos 179 milliones de Km². +Tenet longària de Nord a Sud de unos 15.000 Km, partende de su mare de Bering, in Àrtide, fintzas a su mare de Ross, in Antàrtide. Lòmpet a su prus mannu ladiore Est-Ovest, de unos 19.500 Km, intre s'Indonesia e sa costera de sa Colòmbia. Imbàtet a fùndigu majore in sa Fossa de sas Mariannas, chi est fintzas su puntu prus basciu in sa subrafaci de sa Terra. +Sa passada de s'Ocèanu Patzìficu a s'Indianu sighit pro cunventzione una linia chi de sa Malèsia calat in s'ìsula de Sumatra, de inoghe Giava, Timor, Austràlia e Tasmània. Sighende su meridianu 147°Est s'arribat afines in Antàrtide. +In s'Ovest comùnicat cun s'Ocèanu Atlànticu peri s'Istretu de Magellano e Canale de Drake. +In su Nord s'Istretu de Bering dd'aunit a su Mare Àrticu. +A longu a longu de is oros de su Patzìficu s'agatant paritzos mares: +In s'Ovest: +In su Nord: + +Salem (Oregon): +Salem (/ˈseɪləm/) est una tzitade de unos 155.000 abitantes, capitale de s'istadu federadu de Oregon e sea de sa "Contea de Marion", in sos Istados Unidos. +Est sa segunda prus manna bidda de s'Oregon, in fatu a Portland, e tzentru printzipale de una àrea metropolitana de unos 400.000 residentes. +Salem est posta in su tzentru de sa badde de Willamette e est atraessada de su frùmene Willamette. Sa bidda est istada fundada in su 1842 e fiat fata capitale de su "Territòriu de Oregon" in su 1851. +In sa tzitade bi sunt duas universidades: sa"Willamette University" e sa "Corban University". + +Portland: +Portland est sa prus manna tzitade de s'Oregon, in sos Istados Unidos de Amèrica. Est sea de sa "Contea de Multnomah" e tenet populatzione de unos 600.000 abitantes e est tzentru majore de una àrea metropolitana de unos 2.300.000 residentes. +Portland est sa tzitade prus manna de 29 in sos USA e sa de 3 in sa regione de Nord-Ovest Patzìficu, a fatu de Seattle e Vancouver. +Sa tzitade tenet clima caraterizadu pro istades caentes e asciutas cun temperaduras intre 14°C e 27°C, e ierros proinosos e friscos cun temperaduras intre 3°C e 8°C. +Portland est nodia pro tènnere medas giardinos de rosas, bisuras polìticas liberales e passione manna pro birra e cafè. +Su nomìngiu de Portland est "Rose City" (Tzitade de sas Rosas). + +Washington (Istadu): +Su Washington (/ˈwɒʃɪŋtən/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Nord-Ovest Patzìficu. Su nòmene de Washington ddi fiat dadu in onore de su primu presidente de sa natzione: George Washington. Sa capitale est Olympia ma sa tzitade prus manna est Seattle. +Allàcanat in su Nord cun sa provìntzia canadesa de Colùmbia Britànnica, in s'Est cun s'istadu federadu de Idaho, is su Sud cun su de Oregon e in s'Ovest tenet bessida in s'Ocèanu Patzìficu. +S'istadu est istadu formadu de sa parte otzidentale de "Territòriu de Washington, "tzedidu de is britannicos in su 1846 cun su Tratadu de Oregon". " +Su Washington est su de 18 istados prus istèrridos e su de 13 prus populados de sos Istados Unidos. Unu 60% de is residentes bivet in s'àrea metropolitana de Seattle, chi est su tzentru de affàrios e de s'indùstria. A fatu de sa Califòrnia est su segundu istadu prus populadu de sa costera otzidentale de sos USA. +Su clima de su Washington est oceànicu in s'Ovest e semi-àrridu in s'Est. Su paesàgiu est duncas ricu de padentes e montes in s'Ovest e su Nord-Est, su Sud e su Sud-Est est imbetzes semi-deserticu. Su Washington est unu istadu meda bentosu. +S'economia s'apoderat subra sa produtzione de linnàmene e fruta comente melas, piras, lampones, carèsias e àteros. De importu in s'economia fintzas sa pisca de salmone e de halibut. Is indùstrias de manìgiu poduint mìssiles, naves e àteros mèdios de trasportu, mandiares, produtos de metallu e chìmicos. +Est su de 42 istados a èssere intradu in s'Unione, in s'annu 1889. + +Missouri: +Su Missouri est unu istadu federadu chi faghet parte de sos Istados Unidos de Amèrica e s'agatat in sa regione de su Midwest, mancari istoricamente est de medas cunsideradu comente istadu de su Sud. Sa capitale est Jefferson City e sa tiztade prus manna Kansas City. +Su nòmene de Missouri benit de unu populu nativu, chi si naraiat "ouemessourita", chi cheriat nàrrer ""cuddos chi portant canoas de truncos bùdios"". +Pigat làcana a Nord cun s'Iowa, a Est su frùmene Mississippi ddu chirriat de Illinois, Kentucky e Tennessee, a Sud allàcanat cun s'Arkansas e a s'Ovest cun Oklahoma, Kansas e Nebraska. +S'istadu s'agatat in su puntu de s'acosidu intre is tres prus mannos frùmenes de su Nord-Amèrica: su Mississippi, su Missouri e s'Ohio. +Est su de 21 istados prus istèrridos e su de 18 prus populados de sos USA. Est partzidu in 114 conteas e una tzitade indipendente: Saint Louis. +Is bator prus mannas areas urbanas sunt sas de Saint Louis, de Kansas City, Springfield e Columbia. +Sa zona chi oe est Missouri fiat comporada de is frantzesos cun totu su territòriu de sa Louisiana Frantzesa. Parte de su territòriu est istadu ammìtidu in s'Unione comente istadu de 24 su 10 de austu 1821. +In tempus de sa Gherra de Setzessione s'istadu, in ue bi fiant iscravos mancari prus pagus chi non in àteros, aiat votadu pro abarrare cun s'Unione, ma una manna parte de sa populatzione susteniat imbetzes is Istados Cunfederados. S'iscravidade est istada abolida isceti in su 1865. +Su clima est cuntinentale-ùmidu, cun ierros fridos e istades caentes e ùmidas. In sa parte meridionale de s'istadu, narada Bootheel, su clima pigat caràteres sub-tropicales. +Temperaduras estremas non sunt raras in Missouri, sende chi ammàncant montes o ocèanos chi ddas potzant abonatzare. Sa prus arta temperadura mai registrada est de 48°C, sa prus bascia de -40°C. +Su nòmingiu de su Missouri est ""The Show Me State"" (S'Istadu faghe·mi Biere). + +Iowa: +S'Iowa (/ˈaɪ.əwə/) est unu istadu federadu chi faghet parte de soso Istados Unidos de Amèrica e chi est postu in sa regione de su Midwest. Sa capitale e prus manna tzitade est Des Moines. +Su nòmene de Iowa benit de cussu de una tribù nativa chi biviat in su territòriu fintzas a su 1836, annu cando dd'aiat abandonadu pro si·nche retirare in Oklahoma. +Is làcanas de s'Iowa sunt dadas a s'Est de su frùmene Mississippi, chi ddu iscerat de is istados federados de Illinois e Wisconsin, a s'Ovest de su frùmene Missouri, chi ddu iscerat de is istados federados de Nebraska e Dakota de Sud. Is làcanas de Nord sunt cun s'istadu federadu de Minnesota, cussas de Sud cun su de Missouri. +Est s'istadu prus istèrridu de 26 e su de 30 prus populados in sos USA. +Su territòriu de s'istadu fiat fintzas a primìtziu de su sèculu XIX parte de sa Louisiana Frantzesa e difatis sa bandera chi oe rapresentat s'istadu pigat a modellu cussa frantzesa. +S'Iowa at tentu traditzionalmente una economia basada subra sa massaria, ma de sa segunda metade de su seculu XX ant tentu isvilupos àteros setores puru, comente su de su manìgiu, servitzios de finantza, tecnologia de s'informatzione, biotecnologia e produtzione de energia birde. +Su nomìngiu est ""Hawk-Eye State"" (Istadu Ogru de Istore). + +Idaho: +S'Idaho (/ˈaɪdəhoʊ/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Nord-Ovest. Sa capitale e prus manna tzitade est Boise. +Allàcanat in su Nord cun sa provìntzia canadesa de Colùmbia Britànnica, in su Nord-Est cun su Montana, in s'Est cun su Wyoming, in su Sud cun Nevada e Utah, in s'Ovest cun Washington e Oregon. Non tenet duncas bessida a mare e noantamas, unu sistema de digas in su frùmene Colùmbia e in su frùmene Snake faghet de sa tzitade de Lewiston su portu intranàbile prus a tesu de mare in sa natzione. +S'Idaho est unu istadu montosu chentza bessida a s'ocèanu, ma mancari custu dd'istet a tesu de unos 560 Km, resessit a abonatzare su clima, prus de totu in ierru chi est caraterizadu de umidade e proinosidade. Fintzas sas temperaduras non sunt bàscias comente diat bènnere de creere, cunsiderende ca est unu istadu de montes chi s'agatat in su Nord. S'efetu de s'ocèanu est intèndidu mascamente in s'Ovest, a s'Est su clima pigat carateres cuntientales. +Est su de 14 prus istèrridos istados, su de 39 prus populados e su de 7 cun prus bàscia densidade de bividores in sos USA. +S'Idaho fiat ammìtidu in s'Unione su 3 de làmpadas 1890. Fiat su de 43 istados a b'intrare. +Su nomìngiu est ""The Gem State"" (S'Istadu Gemma), pro ite casi totu sas genias de pedras pretziadas bi sunt istadas agatadas. + +Boise: +Boise (/ˈbɔɪsi/) est sa capitale e sa prus manna tzitade de s'istadu federadu de s'Idaho, in sos Istados Unidos de Amèrica. Est fintzas sea de sa "Contea de Ada". +Boise s'agatat in su Sud de s'istadu, posta in sa riba de su frùmene omonimu, cun populatzione de unos 215.000 abitantes. S'àrea metropolitana tirat a chimbe conteas cun unos 616.000 residentes. +Boise est sa de 3 àrea metropolitana in sa regione de Nord-Ovest Patzìficu, in fatu a Seattle e Portland. + +Maine: +Su Maine (/ˈmeɪn/; frantzesu: "État du Maine") est unu istadu federadu chi s'agatat in sa Noa Inghilterra, regione Nord-orientale de sos Istados Unidos de Amèrica. Est s'istadu prus a Nord e a Est de sa Noa Inghilterra. Sa capitale est Augusta e sa tzitade prus manna Portland. +Allàcanat in s'Ovest cun s'istadu federadu de New Hampshire, in su Nord-Ovest cun sa provìntzia canadesa de Québec e in su Nord-Est cun sa de Nou Brunswick, in s'Est e Sud si ghetat in s'Ocèanu Atlànticu. +Su Maine est su de 39 istados prus istèrridos e su de 41 prus populados de is Istados Unidos. Est fintzas cunsideradu unu de is istados prus siguros de sa natzione. +Is bividores de su territòriu de Maine sunt istados pro migliajas de annos populos indìgenos. A s'arribu de is europeos bi bivinat gentes de limba algonchina. +Is primas cussòrgias de colonizadores fiant frantzesas, in su 1604, in s'ìsula de Saint Croix, fundadas de Pierre Dugua, Sennore de Mons. +Sa prima cussòrgia inglesa, chi at tentu durada curtza, est istada sa colònia de Popham, istabilida de sa "Plymouth Company" in su 1607. A custu nde fiant sighidos medas àteros a cara de sa costera in su 1620, cun tantu ca bi èsserent cunditziones de vida aspras e brigas cun is populos nativos. A primìtziu de su sèculu XVIII petzi mesa dosina de cussas cussòrgias sighiat a s'agatare. +In sa Rivolutzione Americana, sa zona de s'istadu est istada perricada intre lealistas e rivolutzionàrios, e aici puru in sa gherra de su 1812. +Fintzas a su 1820 su Maine est istadu territòriu de su Massachusetts. Su 15 de martzu 1820 est istadu ammitidu in s'Unione comente istadu de 23. +Su Maine est famadu in sos USA pro is paisàgios bicheddados, pro sa costera de roca, pro is montes, is padentes, is rios e sa coghina de mare, prus de totu allegusta e còciua. +Su 94.4% de sa populatzione de su Maine est de ratza bianca e de custos unu 24% est de orìgines frantzesas o franco-canadesas. Prus de su 5% de is bividores tenet difatis su frantzesu a limba mamma. +Is nomìngios suos sunt ""The Pine Tree State"" (S'Istadu de sas Matas de Opinu), e ""Vacationland"" (Terra de Ferias). + +Augusta (Maine): +Augusta est una bidda de unos 19.000 abitantes, capitale de s'istadu federadu de Maine e sea de sa "Contea de Kennebec". +Augusta est sa bidda prus manna de oto in Maine e sa de 3 capitale de istadu prus pitia in fatu a Montpelier, in Vermont e de Pierre, in Dakota de Sud. +Sa bidda tenet universidade: s'"University of Maine at Augusta" chi est una sede de su sistema univesitàriu de s'istadu. + +Nou Mèssicu: +Su Nou Mèssicu (Ingresu: New Mexico Ispagnolu: Nuevo México [ˈnweβo ˈmexiko; Navajo: Yootó Hahoodzo haho:dzo) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de de Sud-Ovest e Ovest de sa natzione. Est cunsideradu unu de is istados de montes, riferende·sì nche cun montes a sa catena de is Montes Rocosos. Sa capitale est Santa Fe e sa prus manna tzitade Albuquerque. +Su nomìngiu est ""Land of Enchantment"" (Terra de s'Incantu). +Geografia. +Allàcanat in s'Ovest cun s'istadu federadu de Arizona, in su Nord-Ovest cun su de Utah, in su Nord cun su Colorado, in su Nord-Est cun s'Oklahoma, in s'Est cun su Texas e in su Sud cun su Mèssicu. Non tenet bessida a s'ocèanu. +Su Nou Mèssicu est su de 5 istados prus istèrridos, su de 36 prus populados e su de 6 cun prus bàscia densidade de bividores in sos Istados Unidos. +Clima. +Su clima est semi-àrridu e àrridu, ma in is montes pigat carateres cuntinentales e alpinos. A suta de is 1500 metros de artària in istade sas temperaduaras podent lòmpere fintzas a prus de 38°C. In su Sud-Ovest su de sa mancàntzia de abba est unu problema chi non agatat solutzione. +Istòria. +Su nòmene de Nou Mèssicu non benit comente si pentzat de su Mèssicu, ma est unu nòmene dadu de is isproradores ispagnolos in su 1563, chi pentzaiant chi in sa regione bi èsseret una cultura Indiana de importu comente sa de s'Imperiu de Mexica (is Aztecos). Su Mèssicu si naraiat tando Noa Ispagna e at mudadu nòmene isceti in su 1821 cun s'indipendèntzia. +In antis de s'arribu de is europeos su territòriu fiat bìvidu de populos nativos. Fiat cunchistadu a coa de is ispagnolos chi nd'aiant fatu parte de s'Impèriu Coloniale de Noa Ispagna, prus a tradu fiat diventadu parte de su Mèssicu e a ùrtimu territòriu de sos Istados Unidos, ma non luegus istadu federadu. +Economia. +Su Nou Mèssicu est su de 3 produidores de petròliu e gas naturale in sos Usa. S'economia s'apoderat subra s'allevamentu e sa produtzione de casu, in manna parte est pois acapiada a is ispesas militares de su guvernu, chi tenet propiedades de laboratòrios nucleares e àreas pro is tests de mìssiles ispatziales. Francas custas atividades su Nou Mèssicu est unu istadu poburu, fintzas de prus in is zonas a tesu de is tzitades, in ue bivent mascamente nativos americanos e pessones de origine ispagnola. De 50 istados federados est a su postu de 43 pro richesa, cun disimpreu de 7,2% e 18,4% de sa populatzione a suta de sa sinna de poberesa. +Limba. +Mancari su Nou Mèssicu tengiat majoria de populatzione de orìgine ispagnola, sa limba faeddada in manera fitania est s'inglesu. S'istadu non tenet una limba uffitziale, ma is leges e documentos uffitziales sunt iscritos siat in inglesu siat in ispagnolu. +Sa costitutzione de su 1912 narat chi s'istadu s'impìnniat a protegere sas culturas e sas limbas suas, ma in sos fatos s'usu de s'ispagnolu in sos mèdios de informatzione e in sas iscolas est istadu discoidadu pro manna parte de su sèculu XX. In antis de su 1967 sos bandos de eletziones istatales depiant èssere publicados in inglesu, in ispagnolu podiant èssere imprentados. Petzi in su 1973 fiat firmadu su "Bilingual Multicultural Act", una decraratzione de apògiu a s'usu e a s'imparu de s'ispagnolu in sas iscolas. +Si carculat ca unu 29% de sa populatzione oe chistionet comente limba mamma s'ispagnolu e chi unu 5% siat bilingue inglesu/ispagnolu. Fintzas a sos annos 40/50 de su sèculu passadu custos peschentos fiant medas prus artos. +Unu 11% de is bividores de s'istadu faeddat comente limba mamma una limba amerinda. In su 2008 s'istadu at adotadu uffitzialmente s'usu in is iscolas pùblicas de lìburos in limba Navajo. +De su 1995 s'innu de su Nou-Mèssicu est bilingue in ispagnolu e in ingresu. +Demografia. +Su Nou Mèssico est s'istadu federadu cun prus artu peschentu de ispanicos, pighende siat pessones de pesada de colonizadores ispagnolos, siat emigrados de s'Amèrica Latina. S'istadu contat fintzas su prus artu peschentu de nativos americanos a fatu de Alaska e su prus artu nùmuru totale a fatu de Califòrnia, Oklahoma e Arizona. Is tribùs de s'istadu sunt mascamente de populos Navajo, Pueblo e Apache. +Is orìgines ètnicas de custu istadu tenent efetu fintzas in sa cultura, a esempru sa bandera, ruja e groga, pigat is colores de sa bandera de Ispagna e su sole est s'antigu sìmbulu de "”Zia”", in acàpiu cun sa cultura Pueblo. + +Colorado: +Su Colorado (/kɒləˈrædoʊ/ o /kɒləˈrɑːdoʊ/) est unu istadu de is Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione Ovest e Sud-Ovest de sa natzione e faghet parte de is istados de montes, chi benint a èssere cussos atraessados de sos Montes Rocosos. Sa capitale e prus manna tzitade est Denver. +Su nòmingiu est ""Centennial State"" (Istadu de su Chentenàriu). Àteros sunt ""Colorful Clorado" "(Colorado Coloradu), ""Rocky Mountain Empire"" (Impèriu de sos Montes Rocosos), ""Mother of Rivers"" (Mamma de sos frùmenes), ""Silver State"" (Istadu de Prata). +Geografia. +Allàcanat in su Nord-Ovest cun su Wyoming, in su Nord cun Nebraska e Kansas, in su Sud cun Nou Mèssicu e Oklahoma, in s'Ovest cun Utah e Arizona. Non tenet bessida a mare. +Impare a Nou Mèssicu, Utah e Arizona est unu de is "Corner States", is bator istados chi in unu solu, matessi puntu geogràficu s'iscerant s'unu de s'àteru. +Su Colorado est su de 8 prus istèrridos e su de 22 prus populados istados de s'Unione. Pigat nòmene de su frùmene omònimu, chi teniat abbas coloradas de ruju de is aremos colados de montes. +Istòria. +S'intrada de su territòriu in sos USA a istadu de 38 est de su 1 de austu 1876, chentu annos a pustis de sa decraratzione de indipendèntzia. + +Cresia de Sant'Uanni de Sinnis: +Sa cresia de Sant'Uanni de Sinnis est unu fabbricu religiosu chi istat in su burgu omònimu de sa penisula de Sinnis, apendìtziu de su comunu de Crabas, in sa provìntzia de Aristanis. +S'agatat in s'istrada chi in epoca romana acapiaiat sa bidda de Tharros a sa de Cornus, chi dd'istaiat pagu a tesu, in su Montiferru. +Est unu de is monumentos cristianos prus antigos de Sardigna. +Istòria. +Sa cresia fiat pesada in logu in ue s'agataiat una necròpoli, giai istada pùnica e a pustis cristiana. +Su primu acontzu est de metade de su sèculu VI p.C. ma est istada ammanniada intre su sèculu IX e X. +In die de oe sighit a tènnere caraterìsticas de època artu mediavale. +Descritzione. +Sa cresia est dedicada a Santu Giuanne Batista. +Tenet pranta retangulare e àbside chi andat a s'esternu e castiat a Est. Est fata cun brocos de arenària chi sunt istados pigados de is muros de sa bidda Tharros, chi ddi istat a curtzu e chi in s'Edade de Mesu fiat giai istada abandonada pro ite non segura de is lòmpidas chi arribaiant de su mare. +Sa parte de intro est ordingiada in tres navadas isceradas de tres arcos in sighidu e ammantadas cun bòvidas a carrada. In subra, a sa rughera de sa navada tzentrale cun su transetu s'agatat unu tzimbòriu. +Sa lughe intrat de una bentana otagonale chi s'agatat de ananti e de duas bìforas in s'àbside chi ammentuant modellos de àteras de sa Lombardia o de Ravenna. +De siguru, in antis de is traballos de su sèculu IX sa cresia teniat istrutura a pranta tzentrale bizantina, cun bator bratzos de paris longària e unu tzimbòriu, comente sa basìlica de Santu Sadurru in Casteddu, chi est de su matessi perìodu. +Is àteras duas navadas a costagiu sunt duncas unu acontzu afatanti. + +The Black Angels: +Is The Black Angels sunt unu cumpressu rock psichedèlicu americanu de sa tzitade de Austin, Texas. Pigant nòmene de una cantzone de is Velvet Underground: "The Black Angel's Death Song". +Istòria. +Formados in su maju 2004, sos The Black Angels pigant nòmene dae sa cantzone de sos Velvet Underground ""The Black Angel Song"". +In su 2005 pigant parte a unu discu dopiu de mùsica psichedelica chi si narat "Psychedelica Vol.1", cun sa "Northern Star Record". Cun custu discu sa popularidade de su grupu faghet unu primu importante giampu in sa scena underground. +S'album de inghitzu, "Passover", a sa bessida in su 2007 tenet criticas bonas e si distinghet in is tonos iscuros e is testos. 'In is notas de s'album s'agatat unu fentomu de Edvard Munch: "Maladia, machiori, e morte sunt sos anghelos nieddos chi sighint a abbaidare subra su bàntzigu meu e m'ant acumpangiadu totu sa vida". +Su segundu album "Directions to See a Ghost", bessit in su 2008. +S'album de tres, "Phosphene Dream", bessit su 14 de cabudanne 2010. + +Damnatio memoriae: +Damnatio memoriae est unu faveddu latinu chi, a sa litera, bolet narrer "cundanna de ammentu". In derettu romanu fit una pena chi nde iscantzellabat s'ammentu de una persone, bocandeche calesisiat ormina chi nde lu podiat battire a sos atteros chi benian a pustis. Fit una pena anneosa meda pro sos gai naraos "hostes", est a narrer sos inimicos de sa tzittade. A s'imbesse est imbetzes s'apoteosi, chi bidiat sa persone picande onores de deus. +Orizine. +Sa "damnatio memoriae" iscantzellabat cada sinzu de una persone, comente chi issa non esseret mai esistia, pro mantenner s'onore de sa tzittade. Sa pena fit galu prus leza si si tenet in contu s'importu chi sos latinos daban a s'immazine sotziale e sa fieresa de esser tzittadinos romanos. Sa pena funtzionabat bene meda, ca sas fontes istoricas fin tando malas a atzappare. +In sa Roma antica. +Repubrica. +In Roma custa cundanna fachiat parte de sas penas chi si podian emitter contr'a una "maiestas" e prebidiat sa "abolitio nominis": su "praenomen" de su cundannau non bi diat esser istau prus prus in sa familia e che fit bocau dae tottus sos iscrittos. In prus, si nde iscantzellaban tottus sos retrattos e freguras. +A bortas sa pena, si bi aiat votu positivu dae su Senadu, la sichiat sa "rescissio actorum" ("annuddamentu de sos attos"), est a narrer sa destruida de tottu su traballu chi su cundannau aiat fattu in carrica, ca dae tando in susu sa zente lu teniat in cunsideru comente unu tzitadinu pessimu. Si custa cosa capitabat in bida sua, tando fit comente chi esseret decrarada una morte tizivile. +Imperiu. +Sa "damnatio memoriae" fit falande in bassu, lompende a corfer fintzas sos imperadores mortos o ruttos e catzaos dae tronu issoro. Sa cundanna bidiat s'iscantzellamentu de su lumen de tottus sos monumentos prubicos e s'imbruttamentu de sa cara in sos soddos fattos imprentare. + +Tottoi (anime): +Tottoi est un'anime de su 1992 chi at fattu sa "Nippon Animation", cun Norifumi Kiozumi sèndebi a capu, e chi sa NHK at trasmittiu. Su cartone giapponesu picat s'istoria dae su contu de s'iscritore italianu pro piseddos Gianni Padoan. +Istoria. +Tottoi est unu pitzinnu, commomai mannittu, de 14 annos, fizu de unu sardu disterrau in Germania. Cando sìche morit mama sua, su babbu isseperat de cottiare a torrare a patria sua, sa Sardigna, in sa bidda ozzastrina de Durgali pro bi crescher e pascher menzus sos fizos. Tando fachen una bida nova in Cala Gonone. Accadit chi Tottoi, nadande in sas Grutas de su Boe Marinu, tenet ocasione de bier s'animale etottu, goi raru a atzappare chi si crediat iscumpartu dae belle deche annos. Su boe in chistione est una mama puru a puntu de fizare: su naschiu benit a secundu protagonista de s'anime. Su pitzinnu, grassias a s'azudu de unu naturalista chi lu accumpanzat, at a facher amistade a lestru cun su boe marinu e cun s'atteru, chi est appenas benniu a luche e chi lu an a muttire "Zabaione" pro more de una mantza groga in sa matta. Tottoi e sos amicos suos an a deper defender sos animales dae unu imprendidore americanu, chi punnat a sìche los picare chene perunu grabbu pro nche los ponner ind unu zoo privadu chi tenet in Florida. +Editziones. +Pèri tottu sos trettos de s'istadu italianu no si nd'at intesu tzinnu de s'anime, mentras chi fin bendias sas pelliculas in VHS pèri sos Istados Unidos e sa Bretagna Manna. In su 2012, peròe, su filme lu an fattu bier in su teatru de sa comuna de Durgali; in ibe, sos dischentes sa 1a A de s'iscola media li an fattu s'addoppiadura puru in sardu e in italianu. + +Lina Volonghi: +Giuseppina Angela Volonghi est istada un atrice chi aiat trabagliadu meda in teatru, radio e televisione. + +Texas: +Su Texas est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione tzentru-meridionale de sa natzione. Sa capitale est Austin e sa prus manna tzitade Houston. +S'origine de su nòmene Texas benit de unu faeddu de limba "Caddo", "Tejas", chi cheret nàrrere "Amigos". +Geografia. +Cun istèrrida de 696,200 Km2 e 26.4 milliones de abitantes est su segundu istadu de s'Unione in istèrrida a fatu de s'Alaska (ma su prus mannu intre de sos 48 istados contiguosos), est fintzas su segundu prus populadu a fatu de sa Califòrnia. +Su Texas allàcanat in s'Ovest cun su Nou Mèssicu, cun s'Oklahoma in su Nord, cun s'Arkansas in su Nord-Est, cun sa Louisiana in s'Est e in su Sud-Ovest cun sos istados messicanos de Chihuahua, Coahuila, Nuevo León e Tamaulipas. In su Sud-Est tenet bessida a mare in su Gulfu de Mèssicu. +Sos paisàgios de su Texas sunt meda bàrios e mancari in sa bidea comune bengiat assotziadu a sos desertos chi s'agatant in su Sud-Ovest de sa natzione, no est prus de su 10% su territòriu chi nd'est desèritcu. De Est a Ovest si passat de sas paules a cara de sa costera, a is padentes e a ùrtimu su desertu e sos montes de su Big Bend. +Istòria. +In passadu su territòriu de su Texas est passadu in manu a medas poderios, de in ue benit sa moda de nàrrere "six flags over Texas" (ses banderas subra su Texas). +Sos primos colonizadores sunt istados sos ispagnolos, a custos fiant sighidos pro carchi tempus sos frantzesos. Passadu a suta de su cuntrollu de su Mèssicu fintzas a su 1836, su Texas aiat pois balangiada s'indipendèntzia e fiat diventadu una rèpublica. In su 1845 fiat su de 28 istados a intrare in sos USA. Custu fatu at tentu a cusseguèntzia sa Gherra Messicanu-Americana in su 1846. +In su 1861 su Texas, chi fiat istadu iscravista aiat decraradu sa setzessione de sos Istados Unidos e si fiat aunidu a sos "Istados Cunfederados de America". Cun s'acabu de sa Gherra Tzivile fiat torradu in s'Unione e pro unu longu periodu s'economia si fiat abarrada firma. +Sa fortuna de s'istadu at mudadu cun s'iscoberta de su petròliu in su sèculu XX, chi at atiradu inbestimentos. Oe su Texas tenet una economia disvariada, cumpetitiva e est su segundu produidore de richesa in sa natzione. +Su Texas tenet sos prus artos peschentos de immigratzione illegale de sos Istados Unidos. Segundu sos carculos unu 6% de sa populatzione est cumposta de forànios. + +Austin: +Austin (/ˈɒstɨn/ o /ˈɔːstɨn/) estuna tzitade de unos 885.000 abitantes, capitale de s'istadu federadu de Texas e sea de sa "Contea de Travis", in sos Istados Unidos de America. Austin est tzentru culturale e econòmicu e pigat parte a s'àrea metropolitana de Austin-Round Rock, chi contat casi 2 milliones de residentes. +Posta in su tzentru de s'istadu, nd'est sa de 4 tzitade prus manna, sa de 11 prus populada e sa segunda prus manna capitale de istadu de totu sos Istados Unidos. +Sunt de sos annos 30 de su sèculu XIX is primas cussòrgias de sa bidda, e a pustis de s'indipendèntzia e sa proclamatzione de sa Repùblica de Texas, su vice-presidente Mirabeau B. Larmar aiat propostu de nde dda faghere capitale de sa repùblica. Su nòmene de inghitzu fiat Waterloo, ma ddi fiat pagu tempus a pustis mudadu in Austin, in onore de Stephen F. Austin, babbu de su Texas e primu secretàriu de istadu. +Austin est una de sas prus siguras tzitades de sos USA intre sas majores. +Su slogan de sa tzitade est ""The Live Music Capital of the World"" (Sa Capitale Bivente de sa Musica in su Mundu), in fentomu de is medas musitzistas chi s'benint de sa zona. + +Houston: +Houston (/ˈhjuːstən/ hyoo-stən) est sa prus manna tzitade de su Texas, sea de sa "Contea de Harris". +Cun prus de 2 milliones de abitantes est sa de 4 prus manna bidda de sos Istados Unidos de Amèrica. S'area metropolitana in ue pigat parte contat imbetzes prus de 6 milliones de residentes: est sa de 5 prus manna tzitade in sa natzione. + +Leeds: +Leeds (/ˈliːdz/) est una tzitade de unos 757.000 abitantes chi s'agatat in sa regione de Yorkshire e Humber, in Inghirterra setentrionale. Est sa tzitade prus manna de tres in su Renniu Aunidu. +Sos primos testimòngios iscritos de sa bidda s'agatant in su lìburu "Historia ecclesiastica de gentis Anglorum", de su 731, in ue cumparet cun nòmene de "Loidis". +A su tempus de Gugliermu su Conchistadore Leeds fiat bidda pitia. Est pois crèschida semper prus mancari in manera adasiada, gràtzias a su fatu de s'agatare in una posidura de mesu intre de sas costeras Ovest e Est de s'Inghirterra. +In su sèculu XIV fiat diventada tzentru de industrias de lana. +Sa prima univerisdade fiat fundada in su 1904. + +Denver: +Denver est una tzitade de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale e tzentru prus mannu de s'istadu federadu de Colorado. Est sea de sa contea omònima. +Tenet populatzione de unos 590.000 abitantes, chi nde faghent sa de 25 prus manna tzitade de sa natzione e sa de 6 prus manna capitale de istadu de 6. S'agatat in su coro de s'àrea metropolitana Denver-Aurora chi contat unos 2.700.000 residentes. +Posta in campura, s'agatat pagu a Est de sos Montes Rocosos. In territòriu suo colat su frùmene South Platte. +Est nodia comente Mile-High City (Tzitade a Artària de unu Migliu), sende chi s'agatat a artària subra su mare est de 1609 metros, paris a 1 mìgliu. +Istoricamente est connòschida fintzas comente Queen City (Tzitade Reina), pro s'importu in economia de sa regione chi dda inghìriat. + +Trenigheddu birde: +Su Trenigheddu Birde (in italianu "Trenino Verde") est unu servitziu de sas bias de ferru de s'ARST. +Istoria. +Connoschidos pro bi fagher colare tempus longu in trettos bellos, est belle unu segulu chi sos caminos de ferru sardos attraen a biazadores medas pro bider su paesazu chi freguraiat peri cussas bias. Giae in su 1921 s'iscritore britannicu David H. Lawrence, in su libru sou "Sea and Sardinia" ("Mare e Sardigna"), at contadu de s'isperientzia sua biazende peri sa Casteddu-Isili-Sorgono. +In su pustigherra at pigadu pee, finas si a bellu a bellu, una forma de turismu chi ziraiat in tundu de custa bia de ferru, fattu chi at ispintu a ammanizare de manera prus organica unu servitziu pro sos turistas in sos annos '80. Si aiat tando isseperadu su numene de ""Trenino Verde"", dae su 1984 in susu, pro more de su tantu birde chi si podiat bider in biazu. +Bidu chi sa dimanda pro custa zenia de turismu fit creschende, sa sienda de sos Caminos de Ferru de sa Sardigna ("Ferrovie della Sardegna" o "FdS"), chi fit naschida in su 1989 dae s'aunimentu de FCS e SFS, cun s'amparu de ESIT, WWF e Italia Nostra at pigadu finantziamentos bastante dae s'ente regionale e dae sa Comunidade Europea pro ammezorare su servitziu. Cun custu dinare si an fattu torrare a bider littorinas, carrotzas e istatziones antigas. +In su 10 de maju de su 1995, a 14 annos de cando fit serrada, sa linia Tresnuraghes-Bosa Marina aiat torradu a aberrer, beninde gai a esser sa prima linia turistica de sa Sardigna. Duos annos a pustis, in su 16 de lampadas de su 1997, atteras 4 linias de sa retza FdS (sa Mandas-Arbatax, sa Isili-Sorgono, sa Macumere-Tresnuraghes e sa Nujvi-Tempiu-Palau) fin bortadas a custu impreu. Semper pro custu prozetu, fin abertos duos museos a tema a chirrios de Monserrat e Tempiu. +In su 2010, cun s'aunimentu de sos Caminos de Ferru de sa Sardigna a s'ARST, custa sienda at tennidu che eredade sas bias de ferru sardas, cumpresa cussa de su Trenigheddu Birde. + +Santa Fe (Nou Mèssicu): +Santa Fe (nòmene cumpretu "La Villa Real de la Santa Fé de San Francisco de Asís", in sardu: Sa Tzitade Reale de sa Santa Fede de Santu Frantziscu de Assisi) est una tzitade de unos 73.000 abitantes de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de su Nou Mèssicu. Est fintzas sea de sa "Contea de Santa Fe". +S'agatat a artària de unos 2.100 subra su mare, chi nde faghent sa capitale federale prus arta de sa natzione. +Santa Fe est istada fundada in su 1610 de sos ispagnolos. Est sa tzitade prus antiga de sos USA a Ovest de su Mississippi e fintzas sa prus antiga capitale federale. + +Albuquerque: +Albuquerque (pronùntzia in inglesu: ˈælbəkɜrkiː; pronùntzia in ispagnolu: alβuˈkerke; in navajo est connota comente Bee'eldííldahsinil) est una tzitade de sos Istados Unidos de Amèrica, sea de sa "Contea de Bernalillo" e tzentru majore in s'istadu federadu de Nou Mèssicu. +Albuquerque contat unos 450.000 bividores e faghet parte de una àrea metropolitana de 713.000 residentes. +Est posta in sa parte tzentrale de s'istadu, a curtzu de su frùmene Rio Grande. + +Des Moines: +Des Moines () est una tzitade de unos 203.000 abitantes de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Iowa e sea de sa "Contea de Polk". +Intrada in sa federatzione su 22 de cabudanne 1851 comente "Fort des Moines" (chi cheret nàrrere "Fortilesa de sos Mongios"), in su 1857 dd'est istadu incurtzadu su nòmene a "Des Moines". + +Jefferson City: +Jefferson City est una bidda de unos 40.000 abitantes, capitale de s'istadu federadu de Missouri e sea de sa "Contea de Cole", in sos Istados Unidos de Amèrica. +Su nòmene de "Jefferson City" ddi fiat dadu in onore de su presidente de sos USA, Thomas Jefferson. +In su 1812, chi benit a èssere s'annu cando su Missouri si fiat oraganizadu a Territòriu, sa sede de gubernu fiat Saint Louis, Saint Charles fiat capitale. +Jefferson City est istada seberada a capitale in su 1821. Fintzas a tando aiat tentu nòmene de "Lohman's Landing". A cuss'època sa bidda fiat isceti una istatzione de cummèrtzios de una regione ispèdria chi istaiat a mesu càminu intre Saint Louis e Kansas City. + +Kansas City (Missouri): +Kansas City est una tzitade de unos 825.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'istadu federadu de Missouri. No est de cunfùndere cun s'omònima tzitade de su Kansas chi s'agatat a s'àteru chirru de sa làcana de istadu. Is duas tzitades faghent però parte de sa matessi àrea metropolitana, chi contat unos 2 milliones de residentes. +Kansas City s'agatat posta in is territòrios de sas conteas de "Jackson", "Clay", "Cass" e "Platte", e in su logu in ue su frùmene Kansas si ghetat in su Missouri. Est collegada cun sa Kansas City de Kansas gràtzias a tres pontes ferroviàrios e duos istradales. +Kansas City tenet nòmingiu de ""City of Fountains" "(Tzitade de Funtanas). Est difatis sa segunda tzitade in su mundu in nùmeru de funtanas a fatu de Roma. + +Sacramento (Califòrnia): +Sacramento est unba tzitade de unos 405.000 abitantes de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in Califòrnia in ue est capitale de istadu e sea de sa "Contea de Sacramento". +Fiat fundada in su mese de nadale 1848 de John Sutter Jr.. A su tempus de sa cursa a s'oru fiat tzentru printzipale de massaria, de cummèrtzios e logu de arribu pro ferrovias e trasportos. +Sacramento tenet aeroportu internatzionale. + +1902: +S'annu 1902 (MCMII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Olympia (Washington): +Olympia est una bidda de unos 42.500 bividores chi s'agatat sos Istados Unidos de Amèrica capitale de s'istadu federadu de Washington e sea de sa "Contea de Thurston". +Impare a sas biddas de Lacey e Tumwater format una àrea metropolitana de unos 86.500 residentes. + +1856: +S'annu 1856 (MDCCCLVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis segundu su calendàriu gregorianu. + +Lacey (Washington): +Lacey est una bidda de unos 39.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa "Contea de Thurston", in s'istadu federadu de Washington + +Tumwater: +Tumwater est una bidda de unos 17.300 bividores chi s'agatat in sos Istados Unidos de Amèrica, in sa "Contea de Thurston", in s'istadu federadu de Washington. + +Bismarck: +Bismarck est una bidda de unos 63.000 bividores chi s'agatat in sos Istados Unidos de Amèrica in ue est capitale de s'istadu federadu de Dakota de Nord e sea de sa "Contea de Burleigh". S'area urbana contat unos 100.000 residentes. +Bismarck est posta in sa riba Est de su frùmene Missouri e format unu solu populadu cun sa bidda de Mandan. +Bismarck est istada fundada in su 1872 e decrarada capitale fintzas de sa nàschida de s'istadu de Dakota de Nord, in su 1889. +Sìmbulu de sa tzitade est su "North Dakota State Capitol", chi est su fàbricu prus artu de s'istadu e s'innòdidat in mesu a s'abitadu. +Bismarck est su coro econòmicu de manna parte de sa Dakota de Nord tzentru-meridionale e de su Dakota de Sud tzentru-setentrionale. + +Mandan (Dakota de Nord): +Mandan est una bidda de unos 17.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, sea de sa "Contea de Morton", in s'istadu federadu de Dakota de Nord. +Fundada in su 1879, cumponet impare a sa capitale de istadu Bismarck s'area metropolitana de Bismarck-Manda + +Loui Vetton: +Loui Vetton est unu grupu musicale de Amburgo de genere Ska punk, attivos dae su mese de austu de su 2004. +Su primu album l'aian realizadu in su mese de austu de su 2007 intituladu "Off The Hook!" (chi est una frase in supu chi podet cheret narrer cosas medas, ma indicat calicunu chi est fora dae sas regulas o dae sas reponsabilidades, e gai). +Dae su 2007, Loui Vetton est meda impignadu cun su progettu de beneficientzia pro s'aba de buffare jamadu Viva con Agua. + +Dakota de Sud: +Su Dakota de Sud (in ingresu South Dakota/ˌsaʊθ dəˈkoʊtə/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Midwest. +S'istadu pigat nòmene de sas tribùs nativas Sioux de Dakota e Lakota. Sa capitale est Pierre e sa prus manna tzitade Sioux Falls. +Su nomìngiu de su Dakota de Sud est ""The Mount Rushmore State"" (S'istadu de su Monte Rushmore). +Geografia. +Su Dakota de sud est su de 17 istados prus istèrridos, su de 5 cun populatzione e densidade pru bàscia intre sos 50 istados federados. Est intradu in s'Unione su 2 de onniasantu 1889, impare a su Dakota de Nord. +Allàcanat in su Nord cun su Dakota de Nord, in s'Est cun su Minnesota e s'Iowa, in su Sud cun su Nebraska e in s'Ovest cun Montana e Wyoming. S'istadu est chirriadu de su frùmene Missouri in duas partes chi si distinghent siat sotzialmente siat geograficamente, naradas de sos residentes "Riba Est" e "Riba Ovest". +Clima. +Su clima de su Dakota de Nord est cuntinentale, cun frecuèntzia de propidura majore in s'Est, s'Ovest est semi-àrridu. +Istòria. +Sa regione de s'istadu fiat populada de s'òmine giai de antighidade e in su sèculu XIX su populu dominadore fiat su Sioux. Cussòrgias numerosas de europeos ant inghitzadu bi·nch'èssere cun sa "cursa a s'oru" e su fràigu de ferrovias de s'Est. S'intrusida de sos minadores in su territòriu at betidu a iscontròrios fitànios cun sos nativos, chi at tentu acabu cun su degolliu de Wounded Knees, in su 1890. +Economia. +Sa "Riba Est" benit a èssere sa parte de istadu prus populada cun economia basada subra sa massaria, sa "Riba Ovest" bivet mascamente de turismu e de imbestimentos militares. +Logos de atraida. +In su Sud-Ovest de s'istadu s'agatat unu cumplessu de montigros chi pigant nòmene de "Black Hills", chi sunt sacras a sos nativos Sioux e in ue s'agatat unu logu turìsticu de importu: su Monte Rushmore. Ateros logos de atraida sunt su monumentu in memòria de "Crazy Horse" (Caddu Macu), su parcu natzionale de "Badlands and Wind Cave", su parcu "Custer State". +Curiosidades. +Mancari sos rapresentantes chi su Dakota de Sud elèghit pro su cungressu siant sa prus parte de sas bortas democràticos, sa presidèntzia de s'istadu est tenta mascamente de republicanos. + +Fargo (Dakota de Nord): +Fargo est una bidda de unos 90.000 bividores chi s'agatat in sos Istados Unidos de Amèrica, in ue est sea de sa "Contea de Cass", tzitade prus manna de s'istadu federadu de Dakota de Nord, ma non capitale. +Sa tiztade est istada fundada in su 1871. +Est sa bidda chi dat nòmene a unu famadu e apretziadu film de sos frades Coen, mancari peruna iscena bi siat istada girada. Sa pellicula est fata difatis in Minneapolis e in s'istadu de Minnesota. + +Viva con Agua: +Viva con Agua de St. Pauli est unu soziu e una organizatzione de beneficièntzia fundada in su 2006 in su quartiere St. Pauli de Amburgo. +S'iscopu printzipale de s'organizatzione est de mezorare sa fornidura de s'aba de bufare in naziones in bia de isvilupu. + +Pierre: +Pierre est una bidda de unos 14.000 bividores, capitale de s'istadu federadu de Dakota de Sud e sea de sa "Contea de Hughes", in sos Istados Unidos de Amèrica. +Fundada in su 1880 in sa riba de su frùmene Missouri, Pierre est diventada capitale de istadu in su 1889. + +2007: +S'annu 2007 (MMVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Sioux Falls: +Sioux Falls est una tzitade de unos 142.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, in ue est sea de sa "Contea de Minnehaha" e tzitade prus manna, mancari non capitale de s'istadu federadu de Dakota de Sud. + +Wisconsin: +Su Wisconsin (/wɪsˈkɒnsən/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat a su tzentru-Nord de sa natzione, in sa regione de Midwest e de sos Lagos Mannos. +Sa capitale est Madison, sa tzitade prus manna Milwaukee. +Su nòmene de Wisconsin dependet de su frùmene omònimu, chi ddu pigat de unu faeddu in limba algonchina. Fiat s'isproradore frantzesu Jacques Maruquette in su 1673 a ddu nàrrere "Meskousing". A pustis su faeddu est istadu mudadu in "Ouisconsin" de àteros isproradores frantzesos, fintzas a s'anglitzizadura a su nòmene de oe in su sèculu XIX. +Sa zona de su Wisconsin est de propiedade de sos USA giai de su 1783, ma est abarradu a suta de su cuntrollu inglesu fintzas a su 1812. Fiat ordingiadu a Territòriu in su 1836 e est diventadu istadu in su 1848. +Su Wisconsin est istadu intre de sos istados prus impignados pro s'abolitzione de s'iscravidade. +Allàcanat in s'Ovest cun su Minnesota, in su Sud-Ovest cun su Iowa, in su Sud cun s'Illinois, in s'Est cun su Lagu Michigan, in su Nord-Est cun s'istadu de Michigan, in su Nord cun su Lagu Superiore. +Su Wisconsin est connotu comente ""America's Dairyland"" (Sa Terra de su Casu de Amèrica), pro ite nd'est unu de is prus mannos produidores. S'economia s'apoderat fintzas de cummèrtzios e turìsmu. + +Madison (Wisconsin): +Madison est una tzitade de unos 240.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Wisconsin e sea de sa "Contea de Dane". +Est sa segunda prus manna tzitade de su Wisconsin a fatu de Milwaukee e sa de 83 in totu sa natzione. S'àrea metropolitana contat unos 570.000 residentes. + +Milwaukee: +Milwaukee est una tzitades de unos 605.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu federadu de Wisconsin in ue est tzitade prus manna e sea de sa contea omònima. +S'àrea metropolitanana de Milwaukee contat unos 1.400.000 residentes. +Sa tzitade s'agatat in s'oru de su Lagu Michigan. Sos primos colonizadores europeos de sa zona sunt istados sos frantzesos. In su 1818 Solomon Juneau si fiat istabilidu a bivere in ie. Sa nàschida de Milwaukee est 1846 cando sa bidda sua si fiat aunida cun àteras chi dd'istaiant a inghiriu. Sa bidda est creschida mascamente gratzias a s'arribu de emigrados tedescos. + +Missouri (frùmene): +Su Missouri est unu frùmene se s'Amèrica Setentrionale chi atraessat sos Istados Unidos de Amèrica. Est su printzipale affluente de su Mississippi e su prus mannu de su mundu. Tenet longària de 3725 Km. +Nàschet in Montana de s'acosidu intre sos frùmenes Madison, Jefferson e Gallatin e colat fintzas a si ghetare in su Mississippi a su Nord de sa tzitade de Saint Louis. + +Lewiston (Idaho): +Lewiston est una bidda de unos 31.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, sea de sa "Contea de Nez Perce", in s'istadu federadu de Idaho. +S'agatat in s'acosidu de sos frùmenes Snake e Clearwater, a curtzu de sa làcana cun su Washington. +Cun sa bidda de Clarkston, chi s'agatat a s'àteru cantone de sa làcana, format una area metropolitana chi contat prus de 60.000 abitantes. +Lewiston portat su portu prus intranàbbile de totu sa natzione. + +Clarkston (Washington): +Clarkston est una bidda de unos 7.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, ch is'agatat in sa "Contea de Asotin", a sa làcana Sud-Est de s'istadu federadu de Washington. +Clarkston format una sola area urbana impare a sa bidda de Lewiston, chi s'agatat in s'istadu de Idaho. + +Saint Louis (Missouri): +Saint Louis est una tzitade de unos 320.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Missouri. Tenet status de tzitade indipendente, non faghet parte duncas de peruna contea. +Su nòmene de Saint Louis dd'est istadu dadu in onore de Luisu IX, Re de Frantza. +S'area metropolitana s'istèrret in conteas siat de su Missouri, siat de s'Illinois e arribat a contare unos 2.700.000 residentes, chi nde faghent sa de 19 prus manna in sos USA. +Simbulu de Saint Louis est su "Gateway Arch". + +Springfield (Missouri): +Springfield est una tzitade de unos 160.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Missouri, in ue est sea de sa "Contea de Greene". +S'area metropolitana s'istèrret in sas conteas de "Christian", "Dallas", "Greene", "Polk", e "Webster", e contat unos 440.000 residentes. +Su nomìngiu de Springfield est "The Queen City of Ozarks" (Sa Tzitade Reina de sos Ozarks). S'Ozark est unu artipranu chi s'agatat intre Missouri de Sud e Arkansas de Nord. + +Columbia (Missouri): +Columbia est una tzitade de unos 100.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa "Contea de Boone", Missouri. +Sa tzitade tenet s'universidade de "Missouri-Columbia", fundada in su 1839 est istada sa prima univesidade pùbrica de s'istadu in die de oe est sa prus manna de su Missouri. + +Arkansas: +S'Arkansas (/ˈɑrkənsɔː/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de sos Istados Unidos de Sud. Sa capitale e prus manna tzitade est Little Rock. +Su nòmene de Arkansas benit de unu faeddu Sioux chi ìnditat sos indianos Quapaw. +In bisura comuna s'Arkansas est bidu comente unu istadu poburu de biddajos chi sonant su banjo, e depet custa fama a cando, in su comintzu de su sèculu XIX fiat galu istadu de frontiera cun s'Ovest. +De s'Arkansas benint pessonàgios de importu comente s'ex-presidente de sos USA Bill Clinton e su musitzista Johnny Cash. +Su nòmingiu de est "The Natural State" (S'Istadu Naturale). +Geografia. +Allàcanat in su Nord cun s'istadu federadu de Missouri, in s'Est cun Mississippi e Tennessee, in su Sud cun sa Louisiana, in su Sud-Ovest cun su Texas e in s'Ovest cun s'Oklahoma. Sa làcana de Est dda faghet giai de intrenu de su frùmene Mississippi. +Sa geografia de s'istadu est meda bària, agantende·sì a su Nord zona de montes in sos montes Ozark e Ouachita, zona de padentes a su Sud e zona de campura in s'Est, a cara de su frùmene Mississippi. +S'Arkansas est su de 29 prus istèrridos istados e su de 32 prus populados in sos USA. +Istòria. +Est istadu ammìtidu in s'Unione su 15 de làmpadas 1836 comente istadu de 25. +In tempus de sa Gherra Tzivile aiat lassadu sos Istados Unidos pro s'aunire a sos Istados Cunfederados. A fatu de sa gherra tzivile s'economia at tenu medas difficultades a si·nche torrare a pesare, pro ite fintzas a tando s'apoderaiat subra una massaria chi dipendiat de su traballu de sos iscravos. Duncas s'istadu fiat meda incuidu siat economicamente siat sotzialmente. +Cun s'acabu de sa II Gherra Mundiale s'economia at torradu a crèschere e a si disvariare. + +Isulas de Okinawa: +Sas ìsulas de Okinawa ("沖縄諸島" Okinawa Shotō) sun su grùstu prus mannu de s'agorru de ìsulas o, pro lìu nàrrer atteramènte, de s'arcipelagu de sas Ryukyu (1485 km²) e cumprènden s'ìsula de Okinawa etòttu e atteras prus minòres. +Fàchen parte de sa prefettura de Okinawa, chi dae su 2003 si istèrret pro 2265 km² chin 1.345.000 pessònes: su capu de locu est Naha (Naafa in limba de Okinawa). In Okinawa bi at 9 tzittàdes, a pùstis bi at tzittadèddas minòres e bìddas chi fòrman 3 cussòrjas (distrèttos). +Fìntzas a su 1300 d.C. Okinawa fit un'istàdu indipendente, in ube su rezìmene isseperàu fit sa monarchìa: tra su Treschèntos e s'Ottichèntos at dèpiu pacàre tassas medas a sa Tzìna. In su 1879 su Giappone si pìcat Okinawa conchistànde s'isula e ponènde accàbbu a su gubernu suo. In su mese de martzu e aprile de su 1945, est in custas ìsulas chi sas fortzas americanas e giapponesas aìan gherràu in sa battàlla sambenòsa de Okinawa, chi dae cùghe pìcat su lùmen: mescamènte in su disimbàrcu americanu de su prìmu de aprile bi aìat àpiu zente meda, dae ambas partes, a bi pèrder sa vida. Cando sos americanos aìan bìntu a sos giapponesos, s'isula de Okinawa fit colàda in manu de sos binchidòres fìntzas a su 1972. Eppuru, comènte est sutzèssu in Sardigna, bi at galu oje una presèntzia forte de militares istrànzos chin sas bases issòro, fachènde a s'ispìssu dannu mannu sìat a su locu sìat a sa zènte sua. +Dae Okinawa bènit s'arte fentomàda de su karate, naschia a s'aunimentu de sas artes martziales tzinèsas chin s'Okinawa-te (tando partìu in Naha-te, Shuri-te e Tomari-te). In prus, a libèllu istatisticu est a ammentàre chi, impàre a sos sardos, sos de Okinawa sun sa ratza a campàre de prus: s'isula est unu locu biaìttu. Carchi mèdicu nàrat chi custu sìat pro mòre de unu avvesu a mandicàre sanu e de una vìda colàda ind unu ambiente pacu imbruttàu, chi si est isperdènde ca parte de sa populassiòne si est accostumàda a mandicàre americanu. + +Gioventura Piemontèisa: +Gioventura Piemontèisa ("zoventude piemontesa" in sardu) est unu assotziu naschitu in su 1994 chi punnat a defender sa limba e curtura piemontesa. Sa sea tenet locu in Torinu. +S'assotziu fachet parte de sa "Fédération Européenne des Maisons de Pays" e de sa cussurta pro sa limba piemontesa. Traballat in liberos e imparu, fintzas cun s'ispera de facher imparare su piemontesu in sas iscolas de su Piemonte e de facher a manera chi su piemontesu siat reconnottu comente limba dae s'istatu italianu e dae s'ente regionale. + +Assotziu Su Majolu: +Su Majolu est unu assotziu apartìticu de istudiantes sardos naschidu in s'universidade de Tàtari in su mese de martzu de su 2011, chi punnat a s'amparu de su sardu in tottus sos libellos de imparu, dae s'iscola primaria a s'universidade, a manera de lu salvare e nde lu giugher a su matessi gradu de impreu de s'italianu ind una situatzione de plurilinguismu perfettu. +Difattis, su sardu est in su paradossu chi est non solu sigundu a sa scientzia limbistica, ma finas po leze ("de jure") comente a s'italianu, ma "de facto" est in foras de belle tottus sos campos sotziales e abbarrat ind un'isfera minoredda privada: custa puru si ch'est isperdende sempre de pius po more de su fattu chi s'italianitzatzione, in passadu, at pesadu in iscola unu muntone de zovanos sardos faghendelis fortzare a grisare sa limba e cultura issoro, e como non bi at ancora mediu publicu perunu po chi podat imparare e impittare sa limba sa generatzione noa, chi in sa pius parte est monolingue in italianu. +S'assotziu, po sensibilizare a sa zente, at presentadu tres motziones e petitziones: In su 2012 at collidu pius de 1000 firmas, cando at dimandadu a sos universitarios de s'universidade tataresa si fin de acordu a istituire duos cursos de làurea pro formare professores e mastros de limba sarda. Sempre in su matessi annu, sos attivistas an iscrittu a su guvernu italianu e a su parlamentu europeu po sa chistione de sa ratìfica italiana de sa "carta europea de sas limbas regionales o de minorìa", cosa chi s'istadu italianu no at mai fattu a dannu de tottus sas limbas chi, a differentzia de su tedescu in Tirolu de josso, de s'islovenu in Friuli e de su frantzesu in Badde de Aosta, non tenen istadu a ue si zirare. In su mese de abrile de su 2013, s'assotziu at mandadu a innantis un'attera petitzione po pònner, in s'universidade, unu esamine de sardu in dontzi cursu de làurea de cada dipartimentu: an tando firmadu pius de 700 istudiantes iscrittos a s'ùrtimu annu de sas iscolas superiores de totu sa Sardigna. +Peri sa chistione ambientale est de importu po s'assotziu, dae su nono a su nucleare in su 2011 a su salvamentu de sos padentes in sos fogos de istiu. +Est finas faghende essire unu giornaleddu de nùmen "Ischida", in ue si publican opiniones e bideas de zente chi bolet iscrier calchi cosa in limba. +A s'agabbu de su 2014, s'Assotziu Su Majolu at dadu amparu a una trumighedda chi aìat pedidu a Facebook una versione in sardu; sos de Facebook an dadu su permissu in su primu de abrile, dende cumintzu a su protzessu de bortadura. + +Limbas romanzas meridionales: +Sas limbas romanzas meridionales sun unu suppostu sutta-grupu de sa familia romanza chi at postu pro primu Ethnologue, ma chin pacos limbistas chi bi sun de accordu. +Sicunda a Ethnologue, s'agorru limbisticu diat cumprender su sardu e su corsicanu, chin in prus su gadduresu e su tataresu. +Sa sientzia limbistica, pro su prus, ponet su corsicanu in sutta de s'ala italo-dalmatica, sende a curtzu de su toscanu, mentras chi su sardu est tentu in cunsideru comente limba indipendente a banda dae su grupu italianu. + +New Hampshire: +Su New Hampshire (/nuːˈhæmpʃər/) est unu istadu de sa Noa Inghilterra, regione a su Nord-Est de sos Istados Unidos de Amèrica. S'istadu pigat nòmene de sa contea in su Sud de Inghilterra de Hampshire. Sa capitale est Concord e sa prus manna tzitade Manchester. +Allàcanat in su Nord cun sa provìntzia canadesa de Québec, in su Est cun su Maine e s'Ocèanu Atlanticu, in su Sud cun su Massachusetts e in s'Ovest cun su Vermont. Su New Hampshire est su de 5 istados minores in istèrrida e su de 9 prus pagu populados de sos 50 istados federados. +De sas colònias britànnicas de Nord-Amèrica est istadu su primu a pònnere guvernu indipendente, at decraradu indipendèntzia in su ghennàrgiu 1776 e ses meses a pustis fiat unu de sos trèighi istodos fundadores de sa natzione. +In su mese de làmpadas 1778 est istadu su de 8 a ratificare sa costitutzione. Su New Hampshire fiat fintzas su primu istadu federadu a tènnere una costitutzione istatale pròpia. +Su New Hampshire tenet montes de sos prus mannos de sa costa Est e sas atraidas majores sunt sos isportos de s'ierru. +Su motto est ""Live Free or Die"" (Bive Lìberu o Mori), su nomìngiu est "The Granite State"" (S'Istadu de Granitu): su New Hampshire tenet difatis formatziones e cavas istèrridas de granitu. + +Concord: +Concord est una bidda de unos 42.500 bividores capitale de su New Hampshire e sea de sa "Contea de Merrimack" in sos Istados Unidos de Amèrica. +At pigadu nòmene de Concord isceti in su 1765, in antis si naraiat Rumford. + +Manchester (New Hampshire): +Manchester est una tzitade de unos 110.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in su New Hampshire, in ue est bidda prus manna e sea de sa "Contea de Hillsborough" impare a Nashua. +Est posta in sa riba de su frùmene Merrimack. + +Istadu Islamicu: +Su Istadu Islamicu de Iraq e Levante (in arabu "الدولة الإسلامية في العراق والشام"), fintzas connottu cun s'acronimu ISIL (chi istat pro s'inglesu "Islamic State in Iraq and the Levant") o ISIS, est una costa militante islamista de Al-Qaida chi nch'at serradu sos rapportos cun su grupu dae ue est naschida pro fundare unu "califfadu", Istadu Islamicu, chi cumprendet tottus sas populassiones arabas chi sa Frantza e s'Inghilterra aìan mantesu separadas a pustis de sa prima gherra mundiale. Su grustu jihadista est cun sas armas in manu peri tottu su Levante arabu (Libanu, Siria, Iraq e Giordania) e in su 2014, sicunda a sos titulos de imprenta otzidentales, cumandat "de facto" in tottu su nord-est de sa Siria e su nord-ovest de s'Iraq; in lampadas sun intrados a Mossul, sa secunda tzittade irachena. Fachet masellu de tottus sas minorias religiosas chi li capiten a tiru, de manera ispetziale yazidas e cristianos. + +Limba araba: +Su arabu (in arabu: "لغة عربية") est una limba afroasiatica chi fachet parte de sas limbas semiticas. +Cun s'ispaniada de s'imperiu islamicu in su seculu de VII, fintzas s'arabu est a commo una limba isparghinada meda, chi tuccat dae s'Arabia fintzas a Marocco, Pakistan e Turchia. + +Plymouth (Massachusetts): +Plymouth est una bidda de unos 57.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Massachusetts. Impare a Brockton est sea de sa "Contea de Plymouth". +Sa bidda est famada ca pro ite est su logu in ue sos Babos Pillingrinos chi ant fundadu sas primas colònias americanas fiant isbarcados cun sa nave "Mayflower". +Sa "Roca de Plymouth" est unu monumentu postu a ammentu de s'acuntèssia. + +Brockton (Massachusetts): +Brockton est una bidda de unos 93.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in Massachusetts. Est sea de sa "Contea de Plymouth" cun Plymouth. + +Springfield (Massachusetts): +Springfield est una tzitade de unos 153.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, in s'istadu de Massachusetts. Est sea de sa "Contea de Hampden" e tzitade prus manna de 3 in s'istadu, de 4 in Noa Inghirterra. + +Salem (Massachusetts): +Salem est una bidda de unos 41.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, in s'istadu de Massachusetts. Cun Lawrence est sea de sa "Contea de Essex". +Salem est famada pro su protzessu a sas bruscias de su 1692. + +Lawrence (Massachusetts): +Lawrence est una bidda de unos 70.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, in s'istadu de Massachusetts. Est sea de sa "Contea de Essex" cun Salem. +S'agatat in sa riba de su frùmene Merrimack. + +Noa Inghilterra: +Sa Noa Inghilterra (in inglesu New England) est una regione de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat a cara de s'Ocèanu Atlànticu. +Cun sa regione de Atlànticu Mèdiu format s'area Nord-Est de sa natzione. Sa prus manna tzitade est Boston, chi est fintzas tzentru econòmicu e de cultura printzipale. +Est cumposta de sos 6 istados de : +Su faeddu inglesu pro inditare unu bividore de sa Noa Inghilterra est "New Englander", o su nomìngiu "Yankee". +Istòria. +In origine sa Noa Inghilterra fiat bivida de populatziones amerindas, ma de su sèculu XVII est istada a manu a manu colonizada de sos Babbos Pilligrinos chi, persighidos pro chistiones religiosas in Europa, fiant emigrende de su Renniu Aunidu. +Est sa regione chi at progetadu sa rivolutzione contra sos britànnicos chi at pois tentu a resurtadu s'indipendèntzia de sa corona. Annos a pustis si fiat imbetzes oponida a sa gherra de su 1812 contra su Rennu Aunidu. +In su sèculu XIX at tentu rolu de prima lìnia in s'abolitzione de s'iscravidade, s'isvilupu de sa literadura e sa filosofia e no a ùrtimu de s'industrializatzione. +Est istada sa prima regione de sos Istados Unidos de Amèrica a s'iscerare cun identidade propia. +Tzitades Majores. +"tzitade, istadu (nùmeru bividores) - (residentes àrea metropolitana)" + +Alabama: +S'Alabama (/ˌæləˈbæmə/) est unu istadu federadu chi s'agatat in sa regione de Sud-Est de sos Istados Unidos de Amèrica. Sa capitale est Montgomery, sa prus manna tzitade Birmingham. +Su nomìngiu de s'Alabama est ""Yellowhammer State"" (Istadu de su Cincirri Grogu). Su cincirri est difatis su pugione chi rapresentat s'istadu. Àteros nomìngios sunt ""Cotton State"" (Istadu de su Cotone) e ""Heart of Dixie" "(Su coro de Dixie). Dixie est unu paranùmene usadu a inditu de sos bividores de su Sud de sos Istados Unidos. +Geografia. +Allàcanat in su Nord cun su Tennessee, in s'Est cun sa Geòrgia, in s'Ovest cun su Mississippi, in su Sud-Est cun sa Flòrida e in su Sud tenet bessida a mare in su Gulfu de Mèssicu. +S'Alabama est su de 30 istados prus istèrridos e de 23 prus populados intre sos 50 chi cumponent sa natzione. Tenet abbas intranàbiles navigàbiles. +Istòria. +Sos primos isproradores europeos de s'Alabama sunt istados ispagnolos in su sèculu XVI. Prus de 160 annos a pustis sos frantzesos nde aiant fundadu sa prus antiga tzitade: Mobile. +Cun sa derrota de sa Frantza in sa gherra de sos sete annos fiat tzèdidu a su Renniu Aunidu. Passadu a èssere territòriu de sos Istados Unidos, s'Alabama fiat aprovadu a istadu federadu de 22 in su 1819. S'economia in s'800 fiat crèschida gràtzias a sos cultibos de cotone, ma fiat basada mascamente subra su traballu de sos iscravos nieddos. +S'11 de ghennàrgiu 1861 s'Alabama aiat decraradu sa bessida de s'Unione. Fiat abarradu indipendente una pariga de dies e a coa si fiat aunidu a sos Istados Cunfederados. De s'acabu de sa Gherra Tzivile, at connotu pagu isvilupu e economicamente est abarradu acapiadu a sa massaria. Fintzas a sos annos '60 de su sèculu XX s'Alabama at antamas bidu sos interèssios de sas classes ricas biancas prevalèssire subra cussos de sos poburos. Sos afro-americanos fiant sos prus agrabiados, fintzas a tando ant bividu discriminados e chentza deretos. +Economia. +A pustis de sa II Gherra Mundiale s'economia de s'istadu est passada de s'apoderare mascamente de massaria a si disvariare, fintzas gràtzias a imbestimentos de sas fortzas armadas de sos Istados Unidos. + +Little Rock: +Little Rock est una tzitade de unos 187.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Arkansas, de chi est fintzas bidda prus manna, e sea de sa "Contea de Pulaski". +Sa fundatzione de sa bidda est de su 1722, dèpida a s'isproradore frantzesu Bernard La Hapre chi bi aiat fraigadu una istatzione de cummèrtzios. Est capitale de s'Arkansas de sa costitutzione de s'istadu, in su 1836. +Su nòmene de Little Rock (Roca Pitia), benit de su frantzesu "Petit Roche", chi sos colonizadores frantzesos aiant dadu a unu rocàrgiu postu in sa riba de su frùmene Arkansas. + +Charleston (Virginia Otzidentale): +Charleston est una bidda de unos 50.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Virgìnia Otzidentale e sea de sa "Contea de Kanawha". +Est sa prus manna bidda de s'istadu e tzentru printzipale de una area metropolitana de unos 308.000 residentes. + +Pittsburgh: +Pittsburgh est una tzitade de unos 307.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu federadu de Pennsylvania, in ue est sea de sa "Contea de Allegheny". +S'àrea metropolitana contat unos 2,4 milliones de residentes. + +Allentown (Pennsylvania): +Allentown est una tzitade de unos 118.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu federadu de Pennsylvania, in ue est sea de sa "Contea de Lehigh". +Est sa de 3 tzitade prus manna in s'istadu, in fatu a Filadelfia e Pittsburgh. +Allwntown fiat fundada in su 1762 de William Allen, unu òmine de Filadelfia. Sa tzitade at cuadu sa "Campana de sa Libertade" a sos inglesos in su basamentu de una crèsia intre su 1777 e su 1778. + +Erie (Pennsylvania): +Erie est una tzitade de unos 104.000 bividore de sos Istados Unidos de Amèrica, sea de sa "Contea de Erie", in s'istadu de Pennsylvania. +S'àrea metropolitana contat unos 281.000 residentes. + +Lansing: +Lansing est una tiztade de unos 120.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitalde s'istadu de Michigan, posta in manna parte a intro de sa "Contea de Ingham", ma fintzas in sas de "Clinton" e "Eaton". +Est capitale de istadu de su 1847. + +Portland (Maine): +Portland est una bidda de unos 63.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, in s'istadu de Maine, chi s'agatat in sa "Contea de Cumberland". +Est sa prus manna tzitade de s'istadu. Sa Portland de s'Oregon pigat nòmene de sa Portland de su Maine. + +San José (Califòrnia): +San José est un atzitade de unos 971.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu federadu de Califòrnia. Est sea de sa "Contea de Santa Clara". +San José est sa bidda prus manna de 3 in Califòrnia e sa de 10 in sa natzione. Pigat parte a sa "Bay Area", area metropolitana isvilupada a inghiriu de sa Baia de San Francisco, chi contat 7 milliones de residente, e chi est s'area urbana prus manna de 5 in sos USA. +Sa tzitade est istada capitale de sa Califòrnia intre su 1850 e 1851. +Est posta 70 Km a Sud de San Francisco. + +Montgomery (Alabama): +Montgomery est una tzitade de unos 205.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'istadu federadu de Alabama, in ue est capitale e sea de sa contea omònima. +Est sa segunda prus manna tzitade de s'istadu a segus de Birmingham. +Istòria. +In Antis de s'arribu de sos europeos sa zona de Montgomery fiat bivida de nativos de tribus Alabama e Coshuatta. +Fiat Abraham Mordecai, in su 1785 a costruire una istatzione postale in ue diat crèschere sa bidda. +Est capitale de istadu de su 28 de ghennàrgiu 1846. + +Birmingham (Alabama): +Birmingham est una tzitade de unos 212.400 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'istadu federadu de Alabama in ue est sea de capitale de sa "Contea de Jefferson" e bidda prus manna. +Est su coro de una area metropolitana chi contat prus de 1,2 milliones de residentes, chi benint a èssere sa parte de bator de sa populatzione de s'istadu intrenu. + +Mobile (Alabama): +Mobile est una tzitade de unos 193.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Alabama, in ue est sea de sa "Contea de Mobile". +S'area metropolitana contat unos 565.000 residentes. +Est su solu portu de mare in Alabama. + +Tasca: +Una tasca (o mutzilla), in sa forma sua prus simpre, est un'istaca de pannamenta carrigada a sas palas de una pessone e segurada cun duas fascas chi andant a subra de sas palas e a suta de sos sircos. +Fitianu, si preferint sas tascas a sas balizas o sas bussas a manu, mescamente cando si devent trasportare càrrigos pesados pro tempos longos, sende chi sas tascas, pro custa casta de impreu, sunt prus inditadas chi sas manos. +Sas tascas mannas, impreadas pro trasportare càrrigos superiores a 10 chilos, normarmente iscàrrigant sa parte prus manna de su pesu issoro (finas a su 90%) a subra de chintorzas tramatzadas chi si podent prender a sos costazos: in custa manera, sas fascas in sas palas podent ser impreadas cun s'intentu ùnigu de abalansare su pesu de su càrrigu. Custu mezorat sa possibilidade de trasportare càrrigos pesados, peri ca sos costazos sunt galu prus fortes chi sas palas e mezorat in manera cussideràbile s'azilidade de chie trasportat sa tasca e s'abalansamentu, ca su càrrigu s'acùrtziat in manera annanghedora de su baritzentru de sa pessone. In prus de custu, su dossale de sas tascas medianas e mannas est a s'avesu rìzidu pro fagher chi siat mantenta s'egonomia sua independentemente dae su modu in ue est carrigada sa tasca e pro iscarrigare in manera otimale su pesu a sa chintorza in sa base. Custu normarmente si lograt a mèdiu de sa cullocadura in su dossale de làminas de materiale pràstigu cumbinadas cun barras de allumìniu bertigales ischeadas pro unu cuntatu otimale cun su dossu, cando ch'in sos modellos de montismu s'impreant frechentemente telarzos tubulares beros e autèntigos de atzarzu. +Crassifigadura de sas tascas. +De acordu cun sa capatzidade de càrrigu, sas tascas si podent partzire in tres grupos mannos: tascas minoras (finas a 40 litros) inditadas pro iscursiones diàrias, sas mannas (de 40 a 65 litros), utilizàbiles in s'escurrimentu, e finarmente sas adotadas pro su montismu (prus de 65 litros), mesche pro ispediduras a zonas remotas. +Impreos ispetziales. +Unas cantas tascas sunt prozetadas ispetzìfigamente pro trasportare ozetos particulares. Isempros comunos sunt sas tascas impreadas pro ozetos de balore mannu, comente pro narrer elaboradores portàbiles e echipamentos fotogràfigos. Esistint finas modellos ispetzìfigos pro su sarvamentu. In su mercadu bi sunt aguarmente tascas pro su trasportu de ozetos mannos comente pàtinos cun rodighedddas, taulas de patinamentu o finas tascas probidas de unu reservadorzu minore cun unu tubigheddu cunetadu, peri su cale chie est trasportende sa tasca podet bufare e s'idratare sena si dever arressare a mala boza (su sistema naradu est cunnotu comunamente comente “Camelbak” o “Camel bag”): custu ùrtimu tipu de tasca s'impreat pro iscursiones in anderas, iscurrimentu e montismu. + +Maryland: +Su Maryland (/ˈmɛrɨlənd/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Atlànticu Mèdiu. Sa capitale est Annapolis, sa prus manna tzitade Baltimora. +Su nòmene ddi fiat dadu uffitzialmente in onore de sa reina Henrietta Maria, ma segundu is istòricos diat bènnere prus a prestu de Maria, mamma de Gesus. +Allàcanat in su Sud e in s'Ovest cun Virgìnia, Virgìnia Otzidentale e Distritu de Columbia, in su Nord cun sa Pennsylvania, in s'Est cun su Delaware. In su Sud-Est tenet bessida in s'Ocèanu Atlanticu. +Su Maryland est unu de sos istados federados minores, ma noantamas unu de sos cun prus arta densidade de populatzione. +Est cunsideradu pro sos Istados Unidos su logu de nàschida de sa libertade de religione. A primìtziu de su colonialismu difatis sos catolicos, persighidos in Inghilterra, bi emigraiant sende chi George Calvert, I Barone de Baltimore e mere de sa colònia de Maryland, ddis daiat acòstiu. +Su Maryland fiat su de 7 istados a ratificare sa costitutzione de sos Istados Unidos. +Est s'istadu cun sas intradas mèdias peròmine prus artas, e su prus ricu de sa natzione. +Sos nomìngios sunt ""The Old Line State"" (S'Istadu a s'Antiga), ""Free State"" (Istadu Liberu), ""Cheaspeake Bay State"" (Istadu de sa Baia Cheaspeake). + +Annapolis: +Annapolis est una bidda de unos 36.600 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Maryland e sea de sa "Contea de Anne Arundel". +Sa bidda est posta in sa Baia de Chesapeake, a sa buca de su frùmene Severn, 40 Km a SUd de Baltimora e 48 Km a Est de Washington. +Pigat parte a s'area metropolitana Baltimora-Washington. + +Xöömej: +Su faveddu xöömej o khöömei si impreat tantu pro indittare unu istile de musica tradissionale in sa Repubrica de Tuva (Russia) cantu unu cantu fattu pro mediu de gula. Bi nd'amus documentassione chi nde provet s'esistentzia dae prus de unu seculu. +Sas cantones trattan, a su solitu, de isteppas e caddos e si cantan fortzande sas cordas vocales, ind una manera chi si assimizat a sos canticos buddistas. +Su khöömei est una forma de cantu chi tenet radichina in sas muntagnas de Altai, a ovest de sa Mongolia. Chircat de istroccher sos sonos de sa natura e de nde facher duos a su matessi tempus: difattis, unu sonu est semper grae e un'atteru armonicu. +A bortare sa paragula "khöömei" si li diat narrer "gùtturu", ca su prus de sos sonos si fachet chin custa parte de corpus. Si ispirat a su cantu de sos puzones e serbit in sos rituales de sciamanesimu. +Su khöömei tenet duas modas pro cantare: su "kharkhiraa" chi est fentomadu pro sos sonos, chi sun graes meda, e su "isgeree" chi si cantat fruschiande e tenet, a s'imbesse, sonos agudos. +Sos mongolos fachen custu cantu tradissionale in occasione de fattos de importu mannu, comente a tzerimonias uffitziales e, mescamente, festas in familia. Sun avvesos a lu cantare fintzas murghende sos animales o carignande sos piseddos. +In Mongolia bi at zente meda, a fiottos, chi bolet imparare a cantare e bi at letziones fattas a posta pro custu intendimentu. Est de narrer chi peròe si trasmittit galu pro su prus oralmente. Si podet cantare siat "a cappella" siat chin s'accumpanzamentu de su "Morin Khuur". + +Wyoming: +Su Wyoming (/waɪˈoʊmɪŋ/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de sos montes, in s'Ovest de sa natzione. Sa capitale e prus manna tzitade est Cheyenne. +Su nòmene de Wyoming benit de unu faeddu in limba Munsee, "xwé:wamənk", chi cheret nàrrere "a su frùmene mannu e alladiadu". +Allàcanat in su Nord cun su Montana, in s'Est cun Dakota de Sud e Nebraska, in su Sud cun su Colorado, in su Sud-Ovest cun su Utah, in s'Ovest cun su Idaho. +Est su de 10 istados prus istèrridos e su segundu prus pagu populadu de sa federatzione. +Sas duas partes otzidentales de tres de su Wyoming sunt cumpostas mascamente de montes, in sa parte orientale s'agatant imbetzes praterias de campeda, chi pigant nòmene de "High Plains" (campuras in artària). +Su 10 de nadale 1869 su Wyoming, chi tando fiat galu Territòriu e no istadu, est istadu su primu logu in sos USA a dare deretu de votu a sas fèminas. Su wyoming est istadu fintzas su primu a ddas ammìtere in polìtica, in sas giurias de tribunales, su primu a nde tènnere a giuighes de paghe, e su primu, in su 1924 a elèghere guvernadore fèmina. +Fiat su de 44 istados a intrare in s'Unione su 10 de trìulas 1890. +Su nomìngiu de su Wyoming, chi no ispantat bida s'istòria, est ""The Equality State"" (S'Istadu de sa Paridade). + +Cheyenne (Wyoming): +Cheyenne est una bidda de unos 59.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de su Wyoming e sea de sa "Contea de Laramie". +S'àrea urbana, chi contat unos 86.000 residentes e s'agatat in su chirru prus setentrionale de una àrea metropolitana chi s'istèrret de Cheyenne a Pueblo, in Colorado, chi contat populatzione de unos 5,5 milliones de bividores. +Est istada fundada in su 1867 e decrarada capitale de su Wyoming giai de sa costitutzione de s'istadu, in su 1890. + +Rekuhkara: +Rekuhkara (dae sa limba ainu Sakhalin "rekuh" "レクㇷ" "gùtturu"; "rekut" "レクㇳ" o "レクッ" in sa limba Ainu de Hokkaidō) est istada una moda tradissionale de cantare, chi si assimizat meda a cussa Inuit, chi at cantau su populu Ainu fintzas a su 1976, cando s'urtima cantadora chi mantenìat galu vìa custa tradissione est iscumparta. Pro indittare custu cantu, si podet fintzas atzappare su faveddu Sakhalin "rekuxkara" e cussu giapponesu "rekukkara" ("レクッカラ" in katakana). +Su cantu bolìat a mantènner duas feminas istande cara a cara: s'una, chin sa manu, fachìat unu punzu a manera de mimare unu tubu e cantàbat a sa tuva orale de s'attera, chi imbètzes impreàbat su canale vocale pro modulare su sonu. + +Cabu de susu: +Su Cabu de susu est istadu una rezone amministrativa de sa Sardigna, chi cumprendìat sas chi sun commo sas provintzias de Tàtari, de Terranoa-Tempiu, de Nùgoro e fìntzas de Aristànis in s'ala settentrionale. Su Cabu de susu teniat a tzentru sa tzittade de Tàtari, in cuntrastu cun Casteddu chi perteniat a su Cabu de josso. Custa partzidura benit dae sa dominadura cadelana, chi aìat partzidu s'isula in custas duas rezones mannas po nche las fagher brigare s'una cun s'attera e, duncas, cuntrollare menzus sa Sardigna. +In calchi trettu de sa Sardigna, peròe, comente a s'Aristanesu e a su Barigadu, cun su nùmen de "cabu de susu" si cheret indittare non tantu s'ala tzentru-settentrionale de s'isula, cantu prusaprestu sa Barbagia chi, sende unu logu de muntagna, est "pius in artu" de sos pianos chi si agattan in atterue. +Unu chi vivet in Cabu de Susu si naraìat "cabesuèsu", ma non b'est unu numen po sos chi istan in su Cabu de josso, chi si naraìan "campidanesos" e bo' (mancari chi su Campidanu non siat tzertu tottu su meridione de sa Sardigna). + +Cabu de giossu: +Su Cabu de giossu est stau una regioni amministrativa de sa Sardìnnia, chi cumprendiat is chi funt immoi provintzias de Casteddu, de su Campidanu de Mesu, de Carbonia-Igresias, de s'Ogiastra e de bona parti de cussa de Aristanis puru. Su Cabu de giossu teniat a centru sa tzittadi de Casteddu, in cuntrastu cun Tàtari chi fiat de su Cabu de susu. +Custa partzidura benit dae sa dominadura cadelana, chi aìat spartziu s'isula in custas duas regionis mannas po ndi ddas fai brigai s'una cun s'attra e, duncas, cuntrollai mellus sa Sardinnia. +In sardu no nc'est unu nòmini po indittai is chi bivint in Cabu de giossu, chi si naràant "campidanesos" (mancai su Campidanu non siat certu tottu s'ala meridionali de s'isula). + +Katajjaq: +Su Katajjaq est una moda de cantare tradissionale chi cantan sos Inuit (bi at unu cantu chi si assimizat meda, su rekuhkara de sos ainu, ma est iscumpartu dae tempus meda). A s'imbesse de su cantu tradissionale chi si atzappat in populos medas peri su mundu, su cantu Inuit lu fachen a su solitu feminas chi, ind unu canticu a duas boches, si isfidan pro iscumbatare chie est sa prima a perder su jocu mancandeli alinu pro respirare; a su solitu, su jocu addurat duos o adderettura tres minutos. De cada manera, bi at fintzas una cantadora, Tanya Tagaq, chi bolet cantare a sa sola e si fachet acccumpanzare dae musitzistas comente a Björk. Bi at fintzas su duettu Tudjaat, chi cantat musica siat tradissionale, fatta chin su gùtturu, siat pop. + +Shigeru Kayano: +Shigeru Kayano ("萱野 茂" Kayano Shigeru, 15 de lampadas de su 1926 - 6 de martzu de su 2006) est istadu unu de sos urtimos a mantènner sa limba ainu comente mama e unu de sos prus mannos gherradores de su grupu etnicu suo pro chi podan picare sos derettos politicos, curturales e umanos chi lis toccan. Shigeru Kayano nabat a Hokkaido chin custa frasia: "Hokkaido, Ainu no kuni desu" (Hokkaido, terra de sos Ainu). + +Medianerismu: +Su medianerismu est unu fenòmenu criminale chi tenet de ozetu s'aprofetamentu de sa manu de òpera peri mètodos illegales. +Est naradu "medianerista" s'individu chi, a s'avesu in sas primas primas oras de sa die, isprosat manu de òpera diària, normarmente no ispetzializada, pro chi traballet sena documentos e in manera illegale in diferentes setores, chi sos prus ispainados pertocant su traballu in s'agricurtura (traballu in sos campos) e in fraigadorzos illìtzitos. +Ispainadura de su fenòmenu. +Su fenòmenu est meda ispainadu in su mundu, in Itàlia l'est mescamente in su merie continentale de giosso. Su medianerismu est relassionadu fitianu cun organizaduras sutamundistas. Isse zenerarmente agatat atopu mannu in sos pizos prus dèbiles e iscullocados de sa pobuladura, pro narrer in mesu de sos traballadores immigrados (comente sos foracomunidàrios). +In Itàlia. +Custa pràtiga esistit dae dègadas in sas zonas agrìculas italianas e est aguarmente documentada in sas crònigas: in su maju de su 1980, tres piseddas de sa bidda apuliesa de Ceglie Messapica perdent sa bida in unu postale de sos medianeristas. Su 17 de triulas, unos cantos medianeristas proant a leare in petus traballadores e sindigalistas de Villa Castelli in tempus de una manifestada contra a su fenòmenu, a pustis de lis aderetare repìtidas minetzas de morte. Su 21 de triulas, aguarmente in Villa Castelli, otu medianeristas armados a pistola aiant atacadu sos sindigalistas de sa CZIT e aiant assartadu sa sea logale de su sindigadu. +Su fenòmenu de su medianerismu s'est ispainadu galu de prus cun sos reghentes iscostiamentos migratòrios aproghilende dae s'Àfriga, dae sa Mesìsula Barcàniga, dae s'Europa levantesa e dae s'Àsia: difatis, sos chi emìgrant lllitzitamente in s'isperu de mezorare sa cundissiones suas pròpias nche ferit cun fazilidade a sas manos de custas pessones, chi li reduint in un'istadu de iscravura e dependèntzia. +In su ghennarzu de 2010, sos traballadores foracomunidàrios de sa bidda calabresa de Rosarno amàniant una filera de manifestadas contra a sos medianeristas, su tensu cunzughet un'iscalada de biolèntzia intre bratzeris e abitadores de sa leada minora calabresa. Su 26 de abrile de 2.010, detenent in Rosarno 30 medianeristas, chi aprofetaiant traballadores foracomunidàrios custrìnghidos a traballare in cundissiones disumanas in sos campos, collende tzìtrigos curtivados in sa zona de Rosarno, cun bussardos de traballu aguales a 15 oras sa die. S'incherta, in prus de custu, at permìtidu de ghetare lughe a subra de unu sistema de trampas pratigadas a dannu de sas entidades de seguràntzia sotziale. Pro su chi prendet s'aspetu patrimoniale, sunt istados sechestrados dughentos terrinos e binti impresas agrìculas pro unu balore grobale de 10 milliones de euros. Su 5 de làmpadas de 2.011, in Villa Castelli, in su cuadru de s'operadura "Little Castle” de sa polima fisgale, s'arrecatant benes pro unu totale de unu millione e mesu de euros. +S'art. 12 de su D.L. de su 13 austu 2011, n. 138, cumbertidu cun modifigaduras dae sa leze de su 14 cabudanni 2011, n. 148, at introduìdu a su còdighe penale italianu su delitu nou de “intermediadura illìtzita e aprofetamentu de su traballu”. Sas cundennas prebidas pro sos gasi narados “medianeristas” sunt sa presonia dae chimbe a otu annos e una machitzia dae 1.000 a 2.000 euros pro onzi traballadore imboligadu. + +Bardana: +Sa bardana (dae su latinu "gualdana" o "waldana") fit unu crìmene diffùndiu meda in Sardigna, in s'Ottichentos. +Fit una deichìna de omines chi, sedende a caddu chin sas armas in manu, a de note andàban a sacchizare una bidda o un'istatzu riccu uchidende a chie fachìat resistentzia. +Cando falàban a sa bidda isseperada, su capu de sa teppa, chi si nabat su bardaneri, muttìat a tottus sos chi nde fachìan parte. Si calicunu mancabat, non bi aìat peruna bardana. A bìas si isseperàbat fìntzas de la facher in chenapura, pro iscaramantzìa. +A bortas sa teppa fit cumposta dae 50 oppuru 100 pessones, chi benìan dae biddas fìntzas attesu meda s'una dae s'attera. Sos gruppichèddos si attobiàban a de note in sa bidda pro mògher a attaccare. Su prus de sas bortas, carchidùnu andabat a attaccare sas casermas de sos carabineris e carchidùnu atteru a irrobare sos riccos de sa bidda. S'assione fit accabàda cando sìche fughìan tottus e si partìan sa cosa furada. Tando sos furones torràban a facher una bida normale. +Sa bardana fit propria de sa Sardigna e bi nde aìat medas in locos de muntagna, comente Barbagia e Gallura. Non bi aìat assotzios a delìncuer pro sa bardana, chi fit possibile a facher fintzas ca mancabat leze pro dare azudu a sa zente. Chin sa militaritzassione italiana de sa Sardigna, sa bardana aìat fattu locu a bandidos chi assachea(ba)n macchinones. +Istudiosos an pessàu a sa bardana comente a una imposta, de manera violenta, a s'edittu de sas chiudendas piemontesu dae parte de sos sardos, chi lu aìan crètiu comente a una assione de fura chi sa classe prus ricca fachiat a dannu de cussa prus povera. + +Musica ainu: +Sa musica ainu est s'ispressione musicale de sos ainu, populu in su nord de su Giappone chi tenet tradissiones, non petzi musicales, a banda. Sas modas cumprenden s'anticu "yukar", chi est una forma de poesia epica, e s' "upopo". +Su turcimannu prus fentomadu de musica ainu paret chi siat Oki. + +Rafael Sari: +Rafael Sari (S'Alighera, 1904 - 1978) fit unu poete sardu populare meda in tzittade sua, ca fit unu de sos prus mannos a fagher poesias in s'aligaresu. At traballadu comente mastru de iscola elementare e archivista de s'Alighera. Dae su 1929 in susu, publicaìat a cadentzia regulare, in paperis o zornales de s'Alighera, articulos e poesias in cadelanu, cosa chi li aìat fattu bincher parìtzos premios literarios. Sa poesia sua est de natura intéria e si bortat a musica a s'ispissu. Fit péri su fundadore e primu secretariu de su " Centre d'Estudis Algueresos " ("Tzentru de Istudios s'Aligaresos"), impare a Rafael Catardi, chi commo ghettat su bandu de concursos literarios a nùmene de su collega. + +Joan Elies Adell i Pitarch: +Joan Elies Adell i Pitarch (Vinaròs, 1968 - ) est unu poete e saggista valentzianu de limba cadelana. +Bida. +Joan Elies Adell est naschidu in Vinaròs, Baix Maestrat (Comunidade Valentziana). Laureadu in comunicatzione audiovisiva cund unu dottoradu in filolozìa cadelana, est unu professore siat de filolozia in s'Universidade Aberta de Catalugna in Bartzellona, siat de teoria literaria in s'Universidade de Rovira i Virgili (Tarragona). A commo, est fintzas su direttore de su "Espai Llull", uffitziu de su gubernu cadelanu in sa tzittade sarda de s'Alighera. +At iscrittu liberos chi trattan de teoria literaria e culturale, literadura cadelana e musica, e faghet parte de "Hermeneia", unu prozettu de chirca in s'Universidade Aberta de Catalugna chi punnat a iscumbatare sa relata tra tecnolozias noas e istudios literarios. + +Centre d'Estudis Algueresos: +Su Centre d'Estudis Algueresos (in sardu "Tzentru de Istudios s'Aligaresos") est un'ente culturale fundadu in S'Alighera in su 1952 cun sa punna de promòver su s'aligaresu a manera de prennare su boidu chi aìat lassadu s'assotziu "La Palmavera" e, in prus, torrare a tenner cuntattos culturales cun tottus sos atteros trettos de allega cadelana. Sos fundadores fin Rafael Sari, chi nde est istadu su primu secretariu, Rafael Catardi (presidente dae su 1952 a su 1961 e galu dae su 1971 a su 1974), Antoni Simon Mossa (presidente dae su 1961 a su 1971), e Antonella Salvietti, chi est presidente dae su 1974. S'ente tenet sea in sa cheja manna de Santa Maria. +At promovidu sa publicada de su paperi "Renaixença Nova", aprofettende de su "retrobament" cun sos cadelanos in su 25 de austu de su 1960. Tando at cumintzadu a traballare cun s'assotziu "Jocs Florals de l'Alguer" in su 1961, in ue partetzipaìan fintzas medas autores cadelanos chi fin in disterru in ìe. In su 1969 at ammanizadu unu cuncordu e dae su 1972 bi at fattu essire discos de cantones s'aligaresas. In su 1973, at cumintzadu puru a fagher letziones de cadelanu. +Dae su 1985 in susu, su traballu lu est sighende sa " Obra Cultural de l'Alguer ". + +Obra Cultural de l'Alguer: +Sa Obra Cultural de l'Alguer (incurtziadu in OCA) est un'ente fundadu in su 1985 cun sa punna de promòver sa cultura s'aligaresa e, subratottu, s'allega sua cadelana. +Est in intro de unu cuadru de programmatzione sotzio-politico-economica chi pertoccat s'isfera mediterranea, mantenende sos rapportos tra s'Alighera e su restu de sos gai giamados Paisos Cadelanos. Su gubernu de sa Catalugna ("Generalitat de Catalunya") tenet s'OCA in cunsideru comente a un'ente chi «dae sa sotziedade tzivile e a passu cun sos tempos, si at mudadu in defensore de su passadu, de su presente e de su benidore de sa cultura, limba e identitade cadelana», impare a s' "Òmnium Cultural", s' "Ateneu Barcelonès", "Acció Cultural del País Valencià" (ACPV), s' "Obra Cultural Balear" (OCB), su "Centre de Cultura Catalana d’Andorra". + +Escola de Alguerés Pascual Scanu: +Sa Escola de Alguerés Pascual Scanu (in sardu "Iscola de s'Aligaresu Pascale Iscanu") est un'iscola de cadelanu s'aligaresu fundada in su 1982 dae Josep Sanna e Pasqual Mellai cun sa punna de imparare su limbazu a sa zenerassione noa. Si faghen classes de limba, literadura e istoria, e tottus sas letziones sun de badas. S'imparu si faghet in s'aligaresu, in logu de s'istandard bartzellonesu, a manera de torrare a iscobèrrer una sienda lessicale e morfolozica chi si fit isperdende. S'iscola traballat cun atteros assotzios e entes culturales s'aligaresos, comente s'Obra Cultural de l'Alguer. +Su nùmene de s'iscola cheret ammentare a s'iscritore e limbista s'aligaresu Pascale Iscanu ("Pascual Scanu"), attivista po su mantenimentu de sa cultura cadelana de s'Alighera. +A commo su direttore de s'iscola est su preide Antoni Nughes, incarrigadu fintzas de iscrìer articulos po su paperi " L'Alguer " e de fagher missa in cadelanu. + +La Palmavera: +La Palmavera fit su primu assotziu cadelanista fundadu in S'Alighera in su 1906 dae su primu nucreu de cadelanistas s'aligaresos (Josep Frank, Joan Pais i Melis, Carmen Dore, Antoni Ciuffo e Joan Palomba, F .Liperi, Salvador Corbia, Ciprià Cipriani e una pariga de atteros) a pustis de s'attobiu in sa tzittade sarda de su cadelanu Eduard Toda i Güell. Sos attivistas fin in cuntattu cun sos "renaixentistes" bartzellonesos e an fintzas mandadu una delegassione issoro a su Primu Cungressu de sa Limba Cadelana de su 1906. +Su pensamentu elitista issoro non lis at permittidu de sighire a mantènner sos cuntattos cando fit iscumpartu Ciuffo in su 1910, e su grustu sìche est mortu a s'aggabu de sa prima gherra mundiale. A sa fine de su 1915 ja fit ruttu meda in decadentzia, siat po su cambiu de residentzia de calchi assotziadu siat po brigas internas de natura personale. +S'innu de s'assotziu fit "Esperança", cumpostu dae su secretariu Carmen Dore (archivista munitzipale) e bortada a musica dae Pais. Mancari chi sìat mortu luego, su grustu fit petzi su cumintzu de su moimentu cadelanista de S'Alighera. Sos assotziados an sighidu a tènner cuntattos cun sos intellettuales de Bartzellona a titulu personale (subratottu cun Francesc Matheu e Antoni Maria Alcover). "La Palmavera" fit torrada a nàscher in su 1950 dae Antoni Ballero de Càndia e atteros iscrittores cun assotzios noos. + +Cùcuru de is Rius: +Cùcuru de is Rius est unu situ archeològicu de sa Sardigna tzentru-otzidentale, in ue sunt istados agatados repertos de perìodu istòricu cumpresu intre su millènniu IV i.C e s'edade romana imperiale. S'agatat in unu montigreddu a Sud de s'istàngiu de Crabas, in territòriu de su comune de Crabas, provìntzia de Aristanis. +Paritzas de sas iscobertas fatas in Cùcuru de is Rius sunt ùnicas in sa Sardigna e in totu su Mare de Mesu. +Sos traballos de iscavu sunt istados fatos intre su 1976 e 1979, in paris tempus cun sos de realizadura de su canale iscucuradore chi de s'istàngiu de Crabas betit a su Gulfu de Aristanis. +Su logu at torradu una necròpoli de su "Neolìticu Mediu" de curtura Bonuighinu, cumponida de tumbas iscavadas in grutigheddas fatiscas. Is tumbas sunt una bintina, ma de custas isceti una parte de tres est istada iscavada. +In su "Neolìticu Superiore" Cùcuru de is Rius fiat abbitadu de gente de cultura de "Santu Triagu", "Otieri" e "Abealzu". +A s'acabu de s'"Èdade de su Brunzu" bi fiat pesadu unu templu nuraghesu a putzu. +In "Época Pùnica" bi fiat fraigadu unu "sacellu" chi fiat sempremmai usadu pro sacrifìtzios de animales minores. Su "sacellu" est istadu usadu fintzas in "època romana republicana". +In die de oe su situ s'agatat inghiriadu de abba, in una isuledda chi istat in mesu a su canale iscucuradore. Est in istadu de abandonu e non podet èssere bisitadu. + +Geòrgia (Istados Unidos de Amèrica): +Sa Geòrgia (/ˈdʒɔrdʒə/ jor-juh) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in sa regione Sud-orientale de sa natzione. Pigat nòmene de Re Giorghi II de Britànnia Manna. Sa capitale e prus manna tzitade est Atlanta. +Sos nomìngios sunt ""Peach State"" (Istadu de su Pèssighe) e ""Empire State of the South"" (Istadu imperiale de su Sud). +Geografia. +Allàcanat in su Nord cun su Tennessee e sa Carolina de Nord, in s'Ovest cun s'Alabama, in su Sud cun sa Flòrida, in s'Est cun sa Carolina de Sud e s'Ocèanu Atlànticu. +In sa parte setentrionale de s'istadu s'agatant sos Montes Blue Ridge, chi sunt parte de sos Apalacos. Sa parte tzentrale est imbetzes prana e montigrosa, in s'Est a cara de su mare e is su Sud s'agatant campuras. Su pitzu prus artu de sa Geòrgia est su monte Brassbald (1.458 m) +Est su de 24 istados prus istèrridos e su de 8 prus populados de sos 50 de sa federatzione. +Istòria. +Sa Geòrgia est istada s'ùrtima de sas trèighi colònias originales a èssere costituida, in su 1732. A pustis de sa Rivolutzione Americana fiat s'istadu de bator a ratificare sa costitutzione de sos Istados Unidos, su 2 de ghennàrgiu 1788. +In su 1861 aiat decraradu sa setzessione, diventende unu de sos sete istados cunfederados originales. Fiat fintzas s'ùrtimu istadu a torrare in s'Unione a s'acabu de sa Gherra tzivile, su 15 de trìulas 1870. + +Atlanta: +Atlanta () est una tzitade de unos 432.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale e bidda prus manna de s'istadu federadu de Geòrgia. +Sa tzitade s'agatat partzida intre duas conteas: sa de "Fulton" e sa de "Dekalb". +Est cumposta de 242 apendìtzios chi s'agatant a giru de tres distritos printzipales: "Downtown", "Midtown" e "Buckhead". +Atlanta fiat fundada in su 1837, a sa rughera de duas lìnias de trenu. In sa Gherra tzivile fiat destruida intrenamente, ma sos annos a sighire at connotu unu isvilupu chi no aiat mai tentu in antis. +In su 1996 at acasagiadu s'editzione de 26 de sos Giogos Olìmpicos Modernos. +S'area metropolitana contat unos 5,6 milliones de residentes. + +Attaccu banzai: +Su attaccu banzai ("玉砕" o "バンザイ突撃" gyokusai o banzai totsugeki) fit su lùmen dau in sa secunda gherra mundiale a attaccos frontales chi bidìan a sordaos giapponesos currende, chin bazonetta in manu, cara a s'esertzitu inimicu in s'ispera de lu ispantare e lu uchìder. S'attaccu non fit dèpiu, comente si dìat poder pessare, a carchi arresone istratèzica (comente s'attaccu kamikaze), ma simpremente a su codiche morale de su militarismu giapponesu (su "bushido", chi fit innantis de sos samurai) chi preferìat su giapponesu mortu chi non bintu in gherra. +S'attaccu banzai fit in imprèu meda dae cando sos giapponesos aìan gherrau in sa gherra russo-giapponesa e in se secunda gherra sino-giapponesa, in ube s'esertzitu russu e cussu tzinesu fit pro su prus male frunìu: custu podìat permìtter a s'attaccu banzai de poder adderettura bincher, fachende dannu mannu (siat fisicu siat psicolozicu) in pacu tempus. +Custu modellu de pelea no at boddìu fruttos medas, peròe, in sa secunda gherra mundiale, in ube s'attaccu fit una manera comente a un'attera pro andare a si uchìder chind unu mare de ballas in corpus. + +Kamikaze: +Kamikaze ("神風") est una paragula giapponesa, chi est a su solitu bortada in "bentu de deus" ("kami" bolet narrer "deus" e "kaze" "bentu"); est su lùmen dau a una fentomada buriana chi aìat sarbàu su Giappone dae sa conchista mongola de su Kublai Khan in su 1281. +In Giappone sa paragula "kamikaze" si imprèat petzi pro indittare custa buriana, ma a libellu internassionale si connoschet ca chin custa si indittàban sos attaccos suitzidas de pilotas giapponesos, chi ghiàban aereos prènnos de prùvura, contra sas naves de sos Alliados in s'accabu de sa gherra de su Patzificu in sa secunda gherra mundiale. +Dae s'accabu de sa secunda gherra mundiale in susu, sa paragula "kamikaze" si imprèat fintzas pro indittare una variedade prus manna de attaccos, semper de natura suitzida, in atteras partes de su mundu. Esempios sun su "Selbstopfer" de sa Germania natzista, o calesisiat assione terroristica in ube su militante morit de manu sua. Sos paperis e zornales giapponesos non nde favèddan gòi, preferinde nàrrer "jibaku tero" ("自爆テロ"), incurtziadura de sas paragulas anglo-giapponesas "jibaku terorisuto" ("自爆テロリスト", a sa litera "terroristas chi si fachen esploder). + +Tennessee: +Su Tennessee (/tɛnɨˈsiː/) (in Limba Cherokee: ᏔᎾᏏ, Tanasi) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi est postu in sa regione Sud-orientale de sa natzione. Sa capitale est Nashville, sa prus manna tzitade Memphis. +Allàcanat in su Nord cun Kentucky e Virgìnia, in s'Est cun sa Carolina de Nord, sa Geòrgia, s'Alabama e su Mississippi in su Sud, in s'Ovest cun Arkansas e Missouri. +A su chirru Est de s'istadu s'agatant sos Montes Apalacos, sa làcana de Ovest est dada de su frùmene Mississippi. +Su territòriu chi oe est Tennessee fiat unu tempus parte de sa Carolina de Nord e a coa parte de su "Territòriu de Sud-Ovest". Fiat ammìtidu comente istadu de 16 su 1 de làmpadas 1796. +A s'iscòpiu de sa Gherra Tzivile, su Tennesse fiat s'istadu chi a ùrtimu aiat lassadu s'Unione pro s'aunire a sos Istados Cunfederados de Amèrica. Est fintzas istadu su primu a torrare a b'intrare cun s'acabu de sos cumbatimentos. +Noantamas fiat su chi prus at fornidu s'esèrtzitu cunfederadu de armas e sordados. +A pustis de sa gherra su Tennessee teniat a primìtziu una politica liberale, ma a sa fine de sos annos 80 de su sèculu XIX aiat imbetzes aprovadu leges chi escludiant sos pòburos - e duncas sa majoria de sa populatzione niedda - de su deretu de votu. Custa cunditzione at tentu durada fintzas a sa metade de su sèculu in fatu. +In su sèculu XX su Tennessee est passadu de una economia mascamente basada subra sa massaria, a una prus disvariada, gràtzias fintzas a sos agiudos de imbestimentos federales, cun sa Tennesse Valley Authority, e s'istabilida de sa sede de su Progetu Manhattan in sa tzitade de Oak Ridge. +In s'istòria de sa cultura americana su Tennesse at giogadu unu rolu de importu prus a totu pro su chi pertocat sa mùsica, duncas su rock and roll, su blues, su country e su rockabilly. +Su nomìngiu est ""The Volunteer State"" (S'Istadu Volunteri). + +Nashville: +Nashville est una tzitade de unos 601.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Tennessee e sea de sa "Contea de Davidson". +Est sa segunda tzitade de su Tennessee a fatu de Memphis. +S'agatat sa parte tzentru-setentrionale de s'istadu, in sa riba de su frùmene Cumberland. Est tzentru de mùsica, sanidade, editoria, bancas, indùstrias de trasportu e b'ant fintzas medas universidades e colleges. +Est nodia comente bidda de mùsica, su nomìngiu est duncas ""Music City"" (Tzitade de Mùsica). +S'àrea metropolitana contat unos 1,6 milliones de residentes. + +Oak Ridge (Tennessee): +Oak Ridge est una bidda de unos 30.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in su Tennessee, in sas contea de "Anderson" e "Roane". +Sede de s'Oak Ridge National Laboratory, sa bidda est istada fundada in su 1942 comente logu de produidura pro su Progetu Manhattan, operatzione de su gubernu de sos USA chi at isvilupadu sa bomba atòmica. +Sa retzerca tenet galu rolu printzipale in s'economia de Oak Ridge. + +Louisiana: +Sa Louisiana (/luːˌiːziˈænə/ o/ˌluːziˈænə/; in frantzesu: État de Louisiane, ; Creolu de Louisiana: Léta de la Lwizyàn) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica. Sa capitale est Baton Rouge, sa prus manna tzitade New Orleans. +Sa Louisiana allàcanat in su norte cun s'Arkansas, in s'est cun su Mississippi, in s'ovest cun su Texas. Si ghetat a manu de sud in su golfu de su Mèssicu. Est su de 31 istados prus istèrridos e su de 25 prus populados de sos 50 de sa federatzione. +Sa Louisiana est su solu istadu cun partziduras amministrativas in parròchias, chi cunsonant cun sas conteas de sos àteros. Sa parròchia cun prus bividores est sa de "Baton Rouge", sa prus istèrrida sa de "Cameron". +Manna parte de su territòriu de sa Louisiana est istadu formadu de sos aremos lassados de su frùmene Mississippi, chi ant lassadu unu delta mannu e una costera rica de paules benas. +A suta de medas bisuras, s'aèrgiu urbanu de s'istadu, ant tentu influèntzia manna de s'ammesturu de culturas frantzesas, ispagnolas, amerindas e africanas, chi si sunt sighidas in sa zona de su sèculu XVIII. +Sa Louisiana est territòriu de sos Istados Unidos de su 1803, in antis fiat giai istada siat colònia ispagnola, siat frantzesa. In prus s'economia de sa zona s'apoderaiat meda de cummèrtzioas de iscravos betidos de s'Africa otzidentale. +A pustis de sa Gherra Tzivile, sas autoridades americanas ant fatu pressiones medas pro s'anglitzizadura de sa regione, e in su 1915 s'inglesu fiat fatu sola limba uffitziale de s'istadu, in antis sa limba prus faeddada fiat su frantzesu. +In die de oe sa limba de majoria est s'inglesu, ma unos 5.5% de sa populatzione tenet s'ispagnolu a limba mamma,e unu 4.5% su frantzesu, contende in custu peschentu fintzas su Creolu Frantzesu de Louisiana. +Sa Louisiana est su produidore de benes de 24 in sa natzione, ma in contu de sas intradas peròmine est a su postu de 41 in una classìfica natzionale de 50 istados. +S'istadu tenet prus tribùs nativas chi non totu sos àteros istados de Sud, bator de sas cales sunt reconnòschidas federalmente e deghe de s'istadu. Àteras bator non tenent perunu reconnoschimentu. +Sos nomìngios sunt ""Bayou State"" (Istadu benatzosu) e ""Child of the Mississippi"" (Figiu de su Mississippi). + +Baton Rouge: +Baton Rouge est una tzitade de unos 230.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Louisiana e sea de sa "Parròchia de East Baton Rouge". +Est sa segunda prus manna tzitade de s'istadu in fatu a New Orleans e s'agatat in su tzentru de una area metropolitana de unos 820.000 residentes. +Sa fundatzione de Baton Rouge torrat a coa a su 1719. + +Arizona: +S'Arizona (/ɛrɪˈzoʊnə/; /ærɪˈzoʊnə/) (Limba Navajo: Hoozdo Hahoodzo; Limba O'odham: Alĭ ṣonak) est unu istadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione sud-otzidentale de sa natzione. Faghet fintzas parte de sas regiones de Istados Unidos Otzidentales e de sos istados de Montes Rocosos. Sa capitale e prus manna tzitade est Phoenix. +Sos nomìngios de s'Arizona sunt ""The Grand Canyon State"" (S'Istadu de su Gran Canyon) e ""The Copper State"" (S'Istadu de su Ràmene). +Geografia. +S'Arizona est su de 6 prus istèrridos istados e su de 15 prus populados de sos 50 chi cumponent sa federatzione. Est fintzas unu de sos bator istados chi in unu solu matessi puntu geogràficu faghent impare làcana (sos àteros sunt Colorado, Utah, Nou Mèssicu). +Allàcanat a su Nord cun su Utah, in su Nord-Est peri unu angrone cun su Colorado, in s'Est cun su Nou Mèssicu, in s'Ovest cun sa Califòrnia e su Nevada, in su Sud cun sos istados federados messicanos de Sonora e Bàscia Califòrnia. Non tenet bessida a s'ocèanu. +Una parte de bator de su territòriu de s'istadu est fata a riserva indiana. +Clima. +Su clima de s'Arizona est desèrticu in sa parte meridionale, cun istades meda caentes e ierros friscos. In sa parte setentrionale s'agatant padentes de opinu e pixi. +In sas partes de montes, comente sos de San Francisco, is temperaduras istias sunt meda prus bàscias e in ierru sas niadas podent èssere abundantes. +Istòria. +S'Arizona fiat s'istadu de 48 a intrare in s'Unione, su 14 friàrgiu 1912. Fiat fintzas s'ùrtimu istadu contiguosu a b'intrare. +In antis at fatu parte de su territòriu de "Arta Califòrnia", in sa chi tando fiat Noa Ispagna, tzerriada a pustis Mèssicu cun s'indipendèntzia. Fiat a coa tzedidu a sos Istados Unidos de Amèrica a s'acabu de sa Gherra Messicanu-Americana chi su Mèssicu aiat pèrdidu. Sa parte prus meridionale de s'istadu fiat comporada in su 1853 cun s'Achistu de Gasden. + +Phoenix: +Phoenix est una tzitade de unos 1.446.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale e tzidade majore de s'Arizona. Est sa de 6 tzitade prus manna in sa natzione. +Est sea de sa "Contea de Maricopa". +Sa primas cussòrgias sunt de su 1867, a curtzu de s'acosidu intre sos frùmenes Gila e Salt. At pigadu tìtulu de tzitade in su 1881. +S'àrea metropolitana contat unos 4,3 milliones de residentes, chi nde faghent sa de 13 prus manna in sos USA. + +SCIDA – Giovunus Indipendentistas: +SCIDA – Giovunus Indipendentistas est un'assótziu apartìticu de studiantis universitarius chi bolit fai cresci sa cuscientzia indipendentista sarda a intru de s'universidadi casteddaja. +S'assotziu casteddaju est nasciu in su mese de martzu de su 2013 de una pariga de attrus assotzius politicus indipendentistas, ma no est né unu partidu né tantu prus pagu unu movimentu politicu: po custu, no est intentzionàu a partecipài a peruna eletzioni chi non sìat arrelatàda a su campu universitariu. Prusaprestu, bolit crìai un'ambienti sotziali de arrexonu , chi podat bìri a is giovunus cumenti protagonistas a fài massa critica, a pizu de is problemas socio-culturalis prus mannus de sa Sardìnnia. +SCIDA bolit rappresentài is istàntzias de su mundu giovanili e indipendentista de is studiantis universitarius: po custu at fattu craru chi no nc'at a mandài perunu delegàu a cungressus agganciàus a is partidus italianus chi nci funt in Sardìnnia, chi a parri de s'assotziu funt sa cuinta colunna de su colonialismu italianu, ma scetti a cussus chi non tenit legàmini cun issus. + +Gustave Caillebotte: +Caillebotte est istadu unu de sos primos a aer bidu sa fotografia comente una fromma de arte. + +Robin Williams: +Robin McLaurin Williams (Chicago, Illinois, 21 de trìulas, 1951 – Paradise Cay, California, 11 de austu, 2014), fit unu còmicu e attore americanu. + +Tauleddas de Tziricotu: +Tauleddas de Tziricotu est su nòmene benit usadu pro inditare unas bator taulas lantzitadas in brunzu de longària de 6,5 cm, base de 3,5 cm e grussària de 0,9 cm, agatadas in sa penisula de Sinnis, in territòriu de su comune de Crabas, provìntzia de Aristanis. +Significadu, orìgine e datadura issoro sunt pro su momentu perricados. S'agatada torrat a su 1996. +Su 19 de làmpadas 1998, unu giòvanu massaju crabarissu, Andrea Porcu, daet a sa Subraintendèntzia Archeològica de Casteddu e Aristanis una tauledda de brunzu, dimandende chi su repertu bengiat in fatu postu in ammostu in su museu comunale de Crabas. +S'ischit impertantu chi sas tauleddas diant èssere bator, ma de sas àteras tres b'ant isceti fotografias, chi sunt tentas de duos professores de litzeu aristanesos, Gigi Sanna e Gianni Atzori, chi in su 1996 aiant giai publicadu unu lìburu, chi in cobertina tenet fotografia de una de sas tauleddas. +Ipotesis. +Bi sunt duas ipotesis subra su significadu de lantzitadas, s'usu e s'època de sas tauleddas: +Iscritura Nuraghesa. +Segundu custa ipòtesi sas sas tauleddas fiant usadas in ritos de interramentu de època nuraghesa e sas lantzitadas sunt iscrituras cun carateres medio-orientales. +Su lìburu publicadu de Gigi Sanna e Gianni Atzori, a tìtulu "Omines dal Neolitico all' eta' Nuragica", faghet unu ammentu a su repertu, e chistionat de àteros agatados cun sìmbulos simbillantes. +Concludit ipotizende chi sa tauledda potzat èssere unu sègliu reale funeràriu, databile intre sos sèculos XIV e XII i.C. in ue sas incisuras regordant meda s'iscritura cuneiforme de sa tzitade siriana de Ugarit, cun carateres proto-sinaiticos, proto-palestinesos e fenìtzios, chi faghet creere chi sos nuraghesos tennerent cuntatos cun sos populos orientales. +In sos annos a pustis sas retzercas de Gigi Sanna sunt sighidos ponende a cumparantzia àteros repertos agatados semper in Sinnis, ma fentzamentzas in àteras zonas de Sardigna, arribende a istùdios cun archeòlogos frantzesos, de cumparàntzia cun sas "Tauleddas de Glozel", agatadas in su 1924 in su Sud de sa Frantza, custas puru lantzitadas cun simbulos chi no ant agatadu interpretatzione tzerta. +Sighende custa teoria sos nuraghesos iscrieant de dereta fache e manca, de manca fache a dereta e a coloru, chi est a nàrrer ca chi sa prima lìnia fiat iscrita de dereta fache a manca, sa chi sighiat andaiat de manca fache a dereta e de asi narende. +Cussas in sas tauleddas bi diant èssere pregadorias, in ue s'agatant fintzas nòmenes de pessones nuraghesas. +Decoraduras de s'Edade de Mesu. +Segundu custa ipotesi sas tauleddas e duncas sas lantzitadas sunt decoraduras de època bizantina. +Giai a unu primu annotu, sa tauledda dada a sa subraintendèntzia fiat cunsiderada comente possìbile artifatu de Raimondo Zucca. Sas lantzitadas diant pòdere fintzas èssere acontzos fatos in unu tempus afatante. +Unu problema fundamentale in s'istùdiu de sas tauleddas istat in su fatu chi, sende in brunzu sos mètidos usados in die de oe non permitent de ddas datare de pretzisu. +Non podende tènnere tzertesa de s'època e sende chi agatados simbillantes in Sardigna non bi sunt istados, o prus a prestu sunt pagus meda e de difitzile interpretatzione, s'àtera teoria non podet èssere cunsiderada creìbile. +B'ant noantamas àteros repertos de època tàrdiu-bizantina, chi tenent formas e fantasias meda simbillantes. + +Mezzogiorno: +Mezzogiorno (in sardu a sa lìtera "Mesudìe") est su faveddu tradissionale pro indittare tottu s'ala de zosso italiana, cumprendènde s'Italia meridionale e s'isula de Sitzilia. Si podet nàrrer chi incrùat sas rezones amministrativas de Abrutzu, Basilicata, Campania, Calabria, Puglia, Molise e Sitzilia. Calicunu bi ponet fintzas sos trettos prus a zosso de su Latziu (est a nàrrer, sos distrettos de Sora, Cassino, Gaeta, Cittaducale e Amatrice), ca fachìan parte de su Rennu de sas Duas Sitzilias. Su faveddu lu at imbentàu pro primu Giuseppe Garibaldi, cando fit a puntu de conchistare s'Italia de zosso. +Mancàri chi tènzat pacu itte bìer chin sas rezones italianas ja mentovàdas, a bortas bi est sa Sardigna puru pro carculu istatisticu ebbìa. +Su "Istituto Nazionale di Statistica" (ISTAT) imprèat su vocabulu in sos traballos suos pro indittare una de sas chimbe rezones istatisticas, ma bocàndeche a fora sìat sa Sitzilia sìat sa Sardigna, chi prusaprèstu fachen parte de una rezone istatistica a banda chi si nat Italia isulana. + +Le Midi: +Le Midi est unu faveddu chi cheret indittare s'ala de zosso frantzesa. Sa Frantza meridionale cumprendet: +Custu trettu currispondet in parte manna a s'Otzitania, sa macro-rezone in ube s'otzitanu (in frantzesu " langue d'oc ") - in cuntrastu chin sas "langues d'oïl" de sa Frantza de susu - fit istoricamente sa limba prus isparghinada. Mancàri chi sìan parte de s'Otzitania, sas rezones de Auvergne e Limousin non si tenen in cunsideru comente parte de sa Frantza meridionale. +Su faveddu "Midi" benit dae "mi" (mesu) e "di" (dìe) in frantzesu anticu, ind una manera chi si assimizat a su Mezzogiorno italianu. S'ora de mesudìe fit su matessi de indittare su sud, ca su sole in Frantza pompiat tando a sud. Su sinonimu esistìat fintzas in frantzesu medianu, in ube su faveddu "meridien" si podet relatare sìat a s'ora de mesudie sìat a su sud. +Su "Midi" cumìntzat in Valence: dae cue bi at su ditzu populare ""à Valence le Midi commence"". + +Ethnologue: +Ethnologue: Languages of the World est unu fozu, sìat de paperi sìat pro mediu elettronicu, de su "SIL International" (connottu innàntis comente "Summer Institute of Linguistics", "Istitutu Istadiale de Limbistica"), chi est unu assotziu cristianu chi punnat a istudiare sas limbas prus pacu connottas, mescamente pro facher arribare su messazu de sa Bibbia a unu numeru prus mannu de leghidores in sa limba mama issoro. +Ethnologue tenet, in s'editzione de bìndichi fatta in su 2005, istatisticas de unas 6.912 limbas: de cadauna daet su numeru de sos chi las faveddan, sas rezones in ube si faveddan, sos limbazos e sa familia limbistica issoro, sa acattada de sa Bibbia. +A commo est s'imbentarju prus mannu de limbas, impare a "Linguasphere Register". +Su codiche SIL. +In su 1984, Ethnologue at fattu unu sistema de codificamentu a tres literas, muttìu codiche SIL, pro cada limba chi descrivet. Custu grustu de codiches brincat sos istandard ISO 639-1 e RFC 3066, chi bi aìat prima. In s'editzione de battòrdichi, prubicada in su 2000, bi aìat cumpresu 7148 codiches chi non currispondìan a s'istandard ISO 639-2. In su 2002, SIL at traballau chin s'Organizassione Internatzionale pro sas Istandarditzassiones (ISO) pro incrùer custos codiches in s'istandard internatzionale: Ethnologue, como, fachet imprèu de custu istandard, muttìu ISO 639-3. S'editzione de bìndichi, prubicada in su 2005, cumprendet 7299 codiches. +In su 2009 an prubicau s'editzione de sèichi, chi cumprendet 6909 codiches. Custa editzione de Ethnologue est sa sicunda chi fachet impreu de s'istandard ISO 639-3 pro identificare sa limba. +In prus de isseperare unu lùmen printzipale pro una limba, Ethnologue narat fintzas atteros lùmenes chi pro la identificare sun in imprèu de sa comunidade limbistica etottu, de su gubernu, de sos istranzos, in prus de sos lùmenes bìdos in su passau e in sa literadura, indipendentemente dae calesisisat lùmen sìat reconnottu comente uffitziale. Tale agorru de "nomìnzos alternativos" est manna, ma fìntzas non cumprìa. +Ethnologue tenet fìntzas su numeru de errores suos. Calicunu lu currezen in cada editzione nova; in atteros casos, tzertos abbarran galu. Si credet, pro esempiu, chi carchi informatzione a pizu de sas limbas prus esoticas sìat betza meda. +Limbistica. +Su comente una limba est tenta in cunsideru dipendet dae balutassiones sotzio-limbisticas. Carchi autore narat a Ethnologue chi partit calicuna limba, ca preferit a lis nàrrer "limbazos" a cussas variedades. A bortas la an fintzas accusada de pònner prus limbas diferentes in su matessi pajolu, nàndelis "limbazos" de sa matessi limba. Comente nat sa istérria o prefatzione: « Non tottus sos istudiosos imprèan sos matessis criterios pro nàrrer itte facat una "limba" e itte unu "dialetu". +Ethnologue, a bìas, est fintzas contra su chi nat sa comunidade de sos limbistas, e faveddantes etottu, cando affirmat su chi fachet unu idioma una limba a banda o, a s'imbesse, unu dialetu, o su comente si depat classificare. +Sa neutralidade de Ethnologue, comente ente issientìficu, si ponet in discussione pro una paja de casos. +Istatisticas. +Ethnologue daet pro cada limba sas istatisticas a pizu de s'isparghinada sua. +A bortas, peròe, sas istimas de Ethnologue in contu de su numeru de sa comunidade limbistica non currispondet a su chi naran atteras fontes: a s'ispissu, difattis, est prus mannu de su chi est de abberu. +Informatziones betzas e novas. +Ethnologue, unu pacu comente a Wikipedia, collit informatziones dae zente chi vivet pèri tottu su mundu. Calesisiat si podet ponner in cuntattu chin sos redattores, mandande su chi lis bolen nàrrer pro mediu elettronicu (mail). Sas informatziones sun annovadas petzi una borta pro cada battor annos. +Custu bolet nàrrer chi, fìntzas si Ethnologue si annovat, medas informatziones sun betzas. Custu accadit pro su fattu chi sos redattores non si torran a bìer dontzi boche pro cada editzione nova. + +Italia isulana: +Sa Italia isulana currispondet a sas isulas chi, pro cunventzione, fachen parte de s'istadu italianu e cumprendet sas rezones de Sitzilia e Sardigna. +S'Italia isulana currispondet a una tzircuscrissiòne elettorale de su Parlamentu Europeu, chin derettu a sete sezos; bi at peròe problemas, ca dontzi borta sa Sitzilia si picat belle tottus sos postos pro su numeru prus mannu de zente chi tenet, lassande sa Sardigna chene rappresentantzia peruna in Europa. + +Otzitania: +Sa Otzitània (in otzitanu "Occitània" [uksi'tanjɔ, sicundu sa norma classica, "Óucitanìo" sicundu cussa mistraliana) o, prus pacu intesu, " Pays d'Oc ", est una rezone istorico-zeografica de s'Europa chi non la defìnin làcanas politicas e si at isvilupàu in Frantza de zosso, prus atteros trettos zeograficos, a làcana o nono. +Est unu trettu chi tenet connotassiòne mescamente limbistico-filolòzica, est a nàrrer chi si fundat in supra de sa limba otzitana o limba d'oc, bènnia dae s'otzitanu anticu o proventzale. S'otzitanu non si depet peròe cunfunder chin su francuproventzale (arpitanu), nén chin su frantzesu, mancari chi facan parte de sa matessi camba noulatina e galloromanza. +Custas limbas sun naschias chin sa latinitzassiòne de sa Gallia tardu-antica e medievale (prus o mancu dae su seculu de IV a cussu de XII), chin faveddos latinos ammisturàos a atteros franco-gallicos. Oje in dìe, custas limbas sun de interessu mannu pro sos filologos, e cada istadu in ube si faveddan las at reconnottas. Sa limba otzitana fit in imprèu de sa poesia trobadorica, sa forma de literadura naschia in sa rezone de Acuitania in su seculu de XI e, prus a tardu, diffùndia in bona parte de Europa. A cumintzare dae su seculu de XV, su distinghimentu zeograficu fit supratottu limbisticu, pro la marcare in cuntrastu sìat chin sa limba tzentru-orientale de sas Alpes Graias, in ube si chistionabat unu francuproventzale settentrionale de lùmen "arpitanu", sìat chin sa Frantza de sùsu, in ube si faveddabat imbètzes sa limba d'oil, est a nàrrer sa "mama" de su frantzesu modernu. +Atteros sìnzos caratteristicos de s'Otzitania sun in tradissiones, musicas e ballos populares. + +Ziminu: +Su vocabulu tataresu zimìnu, chi in limba sarda dìat istare po "cantos", est in riferimentu a unu mandigu sardu tipicu de sas tzittades de Tàtari e Portu Turre. Si trattat de matzimene de anzone o bóinu, in ue a essere sos primos sun su parasàmbene ("lu parasangu"), s'istentìna ("lu isthintinu"), su cannaculu ("lu cannaguru"), ma fintzas su coro ("lu cori"), su runzone ("lu rugnoni") e s'isprene ("la ippiena"); tra tottus, peròe, su cantu pius licchittu est su primulate ("lu primuratti"). +Orizine. +Su zimìnu si ammanizat cando si lu ponet in gravìglia, in ue si depet cocher, innàntis de li ponner sale e lu servire. +Su ziminu est tipicu de Tatari, ma non de su tzircundarju sou. Difattis, in tzittade si vivìat cun ortos, po mandigare ortalissa, e in prus cun su cummertziu, mentras in atterue bi aìat pastoriu po su pius; sos tzittadinos non si podìan gai mandigare sas partes pius bonas, edduncas si depìan accuntentare de sos cantigheddos (dae cue su faeddu "ziminu") pius pagu pretziosos, lassende su menzus a sos riccos tzittadinos ("li signori") e a sos pastores de bidda ("li di li biddi"). +Ziminadda. +S'attividade de ammanizare su ziminu e, poi, de si atobiare in grupu po si nde lu mandigare, est giamada "ziminadda", e si festat po su pius in campagna o in sos olivarios chi inghiri(aì)an sa tzittade tataresa: in beranu e in istiu tottus sas cumpanzias de zovineddos si bidìan ind una domo de campagna e, a sero, faghìan custu rituale. +Sa ziminadda si accumpanzat a fiottos de binu, subratottu ruju e corposu (tipu su Cannonau de Sossu e Sènnaru, su Cagnulari e gai sighende), e a birdura frisca (fenugru, tamata, lattucca e appiu, tantu po nde mentovare calicuna) o fatta arrustu (cartzofa, chipuddeddas, piperone) chi si lassaìat cochende a longu impare a sa petza. +Cun s'iscandalu de bacca macca iscoppiadu peri tottu s'Europa, calchi leze at proibìdu béndida e cunsumu de ziminu; custu che at fattu pesare non pagu abbolottu e fattu nascher, de s'atteru, unu mercadu clandestinu. +Atteros sinnificos. +In calchi attera parte de Sardigna, po esempiu S'Alighera, cun su faeddu ziminu si cheret intender una ischiscionera, est a narrer una suppa de pischeddos de pagu soddu, chi si cochen lassendelos a buddire. Tocat a narrer chi unu tataresu, cando narat "ziminu", si riferit semper a s'arrustida de petza. +In atteros trettos galu de Sardigna, comente Bultzi, po "ziminu" si intendet sa coghidura in cassarola, cun bagna de tamata, de matzimene de anzone o crabittu; meda pius pagu solitu fit, in sa traditzione, su cunsumu de cussa de bigru, ca sos bóinos servìan po fagher late o po bi trabagliare. Galu pius raru, fintzas in cue, capitaìat peròe de fagher su ziminu a sa moda de Tàtari. +In continente italianu, comente in Pistoia e in Liguria, su faeddu ""zimino"" faghet parte de sa coghina locale ma in riferimentu a unu pratteri de birduras a foza e pische. + +1483: +S'annu 1483 (MCDLXXXIII) in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1520: +S'annu 1520 (MDXX in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +Antoni Ballero de Càndia: +Antoni Ballero de Càndia (S'Alighera, 1927 - ) est unu poete e abbocadu sardu, chi at fattu torrare a nascher su assotziu de La Palmavera. Sa poesia sua est tottu iscritta in cadelanu bartzellonesu, cun tematica e metrica variada, chi faghet bider cantu bi tenzat a iscrìer ind una forma istandard: custa cosa lu at fattu diventare unu de sos primos in tzittade sua a ispìngher pro chi s'Alighera fit menzus aggantzada a sa traditzione culturale de sos cadelanos. + +Nevada: +Su Nevada est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Sud-Ovest de sa natzione. Est unu de sos istados atraessadu de sos Montes Rocosos. Sa capitale est Carson City, sa prus manna tzitade Las Vegas. +Allàcanat in su Nord cun Oregon e Idaho, in s'Est cun su Utah, in su Sud-Est cun s'Arizona e in s'Ovest e Sud-Ovest cun sa Califòrnia. Non tenet bessida a mare. +Sos primos isproradores europeos de sa regione sunt istados sos ispagnolos, chi sunt fintzas sos chi dd'ant dadu nòmene de Nevada (chi cheret nàrrere "niada"), pro sa nie chi ammantaiat sos montes in ierru. A cussos tempos su territòriu fiat bìvidu de nativos americanos comente sas tribùs de Paiute, Shoshone, Washoe. +At pois fatu parte de sa Noa Ispagna e a coa, de su 1821 de s'istadu indipendente de Mèssicu. Sos Istados Unidos dd'aiant imbetzes balangiadu in su 1848 cun sa Gherra Messicanu-Americana e nd'aiant postu a parte de su "Territòriu de Utah" in su 1850. +S'arribu mannu de emigradores est dèpidu a s'iscoberta a Comstock Lode de una vena de prata in su 1859. Custu fatu at betidu in su 1861 a sa criatzione de su "Territòriu de Nevada", isceradu de su de su Utah. +Est istadu ammìtidu a intro de s'Unione comente istadu federadu de 36 su 31 de santugaine 1864, segundu istadu a b'intrare durante sa Gherra Tzivile, cun sa Virgìnia Otzidentale. +In su 1900 s'istadu contaiat populatzione de unos 40.000 bividores, chi fiat prus pagu de sa metade de su prus pagu populadu istadu de sa natzione a fatu suo. In su sèculu XX est noantamas diventadu unu logu turìsticu, gràtzias a s'aprobu de leges pagu seberas in tema de cògios e separòngios e prusatotu gràtzias a sa legalizadura de su giogu de azardu. +Su turismu est oe sa faina printzipale funte de impreu. De importu fintzas sa bogada de s'oru de chi su Nevada est produidore de bator in su mundu. +Su Nevada est su de 7 istados prus istèrridos, su de 35 prus populados e su de 9 cun prus bàscia densidade de bividores intre sos 50 chi cumponent sa federatzione. Unu 75% de sa populatzione est cuntzentrada in sa "Contea de Clark" in ue s'agatat s'area metropolitana Las Vegas-Paradise. +Su Nevada est unu istadu in manna parte desèrticu e semi-àrridu. Casi su 90% de su territòriu est amministradu de giurisditziones federales de sos USA, siat tziviles siat militares. +Su nomìngiu est ""Silver State"" (Istadu de Prata), tenende sa prata importu mannu in s'economia. Àteros nomìngios sunt ""Battle Born State"" (Istadu Nàschidu de sa Batalla), èssende su Nevada nàschidu in tempos de sa Gherra Tzivile, ""Sagebrush State"" e ""Sage hen State"". + +Las Vegas: +Las Vegas est una tzitade de unos 584.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu federadu de Nevada in ue est sea de sa "Contea de Clark". +S'area metropolitana de Las Vegas, chi tirat a totu sa Contea de Clark, contat unos 2 milliones de residentes e est sa cun prus manna crèschida demogràfica de sos Istados Unidos. +Sa tzitade est capitale famada de su giogu de azardu. + +Carson City: +Carson City est una bidda de unos 55.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Nevada. +S'agatat un s'Est de s'istadu, pagu a tesu de sa làcana cun sa Califòrnia, a s'Ovest de su lagu Washoe e a Est de su lagu Tahoe. +In passadu est istada tzentru de importu de estratzione de prata. + +Hawaii: +Sas Hawaii (/həˈwaɪ.iː/ o /həˈwaɪʔiː/; Hawajanu: Hawaiʻi ) sunt unu artzipèlagu chi s'agatat in posidura tzentrale a s'Ocèanu Patzìficu. +Sunt cumpostas de chentinas de ìsulas vulcànicas ispaghinadas in prus de 2.400 km. A su chirru de Sud-Ovest de s'artzipèlagu s'agatant sas oto prus mannas, chi de Nord-Ovest a Sud-Est sunt: Niʻihau, Kauaʻi, Oʻahu, Molokaʻi, Lānaʻi, Kahoʻolawe, Maui e s'Ìsula de Hawaiʻi. Est custa sa prus manna, inditada fitaniamente comente "Isula Manna" pro dda distìnghere de su restu de s'artzipèlagu. Sunt su grupu de ìsulas prus setentrionale de Polinèsia. +Sas Hawaii faghent parte de sos Istados Unidos de Amèrica, in ue sunt intradas su 21 de austu 1959, ùrtimu istadu federadu a b'intrare. Sa capitale e prus manna tzitade est Honolulu, posta in s'ìsula de Oʻahu. +Sas Hawaii, de sos 50 istados federados sunt su de 8 prus pagu istèrridos, su de 11prus pagu populados, ma su de 13 cun prus arta densidade de bividores. Sa costera, chi tirat a 1.210 km, est sa prus longa de sos Istados Unidos in fatu a sas de Alaska, Flòrida e Califòrnia. +In sa natzione est su solu istadu insulare e su solu cun majoria de populatzione de orìgines asiaticas. Comente s'Arizona, non sighit s'ora legale. +Paris a s'Alaska non est contiguosu a sos àteros, ma est s'ùnicu in sa federatzione chi non s'agatat in su cuntinente americanu: geograficamente e etnologicamente sas Hawaii sunt parte de s'Otzeània. +Su nomìngiu de sas Hawaii est ""The Aloha State"" (S'Istadu de s'Aloha). Aloha est unu faeddu hawajanu chi cheret nàrrere "istima", "paghe", "cumpadessimentu", e chi de su sèculu XIX benit usadu fintzas a saludu. + +Nebraska: +Su Nebraska (/nəˈbræskə/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat siat in sa regione de sas Campuras Mannas siat in sa otzidentale mèdia. Sa capitale est Lincoln, sa prus manna tzitade Omaha. +Allàcanat in su Nord cun Dakota de Sud, in s'Est e Sud-Est est iscerada de su frùmene Missouri de Iowa e Missouri, in su Sud pigat làcana cun su Kansas, in su Sud-Ovest cun su Colorado, in su Nord-Ovest cun su Wyoming. Non tenet bessida a s'ocèanu. +Su territòriu de su Nebraska, comente totus sos de sos Istados Unidos fiat in passadu bìvidu de pòpulos amerindos. Sos primos isproradores europeos sunt istados sos frades francu-canadesos Mallet, in su 1739, chi dd'aiant atraessadu in su caminu chi aiant sighidu deretos a Santa Fe. Sa prima isproradura de anglo-americanos est imbetzes de su 1804, in cussa chi at pois pigadu nòmene de "Ispeditzione de Lewis è Clark". +Su Nebraska fiat ordingiadu a istadu su 1 de martzu 1867. Fiat su de 37 a b'intrare. +Su clima de su Nebraska est cuntinentale ùmidu, cun istades meda caentes e ierros fridos. Su chirru otzidentale est semi-àrridu. +Sos bividores sunt in manna parte de etnia germànica, cun peschentu de populatzione de orìgine ceca prus artu chi in totu su restu de sos Istados Unidos. +Su nomìngiu est ""Cornhusker State"" (Istadu Iscòrgia-Trigainde). + +Lincoln (Nebraska): +Lincoln est una tzitade de de unos 260.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica capitale de s'istadu federadu de Nebraska e sea de sa "Contea de Lancaster". +S'orìgine de sa bidda torrat a coa in su 1856, nàschida cun nòmene de "Lancaster". Tando sa capitale de su Territòriu de Nebraska fiat galu Omaha. Sa detzisione de dda movere de in ie est bènnida de su fatu chi manna parte de sos bividores de su territòriu biviat in su Sud de su frùmene Platte e fiat cunsiderende de s'aunire a s'istadu de su Kansas. +A pustis de sa bochidura de su presidente Abraham Lincon de su 1865, sa bidda in onore suo aiat mudadu nòmene in Lincoln e in su 1867 fiat fata capitale de su istadu cunfederadu nou de Nebraska. + +Omaha: +Omaha est una tzitade de unos 409.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, tzentru prus mannu de su Nebraska e sea de sa "Contea de Douglas". +S'area metropolitana contat unos 820.000 residentes. + +Pueblo (Colorado): +Pueblo est una tzitade de unos 106.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'istadu federadu de Colorado, in ue est sea de sa contea omònima. +Mancari non siat bidda meda manna, Pueblo tenet importu in s'economia de totu su Colorado meridionale e de parte de su Nou Mèssicu. + +Ohio: +S'Ohio (/oʊˈhaɪ.oʊ/) est unu istadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione otzidentale mèdia. sa capitale est Columbus, s'àrea metropolitana prus de importu est sa de Cleveland. +Allàcanat in s'Est cun sa Pennsylvania, in su Sud-Est cun sa Virgìnia Otzidentale, in su Sud cun su Kentucky, in s'Ovest cun s'Indiana, in su Nord-Ovest cun su Michigan e in su Nord-Est cun sa provìntzia canadesa de Ontàrio. +Est su de 34 istados prus istèrridos, su de 7 prus populados e su de 10 cun prus arta densidade de bividores de sos 50 chi cumponent sa federatzione. +S'Ohio depet su nòmene de su frùmene omònimu chi iscerat sa làcana meridionale. Su faeddu dependet de sa limba Irochesa, cheret nàrrere "grandu frùmene" o fintzas "riu ladu". +Sa regione in ue s'agatat s'istadu fiat pro meda tempus perricada de frantzesos e inglesos. In su 1763 fiant sos segundos a ddu balangiare. In su 1774 fadiat parte de su Canada e a coa, de su 1787 de su Territòriu de Nord-Ovest, ammìtidu pois in s'Unione comente istadu de 17 su 1 de martzu 1803. +S'Ohio est istadu produidore de richesa de 7 in sa natzione. +Su nòmingiu est ""Buckeye State"" (Istadu de sa Mata de Castàngia Americana). Sos bividores de s'Ohio benint fintzas inditados comente "buckeyes". + +Columbus: +Columbus est una tzitade de unos 822.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Ohio, e bidda de 15 prus manna de sos USA. S'istèrret in sos territòrios de sas conteas de Delaware, Fairfield e Franklin. +S'àrea metropolitana contat 2 milliones de residentes, chi in s'Ohio est segunda isceti a sa de Cleveland e pro sa natzione est sa prus manna de 28. + +Cleveland: +Cleveland est una tzitade de unos 478.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'istadu de Ohio. est sea de sa "Contea de Cuyahoga". +Sa bidda est posta in su Nord-Est de s'istadu in s'oru de su Lagu Erie, a 100 km de sa làcana cun sa Pennsylvania. +Fundada a sa buca de su frùmene Cuyahoga in su 1796, Cleveland est crèschida meda diventende tzentru de finantza e de indùstria. +S'àrea metropolitana contat 2.250.871 residentes. Est sa prus manna de Ohio e sa de 23 in sa natzione. + +Tazenda: +Sos Tazenda sun una banda musicale etno-pop rock sarda chi Andrea Parodi, Gigi Camedda e Gino Marielli, chi benìan dae su grupu "Coro degli Angeli", aìan fundadu in su 1988. Est connotta pro su riferimentu suo a sa musica traditzionale de sa curtura isulana e, mescamente, a sa limba sarda. Su prus de sas cantones est, difattis, nessi in carchi lìnia in sardu logudoresu, impare a s'italianu (ma, a bìas, lis at capitadu de cantare peri in atteras limbas, comente s'ispagnolu e s'inglesu). +Su nùmen pro sa banda lu an picadu dae Secundu Fundamentu, unu romanzu de Isaac Asimov chi pertenet a su tziclu de su Fundamentu. In su romanzu jocat unu rolu mannu su praneta Tazenda (nomìnzu chi benit dae su faeddu inglesu " Star's End "). Su isseperu, sicundu sa testimonia de sos Tazenda etottu, fit istadu pro custu nùmen gràtzias a un'assimizu de sonu cun su sardu. +Zenere musicale. +Su zenere de sos Tazenda lu an muttidu "etno-pop-rock"; sa caratteristica sua est, difattis, chi bi istat tra pop, rock e musica etnica, cund un'influentzia manna chi la jocat su sardu. A s'ispissu, in sas cantones bi at fintzas istrumentos musicales sardos, comente launeddas e organittos. +A libellu de boche, attera influentzia de sa musica sarda, bi at tres boches a tonu diferente: unu tenore, una contra (baritonu), e unu bassu chi a s'ispissu cantan fachende assimizos cun su cantu a tenore. Su bassu est Gigi Camedda, sa contra est Gino Martinelli e su tenore est istadu, a primu, Andrea Parodi e, a pustis, Beppe Dettori. +Sa limba prus impreada, fintzas a su 2013, fit sa sarda e, sicomente benin tottus dae su cabu de susu, cantan pro su prus in logudoresu. In sos primos album fit su sardu sa limba a dominare, ma cando an ottentu sutzessu peri dae foras in continente, sos Tazenda an cumintzadu a nche facher intrare s'italianu puru in sas cantones. +Custu est istadu cajone pro chi Andrea Parodi aìat lassadu su grupu in su 1997, sighinde a facher una carriera de solista prus aggantzada a sa musica traditzionale, pro more de su fattu chi sos Tazenda si fin ispinghende tropu a su zenere pop. +Est particulare s'album ¡¡¡Bum-ba!!!, in ue sos Tazenda an cantadu peri in ispagnolu. Dae s'album Ottantotto in susu, su grupu fit de su tottu una banda pop, cumintzande a impreare fintzas sintetitzadores e tasteras, ma sighinde semper a cantare in sardu e italianu, cund in prus un'azicu de inglesu. + +KNA (banda musicale): +Sos KNA (fintzas Kenzaskra o Kenze Neke - Askra) sun istatos una banda musicale folk rock sarda fundata in Thiniscole in su 2006 e attiva fintzas a su 2012. Naschitu dae s'aunimentu de sos duos grupos rock thiniscolesos Kenze Neke e Askra, su prozetu KNA at torratu a interpretare in crae acustica repertorjos de sas duas bandas e fintzas cantones novas. +Istòria. +Su prozetu KNA naschit in su 2005 dae s'aunimentu de duos grupos, chi benin ambosduos dae sa tzittade de Thiniscole: sos Askra, chi sichin a esser in attivitate issoro in prus de su periodu KNA, e sos Kenze Neke, chi aìan accabbatu de cantare in su 2000. Sas bandas tenìan a cumone su matessi zenere musicale (su folk punk) e sa matessi bidea politica (indipendentismu sardu), e aìan zai traballatu paris in su 1995 'achende su mini album "Gherramus tott'impare". Pernu de s'aunimentu 'it sa punna a torrare a pessare in crae acustica sos repertorjos de sas duas bandas distintas. Su primu cuntzertu de sos KNA est in su 27 de su mese de Capidanne de su 2006 in Prata Santa Caderina in Tàtari, chi li at sichitu cussu fattu in su 25 de Sant'Andrìa in su Titty Twister de Selargius in provìntzia de Casteddu. Custu, chi benit lezistratu, daet su cumintzu a su primu traballu de su grupu: su live album "Ruju" essìtu a campu in su 2007. Sos KNA sichin s'attivitate issoro in istiu de su 2007 andande foras dae sa Sardinna e cantande in cuntzertu in Pisa e Bologna. In attonzu de su matessi annu su grupu isseperat de traballare cumponende cantones novas, chi los at a 'acher essire s'album "Respetu e Amore" prubicatu in su marcu indipendente "KN produtziones". In su 2011 essit cun s'Unione Sarda sa regorta "Andhonzu" chi collit cantones de sos Kenze Neke, Askra e Tzoku. Su prozetu KNA accabbat in beranu de su 2012, pro more de su fattu chi Alessandro Chighini, Homar Farjna e Luciano Sezzi aìan lassatu sa banda. In su 2013 naschin sos de "Soberanìa Populare", band cumposta dae medas cantadores e musitzistas de sos KNA. + +Corona de Logu: +Sa Corona de Logu fit, cando bi aìat sos Judicados sardos, sa corte de justìssia de su Rennu e su Cunsizu de sos "magiorendes" (omines sapios postos a rappresentare sas curadorias) e piscamos, chi eleghìat a su Jùdiche e li dabat potestade summa, mantenende peròe su potere de ratificare sos attos e accordos chi pertoccaban su rennu intregu, chi si li nabat "su Logu" (paragula chi benit dae su latinu anticu "stlocus" e a pustis mudau in "locus", de radìchina indo-europea "*stel-" chi istat pro "pònner"). S'organu mantenìat su trettu e fit su depositarju de soberanìa. +Su mazistrau prus mannu de sa Corona fit su Judiche etottu, chi a bìas unu curadore (un'ispetzie de presidente de Provìntzia) o unu majore (sindicu) podìat supprire in locu suo; sos collettorios si fachìan o in Capu de locu (o in ube fit su judiche) o in sas biddas in ube bi nde aìat tando prus bisonzu. +Corona de Logu comente organu politicu. +Comente organu politicu sa Corona de Logu depìat elegher a su Judiche e cuntrollare su chi fachìat. In su "collectu" (commo "collettu") si atobiàban in Capu de Locu unu rappresentante de cada curadoria, sos piscamos, duos rappresentantes de su Capu de Locu chi los eleghìan jurados, e duncas su "Judex sive rex" fit incoronau chind unu sistema elettivu-ereditariu sichinde lìnia masculina e, in alternativa, cussa feminina. +Su Judiche tenìat lezittimidade a gubernare in supra de unu accordu chin su populu (su "bannus-consensus"): cando mancabat, su Judiche si podìat facher rùgher dae tronu e fintzas, in ocasione de attos graes abberu de tirannìa, facher ucchìder dae su populu etottu, chene chi custu podìat nòcher a sa familia de su Judiche ruttu in disgrassia: si tenet testimonia istorica chi custu siat sutzessu in sos Judicados de Arbaree e de Torres. + +Carolina de Nord: +Sa Carolina de Nord (in ingresu North Carolina [/ˌnɔrθ kærəˈlaɪnə/]) est unu istadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Sud-Est. Sa capitale est Raleigh, tzitade majore Charlotte. +Su nomìngiu est ""Tar Heel State"" (Istadu Tar Heel) e ""Old North State"" (Betzu Istadu de Nord). Tar Heel est unu faeddu impreadu pro inditare Carolina de Nord e bividores suos, significadu e etimologia non sunt connotos. +Geografia. +Allàcanat in su Sud cun Carolina de Sud e Geòrgia, in s'Ovest cun su Tennessee, in su Nord cun sa Virgìnia e in s'Est cun s'Ocèanu Atlànticu. +Est su de 28 istados prus istèrridos e su de 10 prus populados de sos Istados Unidos. +Istòria. +Sos primos europeos a si nche istabilire sunt istados sos colonizadores ispagnolos in su 1567, ghiados de Joan Pardo. Sos ispagnolos aiant pesadu unu forte, chi at tentu però vida meda curtza: 18 meses a pustis de su fraigu sa comunidade nativa de sa zona, sos Joara, nde aiat bochidu totus sos 120 bividores, francu unu. +Su territòriu fiat a coa fatu colònia de sa Rennu Unidu. A primìtziu e fintzas a su 1729 Carolina de Nord e Carolina de Sud sunt istadas aunidas in sa "Provìntzia de Carolina". +Fiat una de sas trèighi colònias a si ribellare in sa RIvolutzione Americana e duncas unu de sos trèighi istados originales de sa natzione. +Su 20 de maju 1861 fiat s'ùrtimu istadu a decrarare sa bessida de s'Unione. A pustis de de sa Gherra Tzivile sa Carolina de Nord fiat logu de brigas intre biancos e nieddos. +Sos biancos, chi ant pòdidu cumandare e gubernare fintzas gràtzias a sa violèntzia de su Ku Klux Klan, sunt resissidos a controire su deretu de votu a sos afro-americanos fintzas a su 1965. +Su primu afro-americanu rapresentadore de sa Carolina de Nord est nointamas istadu elèghidu isceti in su 1992. + +Charlotte (Carolina de Nord): +Charlotte est una tzitade de unos 793.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, tzentru majore de s'istadu de Carolina de Nord e sea de sa "Contea de Mecklenburg". +Est sa bidda prus manna de 16 in sa natzione, s'area metropolitana, chi contat unos 2,3 milliones de residentes est sa de 23. +Sa tzitade e sa contea pigant nòmene de Charlotte de Mecklenburb-Strelitz, cogiada cun su re de Gran Britànnia unu annu in antis de sa fundadura issoro. +Charlotte est difatis narada fintzas "Queen City". + +Utah: +Su Utah (/ˈjuːtɔː/ o /ˈjuːtɑː/; limba Arapaho: Wo'tééneihí) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'Ovest. +Est unu de sos istados atraessados de sos Montes Rocosos e unu de sos bator "Corner States", sos istados chi s'iscerant s'unu de s'àteru in unu matessi puntu geogràficu. Sa capitale e prus manna tzitade est Salt Lake City. +Pigat làcana in su Nord cun Idaho e Wyoming, in s'Est cun Colorado, in su Sud-Est peri unu solu angrone cun su Nou Mèssicu, in su Sud cun s'Arizona, in s'Ovest cun su Nevada. +De sos 50 istados federados est su de 13 prus isterridos, su de 33 prus populados e su de 10 cun prus bàscia densidade de bividores. S'80% de sos residentes bivet a curtzu de sa capitale Salt Lake City, su restu de su territòriu est casi disabitadu. +Su Utah est s'istadu de sos USA prus parìbile de bisura religiosa. Unos 62% de sos bividores faghet parte de sa "Crèsia de Gesus Cristu de sos Santos de sas Úrtimas Dies", prus famados comente Mormones. Sa sede mundiale de custa cunfessione religiosa s'agatat in Salt Lake City. +Su nomìngiu est "Beehive State" (Istadu Abiàrgiu). + +Salt Lake City: +Salt Lake City est una tzitade de unos 190.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Utah. S'agatat in sa "Contea de Salt Lake". +Sa bidda est istada fundada in su 1847 de Brian Young, Isaac Morely e George Washington Bradley e àteros mormones. In die de oe prus pagu de sa metade de sos bividores sunt de fede mormona. +Salt Lake City est su tzentru majore de una àrea metropolitana de unos 1.140.000 residentes. + +Delaware: +Su Delaware (/ˈdɛləwɛr/) est unu istadu federadu de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in sa regione de Atlànticu Mèdiu. Sa capitale est Dover, sa prus manna tzitade Wilmington. +S'istadu pigat nòmene de Thomas West, barone de tres De La Warr, nòbile e primu guvernadore de sa colònia de Virgìnia. +Geografia. +Allàcanat in su Nord cun sa Pennsylvania, in su Nord-Est cun su New Jersey, in su Sud e Ovest cun su Maryland. In s'Est tenet bessida in s'Ocèanu Atlànticu. +Su Delaware s'agatat in sa parte de Nord-Est de sa penisula de Delmarva. Est su segundu istadu prus pitiu, su de 6 prus pagu populados e su de 6 cun prus arta densidade de bividores de sos 50 Istados Unidos. Benit partzidu in tres conteas chi de Nord a Sud sunt "New Castle", "Kent" e "Sussex". Sas duas conteas de giassu tenent istoricamente economia basada subra sa massaria, sa de New Castle est prus industrializada. +Istòria. +Sos europeos ant isproradu sa costera de su Delaware in su sèculu XVI. Tando sa regione fiat bìvida de popuolos nativos comente Lenape e Nanticoke. +Sos primos colonizadores sunt istados sos olandesos, in su 1631. Fiat a coa una de sas trèighi colònias chi si fiant ribelladas in sa Rivolutzione Americana e su 7 de nadale 1787 su primu istadu a ratificare sa costitutzione de sos Istados Unidos. +De in cue su nomìngiu de ""The First State"" (Su Primu Istadu). + +Dover (Delaware): +Dover est una bidda de unos 36.000 bividores de sos istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Delaware e sea de sa "Contea de Kent". +Su nòmene ddi fiat dadu pighende·ddu de sa Dover de Inghilterra. + +Dover: +Dover () est una bidda de unos 28.000 bividores de sa Gran Britànnia, posta in sa parte Sud-orientale de s'Inghilterra. +Daet nòmene sa s' istretu chi istesiat s'ìsula de Gran Britànnia de sa Frantza. + +Wilmington (Delaware): +Wilmington (in limba Lenape: Paxahakink, Pakehakink) est una bidda de unos 71.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, tzentru majore de s'istadu de Delaware. S'agatat in sa "Contea de New Castle" de chi est sea. +Su nòmene ddi fiat dadu de su meri de sa colonia Thomas Penn, in onore de s'amigu Spencer Compton, Conte de Wilmington, chi fiat primu ministru in su rènniu de Giorghi II de Gran Britànnia. + +Il Maestrale: +Il Maestrale est una casa editrice italiana, fundada in Nuoro in su 1992, cun s'iscopu de criare unu logu de incontru pro favorire s'isvilupu culturale massimu in su campu de sa literadura, ma finas cussu de pubricare testos de literadura de autores sardos (chi oltas meda fit difitzile a acciappare) e pro su matessi motivu de iscrittos subra sa Sardigna. +Sas primas initziativas diffattis fin istadas cussa de torrare a pubricare iscrittos de autores connottos comente Maria Giacobbe, Francesco Masala, Giovanni Lilliu, Giuliu Angioni,Sergio Atzeni, Salvatore Cambosu, Grazia Deledda, Emilio Lussu e ateros, e in s'atera manera Max Leopold Wagner, D. H. Lawrence, Ernst Junger e gai. +Ma meda importante est istada s'attividade de editoria de òberas de iscrittores giovanos, a cominzare dae Marcello Fois, Salvatore Niffoi, Flavio Soriga e andende. Non solu ma, da unu pagu e tempus in goi, sun istados puru traduidos autores istranzos comente su poete Serge Pey e s'iscrittore franco-romenu Petru Dumitriu. + +Padanismu: +Su padanìsmu est una forma de natzionalismu rezonalista chi cheret prus autonomia, o fìntzas s'indipendentzia dae s'Italia, pro unu trettu mannu chi sos attivistas li naran "Padania". +Sa Liga Nord, una federassione de partidos rezonales in Italia de susu, est s'assotziu politicu padanista prus mannu, ma bi nde at peri atteros minores (comente sa Liga Padana e sa Liga Padana Lombardia, pro esempiu). +In su 1996, bi at apiu unu movimentu separatista chi an fundàu in Venetu e est addurau pacu, su Movimentu Indipendentista Padanu, in ube aìan decraràu una non menzus pretzisada "Repubrica Federale de Padania". Un'atteru, sa Repubrica Federale Veneto-Padana, fit naschiu in su 1999 e est adduràu issu puru pro carchi annu ebbìa. +Bi at fintzas sa presentzia de intellettuales, comente a Gilberto Oneto, Giancarlo Pagliarini, Leonardo Facco e a pustis Gianfranco Miglio, chi sì nche fin andaos dae sa Liga ma sichin a esser padanistas cumbintos. In su mese de jannarju de su 2002 unu ex-editorialista de "La Padania", de lùmen Gianluca Marchi, at prubicàu su paperi online " L'Indipendenza ", chi punnat a esser sa boche de su padanismu libertarianista. Oneto, Pagliarini e Facco sichin a bi iscrìver articulos in custu zornale. + +LOL (internet): +LOL est unu elementu meda a cumone in su limbazu de Ìnternet, chi bolet nàrrer "rider a iscracàllios" (dae s'inglesu "laughing out loud"). + +Tolosa: +Tolosa (fr.: "Toulouse", in occitanu: "Tolosa") est una tzitade de su sud est de sa Frantza, capitale de su dipartimentu de su Alta Garonna, in sa regione Midi-Pirenei. Est sa capitale culturale de s'Occitània. +In su 2012 aiat 449 328 abitantes. + +Carolina de Sud: +Sa Carolina de Sud (in inglesu South Carolina [/ˌsaʊθ kærəˈlaɪnə/]) est unu istadu postu in sa regione de sud-estu de sos Istados Unidos de Amèrica. Sa capitale e tzitade majore est Colùmbia. +Su nomìngiu est ""The Palmetto State"" (S'Istadu de sa Pramighedda). +Geogrfia. +Allàcanat a su norte cun sa Carolina de Nord, a su suddu e uestu cun sa Geòrgia, e a s'estu cun s'Ocèanu Atlànticu. +In istèrrida sa Carolina de Sud est sa de 40 de sos 50 istados federados, e sa de 24 in contu de populatzione. +Istòria. +In passadu, cando fiat colònia, est istada aunida a sa Carolina de Nord in sa "Porvìntzia de Carolina". +Comente sotziedade, sa de sa Carolina de Sud est crèschida apoderende·si·nche subra s'iscravidade. Giai in su 1708 sa majoria de sa populatzione fiat cumposta de iscravos, in manna parte nàschidos in Africa. +A cara de sa Rivolutzione Americana fiat sa prima colonia de sas trèighi a si decrarare indipendente de sa corona britànnica e a pustis sa de 8 chi aiat ratificadu sa costitutzione de sos nàschentes Istados Unidos, su 23 de maju 1788. +Su 20 de nadale 1860 fiat su primu istadu a votare pro sa setzessione. Est torrada a intrare in s'Unione su 25 de làmpadas 1868. +A pustis de sa Gherra Tzivile sa Carolina de Sud est istada logu de tensione intre biancos e nieddos. Mancari sas autoridades fiant resissidas a nche bogare su Ku Klux Klan, grupos paramilitares - sas Camisas Rujas -aterrighinaiant sos afro-americanos de manera chi no votarent a sas eletziones. +Sos nieddos fiant unu 58% de sa populatzione totale ma non teniat perunu deretu polìticu, sos cogios intre biancos e nieddos o chie si siat cun aràntzia niedda fiant controidos. +In die de oe sa Carolina de Sud tenet su prus bàsciu peschentu de fèminas in su parlamentu de istadu in sos Istados Unidos (10% contra una mèdia natzione de 23,7%) e est fintzas unu de sos cun prus acuntèssidas de fèminas bochidas de òmines. + +Colùmbia (Carolina de Sud): +Colùmbia est una tzitade de unos 133.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Carolina de Sud e sea de sa "Contea de Richland". +Sa bidda s'agatat a su tzentru de una area metropolitana de unos 800.000 residentes, segunda prus manna in s'istadu a fatu de sa de Greenville. +Su nùmene de Colùmbia ddi fiat dadu in onore de Cristolu Columbu. + +Greenville (Carolina de Sud): +Greenville est una bidda de unos 61.400 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, sea de sa "Contea de Greenville" in Carolina de Sud. +S'àrea urbana contat unos 400.000 residentes, e s'area metropolitana in ue est posta unos 851.000, chi nde faghent sa prus manna de s'istadu. + +Patricia Urquiola: +Est una designer chi aiat istudiadu in sa Facultade de architetura de Madrid e in su Politecnicu de Milano, inue s'est laureada in su 1989, est istada assistente de Achille Castiglioni e de Eugenio Bettinelli in su Politecnicu e in s'École nationale supérieure de création industrielle (ENSCI) de Parigi. Est istada influenzada meda dae Bruno Munari +A su mamentu vivet e trabagliat in Milano. +Collaborat cun sa mezus dittas de design de Itàlia comente sa B&B Italia, Moroso, Alessi, Kartell, Flos e gai. +Tra sos pezos pius importantes bi sunu sa Poltrona Tropicalia, Poltrona Volant, Poltrona Antibodi, Panchina M'Afrique Vaso Matelasse, Lampada Tatou, Tavolino H 44. Ma sunu ater e tantu importantes sas ceramicas. + +Bruno Munari: +Est istadu unu de sos massimos protagonistas de s'arte, de i su design e de sa grafica de su secolu XX. + +Oviedo: +Oviedo este sa capitale e sa tzitade mazore de sas Asturias. Ada una populatzione de unos 190.000 abitantes. + +Imelda Marcos: +Imelda Remedios Visitación Trinidad Romuáldez-Marcos (1929). +Est sa sa First Lady filipina in cantu muzere de Ferdinand Marcos. + +Flòrida: +Sa Flòrida (in inglesu: /ˈflɒrɪdə/ in ispagnolu: )est unu istadu de sa regione de Sud-Estu de sos Istados Unidos de Amèrica. Sa capitale est Tallahassee, sa prus manna tzitade Jacksonville, sa prus manna àrea metropolitana sa de Miami. +Su nomìngiu est ""The Sunshine State"" (S'Istadu de su Sole Lughente). +Geografia. +Sa Flòrida est su de 22 prus istèrridos, su de 4 cun prus populados, su de 8 cun prus arta densidade de bividores de sos 50 istados aunidos. +S'istadu est in manna parte una penìsula cumposta de terrenu de origines sedimentària chi istat a artària meda bàscia o a livellu de su mare. In s'uestu si ghetat a su Gulfu de Mèssicu, in s'estu in s'ocèanu Atlànticu. Allàcanat in su norti cun Alabama e Geòrgia. Sa costa meridionale s'agatat a unos 150 km de s'ìsula de Cuba, a illargu in sud-estu s'agatat s'artzipelagu de sas Bahamas. +Clima. +Su clima mudat de sub-tropicale in su norti a tropicale in su sud. Sa Flòrida est menatzada de araganos fitianamente. +Istòria. +Sos primos isproradores suos sunt istados sos ispagnolos in su 1513, ghiados de Juan Ponce de León, chi ddi at dadu su nòmene de La Flòrida (chi cheret nàrrere "sa frorida"). Est istada a coa una colònia e est diventada istadu de sos Istados Unidos in su 1845. A pustis de sa gherra tzivile, comente àteros istados de su sud est istada logu de segregatzione ratziale. Oe est caraterizada de una comunidade ispànica meda numerosa (unos 20% de sos bividores tenet s'ispagnolu a limba mamma) e populatzione in crèschida lestra. +Economia. +S'economia s'apoderat subra su turismu, massaria, trasportos. + +Tallahassee: +Tallahassee est una tzitade de unos 181.000 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Flòrida e sea de sa "Contea de Leon". +Est capitale de sa Flòrida de su 1824, in antis chi èsseret ordingiada a istadu. Tando si naraiat galu "Territòriu de Flòrida" difatis. +S'àrea metropolitana contat unos 375.000 residentes. + +Jacksonville (Flòrida): +Jacksonville est una tzitade de unos 842.600 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in Flòrida. Est sea de sa "Contea de Duval". +Jacksonville est sa bidda prus manna de sa Flòrida, sa prus manna de sos Istados Unidos Sud-Orientales e sa de 13 de sa natzione. +S'àrea metropolitana contat 1.345.600 residentes + +Indiana: +S'Indiana (/ɪndiˈænə/) est unu istadu de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Otzidente Mèdiu e in sa de sos lagos mannos. Sa capitale e prus manna tzitade est Indianàpolis. +Su nomìngiu est ""The Hoosier State"". Hoosier est su nòmene cun chi sos americanos inditant sos bividores. S'etimologia non si connòschet. +Geografia. +In su norti-uestu tenet bessida in su lagu Michigan. Allàcanat in su norti cun su Michigan, in s'estu cun s'Ohio, in su sud cun su Kentucky e in s'uestu cun s'Illinois. +Est su de 38 prus istèrridos e su de 16 prus populados istados intre sos 50 istados aunidos. +Istòria. +Su territòriu de s'Indiana fiat bìvidu de pòpulos indianos algonchinos in antis de sa colonizatzione europea. Sos primos isproradores sunt istados sos frantzesos, chi dd'aiant tzedidu a sos inglesos in su 1763. De su 1783 fiat passadu a sos USA, chi nde faghiant parte de su "Territòriu de Norti-Uestu". +Sa zona de norti fiat ocupada de gentes de sa Noa Inghilterra e de su New York, sa de mesu de gentes chi beniant de sa regione de Atlànticu Mèdiu e de s'Ohio, antamas sa meridionale de gentes chi beniant de sos istados de Sud, mascamente de Kentucky e Tennessee. +Est istadu ammìtidu in s'Unione s'11 de nadale 1816. Fiat su de 19 a b'intrare. +Economia. +S'economia de s'Indiana s'apoderat traditzionalmente subra su cultibu de trigainde, ma fintzas s'indùstria est isvilupada. + +Indianàpolis: +Indianàpolis est una tzitade de unos 820.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, capitale e tzidade majore de s'istadu federadu de Indiana. Est sea de sa "Contea de Marion". +Est sa de 12 biddas prus mannas de sa natzione. S'àrea metropolitana, chi contat unos 2 milliones de residentes, est sa de 29 prus mannas de sos Istados Unidos. + +Crannatza de Aristanis: +Sa Crannatza de Aristanis est unu binu biancu DOC chi podet èssere produidu in sa provìntzia de Aristanis. +Sas biddas nodias pro èssere produtoras de crannatza de calidade prus fine sunt Boàtiri, Arriora e Tzeddiani, ma fintzas Santeru, Sabarussa, Crabas e Nurachi tenent lumenada bona meda. Àteras biddas chi dda produint sunt Simajori, Simaghis, Tramatza e Tzrofolliu e craramente Aristanis (mescamente in territòriu de is apendìtzios de Nuraghinieddu, Màssama, Donigalla Fenugheddu e Sibì), ma si nde podent agatare cultivos fintzas in Milis, Narabuia, Ollastra, Prammas e Santa Justa. +Sa crannatza cheret bufada a apetiteri cun temperadura de 8-10 °C e a unos 12 °C de acumpangiamentu a mandigares cun sabores meda fortes comente butàriga e casu àspidu o fumiadu. Primorosu s'acostamentu cun is durches, mègius chi de mèndula. +Istòria. +Sas orìgines sunt antigas meda. su nòmine benit de su latinu Vernacula, e su primu tzinnu istòricu iscritu torrat a coa in su 1327, in unu lìbru cunservadu in Iglesias. +In època giuigale, pro chèrrere de Lionora de Arborea fiat postu òbligu de prantare bide in totu sas terras rodias, cun leges sèberas de tutela. +In s'acabu de su de 19 sèculos, sos fundos de bide pro crannatza, comente sos de bide fiant ochidos de unu babbautzu parassita, sa fillòssera, a ant pòdidu èssere sanados petzi cun s'infertura in fundos de bide americanos. +A pustis de sa II gherra mundiale sa produtzione at torradu a crèschere e sos produtores si sunt aunidos e ant otentu tzertificatzione de orìgine controllada. +Sos annos 90 ant intamas bidu una perta de interessu in sa crannatza de parte de sos produtores, sende chi su ddu fàghere cheret ispesas mannas, ma fintzas sa dimanda de sos consumadores est calada. +Produtzione. +"Provìntzia, istasone, volume in etolitros" + +Nieddera: +Su Nieddera est unu binu nieddu IGT produidu de una ratza de bide de chi s'agatant coltivos mescamente in Sardigna, pro unu totale de 113 ètaros, cuntzentrados a su 97% in sa badde bàscia de Tirsu. +Produtziones majores si nd'agatant in Crabas, s'apendìtzu suo de Soanas, in Nuraghinieddu (fratzione de Aristanis), Arriora, Nurachi e pagus àteras biddas de sa zona. Foras de Sardigna bi nde sunt in Frantza in sa zona de Montpellier e in Italia in Bari e in Conegliano. +S'orìgine de su cultivu non est segura, ma a sos tempos de pùnicos e fenìtzios, in su territòriu de su Sinnis esistiat giai. +Bibliografia. +Gianni Nieddu, "Vitigni della Sardegna", Convisar + +Conegliano: +Conegliano o fintzas Conegliano Veneto (in venetu "Conegiàn" o "Conejàn")" "est unu comunu de unos 34.200 bividores de su Venetu, chi s'agatat in sa provìntzia de Treviso. Est sa segunda prus manna bidda de sa provìntiza a fatu de cu cabulogu. + +Umberto Eco: +Est siguramente unu de sos intellettuales chi at pius influentziadu sa cultura italiana daboi de sa segunda gherra. + +Illinois: +S'Illinois (ˌɪlɨˈn�"ɪ/ il-i-noy) est un'istadu chi faghet parte de sos Istados Unidos de Amèrica. Est postu in sa regione de otzidente mèdiu. Sa capitale est Springfield, sa prus manna tzitade Chicago. +Tres presidentes de is Istados Unidos benint de s'Illinois: Abraham Lincoln, Ulysses S. Grant e Barack Obama. Ronald Reagan aiat sighidu carriera polìtica in Califòrnia, ma est istadu su solu presidente nàschidu e crèschidu in Illinois. S'Illinois tenet luminada de signaladore de s'andeju in chistiones sotziales, culturales e polìticas. +Is nomìngios sunt ""Land of Lincoln"" (Terra de Lincoln) e ""Prairie State"" (Istadu de sa Prateria). Est su de 5 prus mannos istados e su de 25 prus populados de sos 50 istados aunidos. +Geografia. +Allàcanat in su norte cun su Wisconsin, in su norte-estu bessit in su lagu Michigan, in s'estu tenet làcana cun s'Indiana, in sud-est cun su Kentucky, in su sud-uestu e uestu cun su Missouri, in su norte-uestu cun s'Iowa. +Istòria. +Mancari oe sa manna parte de sos bividores istent a giru de Chicago, in su norte, sa prima zona de s'Illinois chi est istada ocupada de europeos est sa de s'uestu e de sud fache a norte. Is primas cussòrgias de colonizadores, chi beniant mescamente de Kentucky, torrant a coa in is primos annos de su sèculu de 19. Fiat fatu istadu in su 1818. In is deghinas de annos chi fiant sighidos sa populatzione est crèschida meda gràtzias a s'arribu de emigrantes tedescos e isvedesos. +In su sèculu de 20, intre is duas gherras mundiales, s'istadu at connotu isvilupu de s'indùstria in su norte e est istadu tzentru mannu de manìgiu. Sa populatzione s'est fintzas arrichida de bividores de orìgine afro-americana. +Economia. +S'Illinois tenet economia disvariada, ma est prus isvilupada in s'àmbitu de is trasportos. Su portu de Chicago, in su norte connetet s'istadu a àteros portos de importu chi bessent in sos lagos mannos, cun s'ocèanu Atlànticu peri su frùmene Santu Larentzu e peri su frùmene Illinois cun su Mississippi. S'aeroportu internatzionale de sa tzitade est unu de is prus trafigados de su mundu. In sa parte tzentrale e meridionale de s'istadu s'agatant tzitades industriales pitias, ma susetotus coltivos. Medas fintzas is risursas naturales, comente carbone, linnàmene, petròliu. + +Kentucky: +Su Kentucky (/kɨnˈtʌki/), uffitzialmente "Commonwealth of Kentucky", est unu istadu de sos Istados Unidos de Amèrica, postu in sa regione de Tzentru-Sud-Estu. sa capitale est Frankfort, sa tzitade prus manna Louisville. +Allàcanat in su norte cun Illinois, Indiana e Ohio, in s'estu cun Virgìnia Otzidentale e Virgìnia, in su sud cun Tennessee e in s'uestu cun Missouri +Su Kentucky fiat in orìgine parte de sa Virgìnia. Est intradu in is Istados Unidos comente istadu de 15 in su 1792. +Est su de 37 prus istèrridos istados e su de 26 prus populadu de sos 50 de sa federatzione. +Su Kentucky contat su nùmeru majore de esemplares de cherbos e de dindos in sa natzione. +Su nomìngiu est ""Bluegrass State" "(Istadu de s'Erba Leperina), dadu de su fatu chi in is paschidòrgios s'agatat meda de custa erba. + +1616: +S'annu 1616 ((MDCXVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1785: +S'annu 1785 (MDCCLXXXV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1873: +S'annu 1873 (MCMLXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Kansas: +Su Kansas (/ˈkænzəs/ kan-zəs) est unu istadu de is Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Midwest. Sa capitale est Topeka, sa tiztade prus manna Wichita. +Pigat nòmine de sa tribù nativa de "Kansa" chi bi biviat unu tempus. Su faeddu originale (pronuntziadu kką:ze) est fitaniamente traduidu "gentes de su bentu de sud", ma est dàbile chi non siat custu su significadu beru. +Su nomìngiu est ""The Sunflower State"" (S'Istadu de is Girasoles). Est fintzas naradu ""The Wheat State"" (S'Istadu de su Trigu). +Geografia. +Allàcanat in su norte cun Nebraska, in s'estu cun Missouri, in su sud cun Oklahoma e in s'uestu cun Colorado. +Su Kansas est su de 34 prus populados e su de 15 prus istèrridos istados de is 50 de sa federatzione. +Istòria. +Su territòriu est istadu bìvidu de nativos pro sèculos. Is tribùs chi biviant in s'estu istaiant in cussòrgias a longu de is baddes de frùmenes, is chi istaiant in s'uestu, fiant semi-nòmades e biviant de cassa de bisontes. +Is primos europeos aiant imcomintzadu a dd'ocupare in is is annos 30 de su sèculu 19 e fiant crèschidos in nùmeru de is annos 50 de su sèculu matessi, intre tensiones polìticas semper prus graes in chistione de iscravidade. +Cando fiat autorizada uffitzialmente s'ocupatzione, in su 1854, bi fiant lompidas trumas de colonizadores siat de sa Noa Inghilterra chi fiant abolitzionistas, siat de su Missouri, chi dd'istaiat in sa làcana de estu e chi fiant antimas a favore de s'iscravidade. Nde fiat cunsighidos disòrdines e violèntzias, chi aiant tentu agabbu isceti su 29 de ghennàrgiu 1861, cun prevalessa de is abolitzionistas e intrada in s'Unione. A pustis de sa gherra tzivile, sa populatzione est crèschida meda in presse. +Economia. +In die de oe s'economia est acapiada mescamente a sa massaria, chi produit trigu, mèlica e ressole. + +Louisville (Kentucky): +Louisville est una tzitade de unos 557.800 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'istadu de Kentucky, in ue est sea de sa "Contea de Jefferson". Est sa tzitade prus manna de s'istadu. +Pigat nòmine de Re Luisu su XIV de Frantza. + +Frankfort (Kentucky): +Frankfort est una bidda de unos 27.000 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Kentucky e sea de sa "Contea de Franklin". + +Springfield (Illinois): +Springfield est una tzitade de unos 116.500 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Illinois. Est sea de sa "Contea de Sangamon". +Sa bidda fiat fundada in su 1819, fiat fata sea de contea in su 1823 e at balangiadu tìtulu de tzitade in su 1840. Est intamas capitale de istadu de su 1837. + +Topeka: +Topeka est una tzitade de unos 122.400 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Kansas e sea de sa "Contea de Shawnee". S'àrea metropolitana contat unos 227.000 residentes. +Est bidda de tres prus mannas de s'istadu, a fatu de Wichita e Kansas City. +Topeka in idioma nativu cheret nàrrere "logu bellu pro prantare patatas". + +Wichita: +Wichita est una tzitade de unos 361.500 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, tzentru prus mannu de s'istadu de Kansas. Est sea de sa "Contea de Sedgwick". +Est sa de 51 tzitades prus manna de sa natzione. + +Ruja Karrera: +Sos Ruja Karrera sunt unu grupu musicale punk rock, ska e reggae nàschidu a Thiniscole, in sa Provìntzia de Nùgoro in Sardigna in su 2006 e galu in attividade. +Discografia. +Albums de istudiu. +2007 - "Indianos metropolitanos" +2009 - "Semos tottus clandestinos" +Operas audiovisivas. +2011 - "S'historia de sa Ruja vol.1" +Compilation. +2012 - "Know Your Rights - Sicurezza sul lavoro" + +Kansas City (Kansas): +Kansas City est una tzitade de unos 142.300 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Kansas. Est sea de sa "Contea de Wyandotte". +S'agatat in sa riba de manca de su frùmene Kansas. +Sa bidda no est de cunfùndere cun sa omònima de su Missouri, chi s'agatat in s'àtera riba de su frùmene. Is duas tzitades sunt aunidas cun tres pontes de ferrovias e duos istradales. + +Kansas City: +Kansas City (Kansas) +Kansas City (Missouri) + +Paradura: +Sa paradùra fit un'avvesu anticu de solidariedade tipicu de sos pastores sardos: cando unu pastore fit ruttu in disgratzia ca perdìat su masone chi tenìat, a pùstis de su disaccattu sos amicos e sa zente chi li cherìat prus bene li fachìan unu presente dàndeli una berbèche, pro lu incorazàre a a cumintzàre dae novu torrànde a fravicàre un'attera siènda. Custa pratica si solìat facher meda fìntzas a sos annos '60, chin carchi ocasione isulada commo, ca tando in netzessidade non bi aìat perunu azudu si nono cussu (forte meda) de sa comunidade locale e si arriscàbat famine e povertade pro sa pérdia de su masone. + +Bochotnica: +Bochotnica (pron. [bɔxɔtˈnit͡sa]) est una bidda in su sud-est de sa Polonia, atraversada dae su riu Bystra. Format unu comune autonomu in su Voivodadu de Lublin e tenet 1 500 abitantes (in su 2010). + +Oklahoma: +S'Oklahoma [/ˌoʊkləˈhoʊmə/] (in limba Cherokee: ᎣᎦᎳᎰᎹ ; in limba Pawnee: Uukuhuúwa, in limba Cayuga: Gahnawiyoˀgeh) est un'istadu de is Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione otzidentale de Tzentru-Sud. Sa capitale e tzitade majore est Oklahoma City. +Allàcanat in su norti cun su Kansas, in su norti-estu cun su Missouri, in s'estu cun Arkansas, in su sud-uestu cun su Texas, in su norti-uestu cun Nou Mèssicu e Colorado. +Est su de 20 istados prus istèrridos e su de 28 prus populados de sos 50 chi cumponent sa federatzione. +Su nòmine de Oklahoma dependet de is faeddos de limba Choctaw "okla" e "humma", chi cherent nàrrere "gente ruja". In antis de èssere fatu istadu fiat partzidu in Territòriu de Oklahoma e Territòriu Indianu, chi a coa est istadu incorporadu. Est intradu in sa federatzione comente su de 46 istados su 16 de santandria 1907. +Su territòriu de s'Oklahoma s'agatat in manna parte postu in sa zona de is campuras mannas, is montes sunt pagus e non lòmpent a artària manna. Padentes si nde podent agatare in s'estu. +Sa populatzione est susetotus de pesada inglesa, tedesca, iscotzesa, irlandesa, ma fintzas nativa americana. +S'istadu est produtore mannu de gas naturale, petròliu, prodotos de massaria. S'apoderat subra s'aeronàutica, s'energia, is telecommunicatziones e is biotecnologias. In sa natzione si iscerat pro una dis economias in crèschida prus lestra, e pro redditu mèdiu peròmine de is prus artos. Is tzentros printzipales de affàrios sunt sa capitale, Oklahoma City e Tulsa. Duos bividores de Oklahoma de tres bivent in is àreas metropolitanas issoro. +Su nòmingiu est ""The Sooner State" "(S'Istadu Chitzanu), in fentomu de su fatu chi is colonizadores biancos dd'apant incomintzadu a ocupare in antis chi ddis esseret permitidu uffitzialmente. Is bividores sunt narados "Oakies". + +Tulsa: +Tulsa est una tzitade de unos 387.800 bividores de sos Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'istadu de Oklahoma, in ue est sea de sa contea omònima. + +Oklahoma City: +Oklahoma City est una tzitade de unos 592.000 bividores chi s'agatat in is Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu federadu de Oklahoma e sea de sa contea omònima. +Sa fundatzione de sa bidda torrat a coa in su 22 de abrile 1889. In una sola die 10.000 pessones si fiant istabilidas in s'àrea chi oe nd'est tzentru. A tentu pois crèschida meda lestra, fintzas a èssere fata capitale de istadu in su 1910. Sa fortuna de sa tzitade est istada dada fintzas de s'iscoberta de su petròliu, chi dd'at permìtidu de s'arrichire e si faghere manna e bella. +Cun totu s'àrea metropolitana contat unos 1,3 milliones de residentes. + +Virgìnia: +Sa Virgìnia (/vərˈdʒɪnjə/), uffitzialmente "Commonwealth of Virginia", est unu istadu de is Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa regione de Sud-Atlànticu. Sa capitale est Richmond, sa tzitade prus manna Virgìnia Beach. Sa contea cun prus residentes sa de "Fairfax". +Allàcanat in su norti norti-estu cun Maryland e Washington D.C., in s'estu cun s'ocèanu Atlànticu, in su sud cun sa Carolina de Nord, in s'uestu cun su Kentucky e in su norti-uestu cun sa Virgìnia Otzidentale. Est su de 35 prus istèrridos istados e tenet populatzione de unos 8,2 milliones de bividores. +Geografia e clima de s'istadu dependent de is Montes Blue Ridge e de sa Baja Chesapeake. +Su territòriu de Virgìnia at bidu sa presèntzia de medas grupos indìgenos. Sa prima ocupatzione inglesa torrat a coa in su 1607. Sa Virgìnia est istada sa prima colònia inglesa de Mundu Nou. S'Assemblea Generale de Virgìnia est su prus antigu corpus-legislativu de is Amèricas. +S'isvilupu de sa regione at dipèndidu de su traballu de iscravos e s'ispròpiu de terras a is nativos, chi beniant a manu a manu bogados. Est istada una de is trèighi colònias chi si sunt ribelladas in sa Rivolutzione Americana e unu de is istados chi in sa gherra tzivile si sunt aunidos in sa Cunfederatzione. Est acuntèssidu in tempus de sa gherra chi is territòrios de norti-uestu de si sunt ischirriados fundende s'istadu de Virgìnia Otzidentale. +S'economia de sa Virgìnia s'apoderat subra medas setores: massaria, agentzias federales, intre chi is uffìtzios de su Dipartimentu de sa defensa e de sa CIA e servìtzios militares. +Is nomìngios sunt ""Old Dominion"" (Dominion Betzu), sende chi cabudianamente est istadu dominion de sa corona britànnica, e ""Mamma de is Presidentes"" sigomente sa prus parte de is presidentes de is Istados Unidos bisunt nàschidos. + +Richmond (Virgìnia): +Richmond est una tzitade de unos 204.200 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, capitale de s'istadu de Virgìnia. Richmond, comente totu is biddas cun cunditzione de "City" de Virgìnia, non faghet parte de peruna contea. +In sa gherra tzivile Richmond est istada capitale de sa Cunfederatzione a pustis de Montgomery. Nd'at pagadu su prètziu cun artu nùmeru de mortos e distrutziones mannas. + +Virgìnia Beach: +Virgìnia Beach est una tzitade autònoma de s'istadu de Virgìnia, in is Istados Unidos de Amèrica. +Cun unos 434.700 bividores est sa bidda prus manna de s'istadu e sa de 38 in sa natzione. +Est logu famadu de turismu. + +Washington (Distretu de Colùmbia): +Washington D.C., formalmente Distretu de Colùmbia e comunemente inditata comente Washington, est sa capitale de is Istados Unidos de Amèrica. S'aprovatzione de unu distretu pro una capitale a cara de su frùmene Potomac torrat a coa a su 16 de trìulas 1790. +Su distretu federale est a suta de giurisditzione de su Cungressu e non faghet parte de perunu istadu federadu. Su nòmine ddi fiat dadu a sa fundatzione in su 1791 in onore de George Washington. +Is istados de Maryland e Virgìnia ant donadu onniunu terras pro sa costitutzione sua, in ue s'agataiant giai is cussòrgias de "Georgetow"n e "Alexandria". In su 1846 su Cungressu at pois torradu is terras tzèdidas de sa Virgìnia e in su 1871 at creadu una munitzìpiu de sa parte de distretu chi abarraiat. +Washington contat unos 646.500 bividores. Est sa tzitade de 23 prus populadas de is Istados Unidos e cun is traballadores chi nche assortint de Virgìnia e Maryland lompet a prus de unu millione durante sa chida faturia. S'àrea metropolitana de chi Washington est parte tenet populatzione de 5,8 milliones de residentes, chi nde faghent sa de 7 prus mannas in sa natzione. +Washington contat medas monumentos natzionales e museos. Acasàgiat 176 imbasciadas istràngias e is sedes de medas organizatziones internatzionales, cumpangias de cummèrtzios, organizatziones non-profit, lobby e assòtzios professionales. Totu is tres brancos de su guvernu federale istant in su distretu, duncas Cungressu, Presidente e Corte Suprema. +De su 1793 sa bidda est guvernada de unu sìndigu elèghidu localmente e de 13 mermos de cuntzìliu. Est nointames su Cungressu chi nde tenet autoridade primorosa, podende·nche mudare is leges locales. +Is residentes eleghent unu delegadu pro sa "Càmbara de is Rapresentantes", ma non tenent rapresentatzione in su "Senadu". + +U2: +Is U2 sunt unu grupu de mùsica rock irlandesos formados in Dublinu in su 1976. Su grupu est cumpostu dae Bono (cantadore), David Howell Evans in arte The Edge (chiterrista), Adam Clayton (bassista) e Larry Mullen Jr. (batterista). +In sa carriera issoro ant bèndidu prus de 150 milliones de discos e retzepidu su prus mannu nùmeru de totus is àteros grupos de Grammy Awards (22 prèmios) e podent èssere cunsiderados comente unu de is grupos prus famados internatzionalmente e una de is mègius bandas in s'istòria de su rock. +In su 2005 a pustis de àere segudadu su lìmite minore de 25 annos de carriera sunt istados intregados in sa Rock and Roll Hall of Fame. +Fintzas dea is esòrdios, is U2 si sunt interessados a sa chistione irlandesa e a su respetu de is deretos tziviles, imprentende s'atividade artìstica cun custos temas sotziales. In prus is U2 sunt unu de is pagos grupos a custu tempus chi si podent bantare de àere sighidu sa carriera cun sa matessi formatzione originale. + +Istados Unidos Tzentrales de Sud-Uestu: +Sa de is Istados tzentrales de Sud-Uestu est una regione de is Istados Unidos de Amèrica. Impare a is de Atlànticu de sud e e de Tzentru sud-estu cumponet is Istados Unidos Meridionales. +Cumponidura. +Is istados de tzentru sud-uestu sunt: +Tzitades Majores. +"nòmine, istadu (nùmeru de bividores)" + +Istados Unidos de Amèrica Meridionales: +Sa de Istados Unidos Meridonales est una regione de is Istados Unidos de Amèrica posta in sa parte meridionale de sa natzione. Est partzida in Atlànticu de Sud, Tzentru sud-estu e Tzentru sud-uestu. + +Istados Unidos Tzentrales de Sud-Estu: +CunIstados tzentrales de sud-estu benit inditada una regione de is Istados Unidos de Amèrica. Custa, impare a sa de Atlànticu Meridionale e de tzentrale de sud-uestu, cumponet is Istados Unidos meridionales. +Cumponidura. +Is istados chi nde faghent parte sunt: +Tzitades Majores. +"tzitade, istadu (nùmeru de bividores)" + +Istados Unidos Sud-Orientales: +Sa de Istados Unidos sud-orientales est una regione de is Istados Unidos de Amèrica chi faghet parte de is Istados Unidos meridionales. +Componidura. +Sa componidura de custa regione no est meda definida, ma bi sunt casi semper insertados: +Tzitades Majores. +"tzitade, istadu (nùmeru de bividores)" + +Istados Unidos de Atlànticu Meridionale: +Sa de Atlànticu meridionale o Atlànticu de sud est una de is tres regiones (is àteras sunt is de" " sud-uestu e sud-estu) cun chi sunt partzidos is Istados Unidos de Amèrica Meridionales. +Componidura. +Nde faghent parte: + +Istados Unidos de Atlànticu Mèdiu: +S'Atlànticu mèdiu est una regione de is Istados Unidos de Amèrica chi est posta a mesu de sa costera de estu. Cun sa regione de Noa Inghilterra format sa regione de norti-estu. +Cumponidura. +Is istados chi nde faghent parte sunt: +A custos benint fatuvatu azuntos fintzas: +Is duas Virgìnias tenent però carateres atìpicos in cumparàntzia a is àteros chi podent èssere intrados in custa regione. Sunt difatis prus simbillantes a is de Atlànticu de sud. +Tzitades Majores. +"tzitade, istadu, (nùmeru de bividores) + +Istados Unidos Norti-Orientales: +Cun Istados Unidos Norti-Orientales s'ìnditat una regione de is Istados Unidos de Amèrica posta a su chirru prus in s'estu de sa natzione, pagu in suta de su Cànada e a cara de s'Ocèanu Atlànticu. +Cumponidura. +Sa regione est cumposta de is istados chi faghent parte de Noa Inghilterra e de Atlànticu Mèdiu. +Istados de "New England" +Istados de "Atlànticu Mèdiu" + +Istados Unidos Otzidentales Mèdios: +Sa regione de Istados Unidos Otzidentales Mèdios, prus connota comente Midwest, s'agatat in sa zona de is Istados Unidos de Amèrica in s'estu e a su norti de sa parte tzentrale de sa natzione. +Est partzida in duos chirros: tzentrale de norti-estu e norti-uestu. +Cumponidura. +Nde faghent parte 8 istados chi impare nche leant unos 20% de sa populatzione de Istados Unidos de Amèrica: +A custos sunt fitanamente azuntos àteros 4 istados chi s'agatant prus a uestu, sende chi in parte sunt postos in sa regione de Midwest. +Tzitades Majores. +"tzitade, istadu (nùmeru de bividores)" + +Manteri: +Unu manteri (dae s'ispannolu "mantero") est cullochiarmente unu bendidore netu de permissu, fitianu un'istranzu. +S'etimolozia de sa paraula si devet a su fatu ch'in medas casos custos bendidores illìtzitos isterrant sa mercantzia issoro a subra de una manta in sa carrera o in sa praja. +Su tèrmine est prus pagu peorativu chi s'italianu "vucumprà". + +Istados Unidos Tzentrales de Norti-Estu: + +Istados Unidos Tzentrales de Norti-Uestu: +Is istados tzentrales de norti-uestu sunt una regione de is Istados Unidos de Amèrica chi impare a is tzentrales de norti-estu faghent parte de su Midwest. + +Istados Unidos de Patzìficu: +Cun istados de Patzificu benit inditada una regione de is Istados Unidos de Amèrica formada de is istados chi tenent bessida in s'Ocèanu Patzìficu. Impare a sa regione de is Montes Rocosos faghet parte de is istados otzidentales. +Is istados de custa regione, francu s'Alaska sunt connotos pro èssere de ideas polìticas liberales. +Cumponidura. +Nde faghent parte: +Fatvatu sunt cunsiderados parte de Patzìficu fintzas Arizona e Nevada. Mancari non tengiant bessida in s'ocèanu economia e cultura issoro sunt meda acapiadas a is de custos istados. + +Istados Unidos de Amèrica Otzidentales: +Is istados otzidentales sunt una regione de is Istados Unidos de Amèrica chi tirat a totu is istados postos in sa regione de uestu de sa natzione. Est partzida in Istados de Patzìficu e regione de Montes Rocosos. +Cumponidura. +Carchi borta sunt cunsiderados de uestu fintzas istados chi uffitzialmente s'agatant in àteras regiones. Intre custos Dakota de Nord, Dakota de Sud, Kansas e Nebraska sunt parte de Midwest; Arkansas, Louisiana, Oklahoma, Texas sunt parte de istados meridionales. +Sunt comente chi siat totus istados chi istant in s'uestu de su Mississippi. +Tzitades Majores. +"tzitade, istadu (nùmeru de bividores)" + +Regione de is Montes Rocosos: +Sunt totus istados atraessados de sa cadena de is Montes Rocosos. +Tzitades Majores. +"tzitade, istadu (nùmeru de bividores) + +Fekete Pákó: +Lapite Oludayo, numenadu finas Fekete Pákó (Pako Negro) (Ibadan, Nigeria, 17 Abrile 1976) est unu cantore ùngaru. + +Gherra de Indipendèntzia de Istados Unidos: +In s'inghitzu sa gherra pertocaiat petzi su territòriu de is colònias, ma s'intrusida de àteras potèntzias coloniales de Frantza e Ispagna in agiudu issoro e de Assia e Eletoradu de Hannover in agiude de is britànnicos, at tentu a cusseguèntzia s'ispaghinadura de is cumbatimentos a s'Europa, is Antillas e Ìndias Orientales. +Sa gherra at tentu orìgine comente rempellu de medas americanos a is tassas impostas de su parlamentu britànnicu, chi a pàrrere de issos fiant illegìtimas. +Cuntestu Istòricu. +Su Parlamentu de Londra esigiat chi is sugetos americanos cuntribuirent a is pagamentas de is ispesas de s'Impèriu de Amèrica de norti. Sa gherra de is sete annos fiat finida isceti de pagu tempus e s'Inghilterra s'agataiat economicamente in aprentu mannu. +Chirchende de torrare a s'assentare aiat tando pigados duas mèdidas: su "Sugar Act", chi poniat impostas pro s'importatzione de prodotos a is colònias, e su "Stamp Act," chi imponiat bullos subra documentas uffitziales e giornales. +Controiat intames onni possibilidade bera de isvilupu autònomu de is colònias, chi fiant bidas che logos de coberada de materiales primàrgios, lassende duncas a sa Grandu Britànnia monopòliu industriale. +In paris tempus sa dominatzione frantzesa fiat agabbada cun sa gherra de is sete annos, chi permitiat a is colònias de non tènnere prus bisòngiu de cuss'amparu istrintu chi fintzas a tando fiat istadu resone printzipale de ligòngiu a sa pàtria. +Su debodu fiat creschende fintzas pro ite is colònos fiant delùdidas chi non ddi èsseret permìtidu de s'ispaghinare in is regiones de su cuntinente a s'estu de su Mississippi - chi cun sa gherra fiant passadas a s'impèriu britànnicu - e iscuntressados de totu is privilègios chi sa Grandu Britànnia teniat a dannu de issos. +Tributos. +A custu cuadru andaiat a s'azunghere sa boluntade de su Parlamentu de ddis impònnere òbbligu de pagamenta in benes de importu pro is americanos. +In su 1765 su guvernu inglesu aiat impostu a is colònias una tassa de bullu, chi giai si pagaiat in sa Grandu Britànnia, segundu chi s'usu cale chi siat de paperi cheriat pagadu, cun unu bullu. +Segundu is printzìpios de libertade inglesos is tassas cherint adduidas de is cuntribuentes pro èssere balidas. Is colònos, contrarios, aint postu a cunditzione de pòdere elèghere rapresentantes issoro pro su Parlamentu de Londra, o de èssere esonerados de onni tassa. +In fache a custas protestas e cunditziones su bullu fiat fulliadu e cambiadu cun impostas inderetas subra unas cantas mertzes (paperi, vernissu, prumbu, te) chi is colònias betiant de Inghilterra. +S'importu econòmicu de custas tassas fiat mingu, teniat mescamente bàlida simbòlica, pro cumproare s'archidu chi su Parlamentu teniat de cumandare tributos a totu is sugetos de s'impèriu. +Is colònos sighiant nointames a no èssere de acòrdiu, sa chistione no aiat agatadu determinu e in su 1770 totu is tassas fiant abolidas, franca sa pro su te. +Cumpangia de Ìndias Orientales. +In su 1773 sa "Cumpangia Inglesa de Ìndias Orientales" aiat otentu de su Parlamentu deretu de bendere in esclusiva su te chi betiat de Tzina, boghende·nche is americanos de su giru de affàrios subra chi fintzas a tando issos si fiant pòdidos apoderare. +Is cummertzantes americanos de te aiant duncas cuncordadu una boicotadura de is mertzes inglesas, cun s'agiudu de s'opinione publica e de s'organizatzione populare "Sons of Liberty" (Figios de sa Libertade). +S'efetu prus ladinu de sa protesta fiat acuntèssidu su 16 de nadale 1773, cando unos cantos òmines chi faghiant parte de is Sons of Liberty, fiant artziados a naves de sa Cumpangia in su portu de Boston e nch'aiant ghetadu a mare totu su càrrigu de te (acuntèssida nodia comente Boston Tea Party - Sa Festa de su Te de Boston). +Su guvernu inglesu aiat tando blocadu su portu e chircadu de bogare a su Massachusetts onni autonomia amministrativa, mandende·nche unu grupu de funtzionàrios nominados de su re. +Cuntrollu de s'Ispaghinadura Territoriale. +A custa cunditzione, giai meda tostada, si fiant azuntas s'aprobatzione in su Parlamentu de leges, cunsideradas de is colònos "non subiscàbiles" (Intolerable Acts). +A segus de custas fiat aprobada fintzas sa "Lege subra su Quebec" (Quebec Act), chi afiantzaiat a is noos sugetos de Cànada de natzionalidade frantzesa libertade religiosa e tzivile, e chi assignaiat a su Cànada totu is territòrios a su norti de su frùmene Ohio, chi is bividores de is trèighi colònias ammeriaiant de ocupare. +S'Inghilterra cheriat duncas limitare s'ispaghinadura territoriale de sas trèighi colònias e chirchende de ddos allacanare a s'estu de is montes Apalacos, ma fintzas pro ite bolliat lassare terras a is indigenos. +Is colònos aiant retzidu custa detzisione che unu atu ispòticu e unu lìmite a sa libertade issoro, chi de su restu pediant de ochire totu is populos nativos pro si nde faghere meres de is terras. Is indianos fiant difatis bidos che pessones inferiores chi biviant in logu de eremidu. +A is "Leges non Subiscàbiles", si depet su fàghere prus lestra sa rebellia. +Pèdidas de su Cungressu Cuntinentale. +In s'atòngiu 1774 su Cungressu cuntinentale si fiat atobiadu in Filadèlfia. Totu is rapresentantes de is colònias francu sa Geòrgia b'aiant pigadu parte. +Aiant dètzididu pro s'autonomia amministrativa e sa boicotadura sistemàtica de is mertzes inglesas, chi cheriat impòsta fintzas a fortza a is chi refudarent de ddu fàghere de contu issoro. +Non si chistionaiat galu de ischirriadura e tando Benjamin Franklin s'agataiat in Inghilterra, traballende pro unu progetu de costitutzione de unu impèriu federale in ue onni colònia diat tènnere manna autonomia mancari fidele a su re. +In realidade, in is colònias de norti giai si naraiat ca sa solutzione prus de cumbènnidu diat èssere s'indipendèntzia ebbia. +Sa Gherra. +A s'inghitzu de sa gherra is colònos teniant petzi sordados volunteris, is "minutemen". +Fiat gràtzias a su cuntributu de su generale prussianu Friedrich Wilhelm von Steuben, in su 1778, e de s'interventu frantzesu chi is tropas americanas ant pòdidu èssere addestradas de manera chi podiant acarare unu esèrtzitu comente su de s'Imperiu Britànnicu. +Fiant alleados inglesos fintzas is nativos Mohawk e is Irochesos ghiados de su capu Thayendanegea, naradu in inglesu Joseph Brant, ma custos fiant ochidos de su generale de Istados Unidos Sullivan in su 1778. Is 30.000 mertzenàrios de Assia ghiados de su generale August Nettardt fiant imbetzes bìnchidos in su 1783 e torrados a mandare in pàtria. +Batallas de Lexington e Concord. +Su primos cumbatimentos fiant acuntèssidos in s'abrile de su 1775 in in biddas de Lexington e Concord. +In lexington is tropas americanas fiant abisadas in antibìtzu de s'arribu de is inglesos e si nche fiant ispèrdios in antis chi bi lomperent.In Concord aint tentu durada de una bintina de minutos, e a sa fine is minutemen si nche fiant fuidos lassende oto mortos e deghe ingotos, contra petzi unu ingotos intre is inglesos. +Imbàtidos in Concord is britànnicos aiant postu fogu a si depòsitos prenos e fiant mòvidos fache a Boston. Fiant però atacados de 450 colònos e mancari cun medas difficultades èsserent resissidos a tocare de in antis fiant torrados a segus chentza finire de cumbatere is colònos, chi ddis fiant curtos in fatu e ddus aiant afracados in unos cantos apostamentos. +Cun custas acuntèssidas aiat tentu inghitzu sa gherra. Sa formatzione de unu esèrtzitu Cuntinentale aiat tentu logu su 31 de maju 1775, e su cumandu fiat pigadu su 15 de làmpadas de George Washington. +Batalla de Bunker Hill. +A fatu de s'ordìngiu de s'esèrtzitu, is sordados americanos aiant chircadu de atacare Boston, ma fiant resissidos a cunchistare petzi duos montigros in is intòrinos: "Bunker Hill" e "Breeds Hill", intre su 12 e su 15 de làmpadas 1775. +A mangianu de su 17 de làmpadas is iglesos aiant cannonadu Bunker Hill, de in ue is americanos, ischiende chi diant èssere atacados aiant giai trasferidos is tropas a Breeds Hill, prus arta e difendibile. +In sa lòmpida a su montigru is inglesos aiant a fines bìnchidu sa batalla, ma a prètziu caru, sende ca aiant pèrdidu 304 sordados, 741 fiant ingotos e 5 ispèrdidos. Is americanos aiant tentu isceti 172 mortos e 273 ingotos, e a coa si fiant pòdidos retirare. +Su resurtadu fiat a balangiu de is americanos chi, mancari aerent perdidu, fiant resissidos a acarare unu esèrtzitu meda prus nùmerosu e addestradu de su de issos. S'Esèrtzitu Cuntinentale fiat difatis cumpostu de òmines ammesturados impare chentza de règulas e cun pagu achipàgiu e mancu cannones. +Campagna Canadesa. +Una de is timorias prus mannas de s'Esèrtzitu Cuntinentale fiat chi de is bases inglesas de Cànada poderent arribare atacos de terra, chi fiant prus simpres de organizare e teniant costos prus baratos. Sa cunchista de is tzitades canadesas non pariat incolliosa de otènnere, pro ite is fortzas militares briànnicas non fiant cumpostas de prus de 1000 òmines in ie, e fintzas pro ite pentzaiant de retzire agiudu de is anglo-canadesos. Detzidiant tando de atacare. +In realidade sa campagna canadesa, de totu de sa gherra de indipendèntizia est istada unu de is isciàscios prus graes penados de is colonos. +S'ispeditzione fiat cumposta de 8.000 òmines partzidos un duas colonnas deretas s'una a Montréal e s'àtera a Québec. Partidas in su cabudanni de su 1775, giai a s'iscumpassu de sa làcana cun su Cànada is tropas si fiant acatadas chi ne is anglòfonos ne is francòfonos ddos bidiant comente liberadores e pagus meda fiant is chi ddos cheriant agiudare. +Su 13 de santandria Montréal fiat nointames ocupada. In ierru is duas colonnas si fiant torradas a aunire a curtzu de sa tzitade de Québec, ma fiant in cunditziones malas, cun prus de 500 òmines mortos, paris nùmeru de disertores e unos milli òmines chi si fiant refudados de torrare a firmare sa ferma voluntària a s'iscàdere. Su fritu fiat faghende maladiare is sordados e susetotu si fiat ispaghinende su vailogu. +Sa note de su 30 de nadale Québec fiat atacada. Su resurtadu fiat unu degòlliu pro is colonos, cun 500 mortos in su campu de gherra e 200 in is dies a sighire pro is feridas. Sa perta de òmines fiant tropu e su cuntrollu de Montréal fiat a sa fine torradu a is inglesos. +Cunchista de Boston. +S'esèrtzitu americanu fiat impertantu e mancari totu comintzende a tènnere unu òrdine. Is sordados teniant a fines una montura paris pro si connoschere in su campu de batalla, is fàbricas de Massachusetts e Pennsylvania fiant produende armas, is cannones fiant istados percurados e susetotus is òmines, medas de chie no aiant mai cumbàtidu, teniant unu pagu de annestru. +S'esèrtzitu inglesu fiat intames chirchende de agatare s'atrèmenu pro annichilare is rempellos ma torrare a ammasedare is colònias chentza de riscu de faghere revessas chi iscontzarent is raportos una borta pro totus. +Sa ghiadura de is operatziones militares fiat dada a su generale William Howe, chi aiat regortu 1600 òmines e ddos aiat mandados a ocupare sa Carolina de Nord, in ue però su 27 de friàrgiu 1776 fiant abruverados in sa "Batalla de Moore's Creek Bridge", in is intòrinos de sa oe narada Wilmington. +Howe aiat dètzididu tando de si retirade de Boston, in ue is inglesos fiant istabilidos e de movere in una tzitade prus fidada e defendìbile. +De su cantone americanu, su generale George Washington, in paris tempus fiat resissidu a ocupare su montigru de "Dorcester High "e puntaiat su portu cun is cannones. +Cando aiat bidu chi is inglesos fiant giai imbarchende·sì subra de naves e andende·si·nche, aiat firmadu s'atacu. Duas chidas a pustis su 17 de martzu, cun is ùrtimos sordados inglesos andados, fiant calados a sa bidda, e acabidados che liberadores. Fiat sa prima borta chi unu territòriu de colònos non fiat tentu a suta de su cuntrollu miltare britànnicu. +Firma de sa Decraratzione de Indipendèntzia. +Is inglesos fiant iscarcados in Halifax, Cànada e aiant giai tentu una atèra derrota chirchende de cunchistare Charleston, in Carolina de Sud. +Su 7 de làmpadas de su 1776 su Cungressu si fiat atobiadu pro si consultare subra sa proposta de indipendèntzia. Su generale Howe a ddis aiat respostu a tenora, ghiende unu esèrtzitu de 22.000 òmines inglesos e de s'alleada Àssia, isbarchende a Staten Island, a fache de New York. +Sa primatzìa in sordados de is iglesos fiat tropu. Non aende possibilidades de binchere, su generale Washington aiat detzìdidu de si cuntzentrale pro impedumare s'auniamentu de s'esèrtzidu ghiadu de Howe cun un'àteru, ghiadu de su generale John Burgoyne chi fiat assortende de Cànada. +Su 4 de trìulas de cuss'annu in Filadelfia fiat impertantu istadu aprontadu unu documentu de Thomas Jefferson, John Adams e Benjamin Franklin, firmadu de is delegados de totu is trèighi colònias: New Hampshire, Massachusetts, Rhode Island, Connecticut, New York, New Jersey, Pennsylvania, Delaware, Maryland, Virgìnia, Carolina de Nord, Carolina de Sud e Geòrgia si costituiant in s'istadu nou de Istados Unidos de Amèrica. +In paris tempus in Europa is bisuras de is guvernos subra su chi fiat suntzedende in Amèrica fiant cambiende e Benjamin Franklin fiat partidu a manu de Parigi pro cumbinchere su re de Frantza, Luisu su XVI a s'alleare cun issos. + +Salvador Allende: +In su 1933 si fit laureadu in meighina in s'Universidade de su Cile. + +Universidade de su Cile: +S'Universidade de su Cile (in limba ispagnola: "Universidad de Chile"), est sa pius manna e antìga istitutzione de educatzione superiore de su Cile e una de sas pius antigas de su America Latina. Fundada in su 1842, s'universidade oltas meda est jamada "Casa de Bello" in onore de su primu preside, Andrés Bello. Tra sos istudentes chi bi sun passados duos premiados cun su Nobel (Pablo Neruda e Gabriela Mistral) e vinti presidentes de su Cile, e tra i cussos Salvador Allende. + +1908: +S'annu 1908 (MCMVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +2012: +S'annu 2012 (MMXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +Lexington (Massachusetts): +Lexington est una bidda de unos 31.000 bividores de is Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in sa "Contea de Middlesex", Massachusetts. +Est sa bidda in ue est istada cumbàtida sa prima batalla de sa gherra de indipendèntzia americana. + +Concord (Massachusetts): +Concord est una bidda de unos 17.600 bividores de is Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'istadu de Massachusetts a intro de sa "Contea de Middlesex". +Impare a Lexington dat nòmine a sa prima batalla de sa gherra de indipendèntzia americana. + +Worcester (Massachusetts): +Worcester est una tzitade de unos 182.500 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Massachusetts, in ue est sea de sa contea omònima. +Est segunda tzitade majore de Noa Inghilterra a fatu de Boston. + +Bridgeport (Connecticut): +Bridgeport est una tzitade de unos 139.500 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Connecticut, in sa "Contea de Fairfield". +Et cunsiderada parte de s'àrea metropolitana de New York. + +New Haven (Connecticut): +New Haven est una tzitade de unos 124.00 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Connecticut, in sa "Contea de New Haven". +Est logu de nàschida de s'ex-presidente USA George W. Bush e sede de s'universidade "Yale". +Tenet nòmingu de ""Elm City"" (Tzitade de is Ùlimos). + +Stamford (Connecticut): +Stamford est una tzitade de unos 120.000 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Connecticut, in sa "Contea de Fairfield." +Est cunsiderada parte de s'àrea metropolitana de New York. + +Waterbury (Connecticut): +Waterbury est una tzitade de unos 107.000 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Connecticut, in sa "Contea de New Haven". +Fundada in su 1676, Waterbury at tentu istòria industriale rica; fiat sa capitale natzionale de produtzione de otone, de in ue su nòmingiu de ""Brass City"" (Tzitade de s'Otone). + +Québec (tzitade): +Québec est una tzitade de unos 522.000 bividores de su Cànada, capitale de sa provìntzia de Québec e cabulogu de sa regione "Capitale-Nationale". +Fundada in su 1608, Québec est sa tzitade prus antiga de Norti-America, e bidda sola a norti de su Mèssicu chi cunserbet chinta de muros intrena. +Intre 1859 e 1865 fiat capitale de su Cànada. +S'architetura urbana tenet caràteres meda frantzesos e prus in generale eurpoeos, cosa chi nde faghet logu ùnicu intre de is tzitades canadesas e de sa parte setentrionale de su cuntinente. +Su tzentru istòricu est patrimoniu de s'UNESCO de su 1985. +S'àrea metropolitana contat unos 750.000 residentes. + +Tucson: +Tucson est una tzitade de unos 548.500 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Arizona, in ue est sea de sa "Contea de Pima" +S'àrea metropolitana imbatet a prus de unu millione de residentes. + +Colorado Springs: +Colorado Springs est una tzitade de unos 372.500 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Colorado, in sa "Contea de El Paso". +Sa bidda istat a artària de unos 1840 m.s.m. + +Aurora (Colorado): +Aurora est una tzitade de unos 325.000 biviodres de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Colorado, in sa "Contea de Arapahoe". +Faghet parte de s'àrea metropolitana de Denver. + +Henderson (Nevada): +Henderson est una tzitade de unos 265.700 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Nevada, in sa "Contea de Clark". +Est sa segunda tzitade de istadu a fatu de Las Vegas, de sa cale àrea metropolitana est parte. + +Chandler (Arizona): +Chandler est una tzitade de unos 246.400 bividore de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Arizona, ina sa "Contea de Maricopa". +Est parte de s'àrea metropolitana de Phoenix. + +Pan European Game Information: +Pan European Game Information (acronimu: PEGI) est unu sistema de cualificassiòne de su chi bi at cunténniu ind unu videojocu (paragulas malas, discriminassiòne, drogas, timòria, sessu o biolentzia) pro mediu de immazineddas pro chi su comporadòre si podat facher una idea innàntis de su produttu. +Sa "Interactive Software Federation of Europe" (ISFE) lu at imbentàu in su mese de aprile de su 2003. Custu sistema, chi est in imprèu de 16 istados diferentes, non si depet assotziare a s'Unione Europea, mancàri chi sa prus parte de cussos istados nde facat parte. +Su sistema tenet duas zenìas de immazines: una, fatta de 5, narat s'edade cussizàda e s'attera, de 6, abberguat su tipu de cunténniu. +Classifica pro edade. +Bi at chimbe immazines de edade: +3, +7, +12, +16, +18. +Classifica pro cunténniu. +Bi nd'at ses, pro paragulas malas, discriminassione, drogas, timòria, sessu e biolentzia. + +Light novel: +Sa light novel ("ライトノベル" raito noberu) est una casta de romanzu giapponesu chin disìnnos. Pro estetica, sicomente bi podet àer immazines de sos iscritores, si assimìzat a unu manga, ma su cunténniu est in prosa comente unu calesisiat romanzu. Su faveddu est un'imbentu "wasei-eigo", est a nàrrer un'ispressione giapponesa imbentàda a pizu de sa limba inglesa, a s'ispissu incurtziàda in "ranobe" ("ラノベ") o "rainobe" ("ライノベ"). + +Montes Rocosos: +Is Montes Rocosos (in inglesu Rocky Mountains) sunt una de is prus istèrridas cadenas de montes de sa Terra, posta in sa parte de uestu de s'Amèrica de su Norti, partzidos in is territòrios de Cànada e Istados Unidos de Amèrica. +Is Montes Rocosos sunt parte de sa Cordigliera de Patzìficu, ma s'iscerant de sa "Cadena Costerina de Patzìficu" chi ddis istat a uestu, a longu de s'oru de s'ocèanu. Intames in s'estu si nche pesant subra is campuras mannas. +Atraessant su cuntinente pro longària de prus de 4.800 km, de su norti de sa provìntzia de Colùmbia Britànnica in su Cànada, a s'istadu de Nou Mèssicu in is USA. +Su pitzu prus artu est su Monte Elbert, in Colorado, chi tirat a 4.401 metros subra su mare. + +Lexington (Kentucky): +Lexington est una tzitade de unos 308.500 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Kentucky, sea de sa "Contea de Fayette". +Est sa de 10 tzitades de sa natzione pro peschentos de educatzione universitària, casi su 40% de sa populatzione tenet làurea. +S'àrea metropolitana contat unos 490.000 residentes. + +Huntsville (Alabama): +Huntsville est una tzitade de unos 180.000 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Alabama, in sa "Contea de Madison". +S'àrea metropolitana tenet populatzione istimada de unos 437.500 residentes, segunda prus manna in s'istadu. + +Knoxville (Tennessee): +Knoxville est una tiztade de unos 183.000 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Tennessee, sea de sa "Contea de Knox". +Est tzitade printzipale de un'àrea metropolitana de unos 852.500 residentes. +Sa bidda fiat fundada in su 1786 e est istada prima capitale de s'istadu. In s'iscomintzu de su sèculu de 19 fiat isolada de su restu de sa natzione, ma de su 1855, gràtzias a s'arribu de sa ferrovia fiat pois crèschida meda in presse. +A is tempus de sa gherra tzivile fiat ocupada fatuvatu siat de tropas cunfederadas siat de tropas de s'Unione. A pustis de sa fine aiat torradu a s'isvilupare comente tzentru de manìgiu, faina chi aiat pèrdidu importu a primitziu de su sèculu de 20 e chi at ghetadu s'economia in unu perìodu longu de crisi, de in ue sa tzitade est bessida isceti in is annos 80. +Knoxville est sede de s'"Univesidade de Tennessee". + +Bergamo: +Bergamo ("Bèrghem" in bergamascu) est una tzitade italiana de 117.787 abitantes (datos de su 2009), chi diventana 471.128 cussos de sa "Grande Bergamo", edd'este capoluogo de sa provintzia omonima in Lombardia. Sa tzitade es' divisa in duas partes distintas, sa "Città Alta" ("Sìta Ólta"), chi est su centru antigu zintadu de muraglias, e sa "Città Bassa" ("Sìta Bàsa"), sa parte pius moderna. +Est sa tzitade de Gaetano Donizetti. + +Chattanooga (Tennessee): +Chattanooga est una tzitade de unos 168.000 bividores de Istados Unidos de Amèrica chi s'agatat in s'istadu de Tennessee, sea de sa "Contea de Hamilton". +Est sa de 4 tzitades de s'istadu a fatu de Memphis, Nashville e Knoxville. + +San Antònio (Texas): +San Antònio est una tzitade de unos 1.329.000 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Texas, sea de sa "Contea de Bexar". +Su nòmine ddi fiat dadu in onore de Sant'Antoni de Padova, chi fiat festadu in sa die de su 1691 cando is primos ispagnolos aiant istabilidu sa prima cussòrgia in su logu. +San Antònio est sa segunda tzitade de Texas e sa de 8 de Istados Unidos. +S'àrea metropolitana, sa de 3 in Texas, contat 1,8 milliones de residentes. + +Dallas: +Dallas est una tzitade de unos 1.241.000 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, sea de sa contea omònima, in Texas. +Est sa de 3 tzitades de s'istadu e sa de 9 de sa natzione e su printzipale tzentru culturale e economicu de s'àrea metropolitana "Dallas-Fort Worth-Arlington". +S'area metropolitana, chi contat unos 6,3 milliones de residentes est sa de 4 de Istados Unidos e sa prus manna de sa regione meridionale. +Dallas est sa tzitade in ue su presidente de Istados Unidos John F. Kennedy est istadu mortu, su 22 de santandria 1963. + +Fort Worth (Texas): +Fort Worth est una tzitade de unos 741.000 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in su Texas in ue est sea de sa "Contea de Tarrant". +Est sa de 5 tzitades de Texas e sa de 19 in sa natzione. +Fort Worth est sa segunda bidda prus de importu in s'àrea metropolitana "Dallas-Fort Worth-Arlington". + +El Paso (Texas): +El Paso est un atzitade de unos 649.000 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in su Texas in ue est sea de sa contea omònima. +El Paso, chi intre de is bidda de làcana est segunda isceti a San Diego pro populatzione, est posta a fache de sa tzitade messicana de Ciudad Juàrez. Is duas tzitades formant una àrea metropolitana trans-natzionale, cun nòmine de "El Paso-Juarez Borderplex", chi ocntat unos 3.045.000 residentes. +Est sa de 6 tzitades de Texas e intre de is 20 prus mannas de Istados Unidos. + +Arlington (Texas): +Arlington est una tzitade de unos 371.000 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in sa "Contea de Tarrant". +Sa bidda est istada fundada in su 1876 e su nòmine ddi fiat dadu in onore de sa "Arlington House", domo de su generale famadu cunfederadu Robert Edward Lee, posta in sa chi oe est "Contea de Arlington" in Virgìnia. +Sa tzitade est parte de s'àrea metropolitana "Dallas-Fort Worth-Arlington". + +Tampa: +Tampa est una tzitade de unos 347.600 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Flòrida, in ue est sea de sa "Contea de Hillsborough". +Sa zona in ue oe istat sa tzitade est istada in antis bìvida de populos nativos. S'arribu de isproradores ispagnolos in su sèculu de 16 at tentu a cusseguèntzia una gherra violenta ma de durada curtza, e at prus a prestu betidu maladias europeas chi in is deghinas de annos a sighire ant iscantzelladu is nativos. +Is ispagnolos, chi aiant fatu de sa regione territòriu de sa Noa Ispagna, non si sunt mai acussorgiados in ie. Sa nàschida de una bidda de nòmine Tampa est depida a colonos anglo-americanos intames, in su 1824, cando sa Flòrida fiat giai istada comporada de is Istados Unidos. +Fintzas a su 1880 Tampa non contaiat prus de 800 bividores, ma gràtzias a sa colligadura cun sa lìnia ferroviària petzi binti annos a pustis nde teniat giai unos 30.000. +Tampa est oe parte de un'àrea metropolitana, sa "Tampa Bay Area", de unos 2,8 milliones de residentes. + +Orlando (Flòrida): +Orlando est una tiztade de unos 249.500 bividores de Istados Unidos de Amèrica, in s'istadu de Flòrida in ue est sea de sa "Contea de Orange". +S'àrea metropolitana de chi est tzentru printzipale contat unos 2,1 milliones de residentes, chi nde faghent sa de 6 prus mannas in is Istados Unidos de sud-estu e sa de 26 in totu sa natzione. +Sìmbolu de sa tzitade est sa funtana posta in su Lagu Eola. + +Buffalo (New York): +Buffalo est una tzitade de unos 259.500 bividores de is Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de New York, in ue est sea de sa "Contea de Erie". +Sa bidda fiat fundada in su 1789, e a pustis de s'aberta de su Canale Erie, in su 1825, fiat crèschida meda in presse. A giru de su 1900 Buffalo fiat sa de 6 tzitades majores de Istados Unidos, tzentru mannu de colligamentos cun ferrovias e de indùstria de atzàrgiu. +A sa fine de su sèculu de 20 sa fortuna de sa tzitade at furriadu, cun s'aberta de sa bia de abbas in su frùmene Santu Larentzu e sa movidura de is indùstrias a manu de sa Tzina. +In is annos 50 de su sèculu 20 sa bidda contaiat populatzione de casi 600 migia bividores. Giai a inghitzu de is annos 90 fiat calada a pagu prus de 300 migia. +S'àrea metropolitana "Buffalo-Niagara Falls" contat unos 1,2 milliones de residentes. + +Jersey City (New Jersey): +Jersey City est una tzitade de unos 247.600 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de New Jersey in ue est sea de sa "Contea de Hudson". +Est segunda bidda prus manna in s'istadu a fatu de Newark, e parte de s'àrea metropolitana de New York City. + +1928: +S'annu 1928 (MCMXXVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu de domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Jean-Louis Comolli: + +1941: +S'annu 1941 (MCMXLI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Norfolk (Virgìnia): +Norfolk est una tzitade autònoma de unos 242.800 bividores de Istados Unidos de Amèrica, posta in s'istadu de Virgìnia. +Norfolk est sa segunda prus manna tzitade de s'istadu a fatu de Virgìnia Beach, impare a chi faghet parte de s'àrea metropolitana Virginia Beach-Norfolk-Newport News, VA-NC MSA. + +La Plata: +La Plata est una tzidade de s'Argentina, ade 563.943 de abitantes (2001). + +Talete: +Talete de Miletu (in gregu, Θαλῆς ὁ Μιλήσιος) (c. 625/4 a. C.-c. 547/6 a. C.) est istétiu unu filosofu gregu, cunsiderau su fundadòri de sa filosofia otzidentali, e in s'antigòria nomenau commenti unu de is seti sabius de s'antiga Greghia. Est nàsciu e mortu a Miletu, polis grega de sa costa Jonia (òi in Turchia). Est su fundadòri de s'iscola filosófica de Miletu. De issa ant fatu parti Anassimandru (discenti suu) e Anassimene. No s'agatat nimmancu unu iscritu suu i est possibbili chi no apit iscritu nudda in vida sua. De importu mannu funt puru is istudius fatus in matemàtica, astronomia e fìsica. +Pentzamentu. +Talete de Miletu est cunsiderau su primmu filosofu de otzidènti poita est istétiu su primmu a giài una ispiegatziòni de su mudamentu continu de su mundu e de totu is cosas chi si agatant a intru suu chentza de ndi bogai a pillu mitus e divinidàdis. Est cunsiderau commenti su chi at cummintzau sa filosofia otzidentali puru poita est su primmu chi s'est postu su probbrèma de s'"arché", est a nai, su de agatai s'unidàdi a intru de sa multiplitzidàdi chi si presentat in sa realidàdi. +Intàmas de si cunformai a sa mitología grega, Talete cunsiderat s'àbba su printzípiu de ònnia cosa e s'eleméntu chi fait a fundaméntu de totu is cosas chi esistint. S'àbba benit cunsiderada commenti sustàntzia (su chi est a suta e a fundamentu de ònnia cosa) e commenti essèntzia (su chi a intru suu ònnia cosa est); est a nai, s'eleméntu chi totu is cosas tenint in comunu: de ònnia cosa cambiat sa fòrma ma sa sustàntzia abarrat sempiri sa matessi. Talete sceberat s'àbba commenti printzípiu seguramènti po s'importu mannu chi tenit po sa vida de ònnia cosa chi esistit, po is mudaduras de fòrma ca issa atotu tenit in natura (ghiàciu, papòri, umidàdi) e puru po s'importu mannu chi a su tempus aiat su Nilu in Egitu. + +Serge Pey: +Est fizu de profugos cadelanos rifugiados in Frantza durante sa gherra tzivile ispagnola. +In su 1975 aiat fondadu sa rivista Émeute e poi, in su 1981, Tribu. Est un artista, teoricu e criticu, istudist sos fenomenos de su limbazu rituale in sa pratica orale de sa poesia. +In s'Universidade de Toulouse-Le Mirail, Pey dirigit sos seminarios de sa poésie d'action . +Notas. + + +Kilt: +Su kilt est una bestimenta traditzionale, tipica de s'omine in Iscotzia, chi est unu pannu de istoffa fattu cordulare peri su chintu e postu indossu, a manera femenina. In anticorju, su kilt (o, nessi, babbu suo) fit una manta de istoffa longa bastante pro si la ponner a palas, a pustis de la aer cordulada peri su chintu. +Orizine. +Su kilt, comente si connoschet commo, est unu imbentu de Thomas Rawlinson, unu imprendidore inglesu de su '700 chi, disterrande in sas Highlands e imparande sa curtura de cussa terra, aìat promòghiu una assione cummertziale manna imbentande una traditzione. In sos primos annos de su Settichentos (tra su 1727 e su 1734), pompiande a sos obreris chi nde fachian rugher sos arbures pro dare linna a sa furrache sua de Inverness, aìat pessau de facher prus simpre sa bistimenta, pro chi seret prus pacu imbarratzadora. Sa zente prus povera tenìat difattis una manta longa de istoffa, comporada a istraccu barattu, chi coperìat tottu sa carena e chi bolìat istrinta a chintu, fachende gòi un'ispetzia de fardetta. Fit tando chi Rawlinson imbentéit sa fardetta tipica iscotzesa: pro custa resone, su kilt si depet tenner in cussideru comente una bistimenta fatta de pac'ora, chi su movimentu romanticu at impostu comente sìnzu berdaderu de anticorja gaelica. Fit in imprèu fintzas pro distingher una familia dae un'attera. +Mancari chi, oje in die, in su mundu otzidentale sa fardetta siat bistimenta femenina, in passau non fit goi, assumancu dae sos anticos romanos. +Su kilt in Iscotzia. +Su kilt si assotziat oje a sa bistimenta traditzionale de sas Highlands iscotzesas, in ube si fachet in tartan e si ponet impare a unu sporran, est a narrer una bertula de corju impreada pro bi tenner dinare. Si impreat comente bistimenta tzerimoniale. + +Sporran: +Su sporran (" ") est una bertuledda de corju, battida innàntis fintzas pro bi tenner dinare in intro, chi si ponet impare a su kilt. "Sporran", in gaelicu iscotzesu, est canteppare a s'inglesu "purse". + +Architetura: +S'architetura est una disciplina chi tenet comente iscopu s'organizatzione de su logu a cale siat iscala, ma mescamente cussa in ue bivet s'èssere umanu. Prus a prestu issa pertocat sa progetatzione e fraigadura de unu firmu o de s'ambiente fraigadu. + +Giovanni Columbu: +Giovanni Columbu (Nugoro, 1949) est unu rezista sardu. +Bida. +Si picat una laurea de architettura in Milanu. +Est autore de pelliculeddas comente "Visos", "Dialoghi trasversali" e "Villages and villages". +Su primu film chi at fattu est de su 2001 e si intitulat "Arcipelaghi". +Su secundu film, Su Re, trattat de sa passione de Zesus e lu at ziràu in Sardinna. + +Arcipelaghi (pellicula): +Arcipelaghi est unu film de su 2001 chi at iscrittu e direttu Giovanni Columbu, ispirandesi a su liberu de Maria Giacobbe. Ziràu tottu in Sardinna, sa pellicula trattat de su prozessu a unu pitzinnu de battordichi annos accusàu de bocchidura. Su Istitutu Luce lu at distribuìu in Sardinna dae su 23 a su 30 de Sant'Andrìa de su 2001. + +Su Re: +Su Re est una pellicula de su 2012 iscritta e diretta dae Giovanni Columbu. Ziràu tottu in Sardinna, su film trattat de sa passione de Cristu Zesus. Sa sienda "Sacher Distribuzione" lu at cumpartìu. + +Tomb Raider II: +Tomb Raider II: Starring Lara Croft est unu videojocu a piattaformas, sicundu capitulu de sa seria "Tomb Raider" e sichidore direttu de Tomb Raider. Sos amantiosos de sos primos tres capitulos lu creden su menzus. Core Design lu aìat isvilupàu e Eidos Interactive prubicàu in su 11 de Sant'Andrìa de su 1997 pro Windows, Mac OS e PlayStation. In su 27 de Santu Gabine de su 2011, pro mediu de su Mac App Store, lu an torràu a prubicare pro Mac OS X, e in su 28 de agustu de su 2009 pro PlayStation Portable e pro PlayStation 3 pro mediu de su servìtziu in lìnia PlayStation Network. In custu capitulu, Lara Croft est chircande sa daga fentomada de Xian. + +Tomb Raider III: +Tomb Raider III: Adventures of Lara Croft est su capitulu de tres de sa seria "Tomb Raider" e est su sichidore direttu de Tomb Raider II. Su jocu lu aìan ammustràu pro sa prima bìa de manera uffitziale in su 15 de Santu Gabine de su 1998, ind una festa fatta a posta pro su jocu tenta in su Museu de Istoria Naturale de Londra. +Su jocu lu aìat isvilupàu Core Design e prubicàu Eidos Interactive in su 21 de Sant'Andrìa de su 1998 pro PlayStation, e in sa die de 30 pro PC. Sa versione pro Mac OS la an prubicada in su 22 de Capidanne de su 1999. In su 17 de Capidanne de su 2009, su jocu lu an torrau a prubicare pro PlayStation Portable e pro PlayStation3 pro mediu de su servitziu in linia PlayStation Network. In custu capitulu, Lara Croft est in chirca de battor artefattos, isperdios peri su mundu e fattos dae unu isteddu coudu. + +Barore Testone: + +Maurizio Malvestiti: +Biografia. +Nascit in Marne, fratzioni de Filago, in provintzia e diotzesi de Bergamo, su 25 de austu de su 1953. +Formatzioni e ministeru cumenti predi. +Studiat in su seminariu de piscamus de Bergamo. +S'11 de làmpadas de su 1977 est ordinau presbiteru de s'artzipiscamu Clemente Gaddi. +Ministeru cumenti piscamu. +Su 26 de austu de su 2014 Paba Frantziscu ddu nominat piscamu de sa Diotzesi de Lodi a pustis de Giuseppe Merisi, chi adiat lassau poita chi fiat arribau a sa beccesa. +Conoscit s'ingresu e su frantzesu. + +Amnesty International: +Amnesty International est una organizatziòni non guvernativa indipendènti impignada in totu su mundu in sa defènsa de is derétus umànus. Sa faína sua est sa de promòviri e fai serretzai is derétus umànus istabbilius in sa Decraratzione Universale de sos Deretos de s'Òmine. Est presenti in prus de 150 istadus e tenit prus de tres millionis de sotzius in totu su mundu. +Istoria. +Amnesty International est istétia fundada a Londra in su 1961 de s'abogàu Peter Benenson a pustis de sa pubblicatziòni de s'artículu suu "«The Forgotten Prisoners»" in The Observer su 28 de maju de su 1961. S'idea de fundài s'organizatziòni est nascia a pustis de àiri ligiu in su 1961 unu artículu chi contaiat de duus piciócus portughesus chi fiant istétius impresonaus e cundannaus a seti annus de gallèra de sa ditadúra salazarista po àiri brindau a sa libbertàdi. + +Colùmbia Britànnica: +Sa Colùmbia Britànnica (in inglesu British Columbia, in frantzesu Colombie Britannique) est una provìntzia de su Cànada posta in s'uestu de s'istadu, in sa costa de su Patzificu. Su cabulogu est Victòria, sa tzitade prus manna Vancouver. +Contat populatzione de unos 4,6 milliones, de cale prus de sa metade bivet in s'area metropolitana de Vancouver. +Impare a is istados USA de Oregon e Washington cumponet sa regione de Patzìficu de Norti-Uestu. +Allàcanat in su norti-uestu cun s'Alaska, in su norti cun Yukon e is Territòrios de Norti-Uestu, in s'estu cun s'Alberta, in su sud cun is istados USA de Idaho, Montana e Washington. +Su nòmine de Colùmbia Britànnica ddi fiat dadu in su 1858 de sa reina Victoria, a chie est istada pois dedicadu su cabulogu. Est provìntzia de su 1871, sa de ses de su Cànada. +Gràtzias a sa posidura sa Colùmbia Britànnica s'est semper portada bene cun is istados de s'estu de s'Asia. In tempus de sa Segunda Gherra Mundiale medas bividores de orìgine giaponesa sunt nointames istados inserrados in is zonas prus de aintru de sa provìntzia. +A pustis de sa gherra Victòria e Vancouver sunt diventadas tzentros culturales e ant atiradu medas artistas. S'economia est crèschida fintzas cun su turismu e at tentu benefìtziu mannu de sa de su Giapone. +Tzitades Majores. +"(nòmine, bividores)" +Medas sunt parte de s'area metropolitana de Vancouver. + +Victòria (Colùmbia Britànnica): +Victòria est una bidda de unos 78.000 bividores de Cànada, cabulogu de sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. +Fundada in su 1843 cun nòmine originale de "Fort Albert", benet a èssere sa prus antiga bidda de sa provìntzia e sa prus manna in s'isula de Vancouver. +S'àrea metropolitana contat unos 330.000 residentes. + +Surrey (Colùmbia Britànnica): +Surrey est una tzitade de unos 468.000 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. +Est parte de s'àarea metropolitana de Vancouver e sa segunda prus manna bidda de sa provìntzia. + +Burnaby (Colùmbia Britànnica): +Burnaby est una tzitade de unos 223.000 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. +Faghet parte de s'àrea metropolitana da Vancouver. + +Richmond (Colùmbia Britànnica): +Richmond est una tzitade de unos 190.500 biviodres de su Cànada, chi s'agata in sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. +Est parte de s'area metropolitana de Vancouver. Sa populatzione est cumposta pro su 60% de immigrados. + +Abbotsford (Colùmbia Britànnica): +Abbotsford est una tiztade de unos 133.500 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. +Est sa prus manna bidda de 5 in sa provìntzia, ma sa prus manna a foras de s'àrea metropolitana de Vancouver. + +Cheatahs: +Is Cheatahs sunt unu grupu musicale shoegaze britànnicu, nàschidu in Londra in su 2009. +Istòria. +Tres de is bator mermos de su cumpressu bènent de cuntinentes diversos: Nathan Hewitt, boghe, est de Edmonton, Cànada, Dean Reid, bassista, est de San Diego, USA e Mark Raue, baterista, est de Dresden, Germània. +Hewitt e Wignall si sunt atobiados pro sa prima borta in unu tzilleri in su 2006, Reid e Raue si sunt aunidos a issos pagus annos in fatu. +Discography. +Albums +EP + +Holograms: +Nde faghent parte Anton Spetze (ghitarra e boghe), Andreas Lagerström (bassu e boghe), Anton Strandberg (tumbarinos) e Filip Spetze (sintetizadore). + +Lower (grupu musicale): +Is Lower sunt unu cumpressu post punk formadu in su 2009 in Copenaghen, Danimarca. + +Salvatore Farina: +Aiat istudiadu in Tàttari ue aiat frequentadu su ginnasio e su Liceo classico Domenico Alberto Azuni, fit cumpagnu de istudio e amigu de s'istoricu Enrico Costa. + +1846: +S'annu 1846 (MDCCCXLVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +Cussìgiu pro s'Ortografia de su Tedescu: +Su Cussìgiu pro s'Ortografía de su Tedescu ("Rat für deutsche Rechtschreibung" (RDR), in tedescu) est istadu sa sutzessore de sa Cummissione Interguvernativa pro s'ortografia tedesca de Germània, Àustria, Isvìtzera, Liechtenstein, sa Provìntzia autònoma de Boltzanu e sa Comunidade germanòfona de Bèlgiu. +Orìgine. +In s'istade de su 2004 b'aiat àpidu unu dibàtidu mannu in contu de Riforma de s'ortografia tedesca de su 1996 : su Primu ministru beniente de Bassa Sassònia, Christian Wulff e giornalistas medas (Stefan Aust de Der Spiegel, Mathias Döpfner de Axel Springer AG, intre issos) si fiant pronuntziados in favor e de torrare a sa Ortografia traditzionale tedesca. Pustis de sa Cunferèntzia de sos Primos Ministros de Germània de su2004 sa riforma fiat aprovada a s'unanimidade in santandria, pustis chi aiant fundadu su "Cossìgiu pro s'Ortografia de su Tedescu", in ue aiant postu fintzas sos crìticos de sa riforma, comente sutzessora de sa "Cummissione Interguvernativa pro s'ortografia tedesca". +Cumponentes. +Germània: 18 membros. +Aùstria: 9 membros. +Cunfederatzione Elvètica: 9 membros. +Provìntzia autònoma de Boltzanu: 1 membru. +Comunidade germanòfona de Bèlgiu: 1 membru. +Liechtenstein: 1 membru. +Su Cussìgiu est formadu de 39 membros. 18 de issos benint de Germània, noe membros cada unu dae Àustria e Isvìzera, e unu rapresentante cadaunu dae Liechtenstein,dae sa Provìntzia de Boltzanu e dae sa comunidade de limba tedesca de Bèlgiu. Sas detzisiones si leant cun sa majoria de sos tres duos. Su Cussìgiu si fiat costituidu su 17 de nadale de su 2004. Su presidente est s'ex-Primu Ministru bàvaru de sa cultura Hans Zehetmair. Su Cussìgiu est formadu dae favorèvoles e contràrios a sa riforma ortogràfica. In su comunicadu de istampa de sa Cunferèntzia Permanente de su 15 de santugaine de su2004, su presidente nou Doris Ahnen aiat naradu chi su Cussìgiu fiat caraterizadu "in sa cumpositzione sua dae unu gradu artu de pluralismu", e chi fiat "unu cuntributu bonu, mescamente a sa crìtica e a sos crìticos". Su anti-riformista radicale Theodor Ickler aiat lassadu su Cussìgiu in su mese de freàrgiu de su 2006. +Lussemburgu, chi no aiat leadu parte in s'elaboratzione de sa riforma, l'aiat posta cun decretu in sas iscolas. De cada manera non faghet parte de su Cussìgiu. Othon Neuen, assistente de su Ministèriu de s'Educatzione, aiat decraradu in su mese de austu de su 2004 chi s'ortografia noa l'aiant atzetada profesores e istudiantes sende simple meda. Lussemburgu, comente paisu "chi non faeddat tedescu", non tenet perunu deretu de detzìdere in contu de sas riformas de sa limba.imbetzes, faghet parte de sa Francofonia e at tentu representantes in s'Academia frantzesa. +Definitzione. +Sa pàgina web ufitziale de su Cussìgiu si definit comente: ""su Cussìgiu pro s'ortografia de su tedescu est un'òrganismu interguvernativu chi est istadu incarrigadu dae sas autoridades de s'ortografia in s'àrea de sa limba tedesca, de preservare s'unidade e s'ortografia cun sa base in sas règulas ortogràficas in àmbitu prus chi no àteru majoritàriu. Su Cussìgiu, duncas est s'àrbitru detzisivu in matèria de ortografia tedesca e donat a sas pessones sas règulas ufitziales de riferimentu subra comente devet èssere s'ortografia tedesca. Su Cussìgiu s'at a riunire a su mancu duas bias a s'annu in una sessione ùnica. Sa riunione s'at a fàghere in s' Institutu de sa Limba Tedesca de Mannheim, in ue su Cussìgiu pro s'ortografia tedesca tenet s'ufìtziu suo". +Propostas de Curretzione. +In su mese de Abrile de su 2005 su Cussìgiu at publicadu sas primas propostas pro sa curretzione de sa riforma ortogràfica. Su contu fiat s'impreu de sas paràulas chi s'iscrient atacadas e separadas, verbos e agetivos iscritos in una o in un'àtera manera podent tènnere significados diferentes. Pro nàrrere, cunforme a la Riforma de su 1996 ""heilig sprechen"" (Canonizare) fiat cambiadu in ""heiligsprechen"", duncas ""kennen lernen"" (A connòschere a caligunu pro sa prima bia) "podet" èssere iscritu atacadu. La riforma aiat postu sa nota ""Leid tun"" (Dòlere, dare pena), chi fiat istada eliminada, dassende petzi ""leidtun"", chi est istada introduida in su 2004 comente una variante. Sa grafia abituale in antis de sa riforma ""leid tun"" est cunsiderada isballiada. +Hans Zehetmairs aiat annuntziadu chi ""krankschreiben"" (Bassa pro infermidade) "diat èssere bonu a torrare a l'iscrìere atacadu" dae su mamentu chi "est unu pagu tramposu" ca in antis de sa riforma de su 1996 s'iscriiat ""krank schreiben"" (lissèntzia de infermidade). In custu casu, sa grafia riformada si mantenet. +Su 12 de abrile de su2005, aiant detzìdidu chi sas partes «non cambiadas» de sa riforma, gasi resurtat in sa risolutzione de sa cunferèntzia de sos ministros de sa cultura, ant a èssere introduidas comente obligatòrias in sas iscolas e amministratziones, pro non pònnere de badas dudas intre alunnos e professores. Custu pertocat sa S dupla(ss) e sa Eszett o S forte (ß) cunforme a sa "Règula de Iscritura de sa S", in sa riunione aiant esaminadu fintzas sa forma giusta pro iscrìere sos prèstidos linguìsticos. Deretu, Baviera e Renània de su Nord-Westfalia aiant annuntziadu chi no aint sighidu custa norma, a su puntu chi custos duos istados abbarrant estando in regìmene transitòriu. +Su 4 de làmpadas de su 2005 el Consejo adoptó la propuesta de corrección sobre la composición escrita de las palabras juntas o separadas, con lo que se restauraría gran parte de la grafía tradicional. +Su 25 santandria pro fines aiant atuadu sas propostas in contu de sa separatzione de sìllabas e sa puntegiadura.Invertende in parte s'atzione detzisa 1996 +Pro sa puntegiadura aiant detzìdidu chi sas congiuntziones independentes ""und"" e ""oder"" (e, o) sunt atacados. S'impreu de vìrgulas in s'istrutura de sa frase est lìberu comente in totu su mundu. Sena duda custa facultade de impreu lìberu de vìrgulas non s'impreat cun sos grupos de infinitivos, pro nàrrere: "Ich benutze die Wikipedia, um mich zu informieren" (Deo impreo Wikipedia, pro "informare" a mie). +Su 3 de freàrgiu de su 2006 su Cussìgiu at propostu curretziones subra s'impreu de majùsculas e minùsculas. Aiat pedidu sa capitalizatzione de ""Du"" (tue) in sas lìteras, gasi comente chi si permitiat de iscrìere torra sas frases compostas ""Schwarzes Brett"" oder ""Erste Hilfe"". Cunsa sa riforma de su 1996 aiant postu annotatziones comente ""Pleite gehen"" (Andare in fallimentu) e ""Bankrott gehen"" (Andare in bancarota) tocat a las iscrìere comente ""pleitegehen"" e ""bankrottgehen"", in antis de sa riforma fiant ""pleite gehen"" e""bankrott gehen"". Sa riforma de su 1996 aiat postu sa capitalizatzione de sos mamentos de sa die comente ""heute Morgen"" (Oe mangianu) o ""morgen Abend"" (Cras a note), custu lu manteniant.. +Custas curretziones de su Cussìgiu sunt istadas aprovadas dae sos ministros a fines de martzu de su2006 a s'unanimidade e su 1 de austu de cussu annu etotu fiat intradu in vigore. + +Trattau de Maastricht: +Su Trattau de Maastricht, est unu trattau firmau dae sas 12 natzionese chi componiana sa Comunidade Europea. Su Trattau este istau firmau su 7 de frevarju 1992 in Maastricht. +In su Trattau, sunt postas sas regulasa politicas e economicasa netzessariasa chi sas natzionese deppene sichire pro podere intrare in s'Unione Europea. Su Trattau est istau validu a cuminzare dae su 1° de novembre 1993. + +Metafonesi: +Sa metafonesi o "metafonia" inditat unu fenòmenu fonològicu de assimilatzione in ue sa vocale tònica (sa chi est atzentada) càmbiat sonu pro more de sa vocale postònica (sa chi est a pustis de cussa atzentada). Est unu calcu de sa paràula tedesca "umlaut" (ted. um = gr. μετά "a innedda" + ted. Laut = gr. φωνή "sonu"). Su fenòmenu de sa metafonesi assimìgiat a su de s'armonia vocàlica, ma est diversu dae cussu ca in s'armonia vocàlica sunt sas vocales postònicas chi mudant sonu pro more de sa vocale tònica. +Ddoe sunt duos tipos de metafonesi: +Metafonesi sarda. +In sardu sa calidade de sa E e de sa O dipendet semper dae sa vocale chi b'at in fatu e duncas sa metafonesi sarda est de tipu regressivu. +Si una paràula agabbat cun una vocale serrada (I, U) o cun una E serrada o una O serrada, sa vocale chi b'at in antis est serrada issa puru. +Esèmpiu: Sa E est aberta in "bella" e ma est serrada in "bellu". Sa O est aberta in "ora" e ma est serrada in "oru". +In sos dialetos sardos de cabu de giosso, mancari sas E e sas O in s'ùrtima sìllaba siant mudas in I e U, sa règula funtzionat comente chi custu mudamentu non bi fiat istadu. Duncas sa cosa prus fàtzile est a cunsiderare cale est sa vocale de agabbu in su sardu de cabu de susu o comente est iscrita in LSC. +Esèmpiu: Sa E de su verbu imperativu "beni!" est serrada; ma sa E de su sustantivu campidanesu "beni" (LSC bene) est aberta. +Sa O de "oru" (faeddende de unu logu) est serrada; ma sa O de "oru" (su metallu, in LSC oro) est aberta. +"[...] La E ed O si pronunzia in ogni dialetto chiusa, se nel logudorese le segue immediatamente o nella sillaba susseguente un I od U, o altra E od O chiusa; altramente, si proferisce aperta. Tal'è l'uso sardo da non trovarsi sì facilmente regolato in nissun'altra nazione [...]". +Custa est sa formulatzione prus antiga de sa règula de sa metafonesi sarda, iscrita in su 1787 dae su gesuita catalanu Andres Fabres in su libru Sa vida su martiriu e morte de Sant'Effisiu. +Sa matessi règula balet fintzas in s'italianu faeddadu dae is sardos. + +Banca centrale europea: +Sa Banca Centrale Europea (BCE), este sa banca tzentrale ingarrigada de eseghire sa politica monetaria pro sas 18 natzionese de s'Unione Europea chi ant aderiu a s'Euro. Sas 18 natziones sunt Austria, Belgio, Cipro, Estonia, Finlandia, Francia, Germania, Grecia, Irlanda, Italia, Lettonia, Lussemburgo, Malta, Paesi Bassi, Portogallo, Slovacchia, Slovenia. Spagna. Fundada in su 1998 tenete sa sede in Francoforte, dae su 1° novembre de su 2011 Mario Draghi este su presidente, picande su postu chi viti de su frantzesu Jean-Claude Trichet. + +Nino Manfredi: + +Pontifícia Universidade Católica de Minas Gerais: +Sa Pontifícia Universidade Católica de Minas Gerais, jamada comunemente PUC-MG, est una universidade cun sa sede in Belo Horizonte, in Minas Gerais, in so Brasile. +S'universidade fit istada fundada in su 1958. + +1904: +S'annu 1904 (MCMIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +Halifax (Noa Iscòtzia): +Halifax est una tzitade de unos 372 679 bividores de su Cànada orientale, cabulogu de sa provìntzia de Noa Iscòtzia. +In s'istadu benit a èssere sa prus manna tzitade posta in sa costera de Atlànticu e sa majore in s'estu de Québec. +Fundada su 21 de làmpadas 17, Halifax est una de is biddas prus antigas de Cànada. Est fintzas logu de importu de pisca e sa prus manna base de naves canadesa. + +Yukon: +Su Yukon est unu territòriu de su Cànada de norti-uestu. Sa capitale est Whitehorse. +Su nòmine de "Yukon" benit de su de su frùmene prus mannu chi bi colat. +Cun isterrida de unos 480.000 km2, est su minore intre is territòrios canadesos. Cun populatzione de unos 34.000 residentes, benit a èssere su logu prus pagu populadu de s'istadu a fatu de su Nunavut. +Allàcanat in s'estu cun is Territòrios de Norti-Uestu, in su sud cun sa Colùmbia Britànnica, in s'uestu cun s'istadu federadu USA de Alaska e in su norti tenet bessida in su Mare Àrticu. +S'istitutzione de su Yukon a territòriu torrat a coa in su 1898, ischirriende·ddu de is Territòrios de Norti-Uestu. In cuddos annos at tentu logu sa "cursa a s'oru de su Kolondike" e sa populatzione fiat duncas crèschida. Fintzas a su 1953 sa capitale fiat Dawson City. +Su clima est in manna parte de su territòriu sub-àrticu, cun ierros longos e fridos e istades curtzas a caentes. In su 1947, in is intòrinos de sa bidda de Beaver Creek, pagu a tesu de s'Alaska, est istada mesurada sa temperadura de -63°, sa prus bàscia connota in s'Amèrica de Norti. +S'economia s'apoderat meda subra s'estratzione de prumbu, zincu, prata e oru. Sa bogadura de su petròliu at a èssere de siguru sa faina printzipale in su benidore. + +Whitehorse (Yukon): +Whitehorse est una bidda de unos 23.300 bividores de Cànada, capitale de su territòriu de su Yukon. + +Mark Rothko: +Naskidu in Lettonia, dae famìlia ebrea, in su 1913 fit emigradu in sos Istados Unidos a Portland in s'Oregon. Aiat frequentadu s'Universidade de Yale. Est istadu unu de sos massimos esponentes de s'espressionismu astratu. + +Dawson City: +Dawson City est una bidda de unos 1.320 bividores de su Cànada, posta in su territòriu de Yukon. +Fundada in su 1897, Dawson City est nàschida gràtzias a sa "cursa a s'oru de su Kolondike". Teniat populatzione de 40.000 residentes in su 1898, giai s'annu afatante calada a 8.000. In su 1902 contaiat prus pagu de 5.000 pessones. +Est istada capitale de su Yukon fintzas a su 1953, annu cando sa sea esta istada mòvida a Whitehorse. + +Iqaluit: +Iqaluit est una bidda de unos 6.700 bividores de su Cànada, capitale de su terriòriu de Nunavut. +Mancari s'agatit a suta de su tzìrculu àrticu tenet clima polare, cun istades meda curtzas e ierros longos e fridos. + +Coquitlam (Colùmbia Britànnica): +Coquitlam est una tzitade de unos 127.000 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. +Faghet parte de s'àrea metropolitana de Vancouver. + +Saanich (Colùmbia Britànnica): +Saanich est una tzitade de unos 110.000 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. +Est posta in s'isula de Vancouver e faghet parte de s'area Great Victòria. + +Kelowna (Colùmbia Britànnica): +Kelowna est una tiztade de unos 211.000 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. +S'àrea metropolitana sua est sa de tres prus mannas in sa provìntzia e sa de 22 in s'istadu. + +Distretu de Langley (Colùmbia Britànnica): +Su Distretu de Langley est una munitzipalidade de unos 120.000 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. + +Delta (Colùmbia Britànnica): +Delta est una tzitade de unos 100.000 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Colùmbia Britànnica. + +Territòrios de su Norti-Uestu: +Is Territòrios de su Norti-Uestu (in inglesu Northwest Territories "in frantzesu les Territoires du Nord-Ouest "[TNO") sunt unu territòriu chi s'agatat in su norti de su Cànada. Sa capitale est Yellowknife. +Allàcanant in s'estu cun su territòriu de Nunavut, in su sud cun is provìntzias de Manitoba, Saskatchewan, Alberta e Colùmbia Britànnica, in s'uestu cun su Yukon e in su norti tenet bessida in su mare àrticu. +Is Territòrios de Norti-Uestu tenent istèrrida de unos 1,1 milliones de km² e contant populatzione de 41.464 residentes, chi pro su 55% sunt nativos americanos, prus a totu de etnias "Dene", "Métis", "Inuit". +Tzèdidu a su Cànada in su làmpadas 1870 su territòriu fiat in orìgine meda prus istèrridu. Nde faghiant parte totu is terras chi s'isterrent de sa penìsula de su Labrador a su Patzìficu, ma manna parte de custas ddi sunt istadas ischirriadas cun s'ordinamentu fatufatu de is bàrias provìntzias. Sa prima fiat sa de Manitoba, in su triulas 1870, ammanniada pois in su 1881. +Sighiat su 20 de triulas 1871 sa Colùmbia Britànnica e in su 1882 Regina e su distretu de Assiniboia. +In su matessi annu Ontàrio fiat ammanniadu. In su 1898 medas terras fiant tzèdidas a su Québec e su territòriu de Yukon ischirriadu. +In su 1905 fiant fundadas is provìntzias de Alberta e Saskatchewan (de chi Regina diat èssere cabulogu). +In su 1912 Manitoba, Québec e Ontàrio fiant torrados a ammanniare pro azunghere i s istèrridas de oe. +Fintzas a su 1999 is Territòrios teniant noantamas galu istèrrida prus manna de s'Ìndia. Su 1 de abrile de cuss'annu però is 3/5 sunt istados ischirriados pro costituire su territòriu nou de Nunavut. +S'economia s'apoderat subra s'estratzione de risursas mineràrias de chi sa regione est rica meda. Su PIL peròmine de su territòriu, bida fintzas a densidade meda bàscia de populatzione, est su prus artu in su mundu. +Is territòrios de Norti-Uestu sunt unu de is logos prus fridos e in ue est prus grae bìvere de totu su Cànada. + +Yellowknife: +Yellowknife est una bidda de unos 18.500 bividores de su Cànada, capitale de is Territòrios de su Norti-Uestu. +Su nòmine cheret nàrrere "gorteddu grogu" e benit de is gorteddos de ramine usados de is populos "Chipewyan" e "Dene" chi si sunt istabilidos in s'àrea in su sèculu XIX. +Yellowknife tenet populatzione etnicamente ammesturada. Est sa sola bidda de is Territòrios de su Norti-Uestu cun prus de 18 mìgia bividores. + +Regina (Saskatchewan): +Regina est una tiztade de unos 232.000 bividores de su Cànada, cabulogu de sa provìntzia de Saskatchewan. +Su primu nòmine de sa bidda fiat "Wascana", mudadu in su 1882 in onore de sa reina Victoria ("Victoria Regina") de sa printzesa Louise, muegere de su marchesu de Lorne, tando gubernadore de Cànada. +Est tzentru culturale e econòmicu pro sa parte meridionale de sa provìntzia. + +Francesco Cesare Casula: +Francesco Cesare Casula (Livorno, 12 de cabudanni 1933) est unu istòricu italianu. +Casula at bìvidu in Livorno fintzas a su 1949 cando, a causa de sa morte de su babu in is bombardamentos americanos de sa tzitade, sa famìllia sua est mòvida a Crabas. +In ie at sighidu is istudios in su liceu classicu "De Castro" de Aristanis. Laureadu in Lìteras in su 1959, at luegus sighidu sa carrìera universitària e s'est ispetzializadu in Limbas in s'Universidade de Palermo. +In su 1969 at cussighidu docentza lìbera in Paleografia e Diplamatica in s'Universidade de Tàtari, comintzende a insingiare Istòria de sa Sardigna. +De su 1980 est istadu professore ordinàriu de Istòria Medievale in s'Universidade de Casteddu, rolu chi at mantèntu fintzas a su 2008. In paris tempus at tentu in Casteddu incàrrigu de diretore de s' "Istitutu de is Raportos Italo-Ibericos" e de s' "Istitutu de Istòria de s'Europa Mediterrànea". +Mermu de sa "Deputatzione de Istòria Pàtria", at fatu parte pro deghe annos de su "Cunsigiu Diretivu de sa Sotziedade de is Istòricos Italianos e de sa "Cummissione permanente pro is Cungressos de Istòria de sa Corona de Aragona". +De su 1985 a su 1992 est istadu cunsigeri culturale de su presidente de sa Repùblica Italiana Francesco Cossiga +De su 2001 a su 2006 est istadu cumponente de sa "Segreteria Tecnica pro sa Programatzione de sa Chirca" pro su Ministèriu de s'Educatzione, de s'Universidade e sa Chirca de Letizia Moratti. + +Livorno: +"Livorno" est una tzitade de unos 160.500 bividores de s'Italia, cabulogu de saprovìntzia omònima, chi s'agatat in Toscana. +Est sa de tres biddas prus mannas de sa regione a fatu de Firentze e Prato. + +Saskatchewan: +Su Saskatchewan est una provìntzia de su Cànada otzidentale. Su cabulogu est Regina, sa tzitade prus manna Saskatoon. +Pigat nòmine de su printzipale frùmene chi bi colat. +Tenet istèrrida de 651.900 km² e populatzione de unos 1.034.000 bividores e allàcanat in su norti cun is Territòrios de su Norti-Uestu, in s'estu cun sa provìntzia de Manitoba, in su sud cun is istados USA de Dakota de Norti e Montana, in s'uestu cun sa provìntzia de Alberta. Est sa sola provìntzia canadesa a non tènnere bessida a mare impare a s'Alberta. +In antis de s'arribu de is europeos in s'àrea biviant giai populos nativos. Su primu europeu nodiu chi nd'apat atraessadu su territòriu, artziende·nche de su frùmene Saskatchewan, est istadu Henry Kelsey in su 1690. +Sa prima cussòrgia fiat imbetzes fundada de Samuel Hearne in su 1774 in su norti-estu de is làcanas atuales. +Est provìntzia de su 1 de cabudanne 1905. +S'economia est traditzionalmente acapiada a sa massaria, ma in die de oe est meda disvariada. Sunt fintzas isfrutadas is risursas de linnàmene e mineràrias: sa provìntzia est unu de is produtores majores de uràniu e potàssiu in su mundu. Fintzas s'estratzione de petròliu e gas naturale sunt fainas meda de importu. +Tzitades Majores. +"(tzitade, bividores)" + +Saskatoon: +Saskatoon est una tzitade de unos 202.500 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Saskatchewan, in ue est su tzentru pru mannu. +Su nòmine benit fatufatu incurtzadu a "S'toon". Àteru nòmine usadu pro dd'inditare esr "POW City", in fentomu de is fainas prus de importu in s'economia: estratzione de potàssiu (P), estratzione de petròliu (in inglesu Oil), e trigu (in inglesu Wheat). + +Prince Albert (Saskatchewan): +Prince Albert est una bidda de unos 34.200 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Saskatchewan. +Est sa de tres tzitades prus mannas de sa provìntzia. + +Moose Jaw: +Moose Jaw est una bidda de unos 33.300 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Saskatchewan. + +Charlottenburg: +Charlottenburg est una tzitade tedesca de s'istadu de Berlino in su mandamentu de Charlottenburg-Wilmersdorf, fundada in su 1705, e in su 2008 aida 118,704 abitantes. + +Yorkton (Saskatchewan): +Yorkton est una bidda de unos 15.700 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Saskatchewan. + +Swift Current: +Swift Current est una bidda de unos 15.500 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Saskatchewan. + +North Battleford: +North Battleford est una bidda de unos 14.000 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Saskatchewan. + +Estevan (Saskatchewan): +Estevan est una bidda de unos 11.000 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Saskatchewan. + +Weyburn (saskatchewan): +Weyburn est una bidda de unos 10.500 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Saskatchewan. + +Corman Park No. 344: +Corman Park No. 344 est una munitzipalidade de unos 8.300 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de Saskatchewan, in is intòrinos de Saskatoon. +Est istada formada in su 1970 de s'aunimentu de is munitzipalidades minores de "Cory 344", "Warman 374" e "Park 375". + +Lussemburgu (tzitade): +Lussemburgu (Lëtzebuerg in lussemburghesu, Luxembourg in frantzesu, Luxemburg in tedescu) est una tzitade de unos 107.300 bividores, capitale de su Gran Ducadu de Lussemburgu. +Cun s'àrea metropolitana contat 170.000 residentes. + +Non compores mercantzia russa!: +"Non còmpores mercantzia russa!" (ucrainu: "«Не купуй російське!»") o "Boicotta cosa russa!" (ucrainu: "«Бойкотуй російське!»") est una campagna de resistentzia non biolenta pro andare contra su cummertziu russu in Ucraina. Sa protesta fit cumintzada in su 14 de Agustu de su 2013, pro parare fronte a s'imbargu de iscambiu cummertziale russu contra s'Ucraina. La an promòghia pro mediu de sa retza sotziale, grassias a Vidsich. Sa campagna fit poi andada a innantis cumpartinde a muntones bolantinos, poster e etichettas in prus de 45 tzittades e biddas. Andande in abbassiada a su cumintzu de sas manifestadas EuroMaidan in su mese de Sant'Andrìa de su 2013, est torrada a picare pede derettu a pustis chi sa Russia fit intervènnia chin sos militares in terra ucraina. +Boicottazu. +In Ucraina. +In su 22 de Agustu de su 2013, sos attivistas an fattu una protesta a curtzu de s'uffitziu de amministrassione presidentziale de s'Ucraina. Sa campagna at sichiu cumpartinde bolatinos, poster e etichettas in prus de 45 tzittades e biddas ucrainas. Si at fattu fintzas impreu de carrigaduras de matrioscas russas pro sa campagna, chi at cumintzau a andare in abbassiada a su cumintzu de su gai nàu "Euromaidan". +In su 2 de Martzu de su 2014, sos attivistas an cumintzau a impreare sos social networks pro dare annuntziu chi torraban a annovare s'opera de boicottazu, a disacatu de benes russos e serbitzios a costazu de siendas russas. Sa punna fit de istesiare cantu prus si podiat su soddu ucrainu dae su tretu russu, chi in cughe podian impreare pro dare amparu a sos militares russos. Su boicottazu fit puru pro torrare imposta a sa crisi de Crimea e a s'interventu militare russu in Ucraina. +In su mese de Martzu de 2014, sos attivistas an cumintzau a apparizare flash mobs in supermercados pro ispingher a sa zente a non comporare cosas russas e a boicottare istatziones de gas russu, bancas e cuntzertos. In su mese de Aprile de su 2014, carchi tzinema in Kyiv, Lviv, e Odesa an cumintzau a non dare prus film russos. +In istiu de su 2014, sos attivistas an peri apparizau flash mobs in restorantes e tzilleris russos. +A s'acabbu de Agustu 2014, sa campagna at sichiu, custa borta contra film e serias televisivas russas in sos media ucrainos. +In Aprile 2014, carchi produtore russu at cambiau su codiche a barras russu in cussu ucrainu. Una applicassione pro Android, de lùmen "Boycott Invaders", fit in isvilupu pro indittare sos produtos russos, cumpresos cussos chi cubaban s'orizine issoro. +In atterube. +A cumintzare dae su mese de Martzu 2014, s'opera de boicottazu la an cumpartida fintzas atteros istados, de manera ispetziale in Lettonia, Lituania, Estonia, Polonia, Georgia, USA e sa Repùblica Ceca. +Resurtaos. +Sa béndia de benes russos in Ucraina est falada de su 35-50% in beranu de su 2014. In mese de maju 2014, sos supermercados ucrainos an cumintzàu a acabbare de si picare mercantzia russa. S'imbiu de benes russos fit falàu de unu de tres. +Dae su mese de jannarju a su mese de maju de su 2014, sicundu a sas crassificaduras de " Standard & Poor's ", bancas chin capitale russu in Ucraina an pèrdiu prus de su 50% de depositos. +Criticas. +S'economista Andriy Novak at nau chi s'opera de boicottazu, in su mese de Martzu de su 2014, at fattu perder a s'economia de sa Federassione Russa non prus de una zuzina de miliones de dollaros. A abbisu suo, bi at una manera menzus pro facher dannu a s'economia russa, corfende unu puntu dolente - "Gazprom". +S'idea de boicottare cosa russa la aìat amparada Fozzy Group, grupu ucrainu de cumpanzias chi tenet buttegas, ma non sos uffitzios rapresentativos ucrainos de "Auchan" e "Metro Cash and Carry". Sa resone fit chi issos si naran apoliticos. +Andriy Dlihach, "Advanter Group" CEO, at ispintu non tantu a che catzare sos produtos russos ma, prusaprestu, a si cuntzentrare in cussos ucrainos ebbìa. +Su blogger ucrainu de limba mama russa Danylo Vakhovskyi at nau chi est impreande chin cussentzia sos serbitzios in linia e at a sichire gai, ca est una manera pro amparare su "fravicamentu de un'ambiente favorevole a sos impresarios" in Russia. Peròe, "no est una cosa de patriotu, ma pro amparare impresarios "chin rubios", dare possibilidade a s'isvilupu de prozetos novos, chi est a cambiare su mundu in menzus". Su blogger at fintzas presentau carchi esempiu de custa zenìa de prozetos, chi sun zassos fortes e chi bi sun dae tempus meda: QIWI, Ostrovok.ru and antivirus Kaspersky Anti-Virus. + +1627: +S'annu 1627 (MDCXXVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1600: +S'annu 1600 (MDC in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sapadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1542: +S'annu 1542 (MDXLII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in dominiga segundu su calendàriu giulianu. + +1530: +S'annu 1530 (MDXLII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sapadu segundu su calendàriu giulianu. + +Giacomo Bove: +Giacomo Bove (Maranzana, 23 de aprile de su 1852 – Verona, 9 de agustu de su 1887) est istadu unu isproradore italianu. +Bida. +At frecuentàdu in Maranzana e Acqui Terme sas iscolas primarias, francu tuccare a pustis a Genova, in ube at attesu a s'Accademia Navale. Picàdu su diproma chin onore, sìnche at pòtidu andare in sa nave "Governolo" pro partetzipare, comente bardiamarìna, a s'ispedissione issientìfica in Istremu Oriente. +In su mese de aprile de su 1877, fit in s'istrintu de Messina in sa nave "Washington" pro istudiare sas currentes de mare. In su 1878, at partetzipàdu a s'ispedissione de A. E. Nordenskiöld pro chircare coladòrju a Nord-Est, chin sa nave "Vega". +In su 1880, aìan promòvidu a Bove a tenente de bastimentu de sa Marina Rezia. +In su 7 de làmpadas de su 1885, aìat cojubàdu a Luisa Bruzzone battìa Jaworka e in su 3 de Capidanne, in sa nave "Europa", tuccabat a s'Arghentìna pro facher unu primu biazu in America de Zosso. Pro su secundu biazu, tuccabat dae Genova in su 3 de trìbulas de su 1883 in sa nave a papore "Sud America". +In su 2 de Nadale de su 1885, fit andadu a isprorare su Congo in Africa e sìnche fit torradu in su 17 de Santu Gabìne de su 1886, a pustis de si àer picadu una freba mala chi nche lu at fattu rugher a disispèru. Pustis de meda dolore, aìat tando isseperadu chi fit pretzisu a si dare sa morte de manu sua in su 9 de agustu de su 1887. Su corpus est commo in pasu in su campusantu de Maranzana, in intro de sa gappella de familia sua. + +Studio Ghibli: +Studio Ghibli, Inc. ("株式会社スタジオジブリ" Kabushiki-gaisha Sutajio Jiburi) est un'istudiu de anime giapponesu fundàdu in Koganei (Tokyo). S'Istudiu est fentomadu pro sos traballos suos, chi sun pro su prus anime, ma at fattu fintzas film in curtzu, prubitzidades cummertziales e unu film pro sa telebisura. Lu aìan fundàdu in su mese de làmpadas de su 1985 a pustis de su sutzessu mannu de Nausicaä de sa Badde de su Bentu (1984), chin finantziamentos dae Tokuma Shoten. +Oto de sos anime de Studio Ghibli sun tra sos 15 film anime fattos in Giappone chi apan prus bèndiu, chin Sa Tzittade Incantada (2001) sende su primu in classifica, balanzande peri tottu su mundu prus de 274 miliones de dollaros. Medas traballos suos an bintu fintzas su premiu "Animage Anime Grand Prix" e battor an bintu su Premiu de s'Accademia Giapponesa pro s'Animassione de s'Annu. In su 2002, Sa Tzittade Incantada at bintu un'Urtu Indoradu e unu Oscar pro su Menzus film de Animassione in su 2003. +In su 3 de Agustu de su 2014, a pustis chi su direttore Hayao Miyazaki si nche fit andadu in pensione, Studio Ghibli at nàdu chi cherìat firmare sa produida de film. + +Sakuma drops: +Sakuma Drops ("サクマ式ドロップス" Sakuma-shiki Doroppusu) sun una tipica caramella giapponesa, chi tenet sapore de frutu e la fachet Sakuma Candy Co. in Ikebukuro (Tokyo). Sas caramellas non si benden prus a muntones comente a primu sutzedìat, peròe custu non che bocat su fattu chi sìan galu unu simbulu caratteristicu meda de su Giappone, bìdu chi si nde fachìat dae s'epoca Meiji. Sas caramellas si bènden in botteddos de unos 9/10 chentìmetros chind unu tappu de tràer. Sos botteddos si poden mantènner pro los regòller ind una colletzione, ca cambian meda a s'ispissu. +Sos "Sakuma Drops" si connoschen in Otzidente gràssias a s'anime de su 1988 "Hotaru no Haka" ("火垂るの墓" "sa tumba de sos luche-luches"), ca tenen rolu de importu in su film. Botteddos pro ammentare su film chind un'immazine de Setsuko nde an bèndiu prus bortas peri sos annos. + +Bernard Lortat-Jacob: +Bernard Lortat-Jacob est su responsabile de su Laboratoire d’ethnomusicologie du Musée de l’Homme de Parigi. Est unu grande espertu de traditziones mediterraneas, at istudiadu subra su Marocco, s'Albania, sa Romania e sa Sardigna. Dae vint’annos si dedicat a s'istudiu de sa musica sarda. At fattu istudios subra su cantu a chiterra, sos cantos traditzionales religiosos e gai. +Biografia. +Cando, in sos annos 70, fit istudente de musicologia in sa Schola Cantorum a Parigi, in su matessi tempus aiat leadu unu diploma in etnologia in s'Universidade La Sorbonne, aiat cumpresu chi cussas duos interessos si podian unire. Semper in cuss'epoca aiat partecipadu a seminarios de istudiu, dedicados a sa musica e sas traditziones orales, dirigidos dae Claudie Marcel-Dubois chi fit un etnomusicologo chi s'interessaiat de sas musicas populares de varioas populatziones. +Premios. +In su 2006 est istadu premiadu cun su Premio Maria Carta. +Notas. + + +Gavino Gabriel: +In su 1905 si fit laureadu in lettere in s'Universidade de Pisa, dae su 1906 a su 1910 fit istadu in Firenze inue aiat collaboradu a sa rivista Voce dirigida tando dae Giuseppe Prezzolini. In su 1910 in sa Rivista Musicale Italiana aiat pubbricadu su primu articulu de caratere etnomusicologicu, "Canti e cantadori della Gallura". +In su 1922 realizzat sas primas incisiones de mùsica sarda, a titolu documentariu ebìa. + +Istrobu Ossessivu-Compulsivu: +S'istrobu ossessivu-compulsivu, o incurtzadu DOC, naradu fentzamentas sìndrome ossessivu-compulsiva est unu cuntronu psichiàtricu chi si podet iscerare pro manna bariedade de formas, ma est semper caraterizadu de una farta de cuntrollu in su tènnere condutas o faghere pentzamentos pretzisos. +Is pentzamentos, chi sunt intrusivos, sunt bìvidos cun ànsia e sufferèntzia manna e is condutas compulsivas - no in totus is casos postas in atu - tenent iscopu de fàghere calare su discumbènidu chi nde cussighit. +Insertadu in su DSM-IV-TR (su manuale diagnòsticu de is istrubos mentales) intre sos istrobos d'ànsia, est intames cunsideradu de medas istudiosos una entidade autònoma e iscerada, sende chi fintzas sa respusta a is fàrmacos ansiolìticos est iscarsa. +S'iscoberta de fàrmacos profetosos in su tratamentu, at mudadu is bisuras subra custu problema neurològicu e at ghiadu chircas noas pro nde pòdere connòschere is causas e agatare tratamentos noos e prus ispetzìficos. +Is ossessivos-compulsivos, mancari a tenora sa graesa de su problema, sunt in sa prus parte de is casos abistos de sa cunditzione issoro, chi bivent cun sensu de curpa e pagu cunfiantza in issos etotu. Àteras bortas punnant prus a imminorigare, giustificare o fintzas denegare de tènnere perunu problema. +Epidemiologia. +Si carculat chi su 2-3% de sa populatzione sunfrat de disturbu ossessivu-compulsivu. A causa de sa manera personale de bìvere s'istrubu e de sa timoria de èssere giuigados est dàbile chi siant medas is chi si cuant e duncas is peschentos diant pòdere èssere majores. Nde cussighit chi fintzas unas 50 pessones subra 100 partzidos intre mannos, adolescentes e pipios nde potzant èssere affetos in carchi mesura. +S'OMS, organizazione mundiale de sa sanidade, ponet sa DOC intre is 5 disturbos psichiàtricos prus fitànios e intre is primos 20 prus imbalidantes. + +Sìndrome de Tourette: +Sa sìndrome de Gilles de la Tourette (o prus simpremente sìndrome de Tourette) est unu cuntronu neurològicu chi si manifestat in su minoriu e chi si podet reduire in s'adolescèntzia. Est caraterizadu de tìchios motòrios e fonatòrios mudangiosos, a bortas de durada curtza, àteras crònicos, de graesa chi bàriat de meda lèbia a meda imbalidante. +Medas de is patzientes bisitados in clìnicas ispetzializadas presentant fatuvatu comorbididades pretzisas, comente sa sìndrome de dèficit de atentzione e su disturbu ossessivu-compulsivu, disturbos chi podent pejorare sa cunditzione patològica de sa pessone e chi abisòngiant duncas de tratamentu adecuadu. +Su nòmine de sa sìndrome benit de su neuròlogu frantzesu Georges Gilles de la Tourette, chi dd'at illustrada in su sèculu de 19, mancari èsseret connota giai de su sèculu de 17. +Sa definitzione de sìndrome de Tourette non acapiat cun fartas neurològicas pretzisas, ma prus a prestu identìficat unu cuadru cumportamentale caraterizadu de manifestatziones disvariadas chi pigadas singularmente s'agatant fintzas in àteras sìndromes. Sunt difatis prus de una is cunditziones neuro-fisiològicas, genèticas o fintzas imparadas chi podent betire a matessis sìntomos. +Peschentos de su 0,4% a su 3,8% de pipios intre 5 e 18 annos de edade diant podere tènnere sa Tourette. Sa prevalèntzia de àteros cuntronos de tìchios in pipios cun edade iscolare est prus arta, fitànios sunt unos comente serrare is ogros, tussire, s'iscrarire sa boghe, nuscare o ingestos de cara. Est raru de agatare sintomatologias estremas in mannos. +Sa sìndrome de Tourette non cumpromitet in peruna manera s'intelligèntzia o s'isperu de vida. +Epidemiologia. +S'edade mèdia cando est fata diàgnosi de sìndrome de Gilles de la Tourette est fache a is 7 annos, mancari is primos sìntomos potzant cumpàrrere intre is 3 e is 8 annos. Sunt interessados prus fitaniamente is mascros chi non is fèminas, cun raportu de 4:1. +Sa prevalèntzia in sa populatzione de pipios est de s'1%, prus rara in s'Africa Sub-sahariana e in is afro-americanos. +Is tìchios si manifestant in su minoriu e andat pois ammengunede·si·nche o isparende·si·nche in su 60-85% de is casos. Sa diàgnosi in is mannos est difficurtosa, ma de su restu su disturbu pertocat prus de totu is pipios, chi tenent probabilidades de 5 a 20 bortas prus mannas de isvilupare tìchios. +Meda fitàniu s'assòtziu cun depressione, disturbu de deficit de atentzione cun o chentza iper-atividade, su disturbu ossessivu-compulsivu. +Su fatu chi in 1 casu subra 5 unu parente istrintu tengiat is matessis maladias assintzat comente sa genetica tèngiat unu rolu in sa predispositzione a ddas isvilupare. +Diagnòstica. +Sa diàgnosi est petzi basada subra sa clìnica e est fata cando podent èssere annotados a su mancu duos tìchios motòrios e unu fonatòriu, de durada de a su mancu unu annu in edade in antis de is 18 annos. Sa sintomatologia non depet cunsighire a àteras maladias neurològicas o assuntamentu de fàrmacos o sustàntzias tòssicas (segundu su DSM-5). +S'evolutzione de su disturbu mudat de unu sogetu a s'àteru. Is tìchios motòrios in sa prus parte de is casos cumparent in antis de is fonatòrios. +Is tìchios sunt fatufatu intriscados o intzullados de cunditziones stressògenas, ma podet fintzas acuntèssere chentza peruna càusa emotzionale aparente. Sa sintomatologia sighit a unu sentidu de tensione tenende efetu de dd'apaghiare (cosa chi dda distinghit de àteras mòvidas non boluntàrias o de is mioclonias chi caraterizant su malecaducu). +Tìchios verbales (comente afrentas o de àteras genias) si nd'agatant in s'evolutzione in prus pagu de su 20% de sa casìstica. +S'importu de is tìchios paret chi calet cun sa crèschida e s'edade manna. Intre de custos una metade non presentat prus sìntomos, noantamas b'ant fintzas formas intriscadas. +S'annodìtzant casos de autismu assotziados a sa sìndrome de Tourette. +Etiologia. +Su mecanismu prètzisu chi detèrminat sa maladia non est connotu. Diat dependere siat de fatos genèticos siat de fatos ambientales. +In sa majoria de is casos si podet intretzare una eredariedade, ma non est istadu agatadu galu perunu gene chi bi potzat èssere acapiadu. +Anomalias in su cherbeddu in is tzircùitos intre cortècia frontale e nucleos comente talamu e gànglios de sa base, diant dare atividade anòmala de sa dopamina, neuro-trasmitidore chi tenet rolu mannu in s'inibitzione de atos e cumportamentos. +Una produida demasiada o una sensibilidade demasiada de is retzetores diat èssere a sa base de sa maladia. +Unos cantos casos diant agatare a su mancu in parte ispiegatzione in una patogènesi autoimmune. +B'ant formas acapiadas geneticamente a su disturbu ossessivu-compulsivu. Su relatu cun su disturbu de deficit de atentzione no est istadu fintzas a como cunfirmadu. +Ambiente. +Is fatos ambientales prus chi non causare sa maladia, tènent importu in sa graesa cun chi si podet manifestare. Pesu bàsciu a sa nàschida, problemas ostètricos, mama fumadora diant agrabiare is sìntomos. +Genètica. +Istùdios subra copiolos ant cumproadu chi sa Tourette est in sa majoria de is casos eredària, non si connoschet però modellu de trasmissione. Sa teoria segundu chi diat èssere autosomica dominante est oe posta in duda, diat èssere prus a prestu poligènica. +B'ant casos in ue is tìchios si presentant isolados e no agatant cunsonos familiares. +Sa possibilidade de passare su disturbu a is figios diat èssere de su 50%, cun penetràntzia non intregada, chi cheret nàrrere chi non totu is sìntomos de sa patologia si manifestant in totu is sogetos a riscu. +No est dàbile de pòdere istabilire chi unu sogetu at a isvilupare sa sìndrome. +Tratamentu. +In s'istadu atuale b'ant curas farmacològicas chi s'apoderant subra s'assuntamentu de "aloperidolo", "clonidina", "clomipramina" e "SSRI", sigla inglesa chi istat pro inibitores seletivos de s'assorbimentu de sa serotonina (Serotonine Selective Reuptake Inhibitors): sa serotonina tenet difatis efetu in sa modulatzione de sa dopamina, printzipale neuro-trasmitidore responsàbile de sa sìndrome. Mancari tèngiant efetu minimadore siat in is sìntomos motòrios, siat in is ossessivos, niunu intre custos tenet atzione eletiva subra sa Tourette. Comente chi siat, medas bortas sa sìndrome isparessit perisse in edade de 18-20 annos. +Sunt in istùdiu farmacos noos comente anti-andrògenos: sa "finasteride", moduladore de sa dopamina, paret tèngiat efetu positivu subra is tìchios e is ossessiones. +Sunt fintzas propostos tratamentos neuru-chirùrgicos cun istimulatzione cerebrale profunda (DBS, "Deep Brain Stimulation"). S'interventu cunsìstit in sa posidura permanente de elètrodos in su cherbeddu. In tempus passadu fiant bogadas seletivamente àreas cerebrales o fiant canniadas boluntariamente, totu mètidas oe discoidadas, sendi chi fàghiant dannos intames de dare resurtados positivos. Sa DBS est comente chi siat unu interventu de cunsiderare a pustis de avaloramentu atentzionosu e de allogare a casos in ue sa terapia farmacologica e psicològica no apat tentu efetu, in patzientes majores de edade collaborantes e in acòrdiu prenu. +In is ùrtimas deghinas de annos medas evidèntzias iscientìficas ammostant comente sa "cànnabis" e is "cannabinòides de sìntesi" tèngiant efetu positivu subra is sìntomos. +Fentomadu in literadura fintzas su "Habit Reversal", chi peri apricu de tècnicas cumportamentales proponet de modificare s'istrutura neuronale. Is resultados in adolescentes e giòvanos parent èssere positivos. +Medas bortas tocat pois a atuare unu interventu psico-educativu in is familiares, a su fine chi totu is mermos siant abistos subra is caràteres de sa sìndrome e comente dda pòdere acarare. +Prògnosi. +Sa sìndrome de Tourette si podet manifestare cun grados disvariados de graesa. Sa prus parte de is casos sunt formas lèbias chi non cherent perunu tratamentu e podent passare non reconnotos abbàidados in manera pagu atentziosa. Una minoria de pipios cun sa sìndrome presentat noantamas sìntomos graes chi sighint fintzas a mannos. +In unu istùdiu istatìsticu in 46 sugetos de 19 annos de edade est bessiu chi in su 80% de is casos tìchios e ossessiones daiant pagu istrobu in sa vida, ma in su 20% chi abarraiat daiant incrèschidu moderadu. +In unos cantos casos minimados ma prus graes, is sìntomos podent tènnere efetu negativu subra sa calidade de sa vida, impedumende de si realizare in su traballu o in is relatos sotziales. +Sighidos in "follow-up", intre 31 mannos cun sa Tourette, totus aiant agabadu is iscolas superiores, su 52% aiat sighidu a su mancu duos annos de college e su 71% teniat traballu o sighiat iscolas de educatzione superiore. +Indipendentemente de sa graesa, is pessones cun sa Tourette tenent duarada de vida normale. Mancari is sìntomos potzant èssere permanentes sa cunditzione no est degenerativa o perigulosa pro sa vida. S'intelligèntzia est normale, ma si podent agatare difficurtades de imparu. +Istùdios bàrios ammostant comente sa cunditzione megioret cun sa maduresa, chentza de relatos cun sa graesa de is sìntomos a su momentu de sa diàgnosi. Segundu is istatìsticas s'edade de severidade majore s'agatat intre is 8 e is 12 annos. S'afroscamentu, cuntrariamente a is creìngios, non acàpiat cun aumentu de is sìntomos e cun s'edade manna est fitàniu de agatare remissione afinida. +Cheret naradu chi a mannos su 90% tenet galu tìchios, mancari minimados. +S'adatamentu sotziale e su rendimentu iscolàsticu podent èssere istrobados fintzas de comorbididades comente sìndrome de deficit de atentzione o disturbu ossessivu-compulsivu, chi sunt causa de sufferèntzia majore e cherent tratados adecuatamente. Sunt de ajudu unu apògiu psicoteràpicu o interventos psico-educativos. +Unu logu familiare positivu e cumpragherosu est de agiudu pro imparare a bìvere cun sa maladia e agatare mètidas pro dd'acarare. S'èssere istados disfrassados o istròchidos a pipios est reladu intames cun cusseguèntzias prus graes a mannos. + +Amol: +Amol est sa capitale e sa tzitade prus manna de sa Mazandaran. + +Ikastola: +Sas ikastolas sunt unu tipu de iscolas bascas in ue totu is matèrias ddas imparant in euskera. Sunt presentes mescamente in sa Comunidade Autònoma Basca, ma fintzas in sa Comunidade Forale de Navarra, in Treviño (provìntzia de Burgos, Ispagna) e in is provìntzias bascas chi sunt in s'istadu frantzesu. +Istòria. +Sa prima ikastola nche l'ant fundada in su 1914 in sa tzitade de Donostia e in su 1932 est nàschidu su primu assòtziu de ikastolas. +A pustis de sa Gherra Tzivile Ispagnola su regime fascista de Francisco Franco at proibidu sas ikastolas, e pro custa resone in calicunu logu is famìlias si sunt postas de acòrdiu pro imparare s'euskera a is fìgios a cua. Una de is primas chi ant giutu a in antis custu traballu est istada Elvira Zipitria (1906–1982), chi dae su 1943 at fatu iscola a is pipios in domo sua, in sa tzitade de Donòstia. +Dae su 1960 a su 1975, est crèschidu meda su nùmeru de sas ikastolas. In su 1965 ant legalizadu sa prima ikastola in Bilbao. In su 1968 unu Decretu at pigadu atu chi bi fiant "pitzocos medas iscritos in tzentros chi non sunt autorizados" e chi "mìgias de pipios frecuentan iscolas chi sunt fora de cale si siat cuntrollu". Custos iscolanos non podiant otènnere su "Libro de Escolaridad" e non podiant sighire is istùdios mèdios e superiores e pro custu is assòtzios de is babbos e de is mamas ant chircadu s'apògiu de sa crèsia, legalizende is ikastolas suta sa responsabilidade de is parròchias e de is òrdines religiosos e resessende fintzas a istituire calicuna ikastola comente tzentru privadu legale. De cuss'annu etotu est s'unificatzione e normalizatzione linguìstica de s'euskera. +In su 1969 ant fundadu sa federatzione diotzesana de is Ikastolas, chi a pustis de s'agabbu de su regime franchista est diventada una federatzione làica e seculare. In su 1973 ant comintzadu a abèrrere is primas ikastolas fintzas in sa provìntzia de Araba. +Bi sunt istadas fintzas ikastolas nàschidas comente cooperativas de traballadores , in ue sa prioridade non fiat sa difusione de sa limba euskera. In su mese de ladàmini de su 1980, su Consìgiu pro s'Educatzione de su Guvernu Bascu at firmadu paris cun su Ministeriu ispagnolu de s'Educatzione, sa Cunventzione de sas Ikastolas pro regulare is 1.738 classes chi ddoe fiant in sa Comunidade Autònoma Basca. +Sa prima ikastola in is provìntzias bascas de susu, in s'istadu frantzesu, est nàschida in su 1969, fundada dae Claire Noblia in sa bidda de Arrangoitze (Lapurdi). Su primu dischente si naraiat Aitor Arandia. Is primos acòrdios cu su Ministèriu frantzesu pro s'Istrutzione Pùblica sunt de su 1982. Dae su 1994 pro more de un cunventzione s'istadu frantzesu pagat s'istipèndiu de una parte de is insegnantes. +In su mese de cabudanni de su 2008, in is ikastolas de s'istadu frantzesu ddoe fiant 2.530 istudiantes. 21 iscolas maternas e elementares (857 iscolanos in s'iscola materna, 930 in sas elementares). 3 collègios (552 istudiantes) e 1 litzeu (192 istudiantes). +Federatziones. +Sas ikastolas ant unu caràtere autònomu e si ponent in pare cun sas federatziones de sas ikastolas. +Doe sunt 5 federatziones postas in pare in sa Cunfederatzione de sas Ikastolas. +Festas de sas ikastolas. +In ogni territòriu, cada annu faghent una festa manna pro regollire dinari e agiuare a sas ikastolas organizadoras, o pro agiuare sa nàschida de àteras ikastolas noas. Ogni annu bi acudint mìgias de persones: + +1543: +S'annu 1543 (MDXLIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis segundu su calendàriu giulianu. +Naschidos. +Giovanni Francesco Fara +Mortos. +Nicolò Copernico + +Gavinu Pes: +Gavinu Pes (Don Baignu) fidi unu poete sardu. Est istadu su primu chi aiat impreàdu su gadduresu in sa poesia. Pes beniat de una familia nobile, si fit fattu preideru e aiat rezide sa Cattedrale de Cagliari, poi fit rientradu a Tempiu inue est sepultadu in sa cheja de santu Frantziscu. +Est istadu unu amante de sa bella vida e de sas fèminas, e a issas aiat dedicadu sas pius poesia e cantones. + +1724: +S'annu 1724 (MDCCXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sapadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1795: +S'annu 1795 (MDCCXCV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in giòia segundu su calendàriu gregorianu. + +1912: +S'annu 1912 (MCMXII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis segundu su calendàriu gregorianu. +Naschidos. +Giuseppe Anedda +Giovanni Pintori +Jackson Pollock +Robert Doisneau +Henry Cartier-Bresson +Giulio Einaudi +Albert Richter + +Sìndrome de Sjögren: +Sa sìndrome de Sjögren est una maladia crònica cun patogènesi autoimmune, chi interessat is gràndulas esòcrinas e caraterizada de simiduras minimadas mascamente de làmbrigas e de saliba, ma chi si podet manifestare a totu is gràndulas esòcrinas de s'organismu. +Sa maladia pigat nòmine de s'oftalmòlogu isvedesu Henrik Sjögren, chi in su 1933 nd'at descritu su cuadru clìnicu. Su primu chi at annotadu su casu de unu patziente cun unfradura bilaterale de gràndulas lacrimales e salibares cun infiltradu de linfotzitos, est istadu imbètzes Mikulicz, in su 1892. +Epidemiologia. +Sa prevalèntzia in sa populatzione generale est de unu 0.3-1.5% chi arribbat fintzas a su 3% in is cun prus de 70 annos. +S'intzidèntzia est incolliosa de carculare, sende chi is primos sìntomos sunt medas bortas pagu ladinos. S'edade de diàgnosi est duncas mèdia, ma s'inghitzu de sa maladia est cabudianu. +Is fèminas si malàdiant 10 bortas prus fitaniamente chi non is òmines. +Classificatzione. +Sjögren primàriu: +Sjögren segundàriu, assotziadu a àtera maladia autoimmune: + +Chris Pratt: +Christopher Michael Pratt (Virginia, Minnesota, 21 Làmpadas 1979), prus conotta comente Chris Pratt, est unu cantante e attore americanu. + +Antoni Desole: +Antoni Desole (Piaghe 1898- Tàtari 1991) fit unu cantadore 'e musica sarda. +Antoni Desole sa prima olta chi aiat cantadu in pubricu fit in su 1919 in Monti, ue aiat cantadu cun sos cullegas Bainzu Degortes e Paolo Deriu, accumpagnados a sa chiterra dae Nicolinu Cabitza. +In su 1929 umpare a su chitarrista Ignazio Secchi a Milano aiat registradu su primu discu e, sempre in su matessi annu, cun Pietro Porqueddu e Luiginu Cossu aian realizadu unu 78 giros pro sa casa discografica La voce del padrone. + +Ignaziu Secche: +Ignaziu Secchi (Sennaru, 1907 – Sossu, 1967) est istadu unu chitarrista de su Cantu a chiterra. +Aiat imparadu sa tecnica musicale dae su frade mazore Peppinu. Ignaziu aiat cominzadu sa carriera a 16 annos, e cun su tempus aiat acciappadu un istiliu sou, chi fit istadu de riferimentu finas pro Adolfo Merella, chi est cunsideradu, issu puru, unu grande chitarrista. +Est istadu unu de sos printzipales protagonistas de sqa prima istajone de sas garas de su cantu a chiterra aiat accumpagnadu a Luiginu Cossu, Antoni Desole, Pietro Porqueddu e ateros meda. Umpare a Luiginu Cossu, chi l'aiat sempre preferidu, aian incisu parizos discos, a partire dae su 29, cun sa casa discografica La voce del padrone de Milano. + +Acromegalia: +S'acromegalia est una maladia subra base endòcrina, depida a produsimentu demasiadu de GH, s'ormone ipofisàriu de sa crèschida, in edade manna, chi est a nàrrere a pustis de sa saldadura de is cardampones de acreschimòniu. +Sa causa benit de unu adenoma ipofisàriu, o prus raramente de àtera neoplasia capatza de ddu bogare. +Si manifestat cun ingrussamentu de is ossos de sa conca, de is barras, a is didos e a is vèrtebras, artralgias o artrites e daet fintzas problemas cardìacos e e neurològicos. +Cando su matessi cuntronu ormonale acuntèssit in edade de isvilupu nde cussighit su zigantismu. +Epidemiologia. +Sa maladia interessat petzi giovanos in edade intre sa de duos e sa de chimbe deghinas de vida. +S'intzidentzia est de unos 3-4 casos subra millione de pessones. +Patogènesi. +Su GH tenet efetu ativadore subra sa funtzione de osteoclastos,fibroblastos e condrocitos, ma trubat fintzas su figadu a produire somatomedina A e C, chi tenet paris efetu subra is matessis tzellulas. +Tratamentu. +Su tratamentu de s'acromegalia est chirùrgicu, peri bogadura de sa neoplàsia. Unu interventu trigadinu s'acumpangiat a adduramentu de is trastocos a su sistema ischelètricu. + +1490: +S'annu 1490 (MCDXC in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +1336: +S'annu 1336 (MCCCXXXVI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu lunis segundu su calendàriu gregorianu. + +1711: +S'annu 1711 (MDCCXI in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in gioia segundu su calendàriu gregorianu. + +1909: +S'annu 1909 (MCMVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +1905: +S'annu 1905 (MCMV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +Limba de sos Sinnos Australiana: +Limba de sos Sinnos Australiana (AUSLAN) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est asf. Lu AUSLAN è usata anche in Australia (16.000). + +Limba de sos Sinnos Quebechesa: +Limba de sos Sinnos Quebechesa (LSQ) est una Limba de sos Sinnos de Comunidade Surda. ISO-639 est fcs. Lu LSQ è usata anche in Quebec, Canada, (55.000-35.370-50.000). + +Transnìstria: +Sa Transnìstria (narada fintzas Trans-Dniestr o Transdnièstria o Pridnestròvia) est unu istadu "de facto" indipendente ma non reconnotu de is paisos mermos de s'ONU, e duncas "de jure" cunsideradu parte de sa Repùblica de Moldàvia. Su guvernu tenet sea in sa tzitade de Tiraspol. +Sa Transnìstria tenet istèrrida de 3.567 km² e populatzione de unos 555.000 bividores. +S'istadu est acollocadu pro sa prus parte in su territòriu de sa Moldàvia chi istat intre su frùmene Dniester (Nistru in rumenu) e sa làcana cun s'Ucraina. +Sa regione, cabudinamente parte de sa "Repùblica Sotzialista Soviètica Moldava", ex repùblica de s'Unione Sovietica, at decraradu unilateramente indipendèntzia comente Repùblica Moldava de Pridnestrovie su 2 de cabudanne 1990. +A pustis de s'iscontzadura de s'Unione Soviètica, sunt luegus comintzadas is tensiones intre sa neo-repùblica de Moldavia e sa regione de Pridnestròvia, chi contramessèmpere a su restu de s'istadu non cheriat s'ischirriamentu. +De su mese de martzu a su de trìulas de su 1992 at tentu logu una gherra, agabada isceti cun unu tzessade-su-fogu, afiantzadu de una cummissione agiobada intre Rùssia, Moldàvia e Pridnestrovie, chi at detzìdidu pro sa creatzione de una zona demilitarizada intre Moldàvia e Pridnestròvie, chi contat binti localidades a cara de sa riba esta de su frùmene Dniester. Est parte de su territòriu de Transnìstria fintzas sa tzitade de Tighina e intòrinos, chi istat in sa riba uesta de su frùmene. +Mancari su tzessade-su-fogu apat poderadu, s'istatus polìticu de sa Transinistria abarrat chentza determinu. +S'istadu est una repùblica presidentziale cun guvernu, parlamentu, esertzitu, politzia, sistema de postas e moneda pròpios. Is autoridades ant adotadu una costitutzione, bandera, innu natzionale, divisa de is corpos armados. Cuntantu custu, a pustis de unu acòrdiu intre Moldàvia e Ucraina de su 2005 is cumpangias de Transnìstria chi cherent esportare prodotos peri sa làcana cun s'Ucraina depent èssere registradas cun is autoridades moldavas. +Sa prus parte de is bividores de s'istadu sunt tzitadinos moldavos, ma meda intre de issos tenet fintzas tzitadinàtzia ucraina e russa. +Sende chi su logu est ocupadu de s'esertzitu russu, sa corte europea de is deretos umanos cunsìderat sa Transnìstria ""a suta de s'autoridade effetiva "o" a su mancu s'influèntzia detzisiva de sa Rùssia"". +A livellu internatzionale s'istadu est reconnotu de s'Abcàsia e s'Ossètzia de Sud. +Su 18 de martzu 2014 sa Transnìstria at dimandadu s'annessione a sa Rùssia, a sighidu de sa chi sa Crimea at atuadu unilateralmente. + +Mortu mortu: +Su mortu mortu (italianitzau: "morti morti", in galluresu: "li molti molti"), connottu fintzas comente peti coccone, su pane ‘e su tocu , is ànimas, is pannixeddas e su biddiu longu est una ricorrentzia traditzionale chi, cada annu in Sardinna, festat sa Die de sos Mortos. +Sas paragulas chi dàen nùmen a sa festa sun cussas chi sos pitzinnos, a s'ispissu battinde unu luminu e/o ponendesi a conca una bisera, imprèan a s'attu de petire sas offertas colande dae dommo a dommo de bidda, nànde pro esempiu cara a su mere de dommo o tzilleri "sòe su mortu mortu!", "peti coccone!", "seus bènnius po is animeddas!" e gai sichinde. Tando sos mannos, chi non lis depet mancare nudda, lis fachen offerta de cada zenia a sos minoreddos, chi sìch'andan cuntentos chin cosa de mandicare. +Sa festa de su "mortu mortu" si assimizat meda a cussa, meda prus fentomada e isparghinada peri su mundu dae sa curtura de massa, de Halloween, sende chi s'orizine antica fit sa matessi chin tottu probabilidade. Festas gai fin praticadas in tottu s'Europa, ma pacos locos las an mantesas. +Dontzi rezone istorica de Sardinna tenet una manera sua pro facher offerta a sos mortos, e si fachet a su solitu in su duos de Sant'Andrìa chin meda partetzipadura populare. A bìas, fintzas sos mannos colaban a pedire offertas, comente a unu cumbidu de una tassichedda de binu o licore de murta. + +Tiraspol: +Tiraspol est una tzitade de unos 160.000 bividores, sea amministrativa de sa regione setzessionista moldava de Transnìstria. +Su signìficu de su nòmine est literalmente "tzitade de Tyras", in ue Tyras est s'antigu nòmine de su frùmene Dniester (o naradu in rumenu Nistru) +Sa tzitade est una de is pagus chi ant sighidu a tènnere carateres meda simbillantes a is chi teniat in su tempus cando faghiant parte de s'Unione Soviètica. Si podent agatare galu pinturas de Stalin, Che Guevara e istatuas de Lenin. +In su 1989, cando sa Moldàvia fiat galu parte de s'Unione SOvietica, sa bidda contaiat unos 190.000 bividores, de chie unu 18% fiat russu, unu 32% ucrainu e unu 38% moldavu. +Cun s'indipendèntzia is bividores ant sighidu pro pagu tempus a crèschere ma a coa sunt calados a nùmuros minores chi non is de su 1989. Segundu carculos de su 2013 non diat contare como prus de 135.000 residentes. Cun sa gherra de setzessione medas moldavos sunt fuidos intames, e oe rapresentant apenas unu 13% de sa populatzione. +In su 1919, annu cando sa Moldàvia si fiat aunida a sa Romania, is moldavos fiant su 42%. + +Tighina: +Tighina o Bender (in romenu - moldavu: "Tighina" o "Bender", in cirillicu: Тигина o Бендер; in russu: Бенде́ры/Bendery; in ucrainu: Бенде́ри/Bendery), est una tzitade de unos 100.000 bividores de sa Moldàvia, chi de su 1992 est "de facto" cuntrollada de s'auto-proclamada Repùblica de Transnìstria. +Sende chi sa bidda s'agatant in sa riba uesta de su frùmene Dniester no est cunsiderada parte de sa Transnìstria de is geografos ne de su guvernu de Moldàvia. Tighina s'agatat a intro de una zona de atumbada criada a sa fine de sa gherra de Transnìstria. +Istòria. +In su 1920 sa populatzione de Tighina fiat de unos 26.000 bividores. Tando, una parte de tres de is residentes fiat cumposta de ebreos e una àtera parte de tres fiat romena. Tedescos, russos, bùlgaros fiant ammesturados in sa populatzione. +In su mese de làmpadas 1940, in tempus de sa Segunda Gherra Mundiale, sa regione de sa Moldàvia fiat ocupada de is tropas sovièticas, a sighidu de su patu germano-sovièticu Molotov-Ribbentrop. Is sovièticos aiant deportadu sa prus parte de is bividores de etnia romenu/moldàva. Sa tzitade fiat pois torrada a cunchistare e mantènnere fintzas a su 1944 de su regime romenu fascista de Antonescu, alleadu de sa Germània nazista. Cun Antonescu fiant is bividores ebreos is chi fiant deportados, cun s'imputu de èssere de sa parte de is sovièticos. +Sa bidda fiat duncas isbudiada de sa majoria de is bividores suos. +A sa fine de sa gherra is sovièticos aiant torradu a cunchistare sa Moldàvia e Tighina fiat intrada in sa repùblica socialista soviètica de Moldàvia, e torrada a populare de moldavos famidos de sa caristia de su 1946, assortidos de is incontradas, e de colonos russos e ucrainos bènnidos pro faghere fàbricas e domos. +In is deghinas de annos a sighire sa bidda s'est mudada a tzitade industriale e at bidu sa populatzione crèschere fintzas a is bividores chi tenet oe. + +Abcàsia: +S'Abcàsia (limba abcasa: "Аҧсны/Aphsny", georgianu: "აფხაზეთი / Apkhazeti", russu: "Абха́зия / Abchazija") est unu territòriu caucasicu chi faghet parte de sa Geòrgia, "de facto" indipendente e cun carchi reconnoschimentos a livellu internatzionale. +Sa capitale est Sukhumi ("Suchum" in limba abcasa), is limbas uffitziales su russu e s'abcasu. +S'istèrrida de s'Abcasia est de 8.432 km² e sa populatzione de unos 250.000 bividores. +Allàcanat in su norti cun sa Rùssia, in su sud e sud-estu cun sa Geòrgia e in s'uestu e sud-uestu tenet bessida in su Mare Nieddu. +In su 1990, a curtzu de s'iscontzu de s'Unione Soviètica s'Abcasia contaiat populatzione de unos 500.000 bividores, de chi unu 48% georgianu, contra petzi su 17% abcasu. +S'istadu at decraradu indipendèntzia su 23 de trìulas 1992 e una gherra chi at tentu logu in su 1993 at custrintu is bividores georgianos (unos 250.000 chi biviant in totu sa zona orientale) a si nche fuire, in cussa chi at pois pigadu nòmine de "limpiadura etnica de is georgianos de Abcasia". +A cussighidu de custos fatos sa populatzione atuale de s'Abcasia esty formada pro su 45% de abcasos, sighint armenos, russos, gregos e ebreos. Is bividores georgianos abarrados rapresentant unu 0,7%. + +Sukhumi: +Sukhumi o Suhumi o Acvia (georgianu: "სოხუმი", "Sokhumi"; abcasu: "Аҟәа", "Aqwa"; russu: "Сухум", "Sukhum") est una bidda de unos 39.000 bividores de sa Geòrgia norti-otzidentale, cabulogu de s'Abcàsia, regione perricada e "de facto" indipendente de su 1992. + +Ossètzia de Sud: +S'Ossètzia de Sud, o Regione de Tskhinvali est unu territòriu perricadu e in parte reconnòschidu comente istadu, chi s'agatat in su Càucasu. Pèdidu de sa Geòrgia comente territòriu suo, s'Ossètzia de Sud est "de facto" una repùblica indipendente. +S'istèrrida est de 3.900 km² e sa populatzione de unos 55.000 bividores, de chie sa prus parte bivet in sa capitale Tskhinvali, chi contat unos 35.000 residentes. +S'istadu at decraradu indipendèntzia de sa Geòrgia su 28 de onniasanti 1991. Sa resposta de su guvernu georgianu est istada de abolire s'autonomia de chi sa regione gosaiat, chirchende de dda torrare a cuntrollare cun sa fortza. A custos fatos est sighida una gherra, cumbàtida intre su 1991 e su 1992. Sa Geòrgia at pois ghiadu àteros cumbatimentos contra s'Ossetzia de Sud in su 2004 e 2008, s'ùrtimu de chi at tentu comente efetu una gherra intre Rùssia e Geòrgia, in ue is tropas russas ant torradu a cunchistare totu is territòrios chi cumponiant s'Oblast autònomu de Ossètzia de Sud. +A s'iscomintzu de sa gherra de su 2008, Rùssia, Nicaràgua, Venezuela e Nauru ant reconnòschidu s'indipendèntzia de s'istadu, intames de sa Geòrgia chi no nde reconnòschet s'esistèntzia comente entidade polìtica. +Sa Geòrgia, paris a manna parte de sa comunidade internatzionale, cunsìderat s'Ossètzia de Sud comente ocupada militarmente de is tropas russas e de su restu, s'istadu faghet aficu subra s'agiudu militare, polìticu e finantziàriu de sa Rùssia. Sa Rùssia non permitet a sa Cummissione de Monitoràgiu de s'Unione Europea de intrare in s'Ossètzia de Sud. +Comente Abcàsia, Nagorno-Karabakh e Transnìstria, s'Ossètzia de Sud est parte de cussas zonas post sovièticas cun "cunflitos astrados". Custos bator istados tenent relatos bonos s'unu cun s'àteru e formant sa Comunidade pro sa Democràtzia e is Deretos de is Natziones. + +Tskhinvali: +Tskhinvali (fintzas Cchinvali o Cxinvali) est una bidda de unos 34.000 bividores chi, segundu is divisiones amministrativas de sa Geòrgia s'agatat in sa regione de Shida Kartli, ma "de facto" est capitale de sa repùblica de Ossètzia de Sud, cunsiderada internatzionalmente parte de sa Geòrgia. +Tskhinvali est gemellada cun is àteras capitales de istados post-sovièticos non reconnòschidos de Tiraspol (in Transnìstria) e Sukhumi (in Abcàsia). + +Repùblica de Nagorno-Karabakh: +Su Nagorno-Karabakh, uffitzialmente Repùblica de Nagorno-Karabakh (in armenu: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն "Lernayin Gharabaghi Hanrapetut'yun"), o Repùblica d'Artsakh est una repùblica autoproclamada·si indipendente de s'Azerbaigian, chi s'agatat in su Càucasu meridionale. Sa capitale est Step'anakert, sa limba uffitziale s'armenu. +Is làcanas chi oe tenet sunt istados definidos a s'acabu de su cunflitu chi fiat incomintzadu in su mese de ghennàrgiu 1992 e agabadu in su 1994, a cusseguèntzia de sa proclamatzione de indipendèntzia. +Unos cantos territòrios in su norti-estu (sa regione de Šahowmyan e is làcanas orientales de is regiones de Martowni e Martakert) s'agatant a suta de su cuntrollu de s'Azerbaigian, mancari pretesos de s'Armènia a partes de su territòriu suo. +Su Nagorno-Karabakh est una zona prus de totu montosa e rica de padentes, chi tenet istèrrida de 11.458,38 km² e populatzione de 143.000 bividores, de etnia armena e cun minorias curdas e russas. +Allàcanat in s'uestu cun s'Armènia, in su norti e estu cun s'Azerbaigian e in su sud cun s'Iran. +Sa majoria de sa regione est guvernada de sa repùblica de Nagorno-Karabakh, istadu "de facto" indipendente ma non reconnòschidu, chi benit a èssere su chi cabudianamente fiat unu Oblast autònomu a intro de sa "Repùblica Sotzialista Soviètica de Azerbaigian" a su tempus de s'Unione Soviètica. +Sa gherra chi pertocat su territòriu non at galu agatadu determinu, mancari is làcanas originales sovièticas sunt internatzionalmente reconnòschidas. +De sa fine de is cumbatimentos, in su 1994, rapresentantes de is guvernos armenu e azeros sunt in tratativas de paghe subra su status de sa regione. +Sa decraratzione de indipendèntzia, chi torrat a coa a su 2 de cabudanne 1991, no at mai agatadu reconnòschimentu internatzionale de perunu istadu rapresentadu in s'ONU. + +Francesco Demuro: + +Step'anakert: +[[File:Stepanakert in Nagorno-Karabakh Republic (dotted de-facto) (+Azerbaijan) (special maker).svg|thumb|245x245px| +Posidura de Step'anakert in su Nagorno-Karabakh e prus in generale in Azerbaigian +Step'anakert (in armenu "Ստեփանակերտ", in azeru "Xankəndi") est una comunidade urbana chi contat unos 53.000 bividores, capitale de sa repùblica "de facto" indipendente de Nagorno-Karabakh, chi no est però reconnòschida de perunu istadu. +Mancari uffitzialmente parte de s'Azerbaigian is bividores de Step'anakert, e comente issos casi totu is de su Nagorno-Karabakh sunt de etnia armena. Sa populatzione azera at difatis abandonadu sa bidda a pustis de sa gherra de su 1992. + +Nauru: +Nauru, uffitzialemente Repùblica de Nauru (in inglesu Republic of Nauru; in nauruanu Ripublik Naoero), est un'ìsula de sa Micronèsia, in su Patzìficu meridionale. Is limbas uffitziales sunt s'inglesu e su nauruanu. +S'istadu est su solu in su mundu chi non tengiat capitale, mancari sa bidda de Yaren, chi est sa prus manna de s'ìsula bengiat fatfatu cunsiderada de ddu èssere. +Cun istèrrida de 21 km² e populatzione de unos 9.500 bividores, Nauru est s'istadu minore de su Patzìficu de Sud e su prus pagu populadu a fatu de Tzitade de su Vaticanu. Sa terra prus a curtzu, s'ìsula de Banaba in Kiribati, dd'istat 300 km a estu. +Populada de gentes micronesianas e polinesianas, in su sèculu de 19 Nauru fiat colònia de s'impèriu de Germània. A pustis de sa Prima Gherra Mundiale fiat assignada de sa Sotziedade de is Natziones a s'amministratzione de s'Austràlia, Noa Zelanda e Rennu Aunidu. +Ocupada de is tropas giaponesas in sa Segunda Gherra Mundiale, fiat pois torrada a amministratzione fidutziària fintzas a s'indipendèntzia in su 1968. +Nauru est una ìsula de roca de fosfatu, rica de depòsitos chi s'agatant a curtzu de sa subrafaci, chi duncas faghent pagu dificurtosas is operatziones de bogadura. Gràtzias a custa risursa, intre sa fine de is annos 60 is prismo 70 de su sèculu de 20, s'stadu si podiat bantare de tènnere su prus artu rèdditu peròmine de su mundu. +Cando is reservas de fosfatu si sunt esauridas, bidu fintzas chi s'ambiente fiat graemente addanniadu de is atividades estrativas, s'istadu at dèpidu agatare in àteras fainas is cunditziones pro si afiantzare su benèssere mantentu fintzas a tando. +Nauru est duncas diventadu unu paradisu fiscale e tzentru de ritziclàgiu de dinare illegale. Tames de su 2001 a su 2008, e una àtera borta de su 2012 at atzetadu agiudu econòmicu de s'Austràlia in cambiapare de tzentros de acasàgiu pro is clandestinos chi lòmpent in Austràlia illegalmente. +Su presidente de Nauru ghiat unu parlamentu unicamerale de 19 mermos. S'istadu est mermu de is "Natziones Unidas", de su "Commonwealth de is Natziones", de sa "Banca de Isvilupu Asiàtica" e de su "Forum de is Ìsulas de su Patzìficu", pigat parte fintzas a is giogos olìmpicos. +De tempus reghente Nauru est istadu mermu de s'"Agentzia Internatzionale de is Energias Rennoàbiles". + +Franco Corelli: + +Yaren: +Yaren (in passadu narada fintzas Jarren o Makwa o Moqua) est una bidda de unos 800 bividores e capitale "de facto" de s'istadu de Nauru, sende chi est in ie chi s'agatant is istitutziones guvernativas. +In realidade sa repùblica de Nauru non tenet un capitale uffitziale. Su distretu de Aiwo, chi tenet populatzione pagu prus numerosa, est difatis fatufatu inditadu comente cabulogu. + +Jacqueline Bisset: + +Maggie Smith: +Teatru + +Lingchi: +Lingchi ("凌 遲"trad., "凌 迟"sempl., líng chípinyin), bortadu comente protzessu chi andat a bellu a bellu o morte de sas milli secaduras ("殺 千 刀"trad., "杀 千 刀"sempl.), fit una manera tzinesa pro bochire a unu cundannadu chi an impitadu a cumintzare dae su 900 a.D fintzas a cando non la an abullida in su 1905. In custa esecussione, su cundannadu lu bochìan impitande unu curteddu e faghende unu muntone de dannos a carena pro tempus longu. Su faeddu língchí benit dae sa descrissione de artziare a bellu a bellu in muntagna. +Su "lingchi" fit petzi pro sos crimines chi fin graes abberu, comente sa traittoria o sa bocchidura de sos mannos proprios. Si faghiat ligande sa persone chi fit cundennada a una palu de linna, e a custa lis segaìan sa carre a cantigheddos a sigunda de comente piachìat a su butzinu, ca sa leze tzinesa non naraìat meda in supra de su protzedimentu. A pustis, si daìat s'oppiu a su cundannadu ca de gai li dolìat prus pagu, in su mentras, e duncas non dismajaìat. Sa pena fit a tres libellos, su primu de umiliamentu, su segundu de morte lenta e doloroda, su de tres pro castigare su cundannadu fintzas a pustis chi sìnche fit mortu. +Custa manera de bochire a sos cundannados fit bènnida a immazine de sa Tzina tra sos otzidentales, chi nde criticaìan sos usos. Bi est in paritzos contos chi contan sa crudelesa tzinesa, comente in sa biografia de Genghis Khan de Harold Lamb. + +Nicaràgua: +Su Nicaràgua, uffitzialmente Repùblica de Nicaràgua (in ispagnolu: República de Nicaragua ðe nikaˈɾaɣwa) est su prus istèrridu istadu in s'istmu tzentru-americanu. Sa capitale est Manàgua. +Geografia. +S'istadu tenet istèrrida de 130.375 km2 e populatzione de prus de 6 milliones. Etnicamente est cumpostu pro su 65% de ammesturados, pro su 17% de biancos, pro su 9% de nieddos e pro su 5% de indìgenos. Sa limba uffitziale est s'ispagnolu, ma is tribùs nadias chi bivent in s'estu chistionant is limbas issoro. +Allàcanat cun s'Honduras in su norti e cun su Costa Rica in su sud, in s'estu tenet bessida in su mare Caraìbicu e in s'uestu in s'ocèanu patzìficu. S'istadu istat intre su de 11 e su de 14 grados a nosti de s'ecuadore, s'agatat duncas intregamente in sa zona tropicale. +Geograficamente podet èssere partzidu in tre zonas printzipales: is basciuras de Patzìficu, is campedas tzentrales e is basciuras caraìbicas. In su chirru a cara de su Patzìficu s'agatant is duos lagos prus mannos de s'Amèrica Tzentrale: su lagu Manàgua e su lagu Nicaràgua. S'ecosistema biològicu de su Nicaragua est ricu e disvariadu. In su territòriu si podent agatare vulcanos ativos. +Istòria. +S'impèriu Ispagnolu at cunchistadu sa regione in su sèculu de 16. Su Nicaràgua at pois balangiadu s'indipendèntzia in su 1821. De s'indipendèntzia, s'istadu est passadu atraessu perìodos de ambìssias polìticas, ditaturas e crises fiscales, chi intre is annos 60 e 70 de su '900 ant betidu a sa rivolutzione. Oe su Nicaràgua est una repùblica rapresentativa democràtica, cun istabilidade polìtica e in crèschida econòmica. +Economia. +Su Nicaràgua est unu de is istados prus poburos de is Amèricas: agiommai s'80% de sa populatzione si bivet cun prus pagu de 2 dollaros a die. + +Manàgua: +Managua (nòmine integru: "Leal Villa de Santiago de Managua) "est una tzitade de unos 1.028.000 bividores, capitale e bidda prus manna de su Nicaràgua. S'àrea metropolitana contat unos 2,5 milliones de residentes. +Sa bidda est capitale de su 1852. +Manàgua est sa tzitade prus manna de Amèrica Tzentrale a segus de Tzitade de su Guatemala. + +Jagaru: +Su jàgaru, trighinu o cani pertiatzu est unu cane sardu in impreu pro bardiare su masone e, in passau, pro lu facher gherrare chin atteros canes. Custa ratza, chi a commo no est galu reconnotta, foras de sa Sardinna si connoschet prus in atteros locos chi nono in Italia, grassias a unu amantiosu norvezesu de sos canes de mossa chi la at lumenàda in su zassu internet suo paritzos annos fachet. +Sicomente s'impreu suo fit in isviluppu direttu chin cussu de sa ratza, e non si at mai arresonàu de mesuras istandard, oje in dìe bi at una variedade manna fenotipica, mancari chi siat unu cane de mossa lepiu. In Sardinna custu cane si istimat meda, ma est misconnottu in Italia. In Sardinna custu cane tenet paritzos lùmenes sardos, sos prus impreàos sende "trighinu", "cani pertiatzu", "pastore gavoesu" e "sorgolìnu"; sa Carta de Logu, trattande de issu comente cane a bardia de sa propiedade, li narat jàgaru (lùmen anticu meda chi benit dae s'edade nuraghesa, tantu est beru chi per in Còssiga su cane si narat generalmente "ghjacaru"). In italianu si mutit "dogo sardo" o "sardesco". +Si trattat de unu cane de mossa lestru e resistente, forte e mannu meda. Est unu cane de traballu, chi tenet pedde a pilu curtzu a su solitu ruja, de colore castanzu, murra, nighedda o, belle semper, tigrada (dae cue su lùmen "trighinu" e "pertiatzu"). Sa mannesa de sos mascros est de 60 chentimetros minimu, ma no est cosa rara a nde atzappare de prus mannos galu. +Su jagaru est unu cane petzi sardu de bàrdia a masones o dommos, de catza e, in passau, de gherra. Su dibatitu a pizu de s'orizine de custa ratza sarda est apertu. Su zesuita Cetti, a chirriu de su 1700, descrivìat sos canes sardos comente un'unione perfetta tra unu cane lepperinu e unu cane grussu chi li dabat capatzidade meda, mentras chi in sa Carta de Logu de su Judicadu de Arbarée fit unu cane de temperamentu forte in impreu de bardia e defensa de su mere. +Sa pedde est aderente a sa carena, sa conca presentat trattos de sos canes de mossa chin isviluppu ladinu de sa barra, su murru est unu pacu prus curtzu de sa longaria de sa cherveddera; custu cane tenet dentes mannas chi serran sa bucca a fortiches, sannas longas meda e su intzisivu de tres est meda isviluppau. Sos ocros sun a su solitu de colore castanzu o pinnadellu: bi at de nàrrer chi medas esemplares, chi benin dae Gavoi, tenen ocros de colore tottu grogu. Sas ancas anteriores sun robustas, cussas posteriores puru e musculosas meda. Su pettus est isviluppau e sa longaria dae s'armu bi andat dae sos 56 a sos 68 chentimetros. Sos esemplares de commo pesan dae sos 30 a sos 45 kg. + +Cane lepperinu sardu: +Su cane lepperinu, cane curridore o cani de lepuri sardu est unu cane de sa Sardinna de mannesa mediana perfettu pro sa catza, chi nde at fattu chin sos seculos unu cane resistente meda. Est lanzu, lestru e musculosu. +S'artesa mediana, tuccande dae s'armu, bi andat dae sos 60 a sos 70 chentimetros pro unos 17-25 kg. Sa conca est longa e minore, chind unu murru longu belle su doppiu de cantu est longa sa cherveddera, tenet ocros mannos e nare a punta. Sas dentes sun isviluppadas, chin caninos acutados meda (cosa chi est comuna fintzas pro sas atteras ratzas tipicas de sa Sardinna). Su pilu est belle nudda o curtzu meda, modde a lu tangher, e podet tenner colore de s'arena, chi si istimat meda, ma fintzas nigheddu, arbu o tigradu in murinu. Fisicamente si assimizat meda a sos canes de lepure chi impreàban sos egìtzios. +Pro more de su fattu chi sos sardos lu impreàban pro catzare, pro custu tenet un'istintu enorme; mancari chi, si bene educàu, si cumportet bene, su carattere suo est indipendente e a s'ispissu agreste. +No est una ratza de cane reconnotta e, sende chi bi nd'at non prus de una chentina de esemplares peri tottu sa Sardinna, depet parare fronte a su periculu seriu chi podat iscumpàrrer in intro de pacu tempus. + +Charlotte Rampling: + +Ecuadore: +S'ecuadore est sa circunferèntzia majore de sa subrafache de unu corpus tzeleste, perpendicolare a s'asse de rodiamentu e duncas paris distantziadu de is polos. +Sa latitùdine de s'ecuadore est, pro definitzione, paris a 0 e no tenet duncas sensu in currespondèntzia sua de chistionare de latitùdine norti o sud. +S'ecuadore partzit unu corpus tzeleste in duos emisfèrios, narados setentrionale e meridionale. + +Amèrica Tzentrale: +S'Amèrica Tzentrale, o Tzentramèrica est una regione geogràfica de su cuntinente americanu. In su cuntestu de su cuntinente intregu est cunsideradu unu sub-cuntinente. +Currispondet a s'istmu prus meridionale de s'àrea Nordamericana, chi faghet de acàpiu cun s'Amèrica Meridionale +Tenet istèrrida de 524.000 km² e contat populatzione de unos 35 milliones de bividores. +Allàcanat in su norti cun su Mèssicu, in su sud cun sa Colòmbia, in s'estu si ghetat in su mare Caraìbicu e in s'uestu in s'Ocèanu Patzìficu. +Cumponidura. +S'Amèrica tzentrale est partzida in sete istados: + +1890: +S'annu 1890 (MDCCCXC in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Giovanni Casu: +Giuanni Casu (Crabas, 1933) est unu musitzista sardu e su prus antzianu e ispertu sonadore de canna de sa chi pigat nòmine de "Iscola de Crabas". +Biografia. +Giuanni Casu (nodiu in totu sa Sardigna cun su paranòmine de "Paui") at incomintzadu a sonare giai a pipiu, imparende sa tècnica esecutiva e costrutiva de su frade Daniei. Contra a su chi sutzediat in is àteras iscolas de s'ìsula (comente, a esemprus, is de Sàrrabus e de Trexenta), in Crabas, in su tempus coladu non s'usaiat de istudiare is launeddas cun unu maistru, duncas s'imparaiat ascurtende e abaidende a is sonadores prus mannos in is tzilleris, in campagna, in is festas, in is crèsias o in is prutzessiones. +A noe annos, Casu at incomintzadu a sonare in is prutzessiones de bidda. In is annos chimbanta fiat giai famadu in totu s'ìsula e in s'èsteru, in ue fatuvatu andaiat a sonare cun su frade Daniei. Is duos fiant narados “Duo Paui” . +In is annos 80, Casu at fundadu una iscola de launeddas, in ue at imparadu a ischientes chi beniant de medas partes de s'ìsula e de fintzas sa penìsula italiana. Tames de èssere musitzista, Casu est costrutore apretziadu de launeddas. +Giuanni Casu e Luisu Lai (de Santu Idu) sunt is sonadores de canna prus mannos chi s'agatent galu in atividade. Casu est apretziadu pro s'esecutzione cunserbadiva e duncas respetosa de sa traditzione locale. +In su 2011, ddi est istada dedicada una monografia biogràfica e etnogràfica, iscrita de s'etno-musicòlogu Paolo Mercurio. +S'Iscola de Crabas. +In su panorama de is Iscolas de Launeddas, sa de Crabas tenet postu ispetziale. Su repetòriu e s'istile crabarissu sunt istados istudiados giai de is annos chimbanta de su sèculu passadu, de s'etno-musicòlogu danesu Andreas Fridolin Weis Bentzon +Issu at tentu modu de abbìdere comente is sonadas locales fiant arcàicas. Is launeddas chi prus sunt usadas in sa traditzione sunt: sa "mediana" e su "punt‘e organu". +In su tempus antigu fiat impreadu fintzas su "moriscu". Atualmente no est prus usadu, mancari galu fatu fintzas in die de oe de Giuanni Casu, ma isceti chi dimandadu de is colletzionistas. +Is sonadas tìpicas de su repertòriu locale sunt: "su pass‘e dus", "su pass‘e tres", "su ballu crabarissu", "sa processione" (fintzas narada "sa pastorella"), "sa missa", "su pass‘e cantai". Cust'ùrtimu est usadu a acumpangiamentu de su "cantadori", chi benit a èssere su cantadore-poeta in limba. + +Parcu marinu Penisula de Sinnis-Isula de Malu Entu: +S'àrea mania aguardada Penìsula de Sinnis - Ìsula Malu 'Entu est unu parcu naturalli de sa Sardigna chi s'agatat in sa provìntzia de Aristanis, prus de pretzisu in territòriu de su comuni de Crabas. S'istitutzioni torrat a su 12 de nadai 1997. +S'isterrit po 25,10 km² a longu a longu de costera e po 25.673 ha in su mari, in totu su territòriu de penìsua de su Sinnis chi fait pati de su comuni de Crabas, contendi duncas fintzas is duas ìsuas de Malu 'Entu e de Su Cadallanu. +Sa costera chi ddu cumponit tenit caraterìsticas vàrias, sendi a tretus rocosa, comenti in "Cabu Santu Marcu", in "Seu" e in "Su Tingiosu", intamas de atrus tretus aneosus, comenti in "Sant'Uanni", e fatuvatu a longu a longu de totu sa lìnia de costera chi àntziat de sa ribera de "Maimoni" a sa de su" Pot'e s'Uedda". +In s'ìsua de Malu 'Entu si podit agatai anea in su chirru sud-estu, contra su chirru norti-uestu chi est de roca, Su cadallanu est imbecis unu iscòlliu de roca iscetis. +S'àrea Mania est pretzia a tanora de su gradu de aparu aplicau, in tres zonas: + +Universidade do Estado de Minas Gerais: +Sa Universidade do Estado de Minas Gerais, jamada comunemente UEMG, est una universidade cun sa sede in Belo Horizonte, in Minas Gerais, in so Brasile. +S'universidade fit istada fundada in su 1989. + +Xtouch: +Sa Xtouch est una sotziedade Dubai de eletròniga fundàda in su 2012. +Acapius de foras. +Xtouch + +Oriente Mèdiu: +S'Oriente Mèdiu (in inglesu Middle East, in àrabu الشرق الأوسط "Ash-Shark al-awssat", in persianu خاور ميانه, in turcu Orta Doğu, in curdu Rojhilata Navîn, in ebreu המזרח התיכון) est una regione geogràfica chi s'ispraghet intre tres cuntinentes, prus de pretzisu intre s'ingrone sud-orientale de s'Europa balcànica (Turchia), sa parte norti-orientale de s'Àfrica (Egitu) e totu s'Asia de sud-uestu, fintzas a s'Iran. +Tenet istèrrida de 7.293.609 km² e contat unos 400 milliones de bividores, partzidos in 17 istados. +Is grupos ètnicos majores chi bi bivent sunt is arabos, persianos e turcos, sighidos de curdos, azeros, coptos, ebreos, arameos, maronitos, circassos, sòmalos, armenos, drusos e àteras etnias, chi formant minorias numerosas. +S'Oriente Mèdiu est s'àrea de su mundu in ue sunt nàschidas is tre religiones monoteistas de Ebraismu, Cristianesimu e Islamismu. + +Nihonjinron: +Su faveddu nihonjinron ("日本人論") bolet nàrrer a sa litera "teorias a pizu de sos giapponesos" e indittat una parica de istudios de sotziologia e psicologia, prubicàos in Giappone dae su secundu pustigherra a oje in dìe, chin sa punna de ispiegare sa particularidade de sa curtura, identitade e mentalidade giapponesa, supratottu posta a cuffrontu chin atteras curturas chi giapponesas non sun, mescamente europeas e istadounidensas. Custos istudios tenen a comunu una bidea de su Giappone, bìdu comente terra de unu populu unicu cufforma tottus sos atteros, e su faveddu nihonjinron podet fintzas esprìmer custa bisura. In custu sentidu, si podet faveddare de nihonjinron fintzas pro liberos chi an iscrittu autores non giapponesos, ma chi nde cumpartin sos printzipios de fundu. +Su nihonjinron est su vocabulu prus impreàu. Atteros sun: +Su traballu prus mannu de "nihonjinron", fattu dae una otzidentale, est cussu de Ruth Benedict, chi a s'acabbu de gherra descrivìat sa curtura giapponesa comente "cussa de sa birgonza", in cuntrastu chin sa curtura otzidentale, chi est imbetzes "de sa curpa". +Est idea comuna como chi su "nihonjinron" siat una pseudosientzia. +Istoria. +Prima fase (1945–1954): "giapponesidade" negativa. +Autores: Kawashima. +A pustis de sa secunda gherra mundiale, chin sa perdia de sas colunias e tottu su disaccattu chi su Giappone at depiu patire in contu de bidas umanas e ruina ambientale pro more de sa bomba atomica, bi at creschiu una critica a su Giappone, descrittu comente unu paisu premodernu e irratzionale. In sa critica non bi at petzi su militarismu e natzionalismu giapponesu, ma fintzas su sistema familiare de su gubernu Meiji. +Secunda fase (1955–1963): "giapponesidade" comente relativu istoricu. +Autores: Katō, Umesao. +Torrandesi a picare sa soberania in su 1952 chin su Trattau de San Francisco e, in prus, s'istabilizassione de su sistema politicu, sos autores como trattan de sa curtura giapponesa comente "ammisturada", duncas non omogenea, e chircan isvilupos parallelos tra Giappone e Europa. +Tertza fase (1964-1976, 1977–1983): "giapponesidade" positiva. +Chin su miraculu economicu giapponesu de sos annos '60, sos giapponesos torran a tenner istima de issos etottu e faveddan bene de sa curtura giapponesa e de sos giapponesos, in particulare su fattu chi sa mentalidade issoro siat pro su grustu e chi sa pessone partetzipet de manera emotiva meda a su chi si fachet in su grupu. Doi Takeo at trattàu de unu cuntzetu tipicu giapponesu, su "amae", chi descrivet non unu fenomenu petzi giapponesu, ma unu fenomenu chi petzi sos giapponesos nde tenen sa paragula. Custu est su sentidu de "amore" chi juchet a sa dipendentzia de unu minore dae unu prus mannu in cantu a potestade. +Cuarta fase de sa de tres. +Autores: Doi Takeo, Nakane Chie. +Su modellu giapponesu si atzetat in tottu e pro tottu comente positivu, in cuntrastu chin su pessamentu individualista tipicamente otzidentale chi si pintat de manera negativa meda. +Cuinta fase de sa de tres. +Autores: Doi Takeo, Nakane Chie. +S'Otzidente tenet bisonzu, comente a sos tempos de Ruth Benedict, de si ispiegare comente mai su Giappone li podat facher concurrentzia cummertziale tottu ind un'iscutta. Traballos meda, supratottu cussos de Doi Takeo, si cumintzan a bortare in inglesu prochi su modellu giapponesu, sicunda a Ezra Vogel, sìat a esempiu pro sos Istados Unidos, chi tando sufferìan sa secunda crisi de s'ozu de preda chind un'inflatzione manna. +Cuarta fase (1984 - ): dae sa "giapponesidade" a s'internatzionalidade. +Autores: Karel van Wolferen, Peter Dale. +In sa cuarta fase su Giappone est unu istadu chi bìet fortuna a libellu internatzionale: sas siendas giapponesas tenen poderìu in campos comente sa elettrotecnica e si an picàu un'arrogu mannu de mercadu. In su mentras, sos giapponesos puru cumintzan a si aperrer a su mundu de foras, andande a biazare peri su mundu comente turistas. Mancari chi pro su Giappone s'internatzionalitzassione siat istada de profettu mannu, bi at unu movimentu alternativu de cara cunservadora chi bolet torrare su Giappone a comente fit innantis. +Autores giapponesos cumintzan a criticare sas cosas chi non bi andan in sa economia e sotziedade giapponesa: +Fintzas dae foras bi at una critica manna, fintzas a arribare a su "Japan bashing". Dachi sos USA cherìan parare fronte a sa concurrentzia cummertziale giapponesa, chi fit pacu sintzera e fit muttida "Japan, Inc" pro custa resone, si critican fintzas sos autores de su "nihonjinron". Peter Dale ponet su postulatu printzipale de su movimentu curturale, chi descrivet sa singularidade e s'a-istoritzidade de su Giappone cufforma su restu de su mundu, mirande a isbentiare su mitu. Su nihonjinron, tando, si etichettat petzi comente opera de "natzionalismu issientificu". + +Jiddu Krishnamurti: + +2008: +S'annu 2008 (MMVIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2003: +S'annu 2003 (MMIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu mèrcuris a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2002: +S'annu 2002 (MMII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2005: +S'annu 2005 (MMV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1923: +S'annu 1923 (MCMXXIII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1924: +S'annu 1924 (MCMXXIV in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in martis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +1917: +S'annu 1917 (MCMXVII in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu in lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Condrocalcinosi: +Sa condrocalcinosi est una artro-patia microcristallina, caraterizada de depositzione de cristallos de pirofosfatu de càlciu di-idratu (PFCD) in is tèssidos articulares. +Classificatzione. +Sa maladia si podet manifestare cun cuadros clinicos diferentes de chi benit sa classificazione in: +asintomàtica. +Custa forma non dat perunu sìntomu. est reconnota isceti gràtzias a unu esàminu radiogràficu chi permitet de distìnghere is depòsitos de su cristallu de PFCD. +pseudo-guta. +Custa forma si manifestat cun cuadru clìnicu de artrite acuta chi sa prus parte de is bortas s'agatat a su benugu, cun sìntomos meda simbillantes a is de sa guta. +pseudo poli-artrite reumatòide. +Custa forma si manifestat cun artrite crònica, carterizada de unfraduras chi torrant fatuvatu a duas o tres agiunturas diferentes de una borta a s'àtera. +pseudo-artròsica. +Custa forma est caraterizada de cuadru patològicu articulares crònicos subra chi si podent azùnghere o no fatuvatu unfraduras acutas. +simil-neuropàtica. +Est una forma meda grae, caraterizada pro addanniare s'agiuntura fintzas a dda distruere. + +Marchesadu de Aristanis: +Su marchesadu de Aristanis fiat unu fèudu costituidu de sa corona catalanu-aragonesa in su 1411, cun s'arruta de su giuigadu de Arborea e sa cunchista de sa Sardigna. At tentu durada fintzas a derrota de is sardos in sa "batalla de Macumere" de su 1478. +A sa morte de Marianu V in su 1407 (chi fiat fìgiu segundu de Elianora de Arborea) fiat Guglielmu III de Narbona chi, pro deretu podiat pretendere de èssere re. Est a issu chi si depet sa derrota de su 1409 in sa batalla de Seddori e àteras sighidas in is annos afatantes. +In su 1420, sende chi fiat seguru de non resissire a mantènnere su poderiu subra s'ìsula, aiat bèndidu is deretos suos comente soberanu pro 100.000 fiorinos de oru a sa Corona de Aragona, chi aiat fatu de sa Sardigna territòriu suo, foras pro una zona limitada in is intòrinos de Aristanis lassada in cuntzessione comente fèudu. +S'assignamentu fiat dadu impare a sa "contea de sa Costera" a Lenardu Cubeddu, chi fiat de iscratza dereta in lìnia mascra de su giuighe de Arbarea Ugone II (1321-1336). +S'ùrtimu marchesu e conte suo est istadu Lenardu de Alagon (1436-1494). +Territòrios de su marchesadu. +Su marchesadu fiat cumpostu de sa parte prus fèrtile e de importu de s'antigu giuigadu, chi beniat a èssere sa de is Campidanos "Majore" (o "de Crabas"), "de Simaghis" e "de Milis", sa curadoria de" Bonùrtzuli", sa contea de "Costera" (cun su casteddu), e sa tzitade murada de Aristanis (28 turres, tres portales, 2,007 km de rodeu e su palatzu giuigale chi aiat pois pigadu nòmine de de su marchesu), su gulfu (cun is ìsulas de" "Malu 'Entu e" "Su Cadelanu" "e totu sa costera de su" "Sinnis. +Is Cubeddos e istòria de su marchesadu. +Su sambenadu Cubello - chi est istadu sardizadu in Cubeddu - est in die de oe galu ispaniadu in sa Sardigna tzentru-setentrionale, ma si nd'agatat unu brancu fintzas in Casteddu: diat dèpere dependere de su minguante de "cuba" (s'ischivedda pro sa incubadura).Cubello, Cupello, Cubeddu: ""cubeddu o cubedda"", naradu fintzas "cubidìna", benit de "cuba o cupa ", chi benit de su latinu "cupa". "Cubone" o "cupone"" è su nòmine de sa cubidina manna o sa carrada cun unu fundu solu pro s'incubadura se su mustu. Oe galu su sambenadu de Cubeddu s'agatat in 133 comunos italianos (de chi 56 in Sardigna e is àteros de orìgine sarda). Cubello, imbetzes, non s'agatat prus in s'ìsula, ma in 33 comunos de àteras regiones. Is Cubeddu sunt ammentuados in documentas sardas antigas de s'edade de mesu. +Costanza Cubello, fìgia de su nòbile ispagnolu Cubèl de Valencia e de un'aristocràtica sarda de iscratza Deyana, aiat cojadu a manu de sa metade de su 1300, su "donnikellu" (tìtulu dadu a is prìntzipes de sa famìllia giuigale) Sarbadore d'Arbarea, erederi de Nicola, cadetu de Ugone II d'Arbarea e de Beneita, de chie aiat tentu tres fìgios, chi aiant assuntadu su patronìmicu de is Cubeddos, intre chie Lenardu I, primu marchesu benidore de Aristanis, e Niculina. Fintzas s'istòricu tataresu Giovanni Francesco Fara (1543-1591) aiat regordadu Lenardu e su fìgiu Antoni in su "De rebus Sardois II". +Is Cubeddos sunt fentomados in is condaghes (documentas giuigales o registros amministratìvos, iscritos in is monastèrios), custu cunfermat canto naradu subra s'orìgine de su sambenadu. Cubeddu est sa versione sarda de Cubello, est cumparsu in su 1388 intre de is firmatàrios de sa paghe de Elianora d'Arbarea: "Cupello Joanne, ville Terranova". Is Cubeddus si sunt ammortiados duncas, in su 1470, cun su marchesu Sarbadore: pro pesada de mama ant sighidu peri medas fìgios de su nebode Lenardu de Alagon e de sa tziedda Niculina ("Sa Trilla e De Ribelles"), movidos in Ispagna e, oe, solos biventes de pesada de is giuighes d'Arborea. +Is Cubeddos aiant arrimadu s'istema issoro de orìgine pro adotare su de is giuighes d'Arborea (s'àrbure irraighinadu), chi fiat de grandesa majore, aunidu a is "palos aragonesos" e a is "ses bòciuas de is Alagon", chi bi aiat fatu azunghere Lenardu II. +Lenardu I (Aristanis, 1362 - Aristanis, 9 de onniasantu 1427). +Fiat nàschidu in Aristanis de Sarbadore de Serra-Bas, nebode de su giuighe de Arbarea Marianu IV, e de Costantza Cubeddu, de una famìllia rica de su logu. Aiat isceberadu pro issu e is fìgios de usare su sambenadu de sa mama e in su 1407 aiat pigadu s'incàrrigu de podestade de su cabulogu de su marchesadu. +Fiat su ligamine in lìnia màscrina prus custrintu a su soberanu arbaresu: fiat cun issu etotu chi su re cadalanu Martine I de Aragona aiat acordadu pro agatare determinu a sa gherra chi si fiat cumbatende. Ma is sardos aiant preferidu Guglielmu III de Narbona, nebode de Beatritza de Arbarea, sorre de Elianora de Arbarea. +Cuntantu de custu, a pustis de sa batalla chi fiat acuntèssida su 26 de làmpadas 1409 a curtzu de Seddori, su visconte de Narbona si fiat agatadu custrintu a si nche torrare a retirare in terra frantzesa, de in ue beniat, lassende in Aristanis Lenardu Cubeddu, che logutenente. Is aragonesos, però, non cheriant ocupare Aristanis. Sa perrica aiat agatadu determinu su 29 de martzu 1411 in sa crèsia de Santu Martine. Su tratadu istabiliat sa fine de su giuigadu de Arbarea ma Aristanis, cun is curadorias de is campidanos (Majore, Milis e Simaghis) e sa contea de Sa Costera, beniant assignados a Cubeddu chi assuntaiat tìtulu ereditàriu de marchesu e conte, cun matessis mandos de is soberanos antigos, impare a pagamentu de 30.000 fiorinos de oru e imposta pro annu de 800. +Guglielmu III de Narbona fiat pois torradu in Sardigna, ma aiat dèpidu renuntziare a is deretos suos. Lenardu, fraitzosu, fiat abbaidadu de ogru bonu de is res aragonesos Ferdinandu I e Alfonsu V su Mannànimu e, mancari tenneret bàrios imputos de traitorias e bochiduras, aiat ammanniadu su territòriu de su marchesadu e nde podiat godire bivende in su palatzu giuigale de Aristanis e in su de Costera, cun sa mugere Chìriga Dejana e is fìgios Antoni, Sarbadore e Beneita. +Fiat mortu a edade de 65 annos, su 9 de onniasantu 1427 e si podet pentzare chi siat istadu interradu in sa seu de Aristanis, in sa capedda de Santu Bàrtolu, segundu voluntade de testamentu de su nannai Ugone II de Arbarea. +Antoni I (Aristanis, 1396 - Aristanis, 1455). +In su 1411, annu de s'acòrdiu de Santu Martine (chi aboliat su tìtulu de giuighe e a sa fine de su rennu), Antoni teniat petzi bindighi annos, ma a fiàntzia de sa cumpridura de is òbligos impostos, diat dèpere partire a Bartzellona che ostàgiu: tenende issu imbrùciu, fiat partidu in logu suo su frade minore Sarbadore. Antoni, una borta sanadu, at a partire pagu tempus a pustis a manu de sa tzitade, in ue at a cussighire formatzione bona a sa corte de Ferdinadu I, faghende·sì amigu de su printzipe ereditàriu e soberanu benidore Alfonsu V su mannànimu. In su 1451 su re dd'aiat fatu cojare cun Elianora Folch de Cardona, de famìllia locale istimada. +In su 1427 su babu Lenardu fiat mortu e issu ddi fiat sutzèdidu a marchesu. Sa situatzione polìticu-econòmica non fiat simpre, is sardos fiant inchietos, ma sa richesa e su podere de Antoni ddu faghiat pàrrere in fache a su re unu alliadu prus chi non vassallu. +Su marchesu aiat dimustradu de èssere fidadu pro sa corona aragonesa e aiat collaboradu de gana in is perricas cun sa Sitzìlia e sa Repùblica de Genova: Alfonsu V, chi ddi fiat reconnoschente, aiat tando permìtidu sa sutzessione de su marchsadu fintzas pro sa lìnia feminina. +Sa situatzione de sa Sardigna fiat prus apaghiada a segus de sa bogada de is Dòrias, ma aprofetande de s'ausèntzia de su re, is funtzionàrios règios abusaiant de is pòderes chi teniant pro tassare su pobulu chi nde fiat apuridu. Su marchesu si fiat duncas inditziadu a su soberanu e dd'aiat cumbintu a ammonestare s'istamentu militare, e is cunditziones de is sùdditos fiat ammelloradas deaderus. +Fiudu e chentza de fìgios, Antoni Cubeddu fiat mortu a s'edade de 59 annos in Aristanis: prantu meda de su pobulu, ddi sutzediat su frade minore Sarbadore. +Sarbadore I (Aristanis, 1398 - Aristanis, 1470). +Sarbadore aiat retzidu educatzione in sa corte de Ferdinandu I de Aragona. Fiat a coa istadu serbidore fedele, pro is iscòpos militares de su soberanu afatante Alfonso V: aiat piagadu parte difatis a is campagnas contra sa Castìllia, sa Sitzìlia e s'ìsula tunisina de Gerba. S'assìtiu de Gaeta e sa batalla navale de Ponza (1435), fiant però costadas caras a issu e a su re, fatos presonieris de Genova. Liberadu, Sarbadore fiat torradu in Sardigna pro si dedicare a is affàrios de su marchesadu. +Su marchesu si dedicaiat meda a faghere mannu patrimòniu de bincas: aiat difatis bèndidu a su frade Antoni sa parte sua de eredidade chi dd'ispetaiat de su babu pro 1000 fiorinos, assumaiat benes chi aparteniant a sa mama e sa mugere Cadalina Centelles, aiat retzidu donatziones mannas de su re e si fiat duncas fatu unu de is prus ricos e influentes feudatàrios de s'ìsula. +Fiat mortu chentza de erederis deretos a s'edade de 72 annos, mannu meda pro cussos tempos, a pustis de àere nominadu che sutzessore (meda cuntierradu) su nebode Lenardu de Alagon, fìgiu de sa sorre Beneita e de su connadu Artaldo. +Is Alagon e Lenardu II (Aristanis, 1436 - Xàtiva, 1494). +Lenardu de Alagon fiat fìgiu de Beneita Cubeddu, sorre de is marchesos Antoni e Sarbadore, e de Artaldo, sennore de is biddas aragonesas de Pina de Ebro e Sástago. Isposaiat a 15 annos, su 22 de ghennàrgiu 1451, in Zaragoza, cun sa nòbile Maria de Morillo i Lenan, de chie diat pois tènnere ses pipios. +Cun sa morte de su babu fiat sighidu issu a su cumandu de su fèudu cadalanu de Almuniente. Sa vida sua fiat però mudada de bellu nou in su beranu de su 1470, cun s'eredidade de su marchesadu de Aristanis e de sa contea de Costera de su tzieddu Sarbadore Cubeddu, frade de sa mama e mortu chentza de fìgios. +Is Alagon fiant intre de is iscratzas prus antigas e fentomadas de Aragona e fiant sa segunda prus fentomada iscratza de is oto "Grandes Casas" de su rennu, in antis de issos petzi is Villahermosa-Ribagorza. I fìgios legìtimos de Lenardu e de Maria fiant: Artaldo (+1478), Giuanne, Antoni, Sarbadore, Elianora e Maria: de pesada issoro bènint is atuales esponentes de sa famillia e sa lìnia de Biddesorris. +Sa sutzessione de Lenardu, chi teniat tando 34 annos, fiat cun totus is fortzas cuntierrada de su visurrei de Sardigna, su parente suo Nicolau Carròs chi punnaiat a tènnere su feudu pro issu etotu. Lenardu no aiat pèrmitidu pois a sa fìgia Elianora de si cojare cun Dalmazo, rimpuddu de Nicolau: sa perrica intre de is duos si fiat tando agrabiada fintzas de prus e Carròs aiat chircadu de ocupare Aristanis, ma fiat derrotadu in sa batalla de Uras su 14 de abrile 1470. In su nadale 1472 su re s'ammanitzaiat duncas a cumbàtere is rempellos e isceti s'intrusida de su re de Napoli Ferdinandu I aiat permìtidu de agatare acòrdiu. A Lenardu fiant reconnòschidos totu is deretos de is abos e su mandu de non si dèpere incurbare a su visurrei. +Sa paghe non fiat però respetada, prus a totu de parte de Carròs, aiant torradu duncas a comintzare is gherras. Su soberanu aiat invitadu is funtzionàrios a acabare is cumbatimentos e Alagon a dare una summa abatada comente pagamenta feudale. Is alagon no aiat però tzèdidu e su re aragonesu, in su 1477 ddos aiat decrarados rempellos e cundennados a morte, iscecutende su fèudu e su patrimòniu. Sa gherra aiat sighidu fintzas a su 19 de maju 1478, cando is aragonesos aiant salargiadu is Alagon in sa batalla de Macumere. +Is rempellos si fiant pois imbaracados in una nave chi, a causa de una traitoria ddos aiat ciùghidos a Bartzellona. De in ie fiat impresonados in su casteddu de Valencia de Xàtiva.Lenardu fiat mortu, a s'edade de 58 annos, in sa fortalesa e interradu in su campu santu de su logu. +Su tentativu de Lenardu de Alagon fiat s'ùrtimu chi diat pòdere torrare s'indipendèntzia a sa Sardigna, chi fiat imbetzes abadinada pro 300 annos a s'Ispagna, poi pro pagus tempus a s'Àustria e a coa a is Savoias. +In su 1478, cun sa derrota de Alagon, su tìtulu de marchesu e Aristanis fiat assuntadu de Giuanne II d'Aragona. S'atuale re de Ispagna sighit a ddu mantènnere. + +Tilipu IV de Ispagna: +Tilipu IV d'Asburgo, in ispagnolu Felipe IV (Valladolid, 8 de abrile 1605 – Madrid, 17 de cabudanne 1665), naradu fintzas T"ilipu su Grandu" (Felipe el Grande) o "Su Re Praneta" (El rey Planeta), est istadu re de Ispagna de su 1621 fintzas a sa morte, soberanu de is Paisos Bàscios ispagnolos e fentzamentas re de Portugallu e de Algarve comente Tilipu III (in portughesu Filipe III) fintzas a su 1640. +A sa morte sua in su 1665, s'Impèriu Ispagnolu aiat azuntu sa prus manna istèrrida territoriale, ma fiat fintzas in crisi, sende chi su re teniat pagu firmesa, e no aiat abiadas is riformas polìticas chi s'impèriu abisongiaiat. + +Vittorio De Sica: + +Ryukyu movimentu de indipendentzia: +Su movimentu indipendentista Ryukyu ("琉球独立運動" Ryūkyū Dokuritsu Undō) o Repubrica de Ryukyu (giapponesu: "琉球共和国", Kyūjitai: "琉球共和國", Hepburn: Ryūkyū Kyōwakoku) est unu movimentu pro s'indipendentzia de Okinawa e de sas isulas a curtzu a issa (Ryukyu) dae su Giappone. Su movimentu est nàschiu in su 1945, a pustis de sa Gherra de su Patzificu. Sos de Okinawa pessàban, cando fit cumintzada s'occupatzione militare americana, chi sas isulas Ryukyu depìan esser un'istadu a banda, imbetzes de esser torradas a su Giappone. Su prus de sa zente aìat ispintu pro chi sas isulas seren unìas impare a su Giappone, credende chi de custa manera s'occupatzione americana podìat acabbare. Sas isulas fin torradas a su Giappone in su 15 de Maju de su 1972, chin su lùmen de "Prefettura de Okinawa". S'accordu de securesa, firmàu in su 1952 tra Istados Unidos e Giappone, bi at peròe mantesu sa presentzia militare istadounidensa, tantu est beru chi, fintzas a pustis de s'aunimentu chin su Giappone, oje in die sos americanos in cughe sichin a bi tenner su 60% de bases militares giapponesas (numeros chi si accurtzian meda a cussos sardos, in contu de terachias militares anzenas). Custa cosa at fattu torrare a crescher su sentidu politicu indipendentista pro sa libertade de sas Ryukyu. + +Ciccheddu Mannoni: +Aiat esordidu in Tempiu in su 1922 cantende umapre a Candida Mara + +Croce Rossa Italiana: +Sa Croce Rossa Italiana (in limba sarda t'iat esser Rughe Ruja Italiana o de Italia) est una associatziòne de interesse pùbblicu e faghe parte de s'Organizzazione de sa Croce Rossa e Mezzaluna Rossa Internazionale (Rughe Ruja e Mesaluna Ruja), operante in tottu sa Repubblica Italiana. + +Lenardu de Alagon: +Lenardu de Alagon (in catalanu Lleonard II d'Alagó i Arborea) (Aristanis, 1436 – Xàtiva, 1494) est istadu s'ùrtimu marchesu de Aristanis. +Biografia. +Lenardu de Alagon fiat su primu de oto fìgios, nàschidos de Beneita Cubeddu de Arbarea sorre de su marchesu de Aristanis Sarbadore Cubeddu (chi fiat de s'iscratza de su giuighe Ugone II de Arbarea) e de su nòbile Artaldo Alagon i Luna, sennore de Pina de Ebro, Sástago e àteras biddas. +Artaldo, chi fiat de iscratza de is primos "ricos hombres" aragonesos, si fiat rebelladu a sa Corona: in su 1410, a cumandu de 4 naves impare a Cassiano Doria, aiat cunchistadu Lungoni, chi fiat difèndida de is aragonesos. +Lenardu de Alagon isposaiat cun Maria Linan de Morillo, chi ddi aiat dadu bator fìgios mascros e duas fèminas. Fiat nominadu marchesu de Aristanis in su 1469, a sa morte de su tziu Sarbadore. +Marchesu de Aristanis e conte de sa Costera. +Sa nominadura a marchesu, sende chi giai su babu aiat tentu cumportamentu rebellu, non fiat castiada de ogru bonu, e aiat agatadu luegus s'opositzione militare de su visurrei de Sardigna Nicolau Carròs (o Carroz in castellanu) de Arborea, sennore de Mandas e de Terranoa Pausània. Issu punnaiat a su possessu de su territòriu iscampiosu de su marchesadu, afirmende chi su testamentu de su tziu non podiat tènnere bàlida peruna, sende chi su re aiat detzìdidu in tempus cabudianu chi a sa morte de Cubeddu, su marchesadu e sa contea de Costera diant èssere acorpados a sa Corona de Aragona. +Su primu iscontròriu aiat tentu acuntèssida su 14 de abrile 1470, in intòrinos de Uras, in ue Alagon aiat prevalèssidu, intames de Carròs chi si fiat dèpidu retirare a Casteddu. +In su 1474, cun su tratadu de paghe de Urgell, su re Giuanne II de Aragona (naradu "Su Grandu"), aiat reconnotu a Lenardu de Alagon su deretu de sutzessione, ma sa conduta intzulladora de Carròs aiat torradu a pesare sa gherra. Su visurrei custa borta no si fiat atrìvidu a acarare Alagon in logu abertu cun cumbatimentos, ma fiat andadu in Bartzellona e aiat cumbìntu su soberanu a sighire contra su marchesu, cun s'imputu de "lesiada magestade", fellonia, cussighente cufiscadura de is fèudos e cundenna a morte. +Cun decretu de su 1477 su re aiat istèrridu duncas sa cundenna a sa famìllia Alagon intrega. +Sa gherra si fiat ispainada fintzas a is zonas setentrionales, de in ue a Alagon is genovesos e su duca de Milano aiant promìtidu agiudos, chi però non fiant mai arribados, contrassempere a Carròs chi aiat otentu tropas armadas bene de Sitzìlia e Napoli. +Sa batalla de Macumere. +Su 19 de maju 1478 s'esèrtzitu aristanesu fiat derrotadu definitivamente in sa batalla de Macumere. In antis de sa derrota, Lenardu aiat abandonadu su campu e, cun frades, fìgios e su visconte de Seddori si nche fiat fuidu a Bosa de in ue si fiat imbarcadu cun iscopu de lòmpere a sa Còrsica (chi fiat a su tempus poderiu de Genova). +A causa de una traitoria sa nave aiat però invèrtidu banda a manu de sa Sitzìlia, in ue fiant intregados a s'ammirallu Villamarin chi, intames de ddos dare a su visurrei de Sitzìlia ddos aiat ciùghidos a Bartzellona. +Presonia e morte de su marchesu. +In tempus afatante fiant postos in presone in su casteddu de Xàtiva, in ue Lenardu e Giuanne de Sena, visconte de Seddori, diant mòrrere in su 1494. Segundu s'iscritore Pietro Carboni, sa morte issoro fiat causada de s'amargura e de s'addolimentu morale mannu pro is acuntèssidas bìvidas: fiant interrados in su campu santu suta de terra de sa fortalesa de Xàtiva. +Is parentes de su marchesu fiant imbetzes liberados pro òrdine de su re, ma non podiant torrare a Sardigna. De su 1481 su marchesadu fiat passadu a sa Corona e fiat guvernadu de unu funtzionàriu règiu. +Unu de is fìgios de Lenardu, Sarbadore, fiat resissidu noantamas a torrare a s'ìsula e pro mèdiu de sa coja cun Isabella Bejora Sivilleri, a balangiare rangu de conte de Biddesorris: s'aràntzia de pesada sua at a tènnere tìtulu de marchesos. Sa domo-fortalesa de is Alagon, sighit a èssere in die de oe su monumentu de interèssiu majore in Biddesorris. De su frade de Lenardu, Frantziscu, ant a sighire medas inzènneros. +Cusseguèntzias de sa derrota. +Sa sutzessione sua rapresentaiat unu elementu de continuidade cun su giuigadu de Arborea, cosa chi no agradaiat a sa corona de Aragona. Segundu su cronista cadalanu Geronimo Zurita difatis, su re aragonesu no aprobaiat chi a sa morte de su marchesu Sarbadore Cubeddu, chentza de erederis, ddi sutzediat su nebode, cunsideradu duncas responsabile de is gherras chi fiat cussighidas. +Sa derrota de su marchesu Lenardu est cunsiderada che su fallimentu definitivu e s'ùrtimu tentativu de torrare a pesare in Sardigna una entidade istatale indipendente. +Su tìtulu de marchesu de Aristanis fiat assuntadu de is res de Aragona e in fatu a issos a is de Ispagna (chi sighint a ddu mantènnere). + +Xàtiva: +Xàtiva in valencianu e Játiva in castillanu, est unu comunu ispagnolu de unos 29.500 bividores, chi s'agatat in sa comunidade autònoma valenciana. + +Ornella Muti: + +Costera: +Sa Costèra (in italianu Goceano) est una regione istòrica de sa Sardigna tzentru-setentrionale, chi s'agatat in sa provìntzia de Tàtari. +Tenet istèrrida de 480 km² e pobulatzione de unos 13.000 bividores, partzidos intre de is comunas de Anela, Benetùti, Bono, Botidda, Isporlatu, Illorai, Nule, Su Burgu, Urtei. +Sa Costera est formada de unu tretu de su lutone superiore de su frùmene Tirsu, a fache de chi s'incarat sa cadena montosa chi dat su nòmine a sa regione etotu, in ue s'agatant is montes "Rasu" (1259 m) e su pitzu "Masiennera" (1157 m). +Is fainas printzipales de sa zona sunt sa massaria, su pastoriu e s'isfrutu de is risursas de is padentes. + +Zaragoza: +Zaragoza (in ispagnolu e aragonesu, in cadalanu Saragossa) est una tzitade de unos 682.000 bividores de s'Ispagna, cabulogu de sa regione de Aragona e de sa provìntzia e comarca omònimas. Est sa de chimbe tzitades de Ispagna pro nùmeru de bividores e sa de bator pro isvilupu econòmicu. +Est posta a unos 300 km a tesu de Madrid, Bartzellona, Bilbao, Valencia e Tolosa. Sa posidura tzentrale nde faghet duncas logu de comunicatziones de importu. +Geograficamente s'agatat in sa zona norti-orientale de Ispagna, in s'oru de dereta de su frùmene Ebro e a su tzentru de una basciura istèrrida, una borta desèrtica, ma oe fèrtile gràtzias a òperas de canalizatzione e abbadura, chi cumpensant s'iscassia de proinosidade, in ie intre de is prus bàscias de Ispagna. +Est sede de archibìscamu e de universidade. + +Cortes Apertas: +Cortes Apertas est una manifestada chi bi at a accabu de chida tra Capidanne e Nadale in 27 Comunas de sa Provìntzia de Nùgoro. Cada chida, ind una bidda, sas domos istoricas aperin sas cortes suas, e in cue si daet su cumintzu a unu percussu enogastronomicu e artisticu. In intro de sas paritzas cortes, figuran sos mistieris traditzionales, comente su traballamentu de sa lana, sa tribuladura, sa pulidura e sa regorta de tricu, mentras chi in sas prattas de bidda si fachen ispettaculos de ballos e cantos populares. A carchi annu e passa, sa manifestada est bènnia a diventare pro sas biddas unu de sos appuntamentos chi tenen prus importu in s'istajone turistica, fachèndebi accudire milli e milli atteros, siat sardos siat istranzos. +Sa manifestada est nàschia in su 1996 in Ulìana, grassias a s'imprendidore Luigi Crisponi. Sa punna fit de torrare alinu a sas cortes, dommos e tzentros istoricos de sas biddas, chi s'ispopulamentu (grae meda peri tottu sa Sardigna) est uchidende a bellu a bellu, e fintzas pro dare cara a su turismu de intro ind un'istajone comente cussa de attonzu. + +Almuniente: + +Pina de Ebro: +Pina de Ebro est una comuna de unos 2.200 bividroes de s'Ispagna chi s'agatat in sa comunidade autònoma de Aragona. + +Sástago: +Sástago est unu comunu de unos 1.400 bividores de Ispagna, chi s'agatat in sa comunidade autònoma de Aragona. + +Aragona: +'Aragona (in ispagnolu e aragonesu Aragón, in cadalanu Aragó) est una comunidade autònoma de su norti-estu de s'Ispagna. +Su cabulogu e sa bidda prus manna de sa regione est Zaragoza. +Tenet istèrrida de 47.719 km² e pobulatzione de unos 1.350.000 bividores. +S'Aragona allàcanat in su norti cun sa Frantza (regiones de Acuitània e Midi-Pyrénées), in s'estu cun sa Catalugna, in su sud cun sa comunidade valenciana, in s'uestu cun sa Castilla-La Mancha, Castilla y León, La Rioja e Navarra. +S'Aragona est partzida in tres provìntzias: Zaragoza, Huesca e Truel, chi benint ispartzidas in 33 comarcas (unidades teritòriales cun autònomia amministrativa limitada). + +Ponza: +Ponza est sa prus manna de is Ìsulas Pontinas e unu comunu italianu de unos 3.350 bividores chi s'agatat de sa provìntzia de Latina in su Lazio + +Gerba: +Gerba (in arabu: جزيرة جربة, "Jazirat Jarba", o "Jerba", "Jarbah" o "Girba"; bèrberu e arabù dialetale: "Jerba" ) est sa prus manna isula de s'Àfrica de su norti. +S'agatat in su gulfu de Gabès, ananti de sa costera de sa Tunisia. +S'ìsula tenet istèrrida de 514 km² e pobulatzione de unos 140.000 bividores. Sa bidda prus manna, chi contat unos 65.000 bividores, est Houmt Souk. +A primìtziu de su sèculu de 20, s'ìsula de Gerba teniat unos 40.000 bividores, de chie chnetinas de maltesos catòlicos, chi si balangiaiant su pane gràtzias a sa pisca de ispòngias. +Est unu de is pagus logus de sa Tunisia in ue si chistionet galu su berberu (in sa biddighedda de "Guellala" (berb. "Iqellalen") e unu pagu, in is biddas a costadu de "Sedouikech"(berb. "Azdyush") e de "Adjim". +S'ìsula est unu tzentru de sa seta khrigita ibadita de sa religione islàmica, e est nodia fintzas pro sa minoria ebrea, chi bi bivet de sèculos (o fortzis milli e prus annos), mancari siat reduende·si in nùmeru de sa metade de su sèculu de 20. +Gerba è logu de importu pro su turismu in Tunisia. + +Ìsulas Pontinas: +Is ìsulas Pontinas (in italianu isole Ponziane o isole Pontine sunt unu archipèlagu de su Mare Tirrenu, chi s'agatat a illargu de unos 12 km² de su gulfu de Gaeta. +Contant nùmeru de residentes de unos 4.000, e bividores chi in s'istasone istia crèschent meda sende chi sunt logu de mòvida turistica manna. +S'archipèlagu contat ses ìsulas majoers, partzidas in suos grupos printzipales: +grupu de norti-uestu (apartenente amministrativamente a su comunu de Ponza) +grupu de sud-estu (apartenente amministrativamente a su comunu de Ventotene) +Is comunus fiant cabudianamente apendìtzios de sa provìntzia "Terra de Triballu", cun s'iscontzu de custa, passados a sa provìntzia de Napoli e a suta de su fascismu fiant atramudados a sa provìntzia de Littoria, impare a is intòrinos de Gaeta. +Si podet lòmpere a is ìsulas cun traghetu o aliscafu de Formia, Anzio, Terracina, San Felice Circeo, Napoli, Pozzuoli e Ìschia. + +Haiti: +Haiti (frantzesu: Haïti crèolu haitianu: Ayiti [ajiti), uffitzialmente Repùblica de Haiti ("République d'Haïti"; "Repiblik Ayiti"), est unu istadu caraìbicu. Sa capitale est Port-au-Prince. +In frantzesu, su nomìngiu de sa natzione est "La Perle des Antilles" (Sa Pèrela de is Antillas), pro is bellesas de sa natura. +Geografia. +Haiti s'agatat in sa parte uesta e prus pitia de s'ìsula de Hispaniola, in s'archipèlagu de is Antillas Majores, chi ispartzit cun sa repùblica Dominicana. Sunt de Haiti fintzas àteras ìsulas minores connotas pro su turismu, comente Île-à-Vache. Est sa natzione prus montosa de is Caraibes e su pitzu prus artu dest su "Pic la Selle", chi lòmpet a artària de 2680 m.s.m. +Pro istèrrida Haiti est sa prus manna natzione caraìbica a segus de Cuba e de sa repùblica Dominicana, cun 27.750 km2 (prus o mancu is dimensiones de is Hawaii o de su Bèlgiu). A populatzione Haiti est sa segunda de is Caràibes, cun unos 10,7 milliones de bividores, de chie pagu prus pagu de unu millione bivet in sa capitale, Port-au-Prince. +Istòria. +Sa posidura regionale, istòrica e etno-linguìstica de Haiti est ùnica pro medas resones. +In orìgine bìvida de su pobulu indìgenu Taìno, s'ìsula fiat iscoberta de Cristolu Columbu in su primu viàgiu atraessu s'ocèanu Atlànticu in su 1492. Comente Columbu fiat isbarcadu in sa parte uesta de s'ìsula, aiat pentzadu de àere agatadu s'Ìndia o s'Àsia, Sa nave sua, sa "Santa Maria", aiat sarpadu a pustis de s'èssere arenada su 25 de nadale in sa costera de norti de sa chi oe est Haiti. Una borta detzìdidu de s'acusorgiare in s'àrea, bi fiat lassadu unu contingente de òmines in unu logu inauguradu cun nòmine de La Navidad, sigomente chi su desacatu fiat acuntèssidu sa die de paschighedda. S'agataiat in su norti de sa chi oe est sa bidda de Limonade. +Balangende s'indipendèntzia in su 1804, Haiti fiat sa prima natzione indipendente de s'Amèrica Latina e de is Caràibes, sa segunda repùblica chi teniat sutzèssu in una gherra de indipendèntzia contra unu poderiu coloniale de s'Europa in is Amèricas, sa sola natzione in s'emisferu otzidentale chi aiat derrotadu tres super-potèntzias europeas (Rennu Aunidu, Frantza e Ispagna) e sa sola natzione in su mundu istabilida che resultadu de una rebellia de iscravos. +Sa rebellia chi aiat tentu inghitzu in su 1791, fiat ghiada de Toussaint Louverture chi fiat cabudianamente istadu issu etotu iscravu e a coa su primu generale nieddu de s'esèrtzitu frantzesu. Su gèniu militare e s'agudesa polìtica suos, fiant istados capatzos de cunvèrtere totu una sotziedade de iscravos in unu istadu indipendente. +A sa morte sua in una presone de sa Frantza, fiat sutzèdidu de su logutenente suo, Jean-Jacques Dessalines, chie aiat decraradu sa soberania de Haiti e a coa diat diventare su primu imperadore suo, "Jacques I". Custa rivolutzione fortunada conduta de iscravos at tentu durada de una deghina de annos e foras pro su primu presidente de sa repùblica, Alexandre Pétion, totu is primos ghiadores de guvernu fiant ex-iscravos. +Sa Citadelle Laferrière, est sa prus manna fortalesa de is Amèricas posta in su norti de Haiti, fraigada de Henri Christophe. Giai istadu iscravu, e giai istadu in s'esèrtzitu frantzesu in sa Rivolutzione Americana impare a prus de àteros 500 volunteris de Haiti, Christophe diat pois diventare su primu re de s'istadu: "Henri I". Sa fortalesa dd'aiat fata fraigare intre su 1805 e su 1820 cun iscopu de apòmpiu a unu dàbile atacu benidore de s'Europa. In die de oe b'est chie dda cunsìderat giai che sa de oto maravìllias de su mundu. +Sotziedade. +Cun 10,4 milliones de bividores , Haiti est su prus populadu istadu mermu de sa Caribbean Community (CARICOM). Est fintzas mermu de s'Unione Latina. In su 2012, Haiti at postu bandu de intentzione a chircare de otènnere status de mermu de s'Unione Africana. +Haiti tenet su prus bàsciu ìndighe de isvilupu umanu de is Amèricas. Sa violèntzia polìtica est acontèssida fetianamente in s'istòria sua, betende a unu pisinu in su guvernu. Est de pagus tempus, in su freàrgiu de su 2004, chi unu corpu de istadu originadu in su norti de sa natzione at apretadu su presidente Jean-Bertrand Aristide a is dimissiones e su disterru. Unu guvernu provisòriu at pigadu cuntrollu cun sa seguresa fornida de su United Nations Stabilization Mission in Haiti (MINUSTAH). Michel Martelly, su presidente currente, est istadu elèghidu in su 2011. + +Talassemia: +Sa talassemia est una maladia ereditària chi si manifestat cun anemia (mèngua de emoglobina, proteina chi ciughet s'ossìgenu in su sambene, a valores minores a 11 g/dl), is efetos de s'acolùmada de su ferru in is tèssidos e a s'ispainadura de su cumpartimentu moeddosu in s'ossu, dèpidos a una farta in s'eritropojesi. +Su nòmine dependet de su grecu, sende chi sa prima variedade connota fiat sa mediterrànea. Su faeddu est nàschidu pro inditare sa caraterìstica de sa maladia de s'agatare prus ispainada in cuddos chi bivent in logos benatzosos. "Thálassa" (in gregu θάλασσα), cheret nàrrere "mare". +Epidemiologia. +Sa talassemia est meda ispainada in totus is zonas mediterraneas de s'Àfrica de Norti, s'Ispagna meridionale, sa Grècia, s'Oriente Mèdiu e s'Itàlia, prus a totu in Sardigna, Sitzìlia, Polèsine e in totus is zonas de costera de su sud. +In Sardigna in particulare, chi est sa regione cun is prus artas prevalèntzias de su mediterràneu, sa maladia s'agatat ispainada de paris manera in totu sa populatzione, cun tenet peschentos de unos 12%, prus artos in sa zona de s'aristanesu e in sa de Casteddu, chi sunt de su restu is logos prus benatzosos de s'ìsula. +Is talassèmicos in Itàlia sunt unos 7000, de chie unos 1000 sardos. Sa durada de vida mèdia e sa calidade de vida de unu talassèmicu sunt meda prus bàscias chi non is in unu sugetu sanu. +Etiologia. +Is talassemias formant unu grupu eterogèneu de emoglobinopatias ereditàrias cun trasmissione retzessiva, caraterizadas de sìntesi de emoglobina reduta o ausente. +S'emoglobina est una proteina chi s'agatat a intro de s'eritrocitu, chi ligat s'ossìgenu e ddu ciughet in totu su corpus. Est costituida de bator sub-unidades globulares, de chi duas α codificadas de duos genes - e duncas bator alleles - chi s'agatant in su cromosoma 16, e duas β codificadas de unu gene ebbia - e duncas duos alleles - chi s'agatat in su cromosma 11. +Segundu su nùmeru de genes deletos o de sa graesa de su difetu si definit sa variedade de talassemia. +Sa farta genetica si diat èssere isceberada a intro de is populatziones, ca pro ite dat balàngiu de resistèntzia a sa malaghera, maladia mortale dada de sa cundidura de unu protozou de genere "Plasmodium", peri ispitzuladura de sa zinzula "Anopheles", chi s'agatat in is zonas de paules. Su protozou est ciùghidu in s'organismu a intro de su glòbulu ruju. +Classificatzione. +B'ant formas diferentes de talassemias segundu sa farta in sa produtzione de cadenas globinicas, chi sunt is bator sub-unidades, 2 α e 2 β, chi formant s'emoglobina. +S'iscerant duncas "α-talassemias" e "β-talassemias". Clinicamente si distinghet fintzas unu grupu prus disvariadu chi pigat nòmine de "talassemia intermèdia". +Tratamentu. +Su tratamentu de is talassemias bariat segundu sa forma e comorbididades eventuales cun àteras maladias ematològicas, prus a totu àteras emoglobinopatias comente s'anemia a cellulas a farche. +Is sugetos cun "talassemia major" sunt tratados cun trasfusiones de sambene regulares fatas onni tres chidas, prus sa terapia chelante de su ferru, pro su cuntrollu de s'acolumada de ferru in s'organismu. Gràtzias a custas teràpias oe is talassèmicos podent imbàtere a bìvere fintzas a prus de 40 annos. +Sa forma "intermèdìa "de sa talassemia, chi dat sìntomos prus lèbios in cumparantzia cun sa "major", est tratada cun chelantes de su ferru e fatuvatu trasfusiones de sambene. S'isperu de vida imbatet a unos 70 annos. +In die de oe is pipios maladiados de talassemia retzint trapiantu de moeddu ossosu de donadore cumpatìbile, chi tenet sutzessu in su 95% de is casos. Est su solu tratamentu chi atualmente ddos potzat sanare. +Is resurtados de is chircas subra sa terapia gènica sunt dende isperos mannos de dda podere atuare in su tempus imbeniente. + +Emoglobina: +S'emoglobina est una proteina globulare cun istrutura cuaternària costituida de bator sub-unidades. +Solùbile, de colore ruju, s'agatat in is glòbulos rujos de su sambene de is vertebrados, foras pro carchi pische de s'Antàrtide. +S'emoglobina est responsabile de sa ciùghida de s'ossìgenu moleculare de unu cumpartimentu a arta cuntzentrazione a is tèssidos chi nde tenent abisòngiu. +Onniunu de is bator glòbulos protèicos, naradu globina, ciùghet a intro una molècula de protoporfirina, chi coòrdinat unu jone de ferru in istadu de ossidatzione ferrosu (Fe²), chi s'agatat in posidura pagu a foras de su pranu de sa molècula. Sa protoporfirina ligada a su ferru pigat nòmine de "Grupu Eme". +S'emoglobina (chi si ìnditat cun su sìmbulu Hb) est sintetizada a livellu de is pro-eritroblastos policromatòfilos (precursores de is eritrocitos) e sighit a abarrare in cuntetratzione artas in sa cèllula cumprida. +Mudas de orìgine genètica de s'istrutura primària de sa molècula, chi nde trastòcant sa funtzione, o de s'espressione chi nde trastocant sa cantidade in ròlliu, pigant nòmine de emoglobinopatias. + +Ossìgenu: +S'ossìgenu est s'elementu chimicu de sa taula periòdica de is elementos chi tenet a sìmbolu O e nùmeru atòmicu de 8. +Su nòmine dependet de su gregu ὀξύς, oxýs, «aghedu» (literalmente: «puntudu») e sa raighina γεν-, ghen-, chi signìficat «ingenerare». S'elementu est comune e non s'agatat in sa Terra ebbia, ma in totu s'universu. +S'ossìgenu molculare O2, comente s'agatat in sa Terra, est termodinamicamente instàbile, ma esistet gràtzias a sa fotosìntesi de is matas. Est elementu chimicu prus comune in su còrgiu de su praneta, raprensentende·nche unu 47% de sa massa, intames de s'atmosfera in ue s'agatat in peschentos de su 21% subra su volume e de su 13% subra sa massa. + +Ferru: +S'elementu s'agatat semper ligadu cun àteros comente: carbòniu, silìciu, manganesu, cromu, nichel etc. CUn su carbòniu su ferru format is duas legas suas prus nodias: s'atzàrgiu e sa ghisa. +A livellu industriale si podet otènnere ferru cun puresa chi s'acostat a su 100%, usadu pois pro ligas cun àteros elementos chìmicos a iscopu de otènnere materiales cun carateristicas diferentes. +Su ferru est de importu mannu in sa tecnologia pro is carateristicas mecanicas, e in passadu fiat aici de importu chi at dadu nòmine a unu periodu istòricu: s'edade de su ferru. + +Anemia: +Si defìnit anemia (de su gregu ἀναιμία, chentza de sambene) sa mengua patologica de emoglobina in su sambene, a suta de is livellos de normalidade. +Is limites istabilidos de s'Organizatzione Mundiale de sa Sanidade de cuntzentratzione de emoglobina ematica pro faghere diagnosi sunt: + +Carbòniu: +Su carbòniu est s'elementu chìmicu de sa taula periòdica de is elementos chi tenet a sìmbolu C e a nùmeru atòmicu 6. +Est unu elementu non metàllicu tetra-balente. S'atomu de carbòniu in is cumpòstos con àteros elementos o cun issu etotu si podet presentare in una de is tres formas de ibridizatzione (segundu sa teoria de is orbitales atòmicos): sp3, sp2 e sp respetivamente. + +Silìciu: +Su silìciu est unu elementu de sa taula periòdica de is elementos chi tenet a sìmbulu Si e cun nùmeru atòmicu de 14. +Est su segundu elementu prus abundante in su còrgiu de sa Terra a segus de s'ossìgenu, rapresentende·nche su 27,7% de su pesu. +Su silìciu est su cumponente printzipale de bidru, tzimentu, ceràmica e silicone. + +Manganesu: +Su manganesu est unu elementu chìmicu de sa taula periòdica chi tenet sìmbulu de Mn e nùmeru atòmicu de 25. +Est unu metallu de colore grìgiu meda simbillante a su ferru. + +Cromu: +Su cromu est unu elementu chìmicu de sa taula periòdica de is elementos chi tenet a sìmbolu Cr e cun nùmeru atòmicu de 24. + +Taula periòdica de is elementos: +Sa taula periòdica de is elementos (o prus simpremente taula periòdica) est s'ischema cun chi sunt campaniados is elementos chìmicos, subra sa base de su nùmeru atòmicu Z e de su nùmeru de eletrones presentes in s'orbitale atòmicu prus energèticu. + +Nichel: +Su nichel o nichèliu est unu elementu de sa taula periodica chi tenet sìmbulu de Ni e nùmeru atòmicu 28. +Su nòmine dependet de s'isvedesu "Nickel", menguante de "Nicolaus", antigamente assotziadu a pessone de pagu, duendu o unu pizocheddu inchietu, tropu prontudu. S'agatat fintzas unu nòmine dependente de su tedescu, "Kupfernickel" (ramine de su diaulu), chi ddi fiat dadu de is minadores. + +Eritropojesi: +S'eritropojesi est su protzessu chi, peri una filera de elementos cellulares iscumpridos, betit a sa formatzione de is glòbulos rujos. +S'eritropjesi tenet inghitzu in s'embrione, in sa chida de tres de ingraidèntzia, a intro de su sacu vitellinu. De sa chida de bator incomintzat a èssere fata de su figadu chi est su printzipale òrganu eritropojèticu a sa fine de su segundu mese. +A partire de su mese de chimbe su moeddu ossosu chi incomintzat a produire eritrocitos e a sa fine de s'ingraidentzia est s'òrganu eritropojèticu primàrgiu. +Su moeddu ossosu est fintzas sa sola sede chi sighit a tènnere custa funtzione in s'adultu sanu. + +Eritrotzitu: +S'eritrotzitu (de su gregu ἐρυϑρός, "erythròs", «ruju» e κύτος, cytos, «cèllula»), naradu fintzas glòbulu ruju, est una cèllula de su sàmbene. +Sa funtzione printzipale de is eritrocitos e sa de ciùghere s'ossìgenu de is prumones a manu de is tèssidos e s'anidride carbònica de is tèssidos a is prumones, chi acumbèniant de ddu bogare a foras de su corpus. +Impare a is leucocitos e is piastrinas, is eritrocitos faghent parte de is elementos corpuscolados de su sàmbene, e comente is piastrinas portant sa particularidade de non tènnere nùcleu. Custa caraterìstica est tìpica isceti de is mammiferos, intames de is àteros vertebrados chi ddu tenent. + +Caràibes: +Is Caràibes sunt una regione de is Amèricas chi tirat a totu is paisos chi si gehtant in su mare Caraìbicu, chi benint a èssere totu is ìsulas de is Antillas e is litorales de unas cantas natziones cuntinentales de s'Amèrica tzentrale e meridionale. +S'àrea caraìbica est costituida de unu pore de ìsulas chi chirriant su gulfu de su Mèssicu de su mare de is Caraibes e custu etotu de s'ocèanu Atlànticu. Is ìsulas s'agatant aburdonadas in archipèlagos, chi s'agatant insertados issos etotu in àteros prus istèrridos. +S'iscerant: +Su clima est tropicale, meda proinosu e cun temperaduras costantes pro totu sa durada de s'annu, ablandadas de sa presèntzia de su mare. + +Puerto Rico: +Su Puerto Rico ˈriko o Porto Rico, uffitzialmente Istadu Lìberu Assotziadu de Puerto Rico (in inglesu Commonwealth of Puerto Rico, est unu territòriu de is Istados Unidos de Amèrica chi no est incorporadu. S'agatat in is Caràibes norti-orientales, a s'estu de sa Repùblica Dominicana e a s'uestu siat de is Ìsulas Vèrgines Britànnicas siat de is isulas Vèrgines Americànas. +Sa capitale est San Juan, sa limba uffìtziale s'ispagnolu, ma fintzas s'inglesu est reconnòschidu che limba uffitziale. +Su Puerto Rico est unu archipèlagu cumpostu de s'ìsula printzipale de Puerto Rico, e de àteras minores, is prus mannas de chi sunt Vieques, Culebra e Mona. S'ìsula de Puerto Rico, cun pagu prus de 9.000 km² de istèrrida est sa minore de is Antillas Majores. Is bividores sunt unos 3.6 milliones, chi nde faghent s'ìsula prus populada de tres in su grupu de is bator chi formant s'archipèlagu (is àteras tres sunt Cuba, Hispaniola e Giamàica). +Originalmente bìvidu pro chentinas de annos de pòpulos indìgenos connotos cun nòmine de "Taìno", s'ìsula fiat cunchistada de s'Ispagna cun Cristòlu Columbu in su segundu viàgiu a manu de is Amèricas, su 19 de onniasantu 1493. Comente Cuba, Puerto Rico at aguantadu che colònia ispagnola fintzas a su 1898. Mancari bi esserent is "Leges de Burgos" de su 1512 chi diant dèpere amparare is indianos, is Taìno fiant cautivados in is primos annos de sa colonizatzione e si fiant agatados a suportare sufferèntzias graes dadas fintzas de is maladias infetivas betidas de s'Europa, chi fiant responsàbiles de apidèmias mortales intre de issos. +Su clima de Puerto Rico est tropicale e sugetu a àrias caentes pro totu sa durada de s'annu. +In totu is bator sèculos de poderiu ispagnolu, cultura e paesàgiu de s'ìsula sunt istados trasformados. Fiant intradas connoschèntzias, usos e traditziones europeos, su cristianèsimu, sa limba e is tecnologias. S'ìsula fiat collegada a s'Ispagna cun naves chi sarpaiant de Cádiz a is Ìndias Otzidentales Ispagnolas onni annu. Fintzas de s'inghitzu de sa colonizatzione in su 1508, is bividores de Puerto Rico sunt istados tzitadinos ispagnolos e pro prus de 400 annos, s'ìsula fiat territòriu ispagnolu, mancari fatuvatu frantzesos, olandesos e britànnicos, chircarent de dda cunchistare. +Su 25 de onniasantu 1897, su guvernu tzentrale ispagnolu aiat afiantziadu prus autonomia a su Puerto Rico, e soberania majore subras is affàrios locales, diventaiat duncas una provìntzia autonoma. In su 1898 però s'Ispagna fiat fortzada de is Istados Unidos a tzèdere s'ìsula, a segus de sa gherra ispanu-americana, cun su tratadu de Parigi. +In su 1917, is Istados Unidos ant afiantziadu tzitadinàntzia a is bividores de Puerto Rico. In su 1948 ddis fiat dadu deretu de elèghere unu gubernadore issoro. In su 1952, a suta de sa pregunta de is Istados Unidos, fiat adotada una costitutzione locale. Segundu is printzìpios de sa Lege de is Reltzione Federales de su Puerto Rico, is residentes suos sunt galu sugetos a sa giurisditzione plenària de su Cungressu de is Istados Unidos. +Atualmente, s'ìsula abarrat territòriu de is Istados Unidos, mancari unu referendum de su 2012 apat dimustradu chi sa majoria de s'eletoradu (su 54%) est pro unu càmbiu de status, cun prena istatalidade che isceberu prefèridu. + +San Juan (Puerto Rico): +San Juan est una tzitade de unos 400.000 bividores, capitale e bidda majore de su Puerto Rico. Sa tzitade s'agatat a cara de sa costera setentrionale de s'ìsula. +Su nòmine ddi fiat dadu in onore de Santu Giuanne Batista (in ispagnolu San Juan Bautista). +Sa bidda, chi fiat fundada de is colonos ispagnolos in su 1521, est sa prus antiga de Puerto Rico e fintzas sa prus antiga bidda de fundatzione europea in territòriu de Istados Unidos. +In die de oe est su portu prus importante de s'isula e su tzentru finantziàriu, culturale, turìsticu majore. +San Juan est sa de 42 tzitades prus mannas a suta de sa giurisditzione de Istados Unidos. +S'àrea metropolitana contat prus de 2,1 milliones de residentes, chi benint a èssere una metade de totu is bividores de s'ìsula. + +Cádiz: +Cádiz est una tzitade de unos 123.000 bividores de Ispagna, cabulogu de sa provìntzia omònima, chi faghet parte de sa comunidade autònoma de s'Andalusia. S'agatat in su chirru prus sud-otzidentale de s'Europa cuntinentale. A fatu de Jerez de la Frontera est sa segunda bidda prus manna de sa baja de Cádiz. +S'economia s'apoderat mascamente subra s'indùstria e su commèrtziu, gràtzias de sa presèntzia de cantieris navales e atividades in sa zona de su portu. S'àtera faina importante est su turismu, sa bidda tenet difatis bellesas istòricas e est rica de prajas e fèstivales locales. +Cádiz est una de is biddas prus antigas de s'Europa de s'uestu: sunt istadas agatadas rastas archeològicas chi torrant a prus de 3.100 annos faghet. Diat dèpere istada fundada de is fenìtzios in su sèculu de 11 i.C., ma in die de oe sa nàschida sua est uffitzialmente datada a su sèculu de 8 i.C. + +Limonade: +Limonade (Limonad in créolu haitianu) est una bidda de unos 50.000 bividores de Haiti, chi s'agatat in su dipartimentu de Norti, in s'arrondissement de Cap-Haïtien. + +Polèsine: +Su Polèsine (in vènetu Połéxine, in dialetu ferraresu Pulésan) est una regione istòrica e geogràfica italiana, cun istèrrida e làcanas chi sunt mudados in su cursu de is sèculos. In passadu fiat fintzas connotu comente "Pòlesine de Rovigo". +In die de oe, de una bisura geogràficu-antròpica su Polèsine currespondet a sa provìntzia de Rovigo.; de bisura de sa geografia fìsica est intames definidu che su territòriu chi s'agatat in su cursu bàsciu de is frùmenes Àdige e Po, fintzas a su mare Adriàticu, cun làcana uesta non definida, chi ddu chirriat de is baddes mannas veronesas.. +Su territòriu s'iscerat che una limba de terra istrinta e longa, cun isvilupu de s'uestu a s'estu, inserrada intre is duos frùmenes de s'Àdige e su Po, fintzas a su delta de su Po, ricu de unu pore de rios e rastos de antigos frùmenes. Sa prus parte de is caminos antigas s'agatant in is àrgines, duncas in unu pranu prus artu de su de sa campagna a inghìriu. +Su nòmine de "Polèsine" est unu faeddu vènetu chi dependet de su latinu medievale "pollìcinum" o "polìcinum", chi cheret nàrrere "terra benatzosa". +Antigamente fiat usadu a sustantivu pro inditare is medas isuleddas chi s'agataiant in su caminu de unu o prus frùmenes. +In passadu s'àrea fiat una de is prus intemperiosas e sugetas a sa malaghera de Itàlia. + +Sophie Cottin: +Fatta manna in Tonneins, e poi a Bordeaux, da sa mama chi fit una appassionada de sa literadura e de s'arte, "Sophie Ristaud" aiat comintzadu dae subitu a s'appassionare issa puru. +In su 1790, a vint'annos, si fit cojuada a Jean Paul Marie Cottin, unu riccu banchieri pariginu, lassat a Bordeaux e si trasferit a Parigi. +In su 1793, in piena Rivolutzione, Cottin timet gai meda de esse' denuntziadu comente e aristograticu, chi si occhit e gai Sophie restat battìa, passende a un aiu pius modestu, ma bastante pro sos disizos suos chi, in sas ateras cosas, li permittin de contivizare sos interesses suos pro sa literadura chi, daboi de tottu cussas disgrascias, li serviat de consolu. +Intantu aiat comintzadu a iscriere chena aer desideriu de rende' pubricu su chi iscriiat. Ma pro una serie de secustantzias, a breve at sa possibilidade chi s'arte sua benzat connotta. Sophie Cottin aiat una curripondentzia epistolare cun d'unu cuginu (male primalzu), custu restat impressionadu dae sa lìtteras de sa cugina. Arrividu a Parigi, manifestat s'ammiratzione sua a sa cugina e chircat de l'incoraggiare a si faghe' connoschere ma issa, sende meda riservada, preferidi de esse' connotta solu dae unu intimu grupu de amigos. +Ma sende in istadu de bisonzu, pro chircare de mezorare sa situazione, iscriet in pagas chidas, su romanzu "Claire d'Albe" chi enit pubricadu, chenza su numene de s'autore, in su 1798. + +1800: +S'annu 1800 (MDCCC in nùmeros romanos) est un annu incomintzadu mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +2014 Golpe in Ukraina: +Su golpe filo-otzidentale in Ucraina est istadu unu càmbiu de regime, acontèssidu in manera illegale in sa Repùblica de Ucràina, boghende dae su podere su presidente Janukovic, elegidu democraticamente e instaurende una giunta golpista a favore de fàghere intrare s'Ucràina in s'alleàntzia militare de sa Nato e in s'Unione Europea. In sa propaganda de sos mèdia otzidentales custu golpe lu mutint revolutzione de "Maidan" chi in ucrainu bolet nàrrere "pratza", istorchende su nùmene de su logu in ue sa destra golpista aiat organizadu manifestatziones contra a su guvernu, sa "Maidan Nezalezhnosti"(pratza indipendèntzia) torrada a batigiare fintzas Euromaidan (Europratza). +In s'incomintzu de su 2014 sa destra ucraina at organizadu manifestatziones mannas fitianas in Kiev infiltradas meda dae sos movimentos neonazistas che a Pravi Sector (setore de destra) e a custas su guvernu legìtimu at rispostu lassende a totus su deretu de manifestare e chene perunu atu de repressione signaladu dae sos mèdia. +A pustis de calicunu mese de manifestadas fitianas, sas trumas de estrema destra ant comintzadu a ocupare cun sas armas sos palatzos de su guvernu, custringhende su presidente Janukovic a si nche fuire a Rùssia. +Segundu sos sondàgios de s'agentzia filo-otzidentale GfK in sas dies dae su 4 a su 18 de martzu in Uckraina su 48% de sos ucrainos susteniat su golpe, mentres chi su 34% fiat contràriu. Ma in s'Ucraina de giosso su e in cussa orientale petzi su 20% de sa populatzione fiat a favore de su golpe. Custu rispondet a sa partzidura linguìstica (e in parte ètnica) de cussu istadu. +Dae totu custu podiat nàschere isceti una gherra tzivile chi dae belle un'annu est triulende cussa terra, cun un'esèrtzitu ucrainu chi est cumpostu in majoria de trupas paramilitares de estrema destra, responsàbiles de crìmines contra a s'umanidade, pro àere mortu tzivìles innotzentes, che a sos filo-russos allutos bios su primu de maju in sa domo de sos sindacados in Odessa. +A totu custu sa Repùblica Autònoma de Crimea, regalada in su 1956 dae su presidente sovièticu Krushev a sa RSS Ucraina, at respostu faghende unu referendum, seberende a majoria de pedire s'annessione a sa Federatzione Russa. +Fintzas sas regiones a majoria de russos ètnicos de Donetsk e de Luhansk ant decraradu s'indipendèntzia, ratifichende-la a pustis cun unu referendum. +Dae tando durat una gherra in s'Ucraina orientale, chi pariat si fiat firmada cun su "alto el fuego" firmadu in Minsk in s'istiu coladu, dae sas autoridades de Kiev e dae sos separatistas, mentres chi sunt sighende is bombardamentos. + +Limba ucraina: +Sa limba ucraìna ("украї́нська мо́ва", ukrajins’ka mova) est una limba islava de s'ala de Ponente chi faveddan in Ucraina. Fintzas a su 1917-1918 si la connoschiat fintzas comente limba rutena pro si rifèrrer a cussos ucrainu-faveddantes chi vivian in s'Imperju Austro-Ungaricu e, peri, comente limba russa minore pro narrer a cussos chi vivian in s'Imperju Russu. + +Jerez de la Frontera: +Jerez de la Frontera ðe la fɾon'teɾa, prus nodiu simpremente comente Jerez, est una tzitade de unos 212.000 bividores chi s'agatat in Ispagna, in sa comunidade autònoma de s'Andalusia, a intro de sa provìntzia de Cádiz, est posta duncas in su chirru prus meridionale de sa natzione, 12 km a tesu de s'oceanu e 85 km de s'Istretu de Gibilterra. Sa bidda est sa prus manna de sa provìntzia e sa de chimbe de totu s'Andalusia. +Sa posidura tzentrale e in collegamentu bonu cun su restu de sa provìntzia, nde faghet su logu printzipale de comunicatzione e unu de is tzentros logìsticos e de trasportu prus importantes de s'Andalusia otzidentale. Gràtzias a su nùmeru de bividores e a is possibilidades de crèschida, Jerez tenet dinamismu econòmicu majore in cumparantzia cun su cabulogu de sa provìntzia, Cádiz. Jerez est connota in su mundu pro su binu omònimu. +Su territòriu comunale de Jerez est de 1.188,23 km², e s'agatat in sa badde de su Guadalquivir. Cun istèrrida comunale de 1.188,23 km², Jerez tenet su segundu prus mannu de s'Andalusia a pustis de su Córdoba e su de sete de totu s'Ispagna. Fintzas a su 1995, in antis de s'ischirriadura de de San José del Valle fiat su prus mannu de s'Andalusia. +Est una de is biddas prus importantes de s'àrea metropolitana Baja de Cádiz-Jerez, àrea urbana de tres in Andalusia e una de is prus ativas economicamente e industrialmente. + +Andalusia: +S'Andalusia est una de is deghessete comunidades autònomas de s'Ispagna. Su cabulogu est Sevilla. +Sa comunidade autònoma est partzida in oto provintzias: Almeria, Cádiz, Córdoba, Granada, Huelva, Jaén, Málaga, provìntzia de Sevilla. +Cun istèrrida de 87 268 km² e populatzione de unos 8,3 milliones de bividores, s'Andalusia est sa segunda prus istèrrida e sa prus populada regione de totu s'Ispagna chi, cunsiderende·nche s'istòria e sa cultura, ddi dant pesu de importu in sa natzione. +Posta in su sud-uestu de s'Europa, allàcanat in s'uestu cun su Portugallu, de su norti-uestu a s'estu cun is regiones de Extremadura, Castilla-La Mancha e Murcia e in su sud si ghetat in su mare Mediterràneu a manu de su chirru estu e in s'ocèanu Atlànticu a manu de su de uestu. Allàcanat fintzas cun su territòriu britànnicu de Gibilterra. +Sa comunidade autònoma est istada costituida segundu s'artìculu de sa Costitutzione ispagnola de su 1978, chi reconnòschet su deretu de autònomia de is natzionalidades e de is regiones suas. su protzessu de autònomia polìtica s'àplicat peri su protzedimentu restritivu de chi a s'artìculu 151 de sa Costitutzione, chi faghet de s'Andalusia sa sola comunidade ispagnola chi apat assupridu a s'autonomia in custa manera. +S'àergiu geograficu est un ude is elementos chi dant particularidade a s'Andalusia. S'iscerant tres mannas àreas ambientales, definidas de is fatores disvariados chi cumponent s'ambiente fìsicu: sa Sierra Morena (chi est su cumpressu montosu chi chirriat s'Andalusia de sa Meseta), sa Cordigliera Bètica e sa Depressione Bètica, chi iscerat s'Arta Andalusia de sa Bàscia Andalusia. +S'istòria de s'Andalusia est su resurtadu de unu protzessu cumpressu chi chi aunit in su tempus pòbulos e culturas diferentes, e fentzamentas diferentes realidades sòtziu-econòmicas e polìticas. In su territòriu suo si sunt difatis sutzèdidos is iberos, is cartaginesos, is romanos, is vàndalos, is visigotos e is arabos. Paris a s'ìstoria, sa cultura andalusa s'est isvilupada de cusseguèntzia, dende·ddi una particulare identidade. +Pro su chi pertocat sa chistione econòmica, sa regione a oe est caraterizada pro èssere agràbiada posta in cumparàntzia cun àteras partes de Ispagna e de s'Europa, a resurtadu de su fallimentu in ie de sa rivolutzione industriale e de una posidura perifèrica in logu de tzircùitos de affàrios internatzionales. De custa cunditzione est fàtzile a si nd'acatare abbaidende comente su setore industriale tèngiat pegu pesu in s'economia de su logu, chi s'agatat basada mascamente subra sa massaria e subra de is serbìtzios. S'economia andalusa est noantamas sa de tres de Ispagna. +Fintzas a su 14 de martzu 1995, is biddas de Ceuta e Melilla, oe autònomas, fiant apendìtzios amministrativos de s'Andalusia. +S'ispagnolu chistionadu in Amèrica est in manna parte dependente de su dialetu andalusu, comente cusseguèntzia de su fatu chi Sevilla at tentu rolu de mèdiu de comunicatzione primàrgiu cun is colònias intre de is sèculos de 16 e de 17. + +Ceuta: +Ceuta (nòmine uffitziale ispagnolu "Ciudad Autónoma de Ceuta", in àrabu "سبتة" "[Sabta") est una tzitade autònoma de s'Ispagna chi s'agatat in s'Àfrica de Norti, a cara de sa costera mediterrànea e inghiriada de su Maroco, pagu a tesu de s'istretu de Gibilterra. Tenet populatzione de unos 79.000 bividores e istèrrida de su territòriu de 18,5 km². +In s'istòria Ceuta est istada fatvatu abbadinada a is poderios cartaginesu, romanu, visigotu e àrabu, fintzas a èssere cunchistada de su Portugallu su 14 de austu 1415. Su Portugallu dd'aiat pois tzèdida a s'Ispagna in su 1668. +Ceuta bantat unu status a metade instra su de unu comunu e de una comunidade autònoma. In antis de s'Istatutu de Autonomia, faghiat amministrativamente parte de sa provìntzia de Cádiz. +Su territòriu est parte de su sistema duanale de s'Unione Europea e de su sistema polìticu e econòmicu de s'Unione. Sa bidda est unu portu francu. +Su guvernu de su Maroco pretendet s'intrada de Ceuta in su Maroco, ma su guvernu de Madrid no at mai fatu peruna tratativa a custu reguardu. +Allàcanat cun is biddas marochinas de Fnideq e Tangeri. + +Melilla: +Melilla (nùmene uffitziale in ispagnolu "Ciudad Autónoma de Melilla"; in àrabu: "مليلية", in bèrberu Mrič o Tamlilt, ""sa bianca""; antigamente connota da is romanos comente "Rusadir"; de is grecos" Ῥυσσάδειρον", [Ryssadeiron) est una bidda autònoma de s'Ispagna chi s'agatat in s'Àfrica de su Norti. +Contat populatzione de unos 85.000 bividores e istèrrida de su territòriu comunale de 12,3 km². +Melilla est unu portu francu, e sa faina printzipale est sa pisca. Àteras atividades sunt dadas is commèrtzios atraessu sa làcana (legales o de contrabandu). +Allàcanat cun is comunos marochinos de Beni Ansar e Farkhana. + +Roberto Trashorras: + +Àfrica de su Norti: +S'Àfrica de su Norti o Nordàfrica est sa regione prus setentrionale de su cuntinente africanu. Segundu sa definitzione de is Natziones Unidas nde faghent parte ses istados: +A custos, segundu is bisuras benint azuntos fintzas: +Algeria, Maroco, Tunisia, Lìbia e fatuvatu sa Mauritania e su Sahara Otzidentale cumponent su "Maghreb", intames Egitu e Sudan cumponent sa "Badde de su Nilu" (chi pigat nùmene de su frùmene omònimu). +S'Egitu est unu istadu transcuntinentale, sende chi sa penìsula de su Sìnai geograficamente est posta in Àsia. S'Àfrica de su Norti contat fintzas is possidèntzias ispagnolas de Ceuta, Melilla, duas exclaves chi s'agatant a cara de sa costera de su Maroco. Is ìsulas Canàrias, chi faghent parte de s'Ispagna e is ìsulas de Madeira, chi sunt portughesas, a illargu de sa costera norti-otzidentale de s'Àfrica, sunt carchi bortas cunsideradas a partes de sa regione. +Culturalmente su Nordàfrica s'iscerat de su restu de su cuntinente africanu, pro ite su desertu de su Sahara at fatu de barriera limitende is cuntatos cun is àteros populos chi bivent in a sud de su desertu. S'Àfrica de su norti est duncas istoricamente e antropologicamente prus custrinta a s'Oriente Mèdiu, in Àsia e a s'Europa. S'influèntzia islamica in s'àrea, nde faghet fintzas una parte significativa de su mundu àrabu. + +Tangeri: +Tangeri (in àrabu : "طنجة" ; in bèrberu "Tanja", ⵟⴰⵏⵊⴰ ; in latinu : "Tingis") est una tzitade de unos 670.000 bividores de su norti de su Maroco, chi s'agatat in sa regione de su Rif otzidentale. +Est su cabulogu de sa regione de Tanger-Tétouan e de sa prefetura de Tanger-Asilah. Posta in su cabu prus a norti de su Maroco, sa bidda nd'est fintzas su portu majore de colligamentu cun s'Europa, de chi est istesiada isceti de is 14 km de s'Istretu de Gibilterra. + +Beni Ansar: +Beni Ansar o Aït Nsar (in bèrberu Aït Nṣar; in àrabu بني نصار) est una bidda de unos 32.000 bividores de su Maroco de norti-estu, posta in territòriu de sa provìntzia de Nador. +S'agatat a curtzu de s'exclave ispagnola de Melilla e a 77 km de sa làcana cun s'Algeria. +Su portu de Beni Ansar est unu de is prus importantes de s'istadu. + +Farkhana: +Farkhana, connota fintza comente Farẖānah e Farkhâna, est una bidda de unos 11.000 bividores de su Maroco norti-orientale chi s'agatat in sa provìntzia de Nador. + +Fnideq: +Fnideq, connota fintzas comente al-Finīdiq (in ispagnolu Castillejos) est una bidda de unos 53.500 bividores de su Maroco de su norti, chi s'agatat in sa regione de Tangeri-Tétouan. +Est sa bidda marochina prus a curtzu a s'exclave ispagnola de Ceuta. + +Malària: +Sa malària o malàghera o malàrica est una parassitosi, maladia causada de is parassitos protozoos de su gènere Plasmodium. +Intre de is bàrias ispètzias de su Plasmodium, bator sunt is prus ispainadas, ma sa prus perigulosa est su "Plasmodium falciparum", chi in is sugetos imfestados dat prus artos pescentos de morte. +Su parassita sighit a bìvere in is infestados cronicamente e est trasmìtidu peri sa ispitzuladura de zinzulas cun sambene impestadu de gènere "Anopheles". +Sa malaghera est sa parassitosi prus ispainada, e si manifestat cun cuadru clìnicu de maladia caraterizadu pro si presentare acutamente cun calentura e sìngias disvariadas segundu s'ispètzia infetante. +Si podet agatare che maladia endèmica in àreas de su mundu comente Amèrica de su Sud, Àfrica e Àsia, ma fatuvatu podet interessare fintzas paisos chi s'agatant in àreas climàticas temperadas, in ue is casos sunt dados de is mòvidas de pessones de is àreas cun endemia. + +Ùteru: +S'ùteru o madre est unu òrganu chi apartenet à s'aparatu riprodutore femininu. Est una busciaca meda vascularizada, chi a cara de sa chèrbica s'aberret a su canale vaginale, e chi in sa parte codiana a manu de sa busèriga, s'istringhet in duas partes isceradas chi pigant nùmene de tubas de Falloppio, chi andende s'una fache a dereta, s'àtera fache a manca de sa lìnia mediana s'aberrent a is overas. + +San José del Valle: +San José del Valle est unu comunu ispagnolu de unos 4.300 bividores, chi s'agatat in sa comunudade autònoma de Andalusia. +Su comunu est istadu fatu in su 1996, cun s'ischirriadura de sa bidda de Jerez de la Frontera. + +Sevilla: +Sevilla (pronuntziadu localmente [seˈβiʝa) est una tzitade de unos 700.000 bividores de s'Ispagna, cabulogu de sa comunidade autònoma de Andalusia e de sa provìntzia omònima. +Sa bidda, de orìgine iberu-pùnica, s'agatat in su chirru sud-otzidentale de s'istadu, in s'oru de su frùmene Guadalquivir. Si podet cunsiderare chi siat su tzentru artìsticu, culturale, finantziàriu, econòmicu e sotziale de su sud de sa natzione. +Sevilla est sa de bator tzitades de s'Ispagna a populatzione. S'àrea metropolitana contat unos 1,5 milliones de residentes. +Is numerosos monumentos, s'aèrgiu urbanu, is giardinos e s'istile de vida nde faghent unu logu turìsticu de fama mundiale. Sa Giralda, sa Seu, s'Alcázar e s'Archìviu de is Ìndias sunt decrarados patrimòniu de s'umanidade de s'UNESCO fintzas de su 1987. + +Córdoba (Ispagna): +Córdoba (in àrabu: قُرطبة‎, [Qurṭubah, in latinu: Cordŭba), est una tzitade de uns 328.000 bividores de Ispagna, chi s'agatat in Andalusia, in ue est cabulogu de sa provìntzia omònima. +Sa bidda antiga cunserbat numerosaa testimonias architetònicas de cando Córdoba diat capitale de "Hispania Ulterior", in su tempus de su poderiu romanu e de cando, fiat capitale de s'Emiradu Islàmicu e a pustis Califfadu de Córdoba. +Segundu is istùdios, in su sèculu de 10 Córdoba fiat sa tzitade prus populada de su mundu, suta e a su tempus de su Califu Al Hakam II fiat diventada unu tzentru culturale islamucu. Is universidades de sa tzitade fiant tando is prus modernas de su mundu e ant tentu importu mannu in s'isvilupu de is connoschèntzias de su tempus subra matemàtica e astronomia. Córdoba fiat su tzentru intelletuale de s'Europa e nodia pro sa sotziedade musulmana tolerante in is cunfrontos de is minorias. +In die de oe su tzentru istòricu est patrimòniu de s'UNESCO. + +Itri: +Itri est unu comunu de unos 10.600 bividores italianu chi s'agatat in sa regione de su Lazio meridionale, in sa provìntzia de Latina. + +Todos caballeros: +S'ispressione ispagnola "Todos caballeros" (in sardu "Tottus Caballeris") est una cosa chi dìat àer nàu Càralu de V ind una bisita a s'Alighera tra su 7 e su 8 de Santu Gabine de su 1541. Sas fontes, peròe, non sun de accordu nen a pizu de su fattu chi sa cosa la apat nada de abberu, nen a pizu de cale essèret sa reale imposta de su re. Tra sos significos sas teorias naran: +Peròe, ind unu traballu de Giuseppe Fumagalli si leghet: +S'ispressione si impreat, oje in dìe, in sentidu isputziadore pro descrìer cussas propustas chi tenden a dare a s'unu e a s'atteru tzertos privillèzios, annuddandelos gai etottu; de sa matessi manera, est de impreu fintzas pro indittare una situassione in ube tottus si naran binchidores. + +Prestìgiu (sotziolinguìstica): +In sotziolinguìstica, su prestìgiu est su livellu de respetu dadu a una limba o limbàgiu cunforma a sas àteras limbas o limbàgios impreados in una matessi comunidade de faeddadores. Su cuntzetu de prestìgiu in sa sotziolinguìstica est ligadu a su cuntzetu de importàntzia e podere de una classe intre una sotziedade. Difatis, in gènere, sa limba o limbàgiu chi at unu prestìgiu positivu est sa chi impreat de prus sa classe dominadora, e sa chi at unu prestìgiu negativu est sa chi impreant de prus sas classes traballadoras. S'idea de prestìgiu est ligada a pare fintzas cun s'idea de de limba istandard, ca est meda probàbile chi a su limbàgiu prus de prestìgiu nche lu pòngiant comente limba istandard: ma b'at limbas in ue custu no est capitadu, che a s'àrabu. +Su prestìgiu essit a pitzus in manera ladina mescamente in ue b'at duas o prus limbas impreadas dae una matessi comunidade, comente is cuntestos urbanos, in ue bi podent èssere faeddadores de paritzas limbas chi istant a curtzu. +Fintzas si is limbas ant unu prestìgiu diversu, chi podet cambiare in mègius o in peus a segunda chi nche l'impreent o nono in is istitutziones e in is agentzias pùblicas chi isparghent s'educatzione e sa cultura, totu is limbas ant su pròpiu balore si nche las cunsideramus a livellu de s'istrutura formale e in sa capatzidade teòrica de esprìmere cuntzetos. +Resones de su prestìgiu. +A limbas e limbàgios diversos lis dant unu prestìgiu diversu pro more de paritzas càusas comente "un'erèntzia literària rica, unu livellu artu de modernizatzione de sa limba, un'importàntzia manna a livellu internatzionale o s'importàntzia sotziale de is faeddadores suos". +Si at medas de custos caràteres est probàbile chi apat unu prestìgiu mannu; in sa matessi manera, una limba o unu limbàgiu chi nd'at pagos de custos caràteres est probàbile chi apat unu prestìgiu bassu. Su caràtere prus de importu pro determinare su prestìgiu de una limba est s'importàntzia chi at in sos raportos internatzionales: e pro custa resone oe sa limba cun su prestìgiu prus mannu est s' inglesu. In s'istòria de s'Europa otzidentale, sas limbas chi ant àpidu su prestìgiu prus mannu sunt istadas diversas: s'"italianu in su medioevu fiat sa limba prus impreada in su Mediterràneau in pare cun sa limba franca e at àpidu unu prestìgiu mannu in su tempus de su Renaschimentu; in sos sèculos XVII-XIII su frantzesu fiat sa limba de sas cortes reales e est abbarrada sa limba de sa diplomatzia finas a su sèculu XX. +Efetos de su prestìgiu in su cunsiderju de una limba. +Limba o dialetu? +Si unu idioma nche lu cunsiderant che a una limba o che a unu limbàgiu dipendet meda dae su prestìgiu suo. Faeddende de sa definitzione de limba, Dell Hymes at iscritu chi "a bortas narant chi duas comunidades apant una matessi limba, o diversas limbas, pro more de su fatu chi si cumprendent a pare, o chi non si cumprendent" ma, medas bias, custa definitzione a sa sola non bastat. +Sas variedades linguìsticas de un'àrea geogràfica esistint semper in unu continuum dialetale, e andende dae unu logu a s'àteru atzapamus belle semper unu limbàgiu locale diversu. Custu continuum bolet nàrrere chi, mancari chi su tedescu istandard e s'olandesu istandard non siant intellegìbiles, su limbàgiu de sas persones chi istant a làcana ta Germània e Olanda s'assimìgiat de prus a su de sas comunidades lacanàrgias a s'àtera ala de sa frontera chi no a sa limba istandard de s'istadu issoro. Mancari gasi, is faeddadores chi sunt a curtzu a sa frontera si cunsiderant comente faeddadores de una variante de sa limba istandard de s'istadu issoro, e custos limbàgios si sunt evolvende semper a s'ala de sa limba istandard. + +Amèrica de su Sud: +S'Amèrica de su Sud o Sudamèrica (grafia alternativa: "Sud-America") o Amèrica Meridionale est sa parte de su cuntinente americanu posta a su sud de s'Amèrica Tzentrale. Atualmente est cunsiderada segundu de is bisuras unu sub-cuntinente o unu cuntinente a parte (ma isceti unu modellu de istùdiu de bator ddu cunsiderat propiamente cuntinente).. +Cun s'Amèrica de su Norti e s'Amèrica Tzentrale, est una de is tres macro-regiones cun chi s'Amèrica est atualmente partzida. +S'Amèrica de su Sud est porta integramente in s'emisfèriu otzidentale e pro sa prus parte in s'emisfèriu australe. S'agatat posta intre s'ocèanu Patzìficu in s'uestu, s'ocèanu Atlànticu in s'estu, su mare de is Caràibes in su norti e format sa làcana setentrionale de su mare antàrticu in s'estremu sud. In su norti uestu, peri sa làcana intre Colòmbia e Panamà est aunida cun s'Amèrica Tzentrale. +Tenet istèrrida de 18 841 000 km², chi currespondent a unu 3,5% de sa subrafaci de su praneta. Sa populatzione est carculada de èssere de unos 400 milliones de bividores. + +Amèrica de su Norti: +S'Amèrica de su Norti o Amèrica Setentrionale o Nordamèrica (grafia alternativas: "Nord-America") est una de is tres macro-regiones printzipales cun chi est partzidu su cuntinente americanu (is àteras duas sunt s'Amèrica Tzentrale e s'Amèrica de su Sud). +S'àrea sua currespondet a manna parte de su chi, segundu unos cantos geògrafos, est su "cuntinente Nordamericanu" (sa parte minore diat bènnere a èssere s'Amèrica Tzentrale), e chi segundu àteros est unu "sub-cuntinente". +Su Mèssicu no est intregamente parte de su territòriu de su sub-cuntinente e est fatuvatu insertadu a parte de s'Amèrica Tzentrale. Prus de pretzisu non s'agatant in s'Amèrica setentrionale su Tabasco, su Campeche, su Yucatán, su Quintana Roo, su Chiapas e una parte minore de su Veracruz e de s'Oaxaca. +S'Amèrica de su Norti tenet istèrrida de 21 949 120 km² (o de 23.473.000 km² cumprendende su Mèssicu) e contat unos 351 milliones de bividores (o 430 milliones cunsiderende fintzas is messicanos). Rapresentat prus de su 55% de su territòriu de su cuntinente americanu e su 4,6% de sa subrafaci de sa Terra. + +Trinidad e Tobago: +Trinidad e Tobago, uffitzialmente Repùblica de Trinidad e Tobago, est unu istadu cumpostu de duas ìsulas chi s'agatant a illargu de is costeras de su Sudamèrica, a su norti-estu de su Venezuela e a su sud de Grenada, in is Antillas Minores. +Sa capitale est Port of Spain, sa prus manna tzitade Chaguanas, sa limba uffitziale s'inglesu. +Trinidad e Tobago est famadu pro su Carrasegare e est su logu de nàschida de su limbo. +Geografia. +Generalmente cunsiderada a parte de is Caràibes, cumpartzit làcanas maritimas cun àteras natziones comente Barbados in su norti-estu, Grenada in su norti-uestu, Guyana in su sud-estu e Venezuela in su sud e in s'uestu. +Su territòriu tirat a una istèrrida de 5.128 km² e est formadu de is dua ìsulas majores, Trinidad e Tobago, prus unu pore de àteras minores. Is dua sìsulas majores sunt divìdidas in noe regiones e unu distretu. Sangre Grande est sa regione, cun istèrrida chi ammuntat unu 18% de s'àrea totale e su 10% de sa populatzione de sa natzione. +Geograficamente Trinidad e Tobago est postu a foras de sa chinta de is araganos. +Istòria. +S'ìsula de Trinidad est istada colònia ispagnola de s'arribu de Cristoforo Colombo in su 1498, a sa capitolatzione de su guvernadore ispagnolu, DOn José Chacón, cun sa cunchista de is britànnicos in su friàrgiu de su 1797. +Pro su chi pertocat Tobago, in paris tempus aiat cambiadu dominatziones de ispagnolos, britànnicos, frantzesos,olandesos e curlandesos. Is duas ìsulas, chi sunt abarradas isparigadas fintzas a su 1889, fiant tzèdidas a sa Grandu Britànnia cun su Tratadu de Amiens de su 1802. Est imbàtidu a s'indipendèntzia in su 1962, dende·sì ordinamentu de repùblica in su 1976. +Economia. +Contrariamente a sa prus parte de is Caràibes in ue si chistioat inglesu, s'economia de Trinidad e Tobago s'apoderat mescamente subra s'indùstria, su petròliu e su petrolchìmicu. Est unu de is istados prus ricos de sa regione, gràtzias a is reservas de petròliu e gas. + +Port of Spain: +Port of Spain (in ispagnolu Puerto España) est una tzitade de unos 37.000 bividores, capitale de Trinidad e Tobago. +Cun àrea metropolitana chi contat unos 270.000 residentes, Port of Spain est su tzentru printzipale de s anatzione. Est fintzas unu de is portos prus mannos de su mare de is Caràibes. Su turismu est una de is fainas printzipales de sa bidda. + +Chaguanas: +Chaguanas est una bidda de Trinidad e Tobago chi s'agatat in s'ìsula de Trinidad. Cun unos 83.500 bividores est sa bidda prus populada de sa natzione. + +Suriname: +Su Suriname, uffitzialmente Repùblica de Suriname (in olandesu: "Republiek Suriname" ˌsyriˈnaːmə, in sranan tongo "Ripoliku Sranan"), est unu istadu chi s'agatat in su norti-estu de s'Amèrica de su Sud, a cara de sa costera atlàntica. +Sa capitale est Paramaribo, sa limba uffitziale est s'olandesu, impatadu impare a sa limba franca, su sranan tongo, crèolu chi benit de s'inglesu cun fortes influèntzias de s'olandesu, portughesu e ispagnolu. Chistionadas sunt fintzas àteras limbas, mescamente, dialetos de s'hindi, su giavanesu, su cinesu e limbas amerindas. +Geografia. +S'istadu tenet istèrrida de 163.270 km² e populatzione de unos 539.000 bividores, chi bivent mescamente in su chirru setentrionale, a cara de sa costera. Allàcanat in s'estu cun sa Guyana Frantzesa, in su sud cun su Brasile, in s'uestu cun sa Guyana e in su norti si ghetat in s'ocèanu Atlànticu. +Istòria. +Su Suriname fiat colonizadu de is britànnicos] e de is olandesos in su sècule de 17. Cunchistadu de is olandesos in su 1667, est abarradu a suta de su cuntrollu suo cun nùmene de "Guyana Olandesa" fintzas a su 1954. Fiantza a tando fiat cunsideradu parte costituente de is territòrios (in olandesu "landen") de su "Rènniu de is Paisos Bàscios", a costadu cun is Paisos Bàscios e is" "Antillas Olandesas. +Su 25 de santandria 1975, s'istadu de Suriname at lassadu su Rènniu, e est diventadu indipendente. Mermu de su CARICOM, est cunsideradu culturalmente parte de is Caràibes. Sa de is Caràibes est difatis sa regione cun chi tenet cambiapares printzipales culturales cummertziales. +Economia. +Is atividades estrativas minerarias sunt is risursas economicas printzipales de su Suriname, in particolare sa de baucsite, de prus pagu tempus at tentu inghitzu s'isfrutu de is reservas de petròliu. Sa massaria est comente chi siat sa faina printzipale de su 25% de sa populatzione. +S'economia de s'istadu est noantames meda dipendente de is comunàrgios esteros, chi sunt is Paisos Bàscios, is Istados Unidos e is istados caraìbicos. + +Paramaribo: +Paramaribo (fintzas incurtzadu in Parbo) est una tzitade de unos 245.000 bividores, capitale de su Suriname. +Est sa prus manna bidda e tzentru econòmicu de su Suriname, in su distretu suo suo bivet su 50% de sa populatzione de totu s'istadu. +Su tzentru istòricu est istadu decraradu patrimòniu de s'UNESCO, pro s'architetura carateristica. + +Limba franca: +S'impitu de una limba franca permitet a is operadores interessados de faghere una comunicatzione dereta chentza de abisòngiu de s'agiudu de medianeris. + +Colòmbia: +Sa Colòmbia (pronùntzia ispagnola [ko'lɔmbja]), uffitzialmente Repùblica de Colombia, est unu istadu chi s'agatat in sa zona norti-otzidentale de s'Amèrica de su Sud. Sa capitale est Bogotá. +Geografia. +Sa Colòmbia tenet isterrida de 1.141.748 km² (o 2.070.408 km² chi sunt azuntos is 928.000 km² de isterrida marìtima), chi nde faghent s'istadu de bator prus isterridu de su sub-cuntinente sudamericanu. Est intames su de tres in populatzione, cun unos 46.300.000 de bividores. +Allàcanat in s'estu cun Venezuela e Brasile, in su sud cun su Perù e Ecuador, in s'uestu si ghetat in s'ocèanu Patzìficu, in su norti in su mare de is Caràibes e in su norti-uestu allàcanat cun Panamá. Tenet fintzas perricas territoriales cun Venezuela e Nicaràgua pro su chi pertocat is làcanas maritimas. A sa Colòmbia apartenent unas cantas ìsulas: s'archipèlagu de San Andrés, Providencia e Santa Catalina. +Est su solu istadu de su Sudamèrica chi tengiat bessida siat in su Patzìficu, siat in su mare de is Caràibes. +Istòria. +Su territòriu de sa Colòmbia, in antis de s'arribu de is cunchistadores ispagnolos fiat bìvidu de tribùs amerindas chi bi fiant lòmpidas de s'Amèrica Tzentrale e de is Caràibes. Is tribùs printzipales fiant is "muisca", "quimbaya", "tayrona", e "zenù", chi chistionaiant limbas de fammìllia arawakana, chibcha, caribe. Su sud fiat in parte ocupadu de is Incas. +In su sèculu de 15, is "conquistadores" ispagnolos aiant ocupadu e colonizadu su territòriu, chi diat pois pigare nùmene de Visurènniu de Noa Granada. +In su 1819, cun is campagnas de Simón Bolivár, sa Colòmbia aiat otentu s'indipendèntzia de s'Ispagna impare is atuales Panamá, Venezuela e Ecuador, chi a su tempus s'agataiant aunidas in una repùblica narada "Grandu Colòmbia". Giai in su 1830, a causa de gherra internas sa Grandu Colòmbia si fiat noantames ischirriadas Venezuela e Ecuador. +Is chi oe sunt Colòmbia e Panamá diant formare sa Repùblica de Noa Granada, chi in tempus afatante si diant federare cun sa Cunfederatzione Granadina in su 1858, pois diant formare is Istados Unidos de Colòmbia. S'istrutura de s'atuale istadu tzentralista torrat a coa a su 1886. Afines, in su 1903, sa Gherra de is Milli Dies at betidu a sa setzessione de Panamá. +Sa Colombia est istada pois in gherra cun su Perù in su 1932, pro su cuntrollu de unu territòriu chi pigat nùmene de trapètziu amazònicu. Sa gherra at agatadu determinu gràtzias a s'inteventu de sa Lega de is Natziones. +In su 1948 at tentu inghitzu un'època de violèntzias, chi at tentu bessida in sa gherra tzivile, chi at betidu s'atuale gherra de guvernu contra òrganos para-militares de traficantes de droga de unu cantone e guerrilla communista de un'àteru cantone. Su cunflitu est causa de mortos, ingotos, pessones iscumpassidas, e milliones de isfollados, chi ponent sa Colòmbia intre de is paisos prus violentos in su mundu e nde faghent unu de is prus mannos esportadores de droga. +Cuntantu custu s'istadu at tentu istitutziones relativamente istàbiles, foras pro is annos intre su 1953 e su 1957, cando a pustis de unu corpu de istadu su generale Rojas Pinilla fiat artziadu a su guvernu. +Atualmente sa Colòmia est una repùblica unitària de tipu presidentziale; su pòdere legislativu est in manu a su Cungressu, cumpostu de Càmbara (102 deputados) e Senadu (166 senatores). +Economia. +A s'inghitzu de su sèculu de 21 sa Colòmbia est una potèntzia de grandesa mèdia, cun richesa produida a su de bator postos intre de is natziones de su Sudamèrica, in ue s'economia s'apoderat mescamente in sa produtzione de café, esportatzione de frores, crabone e petròliu. +Su bilantzu de s'istadu est in manna parte agrabiadu de is ispesas militares, chi dependent de su sustentamentu de s'esèrtzitu prus mannu de s'Amèrica Meridionale in cumaprantzia a su nùmeru de bividores. + +Bogotá: +Bogotá est una tzitade de unos 7,4 milliones de bividores, capitale de sa Colòmbia e cabulogu de su dipartimentu de Cundinamarca. +Su nùmene dependet de su faeddu indìgenu "Bacatá", chi inditat unu tipi de massaria praticada de is ìndios muisca. +Fintzas a su 1998 su nùmene integru de sa bidda fiat "Santa Fé de Bogotá". + +Panamá: +Panamá  uffitzialmente Repùblica de Panamá (in ispagnolu: República de Panamá [reˈpuβlika ðe panaˈma), est s'istadu prus meridionale de s'Amèrica Tzentrale. Sa capitale est Panamá, sa limba uffitziale s'ispagnolu. +Geografia. +S'istadu tenet istèrrida de 78.200 km² e populatzione de unos 3.700.000 bividores. S'agatat postu in s'istmu chi aunit su sub-cuntinente nordaemericanu cun su sudamericanu. Allacanat in su norti cun su Costa Rica e in su su cun sa Colòmbia. +Istòria. +In antis de s'arribu de is ispagnolos in su sèculu de 16, su territòriu de Panamá fiat bìvidu de medas tribùs indìgenas. +S'indipendentzia de s'Ispagna dd'at balangiada in su 1821, aunida cun Colòmbia (tando narada "Nueva Granada"), Ecuador e Venezuela in sa "Repùblica de Gran Colombia". +A s'iscontzu de sa Gran Colòmbia in su 1832, isceti Panamá fiat abarrada aunida a Nueva Granada chi a coa aiat pigadu su nùmene de "Repùblica de Colòmbia". Cun s'apògiu de is Istados Unidos Panamá s'est pois pòdida ischirriare e diventare istadu indipendente in su 1903. +A s'indipendèntzia est cussighida sa fraigadura de su Canale de Panamá, chi est istada fata de s'esèrtzitu USA intre de su 1904 e su 1914. In su 1977, est istadu firmadu unu acòrdiu chi afiantziaiat sa tramudadura de su canale de is Istados Unidos a Panamá cun s'acabu de su sèculu de 20. Sa tramudadura at tentu atu su 31 de nadale 1999. +Economia. +Su traficu atraessu su canale rapresentat galu una parte importate de sa richesa de s'istadu, chi bantat sa segunda economia prus manna de s'Amèrica Tzentrale, sa cun crèschida prus lestra e su prus artu consumu peròmine. +In su 2013 Panamá est imbàtida a sa de 5 posiduras in sa classìfica de s'isvilupu umanu intre de is istados latinu-americanos e a sa de 20 posiduras in sa classìfica mundiale. + +Panamá (tzitade): +Panamá (nùmene integru: "Nuestra Señora de la Asunción de Panamá"), est una tzitade de unos 708.738 bividores, capitale de Panamá, in ue est tzentru printzipale econòmicu, polìticu e culturale. Est fintzas cabulogu de sa provìntzia omònima. +Panamá s'agatat in sa costera de su Patzìficu, a s'intrada de su Canale de Panamá. +S'àrea metropolitana contat prus de unu millione de residentes. + +Mare Caraìbicu: +Su mare Caraìbicu o Carìbicu (naradu fintzas mare de is Caràibes, de is Caraìbes o de sos Caribes), est unu mare tropicale chi s'agatat in s'emisfèriu otzidentale, parte de s'ocèanu Atlànticu, a su sud de su golfu de su Mèssicu. +Est unu mare de tipu mediterràneu, chi tirat a manna parte de s'àrea caraìbica. S'agatat serradu in su sud de s'Amèrica Meridionale, in s'uestu e sud-uestu de s'Amèrica Tzentrale, in su norti e in s'estu de is Antillas. Totu s'àrea de su mare caraìbicu est connota cun nùmene de Caràibes. +Su mare Caraìbicu est unu de is prus mannos de sa Terra, cun isterrida de unos 2.754.000 km². Su puntu prus funduru est a illargu de s'ìsula de Cayman, intre Cuba e sa Giamàica, cun fundigu de 7.686 metros a suta de su mare. + +Amèrica Latina: +S'Amèrica Latina est costituida de is paisos de su cuntinente americanu chi sunt istados colonizados o comente chi siat fortemente influentzados pro resones disvariadas, de is natziones latinas europeas de Ispagna, Portugallu e Frantza e in ue sunt faeddadas limbas neo-latinas comente ispagnolu, portughesu e frantzesu. +Sa definitzione de Amèrica Latina no est allindada petzi a in caraterìsticas linguisticas, ma fintzas is chi pertocant sa cultura, s'istòria, sa geografia, sa religione, s'etnia, sa polìtica, sa sotziedade e s'economia. +Custu contu balet mescamente pro is paisos indipendentes. Nd'est duncas perricada s'apartenèntzia de is territòrios francòfonos de Québec e Nou Brunswick de su Cànada. Sunt intames cunsiderados faddinamente paisos latinu-americanos su Belize, Grenada e Guyana chi sunt de ròdia anglòfona, su Suriname de ròdia olandesa e àteros. +S'ispainadura de culturas e limbas latinas imbatet in realidade a interessare fintzas istados de traditzione diferente in totu su cuntinente. In is Istados Unidos de America, a esempru, chi sunt de ròdia anglo-sassone, siat pro chistiones istòricas de is bàrios territòrios, siat pro is acuditas de migradòres, est meda chistionadu fintzas s'ispagnolu, chi est limba co-uffitziale impare a s'inglesu in su Nou Mèssicu. In Louisiana intames, unu 5% de is bividores chistionat galu su frantzesu che limba mama, sende chi fintzas a su sèculu de 18 fiat colònia frantzesa; unu arresonu simbillante podet èssere fatu pro su Maine in ue prus de su 5% de is bividores est de limba frantzesa. +Istados. +Is istados cunsiderados partes de s'Amèrica Latina sunt is chi sighint: + +Honduras: +S'Honduras (/onˈduɾas/), uffitzialmente Repùblica de Honduras (in ispagnolu: República de Honduras ðe onˈduɾas), est una repùblica de s'Amèrica Tzentrale. +Sa capitale est Tegucigalpa, sa limba uffitziale s'ispagnolu, mancari siant reconnotas regionalmente fintzas is limbas garifuna, miskito. +S'istadu est fatuvatu inditadu fintzas cun nùmene de "Honduras ispagnolu", pro dd'iscerare de s'"Honduras britànnicu", chi benit a èssere s'istadu modernu de Belize. +Geografia. +S'Honduras tenet istèrrida de 112,492 km2 e populatzione de unos 8.250.000 bividores. Allàcanat in s'uestu cun su Guatemala, in su sud-uestu cun s'El Salvador, in su sud-estu cun Nicaràgua, in su sud in ue s'agatat su gulfu de Fonseca tenet bessida a s'ocèanu Patzìficu e in su norti peri su gulfu de Honduras tenet bessida in su mare de is Caràibes. +Istòria. +S'Honduras est istadu logu de origine de pearitzas culturas mesoamericanas, de chi is prus nodias sunt is Maya, in antis de sa cunchista de s'Ispagna in su sèculu de 16. S'Ispagna at intradu sa religione catòlica e sa chi in die de oe est limba de majoria, s'ispagnolu, impare a àteros usos chi si sunt a pagu a pagu ammesturados cun sa cultura locale. +S'istadu est imbàtidu a s'indipendèntzia in su 1821 e de tando est istadu una repùblica, mancari agrabiadu de cuntronos sotziales e inseguresa polìtica. +Economia. +S'economia de s'Honduras s'apoderat subra is risursas minerales e is prantedos de cafè, frutas tropicales, canna de tzùcuru, ma est fintzas de importu su tessìngiu, indùstria chi serbit a su mercadu internatzionale. + +Tegucigalpa: +Tegucigalpa (nùmene integru: Tegucigalpa, Municipio del Distrito Central o Tegucigalpa, M.D.C.) est una tzitade de unos 1.126.000 bividores, capitale e tzentru prus importante de s'Honduras. +Est capitale de istadu de su 30 de santugaine 1880. + +Québec: +Su Québec est una provìntzia de su Cànada tzentru-orientale. Est sa sola provìntzia de su Cànada chi tèngiat majoria de populatzione de limba mama frantzesa, chi est fintzas sa sola limba uffitziale de sa provìntzia. Su cabulogu est Québec, sa bidda prus manna Montréal. +Geografia. +Su Québec tenet istèrrida de 1,542,056 km2 e populatzione de unos 8 milliones de bividores. Est sa provìntzia prus istèrrida de totu su Cànada e sa segunda prus manna divisione amministrativa (sa prima est su territòriu de Nunavut). +Allàcanat in su sud-uestu cun sa provìntzia de Ontàrio, in s'uestu cun is bajas de "James" e "Hudson", in su norti cun s'"istrintu de Hudson" e sa "baja de Ungava", in s'estu cun su gulfu de Santu Larentzu e is provìntzias de Terranova e Labrador e Nou Brunswick. In su sud allàcanat cun is istados USA de Maine, New Hampshire, Vermont e New York. Ispartzit fintzas làcanas marìtimas cun su territòriu de Nunavut, Ìsula de su Prìntzipe Eduardu e Nova Scotia. +Demografia. +Su Québec est sa segunda provìntzia prus populada de su Cànada a segus de s'Ontàrio. Sa prus parte de is bividores bivet in àreas urbanas a curtzu de su frùmene Santu Larentzu in s'àrea intre Québec e Montréal. Is communidades chi faeddant inglesu sunt cuntzentradas in s'uestu de s'ìsula de Montréal, ma si nd'agatant fintzas is regiones de "Outaouais", "Eastern Townships", e "Gaspé". Sa regione de "Nord-du-Québec", posta in sa parte prus setentrionale de sa provìntzia, est pagu bìvida e mescamente de pòpulos nadios. +Polìtica. +In sa polìtica de sa provìntzia sa chistione de s'indipèndentzia tenet unu rolu primàrgiu. Is guvernos amministrados de su "Parti Québecois" ant fatu referendum subra sa soberania in su 1980 e in su 1985; in totu is duos casos su proponimentu est istadu rebusadu de is votantes, ma sa segunda borta su màrgine de votos est istadu mada istrintu. De is anàlisis de is resultados regionales est resurtadu chi ma majoria de is votantes francòfonos aiat votadu pro su "Oui". In su 2006, sa "House of Commons" de su Cànada at passadu una motzione simbòlica chi reconnòschet su Québec che una natzione a intro de su Cànada aunidu. +Economia. +Mancari is risursas naturales de sa provìntzia sunt istadas pro tempus meda longu s'apògiu printzipale de s'economia, fintzas su setore aero-spatziale, is tecnologias de s'informatzione e de sa comunicatzione, sa bio-tecnologia e s'indùstria farmatzèutica tenent rolu de primàrgiu e ant dadu contributu mannu a fàghere de su Québec una provìntzia meda influente in s'economia Cànada, in ue est segundu isceti a s'Ontàrio. + +Messina: +Messina est una tzitade italiana de s'isula de Sitzìlia, cabu-de-logu de sa omonima provìntzia, su territoriu sou est de 213,75 kmq e aiada a su 2014 240.890 abitantes. +Est una tzitade de fundatzione grega eddìest sa patria de su pintore Antonello da Messina. Es famosa sa antiga Cattedrale de de Santa Maria Assunta. +Comunes a lacana. +Fiumedinisi, Itala, Monforte San Giorgio, Rometta, Saponara, Scaletta Zanclea, Villafranca Tirrena. + +Provìntzia de Messina: +Sa Provìntzia de Messina est una provìntzia de sa Sitzilia de 647.477 bividores (2014). Portada una tirada de 3.266,12 km², est formada dae 108 comunes. + +Belize: +Su Belize (/bəˈliːz/) est unu istadu chi s'agatat in sa costera esta de s'Amèrica Tzentrale. Est solu a tènnere s'inglesu a limba uffitziale; su crèolu, su "Kriol" e s'ispagnolu bi sunt noantamas comunemente faeddados. Sa capitale est Belmopan, sa bidda prus manna Belize City. +Su Belize tenet istèrrida de 22.966 km² e populatzione de unos 340.000 bividores. Est s'istadu cun densidade prus bàscia de s'Amèrica Tzentrale, ma su carculu de crèschida est de su 1,97% a annu, chi est su segundu prus artu de sa regione e unu de is majores de s'emisfèriu Otzidentale. Allàcanat in su norti cun su Mèssicu, in su sud cun su Guatemala e in s'estu tenet bessida in su mare de is Caràibes. +Sa sotziedade est disvariada, cun medas culturas e limbàgios. Sende chi in orìgine fiat parte de s'Impèriu Britànnicu, cundivìdet istòria coloniale cun àteros istados anglòfonos de is Caràibes. De su 1862 a su 1973 at tentu nùmene de "Honduras Britànnicu". Est istadu indipendente de su 1981, ma su cabu de s'istadu sighit a èssere su soberanu britànnicu. +In generale, su Belize est cunsideradu natzione de s'Amèrica Tzentrale e una natzione caraìbica, cun ligòngios fortes cun totu s'Amèrica Latina. Est mermu de sa Carribean Community (CARICOM), sa Comunidade de is Istados Latinu-Americanos e Caraìbicos (CELAC), e su Central American Integration System (SICA). Est solu istadu a èssere mermu de totu is tre organizatziones. +Belize est connotu pro is "September Celebrations", e est su logu de nàschida de su chewing gum. + +Belize City: +Belize City est una tzitade de unos 71.000 bividores de su Belize in ue est bidda prus manna. Cabulofu de su "Distretu de Belize", est istada capitale de s'istadu fintzas a sa tramudantzia cun Belmopan. +Belize City est su portu printzipale de sa natizone e su tzentru finantziàriu e industriale majore. + +Belmopan: +Belmopan est una bidda de unos 14.000 bividores, capitale de su Belize. +Posta in su "Distretu de Cayo", Belmopan s'agatat in s'estu de su frùmene Belize e a artària de 76 metros subra su mare, in logu prus intranabile de sa capitale cabudiana, Belize City. Sa bidda est istada pesada in su 1961 a fatu chi Belize City fiat a curtzu de èssere destruida de unu araganu. +Est capitale de su 1 de austu 1970. + +Nou Brunswick: +Su Nou Brunswick (in frantzesu Nouveau-Brunswick o [nu.vo.bʁœn.ˈswik  en français de France ; in inglesu New Brunswick ˈbɹʌnz.wɪk ) est una de is deghe provìntzias canadesas, chi cun custu tìtulu costìtuint istados federados. +Su Nou Brunswick tenet istèrrida de 71 355 km2 e populatzione de 751 171 bividores. Una parte de tres de sa populatzione est de limba mama limba frantzesa e bivet in su norti e in s'estu de sa provìntìnzia, is àteras duas partes de tres est limba mama inglesa. Est sa sola provìntzia a tènnere duas limbas uffitziales. +Sa capitale est Fredericton, chi est una de is tres biddas prus mannas impare a Moncton, e Saint-Jean. Sa prus manna bidda unilingua francòfona est intames Edmundston, chi est fintzas sa majore de su Canada a foras de su Québec. +Su territòriu de su Nou Brunswick est bìvidu de a su mancu 10.000 annos e sa provìntzia est istada costituida uffitzialmente su 16 de austu 1784. Est una de is batos provìntzias fundadoras de sa cunfederatzione in su 1867. + +Fredericton: +Fredericton est una bidda de unos 56.000 bividores de su Cànada, cabulogu de sa provìntzia de su Nou Brunswick. +Fundada in su 1740 cun nùmene de "Saint Anne", est capitale de sa sola provìntzia bilingue de su Cànada, ma sa majoria de sa populatzione sua est anglòfona (isceti su 6% de is bividores chistionat su frantzesu). + +Moncton: +Moncton est una bidda de unos 70.000 bividores de su Cànada chi s'agatat in sa provìntzia de Nou Brunswick. S'àrea metropolitana, chi est una de is primas trinta de su Cànada, contat prus de 126.000. +Moncton est unu tzentru bilingue: s'inglesu e su frantzesu sunt s'una e s'àtera limbas uffitziales. Una parte de tres de sa populatzione impitat su frantzesu, s'àtera s'inglesu. In mesura minore sunt faeddadas fintzas àteras limbas chi sunt istadas betidas de is immigrados asiàticos e europeos. + +Saint-Jean (Nou Brunswick): +Saint-Jean (in frantzesu) o Saint John (in inglesu) est una bidda de unos 70.000 bividores de su Cànada chi s'agatat in sa provìntzia de Nou Brunswick. +Sa bidda s'agatat a sa buca de su frùmene Saint John, in sa baja de Fundy. Est sa prus populada de sa provìntzia. + +Edmundston: +Edmundston est una bidda de unos 16.000 bividores de su Cànada chi s'agatat in sa provìntzia de Nou Brunswick, in sa "contea de Madawaska". +Sa bidda est mesamente francòfona, unu 98% de is bividores est de limba mama frantzesa +Edmunston s'agatat meda a curtzu de sa làcana cun is Istados Unidos, e difatis unu ponte da aunit a sa biddighedda de Madawaska, in su Maine. + +Emisfèriu Otzidentale: +Su de Emisfèriu otzidentale est unu faeddu geogràficu impitadu pro inditare sa metade de sa Terra chi s'agatat a s'uestu de su Meridianu de Greenwich (chi atraessat Londra, in su Rènniu Aunidu), sa metade chi dd'istat a s'estu est narada emisfèriu Orientale. +Est fintzas impitadu de manera ispetzìfica in logu de is Amèricas (o Mundu Nou) e de is abbas serentes, escluende duncas àteros territòrios chi geograficamente nde faghent parte (parte de s'Àfrica, de s'Europa, de s'Àrtide e de s'Àsia. Est cussiguentemente naradu fatuvatu "Emisfèriu americanu". +A bortas su faeddu est usadu che canteapare in chistiones de geopolìtica, pro inditare a su mundu otzidentale, chi est definidu de is Amèricas, s'Europa e s'Austràlia. + +Emisfèriu Orientale: +Cun su faeddu de emisfèriu orientale si inditat sa metade de sa Terra chi s'agatat a s'estu de su meridianu de Greenwich imbatende fintzas a su meridianu estu de 180. +Tirat a totu su cuntinente asiàticu, s'ocèanu Indianu, s'Austràlia, sa prus parte de is cuntinentes europeu e africanu e parte de s'Antàrtide e de s'ocèanu Patzìficu. + +Limba crèola: +Una limba crèola est una limba cun caraterìsticas pretzisas chi at tentu orìgine de s'ammesturu de duas o prus limbas e chi, tipicamente, tenet tratos iscerantes chi non sunt istados eredados de peruna de custas. Totu is limbas crèolas si sunt isvilupadas de unu pidgin chi est diventadu limba mama de is membros de una comunidade. +Sa definitzione de crèolu est impitada particularmente pro cussas limbas chi sunt cumpostas, a esempru, de limbas africanas cun inglesu o frantzesu. +Esempros de limbas crèolas sunt su giamaicanu e su papiamentu, is limbas faeddadas in Cabu Birde e Mauritius e su Belgranodeutsch, faeddadu in s'apendìtziu de "Belgrano," in Buenos Aires. + +Giamàica: +Sa Giamàica (in inglesu Jamaica /dʒəˈmeɪkə/) est unu istadu insulare chi s'agatat in su mare de is Caràibes, in ue est fintas sa de tres ìsulas prus mannas de is Antillas Majores. Sa capitale est Kingston, sa limba uffitziale s'inglesu. +Sìsula tenet istèrrida de 10.990 km² e pobulatzione de unos 2.900.000 bividores, chi nde faghent su de tres istados anglòfonos prus pobulados de is Amèricas. Est posta unos 90 km a sud de Cuba e unos 119 km a s'uestu de Hispaniola (ìsula in ue s'agatant Haiti e sa Repùblica Dominicana. Est su de chimbe istados insulares prus istèrridos de is Caràibes. +Sa Giamàica est parte de su Commonwealth, duncas su soberanu britànnicu est su cabu de istadu. Sa Giamàica est duncas una monarchia costitutzionale cun costitutzione parlamentare. + +Kingston (Giamàica): +Kingston est una tzitade de unos 937.000 bividores, capitale e portu printzipale de sa Giamàica. +Sa bidda s'agatat a pedes de is Blue Mountains, a cara de sa costera sud-esta de s'ìsula. +Est sa tzitade in su mundu cun is prus artos peschentos de bochiduras. Comente in su restu de s'istadu sa criminalidade est meda ispainada. + +Manitoba: +Manitoba est una provìntzia de su Cànada otzidentale, chi s'agatat in is praterias canadesas. Sa provìntzia est istada costituida su 15 de trìulas de su 1970. +Su cabulogu est Winnipeg, sa limba de majoria, faeddada de s'89% de is bividores est s'inglesu, sighint francòfonos e amerindos. +Manitoba tenet istèrrida de 649 950 km² e pobulatzione de unos 1.214.000 bividores. Allàcanat in s'estu cun s'Ontàrio, in s'uestu cun Saskatchewan, in su sud cun is istados USA de Dakota de Norti e Minnesota, in su norti cun Nunavut e in su norti-estu tenet bessida in sa "Baja de Hudson". +Sa faina printzipale de sa provìntzia est sa massaria. Is farras produidas sunt calidade primorosa e meda famada. +Su motto de su Manitoba est "Gloriosus et Liber". + +Winnipeg: +Winnipeg est una tzitade de unos 633.500 bividores, cabulogu e bidda majore de sa provìntzia canadesa de Manitoba. +Sa metade de sa populatzione prvintziale bivete in ie. +Winnipeg est posta in s'oru orientale de sa regione de is praterias canadesas. Tenet rolu de importu in is trasportos, e est tzentru de affàrios, industriale e de educatzione in sa provintzia. +Est unu nou fundamentale in su trafficu autostradale e ferroviàriu intre estu e uestu de su Cànada, cosa chi ddi balet su nomìngiu de "Portale a s'Uestu". + +Ìsula de su Prìntzipe Eduardu: +Ìsula de su Prìntzipe Eduardu (in inglesu: Prince Edward Island o [P.E.I.; in frantzesu: Île-du-Prince-Édouard [Î.P.E.]; in Mi'kmaq: Epekwitk; in gaèlicu iscotzesu: Eilean a' Phrionnsa) est una provìntzia canadesa formada de s'ìsula omònima e de 231 àteras ìsulas minores. Su cabulogu est Charlottetown, sa limba uffitziale s'inglesu. +Est una de is tres provìntzias maritimas e sa provìntzia minore in isterrida (5,685.73 km2) e pobulatzione (unos 146,000 bividores). Istoricamente su P.E.I. rapresentat unu de is territòrios cun cussòrgias prus antigas e demograficamente sighit a si caraterizare galu pro sa cumponidura in is grupos immigrados tando: cèlticos, anglu-sàssonus e frantzesos sunt is tres chi binchent in nùmeru subra totu is àteros. +S'economia s'apoderat mescamente subra sa massaria, sa provìntzia produet difatis su 25% de is patatas de su Cànada. +S'ìsula tenet una pariga de nomìngios informales: ""Garden of the Gulf"" (Giardinu de su Gulfu) in fentomu de is paisàgios de paschimenta e sa massaria, ""Birthplace of Confederation"" (Logu de Nàschida de sa Cunfederatzione) in fentomu de sa cunferèntzia de Charlottetown de su 1864, mancari su P.E.I. non fiat intradu che provìntzia canadesa de sete in antis de su 1873. + +Charlottetown: +Charlottetown est una bidda de unos 34.500 de sa costera atlàntica Canades, cabulogu de sa provìntzia de Ísula de su Prìntzipe Eduardu. +Fundada in su 1765 pigat nùmene in fentomu de sa reina Charlotte, mugere Giorghi III, re de Grandu Britànnia. + +Celtos: +[[File:Celts in Europe.png|thumb|245x245px|Ispainadura de is populos celtos e limbas: +In is territòrios de colore grogu  s'agataiat sa cultura Hallstatt in su sèculu de 6 i.C. +Cun colore birde craru est inditada s'ispraghidura majore de is celtos in su 275 i.C. In s'àrea de sa Lusitània, no est seguru chi bi esserent cussòrgias cèlticas. +Cun su colore birde sunt inditadas is  „ses natziones cèlticas“, in ue fintzas a tempos reghentes s'agataiant nùmeros significativos de faeddadores in limba cèltica. +Cun su colore birde iscuru est inidtada s'ispainadura de is limbas cèlticas in die de oe +[[File:Map of Celtic Nations-flag shades.svg|thumb|470x470px|Mapa de is natziones cèlticas in die de oe: in biaitu s'Iscotzia, in birde s'Irlanda, in aràngiu s'ìsula de Man, in ruju su Galles,in grogu sa Cornwall in nieddu sa Bretagna +Cun nùmene de Celtos sunt inditados unu grupu de pòpulos indoeuropeos chi in su perìodu de lughidore majore (sèculos IV-III i.C), biviant un'àrea istèrrida de s'Europa, de is ìsulas Britànnicas, a su lutone de su frùmene Danùbiu, impare a unas cantas cussòrgias assoladas prus a sud, a manu de sa penìsula Ibèrica, Itàlia e Anatòlia. +Culturalmente fiant acomunados de is orìgines ètnicas, de limba de matessi brancu linguìsticu, e matessi religione, abarraiant noantamas ispartzidos politicamente. Intre is bàrios grupos s'iscerant Britànnos, Gallos, Pannonos, Celtiberos, Galatos, acusorgiados respetivamente in is ìsulas Britànnicas, Frantza e Itàlia tzentru-setentrionale, penìsula Ibèrica e Anatòlia. +De su sèculu de 2 i.C. is Celtos sunt istados sugetos de perssiones polìticas, militares e culturales de àteros duos grupos indoeuropeos: de norti is Germanos e de sud is Romanos. Fiant abbadinados e assimilados progressivamente, e giai de edade tàrdiu-antiga sa cultura issoro fiat in decaimentu. +S'incuida comente pobulu autònomu agatat testimonia de s'allindadura de sa limba issoro a is ìsulas britànnicas (chi s'agataiant a sa làcana ùrtima de s'impèriu Romanu). +Est in ie chi s'agatant is eredes issoro: is populos de Irlanda, de is territòrios otzidentales e setentrionales de sa Grandu Britànnia e de Bretagna sighint a faeddare limbas e a aguardare culturas chi dependent de is abos antigos. + +Ìsulas Britànnicas: +Is ìsulas Britànnicas (fintzas archipèlagu britànnicu, Britànnia Manna e Irlanda e ìsulas anglo-cèlticas) sunt unu archpèlagu postu a su chirru norti-uestu de s'Europa cuntinentale. Sunt cumpostas printzipalmente de sa Britànnia Manna e de s'Irlanda a inghìriu de chi s'agatant numerosas ìsulas minores, comente s'ìsula de Man, is Sorlingas, is Èbridas, is Shetland e is Òrcadas. +S'archipèlagu contat prus de 6.000 ìsulas cun istèrrida totale de 315 134 km². S'agatat partzidu in duos istados soberanos de su 1922: su Rènniu Aunidu de Britànnia Manna e Irlanda de Norti e sa repùblica de Irlanda, a chi s'azunghent una cantas dependèntzias de sa corona britànnica: is ìsulas anglu-normannas de Guernesey e Jersey; custas ùrtimas duas, mancari politicamente britànnicas, geograficamente s'agatant pagu a illargu de sa costera de sa Normandia, in Frantza. + +Anatòlia: +S'Anatòlia o Àsia Minore (in turcu "Anadolu") est sa penìsula chi s'agatat a s'estremu otzidentale de s'Àsia. +Su faeddu Anatòlia dependet de su grecu "Anatolē" (ἀνατολή), chi cheret nàrrere "Oriente", o literalmente "abreschere". S'àteru faeddu de Àsia Minore (in latinu "Asia Minor") est galu meda usadu, ma sa provìntzia romana chi teniat custu nùmene no ammuntaiat chi sa parte de tres uesta de s'Anatòlia. +In sensu istrintamente geogràficu, cun custu faeddu s'afiotant is terras chi s'agatant a s'uestu de sa lìnia "Çoruh-Oronte", intre su Mediterràneu, su mare de Màrmara e su mare Nieddu, ma oe est impitadu fatuvatu pro inditare totu sa parte asiàtica de sa Turchia (chi rapresentat unu 97% de su territòriu, cun su 3% chi abarrat dadu de sa Tràchia orientale). + +Penìsula Ibèrica: +Sa penìsula Ibèrica (in asturianu, galitzianu, leonesu, mirandesu, portughesu, ispangnolu: "península Ibérica"; in catalanu: "península Ibèrica"; in aragonesu, otzitanu: "peninsula Iberica"; in frantzesu: "péninsule Ibérique"; in bascu: "iberiar Penintsula"), narada fintzas Ibèria est sa penìsula europea prus istèrrida de tres (a segus de s'Iscandinàvia e de sa penìsula Balcànica), chi s'agatat a su sud-uestu estremu de su cuntinente. +Tenet subrafache de unos 582,000 km2 e contat populatzione de unos 60 milliones de bividores chi acusorgiados mescamente in is costeras e a manu de is tres biddas majores de Madrid, Lisbona e Bartzellona. +Est partzida in tres istados: Ispagna, Portugallu, Andorra. Una parte minore de sa Frantza (s'"Arta Cerdagna") s'agatant in sa penìsula, comente fintzas su territòriu britànnicu de Gibraltar. + +Gibraltar: +Gibraltar (pronùntzia in inglesu pronùntzia in ispagnolu [xiβɾalˈtaɾ; in italianu Gibilterra) est unu territòriu ultramarinu britànnicu chi s'agatat in su sud de sa penìsula Ibèrica, a sa buca de su mare Mediterràneu cun s'otzèanu Atlànticu. Sa limba uffitziale faeddada est s'inglesu ma est connotu fintzas s'ispagnolu. Sa limba de impitu comune intre is residentes est su Llanito (pronuntziadu ), unu dialetu andalusu cun medas prèstidos de s'inglesu e àteras limbas. +In passadu fiat nòdida cun nùmene de "Calpe", una de is "Colonnas d'Ercole". Su nùmene atuale ddu depet a s'àrabu Tariq ibn Ziyad ( طارق بن زياد, mortu in su 720), cònnoschidu in Ispagna comente "Taric el Tuerto", chie aiant cunchistadu d'Ispagna in nùmene de s'Islam. De issu dependet "Jabal Ţāriq" (جبل طارق), chi in àrabu cheret nàrrere "Monte di Tariq". portat àrea de 6.0 km2 e tenet populatzione de unos 30.000 bividores. Allàcanat in su norti cun sa povìntzia ispagnola de Cádiz, in s'Andalusia. +Sa cunchista de sa roca a s'Ispagna est acuntèssida in su 1704 de tropas anglo-olandesas, durante sa Gherra de Sutzessione Ispagnola, a contu de su pretendente de aràntzia de is Habsburg. Su territòriu suo fiat a coa tzèdidu sa sa corona britànnica cun su tratadu de Utrecht de su 1713. +Est istada una base navale importante de sa flota britànnica. Oe s'economia s'apoderat mescamente subra turismu, giogu de azardu, servìtzios finantziàrios e trasportos marinos. +Sa soberania subra Gibraltar est galu chistione de perricas intre Rènniu Aunidu e Ispagna, sende chi custa pretendet chi ddi siat torrada. Is residentes ant però rebusadu craramente su proponimentu de èssere torrados a tzedere a s'Ispagna in un referendum de su 1967 e un'àtera borta in su 2002. sa costitutzione de su 2006, Gibraltar guvernat is affàrios suos, mancari carchi pòdere comente relatos internatzionales abarrant de cumpetèntzia de su guvernu britànnicu. bividores de Gibraltar intre issos e issos si narant Llanitas/os. + +Ìsulas Baleares: +Is ìsulas Baleares (nùmene uffitziale in catalanu Illes Balears; in ispagnolu Islas Baleares) sunt unu artzipèlagu de su mare Mediterràneu otzidentale, chi format una comunidade autònoma de s'Ispagna. +Su cabulogu est Palma de Majorca. Sa comunidade est cumposta de una provìntzia sola. +Is Baleares portant istèrrida totale de 4 992 km² e contant populatzione de unos 1.115.000 bividores. +Is limbas uffitziales sunt su catalanu e s'ispagnolu, ma su nùmene catalanu, illes Balears, est su chi su guvernu ispagnolu impitat cunventzionalmente. +Is ìsulas majores sunt Majorca, Minorca, Ibiza e Formentera, totus famados logos de su turismu internatzionale. +Intre is ìsulas minores bi sunt Cabrera, in ue s'agatat su "Parcu Natzionale de s'Artzipèlagu de Cabrera", Conejera, Dragonera, Es Vedrà, Espalmador, Espardell, Tagomago. +Su dialetu catalanu faeddadu in is Baleares portat una caraterìstica comuna cun su sardu, sende chi s'artìculu determinativu dependet in totu is duas limbas de su latinu "ipse/ipsu" in logu de "ille/illu", duncas su narat es/sa/so (in sardu su/sa) e es/ses/sos (in sardu is/sas/sos). + +Zaitokukai: +Zaitokukai, forma incurtziada de Zainichi Tokken o Yurusanai Shimin no Kai ("在日特権を許さない市民の会", "Tzittadinos contra sos Privilezios ispetziales de sos Zainichi"), est una truma giapponesa de deretta istrema chi nche bolet bocare sos derettos de sos furisteris chi li an reconnottu su Istadu de Abitadore Ispetziale Istranzu. Sa prus parte de custos istranzos sun "Zainichi" coreanos, chi mantenen sa tzittadinantzia sud- o nordcoreana. A su chi narat su zassu uffitziale de custu grustu politicu, sos chi bi sun in intro sun prus de 11,000. +Su grupu lu ghiat Makoto Sakurai. Mancari chi sìan istremistas, a su solitu fachen manifestadas chene biolentzia. In Giappone e in foras, sa zente los criticat meda pro su ratzismu issoro. + +Palma de Majorca: +Palma de Majorca (in catalanu Palma o Ciutat de Mallorca, in ispagnolu Palma de Mallorca) è unu comunu ispagnolu de 401.270 bividores, bidda printzipale de s'ìsula de Majorca e cabulogu de sa comunidade autonoma de is ìsulas Baleares. +Est unu de is prus mannos tzentros turìsticos de is Baleares, apretziadu internatzionalmente pro is prajas, is ispàssios e sa vida a de note. + +Grenada: +Grenada est unu istadu insulare formadu de s'ìsula de Grenada e de àteras ses ìsulas minores chi dd'istant a su sud. Sa capitale est St.George's e sa limba uffitziale s'inglesu. +Sìistadu portat isterrida de 344 km² e populatzione de unos 110.000 bividores. +Grenada s'agatat in su mare Caraìbicu meridionale, in posidura norti-uesta de Trinidad e Tobago, norti-esta de su Venezuela e sud-uesta de Saint Vincent e Grenadine. +S'ìsula est fintzas nòdida cun nomìngiu de "Island of Spice" (Ìsula de is Saboridas) sende chi bi sunt produdidas nughes muscadas e mace, de chi Grenada est fintzas su prus mannu isportadore in su mundu. + +St.George's: +St. George's est unu comunu de unos 7.500 bividores, capitale de Grenada. S'agatat a cara de sa costera meridionale de s'ìsula de Grenada. +Saint George's fiat fintzas capitale de s'ex colònia britànnica de is ìsulas Windward, ma est istada fundada de is frantzesos in su 1650. + +Antigua e Barbuda: +Antigua e Barbuda (in inglesu: Antigua and Barbuda ænd bɑrˈbjuːdə; in ispagnolu tenet signìficu de "antigu" e "brabudu") est unu istadu cumpostu de duas ìsulas copiolas chi s'agatat intre mare Caraìbicu e otzèanu Atlànticu. +Impare a is duas ìsuals majores de Antigua e Barbuda, nde faghent parte unu pore de isuleddas minores (intre chi Great Bird, Green, Guinea, Long, Maiden, ìsulas York e prus a sud Redonda). Sa capitale e bidda majore est Saint John's, sa limba uffitziale s'inglesu. +S'istèrrida est de 440 km² e sa populatzione residente de unos 81.800 bividores. Is ìsulas de Antigua e Barbuda s'agatant istesiadas de pagus mìglias nàuticas e faghent parte de is Antillas minores. +Su nòmingiu de s'istadu est "Land of 365 Beaches" (Sa Terra de is 365 Prajas), chi dependet de is prajas numerosas chi ddu caraterizant. Sa cultura suas est istada influentzada meda de is Auniadu|britànnicos], su territòriu fiat difatis colònia de su Rènniu Aunidu fintzas a su 1 de onniasantu 1981. + +Saint John's (Antigua e Barbuda): +St. John's est una bidda de unos 45.000 bividores, capitale de bidda majore de Antigua e Barbuda, istadu chi s'agatat in su mare Caraìbicu. Saint John's est su tzentru de cummèrtzios printzipale de sa natzione e su portu prus mannu de s'ìsula de Antigua. + +Azorras: +Is Azorras (in portughesu: Açores; su signìficu sardu de su faeddu est "istore") sunt unu artzipèlagu portughesu chi s'agatat in s'otzèanu Atlànticu setentrionale. Su cabulogu est Ponta Delgada. +S'agatant istesiadas de unos 1.500 km de Lisbona e de sa costera marochina, intames de is costas nordamericanas chi s'agatant a unos 3.900 km. +Is Azorras sunt una de is regiones ultra-prifèrcas de s'Unione Europea e sunt regione autònoma de su Portugallu. +Geologicamente faghent parte de sa placa eurasiàtica, foras de si duas ìsulas prus otzidentales de Flores e Corvo, chi s'agatant in sa placa nordamericana. +L'artzipèlagu est parte de sa Macaronèsia. +Is ìsulas sunt collegadas a su cuntinente gràtzias a duas cumpangias aèreas, sa "SATA Air Açores" et sa "TAP Portugal". +Cumponidura. +Is noe ìsulas printzipales de is Azorras sunt: + +Ponta Delgada: +Ponta Delgada (ˌðɛɫˈɣaðɐ) est una bidda de unos 68.900 bividores, cabulogu e tzentru majore de sa regione autonoma portughesa de is Azorras. +S'agatat in s'ìsula de São Miguel, chi est fintzas sa prus manna e populada de s'artzipèlagu. Ponta Delgada est istada fata capitale amministrativa de sa regione in su 1976. + +Porto (Portugallu): +Porto, nòdida fintzas comente Oporto (pronùntzia in portughesu: ) est una tzitade de unos 237.600 bividores de su Portugallu, cabulogu de su distretu omònimu e segunda bidda de s'istadu. +Sa bidda s'agatat a in s'oru setentrionale de su frùmene Douro, a curtzu de sa buca in s'otzèanu Atlànticu. S'àrea metropolitana contat unos 1.700.000 residentes e nde faghet parte fintzas sa tzitade de Vila Nova de Gaia (chi cun unos 300.000 bividores est sa segunda bidda prus manna de Portugallu a segus de Lisbona). +Porto est unu de is distretos prus industrializados de sa natzione, fati chi ddi balet su nòmingiu de "A capital do norte" (sa capitade de su norti). De su restu est de issa chi benit su nùmene de su Portugallu, e fentzamentas su de su binu famadu su porto, chi de sa segunda metade de su sèculu de 17 est produidu cun is aghinas de sa badde de su Douro. At ppois pigadu su nùmene de sa bidda sende chi manna parte de sa produtzione fiat isportada via mare de su portu suo. +Porto est a bortas narada fintzas "la cidade invicta" (sa tzitade mai bìnchida), pro ite fiat resissida a rebusare siat is àrabos in s'Edade de Mesu, siat is tropas napoleònicas in su sèculu de 19. Porto no est mai istada derrotada militarmente de sa fundatzione in tempis de s'impèriu romanu. +Mancari is santos patronos de Porto siant Nostra Sennora de Vandoma e Pantaleone de Nicomèdia, sa festa de sa bidda est fata su 24 de làmpadas, in sa die de Giuanne Batista. + +Majorca: +Majorca, (in catalanu e ispagnolu Mallorca) est sa prus istèrrida de is ìsulas Baleares. +Portat subrafache de 3.640 Km² e contat populatzione de unos 850.000 bividores. Sa bidda prus manna, chi est fintzas su cabulogu de sa comunidade autònoma est Palma de Majorca. + +Minorca: +Minorca o Menorca (in catalanu e ispagnolu: Menorca; de su latinu: Insula Minor, later Minorica) est una de is ìsulas Baleares. Su nùmene dependet de su fatu chi siat prus pitia de s'ìsula majore Majorca. +Minorca portat istèrrida de 695.7 km2 e populatzione de unos 94.400 bividores. + +Ibiza: +Ibiza o Eivissa (in catalanu: Eivissa ; in ispagnolu Ibiza) est un'ìsula de su Mediterràneu chi s'agatat posta a unos 79 km de sa costera de Valencia, in s'Ispagna orientale. +Est sa de tres ìsulas prus mannas de sa comunidade autònoma de is Baleares. Jughet istèrrida de 571.6 km2 bividores e populatzione de unos 132.600 bividores. +Su nùmene uffitziale impitadu in Ispagna est Eivissa. + +Formentera: +Formentera est sa prus pitia de meridionale de is "ìsulas Pitiusas" (grupu de ìsulas in ue Ibiza e Formentera sunt is printzipales, inghiriadas de àteras minores), chi sunt parte de s'artzìpelagu de is Baleares, comunidade autònoma de s'Ispagna. +Formentera portat istèrrida de 83.24 km² e populatzione de unos 10.800 bividores. + +Cabrera (ìsula): +Cabrera est una ìsula pitia de s'artzipèlagu de is Baleares e ìsula printzipale de su suta-artzipèlagu de Cabrera. Cabrera s'agatat a su sud de s'ìsula de Majorca. +S'ìsula, chi portat istèrrida de 15,69 km², est istada zona militare de su 1916, cosa chi at permìtidu de nde cunserbare s'ecosistema e de dda faghere parcu natzionale de su 1991. +Su nùmene diat dependere de is crabas chi bi biviant. + +Illa dels Conills: +Illa dels Conills (nùmene uffitziale in catalanu e de impitu de su guvernu de Ispagna; in ispagnolu Isla Conejera) est una isuledda de su mare Mediterràneu, chi s'agatat in is Baleares, Ispagna. +Est parte de s'artzìpelagu de Cabrera, in ue est segunda in istèrrida a fatu de s'ìsula de Cabrera. + +Sa Dragonera (ìsula): +Dragonera est una isuledda cun istèrrida de 2,88 km², parte de s'artzipèlagu de is Baleares, Ispagna. S'agatat a s'uestu de Majorca. +Si pentzat chi su nùmene dependat de su latinu "traco-traconis", chi cheret nàrrere ""sulcru de terra, afilada"" o, a su matessi de sa limba sarda, simpremente ""dragonera"", chi benit a èssere unu caminu a suta de terra. + +Es Vedrà: +Es Vedrà est un'ìsuledda chi apartenit a s'artzipèlagu de is ìsulas Baleares, in Ispagna. S'agatat unos 2 km a sud-uestu de Ibiza. +S'ìsula, disabitada, est una reserva naturale. + +Espalmador: +Espalmador o S'Espalmador est un'isuledda de propiedade privada chi faghet parte de is ìsulas Baleares, in Ispagna. S'agatat a norti de Formentera. +Sa mannària est de unos 2925 m de norti fache a sud e de unos 800 m de s'uestu fache a s'estu (137 ètaros). +Àteras duas isuleddas chi s'agatant a curtzu de Espalmador sunt "Illa Castavi" e "Illa des Porcs"; una pariga de chilòmetros prus a s'estu s'agatat s'ìsula Espardell. + +Espardell: +Espardell o S'Espardell est una de is ìsulas Pitiusas, in s'artzipèlagu de is Baleares, Ispagna. +A sud de s'isula s'agatat s'isuledda de Espardellò, geograficamente parte de Espardell. +Sa mannaria de Espardell est 0,6 km² de istèrrida. + +Tagomago: +Tagomago est una isuledda chi faghet parte de s'artzipèlagu de is Baleares. Est posta a s'estu de Eivissa. +Tagomago portat mannària meda minimada: 1.525 m de norti a fache a sud e 113 m de s'uestu fache a s'estu. +S'ìsula, chi est propiedade privada,est dotada de unu istabilimentu turìsticu abitadu de polìticos e personas famadas. + +Las Palmas de Gran Canaria: +Las Palmas de Gran Canaria (narada fintzas Las Palmas) est unu comunu de unos 383.300 bividores de Ispagna, chi s'agatat in sa comunidade autònoma de is Canàrias, in ue impare sa Santa Cruz de Tenerife est cabulogu. S'agatat in s'ìsula de Gran Canària. +Las Palmas est fintzas cabulogu de sa provìntzia omònima. +Sa bidda fiat fundada in su 1478 e de su sèculu afatante fiat logu de importu mannu pro is naves chi partiant a manu de is Amèricas. + +Pamplona: +Pamplona (in ispagnolu) o Iruña o fintzas Iruñea (in bascu), est una tzitade de unos 198.000 bividores de s'Ispagna, cabulogu de sa comunidade autònoma de Navarra. +Pamplona tenet un'àrea urbana de prus de 350.000 residentes. + +Vitoria-Gasteiz: +Vitoria-Gasteiz (in ispagnolu: Vitoria in bascu: Gasteiz [ɡas̺teis̻; uffitzialmente Vitoria-Gasteiz) est una tzitade de unos 238.300 bividores de s'Ispagna, cabulogu de sa comunidade autònoma de su Paisu Bascu, in su norti de s'istadu. +Est sa segunda bidda prus manna de su Paisu Bascu a fatu de Bilbao. + +Santiago de Compostela: +Santiago de Compostela (in galitzianu: ðe komposˈtɛla, in ispagnolu: ðe komposˈtela) est una tzitade de unos 95.000 bividores de s'Ispagna, cabulogu de sa comunidade autònoma de Galìtzia. +Sa bidda est su logu de arribu de su caminu de Santiago. Su tzentru istòricu est patrimòniu de s'UNESCO de su 1985. + +Santander (Ispagna): +Santander est una comuna de unos 182.700 bividores de s'Ispagna, cabulogu de sa comunidade autònoma e regione istòrica de Cantàbria, chi s'agatat in sa costera setentrionale de sa natzione. +Est sede de piscamu e de universidade. + +Toledo (Ispagna): +Toledo est una bidda de unos 85.000 bividores posta in su tzentru de s'Ispagna, cabulogu de sa provìntzia omònima e de sa comunidade autònoma de Castilla-La Mancha. +S'archidiòtzesi de Toledo est traditzionalmente sa prus importante de sa natzione: a s'archibìscamu de Toledo deghit titulu de Primate de Ispagna. + +Logroño: +Logroño est unu comunu de unos 150.000 bividores de Ispagna, cabulogu de sa comunidade autònoma de La Rioja, segunda prus pitia de is 17 regiones ispagnolas. +Sa bidda s'agatat in su norti de sa natzione e est atraessada de su frùmene Ebro, acasàgiat una metade de totu sa populatzione de sa regione. + +Mérida (Ispagna): +Mérida est una comuna de unos 57.800 bividores de s'Ispagna, cabulogu de sa comunidade autònoma de s'Istremadura. +Est sa de tres biddas prus mannas de sa regione a fatu de Cáceres e Badajoz. Mérida est posta a s'oru de dereta de su frùmene Guadiana e a artària de 217 metros subra su mare. +Est sa bidda prus rica de monumentos romanos de s'Ispagna, resone pro chi est fatuvatu narada fintzas "Roma de Ispagna". +S'economia s'apoderat mescamente subra massaria, indùstria, serbìtzios e turismu. +Mérida est sede de bìscamu e de universidade. + +Murcia: +Murcia est una tzitade de unos 436.900 bividores de s'Ispagna meridionale, cabulogu de sa comunidade autònoma de Murcia. +Bidda de sete in Ispagna a nùmeru de bividores, Murcia est tzentru de cummèrtzios e de indùstria e s'agatat in mesu in mesu de unu territòriu fèrtile, chi retzit abba de su frùmene Segura. +Est sede de obispadu e de tres universidades (Espinardo, Mercede e Ucam), chi nde faghent logu pro studentes, meda abitadu fintzas de Erasmus. + +Valladolid: +Valladolid est una tzitade de unos 309.700 bividores de Ispagna e cabulogu "de facto" de sa comunidade autònoma de Castìllia e León. +Est sa de treighi biddas prus mannas de sa natzione; s'àrea metropolitana, chi contat unos 414.250 residentes, est intames sa de 20 prus mannas. +Sa bidda est posta in s'acosidu de is frumenes Pisuerga e Esguerva, in mesu a chimbe regiones de bìngias: Ribera del Duero, Rueda, Toro, Tierra de León, and Cigales. + +Amblyocarenum nuragicus: +Su Amblyocarenum nuragicus est unu aranzolu de tana, petzi sardu, de sa familia "Cyrtaucheniidae". S'iscoperta la an annuntziada in su 2014 in su paperi issientìficu "Arachnology", de sa Sotziedade Aracnologica Britannica, a pùstis de una chirca cumintzàda in su 2007. Sa chirca a pizu de sa singularidade de s'ispetzia at dàu materiale novu, ischirriànde de s'atteru sos generes "Cyrtauchenius" e "Amblyocarenum", prima tentos in cunsideru comente chi fin su matessi. +Mancari poden pàrrer su propriu a prima ograda, no est a cunfonder custu aranzolu cun s'atteru cteniza sauvagesi, chi si agattat custu puru in Sardigna, ca est a diversu dae unu puntu de bista tassonomicu e morfologicu. + +Istremadura: +S'Istremadura (in ispagnolu: Extremadura istremegnu: Estremaura [ehtɾemaˈuɾa) est una comunidade autònoma de s'Ispagna otzidentale. Su cabulogu est Mérida, sa limba uffitziale est s'ispagnolu. +Partzida in is duas provìntzias de Cáceres e Badajoz, s'Istremadura tenet istèrrida de 41,634 km2, chi nde faghet sa de 5 prus mannas comunidades autònomas de sa natzione, e populatzione de unos 1.100.000 bividores. Allàcanat in s'uestu cun su Portugallu, in su norti cun Castìllia e Léon, in s'estu cun Castìllia-La Mancha, in su sud cun s'Andalusia. +S'Istremadura est logu de importu pro su turismu, sende chi est rica siat de bellesas naturales siat archològicas. S'agatat nointames in su fundu de sa classìfica ispagnola pro rèdditu, chi est su 69% de sa mèdia natzionale. + +La Rioja (Ispagna): +La Rioja est una provìntzia e comunidade autònoma de s'Ispagna setentrionale. Su cabulogu est Logroño. +Sa regione tenet istèrrida de 5 045 km² e populatzione de unos 317.500 bividores. Est sa segunda minore comunidade autònoma e sa cun prus pagus bividores, una metade de chie bivet in su cabulogu. +Allàcanat in su norti cun is Paisos Bascos, in su norti-estu cun sa Navarra, in su sud-estu cun s'Aragona e in su sud e s'uestu cun sa Castìllia e Léon. Est atraessada de is frùmenes Ebro e de su Rio Oja, de cust'ùrtimu pigat su nùmene. +Sa mudàntzia a comunidade autònoma torrat a primìtziu de is annos 80 de su sèculu passadu, durante cando s'Ispagna fiat torrende a organizare s'istrutura de s'istadu a pustis de s'acabu de sa ditatura. +Su rèdditu peròmine de La Rioja est de € 25.895 chi, a cumparàntzia est simbillante a su de su Trentinu-Südtirol de s'Itàlia. + +Astùrias: +Su Printzipadu de is Astùrias (in ispagnolu: Principado de Asturias; in asturianu: Principáu d'Asturies) est una comunidade autònoma uniprovintziale de s'Ispagna. At otentu s'ìstatutu de printzipadu cando s'erederi a sa corona de Ispanga at tentu tìtulu de prìntzipe de is Astùrias. +Su cabulogu est Oviedo, sa limba uffitziale s'ispagnolu, s'asturianu (naradu fintzas "bable") non tenet peruna uffitzialidade ma est amparadu de s'istatutu autònomu de is Astùrias. +Su territòriu tirat a una istèrrida de 10 604 km² e contat unos 1.080.000 bividores, chi andant però amenguende·nche. +Sa majoria de is bividores de sa regione s'agagat cuntzentrada mescamente in sa zona tzentrale, e sa bidda prus manna est Gijón, sighida de Oviedo e Avilés. +Su rèdditu de is Astùrias est aparagonàbile a is de Toscana e Friuli-Venetzia Giùlia de Itàlia. + +Cantàbria: +Sa Cantàbria est una comunidade autònoma de s'Ispagna. Su cabulogu est Santander, sa limba uffitziale est s'ispagnolu. +Tenet istèrrida de 5,321 km2 e populatzione de unos 593.000 bividores. Allàcanat in s'estu cun is Paisos Bascos, in su sud cun sa Castìllia e Léon, in s'uestu cun is Astùrias e in su nord tenet bessida a s'otzèanu Atlànticu. +Sa Cantàbria tenet clima otzeànicu ùmidu cun temperaduras moderadas, meda influentzadu de is bentos chi de s'otzèanos andant a iscùdere contra is montes de sa cordigliera cantàbrica. +Est sa regione prus rica in su mundu de sitos archeològicos de su Paleolìticu Superiore. S'innòditant is graffitos preistòricos de sa gruta de Altamira, datados intre su 16.000 e su 9.000 i.C. e decrarados patrimòniu de s'umanidade de s'UNESCO. +Su rèdditu peròmine de sa Cantàbria est aparagonàbile a su de s'Ùmbria in Itàlia. + +Badajoz: +Badajoz (in istremegnu Badajoz) est una tzitade de unos 151.500 bividores de Ispagna, chi s'agatat in sa comunidade autònoma de Istremadura in ue est caublogu de sa provìntzia omònima. +Est sede de obispadu e de universidade. + +Cáceres (Ispagna): +Cáceres est una tzitade de unos 92.187 bividores de s'Ispagna tzentru-otzidentale, cabulogu de sa provìntzia omònima, chi s'agatat in sa comunidade autònoma de Istremadura. Tenet istèrrida de su territòriu majore in Ispagna. +Su tzentru istòricu est patrimòniu de s'UNESCO de su 1986. Cáceres cunserbat difatis una chinta de muros chi nde inghiriant totu sa parte antiga. +Est sede de obispadu impare a Coria e de s'Universidade de s'Istremadura. + +Duran Duran: +Is Duran Duran sunt unu grupu de mùsica rock ingresu formados in Birmingham in su 1978. Su grupu est cumpostu dae Simon Le Bon (cantadore), Nick Rhodes (tastieras), Nigel John Taylor (bassista) e Roger Andrew Taylor (batterista). +Discografia. +Studio. +Sa discografia uffitzali cumprendiri + +Comunidade Valenciana: +Sa Comunidade Valenciana (uffitzialmente in valentzianu Comunitat Valenciana; in castillianu Comunidad Valenciana) est una de is deghesette comunidades autònomas de s'Ispagna e una regione istòrica de sa penìsula Ibèrica, nodìa fintzas che "Paisu Valencianu" (País valencià). +Su territòriu benit a èssere difatis, foras pro carchi diferèntzias, su de s'antigu rènniu de Valencia, fundadu in su 1239 de Jacu I d'Aragona. Su cabulogu est Valencia, is limbas uffitziales sunt su cadalanu in sa bariante locale, narada valencianu, e su castillianu. +Is istitutziones de autoguvernu costituint sa "Generalidade Valenciana" (Generalitat Valenciana), chi est formada de su guvernu (Consell) e su "Parlementu Valencianu" (Corts). Cuformamente a s'Istatutu d'autònomia bàlidu de su 2006, est reconnota che « natzione istòrica ». +Sa Comunidade valenciana tenet istèrrida de 23 255 km2 (a cara de sa Lombardia) e contat unos 4 807 000 bividores, su 10,75% de sa populatzione de totu s'Ispagna. Valencia, su cabulogu, cun prus de 800.000 bividores e un'àrea urbana de 1,7 milliones de residentes est sa bidda prus manna, sighint Alicante e Elche. Sa comunidade est partzida in tres provìntzias: Valencia, Alicante, Castellón. +S'agatat ins s'estu de s'Ispagna, in sa costera mediterrània e allàcanat cun Aragona e Catalugna in su norti, cun Castìllia-La Mancha in s'uestu, e cun sa comunidade autònoma de Murcia in su sud. +Sa limba valenciana est faeddada de unas 2,3 milliones de pessones, duncas una metade de sa populatzione totale, s'àtera metade faeddat su castillianu. +Su rèdditu mèdiu est a cara de is regiones italianas de Liguria e Piemonte. + +Regione de Murcia: +Sa Regione de Murcia (in ispagnolu: Región de Murcia de ˈmuɾθja); est una comunidade autònoma de su sud-estu de s'Ispagna. Su cabulogu est Murcia. +Sa regione tenet istèrrida de 11.313 km² e populatzione de unos 1.472.000 bividores e est cumposta de una provìntzia sola. Allàcanat in su norti cun sa Comunidade Valenciana, in s'uestu Castìllia-La Mancha, in su sud cun s'Andalusia e in s'estu tenet bessida a sa costera mediterrània. +Su cabulogu, Murcia, est sa sea de is òrganos de guvernu, foras pro su parlamentu, s'Assemblea Regionale, chi s'agatat in Cartagena. +Murcia est una produtora manna de fruta, birduras e frores chi sunt bèndidos in su restu de Ispagna e in totu s'Europa. Bi sunt produidos fintzas binu e ògiu de olia. +Su clima càldumu at fatu de sa regione logu afatenti pro sa massaria, is propiduras sunt nointames meda pagus e in die de oe s'aprovistamentu de s'abba est faghende·si problema de importu, fintzas de prus sende chi sa dimanda est aumentende cun s'isvilupu de su turismu. +Su rèdditu peròmine de Murciaè est de € 19.962, chi si podet pònnere in cumparàntzia cun su de sa regione italiana de is Marcas. +Sa chistionada de Murcia, cunsiderada dialetu meridionale de su castillianu est nodiu pro sa particularidade. Influntzadu de su cadalanu e de s'aragonesu, presentat fintzas medas prestidos de s'àrabu. Su "panocho", una bariante faeddada in sa zona de su cabulogu Murcia, est meda incolliosa a cumprendere fintzas de is ispagnolos. + +Cartagena (Ispagna): +Cartagena est una tzitade de portu de uno 217.600 bividores de s'Ispagna, chi s'agatat in sa regione de Murcia. Est sa segunda bidda prus manna de sa regione a fatu de Murcia. +Cartagena est sea de su parlamentu regionale e de obispadu. + +Comunidade de Madrid: +Sa comunidade de Madrid (in ispagnolu: Comunidad de Madrid ðe maˈðɾið) est una de is deghessete comunidades autònomas de s'Ispagna. +S'agatat in sa parte de mesu de sa natzione, de sa penìsula Ibèrica e de sa Meseta, sa campura chi c'isterret in sa Castìllia tzentrale. Sa regione est cumposta de una sola provìntzia e tenet a cabulogu Madrid, chi est fintzas sa capitale de istadu. +Tenet istèrrida de 8,030.1 km² e contat populatzione de unos 6.369.000 bividores, cuntzentrados pro sa prus parte in s'àrea metropolitana de Madrid. Allàcanat in su sud e in s'estu cun Castìllia-La Mancha e in su norti e s'uestu cun Castìllia e Léon. +Sa costitutzione de sa comunidade autònoma de Madrid est sighida a unu dibatimentu longu. Su sensu de istituire is comunidades autònomas fiat su de permitere de iscerare àreas cun identidades regionales diferentes. Sende chi Madrid fiat parte de sa regione istòrica de sa Castìllia, in is ordìngios de inghitzu sa provìntzia sua depiat èssere parte de sa comunidade autònoma de Castìllia-La Mancha, mancari cun carchi cunsideratzione ispetziale iscasi chi fiat sa capitale. +Is provìntzias de Castìllia-La Mancha si fiant però opostas a sa possibilidade che tenneret istatutu ispetziale e, a fatu de cunsideratziones subra sa possibilidade de intrada in sa comunidade de Castìllia e Léon o de sa costitutzione che una entidade simbillante a unu distretu federale, si fiat detzìdidu chi sa pròvìntzia de Madrid diat èssere una comunidade autònoma, apellende·si·nche a s'artìculu 144 de sa costitutzione, segundu chi su parlamentu podet autorizare sa criatzione de una comunidade autònoma, mancari custa no satisfet is caraterìsticas de tènnere identidade istòrica pretzisa, chiest in s'"interèssiu de sa natzione". +Sa comunidade autònoma de Madrid fiat duncas istituida in su 1983. S'istatutu suo reconnoschet su ligamene de sa comunidade a sa Castìllia e su fatu de èssere membru de sa regione castilliana. +Sa bidda de Madrid (in ispagnolu: 'Villa de Madrid') est istada designada che cabulogu de sa comunidade e fentzamentas capitale de istadu. Fatuvatu sunt istados fatos proponimentos bàrios de mòvere su cabulogu de comunidade a àteraos tzentros, ma no sunt mai istados realizados. + +Castìllia: +Sa Castìllia(in ispagnolu: Castilla ) est una regione istòrica de Ispagna cun tremenes pagu definidos, chi dependent de su balàngiu de àschidu chi su rènniu de Castìllia at tentu in is sèculos subra is istados bighinos, fintzas a diventare su rènniu de Ispagna una borta aunidu a sa Corona de Aragona e a su Rènniu de Navarra. +In s'Ispagna moderna sa Castìllia si cunsiderat cumposta in su norti-uestu de Castìllia e Léon e in su tzentru-sud-estu de Castìllia-La Mancha e Comunidade de Madrid, ma carchi borta bi sunt azuntos fintzas sa Cantàbria e La Rioja pro more de resones istòricas. +B'ant nointames versiones disvariadas subra is tremenes de sa Castìllia e sende chi in die de oe non godit de reconnoschimentu uffitziale perunu, non tenet mancu làcanas pretzisas. +Traditzionalmente est partzida in: + +Istadu federadu de Istados Unidos d'Amèrica: +Is istados federados de Istados Unidos d'Amèrica sunt is entidades amministrativas cun chi is Istados Unidos d'Amèrica sunt partzidos. +Custos benint a èssere chimbanta unidades sub-natzionales federales (46 istados federados, 4 chi prefèrint su nùmene de "commonwealth") chi, impare a su Distretu de Colùmbia, cumponent sa federatzione. +Is sìngulos guvernos istatales e su guvernu federale cundivident sa soberania, sende chi unu tzitadinu de Istados Unidos est in paris tempus tzitadinu de s'istadu de residèntzia e de s'entidade federale. +Pro s'otenimentu de tzitadinàntzia a livellu locale non tocat de su restu a sighire iteres burocràticos chìrdinos, non sunt rechèridas autorizatziones in casu de tramudadura e is movidas de pessones de un'istadu as'àteru sunt lìberas (foras pro is cundennados e is chi sunt in libertade cunditzionada). +S'iscerant 48 istados contiguosos chi s'agatant in su sub-cuntinente nordamericanu intre Cànada e Mèssicu, prus unu istadu insulare, is Hawaii, chi sunt geograficamente parte de s'Otzeània e unu istadu cuntinentale chi s'agatat istesiadu de is atèros, in su cabu prus norti-otzidentale de su Nordamèrica: s'Alaska. + +Otzeània: +Cun Otzeània s'usat inditare su cuntinete chi cumprendet Polinèsia, Melanèsia, Austràlia e Noa Zelanda; sinònimu de Otzèania est "Cuntinente Nou" o "Cuntinente prus Nou" chi dependet de su fatu chi, foras pro s'Antàrtide est istadu s'ùrtimu a èssere iscobertu de is isproradores europeos. +In sensu istrintu, "Otzeània" est unu faeddu impitadu pro inditare s'impare de Polinèsia, Melanèsia e Micronèsia, ispartzidura pagu iscientìfica imbentada de Jules Dumont d'Urville in su 1831. +Depet su nùmene a su faeddu grecu "okeanòs" (ωκεανός), chi cheret nàrrere otzèanu. + +Lviv: +Lviv (in ucrainu: Львів, trasliteradu: "L'viv"; in polonesu: "Lwów"; in russu: "Львов", trasliteradu: "L'vov"; in tedescu: "Lemberg"; in yiddish "לעמבערג", trasliteradu "Lemberik"; in latinu: "Leopolis" bidda de su lione) est una tzitade de unos 729,850 bividores de s'Ucraina otzidentale, cabulogu de s'oblast' omònimu e unu de is tzentros culturales prus de importu de s'istadu. +Cada die, a sa populatzione residente s'azunghent unas àteras 200.000 chi assortint de foras. Lviv est difatis tzitade industriale, ma fintzas sea de universidade. +Est pois sede de orchestra filarmònica e de su Teatru d'Òpera. su tzentru istòricu est patrimòniu de s'UNESCO de su 1998. +Istòria. +Lviv est istada istoricamente bidda de majoria polonesa. In su 1919 fiat difatis parte de sa Polònia, torrada a costituire a s'acabu de sa prima gherra mundiale. Tando unu 50% de is bividores fiat de etnia polonesa, unu 32% fiat ebreu e petzi unu 15% ucrainu. +A pustis de sa segunda gherra mundiale, in su 1945, is làcanas de sa Polònia fiant mudadas e su territòriu de Lviv tzedidu a s'Unione Sovietica. Is bividores ebreos fiant giai istados trazados de sa barbaridade de sa shoah, ma sa populatzione polonesa fiat intames bogada e obligada a si nche retirare intro de is làcanas noas de sa Polonia. In ie sa prus parte de issos si diat pois tramudare a Wrocław. Lviv fiat torrada a populare cun bividores de etnia ucraina. + +Kaliningrad: +Kaliningrad (in russu: Калининград ), cabudianamente narada Königsberg (tedescu: "Königsberg"; russu: "Кёнигсберг"; prussianu antigu: "Twangste", "Kunnegsgarbs", "Knigsberg"; lituanu: "Karaliaučius"; polonesu: "Królewiec"), est una tzitade de portu chi s'agatat a cara de su mare Bàlticu de unos 431.400 bividores, cabulogu de s'exclave russa posta intre Polònia e Lituània. Mancari territòriu de sa Rùssia, Kaliningrad est duncas istesiada de su restu de sa natzione. +Istòria. +Su logu est istadu sea de antiga cussòrgia prussiana, sa fortileza de Twangste. In su 1255 bi fiat pesada una fortalesa noa de is caballeris teutònicos, durante is Crosadas de su Norte e ddi aiant mudadu nùmene in "Königsberg", in onore de su re Ottokar II de Boèmia. Sa bidda est istada parte de s'Istadu de s'Òrdine Teutònicu, sa Cunfederatzione Polacu-Lituana, Prùssia e Germània. +Fintzas a su 1945, s'àrea costituiat sa parte prus setentrionale de sa Prùssia Orientale. +A s'acabu de sa segunda gherra mundiale, sa bidda fiat pro sa prus parte distruida. Is ruinas suas fiant cunchistadas de s'Armada Ruja in su 1945 e sa populatzione sua, a majoria tedesca si nche fiat fuida, o fiat bogada a fortza. Su territòriu de sa Prùssia Orientale, de chi Königsberg fiat cabulogu, fiat duncas tzèdidu a s'Unione Soviètica. +Mudadu nùmene in Kaliningrad su 4 de trìulas 1946, in onore de Mikhail Kalilin, est istada torrada a ocupare de sovièticos. +Kaliningrad at festadu is 750 annos de sa fundatzione in su 2005. Sa tzitade est logu de nàschida de su filòsofu Immanuel Kant. + +Àrticu: +S'Àrticu o Àrtide est una regione polare chi s'agatat in su cabu prus setentrionale de sa Terra, atremenada in su sud de su tzirculu polare. Est formadu de s'otzèanu Àrticu, e parte de is territòrios de Alaska, Cànada, Finlàndia, Groenlàndia, Islanda, Norvègia, Rùssia e Isvètzia. +Sa regione de s'Àrtide est unu otzèanu istèrridu in ue segundu s'istasone bàriat s'ammuntadura de àstragu e incordonadu de unu permafrost chentza mata peruna. +Sotzialmente e politicamente, s'Àrticu tirat a is territòrios setentrionales de is oto istados àrticos, mancari segundu s'iscièntzia manna parte de custos territòrios sunt cunsiderados sub-àrticos. + +Antàrticu: +S'Antàrticu o Antàrtide est su continente prus meridionale de sa Terra. Postu a inghìriu de su Polu Sud est incordonadu de s'otzèanu Antàrticu e allàcanadu de is mares de Ross e de Weddell. +Cun istèrrida de unos 14 milliones de km² est su continente minore a fatu petzi de Europa e Otzeània. Unos 98% de sa subrafache sunt ammuntados de unu fògiu de àstragu de grussaria mèdia de 1,6 km, sa mermadura de su territòriu suo est duncas pagu connota. +S'Antàrticu est su continente prus fridu, asciutu e bentosu de su mundu. Est fintzas su cun artària mèdia majore. Sende chi bi proet in is costeras ebbia (in ue comente chi siat no imbatent a prus de 200 mm pro annu), totu sa parte intranabile est tecnicamente su prus mannu desertu de sa Terra. +No bi sunt bividores umanos permanentes ne bi nde sunt mai istados. + +Limba polonesa: +Su polonesu ("język polski", "polszczyzna") est una limba islava faeddada mescamente in Polònia. Apartenit a su suta-grupu lechiticu de is limbas islavas otzidentales. +Est limba uffitziale in Polònia e impitadu in totu su mundu de is minorias de emigrados polonesos ispainados in is bàrios istados. Est fintzas una de is limbas uffitziales de s'Unione Europea. +Iscritu in alfabetu latinu, su polonesu contat 9 literas in prus de is sìmbulos base (ą, ć, ę, ł, ń, ó, ś, ź, ż). +Mancari is amministratziones de Germània, Àustria e Rùssia durante su sèculu de 19 (cando sa Polònia s'agataiat ispartzida in is territòrios issoro) apant fatu pressiones mannas chirchende de ammortiare s'impitu de sa limba, custa at nointames agatadu isvilupu mannu literàriu. +In die de oe est sa prus faeddada de is limbas islavas otzidentales e sa segunda de totu is limbas islavas a segus de su russu e in antis de s'ucrainu. + +Limba ceca: +Sa limba ceca ("čeština") est una limba islava otzidentale faeddada de prus de 10 milliones de pessones. Est limba uffitziale de sa Repùblica Ceca (in ue est cuntzentrada sa prus parte de is faeddadores), e est limba de minoria in Islovàchia. +Sa limba prus costrinta a su cecu est s'islovacu, sunt difatis intelligibiles parebare. Simbillàntzia manna dda tenet fintzas cun su polonesu, chi est àtera limba islava otzidentale. Is àteras limbas comente russu o is limbas islavas meridionales sunt intames meda prus istesiadas. +Sa limba at mantentu pro meda tempus rolu minore, sende chi in s'àrea de sa Boèmia, in ue est faeddadu, fiat su tedescu sa limba de is istudiados. At torradu a cunchistare importu in su sèculu de 18. +In die de oe est limba mama de su 98% de is cecos e sa limba istrangia impitada prus fitianamente in Islovàchia. Is chimbe istados in ue b'at s'usu majore de sa limba sunt sa Repùblica Ceca (98.77%), s'Islovàchia (24.86%), su Portugallu (1.93%), Polònia (0.98%) e sa Germània (0.47%). + +Groenlàndia: +Sa Groenlàndia (in groenlandesu: Kalaallit Nunaat), est una ìsula danesa chi s'agatat in s'otzèanu Atlànticu, in posidura norti-esta a su Nordamèrica. Est unu paisu costitutivu de su Rènniu de Danimarca e territòriu ultra-marinu assotziadu a s'Unione Europea. Sa capitale est Nuuk, sa limba uffitziale su groenlandesu, sa moneda sa corona danesa, e s'innu "Nunarput utoqqarsuanngoravit". Sa bandera est formada de duos mesu-chircos intro duas bandas rujuas e biancas. +Sa Groenlàndia tenet istèrrida de 2 166 086 km² e populatzione de unos 56 370 bividores. Est su territòriu cun densidade de bividores prus bàsciu de su mundu. +In su 1984, sa Danimarca at firmadu unu tratadu cun s'Unione Europea pro pretzisare sa situatzione de sa Groenlàndia. Su territòriu est istadu leadu de is acòrdios subra su crabone es'atzàrgiu (CECA) e de is acòrdios subra s'energia atòmica. Sunt istadas cumbènnidas fintzas dispositziones pro amparare sa pisca. +Sa Groenlàndia benefìtziant nointames de sa libera tzirculatzione de is europeos, segundu sa cunventzione de Schengen. A fatu de sa lege subra s'autònomia votada de su parlamentu danesu su 19 de maju 2009, sa Groenlàndia at balangiadu unu afortiamentu de s'autònomia de chi giai godiat. Sa Danimarca dd'at tzèdidu 32 domìnios e cumpetèntzias, comente su de sa politzia e de sa giustìtzia. Moneda, defensa, e polìtica istrangia abarrant imbètzes suta su cuntrollu danesu. +Sa riforma de s'autònomia est cunsighida a unu referendum consultativu chi at tentu logu in Groenlàndia su 25 de onniasantu 2008. + +Limbas islavas meridionales: +Is limbas islavas merdionales sunt unu de is tres brancos de is limbas islavas. +S'agatant unos 30 millionas de faeddadores chi bivent mescamente in sa penìsula Balcànica. Geograficamente sunt istesiados de is faeddadores de is àteros duos brancos, sende chi faeddadopres de limba tedesca, ungheresa e romuna formant una chinta chi ddos ischirriat. +Sa prima bariedade atestada in limba islava meridionale iscrita fiat una allegada in Salonicu in su sèculu de 9. Est galu impitada che limba litùrgica in unas cantas crèsias ortodossas de sa regione, segundu sa traditzione. + +Szczecin: +Szczecin (in casciubu Szczecëno, in tedescu "Stettin", in latinu "Stettinum") est una tzitade de unos 411.900 bividores de sa Polònia norti-otzidentale, cabulogu de su voivodatu de Pomerània Otzidentale. Est sa de sete tzitades de sa natzione e su segundu portu. +Szczecin oe est una tzitade moderna e dinàmica e fintzas tzentru culturale, cun teatros e museos e universidades. +Istòria. +In tempus coladu Szczecin est apartenta a Polònia, Prùssia, Danimarca, Isvètzia e fintzas a su 1945 a sa Germània. +Sa tzitade est istada isciarrocada pro su 65% durante sa segunda gherra mundiale e a coa ocupada de is tropas sovièticas. A primìtziu, segundu is acòrdios de sa Cunferèntzia de Jalta, sa bidda depiat èssere lassada a sa Germània e Königsberg (oe Kaliningrad) depiat intames èssere tzedida a sa Polònia. +In tempus afatante Stalin aiat però detzìdidu chi a s'Unione Soviètica serbiat unu portu in su Bàlticu chi esseret liberu de s'àstragu pro totu sa durada de s'annu. Aiat duncas mudadu bidea e fatu movere is làcanas de sa Polònia prus a s'uestu de manera chi Königsberg esseret territòriu sovièticu. +Szczecin, chi fintzas a tando si naraiat uffitzialmente Stettin, a'agatait in posidura esta a sa làcana de sa chi diat diventare Repùblica Democràtica Tedesca de unu cantone, e de s'àteru sa Polònia, chi s'agataiat trèmenes torradas a definire segundu is tratativas de is natziones binchidoras. +Sa populatzione tedesca, chi fiat majoria de sete sèculos in ie, fiat bogada a fortza e custrinta a si nche retirare a Germània, sa tzitade torrada a populare de polonesos chi pro sa prus parte fiant disterrados de s'Ucraina otzidentale, e su nùmene mudadu a su de oe. + +Wrocław: +Wrocław (pronuntziadu [ˈvrɔt͡s.waf ]; in islesianu: Wrocłow ; in tedescu: "Breslau") est sa tzitade de bator de sa Polònia a populatzione, cun unos 633.000 bividores, sa de chimbe a subrafache de su territòriu (293 km2), e una de is prus antigas pro fundatzione, chi torrat a su de 9-10 sèculos. Oe est cabulogu de su voivodatu de Bàscia-Islèsia. +Posta a su sud de is « montes de is Gatos » (in polonesu: "Kocie Góry", e "Wzgórza Trzebnickie"), a su norti de is Sudetos, sa bidda est atraessada de su frùmene Oder (in polonesu: "Odra"), chi in ie si dividet in unu pore de bratzos, formende 12 ìsulas cullegadas s'una a s'àtera de 120 pontes. Custu fatu balet a Wrokław su nòmingiu de "Venètzia de Polònia". +Wrocław est oe unu de is tzentros econòmicos prus dinàmicos de Polònia. De sa ruta de su comunismu, in su 1989 a oe, at connotu isvilupu meda lestru. Su disimpreu est carculadu in su 2009 a su 3%. +Wrocław est isceberada che capitale europea de sa cultura 2016, est su logu de is campionados europeos de fùbalu 2012 e de is giogos mundiales de su 2017. +Istòria. +Sa tzitade si naraiat Breslau fintzas a su 1945 e fiat territòriu de sa Germània. A s'acabu de sa segunda gherra mundiale subra una populatzione de prus de 200.000 bividores, is tedescos rapresentaiant unos 190.000 e is polonesos petzi unos 17.000. Segundu is acòrdios de Potsdam (acuntèssidos intre Rènniu Aunidu, Istados Unidos e Unione Sovietica) sa regione de s'Islèsia diat èssere tzedida a sa Polònia. +Ddi fiat duncas torradu s'antigu nùmene polonesu de Wrocław, totu is bividores tedescos bogados e fiat torrada a populare cun polacos chi in manna parte beniant de is territòrios orientales perdidos, mescamente de sa tzitade oe narada Lviv. + +Madeira: +Madeira est unu archipèlagu de su Portugallu, cumpostu de s'ìsula omònima e de àteras ìsulas minores. S'agatat in s'otzèanu Atlànticu, a illargu de su Maroco. +S'archipèlagu tenet istèrrida de 828 km² e contat populatzione de unos 245.800 bividores. +Costìtuit sa regione autònoma de Madeira (in portughesu : Região Autónoma da Madeira) de chi su cabulogu est Funchal. Su clima est sub-tropicale e is paisàgios ispantosos nde faghent logu apretziadu de is turistas. + +Funchal: +Funchal (pronùntzia in portughesu: ) est sa tzitade majore e su su cabulogu de sa regione autònoma de Madeira, in Portugallu. Funchal, chi est capitale de Madeira de prus de chimbe sèculos, contat unos 111.900 bividores. +Su nùmene dependet de su faeddu "funcho" (fenugu) e su suffissu "-al" denotat "unu prantedu de fenugu". + +Rijeka: +Rijeka (pronuntziadu [rijɛ̌ːka]; in italianu: Fiume; ungheresu: "Fiume", in tedescu: "Pflaum") est una tzitade de unos 128.600 bividores de sa Croàtzia in ue est bidda de tres a populatzione (a fatu de Zagreb e Split). Su portu est su prus importante de s'istadu. +S'àrea metropolitana contat populatzione de unos 254.000 residentes. +Istoricamente, sa posidura istratègica de sa bidda at fatuvatu betidu a perricas intre Itàlia, Ungheria e Croàtzia, cun efetu de mudare poderios e demografia medas bortas in su cursu de is sèculos. +In die de oe s'82,52% de is bividores suos sunt de etnia croata, sighidos de minorias serbas, bosnìacas e italianas. +Foras de su croatu, si carculat chi unos 20.000 bividores faeddent su dialetu locale de su vènetu, su "fiuman", chi in passadu est serbidu che limba franca pro is medas etnias chi abitaiant sa bidda. +Sa bidda fiat ocupada de Gabriele d'Annunzio in su 1920, pro ite a pustis de sa prima gherra mundiale, "Fiume", comente ddi naraiant tando, non fiat istada tzedida a s'Itàlia impare a s'Ìstria. A su tempus difatis sa majoria de is bividores fiant de etnia italiana (prus de su 65%). Gràtzias a su tratadu de Rapallo intre Jugoslàvia e Itàlia, Fiume fiat pois tzèdida a su Rennu de Itàlia impare a Zadar (tando narada "Zara"). +A fatu de sa segunda gherra mundiale però, comente istabilidu in su tratadu de paghe de Parigi, sa tzitade e totu s'Ìstria fiant dadas a sa Jugoslàvia sotzialista e is bividores de etnia italiana custrintos a movere (unos 650 bochidos luegus, a s'acabu de sa gherra). Una parte sola de tres de sa populatzione originale fiat abarrada in ie, e mescamente sa parte de etnia croata. +Oe is italianos rapresentant s'1,9% de is bividores, ma sunt reconnotos e tutelados uffitzialmente de s'istadu. + +Zadar: +Zadar (in italianu: Zara) est una bidda de unos 69.600 bividores de sa Croàtzia, chi s'agatat in su norti de sa Dalmàtzia. Est cabulogu de sa Regione de Zadar. +De su 1920 a su 1945 sa bidda est apartenta cun nùmene de "Zara" a s'Itàlia. Fintzas a sa segunda gherra mundiale s'85% de is bividores suos fiant de etnia italiana, totus fuidos cun s'arribu de is partisanos jugoslavos, resissidos nointames a nde degollare unos 150. +Est passada uffitzialmente a sa Jugoslàvia in su 1947 e faghet parte de sa Croàtzia de su 1991, annu de s'indipendèntzia. + +Ìstria: +S'Ìstria (in croatu e in islovenu Istra, in italianu Istria, istriotu Eîstria, in latinu "Histria") est una penìsula de su Mediterràneu, posta in sa parte setentrionale de su mare Adriàticu. +Cun subrafache de 2820 km² e populatzione de unos 206.350 bividores, s'Ìstria tenet forma de unu triàngulu chi punnat fache a sud, atacadu a su continente peri s'aba norti-esta. +Atualmente sa penìsula est politicamente partzida intre Itàlia, chi possedit sa parte de su golfu de Trieste, s'Islovènia e sa Croàtzia, chi tenet sa prus parte de su territòriu e de is ìsulas chi nde sunt apendìtzios. + +Split (tzitade): +Split (in italianu Spalato; in dalmàticu Spalatro, in grecu antigu "Ασπάλαθος", Aspálathos), est una tzitade de unos 178.200 bividores de sa Croàtzia, cabulogu de sa regione Split-Dalmàtzia e tzentru printzipale de sa Dalmàtzia. +Split est sa segunda bidda majore de sa natzione, sea de obispadu e de universidade. +Su nùmene dependet de sa mategusa ispinosa, mata meda comune in sa regione, chi in grecu antigu fiat narada "Aspálathos" (Aσπάλαθος). Suta de s'Impèriu Romanu teniat nùmene de "Spalatum" e in s'Edade de Mesu de "Spalatro" in limba dalmàtica. +A primìtziu de su de 19 sèculos su nùmene fiat mudadu in "Spljet". pro èssere pois torradu a sa forma "Split". +Istòria. +Split est istada poderiu de sa Repùblica de Venetzia pro unos bator sèculos, a sa ruta de chi fiat dominada de Frantza e Impèriu Austro-Ungheresu, intames de is otomanos chi non sunt mai resissidos a dda cunchistare. +Sa rasta latina de sa Repùblica de Venètzia sighit galu a caraterizare s'architetura, e pro meda tempus su venetu e s'italianu sunt istadas limbas de is istudiados, is croatos fiant intames bilìnguos e su croatu faeddadu in ie contaiat una metade de su vocabulàriu de imprèstidu venetu. +In su de 18 sèculos, is italianos rapresentaiant pagu mancu de una metade de is bividores e punnaiant a s'annessione de sa tzitade a s'Itàlia de pagu costituida. Politicamente fiant però minoria. +Is italianos fiant de su restu abbaidados che una minetza de is austrìacu-ungheresos, chi incoragiant is croatos a pigare cuscèntzia de s'identidade issoro, a tales chi is infrusadas irredentistas de is italianos no agatarent cumprimentu. +Comente chi siat, is italianos ant a pagu a pagu pèrdidu resartu polìticu, a sa nàschida de sa Jugoslàvia totu is iscolas in limba italiana fiant fatas a bellu a bellu serrare e manna parte de issos fiat pois mòvida a manu de Itàlia. A s'acabu de sa segunda gherra mundiale is pagus italianos chi fiant abarrados fiant obligados a disterrare. +In die de oe Split contat unos 90 bividores italianos. + +Dalmàtzia: +Sa Dalmàtzia (in croatu: Dalmacija) est una regione istòrica de sa penisula Balcànica. +S'agatat in sa costera esta de su mare Adriàticu, e sighit totu su territòriu a cara de sa costera cun tremenes intranabiles a is Alpes Dinàricas. Sa làcana meridionale est dada de su frùmene Bojana, chi iscerat su Montenegro de s'Albania. +Atualmente s'agatat ispartzida intre Croàtzia, chi tenet sa prus parte de su territòriu, su Montenegro e pro tretu meda curtzu sa Bòsnia e Erzegòvina. + +Potsdam: +Potsdam est una tzitade de unos 159.500 bividores, capitale de su Land de Brandenburg, in Germània. Allàcanat cun sa capitale de istadu Berlin, e est parte de s'àrea metropolitana sua. +Potsdam fiat in passadu sa residèntzia de is res de Prùssia e fintzas a su 1918 de s'imperdore de Germània. Sa bidda est inghiriada de lagos e sitos culturales, in particulare su parcu e su palatzu de "Sanssouci", su prus mannu situ patrimòniu de s'UNESCO de sa natzione. +In Potsdam at tentu logu sa "Cunferèntzia de Potsdam", in ue is natziones binchidoras si fiant atobiadas pro is chistiones chi pertocaiant is assètios de s'Europa a pustis de sa segunda gherra mundiale. +In su sud de sa tzitade s'agatat s'istùdiu tzinematogràficu de Babelsberg, chi fiat meda importante in antis de sa gherra e chi at torradu a tènnere fortuna a pustis de sa ruta de su muru de Berlin. Su Babelsberg est su prus antigu istùdiu de tzinema de su mundu. +Potsdam est sede de tres istitutos superiores de educatzione, de s'universidade de Potsdam e de prus de 30 istitutos de chirca. + +Prùssia: +Sa Prùssia (in tedescu: Preußen) fiat unu rènniu tedescu e un'istadu nàschidu de su Ducadu de Prùssia e de su Margraviadu de Brandenburgu, e postu in sa regione omònima. Sa Prùssia at tentu rolu de primàrgiu in is acuntèssidas chi ant caraterizadu s'istòria de totu sa Germània. Sa capitale fiat Berlin +Sa dinastia de is Hohenzollern, chi at dominadu sa Prùssia pro chentinas de annos, est resissida a ammanniare su territòriu gràtzias fintzas a unu esèrtzitu annestradu e organizadu meda rigorosamente. In su 1871, is istados tedescos si sunt aunidos criande s'Impèriu tedescu, a suta de sa ghiadura de sa Prùssia. +Su nùmene de Prùssia dependet de su prussianu antigu. In su de 13 sèculos, is caballeris Teutònicos (unu òrdine militare medievale de crusados tedescos) aiat cunchistadu is terras in ue biviant. In su 1308, aiant balangiadu sa regione de sa Pomerèlia, chi cabudianamente aparteniat a sa Polònia, cun sa tzitade de Gdańsk (connota fintzas cun nùmene de "Danzig"). S'istadu issoro fiat pois germanizadu de migradores chi aproilaiant de Germània otzidentale e meridionale, e polonizadu de àteros chi beniant de Màsòvia. +Cun sa segunda "paghe de Thorn" (1466), sa Prùssia fiat ischirriada in una Prùssia reale in s'uestu, provìntzia de sa Polònia, e una parte orientale chi de su 1525 diat pigare nùmene de Ducadu de Prùssia. Custu diat èssere fèudu de sa Corona de Polònia fintzas a su 1657. Cun s'unione intre Brandenburgu e Ducadu de Prùssia in su 1618 fiant pois postas is bases pro sa proclamatzione de su Rènniu de Prùssia chi diat acuntèssere in su 1701. +A fatu de diventare rènniu, sa Prùssia aiat acuitadu a si distinghere intre de is àteras potèntzias europeas, subra chi diat a tènnere influèntzia manna pro totu is de 18 e de 19 sèculos. Durante su de 18 sèculos diat tènnere mescamente rolu de importu in is affàrios de interèssiu internatzionale, ma in su de 19 sèculos, gràtzias a su cantzelleri Otto von Bismarck, diat resissire a aunire totu sa natzione tedesca in unu istadu solu, s'Impèriu tedescu, de chi diat abarrare foras isceti s'Impèriu Austriacu. +Is primas cunchistas territoriales torrant a su cungressu de Vienna in ue, a pustis de sa derrota de Napoleone Bonaparte is istados europeos binchidores aiant torradu a trassare sa mapa de su continente. Sa Prùssia bi aiat balangiadu una parte meda istèrrida de sa Germània otzidentale, chi incluiat fintzas sa regione de sa Ruhr, rica de crabone. +S'istadu fiat crèschidu meda in presse siat de pesu politicu, siat economicamente, fintzas a si faghere a primìtziu ghiadore de totu sa cunfederatzione tedesca, e de su 1871, de su costituidu Impèriu tedescu. Su rènniu de Prùssia si fiat duncas fatu mannu e potente, impertantu chi sa classe nòbile e is àteras élites suas si identificaiant comomai prus tedescos chi non prussianos. +S'acabu de sa prima gherra mundiale, in su 1918, at sinniadu sa fine de su Rènniu de Prùssia. In sa Repùblica de Weimar, sa Prùssia diat pèrdere gasi totu s'importu polìticu e legale. Cun s'acabu de sa segunda gherra mundiale in su 1945, totu sa Prùssia orientale fiat a fines iscontzada de is potèntzias binchidoras e surbida in is territòrios de Polònia e Unione Soviètica. Sende chi is bividores tedescos originales fiant bogados, s'àrea at pèrdidu identidade polìtica e geogràfica. + +Mare Adriàticu: +Su mare Adriàticu o Adriàticu, (in italianu: "Mare Adriatico"; in serbu e croatu: "Jadransko more" o "Jadran"; "Јадранско море"/"Јадран"; in islovenu: "Jadransko morje"; albanesu: "Deti Adriatik" o "Adriatiku"; in latinu: "Mare Adriaticum"), est unu mare de su mare Mediterràneu chi pigat nòmine de sa bidda italiana de Adria. S'Adriàticu cumprendet totu su lutone de mare chi s'agatat a su norti de su canale de Otranto, e ischirriat sa penìsula Italiana de sa penisula Balcanica. +Isciundet Itàlia, Islovènia, Croàtzia, Bòsnia e Erzegòvina, Montenegro e Albania. + +Repùblica de Weimar: +Su de Repùblica de Weimar (in tedescu: Weimarer Republik ʁe.pu.ˈbliːk ) est su nùmene chi is istòricos ant dadu a s'ordinamentu polìticu chi sa Germània at tentu de su 1918 a su 1933. Sa repùblica fiat proclamada durante sa rivolutzione chi at tentu logu in su 1918, su 9 de santandiria, chi benit duncas a èssere pagus dies a pustis de sa fine de sa prima gherra mundiale, in ue s'impèriu tedescu fiat istadu derrotadu. +Sa costitutzione de sa repùblica est istada adotada su 31 de trìulas 1919 e promulgada s'11 de s'austu a sighire. Weimar, sa bidda in ue s'assemblea natzionale costituente di fiat atobiada, diat pois dare nùmene a totu s'impare de su perìodu istòricu, durante chi s'istadu tedescu aiat sighidu a mantènnere nùmene uffitziale de "Reich" (impèriu), paris a sa denominatzione de in antis. +Sa de Weimar fiat una repùblica parlamentare ghiada de su presidente e guvernada de su cantzelleri de su "Reich", imbestidu de custu pòdere de sa majoria de su "Reichstag" (su parlamentu), ainnanti a chi fiat responsàbile. +S'istòria de sa repùblica est sinniada de tensiones e perricas numerosas. Is istitutziones suas diant funtzionare normalmente fintzas a su 1930, data cando s'ùrtimu guvernu apogiadu de sa majoria parlamentare fiat postu in minoria, agatende·si obligadu a dare dimissiones e duncas fissare eletziones noas. A partire de su cabudanne 1930, si diant sighire guvernos minoritàrios de dereta, apogiados de su presidente de su "Reich", chi diant betire a una polìtica fatuvatu prus autoritària. +Cun s'eletzione de Adolf Hitler che cantzelleri, su 30 de ghennàrgiu 1933, is polìticas autoritàrias sighidas in is duos annos cabudianos fiant afortiadas, cunfischende in manera progressiva pòdere polìticu a lùcuru de su NSDAP ("Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei"), cun mudantzia sustantziale e fine "de facto" de sa repùblica. Fiat nàschidu su "Reich de Tres". +Sa costitutzione fiat nointames abrogada uffitzialmente isceti a s'acabu de sa segunda gherra mundiale, in su 1945, cando s'amministratzione quadripartzida de is alliados in Germània aiat detzìdidu s'iscontzadura de su "Reich". + +Limba islovena: +S'islovenu ("slovenski jezik"; "slovenščina", de non cunfùndere cun "slovenčina", faeddu chi ìnditat su nadiu de Islovàchia) est una limba chi apartenit a su grupu de is limbas islavas meridionales. +Est limba mama pro unos 1,8 milliones de pessones e faeddadu de unons 2,5 milliones, chi bivent pro sa majoria in Islovènia in ue est limba uffitziale. +Àteros istados in ue est limba de minoriu sunt Itàlia (in Friuli-Venetzia Giulia), Austria (in Carìntzia e Istìria), Croàtzia (in Ìstria) e Ungheria (in provìntzia de Vas). +S'islovenu est una de is 24 limbas uffitziales de s'Unione Europea. + +Limba albanesa: +S'albanesu ("shqip" o "gjuha shqipe" [ˈɟuha ˈʃcipɛ) est una limba indo-europea faeddada de unos 7,6 milliones de pessones, mescamente in Albania, Kosovo, Repùblica de Matzedònia e Grèghia, ma fintzas in àteras partes de s'Europa balcànica in ue b'ant minorias albanesas, comente Montenegro e is sa badde de Preševo, in Sèrbia. +Comunidades istoricas albanesas s'agatant fintzas in Itàlia meridionale e Ucraina. +Su documentu prus antigu in ue sa limba albanesa est amentuada est una cronaca de sa fine de su de 13 sèculos, in Dubrovnik. + +Limba prussiana: +Su prussianu antigu est una limba bàltica ammortiada chi fiat faeddada in tempus coladu dae is bividores de sa Prùssia antiga (de non cunfùndere cun su prus istèrridu istadu tedescu formadu in tempus afatante), regione chi s'agataiat in s'àrea chi oe est s'Oblast de Kaliningrad, Rùssia. +Sa limba est narada prussianu antigu pro da distìnghere de is dialetos tedescos narados "prussianu bàsciu" e "prussianu artu", e de s'agetivu "prussianu" chi faghet riferimentu a s'istadu tedescu de Prùssia. +Su prussianu antigu fiat iscritu in alfabetu latinu. Is primos documentos in limba torrant a su de 13 sèculos. In die de oe s'agatant galu pagu cosas iscritas de literadura chi dda impitant. + +Alberto Burri: +Biografia. +Si fit laureadu in mèighina in su 1940 e in sa Segunda Gherra Mundiale fit istadu uffitziale mèigu. Fit istadu leadu presoneri dae sos americanos in Tunisia e fit istadu trasferidu a Hereford (in su Texas), ue aiat comintzadu a pintare. + +Jonathan Freeman: +Jonathan Freeman (Cleveland, Ohio, 6 de freàrgiu, 1950, est unu còmicu e attore americanu. + +Gilbert Gottfried: +Gilbert Gottfried (Brooklyn, New York, 28 February, 1955), fit unu còmicu e attore americanu. + +Daniel McKeague: +Daniel "Dan" McKeague (Hugo, Minnesota, 1974), fit unu còmicu e attore americanu. + +Dick Sittig: +Richard "Dick" Sittig, fit unu còmicu e attore americanu. + +Tate Donovan: +Tate Buckley Donovan (Tenafly, New Jersey, 25 de cabidanne, 1963), est unu còmicu e attore americanu. + +Susan Egan: +Susan Farrell Egan (Seal Beach, California, 18 de friàrgiu, 1970), est una cantadora, baddadora e attora americana. + +Rip Torn: +Elmore Rual "Rip" Torn, Jr. (Temple, Texas, 6 de firàrgiu, 1931), est unu còmicu e attore americanu. + +James Woods: +James Howard Woods (Vernal, Utah, 18 de abrile, 1947), est unu còmicu e attore americanu. + +Bobcat Goldthwait: +Robert Francis "Bobcat" Goldthwait (Syracuse, California, 26 de maju 1962), est unu còmicu e attore americanu. + +Matt Frewer: +Matthew George "Matt" Frewer (Washington D.C., 4 de ghennàrgiu, 1958), est unu còmicu e attore americanu. + +Jim Meskimen: +James Ross "Jim" Meskimen (Los Angeles, California, 10 de cabidanne, 1959), est unu còmicu e attore americanu. + +Carlos Alazraqui: +Carlos Jaime Alazraqui (Yonkers, New York, 20 de trìulas, 1962), est unu còmicu e attore americanu. + +Christina Ricci: +Christina Ricci (Santa Monica, California, 12 de friàrgiu, 1980), est un'attritza americana. + +Carlos Mencia: +Ned Arnel Mencía (San Pedro Sula, Honduras, 22 de santugaine, 1967), est unu còmicu e attore americanu. + +Jeff Foxworthy: +Jeffrey Marshall "Jeff" Foxworthy (Atlanta, Georgia, 6 de cabudanne, 1958), est unu còmicu e attore americanu. + +Ashton Kutcher: +Christopher Ashton Kutcher (Cedar Rapids, Iowa, 7 de friàrgiu, 1978), est unu còmicu e attore americanu. + +Peter Dinklage: +Peter Hayden Dinklage (Morristown, New Jersey, 11 de làmpadas, 1969), est unu còmicu e attore americanu. + +Nirvana (grupu musicale): +Mancari apent publicadu petzi tres albums in sete annos de carriera, is Nirvana rapresentant in s'istòria de su rock modernu unu de is grupos prus influentes. +A manu de sa fine de is annos 1980 is Nirvana si fiant fatos logu in s'iscena musicale grunge de Seattle, publichende s'album "Bleach", cun s'eticheta indipendente Sub Pop in su 1989. Su grupu diat isvilupare unu sonu chi s'apoderaiat subra cuntrastos dinàmicos, mescamente intre versos chietos e airados, cun ritrogas poderosas. Passados a s'eticheta major "DGC Records", is Nirvana aiant agatadu sutzessu ispensadu cun su sìngulu "Smells Like Teen Spirit", su primu seberadu de su segundu album "Nevermind" (1991). +Sa fortuna arribada totu a una borta aiat fatu diventare su rock alternativu meda populare, e su cantadore Cobain si fiat agatadu inditadu de s'imprenta che sa "boghe de una generatzione", e su grupu in ue sonaiat fiat "sa bandera" de s'inzènneru X. +In resposta a custu, s'album de tres, "In Utero" (1993), diat èssere de fatura prus ispurtidosa, pagu adatu a is massas, marranadore duncas pro su pùblicu de ascurtadores. Non aiat fatu difatis bèndidas cumparàbiles a su cabudianu "Nevermind", ma galu un'àteru sutzessu cummertziale, aclamadu de sa crìtica. +S'istòria de is Nirvana at tentu fine cun sa morte de Kurt Cobain in su 1994. Sunt istados medas is bèssidas pòstumas a sa morte sua, ghiadas de Novoselic, Dave Grohl e sa fiuda de Cobain, Courtney Love. +Su grupu at bèndidu in totu sa carriera fintzas a oe prus de 25 milliones de albums isceti in Istados Unidos e prus de 75 milliones in su restu de su mundu. Is Nirvana sunt intrados in sa "Hall of Fame" de su Rock and Roll in su 2014, a su primu annu de eleghibilidade. + +Ingènneru X: +Sa de Ingènneru X est una locutzione impitada in su mundu otzidentale pro inditare is chi sunt nàschidos aprossimadamente intre su 1960 e su 1980 e chi sighit s'inzènneru de su "baby boom". +Is tremenes demogràficos pretzisos de s'ingènneru X non sunt dessinidos bene in beridade, e mudant fatuvatu segundu de chie usat su faeddu, e de su cuntestu. Su faeddu est impitadu in demografia, in is sièntzias sotziales e in su marketing, mancari siat prus comunu in sa cultura populare. +S'influèntzia de custu ingènneru in sa cultura pop at tentu inghitzu in is annos 80 de su sèculu de 20, cun efetu màssimu in is annos 90. +Istoricamente s'ingènneru X est acollocadu in su periodu de trasida intre fine de su colonialismu, s'isciarrocu de su muru de Berlin e s'acabu de sa gherra frida. +Àtera carateristica chi pertocat cust'ingènneru est s'imminorigamentu de is nàschidas (intre 1964 e 1979), a fatu de su baby boom acuntèssidu intre 1946 e 1963. S'ingènneru X est su de is fìgios issoro: unu "ingènneru invisìbile", de pagu contu, in ue su tìtulu de "X" rapresentat sa farta de identidade sotziale definida. + +Aberdeen (Washington): +Aberdeen est una bidda de unos 16.150 bividores de Istados Unidos de Amèrica, chi s'agatat in s'istadu de Washington, in sa "contea de Grays". +Est sa bidda nadia de su cantadore de su grupu musicale grunge Nirvana, Kurt Cobain. + +Carìntzia: +Sa Carìntzia (in tedescu: Kärnten [ˈkɛɐ̯ntn̩], in islovenu: Koroška, in croatu: Koruška, in italianu: Carinzia, in ungheresu: Karintia) est s'istadu (o Land) prus meridionale de s'Àustria. +Sa capitale est Klagenfurt e sa limba printzipale su tedescu, ma in su sud s'agatant minorios islovenos (unos 15.000-40.000 pessones). +Sa Carìntzia tenet istèrrida de 9,538.01 km2 e populatzione de unos 558.300 bividores. Est posta in is Alpes e allàcanat in s'uestu cun sa parte orientale de su Tirolu, in su norti cun su land de Salzburg, in su norti-estu cun s'Istìria e in su sud cun Islovènia e Itàlia. +S'economia de sa Carìntzia s'apoderat mescamente subra turismu, eletrònica, ingegneria, risursas forestales e massaria. + +Klagenfurt: +Klagenfurt am Wörthersee (in islovenu: "Celovec") est una bidda de unos 96.640 bividores de s'Àustria, capitale de su land de Carìntzia. Klagenfurt est sa de ses tzitades majores de sa natzione. +Est sede de obispadu e de univerisade. + +Istìria: +S'Istìria (in tedescu: Steiermark [ˈʃtaɪ.ɐmaʁk], in islovenu e croatu: "Štajerska", in ungheresu: "Stájerország") est unu istadu o Bundesland postu in su sud-estu de s'Àustria. Sa capitale est Graz, sa limba su tedescu, ma s'agatat fintzas unu minoriu islovenu (unas 4250 pessones). +S'Istìria contat populatzione de unos 1.210.700 bividores e cun istèrrida de 16,401.04 km2 est su segundu land prus mannu de sa natzione. Allàcanat in s'uestu cun su Land de Salzburg, in su norti cun is land de Arta Àustria e Bàscia Àustria, in s'estu cun su de Burgenland, in su sud cun sa Carìntzia e cun s'Islovènia. + +Graz: +Graz, cabudianamente connota che Gratz, est sa segunda tzitade de s'Àustria a fatu de Vienna e sa capitale de s'istadu federadu de Istìria. Sa bidda contat populatzione de unos 303.700 bividores e una àrea urbana de unos 600.000 residentes. +Graz est una tzitade cun traditzione antiga istudentesca: cun ses universidades contat prus de 44.000 istudiantes. Su tzentru antigu est unu de is mègius cunserbados de totu s'Europa tzentrale. +Politicamente e culturalmente, Graz est istada pro sèculos prus importante chi non Ljubljana pro is islovenos e galu abarrat influente. +De su 1999, est patrimòniu de s'UNESCO. In su 2003 est istada capitale europea de sa cultura. + +Frantziscu Masala: +Frantzìscu Màsala, nadu péri Ciccìttu in Logudoro (Nughedu Santu Nigola, 17 de Cabidanne de su 1916 - Casteddu, 23 de bennàlzu de su 2007) est istadu unu poete, iscritore e saggista sardu, istudiosu e amantiosu de limba e cultura sarda. +Bida. +A pustis de àer istudiadu in bidda sua, at attendidu su Ginnasiu in Otieri, su liceu classicu de Tàtari e si at pigadu sa laurea in Lìtteras in s'Universidade La Sapienza de Roma cund una tesi a pizu de su teatru de Luigi Pirandello, cun Natalino Sapegno comente reladore. At pigadu parte a sa segunda gherra mundiale, gherrende prima in su fronte jugoslavu e a pustis in cussu russu in ue, fertu a un'anca, si at meressidu una decoradura a su balore militare e at cumintzadu a iscrìer unu romanzu a pizu de cussa tràgica isperièntzia umana e militare. Tra sos amigos suos, freguran mannos comente a Emilio Lussu, Aldo Capitini, Giuseppe Dessì, Salvatore Cambosu, Michelangelo Pira, Giulio Angioni, Giovanni Lilliu. +Giornalista e pubblicista (in sos annos Sessanta fit criticu litteràriu e artisticu in L'Unione Sarda, ma at traballadu cun La Nuova Sardegna puru, Paese Sera, Il Messaggero Sardo) e iscritore bilimbe, in sardu e in italianu. At pubblicadu paritzos articulos e lìberos de contos e poesias, teatru, saggistica e critica litteraria. Comente poeta, si aìat ispiradu a sa traditzione in versos de sa terra sua, subratottu sos traballos de Peppinu Mereu; in su 1951 at bintu su Premiu Gratzia Deledda e in su 1956 su Premiu Chianciano pro sa regorta de poesias "Pane nero". Comente iscritore de romanzos, lu aìat iscobertu Giangiacomo Feltrinelli, chi in su 1962 li aìat pubblicadu "Quelli dalle labbra bianche", epopea de sa zente de Arasolè in su fronte orientale e de unu pagu tottus sos chi "s'istoria si aìat irmentigadu". Pro su palcu, in prus de sa bortada teatrale de su romanzu suo (1972, cun su regista Giacomo Colli), at traballadu cun sa Cooperativa Teatro di Sardegna pro sos testos bilimbes de Su Connottu (1976) e Carrasegare (1978), ambosduos cun s'azudu de su regista Gianfranco Mazzoni. Pro sa RAI, at iscrittu sos radiodrammas "Emilio Lussu", "Il capotribù nuragico" (1979) "Gramsci ovvero l'uomo nel fosso" (1981) e "Sigismondo Arquer, al rogo!" (1987). Masala si aìat peri accurtziadu a sa musica pop, traballende cun sa cantadora Marisa Sannia. +In su 1981 at pubblicadu, cun Vanni Scheiwiller, "Poesias in duas limbas". Sas cambas suas, chi comente in sos romanzos cherìan bantare unu populu umiliadu e offendidu comente a su sardu, las an bortadas in ispagnolu, croatu, russu, ungheresu, frantzesu, polaccu e portughesu. De su 1984 est "Il riso sardonico", regorta de ammentos e contos in curtzu de bìda sua, in ue risu e piantu si ligan a una comicidade paradossale, prena de satira pungosa contra sa classe politica sarda. +Bi at unu de sos temas chi sun prus caros a Masala, sa defensa de su sardu, chi issu impreat fintzas in paritzas poesias e in su romanzu autobiograficu "S'istoria" (1989). Ciccìttu, comente lu muttìan sos amigos suos in Logudoro, fit presidente de sa Cummissione pro su Premiu Litterariu de limba sarda in sa tzittade de Otieri e, in su 1978, de su Comitadu pro sa limba, chi aìat ispintu pro una propusta populare cara a su bilinguismu perfettu in Sardigna: dae cue fit naschida sa leze regionale n.26 de su 15 de Santu Gaìne de su 1997 pro s'abaloramentu de sa curtura e limba de Sardigna. +Dae s'iscrittu suo prus connoschidu, "Quelli dalle labbra bianche", in su 1999 an fattu su film "Sos Laribiancos - I dimenticati", direttu dae Pietro Livi cun sos attores Lucio Salis, Sandro Ghiani e Alessandro Partexano. De su 2008 est imbètzes su filmeddu in curtzu de animatzione "Dopo trent'anni prima", chi su fumettista Silvio Camboni at fattu pighende ispiratzione a su contu "Apologo dell'uomo bue e dell'uomo cacciavite", in ue Masala ponet sa Sardigna de unu tempus (cussa rurale, de campagna) contra cussa de sos tempos suos e de como (tottu industriale). Masala, pronuntziende paraulas profeticas, fit criticu meda a su modellu de industria sarda, tottu fatta dae istranzos e chi no aìat lassàdu nudda atteru chi disacattu ambientale e disoccupados alienados dae terra issoro. +Giulio Angioni ponet Frantziscu Masala, impare a Antonino Mura Ena e Benvenuto Lobina, tra sos prus mannos poetas sardos, e non petzi in sardu, de tottu su Noighèntos. +In ammentu suo s'assotziu culturale "Arcipelago" at fundadu in su 2008, cun s'azudu de sa Provìntzia de Casteddu, su Premiu "Francesco Masala" pro su teatru. + +Burgenland: +S'istadu federadu de Burgenland (in croatu: "Gradišće", in ungheresu "Őrvidék, "in islovenu "Gradiščanska") est su Bundesland prus orientale de s'Àustria. Est su prus aparisadu de sa natzione e su chi est istadu istituidu in tempus prus reghente: in su 1921, comente is germanòfonos locales aiant detzìdidu de abrarrare a s'Àustria in logu de s'Ungheria (de chi su Burgenland fiat fintzas a tando parte). Sa capitale est Eisenstadt. +Su Burgenland tenet istèrrida de 3961,80 km² e populatzione de unos 286.120 bividores. Allàcanat in s'uestu cun sa Bàscia Àustria e s'Istìria, in s'estu cun s'Ungheria, in su norti cun s'Islovàchia e in su suc cun s'Islovènia. + +Eisenstadt: +Eisenstadt (in ungheresu: "Kismarton", in croatu: "Željezno") est una bidda de unos 13.170 bividores, capitale de su Bundesland austrìacu de Burgenland. + +Bàscia Àustria: +Sa Bàscia Àustria(in tedescu Niederösterreich) est unu istadu federadu de s'Àustria. Sa capitale est Sankt Pölten. +Cun istèrrida de 19 177,78 km² e populatzione de unos 1.617.460 bividores est su Bundesalnd prus mannu e su segundu prus populadu de totu sa natzione. Allàcanat in su sud cun is àteros istados austrìacos de Arta Àustria, Istìria e Burgenland e cun is natziones europeas de Repùblica Ceca in su norti e Islovàchia in s'estu. Non prus, inghiriat s'istadu federadu de Vienna, de chi est ischirriadu de su 1922. + +Sankt Pölten: +Sankt Pölten est una bidda de unos 52.350 bividores, capitale de s'istadu federadu austrìacu de Bàscia Àustria, in ue est fintzas su tzentru majore. + +Istados federados de s'Àustria: +S'Àustria est una repùblica federale formada de noe istados, connotos in tedescu cun nùmene de "Länder" (a su singulare "Land"), chi traduidu cheret nàrrere prus de pretzisu "paisu" o fintzas "provìntzia". Su faeddu Bundesland (literalmente "paisu federadu") est fatuvatu impitadu pro istrantzire onni ambiguidade. +In sa costitutzione austriaca s'agatat s'unu e s'àteru faeddu. +Chimbe de is noe istados s'agataiant giai de s'Edade de Mesu a suta de carchi forma; benint a èssere: sa Bàscia Àustria, sa Carìntzia, s'Istìria, su Tirol, e Slazburg. +Geografia. +Is noe istados (Bundesländer) de s'Àustria, allistados segundu sa denominatzione tedesca, sunt: + +Innsbruck: +Innsbruck est una tzitade de unos 121.330 bividores de s'Àustria capitale de su Bundesland de Tirol. S'agatat in s'uestu de sa natzione, in una badde in mesu a is Alpes. +Su nùmene benit de su frùmene Inn e de su faeddu "Brücke" (in tedescu: ponte), e cheret dunas nàrrere "ponte subra s'Inn". +Est sa de chimbe biddas in Àustria a populatzione, a fatu de Vienna, Graz, Linz e Salzburg. S'àrea urbana contat unos 300.000 residentes. + +Salzburg: +Salzburg (in bavaresu "Sòizburg" / "Såizburg"; literalmente « casteddu de sale ») est una tzitade de unos 150.000 bividores, capitale de su Land de Salzburg, in s'Àustria tzentru-otzidentale. Est sa bidda prus manna in s'istadu federadu. +Posta a sa frontera cun sa Germània, Salzburg est famada pro èssere sa bidda nadia de Mozart. +Su nùmene dependet de su fatu chi su sale (tedescu Salz: sale, e Burg: casteddu) est su prodotu de cummèrtziu subra chi sa bidda at fatu fortuna. +Su tzentru antigu est patrimòniu de s'UNESCO. + +Bregenz: +Bregenz est una bidda de unos 27.950 bividores de s'Àustria, in ue est capitale de su Land de Vorarlberg. +Posta in s'oru de su lagu de Konstanz, Bregenz est famada mescamente pro su "Bregenzer Festspiele", unu festival istiu de mùsica, caraterizadu pro su fatu ca su palcu subra s'abba de su lagu, in ue una òpera diferente est rapresentada onni duos annos. +Àteras atraidas sunt sa Turre de Martinu, sa Crèsia de su Cabone sa Domo de s'Arte, su palatzu de is Postas e sa passilada in s'oru de su lagu. + +L'Unione Sarda: +S' Unione Sarda est su prus anticu e ispartu fozu de paperi sardu chi bi essit oe puru: lu an fundadu in su 1889 e est istadu su primu in tottu Europa a si fàgher unu zassu Internet, in ue si podet bìder sa prima pazina de su giornale cun calicunu argumentu in prus, dae su 31 de trìulas de su 1994. Editore de su paperi est istadu Nicola Grauso. + +Salzburg (Land): +Su Land de Salzburg est unu de is noe istados federados de s'Àustria. Sa capitale est Salzburg. +Geografia. +Su Land tenet istèrrida de 7 154,23 km² e contat populatzione de unos 534.100 bividores. Faghet làcanas cun is àteros Länder de Arta Àustria, Carìntzia, Istìria e Tirol, e fintzas cun su Südtirol (Itàlia) e sa Bavièra (Germània). +S'agatat atraessadu de is Alpes orientales e tzentrales e in s'estu de is montes de Dachstein e de is Alpes de Berchtesgaden. Su frùmene Salzach dd'atraessat in antis de si ghetare in s'Inn. +Istòria. +Sa colonizazione de su Salzburg torrat a tempos preistòricos. Su nùmene antigu est de origine cèltica: "Iuvavum". Subra is ruinas de sa Iuvavum romana fiant pesados monastèrios in su 690. In su 798 custos fiant fatos archidiòtzesi. + +Matthew J. Munn: +Matthew James Munn (1981), est unu còmicu e attore americanu. + +Assandira: +Assandira est unu romanzu de Giuliu Angioni, pubblicau in su 2004 in is editzionis Sellerio. +Su contu. +Costantinu Saru pastori sardu bécciu pensionau si lassat cumbinci amalaolla de fillu suu e de sa nura sua danesa a si ponnir a fair un'agriturismu (nomenau "Assandira") in su chi est istétiu s'accorru cosa sua e pois abandonau. S'impresa iat a deppir essir a fai bivir a òspitis de Nordeuropa un'esperiéntzia de su pastorìu sardu de atrus tempus. Costantinu Saru iat a deppir essi su chi garantit sa genuinidadi de s'impresa. E totu andat beni, a Costantinu puru infinis. Ma una di' calincunu o sa mala sorti ponit fogu a s'agriturismu Assandira e provocat sa morti de su fillu de Costantinu e de su fillu no nàsciu de sa nura sua prìngia manna de fecundatzioni assistida. Ananti a sa giustìtzia Costantinu s'indi pigat is curpas, poita ca is cosas no ddi praxìant prus cumenti si fùant postas in s'agriturismu e in sa famìlia. De siguru su bécciu fut giai torrau de diora a s'idea sua chi sa cosa fessit totu unu teatru pagu séru de fai torrai a pillu cosas acabbadas e lassadas, e issu de essir unu pastori po turistas. + +Michael Copper: +Michael Kittrell (Grayson, Georgia, 1993), est unu còmicu e attore americanu. + +Cornwall: +Cornwall (/ˈkɔːnwɔːl/ o /ˈkɔːnwəl/; in còrnicu: Kernow, in gallesu: Cernyw, [ˈkɛrnəu) est una contea tzerimoniale inglesa, in su Rènniu Aunidu. Est una penìsula chi faghet làcanas cun su mare cèlticu in su norti, cun su canale de sa Màniga in su sud e cun sa contea de Devon in s'estu. +Cornwall est su territòriu prus meridionale e otzidentale de s'ìsula de Britànnia Manna. Tenet istèrrida de 3563 km² e populatzione de unos 536.000 bividores. Su tzentru amministrativu est Truro, sa bidda majore est Saint Austell. +Is prus antigos bividores suos torrant a su Paleolìticu e Mesolìticu. Ocupada de pòpulos bàrios in su Neolìticu e in s'Edade de su Bronzu, de is Britànnos in s'Edade de su Ferru, chi teniat però tretos culturales diferentes de is àteros grupos celticos chi biviant in s'ìsula. +B'ant pagus tesitmònias subra su fatu chi su domìniu romanu subra sa regione esseret profetosu, a s'uestu de s'Exter e difatis sunt istados agatadas pagus rastas issoro. Sa Cornwall fiat logu de is "Cornovos", tribù de is "Dumnonos" chi teniant tzentru in sa chi oe est sa contea de Devon. De s'Edade de Mesu sa cultura e sa limba fiant aparentemente cundivìdidas cun is bretonos chi s'agataiant in is duas partes de sa Màniga. +Istoricamente s'economia de sa Cornwall s'est apoderada subra is minas de istàngiu, chi at sighidu a crèschere impare a sa bogadura de su ràmine fintzas a su de 19 sèculos, de in ue indùstria estrativa a pèrdidu importu, cun acabu in su 1990. In paris tempus s'est isvilupada sa bogadura de s'arghidda. Traditzionalmente sa pisca (mescamente de sadrinas), sa produtzione de casu e sa massaria (mescamente birduras) fiant is àteros setores econòmicos printzipales. +Is colligamentos cun is ferrovias ant permìtidu s'isviplupu de su turismu in su de 20 sèculos, ma s'economia est nointames ruta in crisi cun sa serrada de is minas e de is indùstrias de pische. +Sa Cornwall est sa terra de su pòpulu còrnicu, reconnotu che una de is natziones cèlticas, cun idenitidade culturale peculiare a s'istòria de sa regione. Un die de oe su movimentu natzionalista est chirchende de otònnere autonomia majore de su guvernu tzentrale, in forma de una assemblea legislativa devòlvida. Su 24 de abrile de su 2014 est istadu decraradu chi a su pòpulu còrnicu at a èssere dadu istatutu de minoria, suta sa cunventzione pro s'aguardu de is minorias natzionales. + +Truro: +Truro (ˈtrʊəroʊ; in cornicu: Truru) est una bidda de unos 20.920 bividores de s'Inghilterra, in su Rènniu Aunidu. Est su cabulogu amministrativu de sa Cornwall. +Truro s'est isvilupada in su de 12 sèculos, a giru de unu casteddu chi non s'agatat prus, fatu pesare in pitzu a unu montigru suta su re Erricu II. Intre sèculos de de 18 e de 19 Truro fiat unu de is tzentros industriales prus importantes de Inghilterra, de chi oe no abarrat rasta peruna. +Oe Truro est nòdida in Britànnia Manna pro is prajas e pro su surf. + +Istàngiu (elementu chìmicu): +S'istàngiu est unu elementu chimicu de sa taula periòdica chi tenet nùmeru atòmicu de 50 e sìmbulu de Sn. +Est unu metallu de post-transitzione non fàtzile a ossidare in s'ària, chi poderat a sa corrosione, impitadu duncas in medas legas pro ammuntare àteros metallos prus delicados. +S'istàngiu podet èssere bogadu mescamente de sa cassiterite e de s'istannite. + +Ràmine: +Su ràmine est s'elementu chìmicu de nùmeru atòmicu 20 e cun sìmbulu de Cu. +Est dàbile chi siat su metallu chi s'inzènneru umanu impitat de prus tempus: sunt istados agatodas ainas de ràmine datadas a su 8.700 i.C. +Su nòmine sardu dependet de su latinu chistionadu "aramen", chi benit de su faeddu "aes", cun signìficu de "ràmine" o "bronzu", cunserbadu fintzas in àteras limbas indoeuropeas. Is romanos no isceraiant su ramine de sa lega chi oteniant ammesturende·ddu cun s'istàngiu. +Prus a tàrdiu su nòmine est istadu mudadu cun su faeddu "cuprum", de chi benit su sìmbulu chìmicu de s'elementu. In època romana sa prus parte de su ràmine fiat bogada in s'ìsula de Cipro. + +Ìsula de Man: +S'ìsula de Man (/ˈmæn/; in mannesu: Ellan Vannin ˈvanɪn), connota fintzas cun nùmene de "Mann" (in mannesu: Mannin, IPA: ), est una dipendèntzia britànnica auto-guvernada, chi s'agatat in su mare de Irlanda, intre sa Britànnia Manna e s'Irlànda. Sa capitale est Douglas. +Su cabu de istadu est su soberanu britànnicu, chi mantenet tìtulu de "Sennore de Mann". S'ìsula est amministrada de unu guvernadore, ma is affàrios èsteros e sa defensa sunt suta responsabilidade de su guvernu britànnicu. +Tenet istèrrida de 572 km2 e populatzione de unos 84.500 bividores. +S'ìsula de Man est istada populada de s'òmine de in antis de su 6.500 i.C. Est una de is ses natziones cèlticas. + +Alberta: +S'Alberta est una provìntzia de su Cànada otzidentale, istituida su 1 de cabudanne 1905. Sa capitale est Edmonton, sa tzitade majore Calgary, sa limba uffitziale s'inglesu. +Tenet istèrrida totale de 661,848 km² e populatzione de unos 3.645.257 biviodores. Est una de is sola duas provìntzias canadesas chentza de bessida a su mare (s'àtera est su Saskatchewan). Allàcanat in su norti cun is Territòrios de su Norti-Uestu, in s'uestu cun sa Colùmbia Britànnica, in s'estu cun Saskatchewan e in su sud cun s'istadu USA de Montana. +S'economia de s'Alberta est una de is prus fortes de sa natzione e su rèdditu peròmine su prus artu de totus is provìntzias, e de su 61% prus artu de sa mèdia natzionale. + +Calgary: +Calgary est una tzitade de unos 1.096.840 bividores de su Cànada, chi s'agatat in sa provìntzia de s'Alberta. Est posta in s'acosidu intre is frùmenes Bow e Elbow in su sud de sa provìntzia, in s'aàrea de is praterias. +S'economia de Calgari s'apoderat subra s'energia e is serbìtzios finantziàrios, televisione, is trasportos, sa tecnologia, su manìgiu, s'indùstria aerospatziale e su turismu. +In su 1988 est istada sa prima tzitade canadesa a acasagiare is giogos olìmpicos de ierru. +Calgary tenet àrea metropolitana de unos 1.214.900 residentes. + +Tirol (Àustria): +Su Tirol est unu istadu federale de s'Àustria otzidentale. Sa capitale est Innsbruck. +Est formadu de totu sa parte austriaca de sa regione istòrica de su Tirol, chi est intames formada fintzas de sa parte meridionale, su Südtirol, de su 1919 parte de s'Itàlia, in sa regione Trentino-Südtirol. +Su Tirol tenet istèrrida de 12.683,85 km² e popultazione de unos 714.500 bividores. Allàcanat in s'uestu cun s'istadu aurtriacu de Voralberg, in s'uestu cun is de Salzburg e Carìntzia, in su norti cun sa Baviera (Germània), in su sud cun s'Italia. + +2015: +Su 2015 ("MMXV" in numeros romanos) est un'annu de su seculu de XXI cumintzàu in sa dìe de jobia. + +Referendum consultivu sardu de su 2011: +Su referendum consultivu sardu de su 2011 est istadu unu referendum rezonale de tipu consultivu chi at tentu logu in Sardigna in sas dies de su 15 e 16 maju de su 2011. Su referendum lu aìat propostu Sardigna Natzione Indipendentzia, pro dare modu a sos sardos de si esprìmer a pizu de sa possibilidade de fraigare in s'isula tzentrales elettronucleares o a bi allogare iscorias nucleares, cun su Decretu n.1 de su 30 de bennalzu de su 2011. Su quorum si lompìat cun su 33% de sos tzittadinos sardos chi bolìat sa leze rezonale n.20 de su 1957. Sa dimanda posta a referendum fit: +Sa dimanda in su referendum sardu nche ponìat in mesu péri sas iscorias, a differentzia de cussu abrogativu italianu chi at tentu logu unu mese a pùstis in sas dies de su 12 e 13 de làmpadas, chi imbètzes arresonaìat de su fraigamentu de tzentrales elettronucleares ebbìa. Su referendum rezonale lu at amparadu sa zunta rezonale, chi tando nde fit a cabu Ugo Cappellacci, accorpende sas eletziones amministrativas. Custu referendum tenìat solu balore consultivu, non cumpromittende nen su gubernu sardu nen cussu de s'istadu italianu: punnaìat a esser unu messazu politicu, bida sa partetzipadura populare a su referendum e su chi nde est resurtadu dae in ìe. + +Funayūrei: +Funayūrei sun, sicundu sa mitologìa giapponesa, una zenìa mala de pantàsima ("yūrei") chi fit in mare, pedìnde a sa zente una trudda giapponesa particulare ("hishaku"). Nànchi s'ispiritu malu ("onryō") de su mortu in mare, prenu de fele contra su mundu, si serbìat propriu de custa trudda pro prenare sa nave o barchitta de abba marina pro la facher affundare e nde mandare a modde tottu sos chi bi fin, affocandelos a issos puru. +Unu esempiu, bastante fentomadu in su folklore giapponesu, de Funayūrei si podet agattare in su contu de Hoichi su Chene-oricras. + +Onryō: +In su folklore giapponesu, si narat chi sos ispiritos, in isettu de sìche andare a s'atteru mundu istande ind un'ispètzie de Purgatoriu, si poden facher influentziàre dae sentidos comente fele, tribulatzione, zelosìa e gai sichinde, e poden torrare a su mundu de sa zente in bìda pro la pessichìre. Custa zenìa de pantasima si connoschet chin su lùmen de onryō. + +Yūrei: +Yūrei est sa paragula chi, in sa curtura giapponesa, istat pro pantasima. Comente a sos fradiles otzidentales suos, fintzas su pantasima giapponesu tenet medas variedades, e.g. Ubume, mortu a puntu de dare bida a una criadura, o Zashiki-warashi, su poltergeist giapponesu. +Caratteres tipicos. +Su pantasima giapponesu est fentomadu pro custas caratteristicas (unu pacu a cumone chin sas categorias otzidentales): + +Goryō: +Sos Goryō sun, in su folklore giapponesu, sos ispiritos vengativos de zente morta comente martire. Una caratteristica de custos pantasimas est chi s'ispiritu issoro, fintzas a cando est fattu a deus / "kami" (chin su lùmen de "hitogami") e si onorat diosandelu, azuat a sa zente de locu suo imbetzes de li nochere. Cando non si diosat, tando torrat a si prenare de fele pro sos vivos e si fachet intendere chin abbolottu. Si pessàbat chi sos Goryō si manifestaban cando bi aìat una epidemia, disaccatos naturales, babbauzos chi si mandicaban tottu sas prantas e gai sichinde. +Sa credentzia pro custos pantasimas bi est dae su periodu Heian (794-1185 DC). A primu, sos Goryō fin petzi aristocraticos; su fele de custos ispiritos si esprimìat contra tottus sos chi lis fin a curtzu, non petzi sos chi lis aìan fattu male in bida. Tando, si diosaban in su locu in ube sìnche fin mortos, in sa punna de lis dare pasu e los appachiare: custu nche at fattu naschire su avvesu de ponnere preides a bardia in trettu de muntagna pro nche catzare sos ispiritos malos e protezere sos vivos dae sos mortos. Sa definitzione, a pustis, est bènnia a cumprendere fintzas sos chi non fin aristocraticos, ma tuttos sos chi sìnche fin mortos male pro more de una traittoria o inzustissia sotziale. +S'esempiu prus fentomadu de custa zenìa de pantasima est "Tenjin" ("天神"), su kami de sa curtura e de su disaccatu naturale. Sugawara no Michizane est istau unu istudiosu e poete chi at fattu istrada in su gubernu giapponesu, beninde a essere un'artu uffitziale in su seculu tardu de Nove. A su cumintzu de su seculu de Deche, Michizane fit ruttu in disgrassia pro more de una trassa chi aìat ordizàu unu inimicu suo de sa potente familia Fujiwara. Che lu aìan bocau dae su postu in ube fit e sìnche fit mortu in disterru, in su 903 DC. Belle a pustis, Kyoto aìat depiu parare fronte a una temporada, chi at causau focos e alluviones peri tottu sa tzittade: sìnche fin mortos peri medas in sa familia Fujiwara. Sicundu a su gubernu giapponesu, bi aìat àppiu troppu coincidentzias, chi si credìan opera de s'ispiritu de Michizane. S'imperadore, tando, aìat dau su cumandu de iscantzellare s'ordine de esìliu, in prus de dare a Sugawara no Michizane tottus sos postos de manera postuma. Su gubernu lu aìat fattu deus e fravicàu unu tempiu (chin lùmen "Tenman-gū") in onore suo. + +Pantasima: +Su pantàsima o pantàsma (dae su grecu "φάντασμα", phàntasma) est un'essere folkloricu propriu de contos e paristòrias. Est una presentzia chene corpus, chi a s'ispissu tenet calicunu elementu inchietante (chene conca, ancas o pedes, e gai sichinde). Sos elementos inchietantes non si firman inoche, ma sichin fintzas chin atteros comente s'ora (a su solitu a de notte), su locu (campusantu), etz. +Su faveddu "pantasima" benit dae su grecu anticu "φάντασμα", chi benit dae su verbu "φαντάζω" (phantàzo, "ammustrare": dae sa radìchina "φαν"-, chi esprimit sa bidea de su "cumpàrrer" e de su "pònner in mustra") tenìat su sinzìficu de "cumparta" e petzi chin su tempus at picàu cussu suprannaturale pro indittare sa cumparta de unu mortu. Su pantasima est una fregura chi torrat a cumpàrrer in sa traditzione populare (folklore) e literaria de belle tottus sas tziviltades. In sa traditzione orientale e in cussa greca e romana, sa cumparta de pantasimas non si assotziat a su sentidu de timoria. +Su pantasima est unu pessonazu tipicu de sa litteradura fantastica e de s'orrore. Unu esempiu fentomadu si podet acattare in s'Amletu de William Shakespeare. In sos contos goticos e horror, su pantasima istat a s'ispissu in casteddos e domos betzas. In medas contos pro pitzinnos, su pantasima podet tènner unu rolu positivu. + +Ubume: +Ubume ("産女"), una casta de "yokai" o "bakemono" (pantasimas giapponesos) sun sos ispiritos de feminas chi sìnche sun mortas a puntu de parturire, o mortas chene attendere a pitzinnu issoro. Ubume est una fregura classica de su folklore giapponesu, chi bolet sas feminas a mantènner su deper issoro pro sas criaduras, e bi nde at paritzos de contos a pizu de custu pantasima. Si bestin in kimono biancu e tenen pilos longos, chene firmalliu perunu. +In carchi contu, s'ubume dìat comporare durches e atteru mandicu a fizu suo chin dinare chi, a pustis, mudat a foza sicca. In atteros contos, s'ubume dìat chircare de attragher a un'omine in bida, e a lu ghiare cara a su pitzinnu, de manera chi sa sotziedade nde podat tenner contu e su pantasima podat pasare in pache. In atteros contos galu, s'ubume tenet chin secus sa criadura nàschia de pac'ora, chi chircat de dare a unu passante comente una prova. Si su passante atzettat su pitzinnu, tottu ind un'iscutta pesat semper de prus fintzas a cando faticat a lu mantènner in bratzu. Si bi la fachet, s'ubume li dimandat itte disizat e a su solitu lu premiat chind unu podere suprannaturale. Atteramente, sa criadura diventat unu dimoniu e at a uchidere sa pessone, chind unu mossicu chi li secat sa gannighina a gula. + +Ikiryō: +Ikiryō ("生霊"), chi a sa littera bolet narrere "ispiritu in bida", est su faveddu impreàu in su folklore giapponesu pro indittare sa cumparta de una pessone in bida ischirriàda in duos (corpus a un'ala e s'anima a un'attera), supratottu ca tenet fele contra a calicunu. In su mentras chi s'ispiritu est attesu dae su corpus, si credet chi su "pantasima" facat dannu a sa pessone menispretziada. Cantu prus a longu su fele abbarrat, cantu prus s'Ikiryō est foras de su corpus: cantu prus a longu s'ispiritu non torrat a intro de su corpus, tantu prus debile su corpus diventat, fintzas a causare sa morte de sa pessone ischirriada. +No est su matessi, ma in sa credentzia si podent acattare assimizos chin su tedescu "doppelgänger". + +Latùmene: +Su latùmene est unu produtu pischencu tìpigu sardu e sitzilianu, impreadu in sa coghina logale. +Est istadu recunnotu ufissiarmente e intradu a sa lista de sos produtos agroalimentàrios tradissionales italianos (P.A.T.) dae su Ministèriu de sas Polìtigas Agrìculas, Alimentàrias e Padentales (Mipaap). Isse si lograt dae sa traballadura de sa bussa de sa sèmena de sos isemprales masculinos de sa tunnina o de s'eritola. +In Sardinna s'agatat mescamente in sa costera ponentesa de su Cabu de Zosso (Caraluforte est cunnotu in manera ispetziale pro su latùmene suo), cando ch'in Sitzìlia est tìpigu prus chi totu de sas zonas de Tràbani, Palermu e Siragusa. Est su tantu masculinu de sa butàriga, dae sa cale si diferèntziat pro su colore, chi est rosa carrencu, cando chi sa butàriga est in colore de arantzu. +Est un'amaniadura rara e de arta gastronomia. Podet esser impreadu pro cunfetare macarrones o insaladas, o tando si podet cunsumire deretamente frissu. In sa coghina trabaniesa s'utilizat finas suta de sale. + +Terranova e Labrador: +Su Terranova e Labrador (in inglesu: Newfoundland and Labrador (/n(j)uːfənˈlænd ænd ˈlæbrədɔr/, in frantzesu: Terre-Neuve-et-Labrador) est sa provìntzia prus orientale de su Cànada. Postu in sa regione atlàntica, est formadu de s'ìsula de Terranova e de sa parte norti-orientale de su territòriu continentale de Labrador. Sa capitale est Saint John's. +Est sa provìntzia linguisticamente prus omogènea, sende chi unu 97,6% de is residentes tenet s'inglesu che limba mama. +Sa provìntzia tenet istèrrida de 405.212 km² e populatzione de unos 526.700 bividores, de chi unu 92% bivet in s'ìsula de Terranova (mescamente in sa penìsula de Avalon) e is àteras minores chi dd'istant a inghìriu. Su 40% de totu sa populatzione istat in sa capitale e in s'àrea metropolitana sua. +Su Terranova e Labrador est istadu in tempus andadu colònia de su Rènniu Aunidu e fatu provìntzia canadesa su 31 de maju 1949, cun nùmene de "Terranova", mudadu in su de oe su 6 de nadale 2001. +Istoricamente, in Terranova s'agataiant fintzas bariedades particulares de frantzesu e irlandesu, e aici puru s'estinta limba beothuk. In su Labrador sunt faeddados dialetos inuktitut. + +Terranova: +Terranova (in inglesu: Newfoundland; in frantzesu: Terre-Neuve; in micmac: "Ktaqamk"; in gaèlicu: "Talamh en Eisc") est una ìsula manna chi s'agatat a illargu de sa costera atlàntica de s'Amèrica de su Norti. +Est parte de su territòriu de sa provìntzia canadesa de Terranova e Labrador. Sa capitale de sa provìntzia, Saint John's, s'agatat in su cabu estu de s'ìsula, chi est fintzas su puntu prus orientale de su Nordamèrica. +A su sud de Terranova s'agatat su territòriu frantzesu de Saint Pierre e Miquelon. +Is primos europeos chi bi siant lòmpidos sunt istados is Vichingos a cara de s'annu 1000. Sa prima colònia britànnica torrat a su 1497. + +Saint John's (Terranova e Labrador): +Saint John's (in frantzesu: Saint-Jean de Terre-Neuve pro dd'iscerare de sa bidda omònima de su Nou Brunswick, incurtzadu in Saint-Jean) est una tzitade de unos 100.600 bividores de su Cànada, capitale de sa provìntzia de Terranova e Labrador. +Sa bidda s'agatat in s'ìsula de Terranova. Cun s'àrea urbana lòmpet a populatzione addopiada. + +Fogu de campusantu: +Su fogu de campusantu (connoschidu fintzas cun atteros nòmines peri tottu sa Sardigna, comente Ziròne in Logudoro, focu de sas animas in su trettu de Nugoro e fogu de Sant'Elmu in Campidanu) sun frammigheddas de colore turchinu chi si manifestan a libellu de su terrinu in tzertos logos, comente appuntu sos campusantos, ma fintzas padules e istànios. Su periodu menzus pro los bìder est a tardu, in sas dies de su mese de Austu. +Si trattat de frammigheddas chi benin dae su brujamentu de metanu e fosfanu, dèbidu a su pudrìmine de restos organicos. +Sos contos a pizu de sos fogos de campusantu sun paritzos. In s'antigòriu, si naraìat chi fin sa proa de s'esistentzia de s'anima in intro de su corpus. Calicuna populatzione nordica, imbètzes, creìat chi a los sighire si podìat agattare su propriu destinu. + +Hitodama: +In su folklore giapponesu, hitodama ("人魂" "anima umana" o "人玉" "botza umana") sun sas animas de sa zente morta de pag'ora in sa forma de una frammighedda. Issas si manifestan ind una botza de colore turchinu o birde cund una coa longa, e si creet chi apan orìzine dae gas chi si artziat dae tumbas e losas umanas. Credentzia bolet chi cumpàrzan a curtzu de una persone a puntu de sìche mòrrer, cando s'anima lassat su corpus. +Sos "hitodama" si abbàidan a su solitu a curtzu de campusantos e buscos a tempus de istiu, su tempus creitu "traditzionale" pro sa cumparta de pantasimas e ispiritos suprannaturales in Giappone. Su "hitodama" podet esser un'ispiritu malu o indifferente a s'omine vivu: a bìas, dìat poder iscumpàrrer o sìnche rùer a terra cando sa zente lu bìdet; atteras bìas, dìan poder ghìare a unu biazadore in logos ispèrdidos pro los fagher perdere. Si naran péri "onibi" ("鬼火" "dimòniu de fogu"). +Sos "hitodama" si poden pònner a pare, chene duda peruna, cun sos fogos de campusantu otzidentales. + +Tempus: +Tempus est una cumpositzioni poètica in sardu campidanesu scritta de Giuliu Angioni e pubblicada in su 2008 in is editzionis Cuec. +"Tempus" tratat in versus sardus (e poi italianus puru) de un'òmini bécciu de Fraus chi torrat agoa cun is arregordus suus e ddus ponit in sa storia sarda e mundiali de su Noixentus. +In su 2012 est esssida un'editzoini in audiolibru ainca ligit in sardu s'autori etotu: "Giulio Angioni legge Tempus" (Cuec) +Liòngius esternus. +Sardegna DigitalLibrary - Giulio Angioni Tempus + +Chisineddula: +Chisineddula o Chijineddula est unu contu populare. Si pessat chi benìat dae sa Tzina o, sicundu a atteros, dae s'Egitu anticu, e la an contada in chentina e chentina de variedades in parte manna de su mundu, e a como est parte de s'eredade curturale de paritzos populos. In Ponente, sas versiones prus connottas sun cussas de Charles Perrault (chi si fundat in supra de una trascritzione de unu contu anticu giulianesu dae parte de Giambattista Basile) e, a pustis, de sos frades Grimm; comente versione istandard moderna, peròe, si depet indittare cussa fentomada de su film de animassione de Walt Disney de su 1950. In Tzina su pede minore, nàu "lotu de oro", fit tentu in cunsideru comente simbulu de beltade e calidade femenina. + +Multiplayer.it: +Multiplayer.it est unu fozu de papéri in lìnia chi trattat de videojocos. +Est naschidu in su 1999, e a libellu istatisticu est unu de sos primos zassos italianos in retza dedicàdu tottu a su mundu de sos videojocos. +Cuntènnidu. +Multiplayer.it tenet articulos tottu dedicàdos a videojocos pro console e PC cun novas de cada dìe, antiprìmas, proas, retzensiones, intervistas, ispetziales, editoriales, classificas e datos a pizu de cantu bènden videojocos e console; a sos usuàrjos, in prus, si dat sa possibilidade de interbènner, sìat cummentende sos articulos in chistiòne, sìat pro mèdiu de unu forum. +In su mese de làmpadas de su 2006, su zassu at fattu unu canale video de propiedade, cun tantu de rubricas e diarios de biazu dae fieras videoludicas. +In sos urtimos meses de su 2008 e in sos annos a sighire, an fattu meda prus mannu su canale video e su zassu at cumintzàdu a fàgher ispetziales video e, in prus, videorubricas a costazu de "live streaming" publicàdos in Twitch; in su canale YouTube suo, péri video de ispàssiu e coberturas in video alternativas de sos atòbios prus importantes a pizu de videojocos. +In su 9 de Nadàle de su 2014, an fraigàdu una parte dedicàda a su cosplay, cun sa publicadura de fotografias e video de presentada periodicos, fattos a posta pro su portale. A pùstis de calicuna briga, an nàdu chi in benidòre su zassu at a fagher accudìre fintzas cosplay professionales mascros, e cosplay amatoriales de leghidores interessados, chi an a pòder parare fronte a sos modellos chi lu faghen pro traballu. + +Kami: +Kami ( "神" ) est sa paragula giapponesa chi serbit a indittare su chi si depet diosàre in sa fide shinto. +Mancàri chi sa paragula si bortet, a bìas, chin su vocabulu "deus", sos teologos shintoistas bi tenen a nàrrer chi sa bortàda in chistione no est curretta, antzis nche podet pesàre cunfusione a pizu de custu faveddu. In calicùna tzircustàntzia, comente a Izanagi e Izanami, sos kami sun abberu deidades, chi si assimìzan a cussas de sa Grèghia o de sa Roma antica. In atteras galu, imbètzes, comente su fenomenu astrattu de sa crèschia o tottus sas fortzas de sa natura, a bortare "kami" chin "deus" o "deidàde" non fachet. A sa lìttera, "kami" bolet nàrrer "cosa chi est in supra": tottu su chi podet ispantàre, in sentidu positivu o negativu, pro sos giapponesos est "kami". +Pro sa fide shinto, sa paragula est un'onorificèntzia pro ispiritos nobiles e sacros, chi lassan intènder istìma e adoramentu pro sas calidades e autoridade issoro. Sicomente tottus sos esseres (in bida o nono) tenen custos ispiritos, s'essere umanu (comente, de s'atteru, dontzi atteru essere) si dìat pòder cunsiderare unu "kami" o, menzus, "kami" in potentzia. Peròe no est avvesu a li nàrrer a un'omine custu faveddu, ca sos giapponesos no imprèan mai onorificèntzias pro indittare issos etottu o su grustu chi bi fachen parte. +Sicomente sa limba giapponesa non distinghet su numeru (singulare/plurale/duale) in sos lùmenes, no est craru si "kami" si podat refèrrer a un'essere singulu o a prus de unu. Cando est pretzisu a indittare unu cuntzettu de pluralidade, si imprèat su faveddu "kami-gami" ( "神々" ), chi est comente a torràre a nàrrer sa matessi paragula (difattis, "kami" benit a "gami" pro resone de eufonia). A bortas nos referìmus a "kami" femenìnos chin su faveddu "megami" ( "女神" ). Si narat poi a s'ispìssu chi bi at "Yaoyorozu-no-kami" ( "八百万の神" ) in Giappone, est a nàrrer "otto miliones de kami"; in giapponesu, custa fràsia no est a cumprènder a sa littera, ma tenet sentidu de disfinìu (unu pacu comente su numeru 7 pro sa simbologia ebraica e cristiana). + +Noa Zelanda: +Sa Noa Zelanda (in inglesu: New Zealand, in maori: Aotearoa) est un'istadu de s'Otzeània, in su sud-uestu de s'otzèanu Patzìficu e formadu de duas ìsulas majores e numerosas àteras minores. Sa capitale est Wellington, sa bidda prus manna Auckland, is limbas uffitziales s'inglesu e su maori. +Geografia. +Sa Noa Zelanda tenet istèrrida de 268.280 km² e populatzione de 4.470.800 bividores. istesiada de unos 2000 km de s'Austràlia de chi est ischirriada de su mare de Tasman, s'agatat a èssere meda isulada geograficamente, cosa chi at permìtidu s'isvilupu de frora e fàuna endèmica rica e disvariada. +Istòria. +S'istòria comente paisu est meda curtza, est difatis unu de is prus reghentemente costituidos. +Su territòriu suo est istadu iscobertu de s'òmine petzi intre su 1050 e su 1070; is primos bividores sunt istados is Māoris intames de is europeos chi bi sunt isbarcados in su 1642 pro sa prima borta. De su 1788 a su 1840 is ìsulas de sa Noa Zelanda sunt istadas parte de su Nou Galles de su Sud, pro èssere fatu a coa colònia britànnica a partire de su 6 de freàrgiu 1840 - die oe fata festa natzionale - cun sa firma de su "tratadu de Waitangi". +Sa Noa Zelanda est indipendente de su 26 de cabudanne 1907, cando est diventada "dominion" e at otentu sa soberania cumprida in su 1947 cun sa ratìfica de s'"Istatutu de Westminter". Sighit a mantènnere ligòngios istrintos cun su Rènniu Aunidu, comente fintzas cun s'Austràlia (paisu comente chi siat de cultura anglo-sassone e cun chi ispartzit parte de s'istòria). +Atualmente s'istadu est una monarchia parlamentare, membru de su Commonwealth de sas Natziones. Su pòdere polìticu est mantentu de su parlamentu elèghidu democraticamente. S'inglesu est limba natzionale, ma fintzas su maori e sa limba de is sinnos neozelandesa sunt reconnotos uffitzialmente. Sa moneda est su dòllaru neozelandesu. +Demografia. +Sa majoria de sa populatzione est est de orìgine europea, is Māoris sunt sa minoria prus numerosa. Àteras minorias sunt de orìgine polinesiana e asiàtica. +Economia. +Sa Noa Zelanda at bidu una crèschida econòmica meda lestra a partire de is annos 90 de su de 20 sèculos, ma intre su 2008 e su 2011, in paris tempus cun sa crisi econòmica at registradu una progressione record de s'inditu de isvilupu umanu, passende de su de 21 postos a su de 3 de sa classìfica mundiale, a palas isceti de Norvègia e Austràlia. + +Auckland: +Auckland () est una tzitade de uns 1.529.300 bividores de sa Noa Zelanda, posta in s'"ìsula de Norti". Est sa prus manna zona urbana de s'istadu. +Is datos demogràficos inditant chi Aukland est sa bidda cun crèschida de populatzione prus lenstra de Noa Zelanda. Est fintzas su logu in su mundu cun prus artu nùmeru de pessones de orìgine polinesiana. + +Wellington: +Wellington est una tzitade de unos 179.500 bividores, capitale de sa Noa Zelanda e sa de tres biddas prus mannas de sa natzione. Est posta a su cabu prus meridionale de s'"ìsula de su Norti". Est sa capitale de istadu prus meridionale de su mundu. +Wellington est su tzentru polìticu de sa Noa Zelanda, sa sea de su parlamentu, de is ministèrios, e de is dipartimentos de s'istadu. +Sa bidda est fintzas logu de cultura, calladu de eventos artìsticos e ricu de atraidas. Est logu fitnzas de indùstria tzinematogràfica de iscala mundiale. + +Māoris: +Is māoris sunt su pòpulu indìgenu de sa Noa Zelanda. S'orìgine issoro torrat a s'arribu de gentes sa Polinèsia orientale, chi aiant ocupadu in is ìsulas de sa Noa Zelanda in undadas cunsighidas s'una a s'àtera intre su 1250 e su 1300. +A causa de is medas sèculos de isolamentu is colonizadores polinesianos ant manu a manu isvilupadu una cultura peculiare chi est diventada nòdida che "Māori", cun limba, mitologia, e arte pròpias. Is primos māoris fiant ordingiados in grupos tribales, basados subra is usos de sa Polinèsia orientale, si sunt pois isvilupados che cultura de gherreris. +S'arribu de is europeos a partire de su de 17 sèculos, at betitu a una mudàntzia de s'istile de vida issoro. Is māoris ant a pagu a pagu adotadu tretos de sa cultura de is colonizadores noos. Is primos relatos intre europeos e māoris sunt istados de amistade, e cun sa firma de su "Tratadu de Waitangi" in su 1840, is duas culturas ant cumbìvidu in paghe fintzas a su 1860. +Is annos de cunflitos e epidemias (dadas de maladias betidas de is europeos) chi sunt sighidos, ant tentu efetu de indibilitare sa cultura de cosa issoro. Isceti de s'inghitzu de su de 20 sèculos, is māoris ant torradu a si nche pesare e sunt istados fatos medas isfortzos pro megiorare sa posidura issoro in sa sotziedade. +Segundu su tzensimentu de su 2013 in Noa Zelanda s'agatant unos 600.000 pessones chi s'identìficant che māori, chi benint a èssere unu 15% de sa populatzione totale natzionale: sunt duncas su segundu grupu ètnicu prus numerosu a fatu de is bividores de orìgine europea. Petzi unu 20% de custos faeddat però in carchi mesura sa limba māori, mancari faeddos e frasas māoris agantent impitu regulare in s'inglesu chistionadu onni die de totu is neozelandesos. +Is māoris ocupant oe rolos ativos in totu is ambientes sotziales e culturales, ma generalmente sa calidade de vida issoro est isproportzionada posta in cumparàntzia cun is àteros grupos ètnicos neozelandesos. S'isperu de vida, su rèdditu e su livellu de educatzione sunt difatis suta sa mèdia natzionale, e s'acumpangiant a crimenalidade arta. + +Limba māori: +Su maori o māori (pronùntzia in māori: [ˈmaː.ɔ.ɾi]) est una limba polinesiana orientale faeddada de su pòpulu de is māoris, bividores indìgenos de sa Noa Zelanda in ue, impare a s'inglesu est limba uffitziale natzionale de su 1987. +Su māori est est faeddadu meda fluentemente de unu 9% de sa populatzione māori, chi benint a èssere unas 29.000 pessones. Segundu una chirca de su 2006 unu 4% de sa populatzione neozalandesa e unu 23,7% de is de ètnia māori est capatzu de faghere unu chistionu impitende su māori. + +Polinèsia: +Sa Polinèsia (de su grecu: πολύς "poly" meda + νῆσος "nēsos" ìsula) est una sub-regione de s'Otzeània formada de prus de 1000 ìsulas isparghinadas in totu s'otzèanu Patzìficu tzentrale e meridionale. +Is pòpulos de sa Polinèsia sunt narados "polinesianos" e cundivident parebare tretos somàticos, non prus limbas, culturas e religiones simbillantes. Istoricamente fiant marineris ispertos chi si serbiant de is isteddos pro navigare a de note. +Su faeddu "Polinèsia" fiat usadu pro sa prima borta in su 1756 de s'iscritore frantzesu Charles de Brosses. Originalmente inditaiat totu is ìsulas de su Patzìficu. In su 1831, Jules Dumont d'Urville aiat propostu unu tremene pro s'usu, a una àrea geogràfica pretzisa. + +Commonwealth de sas Natziones: +Su Commonwealth de sas Natziones (in inglesu: Commonwealth of Nations; literalmente « Comunidade de sas Natziones »), prus comunemente naradu "Commonwealth", est una organizatzione interguvernativa creada su 26 de onniasantu 1926, formada de 53 istados membros indipendentes e soberanos. Totus, foras pro su Mozambicu e su Ruanda sunt ex colònias o protetorados de s'Impèriu Britànnicu. Su Camerun est particulare , sende chi sa corona Rènniu Aunidu at retzidu petzi unu mandadu, dadu de sa Sotziedade de is Natziones, a coa de s'ONU, subra una parte minore de su territòriu. +Istoria. +In die de oe galu, su Commonwealth est simbolicamente ghiadu de su soberanu de su Rènniu Aunidu, mancari sa majoria de sos paisos membros tengiat istitutziones republicanas. Sas natziones chi nde faghent parte sunt acapiadas de interèssios communos, ma sunt indipendentes s'una de s'àtera. Non sunt ligadas de tratadu perunu e podent mantènnere sa neutralidade in su casu chi unu o prus de sos àteros membros s'agatent impinnados in cunflitos armados. +Si sa majoria de sas colònias britànnicas at adillidu a su Commonwealth, àteras antigas colònias (is Istados Unidos d'Amèrica) e unos cantos protetorados o paisos suta mandadu, nde sunt abarrados a foras, comente Egitu, Irac, Giordània, Palestina, sa colònia e protetoradu de Aden (federatzione de sos emirados arabos de su sud), Kuweit, Bahrein, Catar sos Emirados Arabos Aunidos e s'Oman. Irlanda, Zimbabwe e Gàmbia, nd'ant fatu parte in tempus andadu. +Membros. +Lista de sos paisos adillentes a su "Commonwealth de sas natziones" segundu annu de adillida + +Ku Klux Klan: +Ku Klux Klan (KKK), est su nùmene de tres movimentos iscerados de is Istados Unidos d'Amèrica. +Su primu giogaiat rolu rebestu contra is afro-americanos de su sud in tempus de sa recostrutzione sighida a sa gherra de setzessione, duncas in is annos 60 de su de 19 sèculos. Fiat iscontzadu in su 1869. +Su segundu fiat una organizatzione meda ispainada e manna formada in is annos 20 de su de 20 sèculos. +Atualmente cunsistit de grupos minores ma numerosos no acapiados s'unu a s'àteru chi impitant nùmene de KKK. Sunt caraterizados pro segretesa e costumenes dislindados. Sunt totus votados a sa causa de s'incresiada de sa sotziedade americana e comunemente cunsiderados de bideas polìticas de dereta. In su 2012 si carculat chi nde fatzant parte unu nùmeru de pessones intre is 5.000 e is 8.000. +Su primu Ku Klux Klan s'est mòvidu in is Istados Unidos meridionales a partire de sa fine de is annos 1860 fintzas a primìtziu de is 1870. Is membros faghiant a solos costumenes, medas bortas colorados, cumpostos de una bestimenta, fachile e capeddu a forma de conu, fatu a s'amposta pro pàrrere ispantosos, istremorosos e craramente pro cuare s'identidade. +Su segundu KKK, de is annos 1920, aiat adotadu costumenes pretzisos, de colore biancu, e si serbiat de còdighes de faeddos comente puru su primu Klan. Faghiant paradas e teniant impòsitu de pònnere fogu a rughes de linna. +Su de tres s'est isvilupadu a fatu de sa segunda gherra mundiale e teniat proponimentu de s'opònnere a is movimentos pro is deretos tziviles de is minorias. Custu, comente su segundu KKK, faghiat riferimentu a su sambene "anglo-sàssonu "chi a pàrrere issoro teniant is americanos de ratza ischeta. Mancari gasi totu is membros si decraraiant cristianos devotos, si podet nàrrere chi totu is organizatziones religiosas fiant contràrias a issos. + +Castìllia e León: +Sa Castìllia e León (in ispagnolu: Castilla y León i leˈon; in leonesu: "Castiella y Llión" i ʎiˈoŋ; in galitzianu: "Castela e León" e leˈoŋ) est una comunidade autònoma chi s'agatat in su norti-uestu de Ispagna. Est istada istituida in su 1983, ma fiat giai esistida in tempus de sa prima repùblica ispagnola, in su de 19 sèculos. Sa capitale "de facto" est Valladolid. +Cun istèrrida de 94.223 km², est sa comunidade ispagnola prus istèrrida e sa prus manna de tres in totu s'Unione Europea. Contat populatzione de unos 2,5 milliones de bividores. Allàcanat in s'uestu cun su Portugallu, in su norti-uestu cun sa Galìtzia, in su norti cun Astùrias, Cantàbria e Paisu Bascu, in s'est cun La Rioja e Aragona, in su sud cun Castìllia-La Mancha, Comunidade de Madrid e Istremadura. +S'istatutu de sa Càstìllia e León" "definit una filera de valores essentziales e sìmbulos de is bividores suos, comente su patrimòniu linguìsticu (sa limba castilliana comente fintzas su leonesu e su galitzianu), su patrimòniu istòricu, artìsticu e naturale. Àteros sìmbulos ammentuados sunt s'istemma, sa bandera, su pinnone, s'innu regionale (mancari non nde siat mai istadu adotadu unu). +Est sa regione de su mundu cun prus sitos patrimòniu de s'UNESCO, cun unu totale de 8. + +Alsàtzia: +S'Alsàtzia (in frantzesu: Alsace in alsatzianu: ’s Elsass [ˈɛlsɑs; in tedescu: "Elsass" o "Elsaß" ); in latinu: "Alsatia") est una regione de sa Frantza orientale. Su cabulogu est Strasbourg. +Tenet istèrrida de 8.280,2 km², chi nde faghet sa de chimbe prus pitias intre de is 27 regiones frantzesas, contat populatzione de unos 1.815.500 bividores, cun densidade de 224 biv./km², sa de sete prus arta de sa natzione. +Allàcanat in s'estu peri su frùmene Rinu, cun su Land de Baden-Württemberg e in su norti cun su de Renània-Palatinatu, Germània, in su sud cun s'Isvìtzera, in su sud-uestu cun sa regione de Franca Contea e in s'uestu cun sa de Lorena. +S'Alsàtzia est linguìsticamente e culturalmente prus ligada a sa Germània, ma a sighidu de acuntèssidas e detzisiones istòricas, a ùrtimas is duas gherras mundiales, est in die de oe territòriu amministradu de sa Frantza. +Sa limba istòrica sua est difatis s'alsatzianu, chi est prus pretzisamente unu dialetu de su tedescu faeddadu in ie, in una parte de sa Lorena e fintzas de s'àteru cantone de su Rinu, in Germània. Is alsatzianos oe faeddant però frantzesu, sola limba uffitziale de sa Frantza. Su 43% de sa populatzione adulta est capatzu de faeddare galu s'alsatzianu, ma petzi su 3% de cuddos intre 3-17 annos ddu connoschet. +S'Alsàtzia est sea de numerosas organizatziones e istitutziones internatzionales, cosa chi politicamente nde faghet una de is prus importantes regiones de s'Unione Europea. + +Strasbourg: +Strasbourg (in alsatzianu: Strossburi; in tedescu: "Straßburg") est una tzitade de unos 272.200 bividores de sa Frantza, cabulogu de sa regione de Alsàtzia e de su dipartimentu de Bas-Rhin. Su nòmene cheret nàrrere "bidda a sa rughera de is caminos". +Est capitale europea e sede de 27 istitutziones europeas, sea de su "cunsìgiu europeu" , de su "parlamentu europeu" e de su "tribunale europeu de is deretos umanos". Pro sa Frantza est segunda pratza bancària e finantziària a fatu de Parisi +S'àrea metropolitana contat unos 1.454.400 residentes. + +Lorena (Frantza): +Sa Lorena (in frantzesu: Lorraine; in tedescu: "Lothringen") Est una regione de sa Frantza norti-orientale. Su cabulogu est Metz, ma sa capitale istòrica est Nancy. +Est partzida in bator dipartimentos: Mosa, Meuthe e Mosella, Mosella e Vosgos. Tenet istèrrida de 23.547 km² e populatzione de unos 2.243.000 bividores. +Allàcanat in su norti cun Bèlgiu, Lussemburgu e is Land tedescos de Saarland e Renània-Palatinadu, in s'estu cun s'Alsàtzia, in su sud cun sa Franca Contea, in s'uestu cun su Champagne-Ardennas. +Su nùmene de Lorena benit de su re Lotàriu II, fundadore de Lotarìngia, regione chi istoricamente fiat formada che ducadu indipendente suta is ròdias de isnfluèntzia de Frantza e Sacru Impèriu Romanu Germànicu, de su 1048 a su 1766. +Durante su Segundu Reich (1871-1918), una parte de sa regione fiat annessionada a sa Germània, aunida a s'Alsàtzia in su territòriu imperiale de "Alsàtzia e Lorena". Torraiat a sa Frantza a s'acabu de sa prima gherra mundiale, pro èssere torrada a perricare in sa segunda gherra mundiale e cunchistada de is nazistas. +Atualmente s'economia de Lorena est isvilupada in relatu istrintu cun su Land de Renània-Palatinadu. +Linguisticamente sa Lorena est partzida in duas partes: su chirru sud-otzidentale est a majoria lorena unu dialetu de su frantzesu, su chirru norti-orientale est a majoria francònia chi est una limba germanica. +Comente in is àteras regiones de minorias linguìsticas de sa Frantza però, intre su de 19 e su de 20 sèculos sa limba francònia est istada fortemente discoidada pro favorèssere s'imparu de su frantzesu. Atualmente b'ant isfortzos pro torrare a dda imparare a is inzènneros noos. + +Metz: +Metz (pronùntzia: ) est una tzitade de unos 124.000 bividores de sa Frantza norti-orientale, cabulogu de sa regione de Lorena e de su dipartimentu de Mosella. +Metz s'agatat in su puntu de acosidu intre is frùmenes Mosella e Seille e portat unu de is tzentros istòricos medievales megius cunserbados de totu sa Frantza. +S'àrea metropolitana contat unos 390.000 residentes. + +Castìllia-La Mancha: +Sa Castìllia-La Mancha (in ispagnolu: Castilla-La Mancha la ˈmantʃa) est una comunidade autònoma de s'Ispagna. Su cabulogu est Toledo, sa bidda prus manna Albacete. +Sa Castìllia-La Mancha, cun 79.463 km², est sa de tres prus istèrridas comunidades autònomas de sa natzione, sa populatzione de unos 2.122.000 bividores nde faghet però una de is cun densidade prus bàscia. Allàcanat in su norti cun sa Comunidade de Madrid e sa Castìllia e León, in s'estu cun s'Aragona e sa Comunidade Valenciana, in su sud cun sa Regione de Murcia e s'Andalusia, in s'uestu cun s'Istremadura. +Sa comunidade autònoma est istada cabudianamente agrupada cun sa provìntzia de Madrid in sa "Castìllia sa Noa" (Castilla la Nueva), ma cun sa costitutzione de su sistema modernu de is comunidades autònomas nde fiat ischirriada, sende chi sa provìntzia de Madrid teniat densidade demogràfica meda prus arta in cumparàntzia cun su restu de sa regione. A sa comunidade de Castìllia-La Mancha fiat fintzas azunta sa provìntzia de Albacete, in antis parte de sa Murcia. +Est custa sa regione in ue sunt ambientadas is acuntèssidas de su romanzu Don Quijote, iscritu de Miguel de Cervantes. + +Albacete: +Albacete est una tzitade de unos 171.400 bividores de Ispagna, tzentru majore de sa comunidade autònoma de Castìllia-La Mancha e unu de is tzentros econòmicos printzipales. +S'agatat unos 300 km a sud-estu de Madrid, in sa regione istòrica de La Mancha. Cun s'àrea urbana lòmpet a unos 218.000 residentes. + +Galìtzia (Europa tzentrale): +Sa Galìtzia (in ucrainu: "Галичина", "Halyčyna"; in tedescu "Galizien"; in polonesu: "Galicja"; in ungheresu: "Gácsország"; in cecu e is islovacu: "Halič"; in yiddish, "גאַליציע", "Golicje" ; in turcu: "Galiçya"; in romunu: "Galiţia"; in russu: "Галиция", "Galitsiya") est una regione istòrica de s'Europa orientale, ispartzida atualmente intre Polònia e Ucraina. Est istada pro meda tempus regione de atumbada, zona de passada e rughera de culturas, intre s'Impèriu Asbùrgicu e s'Impèriu Russu, intre catolitzesimu e ortodossia. Su cabulogu istòricu de sa regione est Lviv. +Est una regione rica de istòria multi-culturale, marcada in su cursu de is sèculos intre is àteras etnias, fintzas de ebreos e armenos. SU de 20 sèculos est istadu perìodu tràgicu pro s'istòria sua, sinniadu in antis de sa prima gherra mundiale a coa de sa segunda. +In antis de sa prima gherra mundiale sa Galìtzia teniat subrafache de unos 78.000 km² e aparteniat a s'impèriu Áustro-Ungheresu. Non b'aiat àtera prvìntzia de s'imperiu cun paris ammesturu de populos: is rutenos, polonesos e ebreos rapresentaiant sa majoria de is bividores, ma s'agataiant fintzas moldavos, armenos, tedescos e tziganos. +Cun sa fine de is grandos impèrios sa regione s'est agatada in manna parte intro su territòriu de sa Polònia fintzas a sa segunda gherra mundiale, a pustis de chi est istada ispartzida in parte a s'Unione Soviètica in parte a sa Polònia, est oe ispartzida intre custa ùrtima e s'Ucraina. +Su nùmene no est de cunfundere cun su de sa Galìtzia de Ispagna, nen cun sa Galàtzia de s'Anatòlia, mancari s'orìgine de is nùmenes de totu is tres bèngiat de sa matessi raighina cèltica e indoeuropea gall- (istràngiu). + +Rutènia: +Sa Rutènia est una regione de s'Europa orientale in ue bivet su populu rutenu, chi est parte de is islavos de s'estu. +Atualmente sa Rutènia s'agatat ispartzida intre istados bàrios. Cunsiderende·nche s'istèrrida majore chi podet èssere contada a parte de su territòriu suo, s'agatat formadu de Ucraina, Belarus, Russia europea, una parte minore de Islovàchia e una fròngia meda istrinta de Polònia orientale. +In die de oe cun nùmene de rutenos s'inditant fatuvatu is bividores de s'Ucraina otzidentale, o cussos ucrainos chi intames de sighire sa fide ortodossa, sighint sa crèsia catòlica de ritu grecu-catòlicu o romanu-catòlicu. +Su faeddu benit de una latinizatzione de sa regione medievale de sa "Rus". Rus dependet de s'antigu norrenu "roôs" o "roths" e fiat su nùmene cun chi is populos islavos naraiant is Vichingos. + +Impèriu Àustro-Ungheresu: +S'impèriu Àustro-Ungheresu, o Àustria-Ungheria (in tedescu: "Österreichisch-Ungarische Monarchie"; in ungheresu: "Osztrák-Magyar Monarchia"), fiat un'unione costitutzionale de s'Impèriu de Àustria e de su Rènniu de Ungheria, esistidu de su 1867 a su 1918, annu de s'iscontzu, sighidu a sa derrota in sa prima gherra mundiale. S'unione fiat istada resultadu de su "Cumpromissu" (Ausgleich) de su 1867. Sa capitale printzipale fiat Vienna, ma fintzas Budapest fiat capitale. +S'Àustria-Ungheria fiat un'istadu multinatzionale e una de is potèntzias majores de su mundu. Geograficamente fiat sa segunda natzione prus istèrrida d'Europa a fatu de s'Impèriu russu, cun 621.538 km² e cun unos 48.600.000 bividores sa de tres prus populada a fatu de Impèriu Russu e Impèriu Tedescu. +Ghiada de sa dinastia de is Habsburgu, fiat su resultadu ùrtimu de s'evolutzione de sa monarchia de is Habsburgos. A fatu de is reformas de su 1867 is istados austrìacu e ungheresu fiant fatos canteapares intro de s'impèriu. Su "Cumpromissu" aiat tentu cusseguèntzias fintzas in s'organizatzione polìtica de s'impèriu, sende chi is affàrios èsteros e militares andaiant a suta de cuntrollu aparigadu e totu is àteras facultades guvernativas fiant intames ischirriadas pro is respetivos istados. +S'impèriu cunsistiat de duas monarchias (Àustria e Ungheria) e una regione autònoma suta su pòdere de sa corona ungheresa, sa Croàtzia-Slavònia, chi aiat negotziadu su cumpromissu de cosa sua cun s'Ungheria in su 1868. A pustis de su 1878, sa Bòsnia e Ertzegòvina fiat passada a suta de su pòdere militare e tzivile de s'impèriu fintzas a su 1908, cando fiat cumprida s'annessione, ocasionende una crisi diplomàtica cun is àteras potèntzias. Fintzas una parte de su su sangiacadu de Novi Pazar, provìntzia de s'impèriu Otomanu, s'agataiat a suta de ocupatzione aparigada austro-ungheresa in cussu perìodu, ma s'esèrtzitu si fiat depidu retirare a sighidu de s'annessione de sa Bosnia e Ertzegovina. +S'Àustria-Ungheria fiat una de is potèntzias tzentrales implicadas in sa prima gherra mundiale, ma giai su 3 de onniasantu de su 1918, cun sa firma de un'armistìtziu in Villa Giusti, fiat in is fatos giai isfatu. Su rènniu de Ungheria e sa repùblica de Àustria fiant tratados che is sutzessores suos "de jure", e is potèntzias binchidoras aiant reconnotu s'indipendèntzia de is pòpulos islavos de s'uestu e de su sud che Repùblica de Cecoslovàchia e Rènnu de Jugoslàvia. + +Rutènia subcarpàtica: +Sa Rutènia subcarpàtica o transcarpàtica, connota fintzamentas che "Rutènia carpàtica", "Ucraina transcarpàtica", "Zakarpattia", "Rusinko", "Rus subcarpática" o "Subcarpàtzia" (in rutenu e ucrainu: Карпатська Русь, Karpats’ka Rus’; russu: "Карпатская Русь", Karpatskaya Rus’; in islovacu e cecu: "Podkarpatská Rus"; in ungheresu: "Kárpátalja"; romunu "Transcarpatia"; polonesu "Zakarpacie"; yiddish "קאַרפַּאטן רוּס") est una regione pagu istèrrida de s'Europa tzentru-orientale chi in die de oe currespondet pro sa prus parte a s'oblast de Transcarpàtia in s'Ucraina otzidentale (in ucrainu: "Zakarpats’ka oblast’"). Su tzentru prus mannu e cabulogu istòricu est Užhorod. +In s'istòria reghente sa regione at tentu dominatziones bàrias. Suta cuntrollu de su Rènniu de Ungheria, fiat parte de s'Impèriu Àustro-Ungheresu fintzas a su 1918. Passada in manna parte a sa Cecoslovàchia durante s'epoca intre is duas gherras mundiales, de su 1947 est istada parte de s'Unione Soviètica e de su 1991 est territòriu de s'Ucraina indipendente. +Partes minores sunt imbètzes galu territòrios de s'istremu orientale de s'Islovàchia (printzipalmtente is kraj de Prešov e de Košice), de Lemkovyna in Polònia e de Maramureş in Romania. +Geografia. +Sa Rutènia subcarpàtica s'agatat in su chirru danubianu de is Carpatzos, chi dda ischirriant dislindadamente de sa Galìtzia polonesa e ucraina. Sa làcana sud-otzidentale est mescamente linguìstica, cun àreas a majorias ungheresas. +Demografia. +Pro su chi pertocat sa cumponidura ètnica, s'agatant bividores ucrainos, rutenos, lemkos (chi sunt de orìgine polonesa), ungheresos, islovacos, romunos, bùlgaros e russos. Minorias prus pagu numerosas sunt bogomilos, hutsulos, ebreos, rom e csango (custos etnicamente magiaros ma de fide ortodossa). +Sa populatzione atuale de s'oblast de Zakarpattya est cumposta de is grupos chi sighint: +Unu peschentu de su 0.8% de sa populatzione (unas 10.000 pessones) si decrarat rutenu. fintzas a chentu annos faghet is bividores ungheresos e tedescos rapresentaiant galu rispetivamente su 26% e s'8%, is bividores ebreos in antis a sa segunda gherra mundiale fiant unu 13%. + +Limba rutena: +Su rutenu, naradu fintzas russinu (in rutenu:" "русиньска бесїда" "o русиньскый язык, "rusin'ska besjida" o "rusin'skyi jazyk"), est una limba islava orientale faeddada de is rutenos de s'Europa orientale." " +B'ant linguistas chi ddu tratant che una limba dislindada, ma àteros istudiosos de limbas islavas retènent chi siat unu dialetu de s'ucrainu. Ambadus is categorizatziones agatant implicatziones polìticas perricadas. +Segundu "ethnologue" su rutenu diat èssere faeddadu de unas 650.000 pessones, biventes in majoria in s'Oblast de Transcarpàtzia,Ucraina, in ue s'agatant unos 560.000 locutores. Foras de Ucraina is comunidades linguìsticas prus numerosas sunt in sa regione de Vojvodina, Sèrbia, chi contat unos 30.000 locutores, in Islovàchia cun unos 24.000 chi s'agatant in su Kraj de Prešov. Àteros istados cun minorias rutenas sunt Belarus, Croàtzia, Repùblica Ceca, Estònia e Ungheria. + +Prùssia (regione istòrica): +Sa Prùssia antiga" (in tedescu: Preußen", in polonesu: "Prusy"; in latinu: "Borussia", "Prutenia", "Prussia") fiat una regione chi s'isterriat de sa costera sud-orientale de su mare Bàlticu fintzas a is lagos de sa Masùria, narada "Brus" in is cartas geogràficas de su de 8 sèculos. +Is istòricos cabudianos aiant iscerados is pòpulos prussianos che orientales; Tàcitu ddis naraiat "Aestos". Fiat sinnialada galu in una relatada de Adalbertu de Praga, unu missionàriu cristianu mandadu de Boleslau I de Polònia pro ddos cunvèrtere, ma pois bochidu de issos etotu in su 997. +Is rastas archeològicas in Prùssia inditant chi is pòpulos prussianos biviant in ie a su nessi de su 2000 i.C. Faeddaiant variedades mannas de limbas, intre chi su prussianu antigu, apartenente a su grupu otzidentale de is limbas bàlticas. +In sa preistòria, sa parte orientale de s'àrea fiat ocupada de is bàlticos orientales, intames de is bàlticos otzidentales (intre custos is prussianos) chi biviant in sa Sàmbia e in is àreas de s'uestu. Is bàlticos otzidentales in su tempus diant formare sa natzione prussiana, is de oriente sa nazione lituana. +S'àrea de sa Prùssia oe est ispatzida intre sa Polònia setentrionale, s'exclave russa de Oblast de Kaliningrad e sa Lituània. + +Impèriu tedescu: +Cun Impèriu tedescu o fintzamentas Segundu Reich (in tedescu: Deutches Reich, segundu unos cantos istòricos "Kaiselich Deutsches Reich" o prus simpremente "Kaiserreich") s'inditat su tretu de istòria de sa Germània chi andat de s'aunimentu e sa proclamatzione de Guglielmu I che imperadore, su 18 de ghennàrgiu 1871, a su 1918, annu cando, pèrdida sa prima gherra mundiale, s'imperadore Guglielmu II aiat abdicadu e fiat proclamada sa repùblica. +Sa capitale fiat Berlin, sa limba uffitziale su tedescu. S'impèriu teniat subrafache de 540.766 km² e a s'iscomintzu de sa prima gherra mundiale in su 1914 contaiat unos 67.200.000 bividores. A custu si depiant azunghere is colònias de Àfrica e de Otzeània. +S'istrutura de s'istadu fiat sa de una monarchia costitutzionale, cun istrutura federale istabilida segundu is làcanas de is bàrias entidades de chi fiat formadu. In antis de s'aunimentu difatis, su territòriu tedescu fiat ispartzidu in 26 istados costituentes. Custos cunsistiant in rènnios, grandos ducados, ducados, printzipados e tzitades anseàticas lìberas. Su rènniu de Prùssia fiat su majore de is istados, ammuntende a solu prus de su 60% de su territòriu de totu s'impèriu. +Sa populatzione de s'istadu fiat de majoria tedesca e unu 92,5% teniat su tedescu che limba mama. Sa minoria prus significativa fiat sa polonesa, chi rapresentaiat unu 5,5% de sa populatzione totale de s'impèriu, ma b'aiant fintzas minorias danesas, frantzesas, lituanas e sorabas. +Comente chi siat s'impèriu tedescu fiat unu de is istados mannos de su tempus cun populatzione prus omogènea, susetotus cumparadu cun àteros comente Àustria-Ungheria, Frantza, Rènniu Aunidu o Rùssia. +Durante sa Repùblica de Weimar, fiat mantenta uffitziale sa denominatzione de "Deutsches Reich", comente fintzas a pustis de s'artziada a su pòdere de su nazismu. Su nùmene fiat mudadu isceti in su 1943, cun "Großdeutsches Reich" («Grandu Impèriu Tedescu»). +In petzi 47 annos de esistèntzia, s'impèriu tedescu fiat resissidu a s'iscerare che una de is economias industriales prus potentes de su mundu. + +Madawaska (Maine): +Madawaska est una bidda de unos 4.040 bividores de Maine, in is Istados Unidos de Amèrica, posta in sa "contea de Aroostook". +Sa bidda s'agatat a fache de Edmundston, bidda de su Nou Brunswick, in Cànada, a chi est colligada de su ponte Edmundston-Madawaska, chi passata subra su frùmene Saint John. +S'83,4% de is bividores de Madawaska faeddat frantzesu che limba mama. Est sa bidda posta prus a norti de totu sa Noa Inghilterra. + +Impèriu Russu: +S'impèriu Russu (in russu: Российская империя, trasliterdu: "Rossijskaja Imperja") fiat un'istadu transcontinentale esistidu intre 1721 a s'austu 1917, annu de decraratzione de sa repùblica. Su territòriu s'isterriat de su mare Bàlticu a s'otzèanu Patzìficu, ammuntende totu s'estu de Europa e totu sa parte setentrionale de s'Àsia. Sa capitale fiat Santu Petersburgu (torrada a batiare "Petrograd" in su 1914). +A sa fine de su de 19 sèculos s'impèriu aiat azuntu s'istèrrida massima de 24.769.700 km², sende chi fintzas a su 1867 nde faghiat parte fintzas s'Alaska, e a s'iscòpiu de sa prima gherra mundiale contaiat unos 160.750.000 de bividores de chie sa majoria (prus de su 70%) biviat in sa parte europea de s'istadu. +Prus de 100 grupos ètnicos diferentes bi biviant, duncas fiat unu istadu multiètnicu e no unu istadu natzionale. Is de ètnia russa rapresentaiant petzi unu 45% de sa populatzione, is àteros grupos fiant is pòpulos bàlticos, bielorussos, ucrainos, polonesos, moldavos, caucàsicos, finlandesos, is pòpulos de Àsia tzentrale e turcos. +Sa forma de istadu fiat sa monarchia eredària, ghiada de unu imperadore autocràticu (su "tzar") de dinastia Romanov. Su cristianèsimu ortodossu fiat religione uffitziale, cuntrollada de su Tzar peri su Santu-Sìnodu. +Is bividores fiant divìdidos in classes intre chi s'agataiant is "dvoryanstvo" (nobilesa), su cleru, is cummertziantes, is "mechtchantsvo" (cummertziantes minores), is cosacos e is messajos (lìberos, de s'Istadu o de sa nobilesa). Is nadios de Sibèria fiant registrados uffitzialmente che "inorodsty" (istràngios). +In su 1914 s'impèriu fiat istadu partzidu in 81 guvernadorados e 20 oblast (regiones). A custos s'azunghiant is istados vassallos e is protetorados, chi fiant su Khanadu de Bukhara, su Khanadu de Khiva e a pustis de su 1914, Tuva. S'impèriu cumprendiat fintzas su rènniu de Polònia (1815-1915) assignadu a sa Rùssia durante su cungressu de Vienna, e su ducadu de Finlàndia (1809-1917). + +Cornus: +Cornus est una tzitade-istadu antiga de Sardigna, fundada a manu de sa fine de su 6 sèculos i.C.. Sas rastas suas s'agatant a curtzu de Santa Cadalina de Pitinuri in su comunu de Cùllieri, territòriu de sa provìntzia de Aristanis. +Cornus fiat costituida de una acròpoli (s'iscerant galu sas ruinas de sos muros), in su montigru de Corchina, e de apendìtzios artesanos, is domos fiant posta acollocadas in is zonas pranas. +Fentomada cun nùmene de "Kornos" de su geògrafu Clàudiu Ptolomeu (sèculu de 2) in s'internu de s'ìsula, est ammentuada in s'Itineràriu Antoninu ("Cornos") a mesu caminu intre Bosa e Tharros. Titu Lìviu nde faghet chistionu che sa capitale de sos nuraghesos in tempus de sa rebellia anti-romana de Ampsicora in su 215 i.C., cando fiat cunchistada de Titu Mànliu Torcuatu. +Fiat fata munitzìpiu in època flàvia o traianea e fiat colònia in su sèculu de 3. +Subra su montigru de sa bidda si depiat agatare un'àrea pùblica, fortzis su foru, de in ue benint iscriduras onoràrias. Si podent fintzas biere is ruinas de unu cumplessu termale in opus vittatum, dabilmente restauradu suta Gratzianu, Valentinianu e Teodòsiu (379-383). +Bonifàtziu, piscamu de "Sanaphar" o "Sanafer" (identificada de unos cantos istudiosos che sa diòtzesi de "Cornus"), cun àteros 466 piscamos, intre chi sos sardos Lutzifèrru de Kalaris, Martinianu de Forum Traiani, Vitale de Sulci e Felix de Turris, aiat partetzipadu is su 484 a su concìliu de Cartàgine chi fiat istadu fissadu de Unericu, Re de sos Vàndalos, cun intentu de cunvèrtere is catòlicos a s’arianèsimu. +In època tàrdiu-antiga, pagu a tesu de sa tzitade (a manu de S'Architu) fiat pesadu su cumplessu cristianu de "Columbaris", cun campu santu mannu chi at torradu paritzos sarcòfagos e unu primu fàbricu cun pranta basilicale a caratere funeràriu, a palas de unu batistèriu (sèculos de III-IV). Àteras duas basìlicas fiant fraigadas ins sos de 5 e 6 sèculos, impare cun istruturas bàrias. Su primu nùcleu fiat abandonadu a pustis de su de 8 sèculos. + +Holodomor: +Holodomor (in ucrainu: Голодомор, "Istràlia peri fàmine" o "Istermìniu pro fàmine"; derivadu de 'морити голодом', "bochire peri fàmine") est istada una caristia causada supentemente de s'òmine in sa repùblica sotzialista sovièrica de Ucraina intre su 1932 e su 1933. Si carculat chi siat istada causa de morte de unu nùmeru intre 2,5 e 7,5 milliones de pessones, fatu chi in tempus de paghe no agatat premedios in s'istòria de Ucraina. +De su 2006, s'"holdomor" est reconnotu de s'Ucraina indipendente e medas àteros istados, che unu genotzìdiu de su pòpulu ucrainu promòvidu de s'Unione Soviètica ghiada de Josif Stalin. +Su nùmeru pretzisu de is mortos no est cosa fàtzile de istabilire, a causa de s'ammancu de registros, ma su datu chrèschet in manera importante chi si cunsiderant fintzas is mortos in sa regione de Kuban, in s'atuale Rùssia, chi fiat densamente populada de ucrainos. Segundu sa corte de appellu de Kiev, is pertas demogràficas in acàpiu a sa caristia imbatent a 10 milliones, cun 3,9 milliones de faminos mortos e 6,1 milliones de dèficit in nàschidas. +Is istudiosos sunt in desacòrdiu subra s'efetu relativu chi fatores comente cunditziones naturales e polìticas economicas inadecuadas potzant àere tentu causas in s'isvilupu de sa caristia, ma crèent chi comente chi siat Stalin aiat ordingiadu unu pranu pretzisu, chirchende de ammortiare su movimentu indipendentista ucrainu. +Apoderende·si·nche a is fontes connotas, s'apubant is cumbènias de unu bòfiu supidu, chi permitent de definire sa caristia unu genotzìdiu, sende chi est istadu refudadu onni agiudu donadu de foras, cunfiscados totu is màndigos de consumu domaresu e allindadas is possibilidades de mòvere pro sa populatzione ucraina. Sa graesa de su fatu est fatuvatu posta in cumparàntzia cun s'olocàustu. +Chi èsseret a cumprobare chi is polìticas atuadas de is sovièticos fiant a berus fatas chirchende de istudare s'artziada de su natzionalismu ucrainu, s'"holodomor" podet èssere definidu legalmente genotzìdiu, ma sende chi ammancant proas assolutas, non podet èssere esclùdida sa possibilidade chi siat prusaprestu istadu cusseguèntzia de is problemas graes assotziados a is mudàntzias econòmicas radicales chi ant atraessadu totu su territòriu de Unione Soviètica in su perìodu istòricu intre s'acabu de sa propiedade privada e s'aviada de s'industrializatzione. + +Kharkiv: +Kharkiv (in ucrainu: Харкiв) o Khar'kov (in russu: Харьков) est una tzitade de unos 1.451.000 bividores, segunda bidda prus manna de Ucraina e capitale amministrativa de s'oblast de Kharkiv. +Kharkiv, suta nùmene uffitziale de Kharkov, fiat capitale de sa repùblica sotzialista soviètica de Ucraina de su 1917 a su 1934. Oe est unu de is tzentros industriales, culturales, iscientìficos e univesitàrios de s'istadu. + +Kuban: +Su Kuban (in russu e in ucrainu Кубань, in adighè Пшызэ) est una zona geogràfica de su sud de Rùssia, chi s'agatat a longu de su frùmene omònimu, fintzas a su mare Nieddu, intre istepa, delta de su Volga e Ciscaucàsia. +In antis de sa colonizatzione russa, sa regione fiat cuntrollada de is adighés e is khans de Crimea. Cadalina II aiat cuntzèdidu su territòriu a is cosacos de su Kuban, crèende s'"oblast de Kuban" a intro de s'impèriu russu. +Sa majoria de sa populatzione de su Kuban fiat de limba ucraina in antis de sa grandu caristia de is annos 30 de su de 20 sèculos. In su 1862, su 47 % de is bividores faeddaiat ucrainu e su 43 % russu. +Sa "Répùblica populare de su Kouban" fiat proclamada a fatu de sa rivolutzione russa de su 1918 e sa regione fiat logu de atrumadura pro s'armada bianca durante sa gherra tzivile russa. + +Ebreos: +Is ebreos (in ebreu: יְהוּדִים, "yehoudim;" in grecu antigu: " Ἰουδαῖοι", "Ioudaĩoi;" in latinu: "Iudaei") sunt is membros de unu pòpulu caraterizadu de religione propia, s'ebraismu, e in sensu ladu de su faeddu inditat is chi apartenet a unu grupu ètnicu e religiosu. Sunt totu de pesada de antigos israelitos de su levante mediterràneu. +Is ebreos non costìtuint unu grupu omogèneu, sa definitzione chi ddis si dat fatuvatu est duncas cuntierrada e mudat segundu s'ènfasi chi si faghet subra su credu religiosu o s'identidade seculare ligada a traditziones, caràteres culturales e linguìsticos comunos. +S'istòria issoro est caraterizada de sufferèntzias dadas de is persighidas a chi ant dèpidu aguantare fatuvatu in logos e èpocas diferentes, susetotu a òpera de cristianos. Oe in die, sa majoria de is autoridades càrculat chi is pessones ebreas in su mundu tzàntzighent intre is 12 e 15 milliones, rapresentende unu 0,2% de sa populatzione mundiale. +Sa prus parte de issos bivet in Istados Unidos d'Amèrica e Israele. Segundu istùdios fatos de s'Universidade Ebrea de Gerusalemme, su 96% de is ebreos residentes foras de Israele sunt ispainados in deghe paisos, totus democràticos. +Is ebreos ant tentu importu mannu fintzas in s'istòria e cultura de Sardigna. Rastas de su cuntatu intre gentes sardas e ebreas si nd'agatant galu in is costumas, contos e fintzas sa limba (a esempru "chenabura"). Is testimonias prus antigas de ebreos in Sardigna torrant a su 19 p.C. suta s'imperadore romanu Tibèriu, e pertocant 4.000 libertos deportados a Tharros. Est dàbile però chi medas prus esserent is ebreos betidos pro triballare che minadores a Surcis o a is minas de Lùvula. +Pro totu s'Edade Mèdia sardos e ebreos diant àere bìvidu impare in paghe in totu s'ìsula, e de is connoschèntzias tentas paret chi tènnerent medas carateres etnicu-culturales simbillantes, de su restu segundu unas cantas chircas, fintzas a su 1492 unu 50% o prus de is sambenados de Sardigna teniat derivatzione semìtica. +A pustis de 1492, su re de Ispagna Ferdinandu su Catòlicu ddos aiat obligados a si cunvèrtere a su catolitzèsimu (is "marranos") o a si nche andare. + +Olocàustu: +S'olocàustu (de su grecu "ὁλόκαυστος", holókaustos: "hólos", "totu" e "kaustós", "abrusiadu") connotu fintzas Shoah (ebreu: "השואה", "HaShoah", "sa catàstrofe"), est istadu unu genotzìdiu de aprossimadamente 6 milliones de ebreos (1 millione de chie pipios), bochidos de su regime nazista e autoridades collaboradoras in is territòrios ocupados de sa Germània durante sa segunda gherra mundiale. In azunta a issos, si carculat chi unos àteros 5 milliones de non-ebreos siant istodos vìtimas de is bochiduras de massa nazistas, cun totale de unos 11 milliones, bochidos intre 1941 e 1945. +Mètidas e tempos de s'annichilamentu fiant pranificados segundu unu sistema burocràticu organizadu chi perotocaiat totu is brancos de s'aparatu burocràticu de su Reich de Tres. Est fintzas a causa de custu fatu chi s'olocàustu est comunemente cunsideradu su genotzìdiu prus mannu e grae de s'istòria moderna. +Ebreos e àteros grupos ètnicos e polìticos fiant sistemàticamente assogados, deportados e bochidos cun metidas diferentes segundu su campu de presonia in ue fiant istugiados. Grupos vìtimas de is crìmenes nazistas non ebreos fiant zìngaros, polonesos, comunistas, omosessuales, presoneris de gherra sovieticos e pessones mentalmente e fisicamente màrturas. +Pro nde permitere s'assètiu, s'istagiada e sa bochidura, is nazistas aiant organizadu una retza de unos 42.000 cumplessos de presonia ispainados in totu is territòrios de Germània e de ocupatzione tedesca, ocupende unos 100-500.000 pessones chi traballaiant pro nd'assegurare s'atòliu. persighida e su genotzìdiu fiant realizados in fases. A primìtziu su guvernu tedescu aiat aprovadu leges pro escludere is ebreos de sa sotziedade tzivile, mescamente cun is Leges de Nurnberg de su 1935. Is primos campos de presonia fiant fraigados a partire de su 1933 e is ghettos istabilidos de s'iscòpiu de sa segunda gherra mundiale in su 1939. +In su 1941, comente sa Germània aiat cunchistadu territòrios noos in s'Europa orientale, unidades paramilitares naradas "Einsatzgruppen" fiant impitadas pro bochire ebreos e partisanos, fatuvatu in isparadòrgios de massa. +De s'acabu de su 1942, is vìtimas fiant regularmente carradas in autotrenos a campos de istermìniu in ue, chi fiant subrabìvidos a su viàgiu, fiant luegus betidos a is càmbaras a gasu, in trumas mannas pro nde pòdere bochire medas in una borta sola aurrande risursas econòmicas. Custa mètida at sighidu a èssere posta in atu fintzas a sa fine de sa gherra, in s'abrile-maju 1945. +Is ebreos aiant impertantu opostu fatuvatu resistèntzia. Unu de is esempros a chi prus deghet fentomu est sa rebellia de su ghetto de Varsàvia de su ghennàrgiu 1943, cando millis pessones armadas de pagu cosas fiant resissidas a rebusare is tropas de is SS pro unas bator chidas intregas. Unu nùmeru carculadu intre 20-30.000 partisanos ebreos ant cumbàtidu ativamente is nazistas in s'Europa de s'estu. Is ebreos frantzesos sunt istados ateretante ativos in sa resistèntzia frantzesa, chi faghiat oposidura a su regime de Vichy. In totale si contant prus de 1.000 rebellias armadas ghiadas de ebreos. + +Limbas semìticas: +Is limbas semìticas sunt unu grupu de limbas faeddadas de s'antighidade in Oriente Mèdiu, Àfrica de su Norti e Corru d'Àfrica. +Sunt cualificadas che « semìticas » de su 1781, segundu su nùmene de Sem, fìgiu de Noè. Formant unu brancu de sa famìllia de is limbas camito-semìticas (naradas fintzas àfro-asiàticas), ispaniadas de sa metade norti de Àfrica fintzas a s'Oriente Mèdiu. Orìgine e banda de s'isparghidura geogàfica issoro abarrant redutosos, chi de Àsia fache a Àfrica o chi s'imbesse. +Limbas semìticas arcàicas che s'acadianu e ugarìticu sunt atestadas de prus de 4.000 annos. Is documentos prus antigos acadiànos, in carateres cuneiformes, dàtant a sa segunda metade de su de 3 millènnios i.C. e s'archeologia nd'at iscobertos àteros fintzas a primìtziu de s'era nostra. +Is limbas semìticas prus ispainadamente faeddadas in die de oe sunt s'àrabu (prus de 240 milliones de locutores), s'amàricu (unos 27 milliones), s'ebreu (unos 8 milliones), su tigrinu (unos 6,75 milliones). Sunt custas, impare a su maltesu (unos 400.000 locutores) is solas limbas semìticas uffitziales, ma àteras si nd'agatant allegadas in Etiòpia, Eritrea, Gibuti e Somàlia, comente fintzas chistionadas disvariadas de limbas arameas in s'Oriente Mèdiu. + +Limba ebrea: +S'ebreu (in ebreu: עִבְרִית, trasliteradu: "ʿivrit", pronùntzia: o [ʕivˈɾit) est una limba semìtica de sa famìllia afro-asiática, iscrita e lèghida de prus de 6 milliones de pessones in Israele e de is comunidades ebreas de sa "Diàspora", ispainadas in prus de 80 paisos. S'ebreu, impare a s'àrabu est limba uffitziale in Israele. +De s'antighidade, s'ebreu est sa limba iscrita, litùrgica e de oratzione impreada de s'ebraismu, pro chi balet che limba sacra, denominada "Lashon ha-Kodesh " (לשון הקודש). +Fintzas de antighidade, mancari non faeddadu in manera sighida in su cursu de s'istòria sua, sa limba ebrea at mantentu chi non fintzas crèschidu rolu de aunimentu e de elementu comunu intre is grupos bàrios ebreos de Israele e de foras. + +Shenmue: +Shenmue (in giapponesu "シェンムー 一章 横須賀" Shenmū Isshō: Yokosuka, a sa littera "Shenmue Capitulu 1: Yokosuka") est unu videojogu de atzione a mundu abertu, postu in isvilupu dae Sega AM2, produidu e dirigidu dae Yu Suzuki, e publicadu dae Sega pro sa console sua "Dreamcast" in su 1999. Suzuki at imbentadu unu genere a banda pro more de sa jogabilidade sua non lineàre, narendeli pro su jogu "FREE" (acronimu chi istat pro ""Full Reactive Eyes Entertainment"), fundadu a pizu de s'interattividade e libertade chi cherìat dare a su jogadore. Suzuki bolìat punnare a custu faghende una finghidura de sa bida, pro esempiu ponèndebi sas dies e s'ora cun tantu de cambios climaticos in tempus reale (cosa chi fit tando belle misconnoschida), addoppiamentu de tottu sa zente de tzittade cun sas cosas e traballos issoro, in prus de atteros elementos interattivos comente macchineddas, jogos arcade (cosa chi los faghìat unu jogu in intro de jogu) e tipicos "convenience stores" giapponesos. +Shenmue, in isse etottu, no imbentat nudda, ma dae sos elementos de "gameplay" chi pigat dae sos atteros generes nde faghet unu a banda, chi dìat diventare populare unu pagu prus a tardu in su 2001 cun sa seria de "Grand Theft Auto III". Su jogu est fentomadu puru ca nde at fattu intrare in sos videojogos de oe unu elementu chi tando fit solu de " Dragon's Lair ", est a narrer su "quick time event" (buttone o prus de cracare a puntu debidu). +Shenmue fit tando su jogu chi at costadu de prus in s'industria; Yu Suzuki at nadu a primu chi sa produida benìat a costare $70 miliones (est a nàrrer, oe in die, $99 miliones), ma a pustis si at curregidu, narende $47 miliones (chi sun $67 miliones in su 2015). Su jogu tenet unu sighidore, Shenmue II, cund assumancu un'atteru pianificadu pro su Dreamcast; peròe, bidu chi at bendidu pagu meda a fronte de costos artos, sa seria est agabbada cun su segundu jogu, lassende s'istoria cun ispantu mannu. +Shenmue fit unu jogu meda istimadu a tempus sou e figurat meda in sas listas de "sos videojogos prus bellos de semper". + +Shenmue II: +Shenmue II (in giapponesu "シェンムー II" Shenmū Tsū) est su sighidore direttu de su videojogu de atzione a mundu abertu Shenmue, iscrittu e dirigidu dae Yu Suzuki. Su jogu est essidu in Giappone in su 6 de Cabidanne de su 2001 pro sa malefadada console Sega Dreamcast. A pustis, Microsoft si at resessidu a pigare sos derettos pro sa publicadura de su jogu in sos Istados Unidos pro Xbox, e sa versione americana pro Dreamcast la an duncas iscantzellada. Sa versione Xbox fit essida in America in su 28 de Santu Gaine de su 2002. +Sa versione pro Dreamcast fit, de cada manera, publicada in Europa dae Big Ben Studios in su 23 de Sant'Andrìa de su 2001. A differentzia de Shenmue, non bi an fattu unu addoppiamentu in limba inglesa pro sa versione Dreamcast de Shenmue II, e a s'addoppiamentu orizinale in giapponesu bi an simpremente postu sos sutatìtulos in inglesu. + +Limbas afro-asiàticas: +Is limbas afro-asiàticas, connotas traditzionalmente che limbas camito-semìticas, sunt una famìllia meda ampra de chentinas de limbas e dialetos (unos 300), faeddados mescamente in Oriente Mèdiu, Àfrica de Norti, Corru de Àfrica e in partes de su Sahel. +Custa famìllia de limbas tenet signìficu mannu in su campu de sa linguìstica istòrica, sende chi contat unas cantas de is limbas prus antigas connotas de s'istòria. +Is locutores de is limbas àfro-asiàticas sunt prus de 350 milliones, chi nde faghent sa de bator prus ispainada de is famìllias limguìsticas. Sa limba chi contas nùmerù prus mannu de faeddadores est s'aràbu (cunsiderende·nche siat is bariedades literaias, siat is allegadas), cun unos 200-300 milliones chi ddu tenent a limba mama, ispartos mescamente in Oriente Mèdiu e Àfrica de Norti. +Su bèrberu, in totu is bairedades, est faeddadu in Maroco, Algeria, Lìbia, Tunisia, Mali e Niger setentrionales, de unos 25-35 milliones de pessones. +Àteras limbas àfro-asiàticas sunt: +Limbas antigas meda importantes intre is limbas àfro-asiàticas sunt egitzianu antigu, acadianu, ebreu biblìcu e aramàicu. +Cassificatzione. +Foras pro is limbas semìticas, totu is àteras sunt traditzionalmente naradas camìticas. + +Genotzìdiu armenu: +Su genotzìdiu armenu (in armenu: Հայոց Ցեղասպանություն, trasliteradu: "Hayots Tseghaspanoutyoun"; in turcu: "Ermeni Soykırımı") fintzas naradu olocàustu armenu o Մեծ Եղեռն (Medz Yeghern, "Grandu Crìmene") est istada una deportatzione fortzosa de unu nùmeru non determinadu de tziviles armenos, aprossimadamente intre unu e duos millions de pessones (segundu unoc cantas chircas 1,2 milliones), pro òpera de su guvernu de su 1915 a su 1923 de is in s'impèriu otomanu. Su fatu est cunsideradu su primu genotzìdiu de totu su de 20 sèculos. +Duas partes de tres de totu is armenos chi biviat in territòriu de s'atuale Turchia sunt istados isterminados in logos de deportatziones e degollos. Su cumbènidu fiat pranificadu de su partidu in carriga de s'època, su comidadu "Unione e Progerssu", prus connotu che « Giòvanos-Turcos », impinnadu in sa prima gherra mundiale a costadu de is Impèrios tzentrales. +Ordingiados de su guvernu de Costantinòpoli, tando capitale de s'impèriu, is deportatziones e degollos fiant postos in atu in iscala locale de is responsàbiles de is distritos disvariados e provìntzias incarrigadas de agrustare is tzitadinos armenos. Is sordados otomanos ddos iscortaiant fintzas a su desertu, faghende·ddos caminare pro chentinas de kilòmetros chentza de ddis dare a buffare o a papare e duncas lassende·ddos mòrrere a passione. +In àteros casos issos etotu faghiant esecutziones, o lassaiant cursu lìberu a sa violèntzia de grupos de bandidos armados (mescamente kurdos, chi fiant in cuncurrèntzia seculare cun is armenos in su sud-est de Anatòlia), o crimenales liberados de is autoridades pro afortiare is rangos de is fortzas cumbatentes otomanas e agrupadas in su chi at a èssere connotu che « Organizatzione ispetziale ». +Su reconnòschimentu polìticu de s'acontèssida est galu resone de cuntierras e perricas in su mundu, a causa de su dennegu de parte de sa Turchia (sutzessora de s'Impèriu otomanu, chi mancari ammitat su fatu chi degollos siant istados fatos, àrguit chi is mortes no siant istadas resurtadu de perunu pranu de istermìniu massivu, sistemàticu o premeditadu dispostu de su guvernu otomanu. +A como, su genotzìdiu est istadu reconnotu de 22 paisos. + +Convenience store: +Unu convenience store (faeddu inglesu chi bolet prus o mancu nàrrer "buttega a discassu") est una butteghitta chi bendet medas ozettos de impreu de dontzi die, subratottu cosa de mandigare e buffare, ma poden esser puru tzigarros, fozu de paperi, liberos, giogos, CD e / o DVD audio e video, cosmeticos e gai sighinde. +Sos "convenience stores" sun a diversu dae sas atteras buttegas, ca custas sun abberu minores, non si poden agattare in logu de campagna e non serbin pro si impreare in logu de cussas prus mannas: prusaprestu, faghen appuntu de buttega a ue si podet andare pro comporare una cosa a discassu, ispetzie pro more de s'ora (sun abertos meda prus a longu de sas buttegas prus mannas, ma in calchi istadu lu sun adderettura bintibàttor oras in subra de bintibàttor), o a si isboligare un'attera casta di servìtziu si sa buttega lu permittit, comente cussu bancariu (a bortas, sos "convenience stores" sun parte issos etottu de un'attera istruttura, comente un'istatzione de bentzina). +Sos "convenience stores", mancari chi su nùmen podat nàrrer atteramente, non sun pro nudda a discassu cando si faeddat de pretzios, chi sun belle semper prus artos de sos chi si poden agattare in atteras buttegas o supermercados, ca in cue sas cosas si las pigan prus pagas e si las comporan dae su grossista a unu pretziu prus artu pro unidade. Peròe, custas buttegas tenden a si fagher unu tzertu balanzu comùncas ca sun medas e cumbenit a bi andare cando sas atteras sun serradas. + +Costantinòpoli: +Costantinòpoli (in gregu "Κωνσταντινούπολις", "Konstantinúpolis", incurtzadu in "ἡ Πόλις", "hē Polis", 'Sa Tzitade'; in latinu: "Constantinopolis", in turcu otomanu formale "Konstantiniyye") est su nùmene istòricu de s'atuale tzitade de Istanbul, posta in ambadus is lados de s'Istrintu de su Bòsforu, in Turchia. +Sa bidda est istada capitale de impèrios diferentes in su cursu de s'istòria sua: Impèriu romanu (330-395), Impèriu romanu de Oriente (395-1204 e 1261-1453), Impèriu Latinu (1204-1261) e Impèriu otomanu (1453-1922). +Situada in unu puntu istratègicu intre Europa e Àsia, sa Costantinòpoli bizantina fiat baluardu de sa cristianidade e eredera de su mundu grecu e romanu. In Edade Mèdia fiat sa tzitade majore e prus rica d'Europa, a sa rughera intre is cummèrtzios chi acapiaiant is tres continentes de Europa, Àsia e Àfrica. +Segundu is guvernos e is èpocas istòricas, at tentu nùmenes diferentes, intre is prus comunos s'amentuant "Bisàntziu" (in gregu "Byzantion"), "Roma Noa" (in gregu Νέα Ῥώμη, in latinu "Nova Roma") e Stanboul. +Su batiamentu cun su nùmene atuale torrat a su 1930, mediante sa "Lege Turca de Servìtziu Postale", una de is reformas natzionales chèfirdas de Mustafa Kemal Atatürk. + +Genotzìdiu: +Su genotzìdiu est unu crimene caraterizadu de s'isperdìtziu fìsicu de totu o de una parte significante de unu grupu natzionale ratziale, ètnicu o religiosu. Esempros prus connotos de genotzìdiu sunt s'olocàustu, su genotzìdiu armenu e prus reghentemente su genotzìdiu bosnìacu e su genotzìdiu de Ruanda. +Su faeddu est istadu coniadu pro sa prima borta de su giurista ebreu-polonesu Raphael Lemkin, chie in su 1939 fiat fuidu de is persighidos nazistas agatende asilu in Istados Unidos. In su lìburu suo "Su pòdere de s'asse in s'Europa ocupada" publicadu in su 1944, Lemkin aiat dadu custa definitzione de genotzìdiu: +"Su pònnere a práticu de atziones coordinadas chi punnant a s'isperdìtziu de is elementos detzisivos de grupos natzionales, cun fine de s'annichilamentu suo." +Segundu su sotziólogu e istòricu istadounidense Michael Mann, su genotzìdiu est su gradu prus istremu de violèntzia intergrupale e su prus istremu de totu is atos de limpiadura ètnica. Pro cust'autore s'impatu de is genotzìdios in su de 20 sèculos est devastante, siat pro nùmeru de vìtimas, chi sunt carculadas a prus de 70 milliones de pessones, siat in sa cruelidade istrema de is imbistidas. +Sa definitzione legale de genotzìdiu est dada subra anàlisis giurìdicas e critèrios dislindados istabilidos in sa Cunventzione de s'ONU pro su prevenimentu e s'aboluidura de su crimene de genotzìdiu, tenta su 9 de nadale 1948. Segundu custa cunventzione est genotzìdiu unu atu « commìtidu cun intentu de isperdere, in totu o in parte, unu grupu natzionale, ètnicu, ratziale o religiosu, che tale ». + +Conrad Vernon: +Conrad Vernon IV (1968), est unu còmicu e attore americanu. + +Genotzìdiu de Ruanda: +Su genotzìdiu de is tutsi de Ruanda est unu genotzìdiu chi at tentu logu de su 7 de abrile 1994 a su mese de trìulas de s'annu matessi, in Ruanda, Àfrica orientale. +Fiat commìtidu in unu cuadru de gherra tzivile, chi bidiat oponidura intre su guvernu ruandesu, costituidu de is "hutus" e su "Fronte patriòticu ruandesu" (FPR), imputadu de is autoridades de èssere essentzialmente « tutsi ». Su 1 de santugaine 1990, unos cantos ruandesos disterrados e agrustados in su FRP, aiant detzìdidu de torrare a su paisu de s'Uganda, e pigare su pòdere peri s'impitu de armas. Pro ddos acarare is autoridades aiant sighidu una dòpia istrategia: sa de si defèndere cun s'esèrtzitu contra s'afracada militare de su FPR, e « abruverare » totu is tutsis de is partes intrànabiles de Ruanda. Is autoridades ruandesas diant pois perdere sa gherra, ma fiant nointames resissidas in s'intentu genotzidiàriu contra de is tutsis. +Segundu is càrculos de s'ONU su nùmeru de unos 800 000 ruandesos, in majoria tutsis, sunt istados bochidos durante custos tres meses. Is chi intre is hutus si sunt ammostados solidales cun is tutsis sunt istados bochidos che traitores. Cunsiderende sa durada de petzi unas chentos dies, si pòdet annotare comente custu siat istadu su genotzìdiu prus lestru e cun nùmeru prus artu de mortos cada die de s'istòria. A custu propòsitu tocat a pretzisare chi unu genotzìdiu non est cualificadu tale subra is mortos, ma un'anàlisi giurìdica de critèrios pretzisos istabilidos. +Sa discriminatzione ruandesa intre hutus e tutsis, mancari siat bènnida a foras in manera ladina in su 1994, agatat in realidade raighinas chi torrant a tesu in s'istòria, ligada a s'ordìngiu sotziale chi is colonizadores europeos ddi aiant dadu de unu cantone, e a su significu chi sa populatzione indìgena dd'aiat dadu in su tempus. A custu si sunt subrazuntos a coa antivàgios polìticos de unu grupu subra s'àteru, chi ant furriadu is echilìbrios sotziales. +Semodare comente, a su tempus de is primos cuntatos cun europeos (a primìtziu tedescos, a fatu belgos), in su 1894, su Ruanda fiat una monarchia guvernada de is tutsi, de su 1962, annu de s'indipendèntzia, a su 1994, fiat intames una repùblica dominada de is hutus. + +Limpiadura ètnica: +Limpiadura ètnica, o epuratzione ètnica, est unu faeddu chi iscerat cumbènidos polìticos disvariados a fine de obligare grupos ètnicos pretzisos a lassare sa sede de residèntzia pro s'acussorgiare aterùe (movidura fortzosa, agrustamentu fortzosu). +Cun su metessi faeddu podet èssere inditada s'emigratzione fortzosa, sa trasladura de populatziones o sa deportatzione, fintzas a su genotzìdiu de una comunidade discriminada a causa de critèrios religiosos, linguìsticos, sotziales, ideològicos, istratègicos o cumbinadura de custos critèrios. +Su cuntzètu de limpiadura ètnica, prus a prestu chi inditare is maneras de movidura, faghet fetianamente riferimentu a sa proponidura de isperedere unu grupu ètnicu a intro de unu territòriu. In lìnia prus generale su faeddu ammuntat unu ispetru ampru de cunditziones, chi andant de s'emigratzione fortzosa a degollos de massa e su genotzìdiu. +S'espressione est fatufatu discoidada de is analistas polìticos, sende chi diat pòdere èssere interpretada che unu eufemismu impitadu de chie dd'usat pro chircare de manipulare sa realidade de is fatos, aplichende connotatziones positiva (limpiare, purificare, reabilitare) a unos atos moralmente cundennàbiles. +Orìgine de s'espressione. +S’espressione « "purificatzione ètnica »" est tradutzione literale de su serbo-croatu ""etničko čišćenje""  cumpàssidu in su 1860, iscritu de s'iscritore serbu Vuk Karadžić (1787-1864) in una monografia istòrica subra su « Cunsìgiu de su gouvernu serbu », formadu in su 1805 de Karađorđe a pustis de una rebellia serba contra is otomanos. +Est tando chi s'impitat su vèrbiu "ocistiti "(limpiare), pro inditare s'ischirriadura de is etnias e s'atu de bogare de unu territòriu cudda chi no est cunsiderada cherfida: «  "A pustis chi, in su 1807, is serbos aiant cunchistadu e limpiadu Belgradu de is turcos, su Cunsìgiu si fiat tramudadu de Smederevo a Belgradu »" (is « "turcos »" designados in custu cuntestu sunt totu is musulmanos, assimilados in blocu a is antigos Otomanos).  + +Anne Haney: +Anne Ryan Thomas (1934 – 2001), est unu còmicu e attore americanu. + +Gran Canària: +Gran Canària, est un'ìsula de Ispagna, posta in s'otzèanu Atlànticu, chi faghet parte de s'artzipèlagu de sas Canàrias. +Cun subrafache de 1.560,1 km² e populatzione de unos 829.600 bividores, Gran Canària est sa segunda ìsula prus manna e populada de s'artzipèlagu a fatu de Tenerife. Sa bidda prus manna est Las Palmas de Gran Canaria, chi est fintzamentas capitale de sa comunidade autònoma de sas ìsulas Canàrias. +S'economia de s'ìsula s'apoderat mescamente subra su turismu. + +Lapònia: +Sa Lapònia, o Territòriu Sápmi" "(in sami: Sápmi; in finlandesu: Lappi; in isvedesu e norvegesu: Sameland o Lappland; in russu: Лапла́ндия, "Laplandija") est sa regione de Iscandinàvia, in Europa setentrionale, in ue bivet su pòpulu Sami. +In sensu prus allindadu, cun Lapònia s'inditat una provìntzia istòrica de Isvètzia chi, de su 1809, annu de sa cunchista russa de sa Finlàndia, s'agatat ispartzida intre Isvètzia e Finlandia. +S'àrea de Lapònia ammuntat sos territòrios de bator istados: Finlàndia, Isvètzia, Norvègia e Rùssia, in ue sos sami rapresentant comente chi siat una populatzione de minoria, perchentualmente non superiore a su 5%, isparghinados mescamente in sos chirros norvegesos e russos de sa regione. +Sos de s'ètnia sami non formant peruna organizatzione polìtica nen punnant a peruna forma de autònomia o àuto-determinatzione. +Segundu sas legendas populares sa Lapònia est su logu in ue bivet Babu Nadale. + +Iscandinàvia: +S'Iscandinàvia est una regione de s'Europa setentrionale, formada in sensu istrintu de Isvètzia e Norvègia chi s'ispartzint sa penìsula iscandìnava. +In sensu prus ampru a custos duos istados est azunta sa Danimarca, chi cundividet cun sas àteras duas natziones istòrias e culturas comunas. No est intames de cunfundere cun sa Finnoscàndia, regione geogràfica formada foras de custos tres istados de Finlàndia, Islànda e Ìsulas Føroyar. Non prus b'ant ispertos chi retènent chi custos ùrtimos istados e fintzas sa Groenlàndia diant dèpere èssere cunsiderados a tìtulu prenu iscandìnavos, sende segundu custa bisura Iscandiàvia sinònimu de paisos nòrdicos. +In resone de sa posidura setentrionale in su praneta, sos territòrios suos sunt istados interessados de undadas glatzales imbènnidas s'una a fatu s'àtera, chi los ant ispobulados e impoberados de fauna e frora terrestras. + +Gasparo Gozzi: +Naskidu ind' una familia de origine bergamsca, aiat istudiadu inue 'e sos padres "Somaschi" de Murano finas a su 1732, cando, pro more de sas difficultades economicas de sa familia sua, si fit devidu dare a trabagliare comente 'e "omine de litteras", massimu fatende tradutziones dae ìde umoristas antigos e modernos. +Tra su 1750 e su 1852 fit bessìda sa rpima obera sua "Lettere diverse" in duos volumenes, inue ndi essit s'ispiritu sou de umorista, chi at a esse' costante in totu sos iscritos suos. In pius si fit dedicadu a su giornalismu. + +Ben Stein: +Benjamin Jeremy "Ben" Stein (Washington, 25 November, 1944), est unu còmicu e attore americanu. + +Alliantzia Libera Europea: +Sa Alliàntzia Libera Europea ("European Free Alliance" in inglesu, "Europäische Freie Allianz" in tedescu, "Alliance libre européenne" in frantzesu e "Alianza libre europea" in ispagnolu), o ALE, est unu partidu politicu europeu. +Su ALE cumprendet paritzos partidos politicos de idea rezonalista, chi punnan a s'indipendentzia politica de su trettu issoro o simpremente a li dare cantu prus autonomia possibile, abbarrande in s'istadu in ube sun. S'alliantzia tenet in intro partidos progressistas, e duncas non tottus sos partidos rezonalistas europeos fachen parte de s'ALE. +Dae su 1999 in susu, s'ALE e su partidu de sos Birdes Europeos an istrintu unu legamine, fundande sa tropa de sos Birdes Europeos-Alliantzia Libera Europea in su parlamentu europeu, mancari chi calicunu chi fachiat parte de s'ALE apat tando isseperadu de si ponner a pare cun atteros partidos. +Su partidu punnat a rappresentare e dare prus boche in Europa a sas minorias etnicas suas: su Partidu Sardu - Partito Sardo d'Azione (Psd'Az) est parte de s'ALE dae su 1984. +S'ala zovana de s'ALE si narat "Zoventude de s'Alliantzia Libera Europea" ("European Free Alliance Youth", "EFAY"). + +Isperdimentu culturale: +Si faeddat de isperdimentu culturale cando si bolet inditare s'attu de nch'isperder su patrimoniu culturale de unu populu e / o natzione pro chistiones politicas, militares, ideologicas, etnicas o de ratza. + +Germània nazista: +Cun Germània nazista, o Germània natzional-sotzialista o Reich de Tres si inditat s'istadu tedescu ghiadu de Adolf Hitler de su 1933, annu cando fiat eleghidu cantzelleri, a su 1945, annu de s'acabu de sa segunda gherra mundiale e de sa derrota de sos nazistas. +Su sistema istatale suo fiat politziescu e de tipu totalitàriu, apoderadu susetotus subra sa figura carismàtica de su "Führer" (trubadore, ghiadore) Adolf Hitler. Su Reich de Tres est responsàbile de s'iscòpiu de sa segunda gherra mundiale in Europa, durante chi s'est mantzadu, intre àteros crìmenes de massa, de su genotzìdiu de sos ebreos (Shoah), de sos rom (Porajmos) de Europa, e de sa bochidura sistemàtica de màrturos mentales e fìsicos. +Sende chi sa costitutzione promulgada cun sa repùblica de Weimar non fiat istada abrogada, in sos atos amministrativos e polìticos su nùmene uffitziale suo at sighidu a èssere "Deutsches Reich" (Impèriu Tedescu) fintzas a su 1945. A partire de su 1943 su tìtulu de « Grossdeutsches Reich » (Grandu Impèriu Tedescu) li fiat prefèridu de maigantos rapresentantes suos. +Adolf Hitler fiat a sa ghia de su partidu natzional-sotzialista de sos traballadores tedescos (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei in tedescu, fintzas naradu NSDAP). Su faeddu de nazismu inditat sa dotrina definida de issu e su regìmene polìticu chi ghiaiat. Custu at tentu durada de 12 annos, cumpresos intre sa nominadura de Hitler a cantzelleri, su 30 de ghennàrgiu 1933, a sa capitulatzione chentza cunditzione peruna de su Reich, bintu in data de su'8 de maju 1945 e sighidu de s'arrestu, su 23 de maju, de Karl Dönitz, cumandante de s'ùrtimu guvernu nazista. +S'artziada a su pòdere de sos nazistas fiat acumpangiada, foras de sas gerarchias a cumandu (chi bi bidiant determinu in defensa de sos mandos issoro e contra a sa menatza comunista), de ampru apògiu populare. Su nazismu teniat difatis su mèritu de torrare istabilidade econòmica e assentadura sotziale a una Germània bisastrada e abbirgongiada de sa derrota in sa prima gherra mundiale, de in ue fiat bessida retenta de dèpidos e dìbile. Fintzas a tando non fiat pòdida resissire a si nche torrare a pesare, agatende·si a primìtziu de sos annos 30 imbestida de sa crisi econòmica in manera prus incolliosa chi non sos àteros istados de su continente. +De s'àteru cantone s'ideologia nazista s'apoderaiat però subra printzìpios ratzistas chi susteniant sa superioridade de sos tedescos e in lìnia prus generale sos pòpulos germànicos (sos "arianos") a in antis de totu sos àteros pòpulos, chi fiant de impèigu a su cumprimentu issoro. In particulare discrimenaiant sos islavos, chi in sos intentos issoros a pustis de los cunchistare dèpiant èssere abbadinados e educados pro lis fàghere a tzeracos. Fintzas sos bividores de Itàlia meridionale fiant cunsiderados inferiores o comente chi siat, no arianos. +Pro su chi pertocat sos ebreos, custos fiant bistos e rapresentados de sa propaganda che parassitos de sa sotziedade, lègios e infidados, agangadores e furones de sa richesa de sos arianos onestos. Tarea de s'ordinamentu istatale nazista fiat sa de nde limpiare sa sotziedade tedesca de issos, a primu allindende·los in sos ghettos, a coa ispederdende·los fisicamente in campos de istermìniu o fatuvatu degollos de massa durante sos rastrellamentos in sos ghettos o logos de gherra. +Segundu sa propaganda nazista, su Reich de Tres fiat destinadu a durada de milli annos. + +Luigi Veronelli: +Gratzias a s'interessamentu de Luigi Veronelli, in Sardigna dae diversos annos si produit s’"ozu de bosana"; s'olìa benit marghinada chena s'ossu e si produit un ozu chi est de prima. + +Bosana: +Sa bosana est su cultivar de olìa pius diffusa in Sardigna. Su numene fortzis faghet referentzia a una presunta origine de sa pianta in sa zona affacca a Bosa. Si pessat chi siat de orìgine ispagnola. +S'ozu. +In genere custu tipu de olìa est usada pro fagher'ozu. Sa mezus calidade si ottenit si s'olìa enit boddida (o accabidada) primarìa. Pero sas pius mannas benin arribadas comente olìa de cufetu. +Dae pagos annos, gratzias a s'interessamentu de Luigi Veronelli, si produit s’"olio chena ossu de bosana"; s'olìa benit marghinada chena s'ossu e si produit un ozu chi est de prima. + +Ozu de olìa: +S'Ozu de olìa est un ozu alimentare chi si ogat dae s'olìa. S'ozu extravergine si ogat dae sa molidùra mecànica de sas olìas. + +Bochidòrgios de sas fòibas: +S'espressione de bochidòrgios de sas fòibas, o prus fitianamente isceti fòibas, inditat una filera de bochiduras de massa acuntèssidas intre s'acabu e su primu pustis-gherra de sa segunda gherra mundiale in sas regiones tando italianas de Venètzia Giùlia, Ìstria e Dalmàtzia. Sos carculos de sos mortos mudant segundu de sas fontes intre bàrios millis (5.000-11.000). +Postas in atu mescamente pro manu de partisanos Jugoslavos a dannu de sa populatzione locale de etnia italiana, sunt cunsideradas atos de limpiadura ètnica de sos italianos, causa printzipale de s'èsodu istrianu-dàlmatu. Segundu una àteras bisuras, non b'at intames nùmeru de vìtimas bastantes pro pòdere chistionare propiamente de limpiadura ètnica. +In s'impitu italianu, cun fòibas e su vèrbiu ""infoibare"" si cunsiderant fatuvatu totu sos cumbènnidos de bochire, istagiare o bogare sos italianos de sos territòrios annessionados a sa Jugoslàvia comunista a pustis de s'acabu de sa gherra. +Mancari sa prus parte de sas vìtimas siat prus a prestu morta in campos de presonia o in sos viàgios a manu de custos, sos degollos acuntèssidos in sas fòibas òcupant in s'umbràdile comunu logu primàrgiu, sende chi apubant in manera prus ischeta sa sufferèntzia penada de issas. +In sos bochidòrgios, sos cundennados (chi fiant susetotus tziviles) fiant difatis ghetados de subra a bàsciu intro sas fòibas o a pustis de los àere bochidos o fintzas galu bivos. Unu nùmeru mingu de vìtimas est resissidu a nde bessire e a contare s'esperèntzia de cosa sua. +Orìgine e signìficu de su faeddu "fòibas". +Su nùmene dependet de "foibe" (plurale de "foiba" ['fɔiba]) chi est unu faeddu friulanu derivadu de su latinu "fovea", (fossu, tuva), chi inditat difatis tuvas e gorropos naturales de orìgine carsica chi s'aberrent a foras peri coloncones. +Cuadru istòricu de sas acuntèssidas. +Est pretzisu cunsiderare su fenòmenu in unu cuadru istòricu ispetzìficu, sende chi s'àrea fiat de sèculos perricada intre pòpulos diferentes (italianos, austrìacos, ungheresos e islavos), chi bi biviant impare. In sa costera dàlmata e istriana sos italianos rapresentaiant majoria de sa populatzione e sa classe de sos ricos, contra sos islavos chi fiant mescamente tzeracos issoro o comente chi siat de iscera prus ùmbile. +Durante su fascismu, sa disamistade intre s'etnia italiana e sas àteras si fiat fintzas intriscada. Segundu sas polìticas natzionalistas de su regìmene difatis, a sos islavos (islovenos e croatos), chi fiant majoria in sas àreas intranabiles de Ìstria e Venètzia Giùlia, fiant mudados sambenados e nùmenes pro lis dare una ditzione prus italiana e lis fiat controida cale chi siat libertade de faeddare sas limbas issoro, in unu protzessu fortzadu de assimizatzione culturale. +Su mudiore de su pustis-gherra. +In Itàlia sa de sas bochiduras de italianos in Ìstria e Dalmàtzia est istada pro tempus longu chistione tabù, causa de perricas de caratere essentzialmente ideològicu. +Su partidu comunista italianu chi fiat su printzipale partidu de manca durante totu su pustis-gherra, non teniat interèssiu ne a ghetare iscrètia subra sos partisanos jugoslavos, ne a difendere sos bividores italianos de in ie, cunsiderados in sa bidea comuna fascistas. +Ma fintzas sos àteros partidos (democratzia cristiana, partidu sotzialista italianu e àteros) non si podiant nen si cheriant parare subra sa chistione, sende chi riscaiant de èssere inditados che fascistas issos etotu, in unu istadu chi fiat chirchende de si lassare a palas s'arrore de sa gherra e de binti annos de ditadura. +Isceti sos partidos decraradamente de dereta difendiant sa causa de sos italianas vìtimas de sos bochidòrgios e custu fatu affortiaiat sas posiduras de sos àteros subra fentomados, chi non cheriant tènnere nudda de ispartzire cun sas bideas de dereta. +Resurtu oe subra sa chistione. +Como che como sa chistione de sas fòibas sighit a èssere meda delicada de allegare e no at agatadu interpretesa unìvoca chi potzat pònnere acòrdiu ampru in sas bisuras cuntierradas chi las pertocant. +Cun sa Lege 92 de su 30 de martzu 2004, in Itàlia est istadu istituidu su 10 de friàrgiu de onni annu sa "Die de su regordu", in memòria de sas vìtimas de sas fòibas e de s'èsodu giulianu-dalmatu. Su matessi cumbènnidu legislativu at istituidu fintzas una medàllia remmonativa destinada a sos parentes de sas vìtimas. + +Venètzia Giùlia: +Sa Venètzia Giùlia (in serbu-croatu e islovenu: Julijska krajina; in italianu: Venezia Giulia; in vènetu: Venesia Julia; in friulianu: Vignesie Julie; in tedescu: Julisch Venetien), est una regione de s'Europa meridionale chi in die de oe est ispartzida intre Croàtzia, Islovènia e Itàlia. +Orìgine de su nùmene. +Sa denominatzione fiat coniada de su geògrafu italianu Graziadio Isaia Ascoli, cun iscopu de presentare su territòriu de Litorale Austrìacu che una regione auniada ""istoricamente parte de Itàlia"", dende ènfasi a sa partzidura augustea de s'Itàlia romana a primìtziu de s'Impèriu, cando Vènetu e Ìstria fiant "Regio X" (sa de 10 regiones). +Istòria. +Su nùmene fiat sighidu a impitare pro totu sa durada de su de 19 sèculos de sos irredentistas italianos, chi cheriant s'annessione de sos territòrios austrìacos de majoria italiana (Litorale Austrìacu, Trentinu, Fiume e Dalmàtzia) a su Rènnu de Itàlia reghentemente costituidu. A primitziu de su de 20 sèculos, su Rènnu Aunidu aiat promìtidu s'annessione de custas àreas a s'Itàlia una borta iscontzadu s'Impèriu Àustro-Ungheresu, in cambiapare de s'intrada in gherra a costadu de sas potèntzias de s'Acòrdiu triplu in sa prima gherra mundiale. Su tratadu de Londra, firmadu secretamente in su 1915 afiantziaiat a s'Itàlia totu sos territòrios chi fiant populados mescamente de italianos, ma fintzas unos chi fiant a s'imbesse de majoria o in totu bìvidos de croatos e islovenos. particulare, faghende aficu a sos tzensimentos austrìacos de su 1910, sa regione de Litorale austrìacu, chi diat pois èssere efetivamente tzedida integramente a s'Itàlia, contaiat populatzione de unos 978.500 bividores, de chi petzi unos 421.500 italianos (unu 43,1%) (cunsiderende italianos totus sos chi teniant una limba romanza cale chi siat che limba mama: vènetu, friulanu e istriotu); sos islovenos, chi ocupaiant totu s'àrea norti-esta fiant unos 327.200 bividores (unu 33,5%) e sos croatos acusorgiados mescamente in sas àreas intranàbiles de Ìstria fiant unos àteros 152.500 (15,6%). In Dalmàtzia sa minoria italiana fiat meda prus minimada e lompiat a perchentos artos susetotus in sas biddas majores, comente Zadar ("Zara"), Split ("Spalato") e in mesura minore Dubrovnik ("Ragusa"). Paris resonu si podiat fàghere pro Rijeka ("Fiume"), tzitade posta pagu a tesu de sa làcana esta de s'Ìstria. +In Zadar sos italianos fiant efetivamente populatzione de majoria, comente fintzas in Rijeka, mancari su territòriu comunale foras de sa tzitade èsseret a manna majoria de islavos. +Acabada sa prima gherra mundiale, cun su tratadu de Versailles de su 1920, sa Venètzia-Giùlia fiat annessionada a s'Itàlia, impare a su Trentinu e a su Südtirol (mancari custu èsseret territòriu istòricu austrìacu de majoria tedesca). Sa Dalmàtzia, contrassempre a sos acòrdios fiat lassada a su tando costituidu Rènniu de Jugoslàvia, foras pro sa tzitade de Zadar, e de su 1924, peri su tratadu de Roma intre Itàlia e Jugoslàvia, de Rijeka. +In sa segunda gherra mundiale s'àrea fiat ocupada de sas tropas partisanas jugoslavas e in su 1947, a sighidu de su tratadu de Parigi tzedida casi integramente a sa Jugoslàvia ghiada de Josip Broz Tito. Sos italianos fiant bogados de sos territòrios. +In Itàlia s'agatat galu denominatzione de "Venètzia Giulia" pro s'àrea prus esta de sa regione autònoma de su Friuli-Venètzia Giulia, chi tirat a sa provìntzia de Gorìtzia e a totu sa de Trieste, chentza de li pòdere trassare tremenes pretzisos. + +Movimentu Armadu Sardu: +Su Movimentu Armadu Sardu (in italianu: "Movimento Armato Sardo"; acronimu: MAS) est istadu unu movimentu terroristicu de ideologia comunista e indipendentista attivu in Sardigna dae su 1983 a su 1985. +Ideas economicas e indipendentistas. +Sighende su pensamentu de Giangiacomo Feltrinelli, chi bolìat fagher de sa Sardigna sa Cuba de su Mare de Mesu, sa truma cherìat aunire sa pelea de classe comunista cun su movimentu indipendentista sardu, apparitzende attentados contra a sas fortzas armadas italianas chi bi aìat in Sardigna e contra sa propriedade de sos cusìnos (burghesos) italianos e fintzas sardos, chi a parrer de su MAS tenìan sa culpa de isfruttare sa terra e sos traballadores sardos. +Fattias biolentas. +Su MAS at postu sa firma sua a paritzas bocchiduras, duos secuestros de persone (unu de sos cales in Latziu) e tambene attentados ponende bombas. Sa prima bocchidura est in su 15 de lampadas de su 1983, cando duos mortores intran ind unu tzilleri de Mamujada e pigan a fusiladas su mere Claudio Balia, 22 annos, frade de Pietro (chi an mortu in su 1984) e de Alberto (issu puru mortu ind unu attentadu in Marsiglia in su 1991). Calchi die a pustis nche morin a su carnasseri Gonario Sale, cojuadu cund una fradile de Balia, a chirriu de unu cuile suo in sas campagnas de Mamujada; sos de Balia fin in intro de medas bocchiduras e secuestros. In su 5 de triulas, morin a Giovanni Bosco, chi benìat dae Benevento, bocchidu a curtzu de s'istatzione de benzina a chirriu de Durgali. Poi, naran chi fin issos a nche àer mortu a duos pastores mamujadinos, sos frades Giuseppe e Giovanni Debuggias, bocchidos in su mese de frearzu de su 1982 e in su de martzu de su 1983 in sos cuiles issoro. Tando secuestran a sa familia Buffoni-Mulas, muzere e amoradu: a pustis de los mandare in libertade, zirat unu bolantinu in ue su MAS ponet sa firma sua a sa bocchidura de su pastore Ciriaco Melas, mortu in Bitzi in su 6 de lampadas de su 1983. In su 19 de Sant'Andrìa de su 1983, an a secuestrare pèri a Anna Bulgari e a fizu suo Giorgio Calissoni, ispinghendesi a Latina (Latziu) in sas fattias issoro. Pro calchi crìmene de su MAS, sos giuighes an a cundennare in primu gradu a duas persones in su 1988 a 26 e a 7 annos de presone. In su 1993, peròe, sa Corte de Appellu nche at a furriare sa sententzia assolvende a ambosduos sos inculpados. + +Porajmos: +Su genotzìdiu rom o olocàustu rom, connotu fintzas che porajmos (pronuntziadu: IPA: , cun signìficu de "devastu", "istragu"), o Samudaripen (signìficu literale: "totu mortos"), est istadu una istimpida posta in atu de su guvernu de sa Germània nazista e de sos alliados suos durante sa segunda gherra mundiale, in s'intentu de nch'isperdere su pòpulu rom de s'Europa. +Mancari su fatu est istadu discoidadu pro meda tempus, sos rom sunt sa segunda populatzione europea vìtima de istermìnios ratziales pro manu de sos nazistas. +Suta sa ghia de Adolf Hitler siat ebreos, siat rom fiant definidos in sas Leges de Nurnberg che "inimigos de s'istadu basadu subra sa ratza". Custos duos grupos (e fintzas àteros) fiant ogetu de polìticas de persighida simbillantes, chi los ant jughidos a curtzu de s'annichilamentu totale in totu sos territòrios ocupados de sas tropas nazistas. +Subra sa cantidade de vìtimas de etnia rom dèpidas a sos crìmenes de sa segunda gherra mundiale non b'ant datos tzertos sende chi fiant unu grupu ètnicu pagu organizadu e insertadu in sa sotziedade; de sos carculos si nde contant unu nùmeru intre 220.000 e 1.500.000. Sa Germània Uesta in su 1982 at reconnotu formalmente chi contra de sos rom siat istadu ordingiadu unu genotzìdiu. +Su faeddu "porajmos" no est de agradessimentu intre unos rom chi bivent in sos Balcanos e in Rùssia, sende chi in sos dialetos issoro custu cheret nàrrere «isfloramentu». Prefèrint duncas s'impreu de «Samudaripen» o de «Kali Traš». + +Birra: +Sa birra est una bevanda alcolica. Est fatta de abba, luppulu, orgiu e fermentu. Cun su processu tzerriau fermentatzioni, su fermentu cunvertit is tzuccurus contennius in is granus de s'orgiu e attrus celealis in àrculu e anidridi carbonica. +Differentzias in sa fermentatzioni de sa birra. +Donnia bevanda inue su fermentu est impreau pro a bortai su tzuccuru in àrculu si tzerriat "birra". In custu processu non si fait imperu de sa distillatzioni. Sa differentzia prus manna cun sa fermentatzioni de su binu est chi pro custa is tzuccurus, chi su fruttosiu, chi benint dae is fruttus, o attrus tzuccurus funt bortaus in àrculu. +Birrificatzioni. +Sa faina in ue produsi sa birra est tzerriada "birrificatzioni". Sa birra est fatta ponendi abba buddia cun su orgiu scabiddau e attrus cerealis molius. Candu si ammesturant in sa abba buddia, is enzimas chi si agattant in su orgiu scabiddau processant is tzuccurus differenti contennius in is granus de orgiu e attrus cerealis in tzuccurus prus simplis. Custu est tzerriau ammostamentu. S'acqa chi benit a fora de custu processu est tzerriada mostu. Su mostu benit buddiu e in custa fasi (sa cotta) si ddi aggiungit is luppulus, chi funt impreaus pro a donai su sabori marigosu, s'aròmatu e pro a mantenni sa birra. A pustis de sa buddidura, su mostu benit sfriau e ndi est infèrriu su fermentu. +Su fermentu convertit is tzuccurus de su mostu in àrculu, bortendi su mustu in birra e totu. +S'impreu de materialis differenti resultat in stilis differentis de birra. Sa primu differentzia benit dae is duas calidadis principalis de fermentus chi podint essi impreaus: su de fermentatzioni arta e su de fermentatzioni bascia. Su fermentu chi funtzionat in su s'estremidadi arta de su mostu produsit birra chi est classificada "ale", su chi funtzionat a fundu de su mostu produsit sa "lager". Is fermentus de tipu "ale" cumbertint prus tzuccurus in àrculu de is fermentus de tipu "lager", chi inveci produsint birras prus limpias de colori e de sabori. +S'impreu de fermentus, luppulus differentis e cerealis differentis resultat in una variedadi manna de birras. +Attras maneras de fai sa birra. +Sa ratza de fermentu est su chi definit su processu chi at a essi impreau: +Àrculu in sa birra. +Birras "normali" tenint circa 3-5 % àrculu (3-5ml àrculu in dogni 100ml de birra), ma oi si podint agattai puru birras cun conteniu de àrculu de 2%~20% e fintza a prus de 60%. In calincuna birra tzerriada "chena àrculu", parti prus manna de àrculu est bogada a pustis de sa fermentatzioni, cun unu processu chi dda lassat cun mancai 1% de àrculu. + +Oremari: +Oremari est una cumpositzioni poètica (a modu de "poemetto" in forma lìbera) in sardu campidanesu, scritta de Giuliu Angioni e pubblicada in su 2013 in is editzionis de Il Maestrale de Nuoru. +"Oremari" donat boxi in versus sardus (e poi italianus) a unu crabàrgiu de Fraus chi castiendi su mari sardu de oi fait is cunsiderus suus asuba dei custu mundu: +... Oremari naraus, +po narri óru de mari. +Fueddu antigu tenit hoindi’ +duus sentidus nous, de acrarari +che maistru in sa scola. +Balit sa pena. Duncas: +oremari, po narri ora de mari, +ora mai crétia, mai arbitriada, +a is tempus de is antigus, +cust’ora noba de su mari nostru +turìstica, prexada, totu giogus +àinca sbarcàt su turcumoru armau +e immoi lòmpit de mari cancarau +o in jet privau po si ddu comporari, +s’oremari, duncas òru de mari, +ca s’est fatu tot’òru +s’óru de mari abandonau, +mancai no siat òru totu su chi luxit +in terra, in mari biu +e àinca benint a pari +orus orus sa terra cun su mari... + +Genotzìdiu cambogiànu: +Sa de genotzìdiu cambogianu o auto-genotzìdiu cambogianu est sa definitzione cun chi s'inditat su protzessu de limpiadura de su pòpulu cambogianu a òpera de su regìmene e sos Khmer Rujos, partidu polìticu chi at guvernadu sa Cambògia (torrada a numenare de issos etotu Kampuchea Democràtica) intre su 17 de abrile 1975 e su 7 de ghennàrgiu 1979. +Sos Khmer Rujos persighiant unu ideale de istadu agràriu sotzialista fundadu subra sos ideales de su stalinismu e su maoismu, a chi punnaiant de imbàtere torrende a acussorgiare sa populatzione de sas tzitades a sas incontradas. Pro bi arribare no timiant de si nche apellare a torturas, degollos de massa, traballos fortzados, chi ant tentu resurtu in sa morte de unu perchentu carculadu a unu 25% de sa populatzione natzionale. +S'intentu issoro de purificatzione de su pòpulu, simbillante a sas tareas de su nazismu de su Reich de tres, fiat de criare una "ratza superiore". +Est petzi gràtzias a s'invasione de sas trupas vietnamesas chi su regìmene at tentu acabu. Atualmente si contat unu nùmeru de vìtimas causadas de su regime cumpresu intre 800.000 e 3.500.000, de chie 300.000-1.000.000 cundennadas a morte. Sunt fintzas istadas iscuguzadas unas 20.000 fossas comunas in logos pretzisos chi fiant de issos narados "killing fields". +Su nùmeru de mortos ispantat galu prus chi si pentzat ca sa populatzione cambogiana no imbatiat tando a 8 milliones: segundu sas istatìsticas in su 1975, annu de s'artziada a cumandu de sos Khmer Rujos sos tzitadinos camboganos beniant a èssere unos 7,5 milliones, in su 1978 petzi 5 milliones. +Su 2 de ghennàrgiu 2001 su guvernu cambogianu at aprovadu una legislatzione pro protzessare unos cantos gerarcas Khmer Rujos. +Sos protzessos ant tentu inghitzu su 17 de freàrgiu 2009. Su 7 austu de su 2014 Nuon Chea e Khieu Samphan sunt istados cundennados a morte cun imputu de s'èssere responsàbiles de crìmenes contra s'umanidade. + +Cambògia: +Sa Cambògia, prus pretzisamente Rènniu de Cambògia, in khmer Kâmpŭchea e ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, "Preăh Réachéanachâkr Kâmpŭchea", narada fintzas Srok Khmer, ស្រុកខ្មែរ, literalemente « Paisu de sos Khmers », est unu istadu de s'Àsia sud orientale. Sa capitale est Phnom Penh. +Sos tzitadinos de Cambògia sunt narados cambogianos, o khmers chi si faghet riferimentu a s'etnia. Sa majoria de issos est de religione buddhista theravāda (unu 96%) chi est religione de istadu, unu 2% est musulmanu e unu 1% cristianu. +Geografia. +Tenet istèrrida de 181 035 km² e populatzione de unos 14.700.000 bividores. Allàcanat in s'uestu e norti-uestu cun Thailàndia, in su norti cun su Laos, in s'estu cun su Vietnam e in su sud si ghetat in su mare de su golfu de Thailàndia. +Istòria. +Su nùmene antigu de sa Cambògia fiat "Kambùgia" (in sànscritu: कंबुज), s'antigu impèriu Khmer, chi tenet orìgines chi torrant a su 802 p.C., cando Jayavarman II si fiat decraradu soberanu de unu rènniu chi diat pois dominare subra totu s'Indocina fintzas a su de 14 sèculos. Suta influentzia de s'Ìndia fiant pesados templos monumentales, intre chi s'Angkor Wat, oe patrimòniu de s'umanidade amparadu de s'UNESCO, e aiat agatadu ispainamentu in antis s'induismu a coa su buddhismu. De su de 15 sèculos sa Cambògia sighiat a s'agatare che vassallu intre de sos istados bighinos. +In su 1863 sa Cambògia fiat fata protetoradu de sa Frantza, pro torrare a èssere indipendente in su 1953. Durante sa gherra de su Vietnam, sos cumbatimentos si fiant ispartos fintzas a in ie, diventende causa de una instabilidade polìtica chi diat permitere s'artziada a cumandu de su partidu maoista de sos Khmer rujos in su 1975. Sunt issos sos responsàbiles de su genotzìdiu cambogianu chi at tentu logu intre su 1975 e su 1979, pro unos 2 milliones de mortos, e firmadu isceti de s'intrusida de sos vietnamesos chi los aiant bogados. +A pustis de su regìmene de sos Khmer rujos fiat decrarada sa Repùblica populare de Kampuchea, trazada luegus in una gherra contra su Vietnam. Su cunflitu at tenu durada de su 1979 a su 1991, annu cando sunt istados firmados sos acòrdios de paghe de Parigi. S'istadu est duncas istadu ghiadu de sas Natzions Unidas fintzas a sas eletziones lìberas de su 1993, in ue at partetzipadu unu 90% de sos chi teniant deretu de votu. +In su 1997 su partidu populare cambogianu a fatu unu corpu de istadu at pigadu su cumandu de sa natzione, de chi est galu solu partidu in càrriga. +Economia. +Sa Cambògia est unu istadu comunista chi sighit una forma de economia de mercadu. +Sa massaria est in die de oe sa faina econòmica printzipale, chi òcupat unu 57,6% de sos traballadores e produit unu 33,5% de sa richesa de s'istadu. Sas indùstrias printzipales sunt sa de su tessìngiu e su turismu. In su 2005 sunt istadas iscobertas reservas de petròliu e de gasu in sas abbas territoriales. +Mancari meda pobera, sa Cambògia godit de isvilupu econòmicu meda lestru a partire de sos annos 90 de su de 20 sèculos gràtzias susetotus a imbestidores internatzionales. Sa richesa produida intre 2004 e 2007 at registradu una crèschida de su 10% pro annu, su rèdditu peròmine abarrat però meda bàsciu, de petzi 773 dòllaros, meda prus pagu de sa mèdia regionale, a matessi livellu de Àfrica sub-sahariana. + +Zelda Williams: +Zelda Rae Williams (New York City, New York, 31 de trìulas, 1989), est unu còmicu e attore americanu. + +Temporada Cleopatra (2013): +Cleopatra, o Ruven sicundu a s'Universidade Libera de Berlinu, est istada una temporada extratropicale chi at iscuttu male s'ala otzidentale de su Mare de Mesu in su mese de Sant'Andrìa de su 2013. Su sistema de pressione bassa at fattu a manera chi si fit isviluppadu unu muntone de temporadas, pro more de s'aera fritta chi, beninde dae nord, est intrada in su Mediterraneu fachende cuntattu cun s'aera caente chi benìat dae oriente. +Cunseguentzias. +Su tzicrone nche at pesadu unu muntone de abba in Sardigna, battinde 440 mm de abba a manzanu de su 18 de Sant'Andrìa de su 2013; custu nche at fattu bessire dae cascia parìtzos rios, cund unu disaccattu chi at cajonàdu sa morte de nessi 18 persones, s'iscumparta de un'attera e sa destruidura de sos campos. Sos trettos chi sa temporada at corfidu prus male fin sa Gallura (supratottu Terranoa), sa Barbagia de Nugoro e s'Aristanesu. Su tzicrone at fattu dannu mannu fintzas in penisula italiana, mescamente in Calabria e Salentu, in ue una trumba de aera at corfidu su tzentru de Gallipoli, bogandeche domos e duas iscolas. + +Jovian: +Jovian (Durham, North Carolina, 10 de santandria, 1994 – Durham, North Carolina, 10 de abrile, 2014), est unu còmicu e attore americanu. + +Bolìvia: +Sa Bolìvia est unu istadu chentza bessida a mare chi s'agatat in su tzentru-uestu de s'Amèrica meridionale. Sas capitales sunt Sucre e La Paz. +Geografia. +Sa Bolìvia tenet istèrrida de 1.098.581 km² e populatzione de unos 10.028.000. Allàcanat in su norti cun su Brasile, in su sud-estu cun su Paraguay, in su sud cun s'Argentina, in s'estu cun Cile e Perù. +S'istadu est caraterizadu de ispàtzios geogràficos diferentes chi nde cunditziònanat clima e biodiversidade. S'iscerant tres regiones: +Istòria. +In antighidade su territòriu de sa Bolìvia est istadu bìvidu de tzviltades comente sos Tiwanaku, la cultura idràulica de sas Lomas sos moxos. Sos Incas ant dominadu sa regione, sighidos in su de 16 sèculos de sos ispagnolos, de chi sa Bolìvia at balangiadu indipendèntzia in su 1825. Durante sa dominadura ispagnola s'àrea fiat nòdida cun nùmene de "Perù Artu" e amministradu de sa "Corte Reale de Charcas". +Sos primos isfortzos de otènnere indipendèntzia de Ispagna torrant a su 1809. A pustis de unos 16 annos de gherras fiat istabilida sa repùblica, su 25 de austu 1825, e mudadu nùmene in s'atuale, in onore de Simón Bolívar. De tando sa Bolìvia at bìvidu bàrios perìodos de instabilidade, in ue at fintzas pèrdidu unos cantos terrìtòrios perifèricos e sos chi li daiant bessida a mare. +In die de oe est una repùblica democràtica partzida in noe dipartimentos. +Demografia. +Sa populatzione boliviana est meda disvariada etnicamente, èssende difatis formada de s'ammesturu de amerìndios e europeos. +Sa limba printzipale est s'ispagnolu, ma fintzas s'aymara e su quechua sunt meda faeddados. Sa costitutzione de su 2009 reconnoschet unas 37 limbas uffitziales. +Economia. +Sas fainas printzipales de sa Bolìvia sunt sa massaria, sa silvicultura, sa pisca, produtos de maniestu e s'indùstria estrativa, essende difatis ricas de metallos che istàngiu, prata e lìtiu. +S'inditu de poberesa lòmpet a unu 60% de sa populatzione. + +Beatles (tazu terrorista): +Sos Beatles, de non cunfunder cun sa fentomada truma de artistas musicales, est unu tazu de terroristas in intro de s'ISIS. Sos chi nde fachen parte, narados de custa manera pro s'atzentu inglesu chi tenen, tenen su paranòmene de John, Paul, George e Ringo. +Sun responsabiles pro nche àer secadu sa conca a paritzos in Iraq e Siria, e nde an bocadu bantu puru publicande in custas malas fattias videos de propaganda. Su tazu at fintzas secuestradu a meda zente innotzente, e fattu a bardianu a prus de binti otzidentales presoneris de s'ISIS in Raqqa otzidentale, Siria. Sun prus malos puru de sos atteros terroristas, fachende impreu de elettroshock, cundannas a morte comente sa posta in ruche, e formas de tribulassione comente s'affocamentu. +Sos espertos de su Regnu Unidu e sos Istados Unidos est abberguande s'identitade de custos suzettos, e s'intelligence los cheret persichire. + +John su jihadista: +John su Jihadista (in limba araba: "جون الجهادية") est unu paranòmene dadu a unu accudidu inglesu de s'ISIS. Est connottu pro nche aer segadu sa conca a paritzas persones dae su 2014 in susu. Li an dadu su nomìnzu de John sos presoneris chi isse bardiaìat. In accordu a su nominzu, an nadu chi est parte de unu tazu terrorista de nòmene "Beatles" chi faghet a bardia de sa zente chi secuestrat e si ponet in cuntattu cun sa familia de sas vittimas. + +Sucre (Bolìvia): +Sucre, fintzas connota istoricamente che "Charcas", "La Plata" e "Chuquisaca", est una tzitade de unos 256.300 bividores, capitale costitutzionale de sa Bolìvia, e fintzas capitale de su dipartimentu de Chuquisaca e cabulogu de sa provìntzia de Oropeza. Est sa de 6 biddas prus mannas de Bolìvia. +Posta in su chirru tzentru-meridionale de s'istadu, Sucre s'agatat a artària de 2.810 metros, chi relativamente a sa latitudine dat a sa tzitade clima temperadu friscu pro da durada de totu s'annu. + +La Paz: +La Paz (uffitzialmente Nuestra Señora de La Paz, o in aymara Chuqiyapu) est una tzitade de unos 872.500 bividores de sa Bolìvia, sea de su guvernu. Pro sos bolivianos benit a èssere sa capitale amministrativa, sende chi sa capitale costitutzionale est Sucre. Sos tres pòderes sunt difatis partzidos intre custas duas capitales, cun pòderes esecutivos e legislativos in La Paz e su pòdere giuditziàriu in Sucre. +La Paz est fintzas capitale de su dipartimentu de La Paz. +Posta a artària de 3660 m.s.m est dominada de su pitzu de su monte Nevado Illimani, chi lòmpet a artària de prus de 6.000 metros subra mare. +S'àrea metropolitana contat prus de 1,6 milliones de residentes, chi nde faghent su segundu aglomeradu urbanu prus mannu de sa natzione a fatu de su de Santa Cruz. +Dae su 7 de nadale 2014 La Paz est classificada intro de sa lista de sas sete noas biddas-maravìllias. + +Boicotta film russos: +Boicotta film russos (in ucrainu: "Бойкот російського кіно") est una campagna tzivica ucraina pro boicottare siat film siat programmas televisivos russos. Est parte de una campagna prus manna - de nòmine "boicotta cosa russa". +Cajones. +Sa campagna est naschida pro more de sas fattias militares russas in terra ucraina in su 2014. Cosas comente su domìniu de sa TV russa in sa retza ucraina, in ue bi aìat sentidos anti-ucrainos e propaganda anti-ucraina, sa laude a tottu sas fortzas de segurantzia russa e politzia segreta, tottu custu at giuttu a su movimentu pro boicottare TV e film russos. +Punna. +Sa punna de sos attivistas est de ponner unu frenu a sas cosas russas ammustradas in televisione e in sos teatros ucrainos. +Titulos. +In su mese de martzu de su 2014, bi aìat una declarassione in ue medas artistas russos, cumpresos cussos assotziados a film e televisione, cun sas firmas issoro, aìan amparadu su presidente Vladimir Putin, mescamente pro si àer pigadu sa Crimea e àer fattu atziones militares in Ucraina orientale. +Semper in su matessi mese de su 2014, cando fit torrada a proponner sa campagna "Non compores cosa russa!", una truma de attivistas ucrainos impare a calicunu politicu at faeddadu cara a su publicu pro boicottare series TV russas e sos programmas russos in generale. +Su primu casu làdinu de boicottamentu bi at appidu in s'undighi de abrile de su 2014, cando calicunu tzinema in Kiev, Lviv e Odessa an annuntziadu de non fagher prus bider film russos. +Fattos. +In tardu Austu de su 2014, attivistas de su movimentu tzivile naradu "Vidsich", comente parte de sa campagna "Non compores mercantzia russa!" nde faghen essire un'attera chi bolet boicottare fintzas sos film russos. Sa retza fit prena de paginas e de zente chi aìat cumintzadu a ispargher messazos, immagines, etz. pro ispingher a no nde bider. +In su 27 de Agustu, sos attivistas aìan manifestadu in su canale TV ICTV. Sa pregunta de sos manifestadores fit cussa de nche bogare sas serias televisivas russas. +In su 4 de Cabidanne, in s'Agentzia de Istadu ucrainu pro su tzinema in Kiev, sos attivistas aìan fattu una protesta teatrale "No amus a fagher intrare su bambaghe (ucrainu e russu: "вата") in domo nostra". Su bambaghe (ovatta) tenet raighina in sa paraula "vatnik" chi sa zente fit impreande pro inditare cussos russos ultra-natzionalistas chi non poden bider a ticu tottu su chi no est cosa issoro. In sa protesta, sos attivistas aìan fattu lamenta chi bi aìat troppu film e serias televisivas russas in sa televisione ucraina, pedinde de ponner unu frenu a custa pìnniga e de nche bogare tottu cussos film chi faghian dannu a s'interessu natzionale de s'Ucraina. A parrer de sos attivistas, difattis, sos film russos dìan fagher propaganda subliminale anti-ucraina, ponende a birgonza sos ucrainos e faghende manna s'idea de unu "mundu russu" (ucrainu: "Російський світ", russu: "Русский мир"), sordados russos e gai sichinde. In prus, sos attivistas aìan fattu notare chi sa prus parte de balanzu pro fagher essire film russos andaìat in Russia. +A cumintzare dae su mese de Cabidanne, mescamente in Kyiv, sos attivistas aìan aparitzadu atziones contra sa presentzia de film e serias televisivas russas in sa televisione ucraina in su Cunsizu Natzionale pro sa Televisione e Radio, e fintzas in sos uffitzios tzentrales de canales TV ucrainos. +In su 3 de Nadale, in Kyiv in su Cunsizu Natzionale pro Radio e Televisione, attivistas de su movimentu "Vidsich" aìan fattu una protesta teatrale, cun sa punna de ispingher a proibire serbitzios televisivos russos in sa TV ucraina. A bisu de sos attivistas, sa zente non-morta fit rappresentande a cussos chi fin ruttos "vittimas" de sa propaganda russa e sichidores de su "mundu russu". Su rapresentadore de su Cunsizu Natzionale, Vladislav Sevryukov, in custa campagna at nadu chi su protzessu de trasmittida fit diffitzile meda e non faghiat, pagu tempus, a nche bogare sa produtzione russa. Su Cunsizu Natzionale aìat promittidu de traballare cun sa leze pro parare fronte a sa propaganda russa. +In s'11 de Nadale, sos attivistas aìan bloccadu s'intrada a s'uffitziu de su canale televisivu "Inter" in Kyiv. In s'attu, nadu "Non ti ponzas a bochire a sos defensores nostros cun propaganda russa!", zente zovana aìat apitzigadu s'intrada printzipale cun fotografias de sordados ucrainos mortos in s'interventu militare russu de su 2014. Sigundu a sos attivistas, "Inter" fit su segundu canale a fagher essire prus cosa russa. Sos protestadores aìan marcadu chi film e serias televisivas, chi tantu bogaìan bantu de sas fortzas armadas russas, non si podìan atzettare. +In su 22 de Nadale, sos attivistas "Vidsich" a curtzu de s'Amministratzione presidentziale de s'Ucraina aìan pedidu a nche bogare tottu sos film russos fintzas a cando non fit agabbada sa gherra, francu cussos chi tenìan premios Oscar o Parma de Oro e non tenìan propaganda. Zente zovana aìat nadu chi su numeru de cosas russas in sa TV ucraina fit in aumentu. Attivistas aìan fattu petitziones e propostas a sos deputados, faeddadu a sa presidente ucraina Petro Poroshenko, e fattu una manifestada a curtzu de su palattu: bi aìat zombies cun mitràllias, dimandande a nche bogare film russos in ue bi fin Mikhail Porechenkov e Ivan Okhlobystin. +Dae su 29 de Nadale in susu, sos attivistas aìan bloccadu sa bisione de film russos in sos tzinemas de Kyiv. Sos attivistas aìan, in logu de custos, fattu manifestadas in forma de su flash mob "Sos benes russos ti bochin!", chi faghìan parte de sa campagna "Non compores mercantzia russa!". +Dae su 31 de Nadale de su 2014 a su primu de bennarzu de su 2015, faghende festa pro s'annu nou su canale aìat publicadu su film "Isettami in s'Annu nou" (russu: "Жди меня в Новый год"), cun attores russos chi aìan amparadu s'occupatzione russa de sa Crimea (Joseph Kobzon, Oleg Gazmanov, Valeriya, etc.). Custa cosa aìat pesadu polemica meda in blog ucrainos e in sa retza sotziale. In su primu de bennarzu, unu muntone de uffitziales ucrainos politicos e operadores culturales aìan reazidu. Su canale "1+1" lu aìan criticadu peri pro fagher essire unu programma in ue Oleg Gazmanov fit partetzipande. +In su 27 de bennarzu de su 2015, attivistas "Vidsich" aìan fattu sa manifestada "Sa TV est prena de bambaghe - a su Cunsizu Natzionale no nde li affutit nudda!", a curtzu de su Cunsizu natzionale pro sa Televisione e Trasmittida Radio. Sa zente aìat cobertu su palattu cun bambaghe, e faghende lamenta a su Cunsizu. Sos attivistas naraìan chi non lis piaghìat pro nudda comente si fit cumportande su capu de s'istitutzione Yuriy Artemenko, sa deputada Olga Gerasimyuk e s'operadu de su Cunsizu Natzionale in generale. Custu fit ca non si aìat galu fattu nudda contra "Inter" e atteros canales chi non respettaìan sa leze, chi bolet a fagher essire a su mancu su 50% programmas ucrainos. A pustis, su Cunsizu Natzionale los aìat pigadu in cunsideru in sa cunferentzia de su 12 de frearzu. +In su 2 de Martzu, sos attivistas de "Vidsich" e atteros aìan fattu un'attera manifestada nada "In su mentras chi su gubernu istentat, sambene ucrainu si isparghet!" a chirriu de Verkhovna Rada. Aìan pedidu a su presidente de su parlamentu Volodymyr Groysman de ratificare sa leze #1317 "a pizu de cambiu de leze ucraina pro s'amparu de s'ispatziu informativu televisivu e radiofonicu ucrainu", chi dìat ponner unu frenu a sos produttos russsos in sa TV ucraina. Sa leze la aìan firmada in su 5 de su mese coladu, ma non galu ratificada. Sos attivistas aìan publicadu sa petitzione a su presidente de Verkhovna Rada, chi aìan poi firmadu paritzos assotzios ucrainos. +In su mese de Martzu, sa banda musicale rock ucraina "Kozak System" aìat fattu essire unu bideu musicale nadu "Нахуй маніфест", in ue sos cantadores aìan espricadu su pensamentu issoro a pizu de s'occupatzione russa e ispinghidu a boicottare sas cosas issoro. In sa cantone, bi at paraulas malas contra s'ispettadore mediu e metzanu de Ucraina e Russia; contra tzertos operadores culturales russos famados pro sos pensamentos anti-ucrainos issoro; contra calicunu film sovieticu, etz. In su bideu, aìan impreadu su simbulu de sa campagna "Non compores mercantzia russa!" +In su 17 de Martzu, in Kiev sos attivistas aìan apparitzadu un'attu teatrale a curtzu de Verkhovna Rada, pedinde a Volodymyr Groysman de firmare su prozetu de leze #1317. Nanchi non respettaìat sa leze. In sa manifestada, sa zente si fit bestida galu un'attera borta comente non-mortos. Sa die a pustis, sos de su parlamentu no aìan amparadu s'isseberu a refudare custu prozetu; e tando, Groysman si fit postu a la firmare issu puru. +Averiguadura. +Cuntènnidu. +Sa prima chida de su mese de Cabidanne de su 2014, sos attivistas an abberguadu chi, in sa televisione ucraina, sos 10 canales prus mannos ("Ukrayina", "ICTV", "NTN", "Novyi Kanal", "Inter", "STB", "2+2", "TET", "K1", "1+1") aìan publicadu in cussas dies 71 film o serias tv russas. E tando, sos attivistas an nadu chi su "tzinema" russu est su mere de sa televisione ucraina. Sigundu a issos, su chi bi aìat de bìder fit de calidade lezza abberu e a s'ispissu tenìat propaganda russa. +In sa segunda chida, sos attivistas aìan torradu a bìder itte faghìan essire sos 10 canales ucrainos prus mannos. A bisu issoro, sa televisione russa tenet prus de sa meidade de su tempus. Sa TV faghet bìder cosa russa assumancu 1/6 de sa die. In media, unu canale nde faghet essire prus de 7 oras e mesu. +In su 27 de Cabidanne, sos attivistas aìan galu torradu a fagher sa solita cosa. Custa borta, su cuntènnidu russu fit a su 40%. Sos attivistas aìan abberguadu chi, a distantzia de s'attera averiguadura, su volùmene de cosa russa in sa TV ucraina fit prus artu. Su canale chi nde faghet bìder de prus est "Ukrayina", chi est a s'87%. A costazu de custu bi sun "NTN" (71%), "Inter" (67%), "ICTV" (43%), "2+2" (42%). Parte manna de custas serias est de militares russos "eroicos" e de politzia segreta russa. +Dae su 27 de Santu Gaine a su 2 de Sant'Andrìa de su 2014, sos attivistas fin cumpartos ind unu programma de top-ten chi faghìat bìder sos canales chi faghen essire prus film russos. +Dae s'unu a su sete de Nadale, sos attivistas fin torrados a pompiare itte faghian essire sos canales ucrainos. Su resurtu fit chi su cuntennidu russu fit galu in aumentu. Sos prus famados fin "Ukrayina", chi nde at fattu bessire puru dae 12:45 a 15:15, su canale "Inter", dae 11:15 a 13:15, e "NTN", chi si ponet a publicare cosa russa dòighi oras a die. +In sa cherta de su 5-11 de Nadale, sos attivistas an fattu bider chi sos canales "Ukrayina" e "Inter" non respettan sa leze, chi bolet a fagher essire assumancu su 50% de cosa fatta in Ucraina (artigulu 9 de sa leze ucraina a pizu de televisione e radio). In ie, de produttos ucrainos bi nde at a su 16% in su primu, a su 17% in su segundu. +Limba. +In su primu de Santu Gaine de su 2014, sos attivistas, basèndesi in subra de sos datos chi aìan regollidu, an ammustradu istatisticas a pizu de cale limba sos canales ucrainos imprèen de prus. Sigundu a custos, su cuntènnidu in limba ucraina est petzi de su 29%, cussu in russu ebbìa de su 39.3%, cussu de russu-ucrainu cun sutatìtulos de su 23.5%, cussu bilìmbe (ucrainu e russu) de su 8.2%. +Chirca sotziologica. +In su mese de Nadale de su 2014, "Telekrytyka" aìat publicadu una chirca sotziologica, fatta impare a s'Istitutu de Sotziologia Internatzionale de Kyiv. Sigundu a custa, su 60,9% de sa zente ucraina no aìat bidu de pag'ora serias televisivas russas. Sos chircadores marcan chi sos ucrainos bolen a affortigare sa politiga informativa. Sun prontos a amparare paritzos passos, chi lu dìat fagher, a cumintzare dae pònner unu frenu a sa TV russa. Ma bi at zente meda puru chi bolet a bìder cosa russa, in tottu sas regiones, de tottus sas edades e de cada casta e libellu de imparu. +Reatziones. +Polìtiga. +Parlamentu. +In su 20 de Santu Gaine de su 2014, su deputadu Mykola Tomenko at postu cara a sa Verkhovna Rada de Ucraina su progetu de leze #5036 a pizu de "Televisione e Radio". Su documentu cherìat bogare cussos traballos audio-visivos in ue sos personazos printzipales sun ufitziales, fortzas armadas, servitzios militares de sa Federatzione Russa e/o Unione Sovietica e/o Imperju Russu, e cussos chi "laudan sos imbasores de s'Ucraina". Comùncas, su progetu no at tennidu bastante numeros pro passare. +In su 9 de Nadale de su 2014, in su Parlmentu Ucrainu, sos parlamentares Mykola Knyazhytsky e Vadim Denisenko an fattu unu progetu de leze chi nde currezìat calicuna a pizu de sa Televisione e Radio de Ucraina (#1317). Su documentu proponìat de acontzare sa leze a pizu de Tzinematografìa, e pruschetottu azùngher s'artigulu 15-1 "Isparghimentu e Trasmìtida de film, chi popularitzan s'immagine de sos ocupadores e sos balores de subcultura criminale". Sigundu a s'artigulu, est proibida calesisiat trasmitida in Ucraina de calesisiat traballu audio-visivu chi tenet propaganda a favore de agentzias, fortzas armadas e atteras trumas militares de s'ocupadore. In su 13 de bennarzu de su 2015, su Parlamentu ucrainu at atzettadu sa leze cun 240 botos a prima leghida. +A pustis sun cumpartos sos progetos de leze de Andriy Levus and Viktoria Siumar. In su 5 de Frearzu, a sa segunda leghida su parlamentu at atzettadu su progetu de leze #1317 chi aìan postu Mykola Knyazhytsky e Vadim Denisenko, cun 259 botos. Fintzas s'emendamentu de su Partidu Radicale an atzettadu, chi bolìat a nde bogare tottu cussos film e serias TV russas fattas a pustis de su 1991. +Agentzìa de istadu pro su tzinema ucrainu. +In su mese de Santu Gaine de su 2014, s'Agentzia de istadu pro su tzinema ucrainu ("Derzhkino") at proibidu a fagher essire serias TV chi faghen bìder servitzios de segurantzia russos. Sigundu a su presidente de s'agentzia, Pylyp Illyenko, s'isseberu lu an fattu pro more de su chi fit sutzedinde de pag'ora in Ucraina e ca "non dìat a esser umanu a mustrare film russos, chi sun tottu propaganda, comente sa magnificadura de sas istrutturas de podere in sa TV ucraina". Prus a pustis, cun s'iscandalu e sas protestas chi sun sighidas, su dipartimentu at proibidu fintzas film cun Mikhail Porechenkov, e at nadu a sos chi traballan cun sa televisione sos media a nde bogare peri a Joseph Kobzon, Ivan Okhlobystin, Mikhail Zadornov, e a atteros artistas russos chi an nadu cosas anti-ucrainas. In su 9 de Nadale, "Derzhkino" nche at bogadu 71 film e serias TV russas chi tenìan s'atore Ivan Okhlobystin In December, "Derzhkino" also promised support for those channels boycotting Russian content. In Nadale, "Derzhkino" at nadu chi bolet amparare sos canales chi faghen su boicottamentu e, in prus, at proibidu atteros 4 film russos. In su 5 de Frearzu de su 2015, "Derzhkino" nde at bogadu atteros 20 film e serias TV russas. +Cunsìzu natzionale de Radio e Televisione. +Sa persone a cabu de su Cunsizu Natzionale de Radio e Televisione, Yuriy Artemenko, a pustis de manifestadas e protestas publicas, at nadu chi dìat a esser una cosa pretzìsa pro sos canales etottu a nde bogare film e serias TV cun Porechenkov and Okhlobystin. "Fortzis sa situatzione, bogande a fora film cun zente comente Porechenkov and Okhlobystin, at a ispìngher sos canales a nde essire cun atteras propustas, cun politigas chi tànghen non tottus sas serias TV russas, ma petzi cussas chi faghen prus pagu ispantu". In su mese de Nadale de su 2014, su primu deputadu de su Cunsizu Olha Herasymyuk at andu chi tzertos film russos faghen a trastu de propaganda, pro custu si depen iscantzellare. Sigundu a issu, sos canales ucrainos bolen a comporare prus pagu serias TV russas cunforma s'annu coladu, ma a dontzi modu sa compora at a esser manna. +Resultados. +" Bae puru a bidere : Resultados de "non compores mercantzia russa!"." +Nòmine. +Sos attivistas an dadu a custa campagna sotziale su nòmine de "boicotta film russos" ("Бойкот російського кіно"), bidu chi dae su cumintzu fit custa sa pagina ufitziale de facebook. A pustis, su nòmine est bènnidu populare in sos mass media, ma perdet sentidu in limbas comente su sardu, in ue "film" cheret nàrrer "pellicula longa de tzinema" ebbìa: in ucrainu, difattis, "кіно" (film) narat tottu, cumprendende film, serias tv e gai sighende. + +Doppelgänger: +Doppelgänger est una paragula tedesca chi bolet inditare sa presentzia de unu doppione (a s'ispissu in forma de pantasima) de una pessone chi ja bi est, e chi est viva. Sa paragula benit dae "doppel", chi cheret narrer "doppione" e "gänger", bortau comente "camminadore". Sa forma sua prus antica, chi si biet in s'autore de romanzos Jean Paul in su 1796, est "Doppeltgänger" ("su chi ti camminat a costazu"). Su faveddu si impreat pro indittare unu alter ego, chi siat rifertu a su "topos" literariu de su frade malu o a su fenomenu de bilocamentu. +In prus, sa paragula si impreat fintzas pro descriver su fenomenu in ube si podet bier sa propria immagine cun sa coa de s'ogru. +Sos Doppelgänger cumparen in paritzos traballos de literadura, mescamente de pantasìa, in ube sun una zenìa chi si ponet a istroccher a una pessone o cosa in particulare pro carchi resone, a s'ispissu mala. + +Dubrovnik: +Dubrovnik (in italianu: "Ragusa") est una tzitade de unos 46.600 bividores de sa Croàtzia, posta a manu de sa costera adriatica de sa Dalmàtzia. Sa bidda est fintzas su cabulogu de sa regione Dubrovnik-Neretva. +Sa tzitade at basadu istoricamente s'economia sua subra sos cummèrtzios marìtimos. A sos tempos de sa Repùblica de Ragusa, istadu dalmàticu de chi fiat capitale, sa bidda fiat lòmpida a livellu de isvilupu meda addelantadu, mescamente intre sos de 15 e de 16 sèculos. Dubrovnik fiat connota pro sa richesa e s'arte de sa diplomatzia. +Dubrovnik est oe in die portu de mare e una de sas biddas prus abitadas de turistas de totu sa costera mediterranea. Sa bidda antiga medievale est una de sas megius cunserbadas de su mundu, e de su 1979 est patrimòniu de s'UNESCO. +Mancari demilitarizada de sos annos 70 de su sèculu andadu (pro l'amaprare de cale chi siat cunflitu armadu), in su 1991 fiat meda addanniada de sos bombardamentos durante sa gherra jugoslava. +Sa populatzione de Dubrovnik est formada pro unu 89% de croatos, sighint serbos e bosnìacos. + +Iscravidade: +S'iscravidade est sa cunditzione de su chi est privadu de sa libertade, chi est fatu propiedade - e duncas isfrutàbile e bendìbile che unu bene materiale - de un'àteru. +Definìbile che una "aina animada" de Aristòtele ("Ética Nicomachea", VI, cap. VIII-XIII), s'iscravu s'iscerat de su tzeracu, de su presoneri o de su fortzadu (totu cunditziones a curtzu de s'isfrutu) e de s'animale de traballu, dae unu istatutu pròpiu, determinadu dae règulas (costumenes, leges etz...) chi balent in su paisu e s'època cunsiderada. Sunt règulas chi apostivigant sas cunditziones chi betint a s'iscravidade e sas chi faghent a modu chi bi si istorret, sos tremenes impostos a su mere, sos de libertade e amparu chi s'iscravu sighit a tènnere, fintzas ite cunsìderu de umanidade (s'ànima segundu bisura religiosa) li si reconnoschet. S'afrancadura de un'iscravu (dada dae su mere o dae s'autoridade chi l'istat subra) nde faghet unu "afrancadu", chi tenet istatus simbillante a unu ordinàriu. +Sos negùscios negrieros transatlànticos e orientales sunt sos esempros prus emblemàticos de pratichesas de cummèrtzios de iscravos, dadu dae su fatu chi apant tentu durada de paritzos sèculos e chi apant tiradu a mesu deghinas de milliones de pessones, cun effetos istòricos chi pertocant mescamente s'Àfrica sub-sahariana, sos Istados Unidos de Amèrica, sos istados caraìbicos e de s'Amèrica meridionale. +Mancari cundennada fatuvatu fintzas de antighidade, siat de autoridades morales, siat polìticas, s'iscravidade at cherfidu tempus meda longu in antis de la pòdere afines abolire e controire cun sas diferentes decraratziones de sos deretos de s'òmine. Oe est uffitzialmente preubida, ma est pretzisu nàrrere chi atos che traballos fortzosos, tzerachias pro dèpidos, cojas fortzosas e isfrutos sessuales oe in die galu subèschidos, sunt totu formas de iscravidade. +In Sardigna, durante s'època giudigale sa de s'iscravidade fiat chistione chi si pòdet nàrrere èsseret sentida, cosa chi aiat permitidu chi in su tempus de Elianora de Arbarea, casi totu sos tzitadinos de su giudicadu esserent totalmente lìberos. + +Ostalgie: +Ostalgie est unu faeddu tedescu impitadu pro inditare s'ispèddiu pro sa vida in sos tempos de s'antiga Repùblica Democràtica Tedesca. Benit a èssere unu acrònimu de "Ost" (estu) e de "Nostalgie" (ispèddiu, saudade). +Fatuvatu "ostalgie " est usadu pro fàghere riferimentu a s'ispèddiu pro sa vida in su sìstema sotzialista fintzas in àteros istados de s'Europa orientale chi fiant comunistas, susetotus alleghende de sa Polònia de de s'Unione Soviètica. +Su faeddu est istadu coniadu de s'artista de cabaret - originària de Germània Esta - Uwe Steimle. +Cuntestu e isvilupu. +Intre s'isciarrocadura de su Muru de Berlin de su 1989 e su re-aunimentu de sa Germània, acontessidu s'annu a sighire, sa prus parte de sas rastas de baranta annos de sotzialismu fiant bogadas e in logu issoro fiant postos produtos de s'Uestu pro intrare sos tzitadinos noos a su sìstema econòmicu e culturale capitalista. +In pagu tempus però medas tedescos de s'ex Germània Esta bidende ca totu su mundu in ue fiant bìvidos fintzas a pagu in antis si fiat isperdende in presse chentza chi nde poderet abarrare nudda, aiant commentzadu a tènnere sentidos de ispèddiu pro a su nessi unas cantas bisuras de sa vida durante s'època sotzialista, mescamente sas culturales e fintzas totu sas chi pertocaiant sos relatos intre sas pessones, sende chi a nàrrere de issos su sensu de comunidade fiat meda prus forte tando. +De su restu tocat a cunsiderare ca s'aunimentu de sos duos istados sinniaiat sa vitòria de una forma de sotziedade subra un'àtera destinada duncas a indullire. Non tocat mancu a si discoidare ca su capitalismu at postu sos tedescos de s'estu a in antis a problemas chi sa sotziedade issoro non connoschiat, primos intre totus su disimpreu e sa poberesa. +Cando sa rebista famada "Der Spiegel," faghende una inchiesta at pregontadu a ex tzitadinos de RDT chi sa RTD ""teniat prus bandas positivas chi non negativas"" su 57% at respostu ca "eja". A s'afirmadura de su giornalista ca ""sos bividores de sa RDT no teniant libertade de viagiare a manu de in ue cheriant"" li ant intames respostu ca ""nimancu cun sa paga bàscia chi sos traballadores retzint oe in die cudda libertade la tenent"". +In realidade sunt medas sos tedescos de ambadus sos chirros partzidos de su muru chi dennegant s'esistèntzia de divisione culturale peruna. Custa chistione no at però postu pentzamentu a sos cummertzantes chi apubende luegus su potentziale econòmicu chi custu movimentu podiat bàlere, ant comintzadu a bèndere produtos de su regìmene antigu o chi a su nessi lis assimbìgiarent in cale chi siat genia. A esempru, est possìbile comporare mandiares de marcas chi s'agataiant in sa RDT, o vìdeos e DVD de programmas chi fiant trasmìtidos de sa televisione pùblica sotzialista, fintzas si pòdent comporare màchinas de marcas Wartburg o Trabant. +Tzinema. +Su tema est istadu tratadu in tempos reghentes in medas pellìculas comente: + +Chistione meridionale: +Sa ispressione "chistione meridionale" (italianu: "questione meridionale") la aìat impreàda a primu su deputadu radicale lombardu Antonio Billia in su 1873, pro indittare su disacàttu economicu e sotziale de s'Italia de giosso e, pro nos allargare, de su gai nàdu "Mezzogiorno", cunforma sas atteras regiones de s'istadu italianu. + +Chistione settentrionale: +Chistione settentrionale (in italianu: "questione settentrionale") est unu faveddu impreàdu de pac'ora in s'arresonu politicu italianu pro indittare su problema sotziopolìticu de disamistade, chi bi at in Italia de susu, pro sa politica chi su gubernu italianu at sichidu pro annos in sa secunda meidade de su seculu de XX. Su vocabulu no at galu tentu, peròe, reconnoschimentu politicu perunu a libellu accademicu, cosa chi imbètzes si podet nàrrer pro sa ispressione "chistione meridionale". + +Sa printzipedda Mononoke: +Sa Printzipèdda Mononoke ("もののけ姫", Mononoke Hime) est un'anime chi at dirigidu e iscrittu Hayao Miyazaki de su Studio Ghibli e chi at publicadu, pro sa prima bia in Giappone, in su mese de lampadas de su 1997. +Est una pellicula de genere fantasticu, chi est ambientada in Giappone de tempus Ashikaga-Muromachi (1333-1568), in ube unu pitzoccu de una zenìa antica ("Emishi") de su Giappone de susu, pro acattare ispera a una maladitzione, est in mesu de una battalla tra prus alas: su shogunadu e una bidda de ferreris chi est creschende, e sos animales de padente chi bolen mantènner s'ambiente issoro contr'a su modellu industriale de sa matessi bidda chi nch'est ingurtinde tottu sa natura. + +Hotaru no Haka: +Hotaru no Haka ("火垂るの墓", a sa littera de bortare in "sa tumba de sos luche-luches") est un'anime de su 1988 chi benit derettu dae su contu semi-autobiograficu de Akiyuki Nosaka. +Su film lu at dirigidu Isao Takahata chi, impare a Hayao Miyazaki, aìat fundadu su Studio Ghibli. Su cartone faghet bider sa gherra pro su chi est, impreande una bisura neorealista de su chi sutzedit a unu pitzoccu e a sorre sua; issos an a fagher isperientzia de s'orrore de sa gherra, cun su chi nde sichit. Sos luche-luches de su titulu sun s'unica cosa positiva in mesu a unu notte tristu, chi non tenet fine nemmancu a acabbu de gherra. +Su cartone est istadu in mesu a unu muntone de polemicas pro lu àer fattu zirare impare a Su bighinu meu Totoro, chi si faghet bider meda prus a discassu e cun prus lebiesa. Pro custa resone, mancari chi tenzat istima meda in sa comunidade de amantiosos, no at tentu sutzessu meda e no est fatzile a lu acattare. + +Su bighinu meu Totoro: +Su bighìnu meu Totoro ("となりのトトロ", Tonari no Totoro) est un'anime chi at dirigidu Hayao Miyazaki in su 1988 a pizu de un'ispiritu de padente chi si narat "Totoro". Lu at fattu su Studio Ghibli e, a differentzia de un'atteru cartone chi an fattu zirare in su matessi tempus, custu at tentu unu sutzessu gai mannu chi Totoro est como simbulu de s'istudiu. + +Sa tzittade incantada: +Sa Tzittade Incantada ("千と千尋の神隠し", Sen to Chihiro no Kamikakushi) est un'anime de su 2001 chi at iscrittu e dirigidu Hayao Miyazaki e fattu dae su Studio Ghibli. Sa pellicula ammustrat s'abbentura de una pitzinna chi, ind unu biazu pro cambiare domo, si at a bider a innantis unu mundu de ispiritos. +Sa pellicula at tentu paritzos premios, cumpresu un'Oscar chi est su segundu pro sa menzus pellicula animada; est istada fintzas su primu cartone de allega non-inglesa a lu bincher. At bintu pèri s'Urtu de Oro in su Festival Internatzionale de Tzinema de Berlinu in su 2002. +In Giappone, sa Tzittade Incantada est resessidu a brincare in numeru de bisuras sa pellicula de Titanic. + +Porco Rosso: +Porco Rosso ("紅の豚", Kurenai no Buta) est un'anime de su Studio Ghibli fattu in su 1992 a pizu de unu pilota italianu de aereos e sordadu de sa prima gherra mundiale, chi como, malaittu pro carchi resone e diventadu unu porcu, tenet petzi comente traballu a catzare sos piratas in su Mare Adriàticu. Su cartone est ambientadu in su 1929 in sa tzittade de Fiume, Milanu e in sas isulas de Istria e Dalmatzia. + +Nausicaä de sa Badde de su Bentu: +Nausicaä de sa Badde de su Bentu ("風の谷のナウシカ" Kaze no tani no Naushika) est un'anime de su 1984 chi at iscrittu e dirigidu Hayao Miyazaki, pigande istoria dae su manga chi tenet su matessi nòmene. Su cartone est unu contu de genere post-apocalitticu cun atzentos ambientalistas, tantu chi lu aìat fattu bider su WWF cando fit essidu pro sa prima bia. Mancari chi lu apan pensadu innantis de àer fundadu su Studio Ghibli, a s'ispissu su film si tenet in cunsideru comente chi siat su primu film suo. Tra sos premios e reconnoschimentos, at bintu s'Anime Grand Prix chi aìat promovidu su paperi Animage in su 1984. +Su film narat su contu de Nausicaä, printzipedda zovana de sa Badde de su Bentu, chi est in mesu ind una pelea contra su Regnu de Tolmechia, chi punnat de torrare a fagher funtzionare un'arma antiga pro nche bogare unu padente populadu dae babautzos zigantes. Sa printzipedda in chistione, tando, at a chircare de ponner unu frenu a sos tolmechianos non faghende affuttare custas creaduras. + +Itàlia fascista: +S'època fascista o fascismu o bint'annos fascistas (in italianu: fascismo o ventennio fascista) est su perìodu de istòria de s'Itàlia moderna chi tocat a sos annos intre su 1922 e su 1945, in ue s'istadu est istadu guvernadu de unu regìmene ditatoriale chi sighiat s'ideologia fascista. +S'artziada a su pòdere suo dependet in parte de sa situatzione polìtica incolliosa chi s'Itàlia s'agataiat a acarare a pustis de sa prima gherra mundiale, caraterizada de cuntronos sotziales, mescamente de sas classes operajas ghiadas de sos sindacados. +Su nùmene derivat de su faeddu italianu "fascio "(in latinu: "fascis"). In sa Roma antiga custa fiat impatada che sìmbulu de s'aunimentu de sos lutadores. +S'ideologia fascista est assotziada a su Partidu natzionale fascista, chi suta sa ghia de Benito Mussolini at guvernadu su Rènnu de Itàlia intre 1922 e 1943 e sa Repùblica sotziale italiana intre 1943 e 1945. +In tempus afatante a sa segunda gherra mundiale sunt istados sutzedidores de su fascismu su Movimentu sotziale italianu e àteros movimentos neo-fascistas. +Carateriticas ideològicas. +Su fascismu s'apoderaiat subra bideas natzionalistas chi cunsideraiat sos italianos pòpulu erederi de sos romanos antigos, duncas ratza superiore a sas àteras, e punnaiant a s'ispainadura territoriale de s'Itàlia, siat pro torrare a aunire in unu istadu sas àreas cunsideradas de deretu partes suas, siat pro dare a su pòpulu su "tretu vidale" (spazio vitale) chi li rechediat pro si pòdere realizare, peri sa cunchista de unu impèriu coloniale mannu. +Sa sotziedade chi si proponiat de fraigare fiat basada subra unu sistema corporativu chi acapiaret impare sos sindacatos de sos traballadores e de sos datores de traballu in assòtzios chi los rapresentarent a in antis a s'istadu, pro pòdere megius assetiare sa polìtica econòmica natzionale. In custa manera si cheriat agatare determinu in sas gherras intre sas classes sotziales portende las a traballare impare pro su matessi iscpu. +Su fascismu s'oponiat a su liberalismu, ma prus chi non chircare de torrare a unu acontzu reatzionàriu de su mundu in antis de sa Rivolutzione frantzesa, chi si cunsideraiat de èssere istada pecosa, punnaiat a agatare una banda noa de sighire. De s'àteru cantone s'oponiat fintzas a su sotzialismu sende chi custu fiat tipicamente contra su natzionalismu. Creiat prusaprestu chi su sutzessu de custu si deperet apoderare subra su respetu pro sa traditzione e s'atuamentu de su passadu, che ghias pro sa fraigadura de s'Itàlia moderna. +Istòria. +Cuntestu a pustis de sa prima gherra mundiale. +Sas fundamentas pro sa costitutzione de su fascismu agatant logu in su natzionalismu italianu chi fiat meda intèdidu intre sos logos polìticos e intelletuales de s'rènnu de Itàlia - costituidu in su 1861 - intre sa fine de su de 19 sèculos e sas primas deghinas de annos de su sèculu afatante. +S'Itàlia fiat tando unu istadu chi fiat ispainende·si·nche e chi punnaiat a aunire totu sas gentes de limba neo-latina chi aiant fatu parte in epòca antiga de s'Itàlia romana, comente fintzas sas chi biviant in Dalmàtzia. Sas resones chi aiant induidu su rènniu a pigare parte a sa prima gherra mundiale istaiant difatis in sa fiantza dada de sas natziones de sa Intesa tripla de donare sos territòrios latinos de Trentinu e de sa costera esta de s'Adriàticu, chi tando faghiant galu parte de s'Impèriu Àustro-Ungheresu.Acabada sa gherra però isceti Ìstria, Venètzia Giùlia e Trentinu fiant annessionados a s'Itàlia, sa tzitade re Fiume, a majoria italiana, comente fintzas sa Dalmàtzia, foras pro sa bidda de Zara fiant intames lassadas a su neo-costituidu Rènniu de sos Serbos, Croatos e Islovenos. Custu fatu fiat acabidadu de sos italianos che una traitoria e una beffa pro su sacrifìtziu donadu, chi poniat s'Itàlia in paris contu che unu istadu derrotadu, mancari esseret in beridade unu de sos binchidores. Fentomende sa retòrica de su tempus - ca sa natzione abarraiat incumprida e abirgonzada – si chistionaiat de "Vitòria mutilada". +No tocat nointames a discoidare ca prus pagu de su 50% de sos bividores de Ístria e Venètzia Giùlia fiant italianos e ca impare a su Trentinu fiat dada a s'Itàlia totu sa parte meridionale de su territòriu istòricu de austrìacu de su Tiròlu, a manna majoria tedesca. In Dalmàtzia sos italianos s'agataiant numerosos petzi in pagus tzentros, e foras pro Zara in niunu de custos fiant majoria. +Sa gherra però fiat costada prus de 650.000 mortos, aiat fatu prus de su dòpiu de màrturos, e isbudiadu de dinari sas càscias istatales. A sos sordados chi aiant cumbàtidu fiat istadu promìtidu cumpensu mannu (sa cumpartzidura de sas terras chi lis depiant èssere dadas a sighidu de una reforma agraria, mai fata) pro su serbìtziu dadu, ma s'economia fiat intames a su collassu. + +No potho reposare: +A Diosa (pius connoschida cun su nòmene de No potho reposare) est una cantone sarda chi aìat iscritu in su 1920 su cumposidore Giuseppe Rachel a tempus de mazurka, sighinde sas paràulas de sa poesia, iscritta in su 1915, de s'abbocadu sarulesu Borore Sini. Su cumponimentu est unu cantigu chi, a pustis, est intradu a fagher parte de sa cultura e traditzione populare sarda. +Istoria. +Giai dae su 1921, sa cantone faghiat parte de su repertòrju de s'assotziu musicale filarmonicu nugoresu, chi dirigìat Rachel etottu. In su 1936, su tenore mogoresu Maurizio Carta aìat intzìdidu tres cambas de Non potho Reposare (impare a atteras chi Rachel aìat cumpostu, Muttos). In su 1966 su "Coro Barbagia" si ponet a cantare sa poesia in "La Sardegna nel canto e nella danza". Tottus sos cuncordos nugoresos an a insertare sa poesia in su repertòrju issoro: cussu Ortobene, Su Nugoresu, Sos Canarios e atteros puru. Ma non colat meda tempus chi sa cantone si diffundit in tottue, fintzas in Tàtari cun Luigi Cànepa e Antonio Vivaldi. In su 1978 Maria Carta aìat cantadu su cumponimentu pro sa Polydor: a sighire sun Elena Ledda, sos Tazenda, sos Bertas, Andrea Parodi, Cordas e Cannas e faghet parte dae annos de su repertorju internatzionale. + +Borore Sini: +Boròre "Frantzìscu" Sini (Sarule, 2 de maju de su 1873 - Nugoro, 1954) est istadu unu abbocadu e iscritore sardu. +Bida. +Borore benìat dae una familia de pastores. Aìat isseberadu chito de istudiare in Nùgoro e si fit iscrittu a pùstis a s'Universidade de Casteddu, in sa facultade de jurisprudentzia; si nche at a essire dae in ìe cun sa laurea in su 1904. +In su 1911 aìat publicadu una cantone, "La Guerra Tripolina", in ue narat chi sa gherra in Lìbia podet fagher petzi dannu mannu. Aìat isposadu ideas sotzialistas, comente si podet iscumbatare in calchi cantone sua. Una de sas pius fentomadas est A Diosa, nodida puru comente "Non Potho Reposare" e chi aìat intzìdidu Giuseppe Rachel. + +Ditadura: +Sa ditadura est unu regìmene polìticu in ue una pessone o unu grupu de pessones esèrtzitant totu sos pòderes in manera assoluta, chentza de lege o istitutziones perunos chi los allindent. Est duncas sinònimu de "regìmene autoritàriu". +Si caraterizat pro una ausèntzia de partzidura de sos pòderes, s'ingrinu de si serbire de su mandu a benefìtziu de sa minoria chi l'apoderat, s'indipendèntzia de su guvernu de su fatu de tènnere o non tènnere cunsensu de cale chi siat parte de sos guvernados e s'impossibilidade chi peri unu protzedimentu istitutzionalizadu s'oponidura polìtica los potzat bogare de su cumandu. +S'orìgine de su faeddu torrat a sa Roma antiga, in ue ditadura deignaiat unu istadu de sa Repùblica romana in ue su magistradu (su ditadore), in casos de cuntronos graes, si bidiat integrare in manera temporànea e legale pòderes prenos. + +Nitza: +Nitza (in frantzesu: Nice ; in otzitanu: Niça; in nitzardu: Nissa; in italianu: Nizza) est una tzitade de unos 348.750 bividores de sa Frantza posta in sa regione Provence-Alpes-Costera Asula, cabulogu de su dipartimentu de Alpes Marìtimas. S'àrea urbana lòmpet a prus de 1 millione de residentes. +Est unu de sos tzentros printzipales de sa Costera Asula, e sa prus manna bidda frantzesa a curtzu de sa làcana cun s'Itàlia chi istat a petzi 30 km de in ie. Nitza est difatis posta a tesu dae 195 km de Gènova e dae 215 km de Torino, contra 230 km dae Marseille (chi est capitale de sa regione) e 960 km dae Parisi. +Nitza est sa capitale istòrica de sa contea omònima, e est istada parte de su Rènniu de Sardigna fintzas a su 1860, candu fiat tzedida a sa Frantza de sos Savojas in cambiapare de s'agiudu rètzidu in sa segunda gherra de indipendèntzia italiana. Una parte de sa populatzione cunserbat su dialetu nizardu chi est una bariedade de su lìguru fortemente influentziada de s'otzitanu. +Nitza est tzitade nadia de Giuseppe Garibaldi. + +Istoria de Sardinnia: +Sa istoria de sa Sardìnnia pertoccat su chi est sutzedidu a s'isula de Sardìnnia. +Posta in su Mare de Mesu otzidentale, sa Sardìnnia dae s'antigorju est istada unu logu de bisita pro chie si poniat a naigare dae un'ala a s'attera de su Mediterraneu, in sa chirca de si pigare materias primas e de cummertziare. +Ricca de materias primas e de abba, sa Sardinnia est semper istada logu favoridu pro la populare. Fit in custa manera chi pro s'isula, in s'istoria sua, fit de profettu s'insularidade propria e su logu istrategicu in ue fit posta. Sa sienda istorica e culturale sarda tenet medas riferimentos a culturas chi fin naschidas in logu, ma fintzas a cussas de sos meres coluniales chi si an leadu sa Sardinnia in su tempus. +Sigundu a una tesi de s'istudiosu fentomadu sardu Juanne Lilliu, s'istoria sarda tenet comente caratteristica su chi issu li naraiat una "costante resistentziale", est a narrer sa pelea de sa zente sarda contra a sos imbasores: cando sa Sardinnia patiat sa tirannia coluniale, sos muntagninos in particulare an mantennidu sa cultura sarda chi est arribada a nois puru, oe in die. +Preistoria. +S'olmina umana prus antiga in Sardinnia est de una muninca nada "Oreopithecus bambolii", chi at vividu unos 8,5 miliones de annos faghet. In su 1996 an iscobertu unu poddighe umanu, chi benit dae su 250.000 AC, in sa regione de su Logudoro. +Umanos modernos fin cumpartos in su Paleoliticu superiore: un'ossu de poddighe an atzappadu in sa grutta de Corbeddu, a chirriu de Ulìana. An agattadu restos umanos de su Mesoliticu in sa grutta de Su Coloru, in su Laerru. +Giai in s'edade de pedra, Monte Arci at tentu un'importu mannu. Su vulcanu antigu fit unu de sos puntos in ue prus si podìat agattare pedra de tronu (atteramente nada "ossidiana"), chi si podiat impreare pro fagher trastos pro segare, in prus de punta de fritza. De pedra de tronu si nde podet agattare como puru. +Su Neoliticu est cumintzadu in Sardinnia in su millenniu de ses AC, cun sa cultura de sa tzeramica cardiale. A pustis, cun su fenomenu megaliticu si aìan isviluppadu in su matessi tempus culturas de importantzia manna, comente cussa de Othieri e de Altzaghèna in su Neoliticu tardu e cussa de Abealzu-Filigosa e Monte Claro in su Calcoliticu. +Sa cultura de sos dolmen, cumintzada a s'agabbu de su millenniu de tres AC, fit cumparta cun elementos tipicos de s'Europa otzidentale. +Fraigamentos preistoricos e prenuraghesos chi sun tipicos de sa Sardinnia sun sas domus de Janas, sas istatuas a tipu Menhir e sos dolmen. +Epoca nuraghesa. +S'edade de brunzu in Sardinnia tenet comente caratteristica su fraigamentu de istrutturas connoschidas comente nuraghes: in Sardinnia si nde poden agattare galu 8000. Su nuraghe prus fentomadu est cussu de Barùmini in sa provìntzia de su Campidanu de Mesu. Sos sardos antigos aìan fraigadu sos nuraghes ind unu tempus chi bi andat dae su 1800 a su 1200 AC, ma medas los an impreados fintzas a cando fin bennidos sos romanos. Caratteristicas de custu periodu sun fintzas sos puttos sacros (pro esempiu in Santa Cristina, Sàrdara) e sas losas de sos zigantes. +Semus a connoschentzia chi sos sardos fin in cuntattu cun sa zente de Mitzène, chi si poniat a cummertziare cun s'ala otzidentale de su Mare de Mesu. Atteros cuntattos cun tzittades cretesas, comente Kydonia, sun làdinos pro more de sas iscobertas archeologicas fattas in Sardinnia. S'arresonu chi sos sardos podian esser sos Shardana, unu de sos populos de mare chi aìan postu a ferru e a fogu s'Egitu e atteros trettos de su Mediterraneu orientale, est unu fattu pro calicunu istudiosu, comente a Giovanni Ugas de s'Universidade de Casteddu, ma est a lu refudare pro calicunu atteru. +Su nòmene etottu de Sardìnnia dìat poder benner dae "Sardus" (connoschidu tra sos romanos comente "Sardus Pater"), unu eroe de sa paristoria nuraghesa. +Antigoriu classicu. +Appoderamentos fenitzios. +Dae su segulu de oto AC, sos fenìtzios an fundadu paritzas tzittades e colunias in s'ala de josso de sa Sardinnia; Tharros, Bithia, Sulcis, Nora e Karalis (Casteddu). Nanchi sos fenitzios benìan dae sa regione chi est oe su Lebanu e in su Mare de Mesu fentomada fit s'attividade issoro de mercadores. +Sa Sardinnia fit ind unu logu istrategicu meda, ca fit in mesu intre Cartàghine, Ispagna, su rìu Rodanu e su trettu italianu de tziviltade etrusca. In prus, su sartu a chirriu de Iglesias fit de importu mannu pro sa presentzia de metaddu e zingu. Sas colunias las aìan fundadas in puntos istrategicos, a s'ispissu penisuleddas o isulas chi fit fatzile a defensare. +A pustis de sos fenitzios, bennidos sun sos Cartaghinesos, chi si aìan conchistadu cussa parte de su Mediterraneu a curtzu de su 550 AC. An sighidu a isparghinare s'influentzia issoro a s'ala otzidentale e meridionale de sa Sardinnia, dae Bosa a Kalaris. Aìan appenas fattu un'imperju. Plenipotentziarios, nados "Sufetes", fin postos a gubernu de sas tzittades, ponende a cultibassione campos de trigu e atteros tipos de laore. +Imperju romanu. +In su 240 AC, in sa prima gherra punica, sos sordados cartaghinesos aìan pesadu un'abbolottu. Custu at dadu a sos latinos, chi calchi annu a innantis aìan bintu a sos cartaghinesos in su mare a curtzu de Terranoa e occupadu Sulcis, s'occasione zusta pro conchistare sa Sardinnia e nde fagher una colunia issoro. In su 238 AC, sos romanos aìan occupadu s'isula intrea chene resistentzia peruna. Si aìan postu in logu de sos cartaghinesos a cuntrollare un'infrastruttura giai isviluppada e urbanizada (assumancu in sos pianos). Paris cun s'isula de Còssiga, sa Sardinnia fit una provintzia in sutta de unu pretore. Impare a sa Sitzìlia, sa Sardinnia fit sa luscia prus manna de Roma, fintzas a cando sos romanos no aìan conchistadu s'Egitu in su primu segulu AC. +Che est pesadu un'abbolottu, chi nde fin a ghia duos nobiles sardo-punicos, a pustis de sa derrota manna romana in Cannae (216 AC). Un'esertzitu romanu de 23.000 sordados, in sutta de Titu Manliu Torcuatu, aìat bintu sas fortzas sardo-punicas in alliantzia bochinde a 12.000 omines. Sos gai nados "Sardi Pelliti" (sardos cun manta de pedde), chi vivìan in logu de muntagna, aìan fattu resistentzia pro prus de unu segulu, e nànchi Marcu Tzetziliu Metellu los aìat bintos petzi in su 127 AC. +In sutta de su dominiu romanu, su latinu fit bennidu a limba de su prus de sa zente, diveninde su chi est como su sardu modernu. Sa cultura punica fit comuncas forte meda, a su nessi fintzas a su primu segulu DC. Tharros, Nora, Bithia, Antas e Monte Sirai sun como monumentos archeologicos de importu. +Su zeografu Tolomeu aìat iscrittu chi in Sardinnia istaìan paritzas tribù. In su 212 dontzi abitadore de s'imperju, e duncas sos sardos puru, divenìan tzittadinos romanos cun s'edittu de Caracalla. Tando su prus de sos sardos, chi faghian parte de "Municipia" e "Coloniae", lu fin giai, francu sos muntagninos de Barbaza. In s'imperju de Diocletzianu, in s'annu 286 sa Sardinnia faghiat parte de sa diotzesi italiciana, e de sa diotzesi suburbicaria italiciana in sutta de s'imperadore Costantinu, in s'annu 324. Custu fintzas a cando sos vandalos non si an pigadu issos puru s'isula, in su 456. +Edade de Mesu. +Zente vandala, gota e bizantina. +A pustis chi s'Imperju Romanu de Ponente fit ruttu in disgrassia, sa Sardinnia fit leada paritzas bortas. In su 456 sos Vandalos, una tribù germanica orientale chi benìat dae s'Africa de susu, aìat occupadu sa costera de s'isula. Sos de s'Imperju Romanu de Oriente si la aìan torrada a pigare, ma no fit coladu tempus meda chi sos Vandalos aìan impostu su poderiu issoro peri tottu s'isula. In su 553, sa Sardinnia si torrat a pesare cun Goddas, unu gotu. +In su 534, sas fortzas vandalas, chi fin minoreddas, si arrenden de sighida a sos Bizantinos; tando, s'isula divenìat parte de s'Imperju Bizantinu, e cumprendida comente provintzia in sa meria pretoriana de Africa. Su gubernadore de su logu fit in Calari. In sas gherras goticas, s'isula fit colada derettu in manu de sos Ostrogotos, ma un'esertzitu chi benìat dae Cartaghine e sa derrota de sa resistentzia germanica in continente aìat torradu a affirmare su cuntrollu bizantinu. In cussu annu, sa Sardinnia faghiat parte de s'Esarcadu de Adrica, fintzas a s'agabbu suo pro more de sos Arabos in su 700. +Unu de sos pagos sardos chi si benit a ischire in custu periodu est Ospitone, chi fit a cabu de sos muntagninos o barbaritzìnos (zente de Barbaza). Sigundu a calchi littera de papa Gregorju Primu, in Sardinnia bi aìat sa cunvivèntzia de sardos latinizados e cristianizados (sos "provintziales" o "provinciales") e de sardos chi galu mantenìan cultura pagana ("gens barbaricina"). Ospitone, cumbertidu a sa Cristianidade in su 594, aìat fattu a manera de cumbertire peri a sos atteros muntagninos. Sa Cristianitzazione, de cada manera, fit a longu posta in sutta de s'influentzia de sa cultura bizantina. +Iscurreras saraghinas. +Dae su 705-706 in susu, sos Saraghìnos de s'Africa de susu (chi sos Arabos aìan conchistadu de pag'ora) aìan cumintzadu a dare infadu a sa zente chi vivìat accant'e mare. Particulares a pizu de sa situatzione politiga de sa Sardinnia, in sos segulos a sighire, fartan. Pro more de sos attacos saraghinos, in su segulu de noe sos sardos aìan lassadu Tharros a favore de Aristanis, a pustis de prus de 1800 annos de occupadura; Calari, Portu Turre e atteras tzittades aìan fattu sa matessi fine. Bi aìat nova de un'attera bardana saraghina in su 1015-1016 dae sas Baleares, e chi nde fit a cumandu Mujāhid al-ʿĀmirī (latinizadu in "Musettu"), ma s'imbasione la aìan firmada sos Judicados sardos cun s'amparu de sa flotta pisana e genovesa, chi aìat cramadu papa Beneìttu VIII. +Judicados sardos. +Dae su segulu de ùndighi fit cumparta un'istitutzione nada "Judicadu" (dae su latinu "jūdicātus"). Su titulu de "judiche" ("judex") collìat s'erentzia de su gubernadore bizantinu a pustis de s'Esarcadu africanu de su 582. In su segulu de oto e de noe sas battor alas, chi dipendìan dae Calari, fin semper prus indipendentes, e sos Bizantinos si bidìan attesu dae su Mare Tirrenu cando sos Arabos aìan conchistadu sa Sitzilia in su 827. Una littera de papa Nigola Primu, in s'864, faghet tzinnu de sos judiches sardos, e s'indipendentzia issoro la at a abberguare un'attera littera de papa Juanne VIII, chi lis naraìat "prìntzipes". A su cumintzu de s'epoca de sos Judicados, in Sardinnia bi aìat 330.000 persones, e de custas 120.000 fin liberas. Custas fin in sutta de sos curadores (funtzionarios de su logu), chi fin issos puru suzettos a su judiche, amministradore de sa justìssia e cumandante de s'esertzitu. Péri sa cresia fit potente, e tando aìat lassadu de su tottu su ritu orientale. S'arribu, in su segulu de undighi, de mànagos comente a sos benedettinos, camaldolesos e atteros chi accudìan dae su Mezzogiorno italianu, dae sa Lombardia e dae sa Proventza (mescamente sos de Montecassino, Saint-Victor de Marseille and Vallombrosa), aìan mezoradu sa laurera chi fit tando profundamente suttisviluppada. Sos condaghes de sos monasterios, chi tenen contu de cambios de propriedade, sun una fonte de importu mannu pro s'istudiu de s'isula e de sa limba sua in sos segulos de undighi e de dòighi. A pizu de sos fizos de tzeraccos, sos condaghes de Santu Pedru de Silki, in Tàtari, e de Santa Maria de Bonaccattu ammustran differentzias tra regiones sardas chi dìan àer influentziadu su tassu de supravivèntzia de sas feminas, mancari bochinde a sas pitzinnas. Su monasteriu de Bonaccattu fit ind unu logu in ue su pastoriu fit s'attividade prus importante, e duncas in ue sas feminas fin de pagu profettu; in cussu sartu, su tassu de genere est a favore de sos omines. Peròe, in sa regione de Santu Pedru de Silki, in ue s'economia non ziraìat petzi cun sos pastores, su tassu de genere est normale. +Bi aìat chimbe Judicados, pro su chi nde podimus ischire: su de Agugliastra (Ozzastra), Torres (Logudoro), Calari, Arbaree e Gallura. Su Judicadu de Agugliastra si lu aìat pappadu chito cussu de Casteddu, e cussos de Arbaree e Logudoro (e mancari Gallura) fin impare in su segulu de undighi. +Sos riformadores gregorianos aìan ispinghidu a unu cuntattu prus mannu tra sa Sardinnia e sa penisula italiana, de manera ispetziale ca sos judiches bolìan a fraigare monasterios cun managos continentales. In su segulu de doighi, sos judicados sardos aìan juradu fidelidade a su papa, chi los at postos in sutta de s'Artzidiòtzesi de Pisa, arribande a brincare fintzas cussa de Casteddu. +Sos judicados fin a s'ispissu brigande s'unu cun s'atteru, e aìan fattu medas cuntzessiones de cummertziu cun sos Pisanos e Genovesos. Sas Republicas Marinaras italians, in pagu tempsu, fin divènnidas sos meres de s'economia sarda. +In su segulu tardu de doighi e in cussu de trèighi, sos battor Judicados fin colados in manu a familias istranzas, e cussas sardas fin impare a issas. Arbaree fit colada a sa familia cadelana de Cervera-Bas in su 1185; in su 1188, Casteddu si la aìat pigada sa familia Massa de sa Republica de Pisa; sa Gallura, cund una coja (tando bi aìat una femina, Elena), fit dominiu de un'attera familia pisana, Visconti, in su 1207. Petzi su Judicadu de Torres fit tottu de familias sardas abberu, ma fit agabbadu in su 1259 cun sa morte de s'urtima judichessa sua, Adelasia. Un'annu a innantis, in su 1258, sos atteros Judicados e sos Pisanos che aìan bogadu s'urtimu judiche de Calari. Su judicadu de Gallura at vividu unu pagu prus a longu, ma zente inimiga a sos de Visconti, in Pisa, in su 1288 che aìat bogadu a fora s'urtimu judiche galluresu, Nino, amigu de Dante Alighieri. +In su matessi tempus, Tatari si aìat declaradu issa etottu unu comune liberu in alliantzia cun Genova. In su segulu de battòrdighi, sa Sardinnia orientale fit in sutta de sos Pisanos. Su Judicadu de Arbaree, imbetzes, abbarraìat s'unicu Judicadu sardu fintzas a su 1420. Sa fregura prus fentomada de cussu periodu, Elianora, fit a cumandu de Arbaree in su segulu tardu de battordighi; aìat mezoradu e postu sa base pro su chi dìat esser istada sa leze sarda in balore fintzas a su 1827, sa gai nada Carta de Logu. +Regnu de Sardinnia. +In sutta de sa Corona Aragonesa. +In su 1323 sos Aragonesos in sutta de Pedru, fizu de re Giagu Segundu, fin isbarcados in sa Sardinnia de josso, a curtzu de Iglesias. Fin intervennidos sos Pisanos, ma sos Aragonesos los aìan bintos sìat in mare sìat in terra, custringhèndelos a lassare su trettu casteddaju e cussu galluresu, e mantenende petzi su casteddu de Calari. In su 1353 Marianu IV de Arbaree, in alliantzia cun sos de Doria, aìat fattu gherra a sos Cadelanos, binchendelos in Decimum e lompende a Tàtari, ma non faghìat a occupare Casteddu. Sa paghe de Seddori (1355) che at fattu pesare unu periodu de pasu, ma sa disamistade fit torrada in su 1395, cun sos de Arbaree chi si pigaìan su prus de s'isula, francu calicunu portu. Peròe, in su 1409 sos Aragonesos che aìan bogadu una flotta Genovesa chi benìat pro amparare a sos Sardos, e at litteralmente segadu a cantos s'esertzitu issoro in sa battalla de Seddori cund unu derrota manna pro sos Sardos. Aristanis, su capu de logu de Arbaree, fit rutta in su 29 de Martzu de su 1410. S'urtimu judiche fit custringhidu a bender su chi bi abbarraìat in su 1420, pro 100.000 fiorinos. +S'indipendèntzia perdida, su dominiu ispagnolu (Cadelano-Aragonesu a primu, Ispagnolu a pustis dae su 1479), impare a unu feudalesimu antigu e s'iscoberta de sas Amerigas, at cajonadu unu disaccattu mannu pro sa Sardinnia. Bi aìat unu azicu de tempus in ue sos sardos parìan ischidados in sutta de su nobile Lenardu de Alagon, marchesu de Aristanis chi fit resessidu a bincher s'esertzitu ispanicu in su 1470, ma cussa paga ispera fit posta a agabbu cando lu aìan bintu in sa battalla de Macumere (1478). Non fit de azudu su fattu chi a s'ispissu sa Sardinnia la ponìan a ferru e a fogu sos Saraghinos, e chi bi aìat medas epidemias de pesta (1582, 1652 e 1655). +In su segulu de sèighi, sos Ispagnolos aìan fraigadu turres a bardia de su mare pro bider in antis si bi aìat perigulu de iscurrera ottomana. In su 1637, una flotta frantzesa aìat irrobadu Aristanis. +Sa Sardinnia fit in mesu a briga tra istados tra su 1700 e su 1720. Cando fit dada a s'imperadore Caralu de VI in su 1714, Filippu V de Ispagna si la at torrada a pigare in su 1717, ma in su 1720 sas potentzias europeas aìan isseberadu de dare sa Sardinnia a Vittoriu Amedeu de Savoia, faghende cambiu a mala gana cun sa Sitzilia chi prima tenìat. Fit tando chi, pro sorte, sa Sardinnia divenìat propriedade italo-piemontesa. +In sutta de sos Piemontesos. +In su 1793 sos Sardos aìan catzadu fora a sos frantzesos. In su 23 de Frearzu de su 1793, Domenico Millelire, chi fit a cumandu de sa flotta sarda, aìat peri bintu a curtzu de sa Madalena sa flotta de sa Republica Frantzesa, in ue bi fit Napoleone Bonaparte (tando tenente). Millelire fit su primu a tenner una medàllia dorada a balore militare de sa Marina Italiana. In su matessi mese, sos Sardos aìan firmadu un'isbarcu frantzesu in s'ispiaggia de Cuartu Sant'Aleni. Gratzias a custa binchida manna, sos Istamentos sardos tenìan s'ispera de pigare su matessi derettu chi aìan sos continentales, presentande a re Vittoriu Amedeu III chimbe preguntas. Issu, peròe, no nde cherìat nemmancu s'intesa. Tra sos sardos, su discuntentu fit tantu chi ind un'abbolottu in Casteddu, in su 28 de abrile de su 1794, aìan mortu a duos Piemontesos. Custu fit su cumintzu de una pelea gherrada peri tottu s'isula, sa revolutzione sarda (nada in italianu "moti rivoluzionari sardi" o "vespri sardi"), chi fit agabbada cando sos Sardos nche aìan catzadu fora dae Casteddu a sos funtzionarios Piemontesos. In su 28 de Nadale de su 1795, zente protestande in Tàtari contra su regìmene feudale aìat occupadu sa tzittade. In su 13 de Frearzu de su 1795, pro pònner unu frenu a s'abbolottu chi fit bulluzande in tottue, su vicerè Filippo Vivalda aìat dadu a Juanne Maria Angioy, mazistradu Sardu, su podere de "alternos", est a nàrrer su podere de fagher pro contu de issu. Peròe Angioy, chi fit a s'ala de su populu sardu, aìat biazadu peri tottu sas biddas, pedinde s'agabbu de su feudalesimu e bolènde fagher de sa Sardinnia una Republica a costazu de sa Frantza revolutzionaria; ma bi aìat troppu lealistas, e tando lu aìan custringhidu a sì nche fuire a Parigi dimandande s'amparu de sa Frantza. +In su 1799, s'esertzitu frantzesu aìat catzadu a re Caralu Emanuele IV dae su Piemonte, e tando movìat a Casteddu (frade suo, Vittoriu Emanuele I, fit ghiradu a Torinu petzi in su 1814). A s'agabbu de su segulu de degheòto, aìan torradu a abèrrer sas universidades de Tàtari e Casteddu. In su 1823, Vittoriu Emanuele I aìat fattu s'edittu de sas chiudendas, una leze chi proibìat su bene comunu e nche faghìat intrare su cuntzettu de propriedade privada; custu nche at pesadu polemica manna tra sos Sardos. In su 1847, in sutta de re Caralu Albertu, cun sa Fusione Perfetta fit agabbada s'autonomia amministrativa de sa Sardinnia, chi como divenìat parte de s'Italia (prima nada "Terramanna") in tottu e pro tottu. Sa fusione perfetta est istada sa base de s'istadu tzentrale italianu, pro comente lu connoschimus oe in die. +Aunimentu italianu. +Regnu de Italia. +Cun s'aunimentu de sa penìsula italiana in su 1861, su Regnu de Sardinnia cambiaìat nòmene in "Regnu de Italia". Dae su 1855, s'eroe Giuseppe Garibaldi si aìat comporadu su prus de s'isula de Caprera in sa Madalena, a ue est accudidu cando aìat perdidu sa tzittade sua de Nitza. Sa domo, fattoria e tumba sua sun como su museu ("Compendio Garibaldino") prus bisitadu in Sardinnia. +In su 1883, su primu trenu at biazadu tra Tàtari e Casteddu, e in custa deghìna de annos si an isviluppadu sos servìtzios publicos: istradas, digas, iscolas, cunduttos e acuedottos, mescamente in sas tzittades. +In sa prima gherra mundiale, sa Sardinnia at pagadu meda in contu de mortos, meda prus cunforma sa media italiana; sos soldados sardos de sa brigada tataresa aìan pigadu paritzas medàllias e atteros onores pro si àer distinghidu in trintzeramentu. In su pustigherra, su parlamentu italianu aìat approvadu unu prozettu de leze (nadu "legge del milione"), in ue si ponìat unu milione de francos pro isviluppare infrastrutturas e incorazare sa creschida economica. Peròe, petzi unu biculu de custu fundu an dadu, e cussu pagu chi abbarraìat lu an ispendidu pro Casteddu ebbìa. +S'iscritora Grazia Deledda at bintu su premiu Nobel pro sa Litteradura in su 1926. +In su periodu fascista, cun sa politica de autarchia, unu muntone de istranzos accudidu dae cada cuzone de Italia at postu a cultivassione paritzos paules. Sas comunidades prus mannas fin in su sartu aristanesu, in ue zente veneta aìat fundadu "Mussolinia" (como nada Arborea), e in cussu s'aligheresu, in ue atteros continentales aìan fraigadu Fertilia. Aìan fundadu fintzas sa tzittade de Carbònia, chi fit chito unu logu de minera. +Sa repressione de su gubernu fascista fit chene piedade. Antonio Gramsci, unu fundadore de su partidu comunista italianu, si nche fit mortu in presone a pustis chi lu an arrestadu. Sos fascistas aìan pigadu a fusiladas s'anarchicu Michele Schirru a pustis de àer ischidu chi issu pensaìat a bochire a Benito Mussolini. +Sa Sardinnia fit teatru de gherra manna in sa segunda gherra mundiale; sos bombardamentos an fattu dannu mannu in sas tzittades de Casteddu e s'Alighera. Sa gherra in Sardinnia fit posta a agabbu in su tardu 1943, cando sa Wermacht tedesca fit tuccada pro andare in Còssiga. Fit goi chi s'isula, impare a su Mezzogiorno italianu, divenìat libera. +Republica Italiana e Autonomia Sarda. +In su 1946, su 60% e passa de sardos aìat botadu pro sa monarchia, tantu cantu in Italia de josso, ma una pariga de dies a pustis s'Italia fit comuncas una republica. In su 1948, sa Sardinnia tenìat pro sa prima bìa dae su 1847 una calchi forma de autonomia, mancari limidada si posta a paragone cun cussa sitziliana. Sas primas eletziones de sa regione sarda fin istadas in su oto de maju de su 1949. Intro de su 1951, sa malaera fit binta cun sutzessu, gratzias a s'amparu de sa Fundatzione Rockefeller. In sos matessis annos, su miraculu economicu italianu si at bidu in Sardinnia puru, mescamente in su campu turisticu faghende ispatziu a logu de riccones comente sa "Costa Smeralda" (chi sos sardos li naraìan prima "Montes de Mola" o "Monti di Mola" in gadduresu). Oe in die, unos deghe miliones de zente est in Sardinnia dontzi annu. +Cun sa creschida turistica, su carbone aìat perdidu importantzia. De cada manera, derettu a pustis de sa segunda gherra mundiale riccos imprendidores italianos aìan cumintzadu unu prozettu de cumbertida industriale, su gai nadu "piano di rinascita", cun sa punna de dare prus infrastrutturas a s'isula. Custu bidìat sa fraigada de noas istradas, imbuschimentu, terra de cultivassione e, subratottu, unu muntone de cumplessos industriales. Custu prozettu est istadu unu faddimentu mannu, pro more de su pretziu artu chi si depìat pagare in contu de carradura. In sos annos Chimbanta e Sessanta, medas sardos fin custringhidos a disterrare non petzi in Italia de susu e de tzentru, ma fintzas in su restu de Europa (subratottu in Germania, Frantza e Bèlgiu); in prus, atteros medas aìan lassadu sa bidda issoro pro si nche andare in sas tzittades (mescamente Casteddu, Terranoa e Tàtari), in ue su traballu si podìat agattare prus a discassu. +In sos annos Sessanta medas, chi fin pastores e massajos, divenìan operajos, e atteros aìan agattadu traballu in sas bases militares noas, fraigadas subratottu pro sa NATO. Oe in die puru, su 60% e passa de terachias militares italianas est tottu in Sardinnia, chi si isterret pro nemmancu unu dècimu de su territoriu italianu e chi sa populatzione sua contat prus pagu de su 2,5%; tottus sas bases militares postas a pare cumprenden prus de 35.000 ettaras, impreadas pro isperimentare armas perigulosas in logu de gherra. Dae tando, bi at semper istadu unu movimentu de protesta chi si ponet in pensamentu pro su dannu ambientale chi sos militares sun faghende in terra sarda. +Cun sa crisi internatzionale de s'ozu de pedra in su 1973, medas operajos fin chene prus unu traballu pro campare. +Intr'e s'atteru, sa crisi economica e sa farta de traballu aìan cajonadu unu tassu criminale artu meda, chi si podet iscumbatare in cosas comente sos secuestros de persone (in sutta de s'anonima sarda) e unu tzertu abbolottu politicu: tra sos annos Settanta e Ottanta unu fiottu de trumas armadas, subratottu de idea comunista o indipendentista (o tottu e duas impare), aìan fattu paritzos attentados terroristicos. +In su 1983, pro sa prima bia, unu militante de unu partidu natzionalista sardu fentomadu meda, su Partidu Sardu de Atzione, fit presidente de sa regione. Custu no nche bogat su fattu chi, in s'impestantu, fin naschidos atteros movimentos indipendentistas galu prus radicales: calicunu bi la at fatta a divènner unu partidu in sos annos Novanta. In su 1999, a pustis de unu periodu longu abberu de italianitzatzione, tottus sas limbas de Sardinnia fin co-uffitziales impare a s'italianu (su reconnoschimentu abbarrat petzi formale, peròe). +Oe in die, sa Sardinnia est una regione europea chi campat subratottu cun su turismu e su tertziàrju. Sos isfortzos fattos an imminorigadu su suppostu "handicap" de s'insularidade, pro esempiu cun cumpanzias aereas "low cost" e sa tecnologia. + +Istragu de Itri: +Cuntestu istòricu. +Su 1911 fiat su de chimbanta anniversàrios de s'aunimentu de s'Itàlia. Mancari a su tempus prevaleret una retòrica subra sa natzione torrada afines a s'aunire in unu istadu solu de s'arruta de su rennu de is Ostrogotos (493-553 p.C.), is gentes chi nde biviant su territòriu, fiant s'una cun s'àtera meda istesiadas abbaidende·ddas de bisura culturale, istòrica e linguìstica. Su sentidu natzionale si podet nàrrere chi galu no esistiat e is pòderes polìticos fiant intames tentos mescamente de una classe dirigente de orìgine setentrionale. +A custu s'azunghiat fintzas su fatu chi is cuss'època is teorias frenològicas subra s'antropologia criminale fiant medas allegadas intre is intellètuales e in is ambientes iscentìficos, e a custu propòsitu s'agataiant medas istùdios subra is grupos de is zonas diferentes de s'istadu, ma in particulare de su meridione e de is duas ìsulas majores, in ue de su restu fiant ativas rebellias contra s'istadu nou. +Joseph De Maistre, responsabile de sa cantzelleria sabàuda, a esempru de is sardos aiat iscritu: +"«Sunt prus primitivos de is primitivos ca pro ite su primitivu non connoschet sa lughe, su sardu dda tirriat... Ratza ingurdosa a totu is sentidos, a totu is allicos e a totu is talentos chi onorant s'umanidade»" +Sa Sardigna fiat tando sa regione prus pobera e discoidada de Itàlia, in agràbiu fintzas prus incresciosu chi no is àteras, dada siat de s'istesiamentu fìsicu, siat de un'àteru chi dependiat de is particulares caraterìsticas culturales e no a ùrtimas linguìsticas, chi a s'esamine impressidu e subranu de is istràngios ddos depiat fàghere pàrrere arestes e de pagu contu. +In paris tempus chi in is àteras regiones s'economia fiat unu pagu pesende si, s'isvilupu de sa Sardigna abarraiat firmu chi no torraiat a coa e s'analfabetismu, chi imbatiat a peschentos de su 90%, fiat su prus artu intre de totus is regiones. S'ùnica indùstria, sa minerària, s'agataiat in manu a meres de foras e is sardos chi bi traballaiant fiant isfrutados e male pagados. +Non tocat a fàghere isfortzu mannu pro cumprendere comente, subra custas bases, bi cheriat bellu che pagu a pònnere discunfiàntzia intre populatziones bàrias, ponende·ddas a bìvere impare. +Is fatos. +Pro sa fraigadura de sa lìnia ferroviària Napoli-Roma, is Règias Ferrovias e àteras aziendas chi teniant traballos in apaltu aiant assùmidu unos 600 operajos betidos de s'ìsula. Custos fiant minadores chi apròliant de totu is partes de Sardigna e chi traballaiant in is minas de su Sulcis, cun edade intre is 19 e 24 annos. +S'isceberu de operajos sardos in logu de àteros locales o de àteras regiones de s'istadu fiat depidu a su fatu chi is sardos fiant manudòpera prus barata chi no àteras e fàtzile de cumandare, sende chi non teniant apògiu sindacale. +Unos 400 operajos fiant acussorgiados in Itri, is àteros in una àterabidda pagu a tesu. A primìtziu is relatos intre sardos e populatzione locale fiant istados bonos, ma aiant acuitadu a si guastare: in pagu tempus is sardos si fiant agatados acarende problemas comente ispricuaduras subra is acasàgios e su mandiare, chi acumpangiados a pregiudìtzios dèpidos a is creèntzias comunes subra de issos e a is barrieras linguisticas e culturales ddos aiant inimigados. A ùrtimas fiant arribadas is pretesas de sa camorra de retzire unu perchentu de sa pagamenta issoro, pregunta chi totu sos operajos aiant refudadu categoricamente. +Sa camorra, chi giai fiat bene irradighinada in ie, aiat duncas fatu a modu de atzitzare is bividores de sa bidda contra de issos, isparghende boghes subra su fatu chi fiant bènnidos in ie pro ddis furare su traballu. Pro ddos istòrchere ddis naraiant tando "sardegnoli", comente a sa ratza de molente. +Prus de importu est però ca is ligàmenes de sa camorra fiant meda istrintos fintzas cun is classes ghiadoras, is autoridades e craramente cun is apaltadores. +Sa nova arribat a sa crònaca natzionale su 15 de trìulas chi, fidende sa versione de is autoridades de Itri, ghetat totu is curpas subra a is sardos, imputados de èssere de “"ànimu rebessu"”. S'imprenta sarda nd'at a chistionare isceti sa die a pustis. +Ant a sighire ispricullitos pro abberguare is reales ispoddios de is fatos. Trigadinu s'incuru de is parlamentares sardos de su tempus, chi a primìtziu no aiant pigadu posidura peruna. + +Istados bàlticos: +Is istados bàlticos, o repùblicas bàlticas o natziones bàlticas (in èstonu: "Balti riigid", "Baltimaad"; in lètonu: "Baltijas valstis"; lituanu: "Baltijos valstybės") sunt is tres istados europeos de Estònia, Letònia e Lituània, postos a sa làcana esta de su mare Bàlticu. Is istados bàlticos coòperant a livellu regionale e in medas organizatziones interguvernamentales. +Is bividores de Letònia e Lituània sunt acabutzados de su fatu chi faeddant limbas de matessi brancu linguìsticu - chi benit a èssere su de is limbas bàlticas - de chie sunt fintzas is ùrtimos membros galu ativos. Is èstonos faeddant intames limba de branca uràlica, meda simbigiànte a su finlandesu, preferint difatis de èssere cunsiderados nòrdicos prus chi non bàlticos. +Estònia e Letònia sunt de majoria luterana, sighint ortodossos (mescamente is bividores de orìgine russa) e àteos. Sa Lituània est intames a manna majoria catòlica. +Datos. +Is paisos bàlticos fàghent parte de s'Unione Europea e ant totus adotadu s'euro: s'Estònia su 1 de ghennàrgiu 2011, sa Letònia su 1 de ghennàrgiu 2014 e sa Lituània su 1 de ghennàrgiu 2015. +Istòria. +Istoricamente custos tres istados ant sighidu caminos meda diferentes. Sa Lituània, durante s'Edade Mèdia formaiat una federatzione cun sa Polònia in unu de is istados prus istèrridos de s'Europa de s'època. Letònia e Estònia cundivident manna parte de s'istòria, èssende ambaduas istadas guvernadas de s'élite tedesca de su balticu pro prus de 700 annos. +Totu is tres sas natziones ant fatu parte de s'Impèriu Isvedesu pro unos chent'annos e a pustis, fintzas a su 1917 de s'Impèriu russu che guvernadorados de su bàlticu. A s'acabu de sa prima gherra mundiale aiant otentu indipendèntzia impare a su Granducadu de Finlàndia. +In su 1940 fiant ocupadas de s'Unione Soviètica e a coa de sa Germània nazista, chi ddas aiat ocupadas intre 1941 e 1944. Acabada sa segunda gherra mundiale s'Unione Soviètica aiat ismurriadu cale chi siat bòfiu issoro de sighire a mantènnere indipendentzia e ddas aiat annessionadas a su territòriu suo, in ue diant sighire a s'agatare che repùblicas sotzialistas sovèticas. +Pro totu sa durada de custu perìodu istòricu, is sovièticos ant chircadu de isperdere is identidades natzionales, controende s'allega de sas limbas natzionales e tramudende·nche in ie bividores de etnia russa, de manera de nche ddos ammesturare impare e chircare ddis fàghere pèrdere pòdere polìticu in terra issoro etotu. Petzi sa Lituània at pòdidu mantènnere una tzerta omogeneidade ètnica, sende chi in ie at aguantadu pro totu s'ocupatzione soviètica sa resistèntzia anti-russa. +Ant torradu a cunchistare indipendètzia in su 1991 a s'iscontzadura de s'Unione Soviètica, dae chi sunt istados is primos istados a si decrarare indipendentes. +Atualmente s'agatant galu minorias cunsistentes de russos, mescamtente in Letònia in ue custos imbatent a su 27% de sa populatzione totale. Estònia e Lituània ant intames sighidu polìticas natzionalistas prus fortes, chi sunt reduende a bellu a bellu custa minoria, oe sànsiat intre su 6 e su 7% in ambadus. +Is istados bàlticos sunt totus membros de sa NATO e dae su 2004 de s'Unione Europea. Intre 2011 e 2015 sunt passados a tènnere s'euro che moneda. + +Paisos nòrdicos: +Cun paisos nòrdicos s'inditat una regione geogràfica e culturale chi tirat a chimbe istados de s'Europa setentrionale: +A custos sunt azuntos fintzas sas regiones autònomas de Ìsulas Føroyar, Groenlàndia e Ìsulas Åland. Sunt totus acapiados de istiles de vida, istòria, limbas e istruturas sotziales simbigiantes. +Traditzionalmente Estònia e Letònia fiant cumpresas in custu grupu, ma sas ùrtimas acontessidas istòricas las ant istesiadas e si las cunsìderant a parte in su grupu de sos istados bàlticos, mancari susetotus s'Estònia ambissionat a bi torrare a èssere parte. +Sos paisos nòrdicos s'agatant in sas primas posiduras de medas inditos mundiales, comente sos chi pertocant educatzione, economia, competitividade, deretos tziviles, calidade de sa vida e isvilupu umanu. +Sos chimbe paisos nòrdicos e sas tres dipendèntzias cun istatutos ispetziales costituint su cunsìgiu nòrdicu, un aorganizatzione interparlamentària de cooperatzione. +Datos. +Intre sos paisos nòrdicos s'Isvètzia est su prus istèrridu e populadu, s'Islanda su prus pagu populadu e sa Danimarca su cun subrafache prus minore. +Sa Finlàndia è su solu istadu de su grupu a chi fetzat parte de sa zona Euro; de s'Unione Europea, de chi sunt parte fintzas Isvètzia e Danimarca, mancari cunserbent moneda locale. +S'Islanda est negotziende s'intrada in s'Unione Europea. In Norvegia intames, a fatu de duos tentativos fallidos, no est dàbile chi nde dimandet s'intrada in tempus imbeniente. +Geografia. +Sa regione geogràfica s'isterret pro una subrafache de casi 3,5 milliones de km², ma prus de sa metade de su territòriu no est bivìbile sende chi ammuntadu de una capa de àstragu (mescamente sa Groenlàndia). Contat populatzione de unos 26 milliones de bividores. +Demografia. +Sa majoria de sa populatzione de Finlàndia tenet orìgines ètnicas deferentes dae isvedesos, norvegesos e danesos, sa limba de majoria faghet parte de su grupu ugro-fìnnicu, contra sos àteros chi faeddant limbas germànicas. Sa segunda limba uffitziale de Finlandia est comente chi siat s'isvedesu, èssende istada sugeta a sa dominatzione de s'Isvtzia pro unos 550 annos. +In sa regione de norti intre Isvètzia, Norvègia e Finlàndia (fintzas sa Rùssia), s'agatat sa Lapònia, regione in ue bivet su pòpulu sami, minoria chi faeddat limba de su brancu ugro-fìnnicu, comente su finlandesu. Sa populatzione de sa Groenlàndia est formada de sos inuit, unu pòpulu de orìgine amerindia. + +Museu archeològicu comunale Giovanni Marongiu: +Su museu archeològicu comunale Giovanni Marongiu de Crabas, in sa provìntzia de Aristanis, est un'istrutura inaugurada in su 1997, chi tenet in ammostu una manna campionadura de repertos archeològicos agatados in is sitos bàrios de su territòriu de sa penìsula de su Sinnis chi faghent parte de su comunu. +Su museu est intituladu a su professore crabarissu Giovanni Marongiu, amministrativista e dotzente a manu de istitutos universitàrios importantes (LUISS, Universidade de Tor Vergata in Roma, Iscola superiore de sa pùblica amministratzione), membru de su cunsìgiu de amministratzione de sa Cassa del Mezzogiorno de su 1963 a su 1971, presidente pro tempus longu de su FORMEZ e de sa Fundatzione Giulio Pastore; fiat ministru pro is Cumbeniados istraordinàrios de su Mezzogiorno in s'ùrtimu guvernu Andreotti. +Assètiu. +S'aparada de su museu est partzida in setziones diferentes: +Acàpios forànios. +Museu archeològicu comunale Giovanni Marongiu + +Mafia corsicana: +Sa mafia corsicana est unu nòmene chi bolet indittare a paritzos grupos criminales chi bi sun in s'isula de Còssiga. Sa mafia corsicana est una de sas prus mannas a libellu frantzesu, e est ativa fintzas in Russia e in medas istados africanos e latino-americanos. Una teppa maffiosa corsicana chi tenet prus importu est cussa de sa "Brise de Mer". + +Penìsula italiana: +Sa penìsula italiana, fintzas penìsula apennina, est una de sas tres mannas penìsulas chi cumponent s'Europa meridionale e sa prus minore a fatu de sa balcànica e de s'ibèrica. +Posta in su tzentru de su Mediterràneu, intre mare Tirrenu (a s'uestu), mare Adriàticu (a s'estu) e mare Jòniu (a su sud), atremenada in su norti de sa cadena montosa de sas Alpes. S'istrintu de Messina dda ischìrriat de sa Sitzìlia dae chi est istesiada de unos 3 km. +Sas làcanas setentrionales prus pròpias chi dda distinghent sunt dadas de una lìnia imaginària chi aunit sos frùmenes Magra e Marecchia, escluende duncas totu s'àrea de sa campura padana e a pees de sa regione alpina. Sas ìsulas mannas de Sitzìlia, Sardigna e Còssiga non sunt cunsideradas partes de sa penìsula. +Su territòriu suo est atualmente amministradu casi intregamente de sa Repùblica italiana, foras pro su chi pertocat sos micro-istados de Tzitade de su Vaticanu e Repùblica de Santu Marinu. +Est pretzisu iscerare sa definitzione de "penìsula italiana" dae sa de regione italiana. + +Mutzigasurda: +mutzigasurda: cristianu mudurcu, chi no faedhat o non cheret faedhare ma faghet suta suta; chi o chie no rispondhet candho lu craman faghindhe finta de no aer intesu musúldigu 2. totus naiant ca fiat unu majàrgiu metzanu, ómine imbodhiosu, mutzigasurdu, connotu po is disatinos. + +Judicadu de Agulliastra: +Su Judicadu de Agulliastra o Judicadu de Ogiastra fiat unu judigadu sardu chi s'agataiat intre su de 10 e su de 11 sèculos, chi torraiat paris a sa regione s'Ogiastra de oe in die e a sa curadoria de "Trigonia Barbària" de s'Edade Mèdia. +Faghiat làcana in su norti cun su judicadu de Gallura, in su sud cun su Judicadu de Calaris e in s'uestu cun su de Arbaree. Sa capitale fiat Tortuelie. +Istòria. +Est su solu judigadu de chi s'ant novas tzertas de sos medas àteros chi s'agataiant in cussu tretu de s'istòria medievale sarda chi est postu intre s'istesiamentu dae su cuntrollu bizantinu e s'afirmadura de sos àteros bator prus importantes. Àteros logos connotos in ue baliat a su matessi nòmine de "judicadu", fiant sas curadorias de "Chirra" e sa de "Golostrai" (in su Calaris). +No est craru chi amministraret custu judigadu. Fortzis sos guvernadores teniant nùmenes de judighes, essende de iscratza nòbile e sende chi teniant pòderes majores de su de curadore, o est dàbile fintzas ca s'àrea si esseret iscerada suta ghiadura de sos pisanos, chi dd'aiant otenta che cumpensu pro s'agiudu donadu boghende·nche sos àrabos dae sas costas sardas. In custu casu issos etotu diant dare nùmene de judighe a su guvernadore chi bi poniant. +Su judigadu fiat pois surbidu in su judicadu de Calaris meda in presse, e su destinu suo, de tando a in antis bi diat duncas currespòndere. +Fiat pois torradu a costituire pro pagus tempus durante su poderiu pisanu e aragonesu, in su de 14 sèculos, a coa fiat ispèrdidu definitivamente. + +Irlanda de su Norte: +S'Irlanda de su Norte (in inglesu: Notrhern Ireland, in irlandesu: Tuaisceart Éireann, in scots de Ulster: Norlin Airlann) est una de sas bator natziones costitutivas de su Rènniu Unidu. Est cumposta de ses de sas noe conteas chi formant sa provìntzia irlandesa de s'Ulster, chi s'agatat in su norti-estu de s'ìsula de Irlanda. Sa capitale e bidda prus manna est Belfast. +In sos giogos olìmpicos sos bividores de Irlanda de su Norte podent compètere siat pro su Rennu Unidu, siat pro sa Repùblica de Irlanda. +Geografia. +Tenet istèrrida de 14.139 km² (unu 5% de su territòriu de Rènniu Unidu e unu 15% de su de s'Irlanda) e contat populatzione de unos 1.811.000 bividores (unos 3% de sos tzitadinos de Rènniu Unidu e unu 30% de s'ìsula). Allàcanat un s'uestu e in su sud cun sa Repùblica de Irlanda, in su norti si ghetat in s'Otzèanu Atlànticu e in s'estu in su mare de Irlanda. +Istòria. +'Irlanda de su Norte est istada criada in su 1921 dae su parlamentu britànnicu, cando s'Irlanda fiat istada partzida in Irlanda de su Sud, e de su Norti, cun s'aprigu de su Government of Irlendad Act. In su 1922 sa parte meridionale diat diventare gosi Istadu lìberu de Irlanda, contra sa parte setentrionale chi diat abarrare parte de su Rènniu Unidu: sa majoria de sa populatzione - in ue s'agataiant siat unionistas siat lealistas - cheriat abarrare in intro de su Rènniu Unidu. Sa prus parte de issos fiant protestantes de pesada de colonizadores britànnicos; una minoria manna, costituida mescamente de catòlicos irlandesos, fiant natzionalistas o republicanos chi cheriant una Irlanda aunida e indipendente dae sa poderiu britànnicu. Galu oe, sos unos si bient che britànnicos e sos àteros che irlandesos; àteros de ambas sas comunidades si cunsiderant irlandesos de su norti. +S'istòria de s'Irlanda de su Norte est istada signada dae discriminatziones e disamistades intre custas duas comunidades, iscasciadas a manu de sa fine de sos annos 60 de su de 20 sèculos, in violèntzias chi diant tènnere durada de tres deghinas de annos, nodios oe cun nùmene de "The Troubles" (sos istorbos). Sos Troubles, tirende·nche a mesu sas fortzas de istadu, ant tentu resurtu in prus de 3.000 mortos e prus de 50.000 vìtimas. S'acòrdiu agatadu in su 1998 cun su "Good Friday Agreement" (Acòrdiu de sa Chenabura Santa), est istadu unu passu de importu mannu pro su protzessu de paghe, mancari setarismu e segregatzione religiosa abarrant galu unu problema sotziale grae in ie. +Economia. +'Irlanda de su Norte est istoricamente sa regione prus industrializada de Irlanda. A pustis de atraessare perìodu de crise causadu de sos'isciumbullos sotziales e polìticos de sos "Troubles", s'economia at torradu a crèschere dae sos ùrtimos annos '90. Cust dependet in parte de sa paghe e in parte dae sos cummèrtzios cun sa Repùblica de Irlanda, de sas mòvidas prus simpres dae unu logu a s'àteru, dae s'iscontzu de sos apostamentos de cuntrollu ordingiados dae s'esèrtzitu britànnicu e dae sa minimadura de avertidas pertocantes sa seguresa. Su turismu est crèschidu, comente fintzas sos imbestimentos e sos affàrios cun comunàrgios èsteros. Su disimpreu, chi in s'Irlanda de su Norti est imbàtidu a perchentos màssimos in su 1986, cun su 17,2%, est torradu a su 6,1% e galu s'est amenguadu de unu àteru 1,2% in su cursu de s'annu 2014, cun balores simigiantes a sos de su restu de su Rènniu Unidu.. +Identidade natzionale. +In su tzensimentu de su 2011 sos interbistados ant respostu subra s'identidade natzionale segundu comente sighit. + +Banditismu corsicanu: +Su banditismu corsicanu est istadu unu fenomenu criminale e sotziopoliticu de s'istoria corsicana in edade de como. +Istoria. +Sa raighina de su banditismu in Còssiga est a chircare in sa vinditta corsicana. Est a tenner contu, de s'atteru, chi sa sotziedade corsicana si regulaìat in base a sos antzianos de su "clan", chi fit su primu istitutu pro fagher justitzia. Custu regulamentu lu aìan fintzas postu pro dadu in sos istatutos tziviles e penales de su mere genovesu. +Su banditismu at tentu manera de si isvilupare e fagher mannu tra su segulu de XIX e sa prima meidade de cussu de XX. At cumintzadu a perder terrinu cando sa justitzia frantzesa at persighidu e bocchidu a sos prus mannos bandidos corsicanos, e mescamente cando sa Còssiga fit tottu bulluzada pro collire a sos "pieds noirs" algerinos: dae cussu mamentu in susu, su banditismu est iscumpartu, pro fagher ispatziu a sa pelea indipendentista de su FLNC e, subratottu, a sa mafia corsicana, ca fit gai a bi balanzare de prus. +Unu sartu in ue su banditismu fit isparghidu meda fit sa regione de sa "Castagniccia" (gai nada pro sos arbures de castanzu chi galu creschen in ie). +In su 21 de làmpadas de su 1935, s'urtimu bandidu mannu corsicanu, André Spada, fit postu in sutta de ghigliottina in Bastia, in pratza Saint-Nicolas. + +Belfast: +Belfast (in irlandesu: Béal Feirste chi cheret nàrrere ""Su vadu arenosu in sa buca de su frùmene"") est una tzitade de unos 276.500 bividores de su Rènniu Aunidu, capitale e bidda prus manna de s'Irlanda de su Norti. S'àrea metropolitana contat unos 580.000 residentes, chi nde faghent sa de bindighi tzitades britànnicas e sa de undighi aglomerados urbanos. +Originalmente Belfast fiat una biddighedda de sa contea de Antrim, fiat sa reina Victoria, in su 1888, a dda artziare a sa cunditzione de tzitade. +Belfast s'agatat in sa costera norti-esta de s'ìsula de irlanda, a curtzu de una nera de montigros intre chi su de Cavenhill, chi si creet apat ispiradu su romanzu de Jonathan Swift, "Sos viàgios de Gulliver". Issu imaginaiat imaginaiat ca teniat forma de uni gigante dromidu amparende sa tzitade. Belfast s'agatat fintzas posta a s'uestu de su lagu omònimu - su Belfast Loch e in sa buca de su frùmene Lagan, cosa chi nde faghet logu ideale pro s'indùstria de fraigadura navale chi unu tempus dd'aiat fata famada. +A pustis de s'indipendèntzia de sa Repùblica de s'Irlanda in su 1922, sa tzitade, chi fiat fata capitale de s'Irlanda de su Norti (abarrada intro su Rènniu Aunidu, est istada su logu in ue sas perricas intre "unionistas" e "lealistas" at tentu peus efetos. In particulare intre sos annos 60 e 90 paritzos bighinados de sa tzitade fiant a beru suta sèdiu de gherra. Atentados e bochidòrgios fiant fetianos e s'esèrtzitu britànnicu chi s'ocupaiat de tènnere s'ordine interbeniat fatuvatu cun mètidas rebestas contra sos "unionistas", chi fiant sos cunsiderados nimigos de s'istadu. De su restu fiant custos sos chi intzullaiant su cunflitu, chirchende de torrare a aunire totu s'Irlanda in una sola natzione indipendente dae sa corona britànnica, chi ddos fiat colonizende de unos 800 annos. Sos "lealistas" contrapostos a custos fiant difatis totus de pesada dae colonizadores britànnicos chi aiant ocupadu sa parte setentrionale de s'ìsula, in ue rapresentaiant majoria in sa populatzione. +In su 1998, cun sos "Acòrdios de sa Chenabura Santa" (Good Friday Agreements) sa tzitade at torradu a agatare apaghiamentu e, a pustis de annos de crise econòmica at torradu a agatare isvilupu. Sa populatzione abarrat però galu demograficamente ischirriada segundu sentidu natzionale e sa sotziedade sighit duncas a dèpere acarare problemas de sa discriminatzione e de su setarismu. +Belfast est serbida de unu aeroportu internatzionale e est sea de duas universidades. + +Project Zero: +Project Zero, in Giappone Zero (零〜zero〜) e in sos Istados Unidos Fatal Frame, est unu videojocu de abbentura survival horror de su 2001, essidu a primu pro PlayStation 2 e a pustis, cund un'attera versione mezorada, pro Xbox. Lu at pubricadu Tecmo e, in Europa, Wanadoo. Est su primu capitulu de una seria chi at a facher sutzessu meda tra sos amantiosos de su genere. +Istoria. +Miku, sa pitzinna debile protagonista de su jocu, at a chircare a frade suo, Mafuyu, ind una domo ispèrdia de su Giappone; in s'impestantu, at a ischire su chi est sutzediu in ie, e la at a persichire chene piedade unu onryō malu meda. +Jocabilidade. +Sa protagonista chi movet su jocadore non tenet peruna manera pro si poder defensare, si nono fughindesìche o fachende fotografias cund una macchinedda particulare, sa "Camera Obscura", chi podet cassare a sos pantasimas pro nche los bocare. Custa cosa est una caratteristica fentomada meda de sa seria intrega, chi difattis at a mantènner fintzas a pustis cun sos atteros capitulos: a su solitu, sos atteros videojocos pedin a tì nche fughire de su tottu, o a los bochire cun pistolas o atteras armas de focu; ma, sicomente si faveddat de presentzias chi su jocadore nemmancu podet tàngher o facher dannu, inoche est attera cosa. + +Project Zero 2: +Project Zero II: Crimson Butterfly, in Giappone Zero: Akai chō ("零〜紅い蝶〜" litt. "Zero: Sa Mariposa ruja") e in sos Istados Unidos Fatal Frame II: Crimson Butterfly, est unu videojocu de abbentura dinamica horror de su 2003 essidu pro PlayStation 2, secundu capitulu chi at sichidu a Project Zero. +In su 2004 nde an fattu una versione mezorada pro Xbox, nada Project Zero II: Crimson Butterfly Director's Cut, e in su 2012 un'attera pro Wii, nada Project Zero 2: Wii Edition (o fintzas Deep Crimson Butterfly). +Istoria. +Duas sorres ghermanas, nadas Mio e Mayu, si perden ind unu buscu chi est su locu in ue bi aìat una bidda ispèrdia. Issas an a deper agattare una manera pro si nche fughire, e in su mentras un'onryō (pantasima malu giapponesu) si at a picare Mayu, chi est indemoniada peri tottu su jocu. + +Project Zero 3: +Project Zero 3: The Tormented, in Giappone Zero: Shisei no koe ("零〜刺青ノ聲〜" litt. "Zero: Sa boche de sos tatuazos") e in sos Istados Unidos Fatal Frame III: The Tormented, est unu videojocu de abbentura dinamica horror de su 2006 essidu petzi pro PlayStation 2, capitulu de tres chi at sichidu a su primu e a su secundu. +Su jocu bidet torrande a Miku Hinasaki, sa protagonista de su primu jocu, e attera zente puru chi tenet itte facher cun sos atteros capitulos. + +Project Zero 4: +Zero: Tsukihami no kamen ("零〜月蝕の仮面〜" litt. "Zero: Sa bisera de sa eclisse lunare") est unu videojocu de abbentura dinamica horror de su 2008, capitulu de battor de sa seria Project Zero. +Sicomente sa Nintendo si at comporadu parte de sa propiedade intellettuale, su videojocu est essidu petzi pro Wii e non lu an fattu galu essire foras dae su Giappone. Bi at bortaduras in limba inglesa, pro chie bi bolet jocare. +Istoria. +Cando fit minore, Ruka Minazuki e atteras chimbe pitzoccas las at sarbadas unu detective a pustis de unu sechestru. Annos a pustis, an acattadu mortas male duas de sas chimbe pitzoccas. Gai Ruka, Misaki e Madoka an isseperadu de lassare s'isula de Rougetsu. + +Project Zero 5: +Zero: Nuregarasu no miko ("零 〜濡鴉ノ巫女〜" litt. "Zero: Sa miko de su corbu infustu") est unu videojocu de abbentura dinamica horror de su 2014 pro Wii U ebbìa, capitulu de chimbe de sa seria Project Zero. Lu at postu in isvilupu Koei Tecmo impare a Nintendo SPD. Project Zero 5, comente su capitulu chi benìat prima, no est essidu foras dae su Giappone pro boluntade de Nintendo. + +Michele Antonio Gazzano: +Michele Antonio Gazzano (Alba, 30 de cabidanni de su 1712 - Alba, 11 de maiu de su 1786) fit unu istòricu amantiosu de sa Sardigna. +Dae su 2 de martu de su 1758, fit istadu segretariu de Istadu cun competentzias in s'isola, e dae su 24 de maiu de su 1759 fit istadu "archivista generale delle scritture". + +Tràchia otzidentale: +Sa Tràtzia otzidentale o fintzas Tràtzia greca(grecu Θράκη, "[Dytikí Thráki"; turcu Batı Trakya; bùlgaru Западна Тракия, "Zapadna Trakia") est una regione geogràfica de sa Grèghia norti-orientale, parte de sa regione istòrica de sa Tràtzia, atualmente ispartzida impare a Bulgaria e Turchia. Su cabulogu est Komotini. +Sa Tràtzia otzidentale est posta in su chirru prus norti-orientale de s'istadu, in ue faghet làcana in su norti cun Bulgaria, in s'estu cun Turchia e in su sud cun su mare Egeu. Tenet istèrrida de 8.578 km² e populatzione de unos 371.200 bividores. +Est una regione populada de una minoria cunsistente, unu 35 % de sos bividores, de religione islamica, de limba mama e cultura turca. Custos non godint de peruna genia de amparu de s'istadu grecu chi, de su 1983, annu de sa decraratzione de indipendèntzia de Cipru norti apogiada de sa Turchia, cunsiderat totu sos tzitadinos de religione islàmica "grecos musulmanos", chentza àteras isceras chi nde reconnoschent diferèntzias culturales e linguìsticas. +Est sa regione prus pobera e incuida de sa Grèghia. + +Limba cunservatora: +In limbistica, unu modu, forma o varietate cunservatora est una chi at cambiatu pacu peri s'istoria sua, o chi est resistente meta a mutare. Su cuntzettu est a sa revessa de forma o varietate innovatora, chi imbetzes at tennitu cambios metas e de importu puru. +Una forma limbistica cunservatora, comente a unu faeddu, est una chi abbarrat prus a curtzu a cussa de orizine, dae ube est naschita. Pro esempiu, sa paragula ispannola "caro" e cussa frantzesa "cher" benin ambas dae su faeddu latinu "cārum". Tando sa paragula ispannola, chi si assimizat de prus a sa raichina latina sua, est prus cunservatora de su parente frantzesu. +Una limba o limbazu si narat cunservatore cando tenet pacas mutantzias, cunforma sas ateras limbas o limbazos. Fachende un'ateru esempiu, s'islandesu si assimizat de prus a su Nordicu Anticu de sas ateras limbas chi dae cue sun naschitas, cumprendende su danesu, su norvegesu o s'isvedesu, mentras chi su sardu metas istudiosos lu tenen in cunsideru comente sa limba noulatina prus cunservatora. E duncas, siat su sardu siat s'islandesu si creten limbas relativamente cunservatoras. De sa matessi manera, calicunu limbazu de una limba costoit prus de un'ateru: su sardu nugoresu, pro esempiu, at cunservatu de prus calicuna cosa de raichina latina cunforma su sardu logudoresu o su sardu campidanesu. +Oppuru, s'arresonu balet pro calesisiat varietate istandard, chi abbarrande in forma iscritta pro tempus meta tendet a cunservare de prus cunforma sas varietates chi non sun istandard. Difatis, s'iscrittu est prus cunservatore de s'allega. Est a narrer chi sa forma iscritta cambiat prus pacu de sa limba faeddata. Custu azuat a cumprender diferentzias in sistemas iscrittos comente cussu inglesu; sicomente sa limba chistionata at cambiatu meta de prus de sa limba iscritta, in inglesu non fachet a pronuntziare sas paragulas comente sun iscrittas. +Una limba potet esser cunservatora in calicuna cosa, ma innovatora in calicuna atera. Su bulgaru e su matzedoniu, chi si assimizan meta a sas limbas islavas, sun innovatoras pro cantu pertoccat sa formatzione de sos nomines, ca an lassatu su sistema de casos islavu, chi est cumplicatu meta. A su matessi tempus, peròe, an fattu meta prus diffitzile su sistema verbale issoro, chi in su prus de limbas islavas est como simpre. S'inglesu, chi est una de sas limbas prus innovatoras intra de cussas germanicas, est comuncas cunservatore in sa fonologia cunsonantica, ca tenet sonos comente (supratottu) θ and ð (th) chi su restu de limbas germanicas at mutatu in ateros. +Si cretet chi sas limbas cunservatoras sian prus diffitziles (grammaticalmente o, assumancu, morfologicamente faeddande) de cussas innovatoras. Custu dìat poter esser beru pro sas limbas indo-europeas, in ube sa limba mama tenìat una morfologia cumplicata meta e chi est divennita prus simpre. De s'ateru, metas limbazos o limbas arabas tennitas in cunsideru comente innovatoras, comente s'arabu chistionatu in Egitu, at fattu crescher dae su sistema classicu relativamente simpre un'ateru agglutinativu de morfologia verbale bastante diffitzile. + +Declaratzione de indipendentzia padana: +Sa declaratzione de indipendentzia padana (in italianu: "dichiarazione di indipendenza padana"), pro la tirare a longu: declaratzione de indipendentzia e soberania de sa Padania ("dichiarazione di indipendenza e sovranità della Padania") an fattu sos de sa Liga Nord (est a narrer, su senadore italianu Umberto Bossi) in su 15 de Capidanne de su 1996, in Venetzia. +Iscrittu. +Premissa. +Noi, popoli della Padania, convenuti sul grande fiume Po dall'Emilia, dal Friuli, dalla Liguria, dalla Lombardia, dalle Marche, dal Piemonte, dalla Romagna, dal Sudtirol-Alto Adige, dalla Toscana, dal Trentino, dall'Umbria, dalla Valle d'Aosta, dal Veneto e dalla Venezia Giulia, riuniti oggi, 15 settembre 1996, in Assemblea Costituente affermiamo e dichiariamo: +Quando nel corso degli eventi umani diventa necessario per i Popoli sciogliere i vincoli che li legano ad altri, costituirsi in Nazione indipendente e sovrana ed assumere tra le nazioni della Terra il ruolo assegnato loro dal Diritto Naturale di Autodeterminazione, il rispetto che si deve all'opinione della Società Internazionale e dell'Umanità intera richiede che essi dichiarino le ragioni che li hanno costretti alla separazione. +Da tempo immemorabile abitiamo, dissodiamo, lavoriamo, proteggiamo ed amiamo queste terre, tramandateci dai nostri avi, attraversate e dissetate dalle acque dei nostri grandi fiumi; +Qui abbiamo inventato un modo originale di vivere, di sviluppare le arti e di lavorare; +Noi apparteniamo ad un'area storica, la Padania, che sotto il profilo socioeconomico è fortemente integrata al suo interno pur nella riconosciuta e rispettata diversità dei Popoli che la compongono; +Queste terre sono unite da legami tanto profondi quanto quelli delle stagioni che le governano, degli elementi che le plasmano, delle Genti che le abitano; +Noi quindi formiamo una comunità naturale, culturale e socioeconomica fondata su un condiviso patrimonio di valori, di cultura, di storia e su omogenee condizioni sociali, morali ed economiche; +La Padania è il nostro orgoglio, la nostra grande risorsa e la nostra unica possibilità di esprimerci liberamente nella pienezza delle nostre nature individuali e del nostro sentire collettivo; +La storia dello Stato italiano è diventata, al contrario, storia di oppressione coloniale, di sfruttamento economico e di violenza morale; +Lo Stato italiano ha sistematicamente occupato nel tempo, attraverso il suo apparato burocratico, il sistema economico e sociale della Padania; +Lo Stato italiano ha sistematicamente annullato ogni forma di autonomia e di autogoverno dei nostri Comuni, delle nostre Province e delle nostre Regioni; +Lo Stato italiano ha compromesso la serenità delle generazioni future della Padania, dilapidando enormi risorse in politiche truffaldine , assistenzialiste, clientelari e criminali che hanno portato la Padania e l'Italia in una situazione fallimentare ormai irreversibile; +Lo Stato italiano ha costretto con l'inganno i Popoli della Padania a soggiacere al sistematico sfruttamento delle risorse economico finanziarie prodotte dal lavoro quotidiano per sperperarle nei mille rivoli dell'assistenzialismo clientelare e mafioso del Mezzogiorno; +Lo Stato italiano ha deliberatamente tentato di sopprimere le lingue e le identità dei Popoli della Padania attraverso la colonizzazione del sistema pubblico di istruzione; +Lo Stato italiano ha imposto ai Popoli della Padania l'applicazione delle sue leggi inique attraverso una magistratura selezionata con criteri razzisti; +Lo Stato italiano ha cercato di dominare i Popoli della Padania affidando compiti e funzioni di ordine pubblico e di sicurezza a prefetti e forze di polizia garanti del più odioso centralismo coloniale; +Lo Stato italiano ha espropriato i popoli della Padania del loro potere costituente e si mostra sordo al grido di protesta che si alza sempre più alto; +Declaratzione de indipendentzia. +Per queste ragioni: +Noi siamo intimamente convinti che ogni ulteriore permanenza della Padania all'interno dei confini dello Stato italiano significherebbe lasciar spegnere lentamente ogni speranza di rinascita e annientare l'identità dei Popoli che la compongono; +Noi siamo consapevoli che la Padania libera ed indipendente diventerà il riferimento politico ed istituzionale per la costruzione dell'Europa delle Regioni e dei Popoli; +Noi siamo convinti che la Padania libera ed indipendente saprà garantire un contributo decisivo alla cooperazione, alla tolleranza ed alla pace tra i Popoli della Terra; +Noi oggi rappresentiamo, qui riuniti, l'ultima speranza che il regime coloniale romano che opprime la Padania possa presto finire; +Noi, popoli della Padania, poiché il coraggio e la fede di chi ci ha preceduto nella lotta per la libertà dei Popoli sono nostro retaggio e debbono indurci a farci irrevocabilmente carico del nostro destino; +Poiché vogliamo che i nostri atti siano guidati dal rispetto che dobbiamo a noi stessi, ai nostri avi ed ai nostri figli; +Poiché riconosciamo l'inalienabile potere sovrano di ogni Popolo a decidere liberamente con chi stare, come e da chi essere governato; +Poiché affermiamo il nostro diritto e la nostra volontà di assumere i pieni poteri di uno Stato, prelevare tutte le imposte, votare tutte le leggi, firmare tutti i trattati; +Poiché la Padania sarà tutti coloro, uomini e donne, che la abitano, difendono e la riconoscono, e poiché costoro siamo noi; +Poiché è infine giunta l'ora di avviare la grande impresa di far nascere questo nuovo Paese che noi battezziamo oggi con il nome Padania; +In nome e con l'autorità che ci deriva dal Diritto Naturale di Autodeterminazione e dalla nostra libera coscienza, chiamando per voce delle nostre libere Istituzioni l'insegnamento di amore per la libertà e di coraggio dei Padri Padani a testimone dell'onestà delle nostre intenzioni. +Noi, popoli della Padania, solennemente proclamiamo: +la Padania è una repubblica federale indipendente e sovrana. +A sostegno di ciò noi ci offriamo gli uni agli altri, a scambievole pegno, le nostre vite, le nostre fortune e il nostro sacro onore. + +Liga Nord: +Sa Liga Nord pro s'Indipendentzia de sa Padania, prus connotta cun su nòmine in curtzu Liga Nord, est unu partidu politicu italianu chi fit naschidu dae s'aunimentu de ses movimentos autonomistas de s'Italia de susu e de tzentru: "Lega Lombarda", "Liga Veneta", "Piemont Autonomista", "Union Ligure", "Lega Emiliano-Romagnola" e "Alleanza Toscana". +Su nòmine chi tenet como su partidu lu aìan isseperadu in su 1997; cussu chi tenìat a primu, dae su 1995 a su 1997, fit imbetzes "Lega Nord Italia Federale". +Su partidu, chi sos zornalistas muttin su "Carroccio", est attivu mescamente in Italia de susu, comente si bi podet immaginare, ma tenet sea fintzas in carchi rezone tzentrale e in Sardigna puru. +Fundadore e segretarju federale pro una bintina de annos est istadu Umberto Bossi, chi dae su 5 de aprile de su 2013 est divennidu presidente federale a bida. In su 2012, a Bossi sichit Roberto Maroni pro sa ghia de su partidu. Dae su 15 de Nadale de su 2013, segretarju est Matteo Salvini. +Sa Liga Nord est una truma politica conotta meda, non petzi in Italia ma in Europa intrega, pro esser unu partidu populista de dresta istrema cun bideas meda xenofobas e ratzistas, chi cando fit federalista e indipendentista ziraìan in tundu a sos de s'Italia de giosso, como chi est divennidu natzionalista italianu a sos accudidos extra-europeos. + +Tropa de sambene: +Sa tropa de sàmbene, o de sànguini, est una caratteristica de sa persone. Si iscobiat in base a sa presentzia o farta de antizenes a pizu de sas tzèllulas rujas. Custos antizenes poden esser proteinas, carboidratos, glicoproteinas o glicolipidos chi dipenden dae su sistema de classificadura impreadu; calicunu de custos si poden agattare a pizu de atteras tzellulas puru. +Sa tropa de sambene si retzit dae cando si naschit, e si depet a tottu e duos sos parentes. +Un'agorru de paritzos antizenes superfitziales, chi benin dae un'allele e dae zenes currelados meda, forman impare unu sistema de grupos sambìnzos. Fintzas a su 1901, non si ischiat nemmancu sa esistentzia de sas tropas sambinzas. Sos istudios de Karl Landsteiner an juttu, a primu, a sa classificadura de su sambene in grupos de su sistema AB0 e, a pustis, a s'iscoberta de atteros fattores chi nos permittin de distingher su tipu de sambene, comente su fattore Rhesus. +Sas tropas de sambene, in su sistema AB0, sun: +Cumpatibilidade de sas tropas sambinzas. +Su sambene, pro non facher barrancu, non si podet intregare dae chiesisiat. Pro chi su corpus non torret imposta mala cando si collit sambene, custa est sa tabedda chi si depet sichire: + +Ente Radio Trieste: +Ente Radio Trieste, abbreviadu in italianu in ERT, est sa sotziedade de su servitziu pubbricu radio de su Territoriu Libberu de Trieste + +Everest: +Su monte Èverest, connotu in Nepal che Sagarmāthā e in Tibet che Chomolungma, est su monte prus artu de su mundu, s'otzales suo est de 8 848 metros s.l.m. +Si còllocat in sa cadena de s'Himalaya, a làcana de Cina e Nepal. + +A Viva Voce: +A Viva Voce est, a como, s'unicu paperi pubricàdu in limba italiana chi bi apat in isula de Còssiga. S'imprenta fit cumintzàda a primu in sa bidda corsicana de Ghisunaccia e a pustis in sa de Borgu; peròe, si pubricat in sa tzittade de Bastìa dae su mese de Santu Gabine de su 1992. Tottu sa redatzione cumprendet zente corsicana in sinu suo. Su paperi, chi nch'essit dontzi tres meses, tenet sa punna de accurtziare sa Còssiga a su continente italianu e si ponet a chistionare de su legamìne, istoricu e politicu, chi s'isula tenet cun s'Italia. Su dirigidore chi bi est como est Paul Colombani, chi ja fit unu amantiosu de limba e curtura italiana in s'Universidade de Nantes. + +Quidditas: +Sa quidditas est unu faeddu latinu, chi tenet raighina in su limbazu filosoficu de sa edade mèdia. Est su pronòmine "itte?", chi bolet fagher dimanda, fattu nòmine astrattu. Su faeddu benit, cun tottu probabilidade, dae cando si fin bortande in limba latina sos iscrittos filosoficos dae s'arabu, in su segulu de XII. Si podet dare chi fit Avitzenna (nòmine orizinale: "Ibn Sinā") a si imbentare sa paraula pro furriare "τό τί ἦν εἶναι" (essentzia, appuntu) dae su gregu. +Sa "quidditas", o essentzia de una cosa, est su faeddu pro torrare imposta a sa dimanda "itte est custa cosa?". E tando, descriet s'essentzia o natura de una cosa. Sa paraula tenet meda importu in su pensamentu de su filosofu Duns Scotu. Si impreat a s'ispissu pro lu parare contra su faeddu "haecceitas", chi cumprendet tottus sas caratteristicas chi dìan fagher una persone tale. + +TV Tropes: +TV Tropes and Idioms est unu zassu in linia, a tipu wiki, chi pigat in analisi tottus sos elementos chi torran semper in dontzi produtzione comente film, fumetos, videojogos, webcomics e atteros traballos de custa zenia. Su zassu si podet agattare in prus limbas e est pro unu publicu internatzionale, ma sa prus parte de sas paginas est in inglesu. Fundadu in su 2004 cun sa punna de trattare petzi de filmografia, su zassu est bennidu semper prus mannu e, como, tenet atteru puru. +Cuntennidu. +Su zassu est ammanizadu pro tenner paginas, chi sun dedicadas a sos elementos chi sun in intro de cada traballu creativu; si poden agattare, peròe, peri atteras cosas chi sun caratteristicas de su mundu "fandom", comente sa tipica faeddada in suspu. +Sos articulos sun iscrittos ind unu limbazu chi non sonat formale meda, dende a s'ispissu immagines, aggantzos a YouTube e Wikipedia (nada "the other Wiki", s'attera Wiki), slang e atteras ispressiones chi podimus atzappare in s'allega de cada die. +Pro dontzi elementu chi si pigat in cunsideru, bi at una lista de tottus sos traballos creativos chi bi lu an, cun calicuna nota in prus pro indittare in ue cambiat unu pagu. +Sas paginas si ponen in categorias, comente in Wikipedia, ma sas categorias in ie si naran "serias" e sun fattas a bella posta pro permitter una chirca orizontale pro mediu de buttones, chi serbin pro si mover a innantis e in segus tra sos artigulos de sa matessi seria. In prus, sas serias si poden ammanizare pro su tema trattadu: pro esempiu, si podet chircare pro unu tzertu mediu (liberos, fumetos, videojogos, e gai sighende), zenere (gherra, amore, risa, horror, etz.) o tipu de elementu figuradu (deus ex machina, istereotipos...). +Sa wiki no est formale pro nudda, non petzi pro comente si presentat ma fintzas pro comente funtzionat: si permittit, antzis est pretzisu a lu fagher, de iscrier artigulos a pizu de argumentos chi pagu si connoschen e chi in Wikipedia si dian cunsiderare comente pagu appropriados. Faghet puru a insertare cunsideros personales: difattis no est cosa rara a bi atzappare, ind unu puntu chi unu at iscrittu, un'atteru parrere chi ponet in duda s'argumentu de su primu in chistione. Un'attera cosa ca Tv Tropes si assimizat a unu forum, est sa presentzia de buttones pro cuare sos elementos de istoria ("spoiler") a chie no nde cheret legher. Comente chi tottu custu non bastaret, bi at peri unu forum pro arresonare liberamente. +Su zassu non si basat a pizu de su software MediaWiki, a differentzia de atteros progetos comente Encyclopedia Dramatic o Uncyclopedia. + +Revolutzione sarda de su 1794: +Sa revolutzione sarda de su 1794, fentomada meda in su sentidu comente "vespri sardi" o "moti rivoluzionari sardi" in limba italiana, est istada una rebellia contra su podere feudale piemontesu fatta in Sardigna in su 1794. + +Bichipedia in otziana: +Bichipedia in otziana est s'incurtzadura pro s'editzione in limba otzitana de Wikipedia. + +Bichipedia in sitziliana: +Bichipedia in sitziliana est s'incurtzadura pro s'editzione in limba sitziliana de Wikipedia. + +Bichipedia in ispagnola: +Bichipedia in ispagnola est s'incurtzadura pro s'editzione in limba ispagnola de Wikipedia. + +Bichipedia in frantzesa: +Bichipedia in frantzesa est s'incurtzadura pro s'editzione in limba frantzesa de Wikipedia. + +Bichipedia in inglesa: +Bichipedia in inglesa est s'incurtzadura pro s'editzione in limba inglesa de Wikipedia. + +Bichipedia in tedesca: +Bichipedia in tedesca est s'incurtzadura pro s'editzione in limba tedesca de Wikipedia. + +Bichipedia in portughesa: +Bichipedia in portughesa est s'incurtzadura pro s'editzione in limba portughesa de Wikipedia. + +Bichipedia in turca: +Bichipedia in turca est s'incurtzadura pro s'editzione in limba turca de Wikipedia. + +Bichipedia in polonesa: +Bichipedia in polonesa est s'incurtzadura pro s'editzione in limba polonesa de Wikipedia. + +Bichipedia in russa: +Bichipedia in russa est s'incurtzadura pro s'editzione in limba russa de Wikipedia. + +Bichipedia in latina: +Bichipedia in latina est s'incurtzadura pro s'editzione in limba latina de Wikipedia. + +Bichipedia in grega: +Bichipedia in grega est s'incurtzadura pro s'editzione in limba grega de Wikipedia. + +Bichipedia in danesa: +Bichipedia in danesa est s'incurtzadura pro s'editzione in limba danesa de Wikipedia. + +Bichipedia in cadelana: +Bichipedia in cadelana est s'incurtzadura pro s'editzione in limba cadelana de Wikipedia. + +Remake: +Su remake, comente bolet nàrrer su faeddu si bortadu in limba inglesa, est unu calesisiat traballu torradu a fàgher e mezoradu. Sa paraula si ponet a pare cun pelliculas, ma si podet impreare peri pro serias televisivas o videojogos. +Cando su traballu chi si torrat a fagher benit dae un'atteru "medium", tando nànchi si bolet fagher un'adattamentu. + +Bichipedia in aragonesa: +Bichipedia in aragonesa est s'incurtzadura pro s'editzione in limba aragonesa de Wikipedia. + +Bichipedia in scotzesa: +Bichipedia in scotzesa est s'incurtzadura pro s'editzione in limba gaelica scotzesa de Wikipedia. + +Limba in perigulu: +Una limba in perigulu est una limba chi est in arriscu de si nche isperder ind una generatzione, tanta est paga sa zente chi la faeddat o podet faeddare. Pro fagher un'esempiu, limbas medas chi fin proprias de sos indianos de America si nche sun mortas, pro more de una tzerta linia politiga chi, in su segulu de XIX e in cussu de XX, nde proibiat s'impreu. Su matessi est sutzedidu in su segulu de XX cun s'Unione Sovietica puru, pro su chi pertocat sos populos arrotzeris. Una limba morta est, imbetzes, una limba chi non tenet prus zente capassa de la faeddare comente limba mama. +Reconnoscher sas limbas in perigulu. +Fintzas si non bi est una lacana tzerta pro indittare una limba in arriscu, pro si fagher un'idea bi at tres criterjos printzipales: +Pro esempiu, in Giappone est a puntu de si nche morrer sa limba ainu, chi tenet a la poder faeddare unas 300 persones, e de custas petzi 15 la faeddan dontzi die, cun paga zente zovana a la chistionare bene. Una limba si dìat poder creder in perigulu fintzas si bi at zente meda a la allegare, ma est tottu manna e pagos o zovanu perunu la imparat. Pro custa resone, si tenen in cunsideru comente in perigulu peri medas limbas europeas, comente su corsicanu, su sardu, su lionesu o su bretone. +Difattis calicuna limba, comente cussas indonesianas, poden tenner deghinas de milli e milli persones a la faeddare, ma esser in perigulu de cada manera ca sos pitzinnos non las sun imparande prus, o sos faeddadores etotu sun colande a s'impreu de limba indonesiana natzionale (unu limbazu locale de Malay) in logu de sas atteras; e tando, una limba cund una comunidade de petzi 100 persones a la faeddare si dìat poder cunsiderare forte meda, si cussa limba est sa prima (si non s'unica) chi tottus sos pitzinnos imprean in ie. + +Antonello Satta: +Antonello Satta (Gavoi, 1929 – 2003) est istadu unu zornalista e iscritore sardu. +Bida. +A pustis de abbratzare ideas comunistas, fachet s'intrada sua in su movimentu sardista e traballat pro su bilinguismu sardu-italianu. Est istadu dirigidore de paritzas siendas de paperi, comente "Sardegna Oggi", "Il Giornale" e "Nazione Sarda", e dirigidore editoriale de sa Jaka Book. At bortadu in italianu poetes rumenos de su tempus suo. Dae su 1949, sos articulos suos fin cumpartos in "L'Unità" e in "Nazione Sarda". +In sos annos Settanta, fit impare a Eliseo Spiga su fundadore e s'aparitzadore de su tzirculu culturale "Città-Campagna". +Lu an sepurtadu in Sètimu, e sa losa sua la aìat fatta Pinuccio Sciola. A Satta e a frade suo Pietro, sindicu pro tempus longu, an dedicadu sa biblioteca de sa bidda in ue fit naschidu. + +Kurdistan: +Su Kurdistan o Curdistan est una regione geogràfica e culturale chentza trèmenes pretzisos de s'Oriente Mèdiu, chi definit s'àrea in ue s'agatat bìvida in majoria de su pòpulu curdu. S'impitu oe in die de su faeddu Kurdistan est allindadu a inditare is bator cantones chi ddu cumponint, ispartzidos intre is territòrios de sa Turchia sud orientale, sa Sìria e s'Irak de norti e s'uestu de s'Iran. +S'àrea tenet istèrrida intre 190.000 e 390.000 km2 e contat populatzione de unos 28 milliones de bividores. +Unas cantas organizatziones natzionalistas curdas punnant a criare unu istadu natzionale curdu indipendente, aunende is àreas a majoria de bividores curdos. Àteros grupos polìticos tenent a obietivu su de fàghere balangiare istatutu de autonomia a is regiones bàrias in intro de is làcanas de is istados chi giai s'agatant. +Reconnoschimentos polìticos. +Su Kurdistan irachenu est istadu su primu a lòmpere a sa ràgia de s'autonomia in su 1970, a sighidu de unu acòrdiu cun su guvernu irachenu. S'istatutu est istadu pois torradu a cunfirmare in su 2005, cun s'ordìngiu - a fatu de sa segunda gherra de su golfu - de sa repùblica federale. +Sa provìntzia cun nùmene de Kurdistan chi s'agatat in Iran non godit imbetzes de autonomia peruna. In Sìria is curdos cumbatentes in sa gherra tzivile sunt istados capatzos de pigare cuntrollu de manna parte de is territòrios de su norti-estu, comente is fortzas fideles a al-Assad si sunt retiradas a cumbatere aterue. Est pro custa resone chi, aende istabilidu guvernu propiu, cherint como chi ddis siat dada autonomia in una Sìria democràtica, o fintzas s'indipendèntzia. Su Kurdistan turcu est intames una regione non uffitzialmente reconnota: is bividores suos, mancari rapresentent unu 18% de sa populatzione de s'istadu, no godint de perunu cunsideru polìticu chi nde amparet sa cultura o sa limba (in Turchia petzi su turcu est limba uffitziale). Economicamente est s'àrea prus incuida de Turchia. +Totu su Kurdistan sunfrit de discriminatziones bàrias e sos bividores, mescamente in is deghinas de annos colados, sunt istados sugetos a cumbènidos de limpiadura ètnica. + +Languedoc-Roussillon: +Sa Languedoc-Roussillon (pronùntzia frantzesa: ​ʁusijɔ̃; in otzitanu: Lengadòc-Rosselhon; in cadalanu: Llenguadoc-Rosselló) est una de is 27 regiones de sa Frantza. Su cabulogu est Montpellier +Ispartzida in chimeb dipartimentos ("Aude", "Gard", "Hérault", "Lozère", "Pyrénées-Orientales"), tenet isterrida de 27,376 km2 e populatzione de unos 2,7 milliones de bividores. Allàcanat in su norti-uestu cun sa regione de Mesudie-Pireneos, in su norti cun s'Auvèrnia, in s'estu cun su Ròdanu Alpes e sa Proventza-Alpes-Costera Azula. In su sud-estu si ghetat in su mare Mediterràneu e in su sud allàcanat cun sa comunidade autònoma ispagnola de Cadalugna, e su printzipadu de Andorra. Est sa regione pru meridionale de sa Frantza continentale. +Sa Languedoc-Roussillon est caraterizada pro su fatu chi bi sunt faeddadas duas limbas regionales, foras de su frantzesu, chi benint a èssere s'otzitanu e su cadalanu. +S'economia s'apoderat subra setores bàrios, comente serbìtzios pùblicos, sanidade, imparu superiore, turismu, sa massaria e in particulare sa produtzione de ògiu e binu. S'inditu de disimpreu est nointames unu de is prus artos de Frantza, carculadu a su 14.3% in su ghennàrgiu 2015. +In su 2016, in su cuadru de una reforma territoriale, sa regione at a èssere aunida a su Mesudie-Pireneos. + +Istados de Terramanna (Regnu de Sardinnia piemontesu): +Cun su faeddu Istados de Terramanna si bolen indittare, in sos segulos chi andan dae su de XVIII a su de XIX, a cussos entes chi sa corona piemontesa de Savoia, tando a cuntrollu de sa Sardìnnia, retzìat. Custos, peròe, fin a diversu dae su Regnu de Sardìnnia propriamente nadu, ca fin postos in continente europeu (sa "Terramanna"). +Sos istados de Terramanna fin: + +"Weird Al" Yankovic: +Alfred Matthew "Weird Al" Yankovic (Downey, California, 23 de october, 1959), est unu còmicu e attore americanu. + +Gary Coleman: +Gary Wayne Coleman (Zion, Illinois, 28 de february, 1968 – Provo, Utah, 28 de may, 2010), est unu còmicu e attore americanu. + +Multi User Dungeon: +S'ispressione Multi User Dungeon (incurtziada in MUD, a bortas intesu comente acronimu de "multi user dimension" o "domain") cheret indittare una categoria de jocos de rolu chi prus zente jocat in Internet. Si trattat de jocos de testu, in ube sos jocadores si poden mògher e facher cosas in su mundu cun sa tastera. + +MUD Object Oriented: +MOO (MUD Object Oriented) est unu programma informaticu chi ponet zente, cullegada in Internet, ind unu ambiente ebbìa chi tenet ozetos e istàntzias, e in intro de custu est pretzìsu a interazìre chin su mundu e faveddare chin sos usuàrjos, in tempus reale. +Bi at diferentzia meda chind unu Multi User Dungeon, ca inoche sa punna no est a jocare; prusaprestu, est a abberguare comente naschin e mudan sas relatziones sotziales. + +Peggy Lee: +Peggy Lee (nomene de battijimu Norma Deloris Egstrom) fit naskida in Jamestown, North Dakota. Aiat cominzadu a cantare dae sende criadura pro una radio locale de Valley City in su North Dakota. A 17 annos aiat aiat lassadu sa familia e si fit trasferisa a Los Angeles. In su 1941 fit bintrada, comente e cantante, in s'orchestra de Benny Goodman e bi fit restada pro duos annos. +Carriera discografica. +In su 1942 Lee aiat appidu su primu sucesso discograficu cun "Somebody Else Is Taking My Place" e in su 1943 cun sa cover de Why Don't You Do Right? (versione originale cantada dae Lil Green). + +Why Don't You Do Right?: +Why Don't You Do Right? (in sardu: "Pruite non ti cumportas bene?") est su titulu de una cantone iscritta in su 1936 dae Kansas Joe McCoy e Herb Morand, fit istada pubricada dae su grupu "Harlem Hamfats" cun su titulu "The Weed Smoker's Dream". Ma McCoy l'aiat torrada a iscriere modifichende siat sa melodia che i-sas peraulas; su titulu nou fit diventadu "Why Don't You Do Right?", e fit istada registrada dae Lil Green in su 1941, cun s'accumpagnamentu a sa chiterra de "William "Big Bill" Broonzy". Su discu fit diventadu subitu unu sucesso. +Peggy Lee fit una fan de Lil Green e aiscultaiat sempre sa cantone, finas a cantu non l'at fatta issa puru. Gai in su 1942 in New York l'aiat registrada cun s'orchestra de Benny Goodman e aiat bendidu pius de unu milione de discos. + +Monte Arbu: +Su monte Arbu (in italianu "monte Albo") est unu monte de pedra 'e carchìna in sa Sardigna tzentru-orientale, in provìntzia de Nùgoro. Tenet una lìnia longa 13 km, cund un'artesa mediana de 1000 metros e passa. +Su monte tenet prus de unu cùccuru, e sos prus artos sun duos: punta Catirina e punta Turuddò. Custas sun una cara a s'attera e sun ambasduas artas 1127 metros. Sos atteros puntos a brìncare sos 1000 metros sun: +Est dae s'antigorju chi s'omine est andadu a su monte, fraigande fintzas nuraghes, comente cussu fentomadu de Littu Ertiches. +In monte Arbu podimus agattare animales comente s'àbbile reale o abbilòne, sa muvra, su sirbone e s'astore sardu. Sa muntagna como est unu logu in ue sos amantiosos si atobian: pèri sos costones e passos (Janna Portellìtos, 639 metros) si podet mirare a panoramas de ispantu. + +John de Lancie: +Jonathan "John" de Lancie, Jr. (Philadelphia, Pennsylvania, 20 de marche, 1948), est unu còmicu e attore americanu. + +Natzione chene istadu: +Sas natziones chene istadu sun cussas comunidades umanas chi, mancari tenende tottu su chi bolet pro esser una natzione, non biven ind unu istadu propriu e, a s'ispissu, cussu in ue biven nemmancu las reconnoschet. E tando, cussas comunidades sun in intro de un'istadu in ue sa natzione prus manna est un'attera, o ancora istan ind una terra sugeta a sa soberanìa de prus istados. +Su reconnoschimentu ufitziale de sas natziones chene istadu cambiat meda a segunda de cale istadu si pigat in cunsideru. In calicunu, faghet a faeddare de prus natziones, in atteros sas natziones chene istadu biven ind unu tzertu regìmene de autonomia o gubernu propriu. In atteros galu, sa diversidade natzionale si bìet de ogru malu, e cussu istadu punnat a fagher de tottu sa zente una natzione ebbìa. +Su chi bi cheret pro esser o nono una natzione chene istadu est meda chistione de opiniones. Ind unu matessi bicculu de terra, difattis, podet cumbìver zente chi la pensat a manera diferente. In generale, sas natziones chene istadu suddisfaghen a su mancu custas tres cunditziones: + +Sigourney Weaver: +Susan Alexandra Weaver (Manhattan, New York, 8 Ottobre 1949) es una attritza americanu. + +Paradise Cay: +Paradise Cay est una tzitade de sos Istados Unidos, in s'istadu de s'California. + +Tiburon: +Tiburon est una tzitade de sos Istados Unidos, in s'istadu de s'California. + +Marin County: +Marin County est una tzitade de sos Istados Unidos, in s'istadu de s'California. + +Post-punk: +Su post-punk est unu gènere musicale rock chi at tentu isvilupu dae e parallelamente a s'iscòpiu de punk-rock, fache a sa fine de is annos '70 in su de 20 sèculos. Su gènere est prus isperimentale e de su punk e incorporat elementos de su krautrock (comente s'usu de sintetizadores), disco, e de sa mùsica dub. +Su post-punk at ispiradu is cumplessos musicales chi aparteniant a s'iscena indipendente de is annos '80. De issu ant tentu isvilupu àteros gèneres comente su gothic-rock e s'industrial. + +Europa orientale: +S'Europa orientale est sa parte de su cuntinente europeu chi s'agatat in su chirru estu. Is tremenes de cust'àrea geogràfica non sunt allindados, sende chi su faeddu est impitadu mescamente pro inditare una regione cun carateres geoplìticos, culturales e sòtziu-econòmicos pretzisos. +A fatu de sa segunda gherra mundiale, cun s'iscomentzu de sa gherra frida, cun Europa orientale, si inditaiat totu sa parte de su cuntinente chi s'agataiat suta s'influèntzia dereta o indiereta de s'Unione Soviètica, in oponidura a s'Europa otzidentale, chi contaiat cuddos istados chi fiant suta influèntzia de is Istados Aunidos de Amèrica. Cun s'iscontzu de s'Unione Soviètica, is echilìbrios polìticos e is àreas de influèntzia ant tentu però mudàntzias de importu e custa partzidura at pèrdidu bàlida. +In sensu istrintu, oe in die sunt cunsiderados paisos de s'Europa orientale: +A custos sunt carchi borta atzuntos Geòrgia, Armènia, Azerbaigian e su Kazakhstan chi, mancari culturalmente acapiados a s'Europa, geograficamente si nd'agatant in parte o totalmente in foras. +Sa Romania est fatuvatu cunsiderada parte de s'Europa orientale, ma podet fintzas èssere tenta in cunsideru che parte de s'Europa tzentrale (a su mancu pro su chi pertocat sa regione otzidentale de sa Transilvània) e fintzas de s'Europa Balcànica. +Atualmente, istados comente Polònia, Repùblica Ceca, Islovàchia, Repùblicas Bàlticas e Ungheria, chi in antis faghiant parte de su blocu orientale, sunt cunsideradas, impare a Germània, Àustria, Isvìtzera, partes de s'Europa tzentrale. +Is istados formados dae s'iscontzu de sa Jugoslàvia, s'Albania e sa Bulgaria, sunt cunsiderados oe parte de s'Europa Balcànica o sud orientale, impare a sa Grèghia. Islovènia e Croàtzia sunt però fintzas insertadas in s'Europa tzentrale. + +Cadelanos: +Sos cadelanos o catalanos sun su populu e natzione chi bivet in Catalugna e, calicunu narat cun sentidu politicu, tottus sos chi istan in sos Paisos Cadelanos. +Limbas. +Sos trettos in ue si chistionat su cadelanu si naran Paisos Cadelanos ("Països Catalans"). Pro more de s'aunimentu politicu a s'Ispagna, a sa Frantza e, pro cantu pertocat sa tzitade sarda de s'Alighera, prima a su Regnu de Sardigna in intro de su poderiu aragonesu e pois a s'Italia, est difùndiu meda s'impreu de sas limbas ufitziales e/o regionales (ispagnolu, frantzesu e italianu), mancari sa zente sigat a foeddare fintzas su cadelanu. Mentres in Andorra su cadelanu si impreat comente limba ufitziale e, in sa Catalugna ispagnola, ind una situatzione de bilinguismu belle perfetu a pare cun s'ispagnolu, in sa Catalugna frantzesa e in s'Alighera si foeddat comente limba de contos de foghile, intro de domo. + +Transilvània: +Sa Transilvània (dae su latinu « trans-silvam » "a fatu de is padentes") est una regione de su tzentru-uestu de sa Romania, allindada dae is montes Carpatzos. +In romunu ddi narant "Ardeal", in ungheresu "Erdély"' (cun propiu signìficu « a fatu de is padentes »), in tedescu "Siebenbürgen" (« sete burgos »), in turcu "Urdul" e in polonesu "Siedmiogród" (« sete biddas »). +Dae su de 11 a su 1918, cun « Transilvània » s'inditaiat una regione de una parte de tres prus minore de s'atuale. Custa est cumposta siat dae s'impare de provìntzias in ue is bividores romunos ant proclamadu auniamentu a sa Romania in su nadale 1918 e tzèdidas dae s'Ungheria cun su Tratadu de Trianon, siat dae s'antigu pritzipadu (naradu Ardeal in romunu, Erdély in ungheresu e Siebenbürgen in tedescu), siat fintzas, dae norti fache a sud, s'oru de sa frontera otzidentale de sa Romania: su Maramureș, sa regione de Satu-Mare, sa Crișana e su Banatu. + +Passavamo sulla terra leggeri: +"Passavamo sulla terra leggeri" (in sardu "Lèbius nci passamus in sa terra") est unu contu de Sergio Atzeni. + +Giovanni Ribisi: +Antonino Giovanni Ribisi (Los Angeles, California, 17 de santugaine, 1974), est unu còmicu e attore americanu. + +San Pedro Sula: +S'San Pedro Sula est una repùblica de s'Honduras de s'Amèrica Tzentrale. + +Marco Sau: +Marco Sau (Sorgono, 3 de Santandria 1987) est unu giogadore de pallone italianu. + +Ozomatli: +Ozomatli est unu grupu americanu de sette musicistas, naskidu in su 1995 in Los Angeles, chi faghet prinzipalmente musica latino-americana, hip hop e musica rock. Sun connottos siat pro essere attivistas e siat pro sa capazidade issoro de faghet diversos tipo de musica cumpresos sa salsa, jazz, funk, reggae, rap e ateru. + +Xylella fastidiosa: +Xylella fastidiosa est unu bateriu fitopatogenu, postu in sa classe "gammaproteobacteria", chi faghet immalaidare paritzas prantas e arbures, comente s'olìa e s'arantzu. Sa maladia chi cajonat X. fastidiosa la aìat descrita in su 1892 Newton B. Pierce (1856-1916) in trettu de binza californianu (Istados Unidos). Po sa maladia nemos at agatadu galu una cura. A fagher un'arbure malaidu bi cheret unu babbauzu piticu chi nde sutzat s'intragna, e si isparghet subratottu battende sa pranta malaida dae unu logu a s'ateru. Non b'at variedade de binza "vitis vinifera" capassa de resister a custa maladia e li ruen vitima mescamente cussa "chardonnay" e "pinot noir"; peròe, ateras ispetzias americanas de su gènere Vitis poden tenner una resistentzia naturale. In su 2013, si at averiguadu una pesta de X. fastidiosa in sos arbures de olia pugliesos (Italia de giosso), faghende dannu mannu. + +Hyla sarda: +Hyla Sarda est un'ispetzia de arranedda birde chi est de sa familia Hylidae. +In ue si agattat. +Custa arrana de frùmine si podet bìer in custas isulas de su Mare de Mesu: +Descritzione. +S'arranedda 'e frùmine sarda est sa prus pitica de totus sas ateras: est un'animale minore minore chi andat dae 38 a 40 mm. +Tassonomia. +In campu issientìficu, prima tenìat su nòmine de "Hyla arborea sarda": la aìat istudiada a primu in su 1857 su chircadore italianu Edoardo de Betta. Ancora torrende a coa, sos istudiosos la aìan posta in s'ispetzia de "Hyla savignyi", chi est un'arranedda chi bivet subratotu in Asia de Ponente (Siria, Israele e gai sighende). In su 1983, s'istudiosu Lanza nche at bogadu s'arranedda sarda dae cussu postu, narende chi non fit beridade, e la at artziada a ispetzia totu sua, comente si narat oe in die. + +Bucarest: +Bucarest (in romunu: București /bu.kuˈreʃtʲ/, o "Municipiul București" in versione longa) est sa capitale de sa Romania. Sa tzitade in su 2011 contaiat unos 1.883.500 bividores, prus pagu in cumparàntzia cun is de is tzensimentos cabudianos. +Segundu sa legenda, su nùmene dependet de "Bucur", unu pastore chi si diat istabilire in su logu in ue oe s'agatat sa tzitade. Sende chi in romunu "bucur" cheret nàrrere "alligresa", medas iscritores romunos narant a Bucarest "bidda de s'alligresa". + +Pristina: +Pristina (in albanesu: Prishtinë o Prishtina; in serbu: Приштина o Priština; in turcu: "Priştine") est una tzitade de unos 198.000 bividores, capitale e bidda majore de su Kòsovo. Est fintzas su tzentru amministrativu de sa munitzipalidade e de su distritu omònimu. +Sa populatzione est de majoria albanesa, grupos de minoria sunt bosgnacos, rom e àteros. Est sea de universidade e est serbida dae unu aeroportu internatzionale. + +Limba serba: +Su serbu (in tzirìllicu: српски, in latinu: srpski, pronuntziadu [sr̩̂pskiː]) est sa bariedade istandardizada de su serbu-croatu, usada mascamente dae is serbos de Sèrbia, Montenegro e Bòsnia e Ertzegòvina. Est fintzas limba de minoria reconota in Croàtzia, Repùblica de Matzedònia, Romania, Ungheria, Islovàchia, Repùblica Ceca, Albania e Grèghia. +Su serbu standard s'apoderat subra su dialetu prus ispartu de su serbu-croatu, chi est fintzas base de su croatu, de su bosnìacu e de su montenegrinu. Àteru dialetu faeddadu dae is serbos est su torlak, in su sed-estu de s'istadu, chi est una bariedade de mesu cun su matzèdonu e su bùlgaru. +Su serbu est sa sola limba europea istandard chi impitat in paris tempus siat s'alfabetu tzirillicu, siat su latinu. S'alfabetu tzirillicu serbu fiat isceradu in su 1814 dae su linguistu Vuk Karadžić, su latinu fiat creadu dae su linguistu croatu Ljudevit Gaj in su 1830. + +Óscar González Marcos: + +Ed Asner: +Edward "Ed" Asner (Kansas City, 15 November, 1929), est unu còmicu e attore americanu. + +B. B. King: +Riley Benjamin King (Berclair, Mississippi, 16 September, 1925 – Las Vegas, Nevada, 14 May, 2015), fit unu còmicu e attore americanu. + +Gill Dennis: +Gill Dennis (1940 – 2015), fit unu còmicu e attore americanu. + +Dani Rodrik: + +Kazàchistan: +Su Kazàchistan (in kazakhu: Қазақстан; in russu: Казахстан), uffitzialmente Repùblica de su Kazàchistan, est un'istadu transcuntinetale, postu intre Àsia, in ue s'agatat sa majoria de su territòriu e Europa. Sa partzidura de unu cuntinente cun s'àteru passat peri du frùmene Ural. Su Kasakhstan est unu de is ses istados turkos indipendentes, impare a Turchia, Azerbaigian, Kirghisistan, Usbekistan e Turkmenistan. Sa capitale est Astanà, iscioberada in su 1997 in logu de Almaty. +Sa limba uffitziale est su kazacu, ma fintzas su russu est impreadu che limba "uguale" in logu istitutzionale. +Geografia. +S'istadu tenet subrafache de 2.727.300 km², chi nde faghent su de noe prus istèrridos in su mundu, e populatzione de unos 18.300.000 de bividores, pro una dendidade de petzi 7 bividores/km². Pigat làcana in s'uestu e su norti cun sa Russia, in s'estu cun sa Tzina e in su sud cun Kirghìsistan, Usbèkistan e Turkmenistan. Est su prus mannu istadu a su mundu chentza bessida a mare, sende chi su Mare Càspiu, in ue si ghetat in su sud-uestu, est unu lagu. +Su territòriu de Kazàchistan est meda disvariadu. Bi s'agatant campuras, istepas, tàigas, montigros, montes e desertos. +Istòria. +Durante sa prus parte de s'istoria sua, su territòriu de s'atuale Kazàchistan est istadu bìvidu dae nòmados. Fiat in su de 16 sèculos chi is kasakhos fiant emèrgidos che grupu diferentziadu. Is russos aiant comintzadu a cunchistare s'istepa kasakha in su de 18 sèculos e a metate de su de 19 sèculos totu su Kasakhstan fiat parte de s'Impèriu russu. Intre sa rivolutzione de su 1917 e sa gherra tzivile chi fiat sighida, su territòriu fiat torradu a ordingiare bàrias bortas, fintzas a si cunvertire in Repùblica Sotzialista Sovietica de Kazàchistan in su 1936, in sinu a s'URSS. Durante totu su de 20 sèculos su Kasakhstan est istadu sede de progetos sovièticos importantes, intre chi su tzentru majore de probas nucleares de URSS, in Semipalátinsk. +S'est declaradu indipendente su 16 de nadale 1991, ùrtima republica soviètica a ddu faghere. Su presidente comunista de tando, Nursultán Nazarbáyev, s'est fatu presidente de s'istadu nou e s'est mantentu a su pòdere in manera sighida e mai tasida. Su mandadu diat dèpere acabare in su 2019, e mancari otentu cun votos democràticos no est istadu angenu a suspetos. +Economia. +Dae s'indipendèntzia su Kazàchistan at ghiadu una polìtica istàbile e paris a is àteras repùblicas ex-sovièticas at fatu isforzos mannos pro isvilupare s'economia sua, susetotus in su chi pertocat s'indùstria de idrocarburos. Su presidente Nazarbáyev at mantentu cuntrollu istrintu subra sa polìtica natzionale in is prus de 20 annos chi s'agatat a ghiare s'istadu. Nointames s'importu internatzionale de su Kazàchistan s'est cunsolidende e imoe comente imoe est cunsideradu istadu dominante in Àsia tzentrale. Est paisu membru de medas organizatziones internatzionales comente Natziones Unidas, Comunidade de is Istados Indipendentes e Organizatzione de Cooperatzione de Shanghai. Est unu de is ses istados post-sovièticos chi ant implementadu In su 2010 at ocupadu sa presidèntzia de s'organizatzione pro sa seguresa e la cooperatzione in Europa. +Demografia. +Su Kazàchistan est meda disvariadu etnicamente e culturalmente e custu est depidu in parte a is deportatziones massivas chi bi fiant fatas durante su guvernu de Josif Stalin. Is kasakhos sunt comente chi siat su grupu printzipale, rapresentende su 63% de sa populatzione; àteras etnias contant russos, uiguros, usbekos, ucrainos e tartaros. In totale si contant però 131 natzionalidadesde varios grupos étnicos. +Sa libertade de cultu est afiantzada de s'istadu, ma tres kazacos de bator sunt de fide musulmana. Sa majoria de is àteros bividores sunt cristianos, ma medas àteras creèntzias s'agatant rapresentadas. + +Astanà: +Astanà (in kazacu e in russu : Астана) est sa capitale de su Kazàchistan dae su 10 de nadale 1997. +Connota cabudianamente cun nùmene de "Akmolinsk / Акмолинск" (fintzas a su 1961), de "Tselinograd / Целиноград" (fintzas a su 1992) pois de "Akmola / Ақмола" (fintzas a su 1998), est istada iscioberada che capitale noa de s'istadu indipendente dae su presidente Nursultan Nazarbayev in 1994. Sa tramudàntzia est diventada efetiva tres annos a pustis. +Astanà contat unos 814 400 bividores en 2014, chi nde faghent segunda prus manna bidda a populatzione a fatu de s'antiga capitale Almaty. + +Real Valladolid: +Sa Real Valladolid (Real Valladolid Club de Fútbol) est una sotziedadi calcistica de palloni de Valladolid, in Ispagna. +Est nàscia in su 1928. Su presidenti de oi est Carlos Suárez. + +Suzanne Pleshette: + +Pi grecu: +Su nùmeru π (Pi grecu) est una costante matemàtica: su raportu intra sa circunferentzia de una chircu e su diametru suo aprossimadu a 3.14159. Custu nùmeru est istadu rapresentadu cun sa lìtera greca "π" fintzas de sa metade de su de degheoto sèculu. +Essende unu nùmeru irratzionale, π no pòdet èssere esprimidu esatamente che una fratzione. Sa rapresentatzione decimale sua no acabbat mai e no tenet nimmancu unu ischema ripetitivu permanente de nùmeros. Is cifras parent tènnere una dispositzione casuale mancai fintzas a oe no amus galu provas de custu fatu.π est puru unu nùmeru trascendentale -unu nùmeru ca no est hisa raìghine de nisciunus polinòmiu diferente dae zeru chi tenet coeficientes ratzionales-. +Mancai is antigas civiltades teniant bisongiu de su valore de su Pi grecu pro resones praticas, custu est istadu computadu, imperende tecnicas geometricas,isceti fintzas a sa de sete cifra. Istoricamente, sa prima esata formula pro π, basada a pitzus de series infinidas, est istada iscoberta in su de batòrdighi sèculu dae matemàticos indianos. in su de binti e in su de bintiunu sèculos, matemàticos e iscientziados de computadores ant iscobertu aprocios noos ca oe ant portadu a 13.3 triliones de cifras. + +Gianluigi Buffon: +Gianluigi Buffon (Carrara, 28 de ghennárgiu de 1978) est unu giogadore de pallone italianu. + +Steve Zahn: +Steven James "Steve" Zahn (Marshall, Minnesota, 1967), est unu còmicu e attore americanu. + +Baldur's Gate: +Baldur's Gate est unu videojocu de rolu essiu in su 1998: si arregordat meda ca at dau cumintzu a sa serie fentomada de "Baldur's Gate", contende s'abbentura de su fizu 'e anima de Gorion. +Ambiente. +Su trettu otzidentale de Faerun peri sa Costera de s'Ispada est unu locu chi tenet una variedade manna, comente sartos, buscos, padules, padentes, pianos, tzittades e ruinas. Sa Costera 'e s'Ispada attraghet zente meda in chirca de si facher unu nòmine, sìat malu sìat bonu, e est prena de cada periculu. Custa regione fachet de isfundu a s'abbentura printzipale. +Su protagonista e grupu suo an a poder iscoperrer biddas, grutas, mineras, ruinas e tzittades, comente cussa de Baldur's Gate chi est sa prus manna. S'istoria zirat in tundu a tottu s'imbolicu de una liga de mercadores, su Tronu de Ferru, chi bolet picare cuntrollu de sa regione pro mediu de unu monopoliu in su cummertziu de su metaddu, bocande a pizu in su mentras ligamines misconnottos de sambene. + +Łobez: +Łobez (tedescu "Labes") est una tzitade de unos 10.409 (2015) bividores de sa Polònia norti-otzidentale, cabulogu de su voivodatu de Pomerània Otzidentale. Sa tzitade si naraiat Labes fintzas a su 1945 e fiat territòriu de sa Germània. + +Deepin: +deepin (a s'ispissu lumenada Linux Deepin, Hiweed Linux o Hiwix) est unu sistema obrativu de sa familla GNU/Linux, criau in su 2004 in Cina e fata partinde de sa Debian. deepin est pessau pro faghere prus fatzile s'impreu de sa Computadora, o Donnia 3 meses bessit una versione noa, ki da nanta Upgrade. +deepin est finantziàda dae sa Wuhan Deepin Technology Co., Ltd. Sa tenta est sa de criai unu sistema modernu, cun d-una bella cara grafiga i simpli meda de oberai, istudiau pro su multimedia. Wuhan Deepin Technology Co., Ltd est una sotziedade arregistrada in Cina. +Comente Donnia distro de Linux, deepin si podit installai in d'una Computadora ue b'est un'ateru sistema (pro narrer, impari a Microsoft Windows a su Mac OS X o ateru sistema). +deepin impleat la Lissentzia General Public License V3. S'idea est de no fai pagai pro su sistema obrativu e totu, ma sceti pro su serbitziu tennigu. +Carateristicas. +Comente ateras distros de Linux, deepin tennet virtudes ke est a gratis, est stabili et donnat seguresa. +deepin est unu sistema cun una cara grafiga prus moderna. Sas carateristicas de deepin variant a segunda de sa bersione impleàda. Una de sas carateristicas comuna a totas sas bersiones est sa cara grafiga, nomenau "Deepin Desktop Environment" (DDE), ki tennet funtziones comente s'Anti-Aliasing e unu motori grafigu HTML5 e WebKit. Una de is carateristicas prus famadas est su Dock, una barra transparenti in sa parti 'e basciu de su Desktop ki cuntennit iconas amostadas peri efetus grafigus. +deepin est sempiri istau unu sistema meda innantis: tennit unu codighe de programadura limpiu i craru ei, gratzias a su layer de compatibilidade, podet impleare programas criaus pro aterus sistemas ke Linux (Debian e Ubuntu), a prena lestresa. Pro custas arrexones s'agatant portaduras de deepin po donnia arkitetura (IA-32, AMD64). +deepin impreat sos paketos debian *.DEB pro azorronare o installai programas nous. Dae su menu grafigu, podis impleai su programa APT e dpkg pro agatare i installare dae sa lista ofitziali Donnia programa ki ti podit serbiri (ki siet de multimedia, de ofitziu o de seguresa). +Sichidore de deepin, tenet unu supportu ammezorau pro sos hardware istandard comente a USB, MMX e AGP; est dotau de su supportu de su File System btrfs, ext3, ext4, JFS, ReiserFS e XFS. +deepin 15.1 est cumpatibiles chin su processore Intel Pentium IV o superiore: + +Neverland Ranch: +Neverland Ranch est una tzitade de sos Istados Unidos, in s'istadu de s'Santa Barbara County, California. + +Santa Barbara County: +Sa Santa Barbara County est unu istadu federadu de is Califòrnia is Istados Unidos, chi s'agatat postu in su Sud-Ovest de sa natzione, a làcana cun su Mèssicu. + +Geoff Pierson: +Geoffrey "Geoff" Pierson (Chicago, Illinois, 16 June, 1949), fit unu còmicu e attore americanu. + +Joan Rivers: +Joan Alexandra Molinsky (Brooklyn, New York, 8 June, 1933 – Manhattan, New York, 4 September, 2014), fit unu còmicu e attore americanu. + +Johannesburg: +Johannesburg (/dʒoʊˈhænɪsbɜrɡ/; in afrikaans: ) (connota fintzas cun nùmene de "Jozi", "Jo'burg", "eGoli" e "Joeys") est una tzitade de unos 957.441 bividores (4.434.800 in sa munitzipalidade), bidda majore de sa Repùblica Sudafricana e capitale de sa provìntzia de Gauteng. Fundada in su 1887, cando fiat parte de su Transvaal, est sa prus rica bidda de s'istadu. +S'conglomeradu Johannesburg-Pretoria est una de sas trinta regiones metropolitanas prus mannas de su mundu, contende prus de 12 milliones de residentes. +Est cunsiderada sa capitale econòmica de s'istadu e est sa sede de sa bursa e fintzas de sa corte costitutzionale de su Sudàfrica +Est sa tzitade prus populada de su paisu e sa de tres prus populadas de s'Àfrica sub-sahariana a fatu de Lagos (Nigèria) e Kinshasa (Repùblica Democratica de Congo). Fatuvatu Johannesburg est inditada faddinamente che sa capitale de su Sudàfrica. + +Almaty: +Almaty (in kazacu: Алматы/Almatı; in russu: Алматы, pronountziadu [ɑl.mɑ.ˈtə]), giai connota che "Alma-Ata" (in russu: Алма-Ата) e "Vernɨy", est una tzitade de unos 1.552.350 biviodres, bidda prus manna de su Kazàchistan. +Posta in sa regione montosa a su chirru meridionale de su Kasakhstan, Almaty sighit a èssere su tzentru culturale e cummertziale de s'istadu, mancari in su 1997 apat pèrdidu su tìtulu de capitale a lucuru de Astanà. + +Tagikistan: +Su Tagikistan (in tagikuТоҷикистон [tɔd͡ʒikɪsˈtɔn]), uffitzialmente Repùblica de Tagikistan (in tagiku: Ҷумҳурии Тоҷикистон, "Çumhuriji Toçikiston"/"Jumhuriyi Tojikiston"; in persianu: جمهوری تاجیکستان‎; in russu: Респу́блика Таджикистан, "Respublika Tadzhikistan") est una repùblica presindetziale de s'Àsia tzentrale. Sa capitale est Dushambe, sa limba uffitzile su tagiku. +Cun populatzione istimada a unos 8 milliones de bividores, est su de 98 istados prus populados de su mundu. S'istèrrida de 143.100 km² nde faghet intames su de 96 istados prus mannos. +Allàcanat a sud cun s'Afghanistan, a s'uestu cun s'Usbekistan, a su norte cun su Kyrgysistan, in s'estu cun sa Tzina. Su 90% de su territòriu est costituidu dae montes. +Durante s'istòria, su territòriu chi oe format su Tagikistan est istadu populadu dae medas culturas antigas. Intre custas sa tzitade de Sarazm de su Neolìticu e Edade de su brunzu. In tempus afatante fiat colonizadu dae pòpulos disvariados chi bi ant istabilidu sos rennos issoro, comente sa tziviltade batrianu-margiana, sa cultura de Andronovo, Buddhismu, sa Crèsia de oriente, su zoroastrismu e su manicheismu. +Sa regione fiat dominada dae numerosos impèrios e dinastias, comente s'impèriu achemenide, s'impèriu eftalitu, s'impèriu samanidu, s'impèriu mongolu, s'impèriu Timuride e s'impèriu russu. Cun sa costitutzione de s'Unione Soviètica su Tagikistan fiat fatu repùblica soviètica e a s'iscontzu at otentu indipendèntzia in su 1991, sighida giai luegus dae una gherra tzivile chi at tentu durada de su 1992 a su 1997. +Dae s'acabu de sa gherra su Tagikistan at agatadu istabilidade polìtica e gratzias fintzas a giudos esteros s'economia sua est como crèschende. Atualmente in transitzione cun unu sistema capitalista, s'economia dipendet in manna parte de sa bogada de allumìniu e su cunòtibu de su cotone. +Sa prus parte de sos bividores suos apartenit a su grupu ètnicu tagiku e faeddat sa limba tagika, chi est unu dialetu de su persianu. Sunt medas fintzas sos chi ischint faeddare fintzas su russu. + +Limbas germànicas: +Sas limbas germànicas sunt unu brancu de sa famìllia de sas limbas indo-europeas, faeddadas che limbas nadias dae unas 500 milliones de pessones in su mundu, ispartas mescamente intre Amèrica setentrionale, Otzeània, Europa tzentrale, setentrionale e otzidentale. +S'iscerant tres brancos de limbas germànicas: unu otzidentale, unu orientale e unu setentrionale. +Su brancu otzidentale includet sas duas faeddadas prus ispartamente: +Su brancu setentrionale includet limbas faeddadas essentzilmente in sos paisos nòrdicos cun unu totale de 20 milliones de faeddadores nadios: +Su brancu orientale includet gòticu, burgundu, vandàlicu, limbas oe totus estintas. S'ùrtima a s'ispèrdere fiat su gòticu de Crimea, faeddadu in àreas isuladas de sa Crimea fintzas a su de 18 sèculos. +Totu sas limbas germànicas derivant de una limba comuna narada proto-germànicu o germànicu comunu, chi fiat faeddadu aprossimadamente in su primu millènniu a.C., durante s'Edade de su ferru, in s'Europa setentrionale. + +Iscurtone: +Su iscurtòne, scultone, dragu o ancora dracòne, est unu animale de paristorias chi assimizat a una tiligherta manna cun alas e faghet sa cumparta sua in sos mitos de paritzas culturas. Bi at duas traditziones culturales a pitzus de s'iscurtone: cussa de su dragu europeu, chi naschit dae sas traditziones populares europeas e benit dae sa mitolozìa grega e de su Mediu Oriente, e cussa de su dragu tzinesu e de s'isfera sinica in generale (Giappone, Corèa e atteros istados de s'Asia orientale). +Sas duas traditziones an creschidu s'una a banda dae s'attera, ma pro unu tzertu puntu si an influentziadu a pare, de manera ispetziale cun su cuntattu culturale chi nos permitin custos tempos. Su faeddu in sardu antigu "dracòne" benit paru paru dae su latinu "dracone(m)" (nominativu: "draco") chi a borta sua benit dae su gregu "δράκων" (drákōn), "terpe de mannaria enorme, terpe de mare". + +Gherra frida: +Sa gherra frida, o gherra frita (in inglesu: "Cold War"; in russu: "холодная война") est sa denominatzione dada a unu perìodu istòricu de tensiones e contraposiduras ideològicas intre is duas subra-potèntzias de Istados Aunidos de Amèrica (o USA) e Unione de is Repùblicas Sotzialistas Sovièticas (o URSS) e prus generalmente contra s'impare de règimenes comunistas. +Sa gherra frida at tentu inghitzu in su 1947 e fine in su 1989, annu de sa ruta de su muru de Berlinu e de is règimenes comunistas de su blocu orientale o, segundu una àtera bisura, s'acabu de sa gherra frida currespondet a sa ruta de s'Unione Soviètica e a s'iscontzu de su patu de Varsàvia in su 1991. In realidade, is primas sìnnias de tensiones intre s'una e s'àtera parte si podent faghere torrare a is primos acòrdios intre is potèntzias binchidoras de sa segunda gherra mundiale, chi non fintzas a sa costitutzione de s'Unione Soviètica, duncas a s'acabu de sa prima gherra mundiale. +Sa criatzione de su faeddu "cold war" (gherra frida) est intames dèpida a s'iscritore inglesu George Orwell. Torradu a nàrrere dae su polìticu americanu Bernard Baruch, si fiat pois fatu meda populare in pagu tempus gràtzias a su contributu de su giornalista Walter Lippman. S'ossimoru "gherra frida", est chircadu pro pònnere resartu a su fatu chi no esseret una gherra in su sensu istrintu de su faeddu, ma unu cunfrontu chentza acaradura armada dereta. Su chi dda caraterizaiat fiat intames sa cursa a is armamentos nucleares e unu echilìbriu de terrore, dadu dae s'istadu costante de instabilidade. +S'evolutzione chi at tentu at bidu isvilupende formas de cuntrollu pare·pare pro mèdiu de ispionàgiu, atziones secretas, propaganda, fintzas a sa cumpetitzione tecnològica in s'àmbitu de sa cunchista de s'ispàtziu o de is resurtados in s'isport. +Suta influèntzia e, fatuvatu, interventos diretos de s'una o de s'àtera potèntzia, sunt istados abertos cunflitos importantes chi ant fatu vìtimas numerosas intre tziviles e militares, comente in sa gherra de Corea, sa gherra de Indotzina, sa gherra de su Vietnam, sa gherra in Afghanistan. +Is Istados Aunidos ant tentu pòdere de cuntrollu mescamente subra is istados de su cuntinente americanu, in ue ant tentu rolu de importu in s'iscontzu de guvernos, ruta e costitutzione de règimenes autoritàrios (foras de Cuba, dae su 1962 suta ròdia soviètica). Unione Soviètica e Tzina, is potèntzias comunistas majores, ant tentu lucuru dae sa decolonizatzione in s'Àfrica e su sud-estu asiàticu. S'Europa s'agataiat intames ispartzida intre sa ròdia de is Istados Aunidos, chi teniat pòdere subra su chirru otzidentale, e sa ròdia de s'Unione Soviètica, subra s'orientale. +Àteros istados ant intames mantentu posidura intermèdia intre is duos blocos, formende pro una tzerta iscurta de tempus su movimentu de is istados non-alliniados, chi proclamende sa neutralidade, giogaiant subra is rivalidades intre is blocos pro otènnere cuntzessiones bàrias. Est su casu de Ìndia, Egitu e Jugoslàvia. + +Càucasu: +Su Càucasu (in azeru: "Qafqaz"; in russu: "Кавказ"/"Kavkaz"; in georgianu "კავკასიონი"/"Kawkasioni"; in armenu: "Կովկաս"/"Kovkasum"; in turcu: Kafkas; in persianu: "قوقاز") est una regione naturale posta a sa làcana intre Europa orientale e Àsia otzidentale, su mare Nieddu e su mare Càspiu, chi contat una cadena de montes propia, sa cadena de su Càucasu e is bàsciuras chi ddi istant a inghìriu, pro una longària totale de unos 1.200 km. +Su pitzu chi arribat a artària majore est su monte Elbrus, cun 5.642 metros subra su mare, ma s'agatant fintzas àteros montes chi imbatent a prus de 5.000 metros, comente fintzas a prus de 4.000. +Sa regione bantat istòria bariada e antiga, sende chi est istada bìvida e s'agatat a sa rughera de numerosos pòpulos e tziviltades, dae chi nde dependent is atuales componiduras ètnicas, religiosas e linguìsticas. +Mancari geograficamente fatzat mescamente parte de s'Àsia, culturalmente su Càucasu est cunsideradu istrintamente ligadu a s'Europa. +Subregiones. +S'àrea podet èssere partzida in duas subregiones: +Istados caucàsicos. +A sa regione appartenent is istados indipendentes chi sighint: +Su territòriu suta guvernu russu est cumpostu dae 7 entidades federàles: + +Mare Nieddu: +Su mare nieddu est postu intre Europa, Càucasu e Anatòlia. Largu unos 1.500 km de s'uestu a s'estu, e unos 60 km de norte fache a sud, s'isterret subra una subrafache de 413.000 km². S'agetivu currespondente est « pònticu », chi dependet de su nùmene tentu in antighidade, est a ischire "Pontu Eusinu". +Commùnicat in su notre cun su mare de Azov peri s'istrintu de Kerci, e in su sud cun su mare Mediterràneu, peri su Bòsforu, su mare de Màrmara e is Dardanellos. A cara de is costeras de uestu e de norte si sighit cun numerosos « limanos » (lagunas navigabiles cun salinidade e abbulizadura chi bàriat cun s'istasone, e chi serbint a is pisches pro s'inciovadura). +Su clima est mediterràneu in istadiale (bascosu, sicu e solianu), ma cuntinentale in ierru (fridu istradu, su mare podet astragare, is niadas sunt fitianas), cun nèbidas fitas in is istasones intermedianas. Durante is temporadas de ierru, is undas sunt curtzas ma artas, e podent arribbare dae prus bandas a sa borta, cun efetu de fàghere sa navigatzione incolliosa. + +Crimea: +Sa Crimea (in tàtaru de Crimea: Qırım cun signìficu de « montigru meu » ["qır" « montigru », "im" « meu »], in russu: Крым, in ucrainu: Крим) est una penìsula cun istèrrida de 26 945 km², posta a su sud de s'Ucraina e a s'uestu de sa regione russa de Kuban, chi ispronghet a mesu de su mare Nieddu. Sa penìsula est fentomada pro is bìngias, is frutales, is logos de vacàntzia, is sitos archeològicos e fintzas is logos turìsticos comente s'istatzione balneare de Jalta (in ue, in s'istadiale de su 1945 ant tentu logu is acòrdios intre Churchill, Roosevelt e Stalin). Sa capitale de sa Crimea est Simferopol. Sa tzitade de Sebastòpoli, portu militare de importu chi s'agatat in su sud-uestu de sa penìsula, subra su mare Nieddu, disponet de istatutu ispetziale de tzitade federativa, a foras dae sa repùblica de Crimea. +Istòria. +Currespundente a s'antiga Tàuride, sa Crimea a fatu parte, dae s'antighidade a su de 13 sèculos de su mundu grecu e bizantinu, semper abarrende aberta a manu de su norte a is pòpulos de is istepas (tzimmerios, iscitos, gotos, mòngolos, turcòfonos e àteros). In su de 15 sèculos fiat passada a s'impèriu otomanu, in su de 18 sèculos a s'impèriu russu e in su 1922 fiat intradu in s'Unione Soviètica. In sinu a cust'ùrtima, costituiat a primìtziu una repùblica sotzialista autònoma, a coa unu oblast chi fiat parte de sa repùblica federale soviètica russa fintzas a su 1954, annu cando fiat tzedida a sa repùblica sotzialista soviètica ucraina. A s'acabu de sa segunda gherra mundiale, sa populatzione de etnia tàtara chi bi biviat at dèpidu subire una deportatzione. +In su 1991, a fatu de sa ruta de s'URSS, sa Crimea at otentu istatutu de repùblica autònoma in sinu a s'Ucraina indipendente. +In su martzu de su 2014, cun sa crise de Crimea, a cunsighidu de unu referendum unilaterale - sende chi non reconnoschiat is autoridades noas provisòria de Kiev, chi pro revesa non reconnoschiant balididade a su referendum - su parlamentu crimeanu a proclamadu sa setzessionede sa repùblica de Crimea e s'annessione a sa Rùssia. Atualmente s'Ucraina pretendet sa Crimea e sa resolutzione de s'assemblea generale de s'ONU 68/262 e dennegadu cale chi siat balididade a su referendum. +Demografia. +Sa Crimea contat populatzione de unos 2,4 milliones de bividores, in imminorigamentu adasianu ma costante dae is annos '90. In su 2001, sa cumponidura ètnica de sa repùblica de Crimea (duncas Sebastòpoli no est inclùdida) fiat partzida comente sighit: +Sebastòpoli in su 2007 contaiat imbetzes unu 71% de russos, unu 24% de ucrainos, unu 1.5% de bielorussos, unu 0.7% de tàtaros, unu 0.5% de tàtaros de Crimea, unu 0.3% de armenos, unu 0.3% de ebreos, unu 0.2% de moldavos, e unu 0.2% de azeros. + +Sardu aristanesu (variedade de su sardu): +Su sardu aristanesu est una variedade de su sardu campidanesu, faeddada in sa provìntzia de aristanis. S'isparghidura e is caraterìsticas de custu grupu de dialetos resurtat pagu omogènea e allindàbile, ma su chi ddu sèberat dae is àteras variedades est sa cumpresèntzia de fenòmenos tìpicos de su sardu logudoresu, subra una base essentzialmente campidanesa, chi si manifestat in manera mudangiosa dae una bidda a s'àtera. Si podet nàrrere ca, in manera bastante prevedìbile, is aspetos intermèdios intre sa macro-variedade campidanesa e logudoresa de sa limba sarda si faghent prus marcados movende dae sud fache a norte e de ovest fache a est. +In lìnia prus generale su sardu aristanesu est insertàbile in su grupu de is variedades de mesania, un'àrea linguìstica murra e cun tremenes pagu pretzìsos, a mesu intre campidanesu e logudoresu, in ue coesìstent fenòmenos de cumpromissu, chi in s'impare formant sa de tres variedades (o de bator cunsiderende su nugoresu che unu grupu autònomu) de su sardu. In sensu ladu, nd'est inclùdida in intro totu s'àrea tzentrale de s'ìsula, tochende dae su Campidanu de Aristanis e su Montiferru, fintzas a s'Ogiastra, passende atraessu Guilcer, Barigadu, Mandrolisai, Sarcidanu e Barbàgia de Seulu. +Caraterìsticas. +Sa variedade aristanesa de su campidanesu pigat is caràteres prus ischetos in is biddas chi s'agatant a pena prus a su norte de Aristanis, fintzas a is chi s'agatant a làcana cun su Montiferru (in ue franca Narabuia chi est solu tzentru de allega campidanesa, in totu is biddas est faeddada una carchi forma de logudoresu) e in totu su Barigadu, subregione chi s'agatat a s'est e pagu prus a norte de Aristanis. Chircare de ddi trassare tremenes pretzisos no est comente chi siat possìbile. +In s'àrea de Campidanu s'agatant in antis de totu caraterìsticas pròpias a sa zona, intre is prus innovadoras de sa variedade campidanesa, comente s'elisione de sa -l- intre cunsonantes (soli>soi, sali>sai, colori>caori) o meda prus raramente su passàgiu a sa -b- (soli>sobi, sai>sabi, colori>cabori), s'elisione de sa -n- intervocàlica (pani>pãi, manu>mãu, binu>biũ), s'elisione de sa -r- in is faeddos cun -rt- (portu>potu, ortu>otu, borta>bota/'ota) e una tendèntzia forte a s'inversione de is cunsonantes (chircare>cricai, cabra>craba, birdi>bridi/bidri). A custos s'azunghent fenomenos tìpicos de su logudoresu, chi si manifèstant in manera vària dae una bidda a s'àtera. In totu s'àrea e fintzas prus a giosso, ispronghende a sa Marmidda setentrionale e a manu de Campidanu de Mesu est comunu nàrrere "limba" in logu de "lingua", comente fintzas "sambiri" in logu de "sanguini", o s'impitu faeddos de derivatzione logudoresa prus chi non campidanesa, comente "zai"/"giai" in logu de "donai" (meda raru s'impitu de cust'ùrtimu faeddu, chi pigat fatuvatu fintzas significados unu pagu diferentes). +A s'imbesse de su campidanesu, sa prima persona a su tempus passadu no tenet desinèntzia in -amu/-emu, ma -aiu/a o -iu, paris a s'àrea tzentru-setentrionale de Sardigna (esempru: non "deu andamu", ma "deu andaiu/a" o incurtzadu "deu" "andau"). +In s'àrea de su Barigadu sa punna a s'elisione de is cunsantes s'ispèrdet, ma aguantat s'inversione de cunsonantes, in manera però prus pagu marcada. +Su seneghesu, mancari uffitzialmente insertadu in sa variedade logudoresa, tenet caraterìsticas numerosas chi nche dd'acostant a custu grupu. A costadu de trassas tipicamente logudoresas comente faeddos chi agabbant in "-e"/"-os", artìculos deminatìvos plurales "sas"/"sos" in logu de "is", bi si podent seberare fenòmenos annovadores de su campidanesu, a esempru fatuvatu s'elisione de sa -n- intervocàlica (pane>paē). +Suta-partzidura. +Si podent trassare tres lìnias de partzidura printzipales: + +Corea de su Norte: +Sa Corea de su Norte, uffitzialmente Repùblica Democratica Populare de Corea ( Hangul: 조선민주주의인민공화국; Hanja: 朝鮮民主主義人民共和國; "Chosŏn Minjujuŭi Inmin Konghwaguk"), est unu istadu de s'Àsia orientale postu in su chirru setentrionale de sa penìsula coreana. Sa capitale e tzitade majore est Pyongyang. +Geografia. +Sa Corea de su Norte tenet istèrrida de 120,540 km2 e contat unos 24.900.000 bividores. Allàcanat in su norte e norte-uestu cun sa Tzina, atraessu sos frùmenes Amonk e Tumen, una parte minore de su cursu de su Tumen faghet fintzas de làcana cun sa Rùssia. Sa làcana meridionale passende a longu de su de 38 parallelos, dda seberat dae sa Corea de su Sud, in sa zona demilitarizada de Corea. Sa legitimidade de custu tremene no est atzetadu ne dae s'unu ne dae s'àteru istadu, sende chi amboduos pretendent de èssere legìtimados a su guvernu de sa penìsula intrena. +Istòria. +S'impèriu de su Giapone s'aiat annessionadu sa Korea in su 1910. A pustis de su rendimentu de su Giapòne in su 1945, chi at signadu s'acabu de sa segunda gherra mundiale, sa Corea fiat partzida in suas zonas dae Istados Unidos de Amèrica e Unione Soviètica, cun su norte ocupados dae is sovièticos e su sud dae is americanos. Is negotziados de re-aunimentu fiant fallidos e in su 1948 fiant formados duos guvernos ischirriados: sa Repùblica Democràtica Populare de Corea e sa Repùblica de Corea. Is pretesas de soberania subra s'àteru istadu ant betidu a sa gherra de Corea, iscopiada in su 1950. S'acòrdiu de armistìtziu fiat agatadu in su 1953, afiantzende su tzessade-su-fogu, ma peruna paghe est mai istada firmada. Ambaduos is istados sunt istados atzetados in is Natziones Unidas in su 1991. +Sa Corea de su Norte si narat uffitzialmente istadu sotzialista autosuffitzente e organizat eletziones, ma est ispartamente cunsiderada una ditadura descrita che totalitària e stalinista, caraterizada dae unu elaboradu cultu de sa personalidade de Kim Il-sung e de sa famìlia sua. Organizatziones internatzionales ant valutadu violatziones de is deretos umanos chentza cumparàntzias in su mundu cuntemporàneu. Su partidu de is traballadores de Corea, dirigidu dae unu membru de sa famìlia a cumandu, tenet pòdere subra s'istadu e ghiat su Fronte Democràticu pro su Re-aunimentu de sa Pàtria, de chi a totu is uffitziales polìticos est pedidu de èssere membros. +A manu a manu sa Corea de su Norte s'est gradualmente istesiada dae su mundu comunista. Su Juche, ideologia de autosuffitzèntzia natzionale, est istadu intradu in sa costitutzione che una ""aprigu creativu de su Marxismu-Leninismu"" in su 1972. In su 2009, sa costitutzione est istada torrada a emendare, fulliende su referimentu curtzu a su comunismu. +Economia. +Is mèdios de produtzione sunt tentos dae s'istadu, peri impresas diretas da custu e fatorias colletivizadas. Sa prus parte de is serbìtzios comente sanidade, educatzione, acasàgios e produtzione de mandigares sunt finantziados dae s'istadu e sussidiarizados. In is annos '90, sa Corea de su Norte at sunfridu una caristia e sighit a dèpere gherrare pro sa produtzione de is alimentos. +Sa Corea de su Notre sighit su "Songun", chi benit a èssere una polìtica chi ponet a in antis de totu is chistiones de interèssiu militare. Est sa sotziedade prus militarizada a su mundu, cun unu totale de 9.495.000 intre reservas e personale paramilitare ativos. S'esèrtzitu de 1,21 milliones de militares est su de 4 prus mannu in su mundu a fatu de su de Tzina, Istados Unidos de Amèrica e Ìndia. Tenet fintzas armas nucleares. + +Richard Simmons: +Milton Teagle Simmons (New Orleans, Louisiana, 12 de trìulas, 1948), est unu còmicu e attore americanu. + +Mauro Pili: +Mauro Pili (Carbònia, 16 de Mes' 'e Ladamini 1966) est unu politicu italianu. Est instadu eligiu in su 1993 e in su 1998 sindigu de Igresias e in su 1999 Presidente de sa Regione Autònoma de sa Sardigna. In su 2006 est diventadu deputau cu Forza Italia et in is 2008 e 2013 cu Il Popolo della Libertà. In su 2013 at lassadu su PdL e at fundadu su partidu "Unidos". + +Su Secretu: +Su secretu ("El secreto de Puente Viejo") esti ua soap opera spagnola trasmissa de su 23 febbraiu de su 2011 in s'emmittenti televisiva Antena 3, e dadi iscritta sa spagnolla Aurora Guerra. +In Italia esti in onda de su 10 de giugnu de su 2013 in Canale 5. Su 2 febbraiu de su 2015 in Spagna sa soap adi superau 1000 puntadasa. +Ambientatzioi i trama generalli. +Primma stagioi. +Sa primma stagioi esti ambientada in sa bidda de Puente Viejo, in Spagna in su 1902-1903 +Raccontada s'istoria de una lavadora, Pepa Balmes, che oidi ciccai su fillu che sesi annus prima d'ianta liau, i ca teidi Angiustias, sa mulleri de u soldadu, Tristan Castro Montenegro, s'attru protagonista. Doppu ua surra de impedimentus, is innamorausu si coianta con sa fellicidadi de dotta sa bidda de Puente Viejo. Sa lavadora si morridi (però no esti berus) candu deppidi partorì sa filla sua, Aurora. +Segunda stagioi. +Sa segunda stagioi teidi u'saltu temporalli de 16 annusu: esti ambientada in su 1919-1920. +Is protagonistas de esta stagioi funti Maria Castaneda, filla de Emilia e di Alfonso, e fillora de Donna Francisca, e de Gonzalo Valbuena, diaconu mandau in Puente Viejo para aggiudai su preidi de sa bidda, Don Anselmo. Teidi u ruollu marginalli Tristan, che si fidanzada cun Candela, ua pasticcera trasferida in Puente Viejo de pagu tempus. S'amori de Maria e Gonzalo, che esti su fillu de sa lavadora e esti quindi Martin, esti ostacolau de Fernando Mesia, che Maria si coiada. Tristan e Candela si coianta, però bessendi de sa cresia, Jacinta Ramos, ua macca che in precedentza, pensada de essi Aurora, sa filla de Tristan e Pepa. Successivamenti, protagonistas funti sempri Gonzalo e Maria, cun Aurora e 'u nou proitagonista, Conrado Buenaventura. + +Irwin Keyes: +Irwin Keyes (New York City, New York, 16 de martzu, 1952 – Los Angeles, California, 8 de trìulas, 2015), fit unu còmicu e attore americanu. + +Daniel Tosh: +Daniel Dwight Tosh (Boppard, Rhineland-Palatinate, 29 de maju, 1975), est unu còmicu e attore americanu. + +Ice Cube: +O'Shea Jackson, Sr. (Los Angeles, California, 15 de june, 1969), est unu còmicu e attore americanu. + +Omid Djalili: +Omid Djalili (Chelsea, London, 30 de september, 1965), est unu còmicu e attore americanu. + +Abe: +àbe, nf: abi, àbia, ape zenia de babbautzu (upm) in colore de castanza, cun sas alas, chi faghet a chedha manna (puzone) siat desesi e siat pesadu e contivizadu in sos casidhos pro su mele, sa chera e àteros produtos; s'abe si distinghet in tres castas: abe fémina (abi maista), sa chi triballat mescamente chirchendhe su durche in sos fiores (e punghet puru, ca zughet s'agu e in su casidhu podet tenner s'impreu de sa difesa), abe mascru (abe manna), bonu solu pro inzendrare sa cria de s'abe reina, s'abe reina (abiera), chi faghet sa cria (abrudhu) e cumandhat totu su puzone; s'abe faghet desesi in tuvas de àrbure (casa), ma pruscatotu la contivizan in casidhos de ortigu o de linna fatos addatos pro collire su mele / sa cria = su fedu nou chi depit nasci; abe casidhera = de casidhos; scussua = puzone de abe chi, si no si ’ochit s'abe reina (noa o betza, segundhu), candho naschet su puzone nou lassat su casidhu e si fuit a fagher un'àteru nidu abba 1 csn: esser chei s'abe de sos casidhos = triballantes meda; andhare che puzone de abe = abarrai sempri in movimentu; biri s'abi in celu = bider bene meda; abe mascru (nâdu in suspu de unu) = mandronatzu, chie istat ammandronadu ispetendhe chi triballen sos àteros candho s'abe punghet, cun sa puntura bi lassat sa mata ¸ sa mata chei s'abe che li fàlede! ¸ scugurrau boliast de una sciurma de abis! ¸ in sos fiores bi est s'abe paschendhe totu impodhinada 2. tengu una múida a conca chi mi parit de portai una scursur'e abis ¸ feminas chi si presumin in gradu: bidu conca de soldadu curren che abe a su moju! (G.Ruzzone) ¸ andhat che puzone de abe ¸ si betat che abe a moju ¸ mandrone, no ses chei s'abe de sos casidhos, no!Abi, Abis prb: dae s'abe dulcura e salude crp, apis mellifica. + +Pyongyang: +Pyongyang (/ˈpjɒŋˈjæŋ/; 평양; 平壤), pronùntzia coreana: , literalmente: "logu ladu" o "logu paghiosu") est una tzitade de unos 3.255.000 bividores, capitale de sa Repùblica Democràtica Populare de Corea e fintzas sa tzentru prus manna de s'istadu. +Pyongyang, in antis cabulogu provìntziale, at balangiadu importu a pustis de su 1945, cando, acabada s'ocupatzione giaponesa, fiat torrada a ocupare de is tropas sovièticas. Fiat fata capitale provisòria de sa repùblica in su 1948, sende chi su guvernu punnaiat a recunchistare sa capitale uffitziale, chi beniat a èssere Seul. +Durante sa gherra de Corea fiat addanniada graemente, siat ca pro ite ocupada dae is fortzas de sa Corea de su Sud, siat pro su bombardamentu de s'ONU in su 1952. Fiat torrada a pesare gràtzias a agiudos chi beniant mescamente dae s'Unione Soviètica, a chi si depet parte de s'atuale assètiu urbanu e architetònicu de sa tzitade. + +Sèrbia Bianca: +Sèrbia Bianca o Soràbia (in serbu latinu "Bela Srbja") connota fintzas che "Bojka" (in tzirìllicu : "Бојка"), est su nùmene antigu de sa Lusàtzia, logu in ue is serbos si fiant acusorgiados pro sa prima borta in s'Europa tzentrale. Sa regione posta in s'estu est connota che "Croàtzia Bianca" (s'agatat in su sud de sa Polònia, ispronghende fintzas a Cracòvia). Su faeddu "bela" (biancu), in islavu est impitadu pro desinniare s'uestu. Sèrbia bianca diat duncas istare pro "Sèrbia otzidentale". +Atualmente sa Sèrbia bianca, narada Lusàtzia, est bìvida dae is "serbos de Lusàtzia, o sorabos. +In die de oe est una regione de sa Germània orientale, chi s'agatat in a sud e a estu de Berlinu, intre is frùmenes Elba e Saale, ma a in tempos antigos s'iscampiaiat fintzas a ammuntare is atuales territòrios de is Land de Sassònia-Anhalt, Turìngia e Sassònia. Totu custas regiones, isbuidadas de is bividores germànicos issoro dae is migratziones de su de 4 e de 5 sèculos, fiant populadas de serbos biancos. A primìtziu de su de 14 sèculos, una lege de s'impèriu aiat controidu s'impitu de sa limba serba in sa bidda de Bernburg, in ue fiat galu faeddada. +Atualmente sa Sèrbia bianca, narada Lusàtzia, est bìvida dae is serbos de Lusàtzia, o sorabos. Issos sunt resissidos a cunserbare fintzas a is tempos nostros sa limba e is traditziones de cosa issoro, ma sa minoria soraba a pagu a pagu est imminorighende·si·nche etotu. +Is sorabos intre issos e issos si narant "Serbja" (in artu sorbu) o "Serby" (in bassu sorbu). A su territòriu issoro ddi narant "Serby" e s'agetivu chi ddi currespundet est "serbski". Custas formas sunt anàlogas a is serbas "Srbi", "Srbija" y "srpski"; est a nàrrere ca custos pòpulos si narant issos etotu cun matessi nùmene e de fatu in àteras limbas islavas, comente su serbocroatu o s'islovenu, non b'at diferèntzia intre ambas is denomintziones, e pro custa resone recurrent a su faeddu "lužički Srbi" ("serbos lusatzianos"). +Is dialetos sorabos tenent simbigiàntzias notabiles cun su cecu, s'islovacu e su polonesu, e impare a custos apartenent a su grupu de is limbas islavas otzidentales. +Sa totalidade de sa populatzione chi faeddat su sorabu che limba mama, tambene faeddat su tedescu a su mancu dae sa fine de su de 19 sèculos. In su 2001 si carculaiat ca intre 40 e 20 mìgia pessones faeddaiant su sorabu. + +Tràchia: +Sa Tràchia, o Tràtzia (in bùlgaru: Тракия/"Trakija"; in gregu: Θράκη/"Thráki"; in turcu: Trakya) est una regione de su sud-estu de s'Europa, posta in sa penìsula Balcànica e ispartzida intre Bulgaria, Grèghia e sa parte europea de sa Turchia. +In tempus andadu, custa regione istòrica s'isterriat dae sa Matzedònia a su mare Nieddu, dae su mare Egeu a su frùmene Danùbiu. Is tremenes ant tentu variatziones in is perìodos diferentes de s'istòria. Is montes Rodopes seberant sa Tràchia grega dae sa bùlgara e su frùmene Evros sa Trachia turca dae sa grega, denomindas respetivamente «Tràchia otzidentale» e «Tràchia orientale». +Is tzitades printzipales de sa zona sunt Istanbul (in antis Costantinòpoli, Kallipolis, Edirne (in antis Adrianòpolis), e Tekiradag, totus agatante·si in Turchia. In sa zona grega s'iscerant is tzentros majores de Komotini, Xanthi e Alexandròpolis. +Sa regione de sa Tràchia est essentzialmente agrìcola e bi si produent tabacu, arrosu, trigu, cotone, seda, ògiu de olia e frutas. + +Komotini: +Komotini (in gregu: Κομοτηνή; in turcu: Gümülcine) est una tzitade de unos 67.000 bividores in sa regione de Matzedònia orientale e Tràchia, in su norte-estu de sa Grèghia. Est sa capiale de s'unidade regionale de Rhodope. Fiat su tzentru amministrativu de sa subra-prefetura Rhodopes-Evros fintzas a s'abolitzione in su 2010, cuns su Pianu Kalliratis. +Komotini est sea de sa Universidade de Tràchia Demòcritu, fundada in su 1973, cosa chi nde faghet logu de atraida pro bàrios millis istudentes gregos e istràngios. Est unu de is printzipales tzentros amministrativos, finantziàrios, culturales de su norti-estu de sa Grèghia. Est fintzas tzentru mannu de massaria e allevamentu. S'aèrgiu e s'istile de vida cumbinadu de elementos otzidentales e orientales ant fatu de Komotini tzitade destinatzione de interèssiu pro su turismu. +Una parte cunsistente de sa populatzione est de limba mama turca e religione islàmica. + +Tzipru de su Norte: +Tzipru de su Norte o Repùblica turca de Tzipru de su Norte" (incurtzadu RTCN) in turcu Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti" (incurtzdu in "Kuzey Kıbrıs"), in gregu modernu Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου (incurtzadu in "Βόρεια Κύπρος" o "ΤΔΒΚ"), est unu istadu non reconnotu, foras dae sa Turchia, chi ocupat su chirru setentrionale de s'ìsula de Tzipru. At proclamadu indipendèntzia su 15 de onniasantu 1983, noe annos a pustis de s'ocupatzione militare de sa parte setentrionale de s'ìsula, acuntessida in su 1974 e trubada dae sa Turchia in reatzione contra sa voluntade proclamada dae unu grupu de uffitziales de sa guardia natzionale tzipriota (su EOKA-B, ghiadu dae Níkos Sampsón), de torrare a aunire politicamente s'ìsula a sa Grèghia, a fatu de unu corpu de istadu in ue aiant depostu su presidente Mikhaíl Makarios. +S'istadu tenet istèrrida de 3,355 km2 e populatzione de unos 286.300 bividores. +Sa Turchia est galu solu istadu chi ddu reconnoschet e chi dd'apoderet militarmente, economicamente, demograficamente e diplomaticamente. S'ONU e su Cunsìgiu de Europa cunsiderant Tzipru Norte che sa parte setentrionale de sa Repùblica de Tzipru, « ocupada dae sa Turchia ». Is fortzas armadas turcas bi sighint a tènnere unos 30.000 sordados e sa Turchia bi at favoressidu s'acusorgiamentu de unos 120.000 colonos anatòlicos dae su 1979. +In su 2004, in bista de s'adillida de sa Repùblica de Tzupru a s'Unione Europea, unu pranu de re-aunimentu propostu dae s'ONU, naradu "pranu Annan", est istadu sutapostu a referendum. Su pranu est atzetadu dae su 65% de is tzipriotos turcos, sende chi permitet unu reconnoschimentu legale e autonomia territoriale in sinu a s'istadu tzipriotu. Est però istadu refudadu dae su 75% de s'eletoradu tzipriotu gregu, ca pro ite lìmitat a su 33% su nùmeru de refugiados autorizados a torrare a is domos issoro e a pigare duncas possessu de is benes chi ddis apartenent. Custu resultadu impedumat su re-aunimetu polìticu de s'ìsulae su reconnoschimentu internatzionale de sa parte ocupada dae sa Turchia: "de facto" sa zona turca non faghet parte de s'Unione Europea e est escluida de s'unione econòmica, monetària, fiscale o doganale e de is acòrdios de Schengen de chi faghet parte "de jure" sa Repùblica Tzipriota. Unu àteru elementu chi blocat su re-aunimentu de s'ìsula (e de cunsighidu s'adillida de sa Turchia a s'Unione Europea) est su fatu ca sa Turchia non reconnoschet sa repùblica Tzipriota. +Dae su 2004 comente chi siat, s'organizatzione de sa cunferèntzia islàmica ocordat a s'istadu turcu de Tzipru Norte s'istatutu de osservadore suta nùmene de « Istadu turcu de Tzipru ». Sa Gàmbia e su Pakistan sunt is raros istados presentantes s'augùriu de cunsiderare Tzipru Norte unu istadu a parte a totu is efetos. + +Europa tzentrale: +S'Europa tzentrale, fintzas Mitteleuropa, est sa regione de s'Europa posta a sa rughera intre Europa Otzidentale, Europa Setentrionale, Europa meridionale e Europa orientale. Rapresentat su tzentru istòricu de su cuntinete, non de cunfundere cun su tzentru geogràficu, postu a mesu caminu intre otzeanu Atlànticu e montes Urales. +Su faeddu e s'interèssiu in sa regione etotu at torradu a bessire a foras a fatu de s'acabu de sa gherra frida, chi at partzidu politicamente in duos chirros (estu e uestu) s'Europa pro durada de una barantina de annos. +Prus chi non una entitade fìsica, s'Europa tzentrale est unu cuntzetu geogràficu e culturale, cun una istòria comuna chi dda sèberat dae is àreas a curtzu. +Istados. +Is istados de s'Europa tzentrale sunt fatufatu agrupados fintzas che istados orientales o otzidentales. Is istados allistados a bàsciu sunt nointames cunsirados tzentrales segundu medas funtes: +Àteros indìtos, pro resones istòricas tirant a mesu fintzas territòrios chi ant fatu parte de s'impèriu Àustro-Ungheresu e de s'impèriu tedescu, duncas pro su chi pertocat su primu: +Is republicas bàlticas fiant intames de ròdia tedesca: +Partes minores de is istados chi sighint sunt fatufatu tentas a contu che partes de s'Europa tzentrale: + +Capu Testa: +Capu Testa (in italianu "Capo Testa") est una penisuledda (un'isula a narrer sa beridade, chi s'omine at cullegadu a sa Sardigna a pustis) posta in su nord Sardigna, a pagos km dae Lungoni. Dae Capu Testa faghet a bìder sas isulas de Lavezzi e su cabu de giossu de sa Còssiga. +Capu Testa est cara a sas Buccas de Bonifatziu e una tula pittica, in ue bi sun duas ispiaggias, la cullegat a sa Sardigna. Su promontoriu, in ue bi est unu faru de importantzia fundamentale pro naigare tra sas perigulosas Buccas de Bonifatziu, sun sas roccas tipicas gadduresas de granitu, chi su bentu est consumende, e tenet unu perimetru de unos deghe km. +Sos romanos antigos impitaìan Capu Testa siat comente logu istrategicu, siat pro si pigare su granitu chi battìan a Roma. +Dae su cumintzu de sos annos Settanta, fintzas Capu Testa at isviluppadu su turismu e si cunsiderat comente unu de sos logos prus bellos e istimados de sa Gaddura e Sardigna intrea. Sas ispiaggias si impitan oe in die pro bi fagher nadare sos turistas. +Capu Testa est unu logu de interessu comunitariu (S.I.C.) puru. + +Kelsey Grammer: +Allen Kelsey Grammer (Charlotte Amalie, U.S. Virgin Islands, 21 de freàrgiu, 1955), fit unu còmicu e attore americanu. + +Simon Pegg: + +Buccas de Bonifatziu: +Sas Buccas de Bonifatziu (in corsicanu "Bucchi di Bunifaziu", in bonifatzinu "Bocche de Bunifazziu", in gadduresu "Bocchi di Bunifaciu", in frantzesu "Bouches de Bonifacio") est unu istrintòrzu de mare tra Còssiga e Sardigna, goi numenada pro sa bidda corsicana de Bonifatziu, e partzit su mare Tirrenu dae su mare Mediterraneu otzidentale. Dae su puntu chi est prus a probe, est longu 11 km e profundu massimu 100 m. Sas Buccas sun fentomadas tra sos marineris pro sas currentes de abba tottu bulluzadas e periculosas. +Su disaccattu prus connottu in sas Buccas de Bonifatziu fit cussu de sa frigada frantzesa Sémillante in su 15 de frearzu de su 1885. Sémillante aìat lassadu su portu de Tulone sa die innantis de andare conca a su Mare Nieddu, pro dare azudu in sa gherra de Crimea. Una temporada aìat però giuttu sa nae a si stumbare ind una costera: sa nae fit falada a giossu e non bi nde fit abarradu mancu un'omine, de sos 750 chi fin in cue. +A pustis chi una nae mercantile aìat cajonadu un'atteru disaccattu mannu, est proibidu a colare in sas Buccas a sas naes chi battin cosa chi imbruttat s'ambiente. + +Porcu sardu: +Su porcu sardu est una ratza de porcu tipica de sa Sardigna. Est in sa lista de sas ratzas autoctonas in Italia. +Istoria. +Sa ratza paret chi siat giai presente in Sardigna dae su Neoliticu (mill. de VI A.C.). Ossos agattados naran chi su porcu sardu bi fit in edade nuraghesa (1800-238 A.C.) puru; a pustis, a tempus de sos romanos antigos, aìan fattu pascher meda su porcu. +In edade mèdia, in su segulu de XIV, bi at testimonia chi ponet regulas a pesare su porcu (Codighe Rurale de Marianu IV, judiche de Arbaree, e Carta de Logu de sa judichessa Elianora de Arbarèe). +Dae s'epoca moderna a oe, in su sartu de sa Sardigna est traditzione a pesare calicunu porcu: dontzi familia chi bivet in campagna tenet assumancu unu porcu masedu. Sa ratza est presente, subratottu, in sos padentes e pianos artos de su trettu de Nugoro e de s'Ozzastra, ma fintzas in su sartu de Tàtari, Campidanu e Sarrabus. A su solitu, si faghet crescher ind un'istadu areste o casi. +Su piemontesu Francesco Cetti, in su 1774, lu descrivìat gai: +In su 8 de lampadas de su 2006, an reconnoschidu sa ratza ufitzialmente cun D.M. n. 21664. +De su porcu o mannale si bogat sa carre e si nde faghet, prus chi ateru, prisuttu e sartizza a loriga. + +Luigi Miraglia (latinista): +Luigi Miraglia (Nàpoli, 28 de Santu Gabine de su 1965) est unu latinista e filologu classicu italianu. +Sicundu a su paperi "The New Yorker", isse est s'omine chi faveddat sa limba latina cun prus abbilesa in su mundu. +Vita. +Isse est de s'ereu de Luigi Miraglia, filosofu de su deretu e sindicu de Napoli in su 1901. A pustis de picare sa maturitate classica in su litzeu Umberto I de Napoli, in sa matessi tzitate attendet su cursu de lìteras classicas in s'universitate Federico II, in ube at tentu sa laurea cund una tesi iscrita totu in latinu; dapoi est resessitu a tenner su dottoratu de chirca in filolozìa classica in s'universitate de sos istudios de Salerno. +In su 1986 est bènnitu a èsser direttore de su fozu "Il trifoglio" e, in su 1989, consulente didatticu pro su "European Language Institute" de Recanati. +Dae su 1996, est direttore de s'Accademia Vivarium Novum, chi a primu tenìat sea in Montella (Avellino) e, dae su 2009, in Roma. In sa tzitate irpina, in prus, at imparatu italianu e latinu a sos dischentes de su litzeu issientificu "Rinaldo d'Aquino". At ammanizatu prus bortas e direttu cumbènnios internatzionales in supra de comente si imparen sas limbas classicas, de s'umanesimu e de su sinnìficu e balore issòro in die de como. +Dae s'annu accademicu 2009-2010 est mastru de elementos de allega latina e Latinitas viva in sa facultate de Literas Cristianas e Classicas ("Pontificium institutum altioris Latinitatis") de s'Universitate Pontificia Salesiana de Roma. +Nche at fatu intrare in Italia e fatu pro su grecu anticu puru su "metodu naturale" de Hans Henning Ørberg pro s'imparu de su latinu. + +Francesco Guardi: +Francesco Guardi (Venezia 1712-1793) pintore "vedutista", reconnottu comente " bonu iscolaru de Canaletto": in sos quadros suos sa lughe at una parte determinante. + +Baleare (cadalanu): +Su baleare est sa variedade de sa limba cadelana chistionada in sas ìsulas Baleares. +Vocabolariu. +Inoghe si ponet a paragone calchi frasia in limbazu baleare cun su cadelanu de Catalugna: +1 Pone mente chi fintzas in valentzianu si narat "per favor" in logu de "si us plau" / "sisplau". +Pro sos numeros "deghessete", "degheoto" e "deghennove", faghet a nàrrer "desset", "devuit" e "denou" in baleare, nono "disset", "divuit", "dinou" comente est in Catalugna. + +Universidade de Versailles: +S'Universidade de Versailles (jamada finas Versailles University, o solu UVSQ), s'agatat in sa tzittade de Versailles, in sa regione de Ile-de-France, in so Frantza. +S'universidade fit istada fundada in su 1991. + +École nationale de l'aviation civile: +S'École nationale de l'aviation civile (jamada finas French Civil Aviation University, o solu ENAC), s'agatat in sa tzittade de Tolosa, in sa regione de Midi-Pirenei, in so Frantza. +S'universidade fit istada fundada in su 1949. + +Institut polytechnique des sciences avancées: +S'Institut polytechnique des sciences avancées (jamada finas Polytechnical School for Advanced Technologies, o solu IPSA), s'agatat in sa tzittade de Tolosa, in sa regione de Midi-Pirenei, in so Frantza. +S'universidade fit istada fundada in su 1961. + +Bradley Cooper: +Bradley Cooper (Philadelphia, Pennsylvania, 5 Ghennàrgiu 1975), prus conotta comente Bradley Cooper, est unu cantante e attore americanu. + +Sardinia Radio Telescope: +Su Sardinia Radio Telescope (a s'ispissu incurtziadu in SRT) est unu radiotelescópiu postu in sa bidda de Santu 'Asili 'e Monti, in provìntzia de Casteddu. Nch'est bennidu a pitzus gratzias a unu traballu in cumone cun s'Istitutu de Radioastronomia de Bologna, s'Osserbatorju de Casteddu e cussu Astrofisicu de Arcetri (in sa tzittade de Firenze). +Su Sardinia Radio Telescope est s'istrumentu de tres chi s'Italia at postu, a pustis de cussos de Medicina (BO) e de Noto (SR), ma est cussu prus addainantis a libellu tecnologicu e fintzas su prus mannu. + +Osservatoriu de Casteddu: +Su Osservatoriu de Casteddu (Osservatorio Astronomico di Cagliari in italianu, "Cagliari Observatory" in inglesu) est unu castiadorgiu astronomicu chi tenit s'Istitutu Italianu de Astrofisica. Est attesu de Casteddu, in Sardigna, de unus 20 km. Fiat fundàu in su 1899 po studiai comenti sa terra girat. + +Domenico Millelire: +Domenico Millelire, nomìnzu chi istat pro Domenico Leoni (Sa Madalena, 1761 - Sa Madalena, 14 de Austu de su 1827) fit unu patriottu italianu, ufitziale in sa Regia Marina Sarda de su Regnu de Sardigna piemontesu. Est fentomadu ca fit su primu in s'istoria italiana a si pigare sa medallia de oro a balore militare. +Bida. +Fit su fizu de Pietro Leoni e Maria Ornano, fintzas sos tres frades suos fin ufitziales in Marina. In su 23 de Frearzu de su 1793 Domenico, chi fit a cumandu de sa flotta sardo-piemontesa, aìat binchidu a probe de sa Madalena sas naes de sa Republica Frantzesa. In ie bi aìat, tando cun su gradu de tenente, fintzas su zovanu Napoleone Bonaparte, chi in benidore dìat a bènner Imperadore de sos Frantzesos. Derettu a pustis, li aìan donadu comente presente sa medallia de oro e una paga de 300 francos a s'annu. + +Homer Simpson: +Homer Simpson (Homer Jay Simpson) su logu dae sos chi pro sa si pero no ca nai est de The Simpsons. + +Darth Vader: +Darth Vader (Anakin Skywalker) su logu sa si dae sos verbu chi ndi pero sa no ca totu de Star Wars. + +Carmen Souza: +Carmen Souza (Lisbona, 20 de maiu de su 1981) est una cantante portughesa. +De origine de Cabu Birde, faeddat creolu e portughesu. + +Grecia salentina: +Sa Grecìa Salentina est un'isula limbìstica posta in Puglia de zosso (provìntzia de Lecce), in ube istat unu populu (su grecanicu) chi tenet, comente limba pròpia traditzionale, su grecu. Difatis, cumprendet nove biddas in ube si chistiona(ba)t unu limbazu neo-grecu naratu griko. +A cumintzàre dae sos annos Novanta de su '900, an peròe mutatu sentidu a su faveddu "Grecìa Salentina", chi est oje tambene una parica de comunos, cun soddos chi lis donat s'Unione Europea; in su 2007 a sas nove biddas bi nde an postu fintzas ateras duas, chi no tenen su griko comente limba tradissionale. Oje in die, totu custas biddas fachen 54.000 persones chi bìven in ibe. +Mancari petzi Melpignano e Soleto no tenzan mancu unu chi faveddat griko, ateros comunos puru an perditu sa limba. Si nde fachet impreu galu in sas biddas de Sternatia, Martignano, Calimera, Corigliano d'Otranto e Zollino. +Sas biddas chi fachen parte de custa unione no cumpartzin petzi sa curtura e (in parte) sa limba, ma fintzas servìtzios. S'Unione tenet sea in Martano, ma de pac'ora la an movita a Calimera. +De s'Unione de comunos de sa Grecìa Salentina fachen parte undichi biddas: + +Diu vi Salvi Regina: +Diu vi Salvi Regina (Deus bos sarbet, Reina) est unu cantu religiosu dedicàu a sa Virghine Maria e iscritu in Italia dae santu Frantziscu de Geronimo in su 1675, ma una traditzione narat chi s'autore fit unu pastore de Niolu (Còssiga), Salvadore Costa. Sa cantone benit dae su Salve Regina, iscritu in latinu dae Adhemar de Monteil in su 1097. +Cando sa Còssiga aìat detzìdiu de si facher indipendente dae Genova, sa Consulta in sa bidda de Corte seperat su cantu comente innu natzionale, goi dimandande azutoriu a sa Virghine Maria. Dae tando, su natzionalismu corsicanu tenet su cantu in cunsideru comente innu de s'isula. +Faeddos. +Inoche s'iscritu, cun sa versione orizinale in italianu a un'ala e cussa in corsicanu a s'atera: + +Salve Regina: +Su Salve Regina est unu cantu in limba latina iscritu in s'Edade Mèdia. Lu aìat cumpostu Adhemar de Monteil. + +Phlebotomus papatasi: +Su Phlebotomus Papatasi, in limba sarda naradu muschineddu, babballotti pungidori, cruabeddu o màndiga e càglia, est unu babbautzu chi istat peri totu su Mediterraneu. Est unu ditteru de su suttaordine "Nematocera" e de sa familia "Psychodidae", est a nàrrer unu de cussos sutza-sambene, pretzìsu a una tzintzula pitìca. +Maladias. +Virus Toscana. +Cando punghet, su muschineddu podet trasmitter unu virus de sa familia Bunyaviridae, chi in intro de un'omine est cajone de una maladìa narada "dengue mediterranea" o "dengue adriatica"; sas segnas sun astenia, tzudda, punta de dolore a conca, musculos e pena de matta. +Leishmaniosi. +Meda prus grae est sa leishmaniosi animale chi podet acabbare a un'omine, si no si movet a la sanare in presse. + +Mariza: +Mariza (numene de naskida:"Marisa dos Reis Nunes"(Maputo, (Mozambico) 16 de nadale de su 1973) est una cantante de fado portughesa de origine africana. + +Latinu de s'Africa: +Su latinu de s'Africa fiat una limba noulatina chi fiat faeddada in Africa a tardu periodu romanu e primu bizantinu, innantis chi su Califfadu Omayyade si nche la aìat pigada in su 696. Si connoschet pagu e nudda de custa limba, ca in ie si iscribìat solu in latinu classicu, ma si narat chi su latinu africanu fiat giai bennidu diversu dae su latinu normale e, a pustis, s'arabu nche lu aìat bogadu cun sa conchista musulmana. +Ateras limbas a pare. +Muhammad al-Idrisi narat una cosa de importu mannu: iscriende a pitzus de sa Sardigna in su traballu sou ("Opus geographicum") descriet sos sardos: "sos sardos sun de raighina latinu-africana, ma si sun fattos barbaros, e biven a banda dae sos ateros latinos; sun corazudos e balentes, chi no lassan mai sas armas". +Santu Agostinu narat puru chi "origra africana no distinghet tra vocale longa o curtza". Custu nos podet iscobiare calicuna cosa subra sa limba sarda, chi tenet petzi 5 vocales (a, e, i, o, u) e dittongu perunu: sas chimbe vocales de su latinu, longas e curtzas (a/ā, e/ē, i/ī, o/ō, u/ū), si sun postas a pare chene distinghere sa longaria. +Ateras limbas allegadas in Africa de susu, innantis de su colunialismu europeu, fin sa limba franca mediterranea, unu ammisturu cun faeddos pigados dae arabu e limbas romanzas, e unu limbazu de s'ispagnolu chi nde aìan giuttu sos ebreos sefarditas. + +Palestinesos: +Sos palestinesos ("الفلسطينيون", al-Filastiniyyun) sun su populu de Palestina innantis de s'istadu de Israele. De raighinas paritzas, sa prus parte chistionat arabu e sun musulmanos, tenende ligàmines de importu cun comunidades cristianas antigas. S'identitade culletiva de palestinesu est in pelea contra s'Imperju Britannicu e su Sionismu. Chene istadu propriu dae su 1948, sos palestinesos si agattan in custas tres situatziones oje in die: + +Giapponesos: +Sos Giapponesos / -us o Japonesos ("日本人" Nihonjin, Nipponjin) sun su populu de su Giappone. Sos Giapponesos fachen su 98.5% de totu sa zente chi istat in ibe. Peri su mundu, prus o mancu 130 miliones sun de erentzia giapponesa; de custos, 127 miliones biven in Giappone. Zente de radichina giapponesa chi est in ateru locu si narat "nikkeijin" ("日系人"). Su faveddu "giapponesu" si podet impreare pro inditare a totu diferentes grupos etnicos, cumprendende sa zente de Yamato, Ainu e Ryukyu. + +Cinesos: +Si narat tzinesu o cinesu calesisiat persone o zente assotziada a sa Tzina (o Cina), siat pro chistiones de erentzia, natzionalidade, tzittadinàntzia, residentzia o ateru. +Ateros contos. +Paritzos grupos etnicos biven in Tzina. Siat issos, siat zente chi bi tenet ligamine, si podet narrer "tzinesu". +Sos tzinesos Han, su grupu prus mannu in Tzina, si poden cunsiderare comente a cussos "berdaderos" o "etnicos"; sos Han fachen majoria o manoria manna in ateros istados foras de Tzina, e cumprenden su 19% de su genere umanu. +Ateros sun sos Zhuang, Hui, Manchu e Uiguros. Sa Republica Populare Tzinesa bi nde reconnoschet 56, cun calicunu chi est in regiones amministrativas ispetziales. Taiwan, de manera ufitziale, reconnoschet sa presentzia de 14 tribù de indigenos, chi paris cun ateras fachen su 2% de sa populatzione taiwanesa. Sa lista de grupos etnicos in Tzina depet cumprender cussos de Tzina propria e Taiwan. +A tempus de gubernu Qing, su faveddu "populu tzinesu" ("中國之人" Zhōngguó zhī rén) fit in impreu pro inditare totus sos chi fin suzetos a s'Imperju de Mesu, cumprendende Han, Manchu e Mongolos. +Zhonghua minzu (tzinesu fattu simpre: "中华民族"; tzinesu classicu: "中華民族"; pinyin: Zhōnghuá Mínzú) o "natzione tzinesa" est unu cuntzettu chi brincat làcana etnica e cumprendet sos 56 grupos etnicos in Tzina chi si reconnoschiat dae, a su mancu, s'epoca Qing (1644–1911). "Zhonghua minzu" si naraiat tambene in sa Republica Tzinesa (1911-1949) pro inditare 5 grupos etnicos ebbìa. Custu faveddu nche at bocadu zhongguo renmin ("中国人民"), populu tzinesu, in impreu cando bi aiat Mao Zedong. + +Cynotherium sardous: +Su cynotherium sardous fit un'animale de sa familia de Canidae, totu estinghidu, chi bivìat in Sardigna e Còssiga in su Pleistotzène. Su degogliu de custu animale si depet a cando s'essere umanu at postu pede in sas duas isulas de su Mediterraneu. +Custa ratza de cane est andada a cussu chi, tando, fit un'agorru de terra sardu-corsicanu a sa falada de mare, ind una fase de astragu. S'isulamentu de sos mannos de Cynotherium at fattu a manera chi tale ispetzia, pro sichire a biver, aìat depidu cumintzare a papare cosas comente puzones o carcassa de animales prus mannos. Pro custa resone, fit bennidu piticu piticu, mannu comente mariane. +Paret chi su mannu de Cynotherium fit Xenocyon. A bortas, si cunsiderat comente chi fit istadu unu 'e s'ereu de sos urtimos "Canis arnensis" (o "Canis msbachensis"). + +Giya Kancheli: + +Lagu de Baratz: +Su lagu o lacu de Baratz est unu lagu de sa Sardigna, postu in sa provìntzia de Tàtari; mancari siat prus attesu dae Tàtari (30 km) chi nono dae s'Alighera (20 km, est a narrer 10 km de mancu), faghet parte de sa prima tzittade. Est s'unicu lagu naturale de totu sa Sardigna e si isterret pro unos 0.6 km². + +Plecotus sardus: +Su Plecotus sardus (Mucedda, Kiefer, Pidinchedda, & Veith, 2002) o origrone sardu est unu sorighe pinnadu de sa familia "Vespertilionidae" chi si agattat petzi in Sardigna. +Est unu tzuntzureddu piticu piticu, cund una conca e restu de carena longa 45 mm, su bratzu longu tra 41 e 42 mm, sa coa de 51 mm, su pei de una longaria chi bi andat tra sos 6,8 e 7,7 mm, sas origras tra 37,5 e 39 mm. Podet pesare fintzas a 9,5 g. +S'alipedde est un'ispetzia chi bolet istare ind unu logu firmu, essende sedentaria. Si podet agattare in grutas totu naturales, a si papare dontzi tipu de babbautzu, ca in cussas artifitziales no bi andat. +In ube est. +Custu tipu de tzurrundeddu istat solu in tres logos de sa Sardigna tzentrale: calicuna gruta a curtzu de Baunei in sa provìntzia de Ozzastra, Oliana in cussa de Nùgoro e a chirriu de su lagu Omodeu, in sa bidda de Ula (provìntzia de Aristanis). Bivet in padentes a artura bassa e a curtzu de costeras. +Pro su fattu chi s'animale bolet unu logu liberu dae sa presentzia de s'omine, e no bolet issu a lu istrobbare, sa lista ruja IUCN lu ponet comente ispetzia vulnerabile. + +2431: +S'annu 2431 est un annu incomintzadu sàpadu segundu su calendàriu gregorianu. + +2432: +S'annu 2432 est un annu incomintzadu domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +2433: +S'annu 2433 est un annu incomintzadu martis segundu su calendàriu gregorianu. + +2434: +Su 2434 est un'annu de su seculu de XXI cumintzàu in sa dìe de mèrcuris. + +2435: +Su 2435 est un'annu de su seculu de XXI cumintzàu in sa dìe de jobia. + +2436: +Su 2436 est un annu incomintzadu chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +Franco Bonisolli: +Est istadu unu tenore de ópera italianu, qui aiat bestidu sos pannos de Manrico (Il Trovatore) e Calaf (Turandot). + +Rovereto: +Rovereto est una tzitadina na de unos 31.000 persones, in provìntzia de Trento in sa regione de su Trentinu-Tirolu de su Sud. + +1455: +S'annu 1455 est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1427: +S'annu 1427 est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1399: +S'annu 1399 est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1371: +S'annu 1371 est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1343: +S'annu 1343 est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +1315: +S'annu 1315 est un annu incomintzadu in mercuris segundu su calendàriu gregorianu. + +Magadan: +Magadan (in russu Магадан) est una tzitade de unos 96.000 bividores, capitale de s'oblast de Magadan, in s'estu istremu de sa Rùssia asiàtica. +Magadan est una tzitade isulada de su restu de sa Rùssia, a chi est acapiada isceti peri una istrada chi dda aunit a sa Khamchatka. Sa tzitade chi s'agatat prus pagu istesiada est Jakutzk, posta a unos 2.200 km de distàntzia. +Est connota che su tzentru amministrativu de unu cunglomeradu de campos de traballos fortzados pro is presoneris oponidores a su regimene comunista, in is tempos de s'Unione Soviètica. Oe bi s'agatat su "Monumentu a is vìtimas de Stalin" in memoria de custu fatu. +Istòria. +Magadán fiat fundada in su 1930 in s'oru de su frùmene Magadan, a curtzu de sa cussòrgia de Nagayevo. Durante su guvernu de Josif Stalin fiat logu de importu pro sa trasida de is presoneris mandados a is campos de traballu (is "gulages"). +Dae su 1932 a su 1953 fiat su tzentru amministrativu de sa minera de oru majore de sa "Dalstroy", organizatzione de su NKVD (acrònimu de "Naródniy komissariat vnútrennij del", chi fiat unu dipartimantu de s'aparatu istatale sovièticu), incarrigada de is campos de traballu. Prus a fatu Magadan fiat fata portu pro is esportatziones de oro e àteros materiales estraidos in sa regione de Kolymà. Pro custu fatu sa populatzione fiat crèschida meda in presse e su 14 de trìulas 1939 aiat balangiadu tìtulu de "tzitade". + +Minnie Mouse: +Minnie Mouse logu su de dae sos 1928 verbu de agiudu chi Walt Disney sos Mickey Mouse. + +Mickey Mouse: +Mickey Mouse su logu de 1928 pigadu tempus fudi sos The Walt Disney Company. + +Pedde bianca in sa cultura giapponesa: +Bihaku ("美白") est unu faveddu giapponesu de su limbazu cummertziale chi bolet narrer "perfetamente biancu" e est un'imbentu pro bender cosmeticos e prodotos pro si facher sa pedde bianca. Sos prodotos sun fatos prus pro sa conca, chi non pro su restu de su corpus. + +Esàminu universitàriu: +Su esàminu universitàriu est una proa chi est a fàgher in universidade cando agabbat una materia imparada ind unu cursu de laurea, pro demostrare a su dotzente chi unu si la at abberu imparada. +S'esaminu podet esser iscritu, orale, a prozetu o unu pagu de totu custos; in prus, pro dare calicunu esaminu tocat a nde fagher ateros innantis, si est propedeuticu. Pro calicunu cursu de imparu, comente cussos chi punnan a dare connoschentzia de tipu praticu in logu de teoricu (unu laboratorju de architettura, pro esempiu), no est raru un'esaminu de fagher a grupos. Un'esaminu fatu si assotziat a unu botu. +In Italia, su botu de sos esaminos universitarios si espricat in trentesimos: su botu massimu chi si podet pigare est 30 cun laude, cussu minimu 18. Bi at peri proas chene botu perunu, chi dìan a serbire pro mustrare abilesa o idoneidade ind unu tzertu campu, ma segundu su DM 270/04 no faghet prus a los tenner in cunsideru comente esaminos. + +Mentalidadi coloniali: +Su cuntzetu de mentalidadi coloniali ("colonial mentality" in inglesu) est in pitzus de cussu sentidu de inferioridadi chi si intendint tzertas sotziedadis, a pustis de su colonialismu, una borta chi cussas funt intradas in cuntatu cun su schema de baloris de su colonitzadori in periodu coloniali. Su cuntzetu, po dda narriri in atera manera, bolit inditari su fatu chi su colonitzàu apat atzettàu is schemas de pensamentu e cultura de su colonitzadori, e dda tengat in cunsideru comente "superiori" cumparada a sa propia, chi creit issu etotu "inferiori". +Su cuntzetu in chistioni at portàu a arrexonamentus meda in is studius post-colonialis. + +Gherra pro procura: +Una gherra pro procura ("proxy war" in inglesu) est unu chertu armadu intra duas natziones, in ue s'una "no" chertat cun s'atera de manera direta. +Mancari custu cuntzetu podat indittare paritzas situatziones de cunfrontu armadu, bolet narrer una situatzione in ue duas unidades politicas (comente istados) in disamistade approfettan de una gherra esterna, fata a foras de sa lacana insoro, pro si negher in calicuna manera, pro esempiu faghende s'una dannu a s'interessu natzionale de s'atera giogadu in cussu tretu. +Custu tipu de chertu, a s'ispissu, mustrat una situatzione in ue sas duas natziones attacan s'alliadu de s'inimigu propiu, o/e assistin e azudan s'inimigu de s'alliadu propiu. +Sa pratica de fagher una gherra pro procura est bennida a cosa non rara dae cando, in su segulu de XX, est agabbada sa segunda gherra mundiale e fit cumintzada sa gherra fritta, e fit un'aspetu in ue sas duas superpotèntzias (Istados Unidos e Unione Sovietica) definian sos rapportos de fortza insoro. Si faghiat custu tipu de gherra, ca si timiat una gherra nucleare in casu de cunfrontu diretu. Bi aiat fintzas ateras resones pro s'artziada de numeru de gherras pro procura in su cuntestu mundiale. In sos annos tardos de sa gherra fritta, pro s'Unione Sovietica fit meda prus pagu costosu a armare o assistire sas fatziones inimigas de sa NATO, in logu de unu interventu diretu. In prus, su media televisivu aiat fatu bier a su publicu americanu su costu umanu e economicu de una gherra, cambiende su pensamentu insoro a pitzus de ponner a arriscu sa bida de soldados americanos. +Totu custu at giuttu a sa pratica de armare, in funtzione istrategica, fatziones in ateru logu chi fin in abbolotu: si penset a s'amparu chi sos Istados Unidos an donadu a sos jihadistas ("Mujahideen") in sa gherra russo-afghana. +Una gherra pro procura podet naschire puru dae una gherra interna chi, pro more de s'interventu de potere esternu, diventat de custa manera "internatzionalitzàda". Pro esempiu, sa gherra tzivile ispagnola fit cumintzada comente una gherra interna tra sos Natzionalistas filo-fascistas e sos Republicanos. Peroe, fit diventada a totu titulu una gherra pro procura cando sa Germania nazista (e alliados suos) aiat donadu amparu a sa fatzione natzionalista, e s'Unione Sovietica, su Messicu e ateros atores internatzionales lu aian invetzes donadu a cussa republicana. + +2931: +S'annu 2931 est un annu incomintzadu domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2932: +S'annu 2932 est un annu incomintzadu lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2933: +S'annu 2933 est un annu incumentzau giòvia segundu su calendàriu gregorianu. + +2934: +S'annu 2934 est un annu incumentzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +2935: +S'annu 2935 est un annu incumentzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +2936: +S'annu 2936 est un annu incomintzadu domìniga segundu su calendàriu gregorianu. + +2937: +S'annu 2937 est un annu incomintzadu martis segundu su calendàriu gregorianu. + +2938: +Su 2938 est un'annu de su seculu de XXI cumintzàu in sa dìe de mèrcuris. + +2939: +Su 2939 est un'annu de su seculu de XXI cumintzàu in sa dìe de jobia. + +2940: +Su 2940 est un annu incomintzadu chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2941: +S'annu 2941 est un annu incomintzadu domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2942: +S'annu 2942 est un annu incomintzadu domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2943: +S'annu 2943 est un annu incomintzadu martis segundu su calendàriu gregorianu. + +2944: +S'annu 2944 est un annu incomintzadu mèrcuris a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2945: +S'annu 2945 est un annu incomintzadu in chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2946: +S'annu 2946 est un annu incomintzadu in sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2947: +S'annu 2947 est un annu incomintzadu de dominiga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2948: +S'annu 2948 est un annu incomintzadu lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2949: +S'annu 2949 est un annu incomintzadu mèrcuris segundu su calendàriu gregorianu. + +2950: +S'annu 2950 est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2951: +S'annu 2951 est un annu incomintzadu chenàbura a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2952: +S'annu 2952 est un annu incomintzadu sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2953: +S'annu 2953 est un annu incomintzadu lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2954: +S'annu 2954 est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2955: +S'annu 2955 est un annu incomintzadu giòia a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2958: +S'annu 2958 est un annu incomintzadu sàpadu a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2959: +S'annu 2959 est un annu incomintzadu domìniga a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2960: +S'annu 2960 est un annu incomintzadu lunis a segunda de su calendàriu gregorianu. + +2961: +S'annu 2961 est un annu incumentzau giòvia segundu su calendàriu gregorianu. + +2962: +S'annu 2962 est un annu incumentzadu chenàbura segundu su calendàriu gregorianu. + +Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Turkmenistan: +Sa Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Turkmenistan (in turkmenu: "Түркменистан Совет Социалистик Республикасы"), connòtta fìntzas comènte RSS Turkmena fit unu istàdu federale comunista de s'Unione Sovietica. + +Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Moldavia: +Sa Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Moldavia (in moldavu: "Republica Sovietică Socialistă Moldovenească"), connòtta fìntzas comènte RSS Moldava fit unu istàdu federale comunista de s'Unione Sovietica. + +Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Estonia: +Sa Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Estonia (in estonu: "Eesti Nõukogude Sotsialistlik Vabariik"), connòtta fìntzas comènte RSS Estona fit unu istàdu federale comunista de s'Unione Sovietica. + +Montevecchio: +Montevecchio est unu logu de minera antigu. Su zassu est in s'ala sud-otzidentali de sa Sardigna, in sa provìntzia de su Campidanu de Mesu. Sa bidda de Genna Serapis (chi pero si narat sèmpiri "Montevecchio" in italianu) est immoi parti de Gùspini, mentres sa mina fait parti siat de Arbus siat de Gùspini. +Stòria. +Sa bogadura de mineralis, in Montevecchio, est a fài torrai agoa a is Fenìtzius e Romanus antigus. In su 1842 fiat cumintzada s'atividadi de estratzioni moderna, gratzias a imprendidoris comenti Giovanni Antonio Pischedda e Giovanni Antonio Sanna. A pustis, fiat sa sienda Montecatini a si ndi pigai su logu. Sa bidda teniat prus de 3000 personas candu si traballàat: ant firmau s'attividadi in su 1991. Sa minera de Montevecchio est immoi unu logu de importu in ui fài archeologia industriale, fendi parti de su "Parco Geominerario ed Ambientale della Sardegna". + +Idir: +Idir, paranùmene de Hamid Cheriet (in cabilu "Ḥamid Ceryat"), est nàschidu in su 1949 , in Algeria, in sa biddighedda de Ait Lahcene, in su chi oe est sa comuna de Beni Yenni, in sa Cabìlia Manna. Est unu cantante, autore-cumposidore-intèrprete e musitzista algerinu de mùsica “Cabila” . +In sa vida, comente traballu, no aiat seberadu su càntigu. Su gistru suo suo de artista in bèrberu cheret nàrrere finas «Bivat», nùmene traditzionale chi lis dant a sos pipios chi naschent cun dificultade, pro los animare a campare. Ma unu de sos primos tìtulos, A Vava Inouva at tentu in su giru de pagu tempus una resessida mundiale, in sos annos ’70. Su primu èsitu mannu cròmpidu dae s’Àfrica de su nord. Sa carriera sua est marcada dae un’intrada lestra e ispantosa a sas classìficas e dae un’eclisse voluntària chi est durada pagu prus o mancu una deghina de annos, a mòere dae su 1981. Sos discos suos comente solista sunt raros, bator in baranta annos. Ma s’òpera de Idir at cuntribuidu a renoare sa cantzone amaziga, e nch’at artziadu sa cultura bèrbera a livellos de audìtziu internatzionale. +Biografia. +Cumintzu. +Fìgiu de pastore, est nàschidu a 35 km dae Tizi Uzu (sa capitale de sa Cabìlia Manna), in una biddighedda agarrada a costas de sos montes de su Djurdjura. S’ambiente familiare suo est càrrigu de traditziones e de cultura bèrbera. «"Apo tentu sa sorte de àere una mannai e una mama poetas"», li narat a unu giornalista, «"bi beniat gente dae a tesu meda pro las iscurtare. Mi so pesadu abangende·mi in s’àera màgica de sos seros in ue contaiant paristòrias e enigmas. In una sotziedade de cultura orale, in ue sas paràulas teniant unu valore mannu. Sa capatzidade de sestare sos faeddos e de imbentare figuras e contos, est galu apretziada meda in logos nostros". +Idir disinnat de istudiare geologia e si sèberat una carriera in s’indùstria algerina de su petròliu. . +Ma in su 1973, at cumintzadu imbetzes pro casualidade sa carriera musicale in Ràdiu Algeri, est intradu pro sustituire unu cantante, cumponende pro s’ocasione un'anninnia. Intèrpretat duncas custa anninnia destinada a devènnere su primu sutzessu suo radiofònicu, "Rsed Un Yidess" chi in bèrberu cheret nàrrere «Chi su sonnu nche ruat». La registrat in pare cun un’àteru tìtulu «A Vava Inouva» (“Babbu meu a mie”), pro sa banda de palas de unu discu a 45 giros. A pustis movet a militare, pro duos annos. Sa cantzone cumintzat a si difùndere in Algeria e nche bàrigat finas sas làcanas. Issu fiat ufitziale in una casermedda e s’iscurtaiat cantende, trasmìtidu dae sas emitentes algerinas e istràngias. +In su 1975 retzit un’invitu dae Pathé Marconi, produtore discogràficu chi li diat chèrrere prodùere e publicare su primu album, e si nche tramudat duncas a Parigi. Comente tìtulu sèberant pròpiu A Vava Inouva e su traballu nche crompet a livellos de fama internatzionales, distribuidu in 77 paisos e bortadu in 15 limbas. Una versione frantzesa l’aiat cantada finas su duo David Jisse e Dominique Marge in su 1976. Custa cantzone bèrbera, fata petzi cun boghes e chitarra, est galu cunsiderada comente su primu sutzessu internatzionale chi benit dae su nord de s’Àfrica. Rapresentat sa cunfirma de una tzerta identidade, una torrada a sas raighinas fundudas de s’istòria de Algeria. Amus dèvidu isetare finas a su 1976 pro àere custu primu traballu de importu A Vava Inouva, in ue podimus agatare sa cantzone originale chi li dat su tìtulu a s’album. +Eclisse. +A pustis de custa òpera Idir torrat a iscrìere e a registrare : «"Ay Arrac Neg"» (“"A sos pipios nostros"”), un'album chi est essidu in su 1979. E ponet unu in fatu de s’àteru, una sèrie longa de cuntzertos. Ma issu, òmine dìligu e riservadu, non l’agatat ghetu in su mundu de sos ispetàculos, fintzas si l’at un’istima manna a sa cumpositzione de sa mùsica, cosa chi faghet finas pro àtere. E tando faghet unu sèberu particulare e isparesset dae sa vida pùblica pro unu tempus longu, pagu prus o mancu unu dusina de annos, presentziende a raru in logu de cuntzertu. +Sa carriera sua otenet un’àtera impuntza in su 1991, cando est essida sa regorta de 17 branos musicales suos leados dae sos primos duos album. A pustis de unu protzessu longu contra a su produtore betzu suo, pro chistiones de deretos, Idir otenet sa possibilidade de pòdere torrare a registrare tìtulos famados (che a "A Vava Inouva"). Cun custu suportu discogràficu nou torrat duncas subra de sos proscènios musicales prus connotos. Otenet de sonare in su New Morning unu de sos locales prus famados de Parigi e de su mundu dae su 7 a su 9 de freàrgiu de su 1992 e in cue otenet sos parabenes dae sos fedales suos e reconnoschimentos internatzionales de primore, comente precursore de sa World Music. +S’annu imbeniente est essidu s’album, produtu dae Blue Silver, "les Chasseurs de lumière" (sos Cassadores de lughe) in ue nos cantat sos temas suos istimados, s’amore, sa libertade e s’esìliu (chi issu connoschet prus chi non bene a dae chi istat in Parigi dae su 1975). A sa chitarra elètrica e boghe nch’at agiuntu su darbouka, istrumentu a percussione tìpicu africanu (su nùmene suo cheret nàrrere pròpiu “iscùdere”), su flàutu e sa chitarra acùstica, dende·li a sa faina sua un’istile prus modernu. In pare cun issu, in Parigi su 26, su 27 e su 28 de làmpadas de su 1993, subra de su palcu de s’Olympia, bi fiat finas Alan Stivell, cantende "Isaltiyen" unu de sos branos prus famados de su repertòriu. +Torrada in pùblicu. +Òmine impinnadu in àmbitu sotziale, Idir partètzipat a s’ispissu a cuntzertos ammaniados pro sustènnere càusas de cada genia. Su 22 de làmpadas de su 1995, b’at andadu prus de 6mìgia pessones a l’iscurtare cantende cun s’amigu suo Khaled e a los festare, in ocasione de unu cuntzertu organizadu dae su sòtziu “Algeria, sa vida” a sustennu de sa paghe, de sa libertade e de sa tolleràntzia. Su gènere pop raï de Khaled s’addòviat cun sa poesia de protesta bèrbera. Est unu sutzessu pro ambos sos artistas chi aunint, pro s’ocasione, sas comunidades cabila e àraba. +In su 1996 Idir at ammaniadu una editzione noa de su primu album suo "A Vava inouva", a pustis de 20 annos. +In su 1998 at finas leadu parte a su cuntzertu organizadu comente tributu a Lounes Matoub, àteru cantante algerinu de mùsica bèrbera mortu, dae manu angena, in su matessi annu. +Ma sa “torrada discogràfica” sua bera l’amus cun “Identidade” in su 1999, un’album de tributu chi aunit artistas comente a Manu Chao (in "A Tulawin"), a Dan Ar Braz colende·nche dae Maxime Le Forestier o Karen Mathesom (in "A Vava Inouva 2"), ma fintzas Zebda, Gilles Servat, Geoffrey Oryema e sa ONB ("Orchestre National de Barbès"). Idir nche faghet artziare a subra de su palcu cun issu, totu sos artistas chi sustenet un’abertura culturale e mescamente su reconnoschimentu de sas raighinas ètnicas de cadaunu. +In su mese de nadale, pro sos duos seros organizados in su Olympia, los torrat a invitare totus e sos prus aclamados sunt istados Frédéric Galliano, su chitarrista Thierry Robin e sa ONB. +Sa diferèntzia culturale la torrat a defensare in su 2001, in ocasione de su de 21 Beranos Bèrberos, manifestende·la in su Zenith de Parigi, in un’eventu pro tzelebrare sa cultura bèrbera. E la torrat a manifestare in su giru de pagu tempus, su 8 de trìulas de su 2001, pròpiu cando sa Cabìlia sua fiat suta de su turmentu de disòrdines violentos. Organizat su cuntzertu, fintzas pro custa ocasione, in su Zenith de Parigi in ue, cara a una sala prena, in pare cun medas àteros artistas torrat a sustènnere sa càusa de su pòpulu cabilu contra a su poderiu tzentrale algerinu. +In su mese de maju de su 2002, su produtore discogràficu pùblicat e ponet in cummèrtziu Deux rives, un rêve, una regorta de tìtulos de s’artista bèrberu. Inoghe bi fiat sa possibilidade de iscurtare cantzones inèditas e finas iscritas in pare cun artistas de primore, comente a Jean-Jacques Goldman ("Pourquoi cette pluie?"). Cantzone evocativa de unu disacatu mannu, unu dilùviu chi aiat degolladu sa tzitade de Algeri in su mese de santandria de de su 2001. +Idir cumintzat unu giru de cuntzertos su 29 de cabudanni de su 2002 in su Zenith de Parigi, in antis de torrare a mòere e de si leare su caminu finas a su mese de nadale de su matessi annu. In su 2004 firmat un’artìculu pro su giornale Liberation, in pare cun àteros artistas, intelletuales e iscientziados de su Maghreb e de aterue, pro «torrare a agatare sa fortza de una laitzidade bia». +In su 2005, animadu dae su produtore suo, Idir at publicadu unu discu digitale (CD) registradu in cuntzertu. E unu vìdeodiscu dòpiu, semper digitale (DVD): "Entre scènes et terres". Publicatzione chi cuintzidet cun sos trinta annos suos de carriera. Una manera originale pro presentare a su mundu custu òmine meru e riservadu, ma cun valores de granitu. Unu documentàriu in ue presentat totu su cursus honorum suo e sos ammentos particulares de sa carriera sua de artista e de òmine, chi nche l’ant giutu dae Cabìlia a sos proscènios de su mundu intreu. Est ocasione pro issu, pro tirare sas summas de sa vida sua in antis de nche colare a àteras fainas diferentes. Fainas chi si presentant in su mese de abrile de su 2006 subra de su palcu de sa Cité de la musique, in Parigi. Unu cuntzertu chi cumintzat unu tziclu cun «cantantes bèrberos» in ue bi fiant finas "Akli D<" o Takfarinas. +In su 2007, leende in prenu sa campagna presidentziale frantzesa, Idir pùblicat un’album non polìticu ma republicanu: "La France des couleurs". Su discu «defensat sos colores de sa Frantza» comente issu etotu costumat a repìtere. In custu traballu issu invitat sas generatziones noas a cumpònnere in pare cun issu cantzones chi pertochent su tema de s’identidade, unu intre sos temas chi prus li tirant. E artistas medas ant rispostu, comente a Akhenaton, Grand Corps Malade e Zaho e finas àteros chi ant postu a disponimentu testos issoro e sa matessi ira e sensibilidade, a costàgiu de “Tziu Cabìlia”. +In s’istade de su matessi annu, Idir at fatu, comente solista, unu giru de cuntzertos in Frantza. Su 18 de su mese de martzu de su 2012 si nche l’est morta sa mama chi fiat malàida. Teniat 96 annos. +Unu discu nou est essidu finas su 4 de freàrgiu de su 2013. Custu traballu nou, "Adrar Inu" (“Monte Meu”), est una torrada a su logu nadiu, una faina ìntima, sa prus personale de totu su repertòriu suo. In intro b’at una cantzone particulare, un’ammentu dedicadu a sa mama. Ma fintzas un’adatamentu de “un’àera musicale” de su de XVII sèculos Scarborough Fair, una replica de unu sutzessu de sos Who, grupu “rock” britànnicu, (a disponimentu petzi pro nche l’iscarrigare dae sa rete) e finas unu bìculu dae s’òpera de Beethoven. +Istile musicale. +Sa mùsica de Idir naschet dae s’unione de unos cantos istrumentos diferentes, ma su chi est a sa base de s’òpera sua est su flàutu de sos pastores bèrberos. Custu est s’istrumentu chi at imparadu a sonare dae cando fiat giovaneddu: «"In bidda, sos pipios chi fìamus nos improvisaìamus pastores a s’essida dae iscola. E a nch’ammaniare unu flàutu, dae unu cantu de canna, fiat cosa chi naschiat a sa sola. Como cando mi benit a conca una melodia, la proo in antis cun su flàutu">». Sa chitarra “folk” est arribbada a pustis, cando fiat in su litzeu, in Algeri: «"unu cooperante frantzesu m’at inditadu sos primos acordos. Ma deo aia chircadu deretu de nche bogare dae sas cordas sas cadèntzias de sas percussiones traditzionales, de sos tumbarinos e de sos bendir"». Sos sonos intritzidos de sas chitarras, de sos flàutos e de sos darboukas, sìngiant, faghende·la ùnica, sa mùsica de Idir. +Iscritas in bèrberu o in frantzesu, sas cantzones de Idir sunt semper e cando universales e destinadas a su mundu intreu. Est dae inoghe chi su traballu suo at otènnidu sa cualìfica de mùsica de su mundu. Sos sugetos de sas cantzones suas pertocant temas diferentes, comente s’esìliu (in A Vava Inouva), sas ricurrèntzias (in "Zwit Rwit") o sas emotziones e sos ammentos (in "Ssendu"). Testos iscritos dae Benmohammed.. +Custu istile musicale est fundudu, ingendrat emotzione e nostalgia. Una parte manna de sas cantzones de Idir sunt istadas difusas a s’ispissu e ant tentu semper – annu cun annu – grandu cunsideru peri sas programatziones musicales in logu de cojas bèrberas (e finas in àteras). +Idir at leadu parte finas a unu duo simbòlicu meda (in "Azwaw 2") cun sa cantante algerina de mùsica raï Cheb Mami, in s’album de issa intituladu Meli Meli. +Jean-Jacques Goldman at iscritu sos testos pro sa cantzone Pourquoi cette pluie?", musicada dae Idir e leada dae s’album suo Deux rives, un rêve. +At collaboradu cun artistas meda de gènere R&B e Rap comente a Zaho (in "Tout ce temps", "La France des couleurs"), Sinik, Amine, Leslie, Sniper, Willy Denzey, Nadiya, Corneille, Yannick Noah, Tiken Jah Fakoly (in "La France des couleurs"). Grand Corps Malade at iscritu pro Idir sa cantzone "Lettre à ma fille" cun una mùsica cumposta dae Tanina, sa fìgia de Idir. +Discografia. +1976 : "A Vava Inouva" +1979 : "Ay arrac-nneγ" +1986 : "Le Petit village - Chorale enfantine" +1993 : "Les Chasseurs de lumière" +1996 : "A Vava Inouva" (editzione noa) +1999 : "Identités" +2002 : "Deux rives, un rêve" +2005 : "Entre scènes et Terres" (in biu) +2007 : "La France des couleurs" +2013 : "Adrar inu" (Ma montagne) + +Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Lituania: +Sa Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Lituania (in lituanu: "Lietuvos Tarybų Socialistinė Respublika"), connòtta fìntzas comènte RSS Lituana fit unu istàdu federale comunista de s'Unione Sovietica. + +Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de s'Ucraina: +Sa Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de s'Ucraina (in ucrainu: "Украинская Советская Социалистическая Республика"), connòtta fìntzas comènte RSS Ucraina fit unu istàdu federale comunista de s'Unione Sovietica. + +1082: +S'annu 1082 (in numeros romanos:MLXXXII) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1110: +S'annu 1110 (in numeros romanos:MCX) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1138: +S'annu 1138 (in numeros romanos:MCXXXVIII) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1166: +S'annu 1166 (in numeros romanos:MCLXVI) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1194: +S'annu 1194 (in numeros romanos:MCXCIV) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1222: +S'annu 1222 (in numeros romanos:MCCXXII) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1250: +S'annu 1250 (in numeros romanos:MCCL) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1278: +S'annu 1278 (in numeros romanos:MCCLXXVIII) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1306: +S'annu 1306 (in numeros romanos:MCCCVI) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1334: +S'annu 1334 (in numeros romanos:MCCCXXXIV) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1362: +S'annu 1362 (in numeros romanos:MCCCLXII) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1390: +S'annu 1390 (in numeros romanos:MCCCXC) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1418: +S'annu 1418 (in numeros romanos:MCDXVIII) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1446: +S'annu 1446 (in numeros romanos:MCDXLVI) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1474: +S'annu 1474 (in numeros romanos:MCDLXXIV) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +1502: +S'annu 1502 (in numeros romanos:MDII) est comintzadu in sàbadu secundu su Calendariu Giulianu. + +Limes (fozu de paperi): +Limes (faeddu latinu chi bolet nàrrer "làcana" in sardu) est unu fozu de paperi (ma fintzas telemàtigu) italianu chi essit dontzi mese e trattat de geopolìtica. +Istòria e perfìlu. +Limes est bessìdu pro sa primu borta in su 1993. Su fozu, publicàdu cada mese, est propiedade de "Gruppo Editoriale L'Espresso". Lucio Caracciolo est s'imprentadore de su fozu. +Limes tenet, in prus, duas essidas sorres: "Heartland, Eurasian Review of Geopolitics" ("Su coro de sa terra, fozu eurasiatigu de Geopolìtiga") in limba inglesa, e su serbocroatu "Limesplus". + +Bissente Mura: +Bissente Mura (Patada, 1.935) est un'iscritore e poeta sardu ch'istat in Tàtari. Sende meda zòvanu, a s'agabu de sos annos chimbanta de su sègulu coladu, s'est istrenadu in su domìniu de sa narrativa cun contos, noellas e servìtzios de literadura e custùmene in “La nuova Sardinna”, chi nde fiat istadu pro unos cantos annos currespondidore e cullaboradore de sa de Tres Pàzinas. At iscritu finas pro àteros ziornales, no petzi sardos, e est istadu currespondidore de su Gazzettino Sardo (RAI). Pro annos meda, at leadu parte a sa polìtiga ativa in calidade de amministradore comunale e provintziale cun diferentes incàrrigos de assessoria. Est fontomadu in s'Entzicropedia Manna de sa Sardinna. +At pubricadu sos romanzos: “Il ballo del sole”, editadu dae sa Bibriutega Internassionale, Frorèntzia 1.967, binchidore de su prèmiu literàriu “òpera prima” N. Machiavelli; La stagione delle mantidi, editadu dae Castello, Casteddu 1.996; La rivolta dei gigantiniani, editadu dae Castello, Casteddu 1.999; Su Deus Iscultzu, editadu dae Condaghes, Casteddu 2.002, binchidore de su Prèmiu de literadura sarda “Casteddu de sa fae”, Edissione 2.002. Mancari apat partetzipadu medas raras bias e petzi in custos ùrtimos annos a sas porfias poètigas bariadas de sa Sardinna, at logradu galardones importantes in diferentes cuncursos, intre sos cales su primu prèmiu in su Romàngia, in su Seunis de Tiesi de 2.009 e in su prèmiu de Poesia Sarda de sa de 2 e 3 Cumpartziduras de Tàtari in su 2.011. + +Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Bielorussia: +Sa Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Bielorussia (in bielorussu: "Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка"), connòtta fìntzas comènte RSS Bielorussa fit unu istàdu federale comunista de s'Unione Sovietica. + +Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de s'Armenia: +Sa Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de s'Armenia (in armenu: "Հայկական Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն"), connòtta fìntzas comènte RSS Armena fit unu istàdu federale comunista de s'Unione Sovietica. + +Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de s'Azerbaigian: +Sa Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de s'Azerbaigián (in azeru: "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası "), connòtta fìntzas comènte RSS Azera fit unu istàdu federale comunista de s'Unione Sovietica. + +Ana Moura: +Ana Moura est una grande cantadora de fado, at debutadu in su 2003 cun s'album "Guarda-me a vida na mão" (Tenemi contu sa vida in sas manos tuas), sighidu in su 2005 dae "Aconteceu" (Est capitadu). In su 2007 "Para Além da Saudade", inue b'est sa cantone, iscritta dae Jorge Fernando, "Os bùzios" (Conchiglias). + +Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Kazakistan: +Sa Repùbrica Sotzialìsta Soviètica de Kazakistan (in kazaku: "Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы"), connòtta fìntzas comènte RSS Kazaka fit unu istàdu federale comunista de s'Unione Sovietica. + +Pikachu: +Pikachu est unu Pokemon de sa prima generatzione de casta Elettru. Su nùmeru identificativu suo est 25, e est unu de sos pokemon prus famados, in particulàre gràtzias a sa serie animada. + +Liv and Maddie: +Liv and Maddie est una sitcom americana. + +Libertarismu: +Su libertarismu esti una filosofia polìtica che pòniri sa libbertadi a su primu postu. Libertarius circant de massimitzai s'autonomia e sa libbertadi de sceberu, prusatotu sa libbertadi polìtica e de associatzioni. Calincunu libertarius circant de bogai s'istadu, calincunu atru de promovi laissez-faire capitalismu sentza de ci bogai s'istadu. Is libertarius prus famosu funti custus de sa Iscola austriaca commenti Ludwig Von Mises e Murray Rothbard. + +Tzittadi metropolitana de Casteddu: +Sa tzittàdi metropolitana de Casteddu est una tzittadi metropolitana de sa Sardinnia chi at postu su DDL n. 176 de su mesi de gennàrgiu de su 2015, presentàu de sa Giunta regionali. In totu, ìat a contài una superfitzi de 1 114 km², e una populatzioni in ui bivint 422.308 personas; de custas, su 36,53% ìant a istài in Casteddu. +Tzittadis e biddas. +Is comunus chi ìant a fài parti de sa tzittadi metropolitana de Casteddu funt, in prus de su cabu de logu etotu, Quartu Sant'Aleni, Assèmini, Su Masu, Quartùcciu, Pauli, Ceraxius, Cabuderra, Sestu, Sètimu, Pula, Maracalagonis, Santu Perdu, Sarroccu, Deximumannu e Sìnnia. +(1) - Datus ISTAT pigàus a s'agabbu de Sant'Andria / Donniasantu in su 2013[http://demo.istat.it/bilmens2013gen/index.html] +Protzessu de istitutzioni. +Sa tzittadi metropolitana de Casteddu est unu de is 15 trettus metropolitanus de su stadu italianu chi bolit sa Lei n. 142 de s'otu de làmpadas de su 1990. Fiat sa regioni autonoma de Sardinnia chi dda aìat a depi fraigài, sighendi s'artigulu 17 de sa propiu lei. +Sa riforma costitutzionali italiana de su 2001 bolìat s'area metropolitana a si pigài totu is funtzionis de sa provìntzia, candu si aìat postu lacana a su trettu. +In su propiu annu sa regioni sarda, cun Lei regionali n. 9 de su 12 de su mesi 'e argiolas in su 2001, in attuamentu de sa Lei regionali precedenti n.9 de su 1997 at fraigàu is cuatru noas provìntzias de Carbonia-Igresias, de su Campidanu de Mesu, de s'Ollastra e de Terranoa-Tempiu. +Sa tzittadi metropolitana de Casteddu dda ant fata a pustis de sa riforma regionali de is Entis localis, chi nci at furriàu sa provintzia de Casteddu etotu in prus de cussas de su 2001. Sa tzittadi metropolitana dda at a gubernài su sìndigu de su matessi cabu de logu regionali. Sigundu sa Lei approvada de su Cunsillu Regionali in su 29 de Nadali de su 2014, is aterus comunus e biddas chi no ant a fài parti de s'area metropolitana ant a formài sa noa provìntzia de sa Sardinnia de giossu, chi at a cumprendi peri is ex-provintzias de su Campidanu 'e Mesu e de sa Meurreddia. +Economia. +In intru de sa tzittadi metropolitana de Casteddu, si podint agattài tres agorrus industrialis de importu: +Is printzipalis industrias pertocant sa petrolchimica, sa chimica de basi, sa mecanica fini, sa buttega de maistu de carrus metalliga, is serbìtzius a s'industria, s'industria manifatturiera (traballu de sa linna, màrmuri e pràstigas) e industria a spetzializatzioni tecnologiga arta. +De importu est peri sa produtzioni de frutu e birdura, binu e ateru mandigu. Svilupàu meda est fintzas su setori tertziariu. +Demografia. +Sigundu unu tzensimentu de su 2001, sa populatzioni de sa tzittadi metropolitana de Casteddu fiat de 408.157 personas, ma in su 2013 ndi at lompiu a 419.466, faendi registrài una créscida de 11.309 unidadis. Casteddu e Pauli funt is unicus comunus in ui sa populatzioni est in falada, ca is copias giovunas si ndi preferint andài a is biddas a curtzu (in is urtimus tempus, po sa prus parti, conca a Cabuderra e Sestu) po agattài una domu prus a baratu. Custu crescimentu, tandu, si depit subratotu a genti acudida, siat in intru de sa Sardinnia siat in foras. +Totu is biddas a probi, chi cumprendint cussas chi ant a istài a lacana cun sa tzittadi metropolitana de Casteddu (Biddaspitziosa, Uda, Biddesorris, Serramanna (VS), Samassi (VS), Nuràminis, Muristenis, Santu Sparau, Ùssana, Serdiana, Patiolla, Solèminis e Deximeputzu) e chi in benidori nd'ant a podi fài parti puru, in totu at lompiu a 484671 personas bivendi in ìa, rispetu a is numerus registràus in su 2001 (467949). Tandu, est a nài chi s'area metropolitana at bìu sa populatzioni sua crescendi de 16722 unidadis; comenti si est giai nàu, custu aumentu si depit sceti a su flussu migratoriu chi nc'at in intru e in foras. + +Drosophila melanogaster: +Drosophila melanogaster esti una ispètzia de musca (de su ordini tassonomicu Diptera) de sa familia Drosophilidae. S' ispètzia esti connotta cummenti su muschitu de sa fruta e esti imperada in biologia po esperimentus sientificus in genetica, fisiologia, evolutzioni. + +H. P. Lovecraft: +Howard Phillips Lovecraft fiara unu iscrittori americanu (naschidu e mortu a Providence, Rhode Island, Istados Unidos su 20 Agustu 1890 - 15 Martzu 1937) diventadu importanti a pustis de sa morti po suu traballu con is raccontus de horror, printzipalmenti po is mitos de Cthulhu. Su raccontu prus famosu est Sa tzerriada de Cthulhu (The call of Cthulhu) de su 1926, pubblicau in su pulp magazine Weird Tales. + +Cthulhu: +Cthulhu est una entitadi cosmica inventada de su iscritori americanu de horror H. P. Lovecraft e introdutta in su raccontu pitticcu Sa tzerriada de Cthulhu (The Call of Cthulhu), publicara in su pulp magazine Weird Tales in su 1928. Cthulhu est considerau unu de is Mannus Beccius (Great Old Ones) de su pantheon de deus lovecraftanus. Immoi sa creatura est mera famosa in sa cultura populari. Cthulhu est una entitadi giganti parti prupu, parti omine e cun alas de dragu e che bivviri in sa tzittade a sutta de su mari R'Lyeh. Cthulhu est parti de sa colletzioni de raccontus che si tzerriant mitos de Cthulhu (Cthultu mythos). + +Prupu: +Su prupu est unu cefalopodi de su ordini Octopoda. Teniri dus ogus e cattru parigas de bratzus che si tzerriant tentaculus. Su prupu teniri unu biccu e sa bucca est a su centru de is bratzus. Su prupu no teniri unu ischeletru a intru o a fora de sus corpu. Prupus funti mera intelligenti e bivinti in totus is otzeanus de su mundu aundi papant cavarus e ateros molluscus. + +Ìsulas Føroyar: +Is ìsulas Føroyar (pronuntziadu in limba faroesa in danesu: Færøerne [ˈfæɐ̯øːˀɐnə) sunt unu archipèlagu chi s'agatat intre su mare de Norvègia e s'Altànticu setentrionale, a mesu caminu intre Norvègia e Islanda e 320 km a norte-uestu dae Britànnia Manna. +S'archipèlagu tenet istèrrida aprossimada de 1.400 km2 e populatzione de 48.700 bividores. Est una regione autònoma e natzione costitutiva de su Rennu de Danimarca. Sa capitale est Tórshavn. +Intre su 1035 e su 1814, is ìsulas Føroyar fiant parte de su Rennu de Norvègia. Cun su tratadu de Kiel de su 1814, su cuntrollu de is ìsulas est passadu a sa Danimarca, impare a is àteras regiones fintzas a tando norvegesas de Groenlàndia e Islanda. Dae su 1948 sunt autònomas e in su cursu de is annos ant otentu pòdere subra casi totu is chistiones de polìtica interna, ma non subra sa defensa e is affàrios èsteros. + +Tórshavn: +Tórshavn (pronuntziadu: ; in danesu: Thorshavn) est una bidda de unos 19.650 bividores capitale e sa tzentru prus mannu de is ìsulas Føroyar. +Fundada dae is vichingos in su de 10 sèculos, si podet cunsiderare sa prus antiga capitale de s'Europa setentrionale. + +Britànnia Manna: +Sa Britànnia Manna (in inglesu Great Britain) est un'ìsula de s'Atlànticu chi s'agatat pagu a illargu de sa costera europea norte-otzidentale. Cun istèrrida de 209,331 km2 est s'ìsula prus manna de su cuntinente e sa de noe de su mundu. Contat populatzione de unos 61 milliones de pessones, chi nde faghent fintzas sa de tres ìsulas prus populadas de su mundu, a fatu de Giava (in Indonèsia), e Honshu (in Giapone). +Sa Britànnia Manna est parte de s'archipèlagu de is ìsulas Britànnicas, cumpostu de prus de milli ìsulas intre chi fintzas s'Irlanda. +Atualmente rapresentat sa prus parte de su territòriu de su Rennu Aunidu de Britànnia Manna e Irlanda de su Norte e s'agatat ispartzida in is natziones costitutivas de Galles, Inghilterra e Iscòtzia. +S'auniamentu in unu rennu solu torrat a su 1707, cun sa fundidura impare de Iscòtzia e Inghilterra (chi giai contaiat is atuales natziones de Inghilterra e Galles). Prus de una chentina de annos in antis, in su 1603, Jacu VI, re de Iscòtzia, aiat eredadu su tìtulu de re de Inghilterra, ma isceti in su 1707 is parlamentos de is duos istados aiant cuncordadu de si aunire. Su sèculu a pustis, in su 1801, a su rennu de Britànnia Manna fiat azuntu su Rennu de Irlanda, de chi diat nàschere su Rennu Aunidu de Britànnia Manna e Irlanda. In su 1922, totu parte tzentru-meridionale de s'Irlanda s'est rèndida indipendente e s'istadu fiat mudadu nùmene a su de oe, chi benit a èssere Rennu Aunidu de Britànnia Manna e Irlanda de su Norte. + +Douglas (ìsula de Man): +Douglas (in mannesu: Doolish) est una bidda de unos 29.950 bividores, capitale e tzentru majore de s'ìsula de Man. Posta a sa buca de su frùmene omònimu, est logu de cummèrtzios printzipale pro s'ìsula. +Douglas fiat una cussòrgia minore, ma gràtzias a s'isvilupu de acàpios cun su portu inglesu de Liverpool durante su de 18 sèculos, at pòdidu crèschere meda in presse. + +Impèriu bizantinu: +S'impèriu bizantinu o impèriu romanu de oriente fiat unu istadu formadu subra sa parte orientale de s'impèriu romanu, chi s'agataiat intre s'edade tàrdiu antiga e s'Edade Mèdia. Sa limba printzipalmente faeddada fiat su gregu e sa capitale Costantinòpoli (oe Istanbul). Siat su nùmene de "impèriu bizantinu", siat su de "impèriu romanu de oriente" ddi sunt istados dados in tempus afatante a sa ruta sua: is bividores suos si cunsidaraiant tando che tzitadinos romanos a totu is efetos. +S'impèriu fiat resissidu a subrabìvere a s'iscontzu e da ruta de s'impèriu romanu de otzidente, acontessida in su de 5 sèculos e aiat aguatadu unos àteros millis annos, fintzas a èssere cunchistadu in su 1453 dae is otomanos. Durante sa prus parte de s'istòria sua, s'impèriu romanu de oriente est istada sa fortza prus culturale, econòmica e militare prus potente de s'Europa. +Sunt medas is acontessidas chi intre su de 4 e su de 6 sèculos ant betidu a su perìodu de transitzione in ue s'impèriu romanu si fiat ischirriadu in duos istados. In su 285, s'imperadore Diocletzianu (durada de su rennu: 284-305 p.C.) aiat ispartzidu amministrativamente s'impèriu in una metade orientale e una otzidentale. Intre su 324 e su 330, s'imperadore Costantinu su Mannu (durada de su rennu: 379-395 p.C.) aiat tramudadu sa capitale dae Roma a Bisàntziu, torrada a nùmenare "Costantinòpoli" e "Roman Noa". +Suta su rennu de Teodòsiu I (durada de su rennu 379-395 p.C.), su cristianèsimu fiat fatu religione de istadu, a s'imbesse de àteros cultos chi fiant controidos. A ùrtimu, suta su rennu de Eràcliu I (durada de su rennu 610-641 p.C.), fiat torrada a ordingiare s'aparadu militare e amministrativu e fiat adotadu su gregu che limba uffitziale intames de su latinu. Mancari sighiret sa traditzione de s'antigu impèriu romanu, su bizantinu teniat duncas trassas prus de cultura grega, chi non latina e fiat caraterizadu dae fide religiosa cristianu-ortodossa e non politeista. +Is làcanas de s'impèriu si diant evèlvere significativamente durante totu s'istòria sua, sende custu andandu prus bortas a fatu de perìodos de incuida e de isvilupu. Suta Giustinianu I (durada de su rennu 527-565), s'impèriu tiraiat a s'istèrrida massima de s'istòria sua, a fatu de torrare a cunchistare manna parte de is antigos territòrios romanos otzidentales a longu a longu de sa costera mediterrànea (s'Àfrica de su Norti, s'Italia, is ìsulas majores). Durante su rennu de Maurìtziu Tibèriu (durada de su rennu 582-602), fiat ammanniada sa frontera esta e istablizadas is làcanas setentrionales. Sa bochidura sua aiat nointames causadu sa gherra romanu-persiana de su 602-628, chi diat ispatzare is resusras de s'impèriu e contribuere a is perta territoriales durante is cunchistas musulmanas. In pagus annos diat perdere duncas is provìntzias prus ricas de Egitu e Siria, tzedidas a is arabos. +Durante sa dinastia matzedona (sèculos de 10-11), s'impèriu aiat torradu a crèschere pro totu una pariga de sèculos, fintzas a a perta de manna parte de s'Àsia Minore, a lùcuru de is turcos. +Is ùrtimos sèculos de s'impèriu bizantinu fiant caraterizados de una costante incuida e diat sighire a s'agatare petzi che unu intre medas àteros istados minores e rivales in s'àrea. Is territòrios chi nd'abarraiant fiant a pagu a pagu surbidos in is de s'impèriu otomanu fintzas a metade de su de 15 sèculos. + +Mrexani: +Su mrexani (|mreʒani|) o merxani o mrejani/merjani (Vulpes vulpes) est unu mammiferu onnivoru de mesura media de su genere de sa familia Canidae. Mrexanis funti unu pagu prus pitticcus de su cani domesticu, con su ossu de sa conca prattu, origas longas triangularis e una coa longa. +Ci funti doxi ispètzias de Vulpes veras e funti in totus is continentis a parti in Antartica. Su mrexani prus comunu est su mrexani arrubiu (Vulpes vulpes) con 47 subispètzias. In Sardinnia e in Corsica est una ispètzias endemica tzerriada Vulpes vulpes ichnusae prus pitticca de sa continentali. + +Vulpes vulpes ichnusae: +Su mrexani sardu (Vulpes vulpes ichnusae, Miller 1907) est una subispètzia de mrexani endemica de sa Sardinnia e de sa Corsica. Est prus pitticca de sa ispètzia continentali e si crei che ari colonitzau is ìsulas in su Pleistocene candu su bloccu sardu-corsicu fiara attaccau a su continenti. Su mrexani sardu est meda comunu e no est minacciau d'estintzioni. + +Mercuriu: +Mercuriu est su prus pitticcu e prus bixinu praneta a su Soli de su Sistema Solari con un periodu orbitali de 88 dies terrestrus. Su nomini Mercuriu beniri de su deus romanu Mercurius e donara puru su nomini a sa die de sa xida Merculis. + +Mesi: +Su mesi est una unidadi de tempu utilitzara in su calendariu che est casi longa commenti unu periodu de movimentu de sa Luna. Ci funti 12 mesis in unu annu solari. + +Marte: +Marte est su cuartu praneta se su sistema solari e su segundu prus pitticcu a pustis de Mercuriu. Su nomini beniri de su deus romanu Marte, su deus de sa gherra. Spessu est tzerriau su praneta arrubiu po su colori che teniri. Su colori arrubiu est po ita in sa superfixi c'est meda ossidu de ferru. Marte est unu praneta terrestri (o perdosu]] con s'atmosfera sottili prena de crateri, stampus de sa superfixi che beninti de su bombardamentu de meteoritas. Sa gravitadi est 0.376 g, unu tertzu de sa Terra. +Marte est importanti in sa cultura umana po ita est stettiu sa fonti de meda imaginatzioni po millenius (viagius ispatzialis, fantasientzia, esobiologia etc.). + +Fantasientzia: +Sa fantasientzia est unu tipu de letteratura populari incomintzara in su Novexentu che teniri is raixis in su romanzu sientificu. De sa letteratura immoi s'indi est movvia a ateros mass media comenti su cinema, fumettus, televisioni, videojogus. Sa fantasientzia teniri comenti tema printzipali su impattu de sa sientzia o tecnologia in sa vida de sa sotzedadi umana. + +Jove: +Jove est su prus mannu praneta de su Sistema solari. Jove est unu praneta giganti gassosu e est considerau un istella mancada e defattu s'atmosfera assimbillara a custa de su Soli, printzipalmenti idrogenu e eliu. Cuintu praneta in terminis de distantzia dae su Sole teniri una massa manna 2,468 bortas de tottus is pranetas de su Sistema Solari a paris. Su nomini beniri de su latinu Iovem, s'accusativu de Iupiter, su deus majori de su pantheon romanu. In su calendariu sa cuarta die pigara su nomine de custu praneta, Jovia o Jovi. + +Venere: +Venere est su segundu praneta prus mannu a pustis de Jove de su Sistema Solari. Venere est s'ogetu prus luminosu in sa notti a pustis de sa Luna. Venere est unu praneta terrestri e sa massa assimbillara a custa de sa Terra, defattu est tzerriau unu "praneta gemellu" a sa Terra. Pigara su nomine dae sa dea de su pantheon romanu Venus. + +Saturnu: +Saturnu est su segundu prus mannu praneta de su Sistema Solari e sestu prus attesu de su Soli, a pustis de Jove. Commenti Jove est unu praneta giganti gassosu e intornu a sa sua circonferentzia teniri unu sistema de aneddus de perdas e pruini che girant in sa orbita equatoriali. Saturnu teniri 62 lunas ma sa prus manna est Titanu, s'unica luna de su Sistema Solari che teniri un'atmosfera. +Su nomine beniri de su deus romanu Saturnus, su deus de s'agricoltura e s'agatat in meda limbas indoeuropeas po indicai su sestu die de sa semana, Sabadu (in inglesu Saturday). + +Titanu (astronomia): +Titanu est sa luna prus manna de Saturnu e s'unica luna de su Sistema solari che teniri un'atmosfera e s'unicu corpu celesti aundi c'est evidentzia che s'agattat abba a su statu licuidu. Titan est 50% prus mannu de su satellite de sa Terra, sa Luna e intzandus sa segunda luna prus manna de su Sistema solari. + +Sistema solari: +Su Sistema solari est unu sistema pranetariu aundi s'agattant: su Soli, ottu pranetas e meda corpus celestis prus pitticcus comenti pranetas nanus, cometas, asteroides. Su Sistema solari est nasciu 4.6 miliardus de annus fai dae su collassu gravitatzionali de una nui moleculari giganti. +Is pranetas de su Sistema Solari funti (in ordini prus bixinu a su Soli): Mercuriu, Venere, sa Terra, Marte (pranetas terrestris), Jove, Saturnu, Uranu e Nettunu (pranetas gassosus). Su praneta nanu Plutoni fiara su nonu praneta de su Sistema Solari ma su 24 de Agustu 2006 s'Unioni astronomica internatzionali d'ari bogau de sa categoria di praneta po du bonni in sa categoria de is pranetas nanus. +Tra is pranetas terrestris e is gassosus s'agattant sa Xintura de asteroides e su protopraneta Ceres. +A lacana de su sistema s'agattant sa Xintura de Kuiper e su praneta nano Plutoni. + +Uranu: +Uranu est su tertzu prus mannu praneta de su Sistema solari e settimu prus attesu de su Soli, a pustis de Jove e Saturnu. Commenti Jove est unu praneta giganti gassosu ma sa compositzioni de s'atmosfera assimillara prus a cudda de Nettunu. Su nomini beniri de su deus de su pantheon gregu Uranos, deus de su xelu. + +Trota Mediterranea: +Trota Mediterranea ("Salmo cettii") est unu pische de abba druche de unos 30 cm de longaria. + +Ankylosaurus: +Ankylosaurus (/ˌæŋkɨlɵˈsɔrəs/ , che boli nai "tiligherta fusa") est unu generi de dinosauru thyreophora. +Fossilis de Ankylosaurus funti agattau in formatzionis geologicas de su periodu Cretaceu, tra 68-66 milionis de annus fai, in America del Nord otzidentali, unu de s'utimus de dinosaurus. + +Dinosauru: +Is Dinosaurus funti unu gruppu de animales de su clade Dinosauria. Funti apparsus in su periodu Triassicu, 231.4 milionis de annus fai e fiant su prus importanti gruppu de vertebraus po 135 milionis de annus, de su Jurassicu fintzu a su Cretaceu, candu un eventu catastroficu ari pottau a s'estintzioni de tottu su gruppu. +Ci funti 500 generis e prus de 1000 ispetzias iscobertas. Dinosaurus fiant presenti in tottus is continentis, calincunus fiant erbivorus, ateros carnivurus, calincunus pitticcu commenti una pudda (50 cm), ateros mannus commenti palazzus. Fiant is creaturas prus mannas de sempri. +Su nomine dinosauru beniri de su gregu e boli nai "tiligherta terribili" perou c'est de nai che dinosaurus non fiant tilighertas. Dinosaurus fiant un gruppu de rettilis che non teniant sa postura tipica de is rettilis o s'ectotermia. Si crei che is dinosaurus fiant endotermi e teniant unu metabolismu mannu commenti is mamiferos e is pillonis modernus. + +Nettunu: +Nettunu est su cuartu prus mannu praneta de su Sistema solari e ottavu prus attesu de su Soli, a pustis de Jove, Saturnu e Uranu. Commenti Jove est unu praneta giganti gassosu ma sa compositzioni de s'atmosfera assimillara prus a cudda de Uranu. Su nomini beniri de su deus de su pantheon romanu Nettunu, deus de su mari. + +John Kennedy Toole: +John Kennedy Toole (New Orleans 17 de nadale 1937 - 26 de martzu 1969) est istadu un'iscridore americanu de sa Louisiana, chi at retzidu su prèmiu Pulitzer pro su romanzu publicadu a pustis de sa morte "A Confederacy of Dunces", (traduidu in italianu cun nùmene de "Una Banda di Idioti"). Àtera opera chia aiat iscritu est "The Neon Bible" ("Sa Bìbbia a su Neon"). Mancari esserent medas is membros de su mundu letràriu chi aiat apretziadu is traballos suos, is romanzos de Toole fiant totus refudados fintzas a cando issu s'agataiat. A cunsighidu de istrobos psichiàtricos in parte dèpidos a custu fatu, si fiat suitzidadu a s'edade de 31 annos. +Toole fiat nàschidu in una famillia de sa classe mèdia de New Orleans. Giai dae pipiu sa mama dd'aiat acostadu a su mundu de sa cultura e aiat sighidu a s'ocupare e s'intrusire in is affàrios de su fìgiu pro totu sa vida. Suta cunsìgiu de issa, Toole diat diventare atore fintzas dae edade de 10 annos, interpretende personàgios còmicos. A s'edade de 16 annos aiat iscritu su primu romanzu, "The Neon Bible", chi prus a tradu diat àere fulliadu pro ite "adolescentziale". +Toole aiat retzidu una bursa de istùdiu pro s'universidade de Tulane. A fatu de sa làurea aiat istudiadu inglesu in sa Columbia University, in New York, in paris tempus chi fiat traballende in s'Hunter College. Aiat fintzas insingiadu in colleges bàrios de sa Louisiana. Tzerriadu pro su serbìtziu militare, aiat dèpidu lassare is istùdios, ma in s'esèrtzidu aiat sighidu a insingiare inglesu a is militares de limba ispagnola de San Juan, in Puerto Rico. Est durante custu perìodu chi aiat incommintzadu a iscriere "A confederacy of Dunces", acabadu pois una borta torradu a domo. +Sutapostu a s'atentzione de sa casa editora Simon & Schuster, su romanzu fiat dadu a s'incuru de s'editore Robert Gottlieb, chie aiat cunsideradu su traballu de Toole de calidade, ma essentzialmente de pagu cunsistèntzia. Nimmancu a pustis de medas mudàntzias Gottlieb fiat abarradu cuntentu, e una borta chi su romanzu fiat refudadu fintzas de unu àteru editore, Hodding Carter Jr., dd'aiat rimadu. Depressu e cun ideas persecutòrias, Toole fiat partidu in viàgiu. Firmadu in Biloxi, Mississippi, si fiat bochidu in intro sa machina sua cun peri is fumos de iscarrigu, usende unu tubu pro abbare. Una pariga de annos a pustis sa mama aiat portadu su manuscritu a s'iscritore Walker Percy chi si fiat mòvidu pro ddu fàghere imprentare. In su 1981 Toole diat retzire su pèmiu Pulitzer pro sa narrativa. + +Charles Darwin: +Charles Robert Darwin, (/ˈdɑrwɪn/; 12 Freargiu 1809 – 19 Abrile 1882) fiara unu naturalista e geologu inglesu, meda connottu po sa sua teoria de sa evolutzioni. Darwin ari publicau sa sua teoria de sa evolutzioni in su libru "S'origini de is ispetzias" in su 1859 a pustis de annus de istudios e a pustis de sa ispeditzioni navali de su Beagle. In particulari s'istudios de is animales de sa isulas Galapagos in 1835 anti contribuiu meda a convinciri Darwin de sa bontadi de sa sua teoria. + +John Fante: +John Fante (Denver, 8 de abrile 1909 - Los Angeles 8 de maju 1983), est istadu unu iscridore eiscenegiadore americanu de orìgines italianas. S'òpera de su 1939 "Ask the Dust" (traduida in sardu "Pregunta a sa pruini" e traduida in italianu "Chiedi alla polvere") est su prus connotu de una sèrie de bator romanzos publicados intre su 1938 e su 1985, nodios cun nùmene colletivu de "The Bandini Quartet". +Vida. +Fante fiat nàschiu in Denver, Colorado, in su 1909. SU babbu, Nicola Fante, beniat de Torricella Peligna (Abrutzu). Aiat frecuentadu iscolas catòlicas bàrias e si fiat pois iscritu a s'Universidade de su Colorado. Lassados is istùdios in su 1929 aiat mòvidu a Califòrnia pro si cuntzentrare in s'iscriere. A càusa de su diabete fiat diventadu tzurpu e aiat pèrdidu totu e duas is cambas, fintzas a mòrere in su 1983. + +Provìntzia de Cáceres: +Caceres est una de is duas provintzias de s'Estremadura, cussa ca s'agatat in su norti. Sa lacana est cun sa Castillia e Leon in su nord , a s'oesti cun Portugallu, a s'est cun Castillia - sa Mantzia, e a su sud cun sa provintzia de Badajoz. Sa capitale sua est sa citade omonima, sa populatzine est de 412.498 persones, segundu INE(Istitutu natzionale ispanniulu de statistica) 2008. Cun 19.868 km², est sa segunda provintzia prus manna de sa Spagna, sa prus manna est cussa de Badajoz. +Biddas prus populosas de sa provintzia de Caceres, segundu s'INE 2008 fiant: +1.Caceres (92.187 persones) +2.Plasencia (40.105 persones) +3.Navalmoral de la Mata (17.103 persones) +4.Coria (12.868 persones) +5.Miajadas (10.241 persones) +6.Trujillo (9.860 persones) +7.Talayuela (9.282 persones) +Comarcas de Caceres:. +Vegas del Alagon Comarca de Tajo-Salor Valle del Ambroz Llanos de Cáceres Campo Arañuelo +Valle del Jerte La Vera Las Hurdes Las Villuercas Comarca de Los Ibores +Comarca de Sierra de Gata Comarca de Trujillo Comarca de Valencia de Alcántara Comarca de Alcántara + +Limba istremegna: +Castúo o dialetu istremegnu est su nòmine de is variedades de su Ispagnolu faeddadas in Istremadura. +Su nòmine "castuo" est istada donada po su poeta istremegnu Luis Chamizo Trigueros, de sa bidda de Guareña, provìntzia de Badajoz, cando in su 1921 at pubricau su libru de poemas "El Miajón de los Castúos" in custa òpera at intentadu cumprender sa faeddada rurale ki at definidu comente "tìpicu, faeddadu a suba de totu de is traballadores de is terras". +Medas dischentes creent ki sa faeddada spagnola de su Chile est influentzada dae su dialetu istremegnu po ita bi sunt a parrer meda cosas in s'intonatzione, pronùntzia, espressiones ki assimìgiat. De su puntu de vista lògicu custa teoria tenet fundamentu po ita is primos conchistadores de su Chile fuant originàrios de s'Istremadura e, fintzas ki is arribos sutzessivu fuant de aterus logos de sa penìsula, sa situatzione geogràfica de su Chile, assimìgiat meda a sa de Istremadura po altitudine, clima e temperadura, prus s' isolamientu geogràficu chilenu ant permìtidu a"sa manera istremegna" de aguantare unu muntone de seculus pustis a s'arribada de is primas persones. + +Istadu de Palestina: +S'Istadu de Palestina (in àrabu: دولة فلسطين, "Dawlat Filastin"), naradu fintzas isceti Palestina, est unu istadu postu in s'Oriente Mèdiu, chi s'agatat a cara de su mare Mediterràneu. Est formadu de is territòrios de sa Cisgiordània, de sa Fròngia de Gaza e de Geruralemme Est. Impare a partes de is territòrios de Israele, Sìria, Giordània, Lìbanu cumponet sa regione istòricu-geogràfica de Palestina. S'istadu proclamat Gerusalemme Esta che capitale, cun tantu ca sa tzitade s'agatet suta cuntrollu israelianu. Is offìtzios amministrativos istant intames in Ramallah. +S'indipendèntzia de s'istadu fiat proclamada a inghitzu in su 1988 dae s'Organizatzione pro da liberatzione de sa Palestina, a pustis disposta dae is Natziones Unidas cun sa Resolutzione 67/19 de s'Assemblea Generale de su 29 de anniasantu 2012: a sa Palestina est istada cuntzèdida s'intrada in calidade de istadu non membru cun istatutu de osservadore permanente. Israele non reconnoschet s'istadu. +Mancari reconnotu de manna parte de is natziones de su mundu, s'Istadu de Palestina non tenet a die de oe una organizatzione istatale tìpica, non tenet esèrtzitu regulare e su bonu de su territòriu suo, est a nàrrere sa Cisgiordània, dae su 1967 est ocupadu dae Israele, chi non reconnoschet perunu deretu de tzitadinàntzia a sa populatzione palestinesa chi bi istat. Intames s'esèrtzitu israelianu s'est retiradu dae sa Fròngia de Gaza in su 2005, evacuende unos 9.000 colonos ebreos, ma cussa iscra de terra abbarrat suta blocu navale, terrestre e aèreu. Gerusalemme Est, is palestinesos la rivèndicant comente capitale issoro, ma Israele si l'at annessa dae su 1967, e in su 1980 at decraradu totu sa tzitade de Gerusalemme comente capitale "eterna, unida e non partzida" de s'istadu ebràicu. In sa parte orientale de sa tzitade bi istant unos 300.000 palestinesos e est inghiriada dae insediamentos de colonos ebreos. +Is colonos ebreos chi oe istant in is insediamentos israelianos fraigados in is territòrios palestinesos ocupados sunt unos 700.000. +S'atuale cabu de istadu est Mahmoud Abbas, su guvernu est ghiadu dae Rami Hamdallah. + +Provintzia de Badajoz: +Badajoz est una de is duas provìntzias de sa comunidade autònoma de s'Istremadura, est cussa de su cabu de giosso. Is làcanas sunt a esti cun sa comunidade de Castillia - sa Mantza,cun is provìntzias de Toledo e Ciudad Real. A su sud sa làcana est cun is provìntzias de Huelva e Sevilla e a su sud-esti cun cussa de Còrdova, totus custas sunt in Andalusia. A su nord bi est sa provìntzia de Càceres, ki, cun sa de Badajoz est parte de sa comunidade autònoma de Istremadura. A manu manca bi est su Portugallu. +Cun una superfìtzie de 21.766 km², sa provìntzia de Badajoz est sa prus manna de s'Ispagna. Sa cidade prus populada est sa cidade omònima. In sa provìntzia s'agatat Mèrida, capitale de Istremadura. Sa populatzione de sa provìntzia est de 692.137 persones. +Biddas Biddas prus populadas. +Sa provìntzia de Badajoz tenet unu totale de 164 biddas. Is biddas cun prus de 10.000 persones sunt (INE 2009): +Biddas cun prus de 10.000 persones:. +"Positzione. Bidda (Populatzione)" +1.ª Badajoz (152.270) +2.ª Mèrida (58.164) +3.ª Don Benito (37.048) +4.ª Almendralejo (34.654) +5.ª Villanueva de la Serena (26.071) +6.ª Zafra (16.753) +7.ª Montijo (16.205) +8.ª Villafranca de los Barros (13.329) +9.ª Oliventza (12.002) + +Catalogna Nord: +Sa Catalugna Nord est sa parte istòricamente e culturalmente cadelana est istada separada, a profetu de Frantza, de sa Catalugna cun su tratadu de is Pireneos (su 7 de Donniasanti de su 1659). Persones de importu po sa Catalugna nord sunt istados Alfons Mias in is annos 30 de su sèculu passadu, e a suba de totu Llorenç Planes qui at inventadu su terminu "Catalunya Nord" (Su piticu libru de Catalugna Nord); totus e duos fiant nord-cadelanos. Sa denominatzione includet is "comarcas istòricas de su "Rosselló, su Conflent, su Vallespir, su Capcir e su nord de sa Cerdanya (qui si connosquet comente "Alta Cerdanya"). Sa Fenolleda, aiat a esser otzitana perou si ponet pro resones aministrativas in su "Rossello'" +Immoe custas "comarcas" sunt parte de su dipartimentu frantzesu de is Pireneos Orientales (Pyrénées-Orientales in frantzesu). Su 10 de su mese de Nadale de su 2007 su Cunsigiu Generale de is Pireneus Orientales at aprovadu s'ufitzialidade de su cadelanu, in pari cun su frantzesu. in, su matessi documentu, su nomene "Catalunya del Nord" comente su pròpiu de Pyrénées-Orientales. +Cun una populatzione de 457.238 persones (2013), sa Catalogna rapresentat su 0,6% de sa populatzione totale frantzesa, su 18% de sa regione "Llenguadoc-Rosselló", e su 3,1% de sa populatzione totale de is territòrios de limba cadelana. + +Basìlica de Santu Sadurru: +Sa basìlica de Santu Sadurru (titulada fintzas a is santos Gòsamu e Damianu) est sa crèsia prus antiga de Casteddu e una de is prus antigas de sa Sardigna intrena. Dedicada a su patrònu de sa tzitade, est posta in su bighinadu de Biddanoa. A curtzu de sa crèsia s'agatat una necròpoli impare a chi cumponet unu importante cumplessu paleocristianu. +Istòria. +Su primu fentomu de sa crèsia torrat a su de 6 sèculos. Est dàbile chi siat istada pesada in su logu in ue sa traditzione cheret chi esseret interradu Sadurru, martirizadu in su 304 segundu sa "Passio Sancti Saturni", documenta medievale chi contat de s'istòria de su santu (meda simbigiante a sa de Sadurru de Tolosa). +In su 1089 su cumplessu fiat donadu dae su judighe Costantinu Salùsiu II de Calaris a is mòngios benedetinos. Is mòngios aiant torradu a assentare sa crèsia segundu is caraterìsticas de s'istile romanicu proventzale e dd'aiant torrada a cunsagrare in su 1119. +In su 1324, durante s'assìtiu de Casteddu dae is aragonesos, su monastèriu fiat addanniadu. In su 1363 su re Pedru IV dd'aiat cuntzèdidu a is Caballeros de Santu Giorghi de Alfama. +In su 1444 fiat pigadu dae s'archibiscamu de Casteddu: su monastèriu fiat abandonadu e sa crèsia restaurada in s 1484. Medas decoraduras de Santu Sadurru fiant torradas a impreare pro sa pesadura s'asentadura de su casteddu de Santu Mighele chèrfida dae Jacu Carros (1420-1469). +Fiat sighidu unu perìodu de decadèntzia, in ue fiant fatos isgavos in sa necròpoli paleocristiana chi inghìriat sa crèsia, in s'intentu de agatare is "corpos de is santos" (relicuias). In su 1669 àteros materiales finat pigados pro ddos impreare in s'assentadura baroca de sa seu. +In su 1714 sa basìlica fiat cuntzèdida a s'ordine de is mèigos e is ispètziales e titulada duncas a is santos Gòsamu e Damianu. +Meda addanniada in is bombardamentos de su 1943, durante sa segunda gherra mundiale, fiat torrada a assentare intre su 1948 e su 1952. In su 1978 fiat serrada pro restàuros noos, acabados in su 1996, annu cando fiat torrada a abèrrere a is vìsitas. +Su 30 de santu gaine de su 2004 sa crèsia est istada torrada a cunsagrare e a aberrere a su cultu. + +Nazionale Italiana di Calcio: +Sa natzionale italiana de fubalu representat Itàlia a is competitziones internatzionales de fubalu. Est controlada dae sa Federatzione Italiana de Fubalu. +Scuadra 2014. +Custos 23 giugadores ant istados cunvucaus po sa Cuppa de su Mundu 2014 +Dorsale Rolu Giogadore Data de nascimentut/edade Partidas Gols Club +1 POR Gianluigi Buffon 28 de gennargiu de 1978 (1978-01-28) (37 annos) 140 0 Juventus (Capitanu) +12 POR Salvatore Sirigu 12 de gennargiu de 1987 (1987-01-12) (28 annos) 8 0 Paris Saint-Germain +13 POR Mattia Perin 10 de Donniassantu de 1992 (1992-11-10) (22 annos) 0 0 Genoa +2 DEF Mattia De Sciglio 20 Mes”e Ladàmini de 1992 (1992-10-20) (23 annos) 11 0 Milan +3 DEF Giorgio Chiellini 14 de Austu de 1984 (1984-08-14) (31 annos) 68 4 Juventus +4 DEF Matteo Darmian 2 de Nadale de 1989 (1989-12-02) (25 annos) 1 0 Manchester Utd. +7 DEF Ignazio Abate 12 de Donniassantu de 1986 (1986-11-12) (28 annos) 20 1 Milan +15 DEF Andrea Barzagli 8 de maiu de 1981 (1981-05-08) (34 annos) 47 0 Juventus +19 DEF Leonardo Bonucci 1 de maiu de 1987 (1987-05-01) (28 annos) 37 2 Juventus +20 DEF Gabriel Paletta 15 de freargiu de 1986 (1986-02-15) (29 annos) 2 0 Atalanta +5 Cen Thiago Motta 28 de Austu de 1982 (1982-08-28) (33 annos) 20 1 Paris Saint-Germain +6 Cen Antonio Candreva 28 de freargiu de 1987 (1987-02-28) (28 annos) 20 0 Lazio +8 Cen Claudio Marchisio 19 de gennargiu de 1986 (1986-01-19) (29 annos) 44 3 Juventus +14 Cen Alberto Aquilani 7 de su Mes”e Argiolas de 1984 (1984-07-07) (31 annos) 35 5 Sporting Lisbona +16 Cen Daniele De Rossi 24 de su Mes”e Argiolas de 1983 (1983-07-24) (32 annos) 95 15 Roma +18 Cen Marco Parolo 25 de gennargiu de 1985 (1985-01-25) (30 annos) 4 0 Lazio +21 Cen Andrea Pirlo 19 de maiu de 1979 (1979-05-19) (36 annos) 109 13 New York City(Segon Capità) +23 Cen Marco Verratti 5 de Donniassantu de 1992 (1992-11-05) (23 annos) 6 1 Paris Saint-Germain +9 DeV Mario Balotelli 12 de Austu de 1990 (1990-08-12) (25 annos) 30 12 Milan +10 DeV Antonio Cassano 12 de su Mes”e Argiolas de 1982 (1982-07-12) (33 annos) 37 10 Sampdoria +11 DeV Alessio Cerci 23 de su Mes”e Argiolas de 1987 (1987-07-23) (28 annos) 12 0 Milan +17 DeV Ciro Immobile 20 de freargiu de 1990 (1990-02-20) (25 annos) 2 0 Siviglia +22 DeV Lorenzo Insigne 4 de su Mes”e Làmpadas de 1991 (1991-06-04) (24 annos) 5 1 Napoli + +Corru de Àfrica: +Sa pènìsula tenet istèrrida de 1,882,857 km2 e contat unos 115 milliones de bividores (96,6 milliones de etìopes, 10,4 milliones de sòmalos, 6,4 milliones de eritreos e unos 800.000 mìgia de su Gibuti). +Intre sa fine de su de 19 sèculos e sa prima metade de su de 20 sèculos, manna parte de custu territòriu fiat colònia de su [[rennu de Itàlia. Su primu territòriu chi fiat ocupadu est istadu se de Eritrea, sighidu de manna parte de s'atuale Somàlia (is territòrios setentrionales fiant ocupados dae du Rennu Unidu. S'ùrtimu istadu ocupadu fiat s'Etiòpia, cunchistada in su 1936 a pustis de una gherra meda violenta. Su Gibuti fiat colònia frantzesa. In die de oe custos istados sunt intre is cun inditos de isvilupu prus bàscios de su mundu. +Religione. +Manna parte de is bividores de su Corru de Àfrica sighent una de is tres fides abramìticas, in ue s'agatant irradighinadas meda a tesu in su tempus. Is antigos rennos de s'àrea fiant intre is primos in su mundu in ue su cristianèsimu fiat adotadu che religione uffitziale, in su de 4 sèculos. +S'islam fiat intradu meda a chitzi dae sa penìsula aràbica e s'agatant iscritos chi testimòngiant chi in sa costera sòmala s'agataiant musulmanos giai dae su de 9 sèculos. +Fintzas s'ebraismu agatat presèntzia antiga in ie: su Kebra Negast, antigu lìburu de importu istòricu, culturale e religiosu pro s'àrea, chistionat de tribùs israelitas arribadas in Etiòpia cun Menelik I, chi est crètiu èssere fìgiu de su re Salomone e de sa reina de Saba. Sa legenda contat ca Menelik a mannu fiat torradu de su babu in Gerusalemme e a coa fiat torradu a s'istabilire in Etiòpia, portende·si·nche a fatu s'Arca de s'Alliàntzia. Is etìopes de pesada ebràica sunt oe narados falascia o fintas"Beta Israel" (chi cheret nàrrere 'Domo de Israele' e est prèferidu de isso, sende chi 'falascia' cheret intames nàrrer 'esiliados' o 'istràngios'). + +Annu: +Un annu est su periodo de su tempu ca imprea sa Terra a faer sa orbita sua giru—giru a su Soli. +Un annu est partzidu in 365 dies e 6 oras. +Un annu si dividet in doxe meses e si podet partzire in cuatro istagiones. +Is meses sunt 30—31 dies, sceti Freàrgiu nde tenet 28—29. + +Sirinatu di Scappinu: +Sa Sirenada de Scappinu (in corsicanu Sirinatu di Scappinu) de su poete e iscritore corsicanu Salvatore Viale si cunsiderat comente su primu iscritu de literadura in corsicanu. Si agattat in su Cantu de Battor de sa Dionomachia, opera iscrita belle totu in italianu dae su matessi autore e issida pro sa primu borta in Bastia in su 1817. + +Beta Israel: +Is Beta Israel (in ebreu: בֵּיתֶא יִשְׂרָאֵל, "Beyte (beyt) Yisrael"; in limba ge'ez: ቤተ እስራኤል, "Bēta 'Isrā'ēl"; signìficu de "Domo de Israele" o "Comunidade de Israele"), connotos fintzas che Falascias (nùmene pagu apretziadu intre issos e issos, sende chi cheret nàrrer "istrangios" o "esiliados"), o prus simpremente Ebreos Etìopes (in ebreu: יְהוּדֵי אֶתְיוֹפְּיָה: "Yehudey Etyopyah"; in limba ge'ez: የኢትዮጵያ አይሁድዊ, "ye-Ityoppya Ayhudi"), sunt is comunidades de ebreos chi ant tentu cussòrgia pro sèculos in s'àrea de su corru de Àfrica, in particulare in su territòriu atuale de s'Etiòpia setentrionale. Oe sunt sa prus parte de issos est emigrada a Israele. +Is Beta Israel s'agataiant in prus de 500 biddas ispartas in unu territòriu meda istèrridu, impare a populatziones de religione islàmica e prevalentemente cristiana. Sa majoria biviat cuntzentrada in is regiones de Amara e Tigrè. +Cuntatos noos cun is àteras comunidades ebreas torrant a sa fine de su de 20 sèculos. A pustis de cuntierras costitutzionales e de s'Halakhah, is autoridades israelianas ant detzididu su 14 de martzu de su 1977, ca sa Lege de sa torrada aplicaiat fintzas a is Beta Israel. +Unu grupu relatu a custu e su de is Falascia Mura, de pesada Beta Israel ma cunvèrtidos a su cristianèsimu. Is capos ispirituales de is Beta Israel, intre chie su Liqa Kahnet Raphael Hadane, ant traballadu pro s'atzetatzione de is Falascia Mura che ebreos. Su guvernu de Israele in su 2003 at detzididu ca is de pesada dae mammas ebreas tenent deretu de tzitadinàntzia israeliana, ma isceti chi si cunvèrtent a s'erbraismu ortodossu. Custu cumbenidu est istadu causa de cuntierras medas in sa sotzidade israeliana. +A s'acabu de su 2008 si contaiant prus de 119.000 israelianos de origines etìopes, intre chie unos 81.000 nàschidos in Etiòpia e unos 38.000 nàschidos in Israele. + +Limba ge'ez: +Su geʻez (ግዕዝ) est una limba semìtica meridionale originària de s'Etiòpia e s'Eritrea, in su corru de Africa. Diventada limba uffitziale de su rennu de Aksum e de sa corte imperiale etìope, sighit oe a bìvere che liba litùrgica de sa crèsia ortodossa etìope e eritrea, de sa crèsia catòlica etìope e de sa comunidade ebrea Beta Israel. +Est de unos istudiosos cunsiderada limba mamma de sa limba etìope moderna, mancari segundu àteros diat èssere prus a prestu una limba sorre antiga. +Su ge'ez est iscritu in unu alfabetu pròpiu chi, cun pagus mudàntzias rapresentat fintzas su chi est impitau pro s'amaricu in die de oe. Is primas iscrituras in custa limbas torrant a su de 5 sèculos; sa produtzione leterària torrat però a coa a su de 4 sèculos, cun sa cristianizatzione de s'àrea. + +Sotziedade de Natziones: +Sa Sotziedade de Natziones fiat una organizatzione interguvernamentale fundada su 20 de ghennàrgiu 1920, a resurtu de sa cunferèntzia de paghe de Parigi chi aiat postu fine a sa prima gherra mundiale. Est istada sa prima organizatzione internatzionale chie tènneret punna primàrgia de mantènnere sa paghe in su mundu. Obietivos suos fiant de prebènnere is gherras peri una seguràntzia colletiva e sa negotziatzione de is perricas internatzionales. Àteras chistiones chi ddi pertocaiant fiant is cunditziones de is traballadores, su tratamentu de is populatziones nadias, tràfficu de umanos, de drogas e de armas, sa salude globale, is presoneris de gherra e s'amaparu de is minorias in Europa. In su perìodu de massima addillida, intre su 28 de cabudanne 1934 e su 23 de freàrgiu 1935, nde faghiant parte 58 membros. +Sa filosofia diplomàtica subra chi s'apoderaiat sa Sotziedade rapresentaiat unu càmbiu de passu fundamentale, postu in cumparàntzia cun is polìticas de su sèculu cabudianu. Sa Sotziedade ammancaiat de fortzas armadas propias e dipendiat dae is potèntzias majores de s'època pro aplicare is resolutziones suas, mantènnere is santziones econòmicas o mòvere unu esèrtzitu cando abbisongaiat. Nointames , is istados membros fiant fatuvatu relutantes a nd'apogiare is cumbennidos, sende chi is santziones podiant andare contra issos etotu. +A pustis de disvariados sutzessos importantes e carchi fallimentu in is primos annos '20 de su de 20 sèculos, a s'acabu de s'istòria sua sa Sotziedade de Natziones aiat dadu proba de non pòdere acarare o prebènnere is gherras chi fiant aprontende in is annos '30 e istados comente Germània, Giapone, Itàlia e Ispagna si nde fiant retirados. +Sa Sotziedade de Natziones at tentu durada de 26 annos e a s'incras de s'acabu de sa segunda gherra mundiale fiat sutzèdida dae is Natziones Unidas, fundadas su 20 de abrile 1946. + +Rennu de Itàlia: +Su Rennu de Itàlia (in italianu: Regno d'Italia) fiat unu istadu fundadu su 17 de martzu de su 1861, cando su re de Sardigna Vitòriu Emanuele II nde fiat proclamadu soberanu. S'istadu si podet considerare sighidore legale de su Rennu de Sardigna, suta sa ghia de chi s'at pòdidu formare. Su rennu at tentu che prima capitale Torino, a chi fiat sighida Firentze (1865-1871) e a ùrtimu, in su 1871 Roma (1871-1946). +At tentu durada de unos 85 annos cando, a pustis de unu referendum, su pòpulu italianu at votadu pro su passàgiu a unu sistema republicanu. +Istòria. +A su momentu de sa costitutzione faghiant parte de su rennu de Itàlia is duas ìsulas majores de Sardigna e Sitzìlia, e manna parte de su territòriu de sa penìsula italiana, francos sa prus parte de s'atuale regione de Làtziu, su Vènetu, su Trentinu-Südtirol e su Friuli-Venètzia Giulia. +Durante s'istòria sua su rennu at cunchistadu a manu a manu totu is territòrios chi cumponent sa s'àrea geogràfica italiana, foras pro sa Còrsica e Malta, imbatende a istèrrida massima de 310 190 km² a pustis de sa prima gherra mundiale, a chi fiant sa azunghere is territòrios coloniales africanos de Lìbia e de su corru de Àfrica, pretzisamente is atuales Eritrea, Etiòpia e manna parte de sa Somàlia, prus àreas de is Balcanos, in particulare s'Albania e sa Dalmàtzia (custos ocupados durante sa segunda gherra mundiale). +Bessidu binchidore dae sa prima gherra mundiale in ue aiat cumbàtidu impare alliadu a is fortzas de s'Intesa Tripla, su rennu aiat bidu durante su pusti-gherra s'artziada a su pòdere de su fascìsmu, a chi si depet s'alliàntzia cun sa Germània nazista e s'intrada in sa segunda gherra mundiale in su 1940. In su 1943 fiat firmadu s'armistìtziu cun is potèntzias alliadas, a cunsighidu de s'ocupatzione de is territòrios tzentru-meridionales dae is tropas anglo-americanas. Fiant sighidos àteros duos annos de cumbatimentos pro liberare su tzentru-norte de s'istadu, galu suta guvernu fascista. +A s'acabu de sa gherra, fiat intre is istados perdentes e aiat dèpidu parare a sa perta de totu is territòrios de Ìstria e de sa prus parte de Venètzia-Giùlia, tzèdidos a sa Jugoslàvia, e fintzas de territòrios minores tzèdidos a sa Frantza. +Su referendum de su 1946, sinniat sa fine de su rennu de Itàlia, sighidu dae sa Repùblica Italiana. + +Addis Abeba: +Addis Abeba (Amharic: አዲስ አበባ? "Addis Abäba", IPA: ˈabəba ( listen), “flori nou”), est sa capitali de Etiòpia. + +Gals!: +Gals! est unu manga shōjo de Mihona Fujii, chi s'imprentadore Shūeisha at publicàu in su paperi Ribon dae su 1999 a su 2002. In Italia, su manga lu at publicàu Dynamic Italia intre su 2003 e su 2004. +Dae su manga nche an fatu un'anime puru, dae su titulu "Super GALS! Kotobuki Ran" ("超GALS!寿蘭" Sūpā Gyaruzu! Kotobuki Ran), chi Pierrot at produsiu e trasmitiu in Giappone, pro mediu de TV Tokyo, dae su primu de aprile de su 2001 a su 31 de martzu de su 2002. In Italia, sa serie la an fata bìer in Rai Due cun su titulu "Super GALS! Tre ragazze alla moda", trasmittinde petzi 26 capitulos; fintzas Ka-Boom, a tucare dae su 25 de Sant'Andria de su 2013, la at torrada a picare. +S'opera est fentomada pro facher bìer unu bìculu 'e bida de sas sub-culturas tzitadinas chi si respiran in sos cuarteris de Tokyo, mustrande limbazu (in forma de suspu o, pro la nàrrer a s'inglesa, "slang") e usos: Gals! est duncas a meidade tra su fumetu comicu pro pitzocas chi est, e su sazu sotziologicu chi bolet esser. +Istoria. +Protagonista est Ran Kotobuki, pitzoca de 16 annos chi si narat de esser "sa gal prus manna de su mundu" e li piachet sa Para Para. Ran est totu cumbinta de poder bìver sichinde sos pretzettos eticos e esteticos de sas kogal, e pro custa resone est sa gal prus famada de Shibuya, dedicande sa bida sua totu a s'ispassiu. +Ran benit peroe dae una familia chi at fatu su politziòtu pro generatziones, difatis sos parentes e frade suo Yamato sun in politzìa, mentras sa sorre minore, dae sende minore, no bìet s'ora de sichire sa traditzione de familia; Ran invetzes, comente si podet immaginare, tenet atera cosa in conca pro su benidore suo, mancari apat picàu dae mannos suos su sentidu 'e justitzia familiare. +Sa serie zirat in tundu a sa bida de Ran e de sas amicas suas Miyu e Aya; gratzias a sa presentzia de custos duos personazos secundarios, sa serie chistionat de cosas fintzas meda dilicadas comente sos raportos familiares, su problema de sa creschida, fenomenos sotziales comente s'enjo kōsai. + +Impèriu otomanu: +S'impèriu otomanu(in Turcu otomanu: دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه,‎ "Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye"; in Turcu modernu: Osmanlı İmparatorluğu o Osmanlı Devleti), connotu fintzas che Impèriu Turcu e Turchia otomana, fiat unu impèriu fundadu in su 1299 dae is Oghuz, suta Osman I, in su norte-estu de s'Anatòlia. A pustis de cunchistas in is Balcanos fatas dae Murad I intre su 1362 e su 1389, su sultanatu otomanu si fiat mudadu in unu impèriu transcontinentale. A is otomanos si depet sa fine de s'Impèriu Bizantinu, derrotadu cun sa cunchista de Costantinòpoli (capitale de s'Impèriu Bizantinu) in su 1453, suta Mehmed su Cunchistadore. Costantinòpoli fiat dae in cue in antis fata capitale de s'impèriu. +Intre is de 16 e de 17 sèculos, in su tempus de su lughidore massimu e susetotus suta su rennu de Suleiman su Mannu, s'impèriu otomanu fiat un'istadu multinatzionale e multilinguale chi teniat cuntrollu de manna parte de s'Europa sud-orientale, de s'Àsia otzidentale, de su Càucasu, de s'Àfrica de su norte, de manna parte de sa Penìsula Arabica e de su corru de Àfrica. A s'iscomintzu de su de 17 sèculos s'impèriu contaiant 32 provìntzias e istados vassallos numerosos. Intre custos ùrtimos, unos cantos fiant a pusti surbidos in s'impèriu, a àteros fiat intames afiantzados grados diferentes de autonomia durante is sèculos. +In totu s'istòria sua, s'Impèriu Otomanu at mantentu rolu de tzentru de cuntatu intre mundu otzidentale e orientale pro unos ses sèculos, fintzas a su decadimentu progressivu, durante su de 19 sèculos. Alliadu de s'Impèriu Tedescu fiat intradu in sa prima gherra mundiale a costadu de is potèntzias tzentrales, cun s'intentu de pòdere torrare a balangiare totu is territòrios pèrdidos durante su sèculu cabudianu. Mancari capatzu de difèndere is làcanas suas durante is cumbatimentos, s'impèriu sunfriat perricas internas, mescamente in is regiones àrabas. Custos problemas, giai manifestos de a in antis de sa gherra, si fiant agrabiados in su tempus, faghende·si·nche a pagu a pagu violentos, in particulare contra armenos, assiros e gregos pònticos. A s'acabu de sa gherra s'impèriu fiat derrotadu impare a is alliados e parte de su territòriu ocupadu de is potèntzias binchidoras. In su 1922 fiat proclamada sa nàschida de sa moderna Turchia, istadu sighidore de s'impèriu. + +Limba georgiana: +Sa limba georgiana (in georgianu: ქართული ენა; "kartuli ena") est unu rapresentante de su grupu linguìsticu sud-caucàsicu (cartvèlicu), de chi est fintzas limba franca e sola limba cun traditzione leterària propia. Su grupu non tenet arèntzias dimostradas cun àteras famìllias linguìsticas, mancari siat dàbile unu cuntatu cun is limbas indoeuropeas. Àteras limbas cartvèlicas sunt su svan, su mingrelianu e su laz. +Su georgianu est faeddadu dae unos 4 milliones de pessones in Geòrgia (s'83% de is bividores), in ue est limba uffitziale. Unos àteros 3,5 milliones de faeddadores s'agantant ispartos intre Turchia, Rùssia, Istados Unidos de Amèrica, Europa. Si podent agatare fintzas comunidades minores in Iran e Azerbaigian. +Es una limba aglutinante (in ue duncas elementos si cumbinant impare pro formare faeddos in secuèntzia lineare) e tenet una flessione nominale articulada in sete casos. Su sistema fonèticu presentat sonos particulare, narados glotizantes. Is faeddos georgianos podent tènnere neras cunsighidas de cunsonantes med longas, fintzas a sete. +In su tempus su georgianu est istadu iscritu in tres alfabetos diferentes. S'atuale alfabetu contat 33 literas (ma originariamente, in su de 19 sèculos fiant 38). Is primos iscritos in sa limba sunt datados intre su primu e su de tres sèculos, ma segundu funtes istòricas paret chi s'iscriidura èsseret istada intrada giai de su de 3 sèculos a. C. Is primos manuscritos sunt datados a su de 5 sèculos, su primu lìburu imprentadu torrat a su de 17 sèculos. +Sa limba tenet nomea de èssere meda incolliosa a dda imparare, susetotus ca pro ite tenet unu sistema verbale meda cumplessu. Non distinghet intames intre gènere masculinu e femininu. +Sunt medas is foeddos imprestados dae limbas de a curtzu, comente s'àrabu, su [persiana|persianu, su turcu. Is imprèstidos dae limbas europeas, francu pro is de orìgine grega, sunt meda reghentes e depidos a u cuntatu cun su russu. + +Barrantzellos: +Sos Barrantzèllos (in limba italiana Compagnia Barracellare o Barracelli) in Sardigna est un ente de dirittu privàdu chi contròllan sas propriedades in foraidda. +Sos Barrantzèllos nàschene po impedire de isorrobàre o furàre bestiàmmene in foraìdda, tutelànde sos mères de sos terrìnos e faghìnde arrestare sos bandìdos. In custu modo tènen azzumài sos còmpitos de sa zustissia; in italianu infàttis los mùttin puru Polizia Rurale. Bàlen puru commènte soziedàde de assiguratziòne. Dae s'incommìnzu àe commo, sas cumpanzìas sun bistàdas isòrtas medas bòrtas: in su 1819, 'an fattu sos Catzadores Reales de Sardigna, in su 1827 'an torràdu a fagher sas companzìas. Cun sa lezze de su 22 de maju de su 1853 de su Guvèrnu Sardu e cun d'unu Regio Decreto n. 403 de su 14 de trìulas de su 1898, s'Istàdu italianu ufficialìzzad su Corpus. Sa Regione in su 1988 cun sa lezze n.25, organìzzad una 'orta po tottus sas Cumpanzìas. +Inquadramèntu. +Sos Barrantzellos tìan depp'essere inquadrados commènte agentes de pùbblica sigurèsa e sun de azùdu a sa zustìssia (Polizia e Carabinieri e a s'amministratziòne comunale cando ba bisònzu. In pràtiga no bad ancora lezzes precisas chi nèrzan chi sas cumpanzias fèttan parte de sa zustissia. +Operana commènte volontàrios collaborànde cun su comune de appartenèntzia e sunu consideràdos in d'onzi casu una forma de zustissia, in limba italiana Polizia Rurale. +Còmpitos. +Sas cumpanzias po como sunu regulàdas dae sa lezze regionale n.25 de su 15 de trìulas de su 1988. +Custa lezze istàbilidi cùstas funtziònes: +Collaboratziòne cun sos entes de s'Istadu o de sa regione, po vigilàre e tutelàre: +Poden puru collaboràre cun sa zustìssia in casu de bisònzu. +Sa lezze ammèntad che su servìtziu de sas cumpanzìas este limitàdu solo in sa zona de appartenènzia, in su comune a ube appartènini. + +Genotzìdiu de is gregos de su Pontu: +Cun genotzìdiu de is gregos de su Pontu s'inditat sa limpiadura ètnica de sa populatzione grega dae is terras de Anatòlia in ue fiant istoricamente acussorgiados, ghiada dae is autoridades de s'impèriu Otomanu durante sa prima Gherra Mundiale e su pustigherra (1914-1923). +Su genotzìdiu si caraterizaiat pro degollos, deportatziones fortzosas, màrtzias de morte, espulsiones summàrias, esecutziones arbitràrias e fintzas isciarrocamentu de is monumentos religiosos issoro, in s'intentu de nd'isperdere onni rasta istòrica e culturale. +Segundu funtes bàrias, in custu perìodu diant èssere mortos chentinas de millis de pessones de ètnia gregu-otomana. Sa manna parte de is subrabìvidos e de is refugiados fiant fuidos in Grèghia (unu 25% de sa cabudiana populatzione de s'istadu); àteros, e mescamente is de is provìntzias orientales, si nche fiant fuidos intames a manu de s'impèriu Russu. A s'acabu de sa gherra gregu-turca (1919-1922) sa majoria dei is gregos otomanos fiant istados bochidos o fiant giai fuidos. Is chi abarraiant fiant tramudados a Grèghia segundu is tremenes de su cambiapare de populatzione intre Grèghia e sa neo-costituida Turchia. In paris tempus a is gregos, àteros gurpos ètnicos fiant istados atacados dae is autoridades otomanas; intre custos is armenos e is assiros. +Is alliados de sa prima Gherra Mundiale aiat cundennadu is degollos otomanos che crìmenes contra s'umanidade. + +Emisfèriu norte: +S'emisfèriu Norte o emisfèriu boreale, est sa metade de unu praneta chi s'isterret dae s'ecuadore a su polu Norte. +S'emisfèriu norte de sa Terra, in geopolìtica rapresentat fintzas s'impare de istados ricos e industrializados (Europa, Àsia, Amèrica de su Norte), in oponidura cun s'emisfèriu sud in ue s'agatat sa majoria de is istados in bia de isvilupu (mescamente s'Àfrica). +S'emisfèriu setentrionale de sa Terra tenet subrafache de 255 milliones de chilòmetros cuadrados; de custos unos 100 milliones (paris a su 40%) sunt pcupados de terras emergidas, chi currespondent a is duas de tres partes de su praneta intrenu. Fintzas su monte prus artu de sa Terra, s'Everest, est postu in custu emisfèriu. +Casi su 90% de sa populatzione umana de sa Terra bivet in s'emisfèriu norte. + +Limba finlandesa: +Su finlandesu (in finlandesu: "suomi" o "suomen kieli" ˈkieli) est sa limba faeddada dae sa majoria de is bividores de sa Finlàndia e dae is de ètnia finlandeas foras de s'istadu. Est una de is duas limbas uffitziales de sa Finlàndia (impare a s'isvedesu) e limba de minoria in Isvètzia. In su norte de sa Norvègia est intames faeddada sa limba Kven, chi est unu dialetu de su finlandesu. +Su finlandesu est unu membru de sa famìllia de is limbas fìnnicas, parte de is limbas uràlicas. +Est limba mama de unas 5,4 milliones de pessones. + +Emisfèriu sud: +S'emisfèriu sud o emisfèriu australe est sa subrafache de unu praneta chi s'isterret intre s'ecuadore e su polu sud. +S'emisfèriu sud de sa Terra est essentzialmente marinu. Is terras emergidas costituint unos 50 milliones de chilòmetros cuadrados, rapresentant petzi su 20% de sa subrafache sua e petzi s'una de tres partes de totu is terras emergidas de su praneta. Intre su de 50 e su de 65 parallelos, non b'at casi terras emergidas peruna, a s'imbesse de s'emisfèriu opostu, su setentrionale. Su pitzu prus artu de s'èmisfèriu sud est su monte Aconcagua in Argentina, chi si nch'artziat subra is àteras summas de sa cordilliera de is Andas, a tesu de unos 150 km dae sa capitale cilena de Santiago de su Cile. +S'Antàrticu, postu in s'istremu meridione de s'emisfèriu sud, est su solu cuntinente de sa Terra chentza populatzione indìgena; s'àstragu chi dd'ammuntat rapresentat fintzas su 70% de is reserbas de abba de su praneta. +Dae bisura geopolìtica, s'emisfèriu sud contat istados numerosos in bia de isvilupu, chi s'agatant mescamente in s'Amèrica de su Sud, àteros - mescamente is Àfrica - sutasvilupados, ma fintzas unos cantos paisos intre is prus ricos de su mundu (totus in Otzeània). Petzi du 10% de s'umanidade bivet in custu emisfèriu. + +Limbas bàlticas: +Is limbas bàlticas sunt limbas indoeuropeas chi apartenent a su brancu balto-islàvicu, faeddadas dae sos bàltos. +S'àrea de ispainadura s'istèrret a manu de sa costera sud-orientale de su mare Bàlticu, in s'Europa setentrionale. Sunt partzidas in duos grupos: is limbas bàlticas otzidentales, costituidas isceti dae limbas estintas, e is limbas bàlticas orientales, chi contant duas libas galu bias: su lituanu e su lètone. In tempus andadu s'agataiant faeddadores de limbas bàlticas fintzas a is montes Urales. +Mancari relatos, su lituanu, su lètone e particularmente su prussianu antigu, tenent differèntzias lessicales meda mannas s'unu cun s'àteru e non sunt mutualmente intelligìbiles. + +Para Para: +Sa Para Para ("パラパラ", "Para-Para" o "ParaPara") est unu tipu de ballu chi si fachet in Giappone. Bi at movimentos de bratzu chi si depen facher pro dontzi cantone, e los depen facher totus in su matessi tempus, ind una manera chi si assimizat a cussa de sos ballos in grupu. Si credet chi sa Para Para esistat dae sos annos Ottanta, cando sos istados europeos aìan cumintzàu a bender Italo disco e Euro disco, e in sos annos Settanta, musica new wave e synthpop in Giappone. A dontzi modu, no at tentu popularidade meda foras de su Giappone fintzas a sos annos Novanta. +Sa Para Para si assotziat fortemente a Eurobeat. Dave Rodgers, un'artista de Eurobeat, at descritu sa Para Para comente s'unica manera pro ballare a Eurobeat, chi est a su solitu "gai lestra". + +Petru Guelfucci: +Petru-Santu Guelfucci (Sermanu, 6 de martzu de su 1955) est unu cantadore corsicanu. Naschidu in Sermanu, no atesu meda dae sa bidda de Corte in su 1955, est una figura sìmbulu de sa mùsica corsicana, e dae cando tenìat 14 annos at pigàu parte a calicuna manifestada cun su grupu folcloristicu "A Manella". In su 1973 atobiat a Jean-Paul Poletti, autore de su "rinaschimentu" de sa curtura corsicana (chi si solet nàrrer "u riacquistu"), e impare a issu fundat su grupu polifonicu in limba corsicana "Canta U Populu Corsu". In su 1987 si nche essit dae su grupu e cumintzat a facher su solista cun s'album "Isula" chi pigat su discu de oro in Canada e at tentu sutzessu meda in sa regione frantzesu-faeddante de su Québec. + +Muttu: +Su muttu est una forma de improvvisadùra poetiga fatta in Sardinnia. Sa traditzione cheret chi sìat a femina a la cumpònner e cantare, in resposta a s'omine. Custu tipu si narat tambene battorina. +Sos muttos sun versos in cropa (narados "duina"), cund unu chi est unu pagu prus longu de s'ateru. Su primu si connoschet comente "isterrida" chi aberit su cantu, e su segundu si narat "torrada", appuntu pro torrare imposta a s'argumentu de abertura chi faghet s'isterrida. Sos muttos si cantan ind una gara poetiga cun cantu a chiterra. +Nòmines. +Su plurale de "muttu" est, comente est normale in sardu, "muttos". A dontzi modu, su muttu si connoschet fintzas comente "mutettu", "repetina" e / o "ottada". In Sardinnia, su faeddu "muttu" si impreat prus a fitianu in su cabu de susu, e custa forma est attestada dae su segulu de Oto. + +Limba lètone: +Su lètone (in lètone: "latviešu valoda") est una limba bàltica faeddada in Letònia in ue est limba uffitziale. +Est limba mama de unos 1,16 milliones de lètones, chi benint a èssere su 56% de sa populatzione de s'istadu, ma sunt unos 2 milliones (s'80% de sa populatzione) is chi dda podent faeddare. Unos àteros 100.000 faeddadores bivent aterue. +Sa limba prus prossima a su lètone est su lituanu, solu àteru membru de matessi grupu linguìsticu. Is duas limbas sunt nointames limitatamente intelligìbiles s'una a s'àtera. Su latgallu e su curlandesu, mutualmente intelligìbiles cun su lètonu, podent èssere cunsiderados dialetos suos. +Is primas imprentas in limba lètonu torrant a su de 16 sèculos, cun una riprodutzione de sa "Pregadoria a su Sennore" in sa Cosmographia Universalis (1544) de Sebastian Münster, iscrita in caràteres latinos. + +Limba lituana: +Su lituanu (in lituanu: "lietuvių kalba") est una limba bàltica faeddada in Lituània in ue est limba uffitziale. Est fintzas una de is limbas uffitziales de s'Unione Europea. +Contat unos 3 milliones de faeddadores nadios in Lituània e unos àteros 200.000 aterue. +Sa limba prus simbigiante a su lituanu est su lètone, solu àteru membru de matessi brancu linguìsticu, cun chi tenet limitada mutua intelligibilidade. +Iscritu in carateres latinos, su lituanu est fatu-fatu tentu a contu che sa limba indoeuropea prus cunserbadora. + +Hispaniola: +Hispaniola (in ispagnolu: La Española; in frantzesu: Hispaniola; in taíno: Ayiti) est una ìsula caraìbica, parte de is Antillas majores. Est sa segunda ìsula prus manna de is Caràibes a fatu de Cuba, sa de 22 in su mundu e sa de 10 prus populadas. +Tenet istèrrida de 76.192 km2 e populatzione totale de unos 21,396,000, partzidos intre is duos istados de Repùblica Dominicana, chi òcupat 44.445 km2 de su territòriu isulanu, e Haiti chi nd'òcupat petzi 27.750 km2. +Hispaniola est su logu in ue fiant fundadas is primas cussòrgias europeas fundadas dae Cristolu Columbu in is viàgios de su 1492-1943. + +Limba èstone: +S'èstone (in limba èstone: "eesti keel") est una limba uràlica chi faghet parte de su brancu fìnnicu. Faeddada massimamente dae 1 millione de persones in Estònia, agatat però àteros faeddadores ispainados in Rùssia (is de pesada de èstones cussorgiados aterue in su territòriu de s'impèriu Russu durante su de 19 sèculos), Isvètzia, Cànada, Istados Unidos de Amèrica e Austràlia. +S'apartenèntzia a su grupu de is limbas uràlicas nde faghet una de is pagos limbas no indoeuropeas faeddadas in Europa. S'èstone est però meda simigiante a su finlandesu cun chi tenet una bona mùtua intelligibilidade. Est imparentadu fintzas cun is limbas sami e prus de a tesu cun s'ungheresu. +S'èstone at retzidu influèntzias mannas de limbas disvariadas comente, isvedesu, tedescu (su bassu tedescu mèdiu fiat giai istadu limba franca de sa Liga Anseàtica faeddada in tempos antigos in s'atuale territòriu de s'Estònia dae una comunidade numerosa de tedescos bàlticos, ma in tempus afatante fintzas su tedescu istandard at influentzadu s'èstone) e su russu, mancari niuna de custas limbas nde siat imparentada. +Istòria. +Is primos documentos chi testimòniant s'esistèntzia de una limba fìnnica de Estònia torrant a coa a su de 13 sèculos, mentras is primos iscritos in limba torrant a su de 16 sèculos. Una literadura cunsistente s'est isvilupada a partire dae is de 18 e 19 sèculos. +A pustis de s'indipendèntzia de s'Estònia, balangiada in su 1919, s'èstone fiat fatu limba ufitziale de s'istadu e fintzas a sa pèrdida de s'indipendèntzia, in su 1945, su 97.5% de is bividores suos si decraraiat de etnia èstone e nde faeddaiat sa limba. +Cun sa surbidura in s'Unione Soviètica, acontèssida a s'agabbu de sa segunda gherra mundiale, a s'èstone fiat assotziadu su russu che limba ufitziale. In su tentativu de nd'ispèrdere sa limba e s'identidade che pòpulu, fiant incoragiadas is tramudàntzias in su territòriu suo de medas persones de etnia russa e lètone. Essende su russu tentu a contu in sa federatzione soviètica che limba de s'amistade, a partire de is annos '70, mancari semper limba ufitziale, s'imparu de s'èstone in is iscolas fiat meda discoidadu, a lucru de su russu chi is pipios fiant antimes imbitzados a chistionare giai de s'asìliu. +A sa torrada a s'indipendèntzia in su 1991, petzi su 61% de is bividores de s'Estònia faeddaiat galu s'èstone. Oe, gràtzias fintzas a is polìticas subra sa limba, est limba mama de unu 70% de is èstones. + +Liga Anseàtica: +Sa Liga Anseàtica o Hansa (dae su tedescu: "Hanse" (agrupamentu); in latinu medievale:"Liga Hanseatica") fiat una cunfederatzione militare e de cummèrtzios de mercaderis e de is tzitades chi costituiant is mercados issoro. Intre is sèculos de 13 e 19 dominaiat subra is cummèrtzios bàlticos e sa costera setentrionale de s'Europa, iscampiende·si·nche dae su Bàlticu a su mare de su Norte durante sa tàrdia Edade Mèdia e is primìtzios de s'Edade moderna. +S'àrea chi faghiat parte de sa liga tocaiat a is territòrios de costera de is atuales Bèlgiu, Germània, Isvètzia, Paisos Bassos, Polònia, Repùblicas bàlticas e Rùssia. Sa limba franca impreada intre issas e issas fiat su bassu tedescu mèdiu. Faghiat cabu a sa tzitade de Lübeck, oe parte de su Land tedescu de Schleswig-Holstein. +Sa liga fiat criada pro amparare is interèssios econòmicos e is privilègios diplomàticos in is tzitades e is terras postas a longu de is bias de cummèrtziu abitadas dae is mercaderis. Is tzitades anseàticas teniant unu sistema legale pròpiu e manteniant esèrtzitu de cosa issoro de chi si serbiant pro agiudu e amparu mùtuu. Cun tantu custu fatu, s'organizatzione non fiat un'istadu de tzitades, ne podiat èssere denominadu cunfederatzione de tzitades-istadu. Petzi unu nùmeru minore de tzitades inclùdidas in sa liga godiant de autonomia e libertades cumparantzìbiles a cussas de una tzitade imperiale lìbera. + +Crosadas: +Is crosadas de s'Edade Mèdia sunt istados pellengrinàgios armados, promòvidos dae su paba, autoridade ispirituale de s'otzidente cristianu. +Inghitzadas cun s'intentu de torrare a abèrrere su caminu a is logos de pellegrinàgiu cristianos in Terra Santa, chi fiant istados autorizados dae is àrabos Abbassidos, ma controidos dae is turcos selgiuchidos in su 1071, a fatu de àere conchistadu Gerusalemme dae is àrabos. Sa prima crosada fiat comintzada in su 1095, in risposta a sa pregunta de s'imperadore bizantinu, apensamentadu dae s'atitùdine de is turcos. Is bizantinos faeddaiant gregu e fiant cristianos, mancari in perrica cun Roma dae su 1054 (essende issos ortodossos). Is conchistas territoriales fatas peri is crosadas non fiant istadas de durada longa, sende chi si nde fiat disinteressados una borta chi Saladinu aiat torradu a istabilire su passàgiu a is pellegrinàgios, foras pro is chi si fiant istabilidos in ie. Cheret fintzas naradu ca is crosadas, prus chi non agiudare is bizantinos aiant tentu resurtu de ddos indebilitare. +Segundu sa definitzione traditzionale, su perìodu de is crosadas tirat dae su 1095 a su 1291, chi di cunsìderant isceti is ispeditziones a manu de Terra Santa. Segundu una bisura prus ampra, si podet arribbare fintzas a sa batalla de Lèpanto, in su 1571, includende sa Reconquista ispagnola e totu is gherras contra infideles e erèticos promòvidas dae su paba, fatas cun sa promissa de cumpensos ispirituales e de indulgèntzias. +Sa prima crosada fiat fata in su 1096 pro torrare a ocupare una parte de is terra pèrdidas a fatu de s'espansione àraba de su de 9 sèculos e torrare a aberrere a is pellegrinos su passàgiu a manu de Gerusalemme. Aiant batidu a sa fundadura de is Istados crosados, sa defensa de is cales aiat giustificadu is àteras sete crosadas printzipales, dae su 1147 a su 1291, annu de sa pèrdida de is ùrtimos territòrios. A partire dae sa de bator crosadas, fiant organizadas ispeditziones fintzas contra is oponidores cristianos de su paba (Albigesos, Hohenstaufen, Aragona e Hussitas), o contra paganos (baltos), perdende duncas su mantenimentu de Gerusalemme che obietivu. + +Crosadas de su norte: +Is crosadas de su norte o crosadas bàlticas sunt istadas ispeditziones militares chi ant tentu logu in s'Edade Mèdia, esecutadas dae is tando rennos catòlicos de Isvètzia, Danimarca, dae is òrdines Teutònicos e dae is cavalleris Livònes, contra is pòpulos paganos de s'Europa norte-orientale chi biviant a cara de sa costera de su Bàlticu. +Custas crosadas fiant istadas promòvidas dae su paba Tzelestinu III in su 1193, ma is rennos germànicos e iscandìnavos aiant comintzadu giai in antis a mandare crosados pro ddos conchistare. Fiant duradas fintzas a primìtziu de su de 14 sèculos. Paris a is crosadas fatas a manu de Terra Santa, fintzas in custas gherras s'obietivu religiosu fiat istadu in presse discoidadu, in avantàgiu de sa territorializatzione de is òrdines militares chi ddas aiant cumbàtidas. +A s'agabbu de is cumbatos is pòpulos de Livònia, Latgàllia e Estònia fiant sutamìtidos. S'òrdine teutònicu aiat antimes balangiadu is terras chi aiant pèrdidu a fatu de èssere bogados de Terra Santa e aiant installadu una forma de istadu teocràticu. +Petzi is lituanos non si diant mai fàghere sutamìtere dae is teutònicos, mancari si fiant cristianizare a suta sa ghia de su granduca issoro, a fines de mèngius si fundere in s'Unione de polonesa-lituana, chi diat cristallizare s'oposidura a s'istadu Teutònicu. Is bividores de sa Samotìgia, regione de sa Lituània, comente chi siat non si diant cunvèrtere a su cristianèsimu fintzas a su de 15 sèculos. +Dae sa teocratzia de s'istadu Teutònicu diant antimes nàschere su ducadu de Prùssia, dae chi fiat nàschidu su Rennu de Prùssia. + +Europa meridionale: +S'Europa meridionale currispondet a sa parte de su continente europeu postu in is tres penìsulas majores chi si ghetant in su mare Mediterràneu: penìsula ibèrica, sa penìsula italiana, sa penìsula balcànica e sa parte parte prus meridionale de sa Frantza, impare a sa Còrsica. +Sa definitzione de custa regione geogràfica podet nointames èssere variàbile, segundu bisura climàtica (clima mediterràneu), geogràfica (metade meridionale de su continente), o linguìsticu-culturale. Est fitianu cumprendere in s'Europa meridionale is istados insulares mediterràneos de Malta e Tzipru, comente fintzas sa Tràchia orientale, chi benit a èssere su cantone europeu de sa Turchia. +Istados europeos meridionales. +Is istados cunsiderados parte de s'Europa meridionales sunt: +Europa sud-orientale. +Sunt totu is istados chi faghent làcana in sa penìsula balcànica + +Àpara: +S'Àpara ("Allium triquetrum" L.) est un'erba de sa famìlia de sas Liliàceas (o Amaryllidaceae segundu sa classificatzione APG), chi creschet in totus sas regiones mediterràneas. +S'agatat a curtzu a su mare e fintzas in is montes finas a 600 mt. Pro crèschere bene cheret umbra e abba meda. +Sas cambas e sas fògias sunt a forma triangulare, lùghidas in colore birde iscuru e podent arribbare a 45 cm. Is frores pende-pende a forma de campaneddas sunt biancos cun una liniedda birde in mesu a is pètalos. Cumentzat a frorire in su mese de martzu e si sicat in maju. Est famosu su ditzu de "si nche falare che s'àpara in su mese de maju". +Est una genia de àgiu agreste chi s'agatat in totus is sartos de Sardigna e dd'impreaiant meda pro coghinare. Est bona meda in su minestrone o frissa cun s'ou. + +Giuajone: +Su giuajone(Allium subhirsutum L.), chi in Sardigna leat fintzas àteros nòmenes comente àgiu de carroga, porru de campu, pili-pili, pipipili e sansangione, est un'erba de sa famìlia de sas Liliàceas (o Amaryllidaceae segundu sa classificatzione APG), chi creschet in totus sas regiones mediterràneas, dae sas ìsulas Canàrias finas a sa Turchia. S'agatat finas a 800 mt. +Is fògias sunt pèndulas e moddes e ant unu colore birde unu pagu prus craru de su de s'àpara. A bias sunt unu pagu piloseddas in su màrgine e creschent dae 20 a 50 cm. Is frorigheddos sunt medas e a forma de paràcua, cun 6 pètalos biancos e 6 istàmenes in colore de arantzu o rujos. Frorit in sos meses de martzu e abrile. Faghet chibuddeddas minores. +Est una genia de àgiu agreste chi s'agatat in totus is sartos de Sardigna. Dd'impreaiant pro coghinare e mescamente sa fògia frighinada pro cundire sa sartitza. + +Bardotto: +Su Burdu esti su accoppiamentu de su cuaddu mascu e de su burriccu femia + +Europa otzidentale: +S'Europa otzidentale o Europa de s'Ovest est una regione geogràfica posta in su chirru otzidentale de su continente europeu. Su faeddu, cunsideradu in sensu ladu, tenet connotatziones polìticas, culturales e podet fintzas èssere impreadu pro inditare totu cussos istados chi durante sa gherra frida no fiant regìmenes comunistas. +Sa partzidura de s'Europa in duas metades, otzidentale e orientale, est duncas dèpida massimamente a resones istòricas prus chi non geogràficas. +Dae s'agabbu de sa segunda Gherra Mundiale su faeddu descriet totu cussos paisos de su continente caraterizados pro artos tenores de vida, sistemas de guvernos democràticos, economias ammisturadas (chi benint a èssere is chi si poderant subra su mercadu lìberu ma chi ammitent s'interventu de s'istadu pro mantènnere su bene istare comunu) e alleàntzia cun is Istados Unidos de Amèrica, non prus membros de sa NATO. +Atualmente, e pretzisamente a sighidu de sa ruta de su blocu sovièticu, custa definitzione polìtica est faghende·si·nche obsoleta, o a su nessi unos cantos aspetos chi ddi pertocant cherent currègidos. +In die de oe, su cuntzedu de "Europa otzidentale" est acapiadu meda a s'islargamentu de s'Unione Europea. +Divisiones istòricas. +Època clàssica e medievale. +Una divisione culturale e linguìstica si podet giai trassare dae antighidade, in època romana, in ue is provì +ntzias orientales fiant de tzivilizatzione ellenìstica e de allega grega, contra is de otzidente de allega latina. Cun s'ischirriadura de s'impèriu in unu impèriu romanu de otzidente e unu impèriu romanu de oriente, custa istesiadura s'at fintzas a afortiare. +Dae s'Edade antiga tardia e durante totu s'Edade Mèdia, sa parte otzidentale de s'Europa fiat caraterizada de instabilidade e incuida econòmica, contra s'area orientale in ue s'impèriu romanu de oriente diat àere sighidu a prosperare pro unos àteros 1000 annos. +Est a custu matessi perìodu chi remontat sa divisione religiosa, dèpida a s'iscisma mannu intre crèsia +catòlica, chi at pois a dominare subra is istados otzidentales, e crèsia ortodossa chi at antimes a dominare subra is de oriente. +Època moderna. +Dae su de 15 fintzas a su de 19 sèculos, a fatu de sa ruta de impèriu bizantinu totu sa parte balcànica de su continente at a intrare in sa ròdia de is otomanos S'istòria culturale de s'Europa otzidentale at antimes a èssere singiada dae eventos comente su Rinaschimentu, dae època moderna dae sa riforma protestante de Martin Luther e sa contrariforma de sa crèsia catòlica, fintzas a s'illuminismu, sa rivolutzione industriale e sa rivolutzione frantzesa. +Gherra frida. +A s'agabbu de sa segunda Gherra Mundiale su benidore de su continente fiat detzìdidu dae is Alleados sètzidos a una mesa in sa Cunferèntzia de Jalta de su 1945, tenta intre su presidente de is Istados Unidos de Amèrica Franklin D. Roosvelt, su primu minìstru britànnicu Winston Churchill e su presidente de s'Unione Soviètica Josif Stalin. +S'Europa de su pustis-gherra fiat partzida in duas àreas de ròdia mannas: a manu de s'ovest is istados influentzados dae Istados Unidos, a manu de s'est is de influèntzia soviètica. +Custa partzidura at tentu logu fintzas a su 1989, cun sa ruta de su Muru de Berlinu e s'afatante iscontzu de s'Unione Soviètica. +Istados europeos otzidentales geogràficos. +Segundu bisura pretamente geogràfica, is istados europeos otzidentales sunt: + +Mònaco: +Mònaco (pronùntzia frantzesa: ), ufitzialmente Printzipadu de Mònaco (in frantzesu: "Principauté de Monaco"), est un'istadu-tzitade soberanu e micro-istadu, postu a manu de sa costera frantzesa, in s'Europa otzidentale. +Sa limba ufitziale est su frantzesu, ma fintzas s'italianu e s'inglesu sunt meda faeddadas o a su nessi cumprèndidas. Bi si faeddas poi su monegàscu, dialetu de su lìgure. Est membru de s'Organisation internationale de la Francophonie. +Mancari de istèrrida meda pitia Mònaco est nodiu, essende abitadu dae personàgios ricos e famados, chi nde faghent logu de atraida pro turistas e fintzas motore econòmicu in s'àrea mediterrànea. Si càrculat ca unu 30% de is bividores suos siant ultra-millionàrios. +Geografia. +Mònaco tenet istèrrida de 2,02 km² e populatzione de unos 37.800 bividores. Est su segundu istadu minore e su prus densamente populadu de su mundu. Sa Frantza ddi faghet làcana in tres lados de bator, sende chi s'istadu si ghetat a su mare Mediterràneu. Is làcanas de terra sunt longas 4,4 km, is de mare 4,1 km. Lompet a artària majore in su caminu naradu "Chemin des Révoires", a pees de su Monte Agel, cun 161 metros subra su mare. +Su bighinadu prus populadu de Mònaco est Monte Carlo. +Forma istatale. +Dipendente dae sa Repùblica de Gènova, de chi is Grimaldis finat una de is famìllias patrìtzias, est istadu relativamente autònomu dae su 1297. +Sa soberania de s'istadu fiat reconnota ufitzialmente in su 1861 e fiat fatu monarchia costitutzionale in su 1911. Su prìntzipe Albert II chi comente chi siat cunservat pòderes medas mannos. Is Grimaldis (chi sunt una de is prus antigas dinastias de su mundu) ant regnadu subra s'istadu in manera sighida dae su 1297, francu in su 1731, cando su pòdere fiat passadu a is Goyon de Matignon in su 1949, cun is Polignac. +Mancari indipendente sa defensa sua est suta responsabilidade de sa Frantza. Mònaco mantenet comente chi siat unidades militares minores. +Economia. +S'isvilupu econòmicu at agatadu impulsu a partire dae su de 19 sèculos, cun s'aberta de su primu casinò, in Monte Carlo, e de una ferrovia chi ddu collegaret a Parigi. Dae tando s'istadu s'est fatu destinatzione turìstica e logu de villegiatura pro persones famadas e ricas. In tempos prus reghentes est diventadu fintzas tzentru bancàriu e at diversificadu s'economia sua cun servìtzios e indùstrias. Mònaco est unu paradisu fiscale. Onni annu acasàgiat su Grand Prix de Mònaco. +Mancari formalmente non siat parte de s'Unione Europea, pigat parte a unas cantas polìticas de s'Unione, comente duanas e controllos de is làcanas. Mònaco usat s'euro che sola valuta currente e faghet parte de su Cussìgiu europeu dae su 2004. + +Solutzione de un'Istadu ùnicu: +Sa solutzione de un'Istadu ùnicu (in inglesu "one-state solution") est una proposta de solutzione pro agabbare su conflitu israelo-palestinesu. +Mancari chi custa proposta oe siat tenta in cunsideru in s'àmbitu acadèmicu, no dd'ant cunsiderada meda in is tratativas de paghe, in ue at àpidu semper prus logu sa proposta de is duos Istados, chi su guvernu de Israele e s'Autoridade Natzionale Palestinesa ant giutu a in antis mescamente in sa cunferèntzia de Annàpolis de su mese de onniasantu 2007 e chi su guvernu de sos Istados Unidos at torradu a bogare a campu comente base de is tratativas in su 2011. +In s'agabbu de su 2009, su negotziadore palestinesu Saeb Erekat at propostu de seberare sa sotutzione de un'Istadu ùnicu si Israele no at a firmare sa fraigadura de insediamentos noos de colonos ebreos in Cisgiordània. +Is sustenidores de custa solutzione punnant a fraigare un'istadu ùnicu in totu su territòriu de Israele, Cisgiordània e in sa Fròngia de Gaza, reconnoschende su deretu prenu de tzitadinàntzia a totus is abitantes, chene peruna discriminatzione de etnia o de religione. +Istòria. +In sos annos de su Grandu rebeldia àraba is guvernadores britànnicos de sa Palestina aiant chircadu solutziones pro risòlvere is problemas chi fiant nàschidos intre sa populatzione indìgena palestinesa e is colonos ebràicos chi in cussos annos aiant cumentzadu a èssere medas. Sa Cummissione Peel de su 1937 e sa Cummissione Woodhead de s'annu in fatu aiant propostu de partzire su territòriu palestinesu in duos istados, pensende de los fàghere omogèneos a livellu ètnicu disterrende una parte de sa populatzione (mescamente indìgena palestinesa) dae un'istadu a s'àteru, ma cussa solutzione chi fiat apogiada dae is sionistas moderados, ant bidu chi non faghiat a la pònnere in pràtica, fintzas pro s'opositzione de totus is rapresentantes palestinesos e de is sionistas prus radicales. +Cun su Libru Biancu de su 1939 su guvernu britànnicu at cambiadu idea, narende chi non boliat a fraigare un'Istadu Ebràicu (comente si fiat timende sa populatzione indìgena palestinesa) e proponende sa solutzione de un'Istadu ùnicu (de realizare intro de su 1949): +Sa segunda gherra mundiale e is persighitziones contra a is ebreos in Europa ant giutu un'immigratzione illegale ebràica ancora prus manna in Palestina e a un'aumentu de is contierras intre sa populatzione indìgena e is immigrados. In cussos annos is grupos sionistas prus estremistas ant fatu paritzos atentados terrorìsticos comente su de su King David Hotel in su mese de argiòlas de su 1946. In su mese de freàrgiu 1947 su Regnu Unidu at annuntziadu chi intro de un'annu si nche fiat andadu dae sa Palestina e duncas su cras de cussa terra l'aiat dèpidu detzìdere s'ONU, nàschida dae pagu. +S'ONU su 13 de maju de su 1947 at numenadu is membros de s'UNSCOP, unu comitadu in ue fiant rapresentados 11 Istados (Austràlia, Cànada, Guatemala, India, Iran, Olanda, Perù, Isvètzia, Tzecoslovàchia, Uruguay, Jugoslàvia). Is Istados chi aiant bìnchidu sa gherra (Tzina, Frantza, Regnu Unidu, URSS e IU) non faghiant parte de su comitadu, pro evitare acusas de partzialidade. +S'UNSCOP ant leadu in cunsideru ambas sas optziones: +S'UNSCOP, si fiat preguntada si esseret istadu possìbile a acuntentare sas pedidorias de totus (""duas trumas mannas, una populatzione àraba de prus de 1.200.000 persones e una populatzione ebràica de prus de 600.000 persones cun unu grandu disìgiu natzionale, sunt ispartzinadas peri unu territòriu àrridu , minore e pòveru de totus is resursas essentziales")," lompende a iscrìere chi non beniat bene ca sas poisitziones fiant incumpatìbiles, ma chi non si podiat mancu pensare de apogiare petzi sas de unu grupu. +A sa fine s'UNSCOP at seberadu sa proposta de partzire sa Palestina in duos Istados, votende·la a majoria (sete votos a favore: Cànada, Tzecoslovàchia, Guatemala, Olanda, Perù, Isvètzia, Uruguay; tres votos a favore India, Iran, Repubblica Sotzialista Federale de Jugoslàvia; s'astensione de s'Austràlia). +In sa relatzione sua s'UNISCOP aiat fintzas cunsideradu sa situatzione econòmica de is duos Istados chi esserent dèpidos nàschere, consigende de istituire una valuta comuna, una rete de infrastruturas ispainadas in totu sa Palestina e ipotizende agiudos internatzionales pro fraigare unu sistema de irrigatzione in ambos sos Istados. Su comitadu susteniat chi in unu sistèma econòmicu a cumone pro is duos istados fintzas a s'Istadu ebràicu (chi li fiant tocadas sas terras prus isvilupadas a livellu econòmicu e belle totu sas chi prodiuant agrumes, comente reconnoschiat s'UNISCOP in sa relatzione) no li fiat cumbènnidu a lassare s'Istadu àrabu in una situatzione de povertade e de precariedade econòmica. S'Assemblea generale de sas Natziones Unidas at atzetadu a majoria sa proposta seberada dae s'UNSCOP, ma at fatu calicuna modìfica a sa frontera chi depiat pèartzire is duos Istados. +Solutzione binatzionale. +A bortas sas espressiones "solutzione de un'Istadu ùnicu" e "solutzione binatzionale" sunt impreadas comente sinònimos, ma diant pòdere leare duos sentidos diferentes. Difatis sa solutzione binatzionale inditat unu sistema polìticu in ue is duos grupos, ebreos e palestinesos, diant mantènnere sa natura giurìdica e polìtica issoro comente duas entidades natzionales partzidas. Sa solutzione de un'Istadu ùnicu inditat unu sistema polìticu in ue totus is tzitadinos diant àere is propiu deretos, chene peruna partzidura ètnica o religiosa. +Argumentos in favore e contra a sa solutzione de un'Istadu ùnicu. +S'apògiu de sos ebreos israelianos pro sa solutzione de un'Istadu ùnicu est minore meda. Sos israelianos bident custa solutzione comente una minetza demogràfica chi diat pòdere agabbare su predomìniu de sa populatzione ebràica chi oe est sa majoria in s'Istadu de Israele. S'apògiu imbetzes est creschende intre sos palestinesos ca sa pelea issoro at fatu pagos passos a in antis ponende fatu a sa solutzione de is duos Istados, e pro custa resone sunt cumentzende a bìdere sa solutzione de un'Istadu ùnicu comente una prospetiva possìbile. + +Genotzìdiu assiru: +Cun genotzìdiu assiru (connotu fintzas che Sayfo o Seyfo ; in sirìacu: ܩܛܠܐ ܕܥܡܐ ܣܘܪܝܝܐ‎ o ܣܝܦܐ) si faghet riferimentu a su massacru de massa de is assiros, grupu ètnicu cristianu ortodossu, chi biviant in s'Impèriu Otomanu e in sa lacanante Pèrsia (a òpera dae tropas otomanas), durante sa Prima Gherra Mundiale. In paris tempus a sa persighida issoro, is autoridades otomanas aiant postu in atu fintzas cumbènnidos contra armenos e gregos. +Sa populatzione tzivile assira de sa Mesopotàmia de susu (regione de Tur Abdin, provìntzias de Hakkâri, Van e Siirt de sa Turchia de oe; regione de Urmia in su norte-ovest de Iran) fiat fortzada a mòvere e massacrada dae s'esèrtzitu otomanu, impare a àteros grupos armados comente curdos, cecenos e circàssos, intre su 1914 e su 1920, cun atacos ulteriores ghiados dae milìtzias àrabas subra is tziviles disarmados fuende·si·nche. +Segundu unos cantos istùdios su genotzìdiu assiru est acontèssidu cun matessi caraterìsticas de su de is armenos, àteros istùdios afirmant antimes ca is tratamentos, s'isparghidura e sa natura sistemàtica de su fatu non siat istada de paris livellu. +A s'imbesse de is armenos, cheret naradu ca non fiant dados òrdines de islogare assiros. Is atacos contra de issos non fiant istandardizados e acontessiant sighende mètidos vàrios de ochisura: in carchi tzitade is òmines fiant ochidos, in àteras obligados a si nche fuire. Fiant initziativas postas in atu dae polìticos locales o dae tribùs curdas, fatu-fatu intzulladas de su fatu ca is assiros collaboraiant cun is russos. Sa morte fiat dèpida in casos medas a su fàmene o a maladias. Is fèminas fiant sugetas a abusos sessuales. +Is istimas de is mortos segundu istatìsticas prus minudadas arribant a contare unas 300.000 vìtimas. Revisiones prus reghentes imbatent però a istimare unu nùmeru de mortos cumprèndidu intre 500.000 e 750.000, paris a su 70% de totu sa populatzione assira de s'època. Cun tantu custas tzifras, su genotzìdiu assiru est meda prus pagu connotu de is contemporàneos genotzìdios armenu e gregu. +In su 2007 sa chistione est istada pro sa prima borta cuntierrada in su Parlamentu Europeu. +S'assòtziu internatzionale de ispetzialistas de genotzìdios (International Association of Genocide Scholars) est imbàtida a unu cunsensu segundu chi « sa campànnia otomana contra is minoria cristianas de s'Impeèriu intre 1914 e 1923 at costituidu unu genotzìdiu contra armenos, assiros e gregos pònticos de s'Anatòlia. ». + +Iscàssia de glucosu-6-fosfatu disidrogenasi: +S'iscàssia de glucosu-6-fosfatu disidrogenasi (incurtzadu G6pd-iscàssia) o favismu est una cunditzione patològica ereditària ligada a su cromosoma X, caraterizada dae iscàssia in cantidade de su glucosu-6-fosfatu disidrogenasi (G6PD), enzima de rechèdidu in sa bia de is pentosos-fosfatos. Est su difetu enzimàticu prus comunu in s'ispètzia umana. +S'iscàssia est isprimida massimamente in sa lìnia tzellulare eritròide - dae chi dependet s'isvilupu de is globulos rujos - e in mesura minore in is àteras tzellulas emàticas. +Su difetu si manifestat cun anemia emolìtica non immune chi podet acontessere in cunseguèntzia a càusas numerosas, prus fitianamente infetziones o espositzione a sustàntzias chìmicas o fàrmacos. Essende istrintamente ligada a su favismu - anemia emolìtica chi podet sighire a su consumu de faas - su faeddu "favismu" est fat-fatu impreadu fintzas pro inditare s'iscàssia enzimàtica etotu. Est però un'usu impropiu,sende chi non totu is G6PD-iscassos manifestant custa reatzione papende·nche. +Epidemiologia. +S'iscàssia de G6PD est su prus comunu deficit enzimàticu in su mundu. Pertocat unas 400 milliones de persones, massimamente de orìgine africana, mediorientale e asiàtica meridionale, chi benint a èssere totu is zonas in ue b'at arta intzidèntzia de malària. Sa mudatzione de su gene de su G6PD dat difatis resistèntzia a sa maladia, in particulare cando causada dae su "Plasmodium falciparum". Custu avantàgiu est cumpartzìbile cun àteros difetos genèticos comente talassemia e anemia drepanotzìtica. +Essende istada sa Sardigna in tempus andadu regione malàrica, in virtude fintzas a is pagos ammisturos cun àteros pòpulos, s'iscàssia de G6PD est meda ispainada intre is sardos, in particulare in is persones originàrias de zonas benosas de Campidanu, siat a manu de Casteddu, siat a manu de Aristanis. Chi is perchentos mèdios in is sardos sunt prus artos de su 15%, in custas ùrtimas àreas mentovadas s'istimat chi agiomai unu 24% de is bividores nde siant interessados. +Etiologia. +Si connoschent 5 classes de mudatzione de su gene de su G6PD: + +Cecènia: +Sa repùblica cecena (in russu: Чече́нская Респу́блика, "Chechenskaya Respublika"; rʲɪˈspublʲɪkə; in cecenu: Нохчийн Республика, "Noxçiyn Respublika"), comunemente inditada che Cecènia (in russu: Чечня́; ; in cecenu: Нохчийчоь, Noxçiyçö), est un'istadu federadu de sa Rùssia. Sa capitale est Grozny. +Geografia. +Posta in sa Ciscaucàsia, s'agatat in su chirru prus orientale e meridionale de s'Europa, a tesu de unos 100 km dae su mare Càspiu. S'istadu tenet istèrrida de 17,300 km2 e segundu su tzensimentu russu de su 2010 contat populatziones de unos 1.270.000 bividores, nùmeru nointames cuntierradu dae medas demògrafos, a pàrrere de chie non est plausìbile una tale crèschida demogràfica a pustis de is duas gherras medas sambenosas chi ant imbestidu s'àrea. +Istòria. +A fatu de s'iscontzu de s'Unione Soviètica, in su 1991, sa repùblica sotzialista soviètica autònoma de Cecènia-Inguscètzia fiat ischirriada in duas partes: sa Repùblica de Inguscètzia e sa Repùblica de Cecènia. Cust'ùrtima aiat proclamadu sa Repùblica cecena de Ichkeria, chi pretendiat de balangiare indipendèntzia. A fatu de sa prima gherra cecena cumbàtida contra sa Rùssia, sa Cecènia aiat efetivamente conchistadu indipendèntzia "de facto". Su controllu russu fiat però torradu a istabilire durante sa segunda gherra cecena. Dae tando s'assistet a unu sistemàticu protzessu de ri-fraigadura assentadura de s'istadu, mancari sighent galu cumbatos in is montes e in is regiones meridionales de sa repùblica. +Demografia. +Sa populatzione totale de sa Cecènia est carculada pro uno 1.269.000 bividores. Is cecènos nde rapresentant unu 95,3%. Àteros grupos sunt russos (1,9%), cumucos (1%), ingùscios (0,1%) e àteros grupos minores. Sa comunidade armenos, chi contaiant unos 15.000 bividores in sa sola Grozny, s'est reduida a pagos famìllias. +A s'agabbu de s'època soviètica, is bividores russos fiant unos 23% de sa populatzione. Segundu funtes russas dae su 1991 a su 1994 10.000 persones de etnia non cecena (mescamente russos, ucrainos e armenos) ant lassadu sa repùblica a càusa de is discriminatziones retzidas e de sa limpiadura ètnicasuta su guvernu de Dzhokhar Dudayev. +Economia. +Durante da gherra, s'economia cecena at collassadu. Sa richesa produida, postu chi si potzat diaderu carculare, est petzi una fratzione de su chi fiat cabudianamente. In su 1994 is separatistas aiant pranificadu de intrare valuta noa, cosa chi no at pòdidu mai acontessere una borta comintzada sa segunda gherra cecena. S'efetu de sa gherra est istadu su de iscagiare unu 80% de su potentziale econòmicu de sa repùblica. +Dae su 2000 sa situatzione econòmica s'est adelantada cunsiderabilmente. Is isfortzos fatos pro torrare a pesare Grozny e progressos in is chistiones de polìtica, segundu unos cantos funtzionàrios faghent cunsiderare de istabilire un'indùstria turìstica. B'ant però imputos chi sustenent ca is operajos chi traballant pro torrare a fraigare sa tzitade siant suta-pagados e irregularmente, e ca is pòberos siant istados simpremente bogados. Su disimpreu est comente chi siat menguende. + +Guam: +Guam (in chamorro: Guåhån) formalmente Territòriu de Guam, est un'ìsula e unu territòriu organizadu no incorporadu de is Istados Unidos de Amèrica. Posta in s'otzèanu Patzìficu norte-otzidentale, Guam est unu de is chimbe territòrios de Istados Unidos cun unu guvernu tzivile istabilidu. Sa capitale est Hagåtña. +Guam est sa prus istèrrida e meridionale de is ìsulas Mariannas e sa majore de sa Micronèsia. Est unu de is deghessete territòrios chi faghent parte de is Natziones Unidas chene guvernu propiu. +S'aribbu de sa populatzione indìgena, is chamorros, a Guam, remontat a unos 4.000 annos a oe. S'ìsula fiat iscoberta dae s'esploradore portughesu Fernão de Magalhães su 6 de martzu de su 1521. Fiat colonizada in su 1668 dae missionàrios catòlicos. Intre su 1500 e su 1700 fiat logu de atracu pro is naves ispagnolas. Is Istados Unidos ant conchistadu s'ìsula durante sa gherra ispanu-americana, su 21 de làmpadas 1898. Cun su Tratadu de Parigi de su 10 nadale 1898 ddi fiat ufitzialmente tzedida. +In antis de sa Segunda Gherra Mundiale Guam e is Hawaiis fiant is solos territòrios de is Istados Unidos in su Patzìficu. A fatu de s'atacu de Pearl Harbor su 7 de nadale 1941, Guam fiat ocupada dae is giaponesos pro trinta meses. Is bividores fiant sugetos a cumbènnidos de alliniamentu culturale, traballos fortzosos, degòllios, isfloramentos e torturas. S'ìsula fiat liberada su 21 de trìulas de su 1944. +S'economia s'apoderat subra s'indùstria, su turismu e is fortzas armadas de Istados Unidos. + +Ìsulas Vìrgines Americanas: +Is Ìsulas Vìrgines Americanas (in inglesu:United States Virgin Islands) , ufitzialmente Ìsulas Vìrgines de Istados Unidos, sunt unu grupu de ìsulas de is Caràibes, chi nde cumponent un'àrea insulare. Geograficamente sunt parte de s'artzipèlagu de is Ìsulas Vìrgines, in is Antillas Minores. Sa capitale est Charlotte Amalie. +Is ìsulas printzipales sunt Saint Croix, Saint John e Saint Thomas (in ue s'agatat sa capitale), impare a unas àtera dosina de ìsulas minores a inghiriu issoro. Su territòriu totale ammuntat 346,4 km²,cun populatzione de unos 106.500 bividores, in majoria afro-caraìbicos. +Sa faina prus importante de s'artzipèlagu est rapresentada dae su turismu, ma bi s'agatat fintzas unu setore de manifatura bastantemente isvilupadu. Sa massaria est antimes praticada in iscala minimada in s'ìsula de Saint Croix. +In tempos andados is ìsulas faghiant parte de is Indias Otzidentales Danesas, parte de s'impèriu coloniale de su rennu de Danimarca e Norvègia. Fiant bèndidas a is Istados Unidos dae sa Danimarca cun su Tratadu de is Indias Otzidentales Danesas de su 1916. +Classificadas dae is Natziones Unidas Territòriu non autònomu, sunt currentemente unu territòriu organizadu no incorporadu de is Istados Unidos. + +Samoa Americanas: +Sas Samoa AmericanasAmerican Samoa (in samoanu: Amerika Sāmoa, ˈsaːmʊa; fintzas Amelika Sāmoa o Sāmoa Amelika) sunt unu teritòriu no incorparadu de sos Istados Unidos de Amèrica, situadu in su sud de s'otzèanu Patzìficu a sud-est de Samoa. Sa capitale est Pago Pago. +Sas ìsulas sunt parte de sa cadena de sas ìsulas Samoa, postas a ovest de sas ìsulas Cook, a norte de Tonga e a tesu unos 500 km dae Tokelau. A s'ovest de sas Samoas Americanas istant sas ìsulas de Wallis e Futuna +Cunsistent in chimbe ìsulas e duos atollos coraddinos. S'ìsula prus manna e populada est Tutuila, chi incluet in territòriu suo fintzas sas Ìsulas Manuʻa, s'Atollu Rose e s'Ìsula Swains. S'istèrrida totale de su territòriu est de 199 km², sa populatzione de unos 55.000 bividores. +Sa majorida de sos bividores est bilingue e podet faeddare fuentemente siat s'inglesu, siat su samoanu (limba propia a sa faeddada in sa Samoa indipendente). +Sas Samoa Americanas sunt su territòriu de Istados Unidos prus meridionale e fintzas solu territòriu chi ddis apartenet populadu suta s'ecuadore. + +Arta Àustria: +S'Arta Àustria (in tedescu: Oberösterreich) est unu de sos noe istados federados de s'Àustria. Sa capitale est Linz. +S'Arta Àustria tenet istèrrida de 11.980 km² e populatzione de unos 1,4 milliones de bividores. Faghet làcana in su norte cun Germània (pretzisamente cun su Land de Baviera) e cun sa Repùblica Ceca, in s'est cun sa Bàscia Àustria, in su sud cun s'Istìria, in s'ovest cun su Bundesland de Salzburg. +Est sa de tres regiones prus importantes de s'Àustria: cun unu setore industriale meda isvilupadu, amministrat massimamente sa de bator partes de is esportatziones de s'istadu. + +Linz (Àustria): +Linz ([ˈlɪnt͡s]) est sa de tres tzitades majores de s'Àustria e sa capitale de s'istadu federadu de Arta Àustria. Tenet unos 194.000 bividores, ma totu s'àrea metropolitana arribbat a prus de 270.000 residentes. +Posta in su tzentru-norte de s'Àustria, s'agatat a a petzi unos 30 km dae sa frontera cun sa Repùblica Ceca. +In su 2009 est istada Capitale Europea de sa Cultura impare a sa capitale de sa Lituània, Vilnius. + +Vorarlberg: +Su Vorarlberg est unu istadu federadu de s'Àustria chi s'agatat in s'isteremu ovest de s'istadu. Sa capitale est Bregenz. Fintzas naradu "Ländle" in dialetu locale, est su segundu minore "Bundesland" austrìacu in tremenes de populatzione. +Medas aspetos culturales de su Voralberg si sèberant dae su restu de s'Àustria. Su dialetu est pro esempru una variedade de s'alemannu chi, foras pro una ìsula linguìstica minore de su Tirolu, no agatat àteros faeddadores in totu sa natzione. Su Voralberg s'agatat pois in su lutone de su frùmene Rinu, contrasemper a su restu de s'Àustria, chi est in su de su Danùbiu. +Su nùmene de Voralberg dependet dae su "Passu de Arlberg", chi unu tempus fiat logu meda importante in sos traficos de sa zona: segundu sa bisura de s'antigu impèriu habsbùrgicu, beniat a èssere su territòriu "antis" (in tedescu "vor") de su "Arlberg". S'impitu de custu nùmene remontat a sa metade de su de 18 sèculos, cun sa fundidura impare de territòrios vàrios. + +Esarcadu de Àfrica: +S'Esarcadu de Àfrica o Esarcadu de Cartàgine est istadu una divisione de s'Impèriu Bizantinu, currispondente a is antigas provìntzias de Àfrica, Numìdia, a is ìsulas de Baleares, Còrsica, Sardigna e sa parte meridionale de s'Ispagna. Sa capitale fiat Cartàgine. +Sa creatzione sua, comente fintzas sa de s'Esarcadu de Ravenna pro s'amministratzione de is territòrios de s'Itàlia, punnaiat a mantènnere su controllu subra una provìntzia detzentrada, amparende·dda dae sas pressiones chi beniant dae foras, cuntzentrende sos pòderes tziviles e militares in sas manos de s'esarca (che rapresentante cun pòderes prenos de s'imperadore). +Sas conchistas àrabas de is sèculos a sighire, aiat a pagu a pagu reduidu s'istèrrida de is territòrios suos e indebilitadu is cuntatos cun su pòdere tzentrale de s'impèriu, fatu dae chie dipendet s'ispèrdida sua. Su bòidu de pòdere, acumpangiadu a s'ammancu de unu sustentamentu chi arribaret dae Costantinòpoli, est probabilmente istadu sa càusa de s'organizatzione de unu guvernu pròpiu pro sa Sardigna e de s'afatante costitutzione de is rennos giuigales. +Istòria. +A pustis de sa ruta de s'Impèriu Romanu de Otzidente in su 476 p.C., sos bizantinos fiant is solos chi di podiant opònnere a sas invasiones de is pòpulos '"bàrbaros" e de su Rennu Sassanide. Intre su 533 e su 553, s'imperadore Giustinianu I, chi cheriat torrare a balangiare totu is territòrios pèrdidos de s'antigu impèriu, fiat partidu a sa conchista de s'Àfrica de su Norte, de s' Itàlia, de sa Dalmàtzia e de su sud de s'Ispagna. S'impèriu, sende chi teniat resursas limitadas, non fiat in cunditziones de afiantzare sa defensa de is terras torradas a pigare, nointames is imperadores afatantes a Giustinianu nemancu bi cheriant renuntziare. +Su perìgulu costante dae is Longobardos in Itàlia, de sos Bèrberos in Àfrica de su Norte, de is Visigotos in Ispagna, aiat apretadu s'Impèriu Bizantinu a detzentralizare su pòdere tzivile e militare in in territòrios, susetotus in resone de su fatu ca is làcanas suas fiant minetzadas fintzas in s'oriente, dae is Avaros, dae is Islavos chi fiant ocupende is Balcanos e fintzas de prus dae is Sassanides in s'Àsia Minore, in Armènia e in Sìria. Fiat Maurìtziu I (582-602) a creare sos esarcados de Esarcadu de Ravenna e de Cartàgine. +Àfrica de su Norte romana in antis de sa creatzione de s'esarcadu. +Cartàgine fiat torrada capitale de sa provìntzia romana de Àfrica a fatu de sa vitòria de Belisàriu subra Gelimeru, ùrtimu re de is Vàndalos. Cartàgine, fiat cunsiderada sa "Roma de Àfrica" disponiat de unu portu in cunditziones bonas e faghiat cabu a is provìntzias de Bizatzena, Mauretània Tzesarea, Mauretània Tingitana, Numìdia, Tripolitània e Sardigna. Fatu-fatu fintzas su sud de s'Ispagna e is ìsulas Baleares nde faghiant parte. +Su pòdere tzivile e militare fiat partzidu intre su prefetu de su pretòriu e su magister militum de sa provìntzia. Maurìtziu I aiat postu impare custos pòdere cando, ses annos a pustis de su de Itàlia, aiat creadu su de Àfrica. +Esarcadu intre su 590 e su 642. +Su primu esarca, Gennadios (591-598) fiat bessidu vitoriosu contra sos moros, permitende su mantenimentu de deghinas de annos paghiosos. In paris tempus Maurìtziu I fiat negotziende una paghe favorèvole cun sos Persianos, a coa aiat dèpidu acarare sos Avaros e sos Islavos. Mancari s'Impèriu Bizantinu fiant rutu in iscontzu mannu e in s'anarchia suta s'imperadore Focas, sa situatzione de s'Àfrica sighiat a si tènnere istàbile. Eràcliu su Betzu, probabilmente sighidore de Gennadios nùmenadu dae Maurìtziu I, fiat resissidu a poderare is tribùs bèrberas, gràtzias fintzas a su fatu ca unas cantas de custas tribùs ddi fiant alleadas. +Cando Eràcliu su Betzu e su fìgiu si fiant rivoltados in su 610 contra Focas, sos bèrberos aiant furnidu a prus parte de sa flota impare a chi Eràcliu si fiat dirigidu a manu de Costantinòpoli, in paris tempus chi s'embargo de su trigu emanadu dae issu etotu fiat giai ponende Focas in dificultade. Su progetu de Eràcliu fiat de fàghere de Cartàgine sa noa capitale de s'Impèriu Bizantinu, cosa chi nde incraret fintzas sa potèntzia chi podiat tènnere a su tempus. Costanitòpoli fiat però subrabìvida a s'assìtiu de Eràcliu e aiat fintzas derrotadu is Persianos definitivamente in su 627. +Conchista musulmana. +Sas primas ispeditziones islàmicas fiant comintzadas assortende dae Egitu, suta ghia de Amr Ibn al-As e de su nebode Uqba Ibn Nafi al Fihri. Iscannughende sa debilesa romana, aiant conchistadu Barqa, in Tzirenàica e luegus a pustis aiant tocadu a Tripolitània, in ue fiant intzapados in una tzerta resistèntzia. In paris tempus, a càusa de sas perricas ligadas a cuntierras teològicas subra su monotelìsmu e su monoenergismu, s'esarcadu deretu dae s'esarca Gregòri si fiat istesiadu dae s'impèriu in una rebellia aberta. Cartàgine fiat prenende·si de rifugiados chi aproiliant dae Egitu (mescamente melchitas), Palestina, Sìria, agrabiende sas tensiones religiosas e is allarmes subra s'imbeniente mineza àraba. Gregori aiat tando riunidu is alleados suos e aiat inghitzadu unu cunfrontu deretu cun sos musulmanos. Fiat derrotadu in sa Batalla de Sufetula, chi fiat impertantu istada fata capitale noa de s'esarcadu (essende custa posta in logu prus a tesu dae mare e duncas prus amparadu dae is bardanas inimigas dae mare). +S'esarcadu fiat duncas torradu a s'alliniare a s'impèriu a pustis de sa ochisura de Gregòri in batalla, e Cartàgine torrada capitale. S'esarcadu si cunvertiat a istadu semi-clientelare, chi suta su guvernu de s'esarca nou Gennadios II pagaiat tributos a sos àrabos in s'intentu de ddos mantènnere a tretu. In realidade is impostas artas aiant tentu cunseguèntzia de discuntentare sa populatzione e sa resone printzipale pro chi s'esarcadu aiat passadu unu perìodu de relativa paghe, fiat ca intre is àrabos, bi aiant una perrica subra sa sutzessione a su califfadu. Sa conchista fiat torrada a comintzare cun Muʿawiya I in su 661. +Su controllu bizantinu fiat limitadu tando a una cantas fortilesas difèndidas male e is àrabos, aiat profitadu de custu fatu incarende a Tzirenàica, in ue aiant agatadu pagu resistèntzias. S'esarcadu fiat però bessidu vitoriosu in sa Batalla de Biskra de su 682, in ue gràtzias a is alleados amazigh (ghiados dae su re Kaisula ait Lamazm) aiat rebusadu sas tropas de Uqba ibn Nafi. Is musulmanos si fiat duncas dèpidos retirare in Egitu lassende a s'esarcadu una àtera deghina de annos de paghe. +In su 698 su cumandante musulmanu Hassan Ibn al Numan aiat postu in assìtiu Cartàgine cun unu esèrtzitu de 40.000 òmines. S'imperadore Leòntziu aiat mandadu sa flota bizantina suta cumandu de Tiberiu III. Custa fiat resessida a otènnere unos cantos sutzessos, ma si fiat poi dèpida retirare a manu de Creta aspetende s'arribbu de rinfortzos, dende duncas a sos àrabos su tempus de conchistare Cartàgine cun sa flota issoro. Sa tzitade fiat evacuada, poi iscagiada e dae tando a in antis diat àere pèrdidu de importu, a lùcuru de sa burgada chi dd'istaiat pagu a tesu de Tùnisi. In custos ùrtimos tentativos de acarare s'avantzada àraba aiat pigadu parte fintzas is visigotos, mandados dae su re issoro timirosu chi s'ispainadura àraba pòderet minetzare fintzas su rennu suo in Ispagna. +Cunseguèntzias de sa conchista àraba. +Sa pèrdida de su continente africanu fiat istadu unu corpu meda grae pro s'Impèriu Bizantinu e su cuntrollu de su Mediterràneu otzidentale, susetotus ca pro ite Cartàgine, sende chi s'Egitu fiat giai istadu conchistadu dae is àrabos, fiat abarrada fonte printzipale de manodòpera e de trigu pro Costantinòpoli. +Subra su territòriu de s'esarcadu fiat duncas atuada un'arabizatzione e islamizazione radicale, favorèssida dae s'orìgine semìtica de sas populatziones chi biviant in sa regione e portada a in antis peri isciarrocamentos de crèsias e sa tramudàntzia in moscheas. Custu cumbènnidu aiat tentu s'efetu - chi oe galu s'agatat - de ischirriare s'àrea mediterrànea in duos cantones, norte e sud, culturalmente meda diferentes. +Cun sa conchista de Cartàgine is àrabos podiant cumandare subra totu s'àrea otzidentale de su Mediterràneu, serbende·si de sos portos tunisinos che bases pro fàghere ispeditziones e bardanas a manu de Baleares, de Còrsica, Sardigna, Sitzìlia. Treighi annos a pustis fiant tocados a 'Ispagna pro dda invàdere. +Is acontèssidas istòricas pertocantes sa Sardigna dae custu perìodu fintzas a cara de s'annu 1000 sunt connotas pagu meda. Politicamente fiat galu parte de s'impèriu Bizantinu, ma is cuntatos cun Costantinòpoli si diant èssere fatos semper prus dèbiles, lassende·dda in una cunditzione de semi-abandonu, acarende a sola is atacos de is àrabos. Custa situatzione diat àere favorèssidu sa costitutzione de is rennos giuigales. + +Vàndalos: +Sos Vàndalos fiant una tribù germànica orientale, o unu grupu de tribùs, biventes a primìtziu in un'àrea geogràfica currespondente a s'atuale Polònia meridionale. Dae in ue fiant poi mòvidos atraessende pro s'istabilire in su de 5 sèculos intre s'Europa sud-otzidentale (Ispagna) e s'Àfrica de su norte. +Si pentzat chi fiant emigrados dae su sud de s'Iscandinàvia] a s'àrea de is frùmenes Oder e Vìstula in su segundu sèculu a.C., e chi si fiant acussorgiados in Islèsia a cara de su 120 a.C. Sunt assotziadu cun sa cultura Przeworsk e currispondent a is chi sos romanos antigos naraiant Lugis. Isparghende·si a manu de sa Dàtzia] durante sas gherras marcomànnas e a manu de sa Pannònia durante sa crise de su de 3 sèculos, sos Vàndalos fiant cunfinados in ie dae sos Gotos a cara de su 330 p.C., in ue aiant retzidu permissu de s'istabilire dae Costantinu su Mannu. A cara de su 400 p.C. fiant ispintos a manu de otzidente dae s'arribbu de is Unnos, aiant atraessadu su Rinu e fiant penetrados in Gàllia impare a àteras tribùs in su 406 p.C. In su 409 aiant atraessadu is Pireneos e finat calados a penìsula Ibèrica in ue is grupos printzipales, is Asdingos e is Silingos, si fiant acussorgiados ins is provìntzias de Galìtzia e de Bètica rispetivamente. +A pustis chi sos Visigotos aiant invàdidu sa penìsula Ibèrica, is iranianos Alanos e is Silingos si fiant voluntariamente sutamissos a sa ghia de su cabu asdingu Gundericu, chi fiat ispintu dae sa Galìtzia a sa Betica dae una coalitzione romanu-sueba in su 419. In su 429, suta su re Gensericu, is Vandalos aiant invàdidu s'Àfrica de su norte. Dae su 439 aiant istabilidu un rennu chi cumprendiat sa provìntzia romana de Àfrica, sas ìsulas Baleares, sa Còrsica, Malta, sa Sardigna e sa Sitzìlia. Aiant rebusadu medas tentavios romanos de torrare a conchistare sa provìntzia de Àfrica e aiant assachigiadu sa tzitade de Roma in su 455 p.C. Su rennu issoro fiat agabbadu cun sa gherra vandàlica (533-534 p.C.), in ue Giustinianu fiat resessidu a ddos derrotare e duncas a nde conchistare is territòrios ocupados, chi fiant andados a s'Impèriu Romanu de Oriente. +Is iscritores de su Rinaschimentu e de s'Edade Moderna aiant caraterizadu is Vàndalos che bàrbaros, "assachigende e isrobbende" Roma. Est a custu chi si depet s'impreu de su trèmene "vandalismu" pro descriere distrutziones chene sensu, susetotus in riferimentu a s'isbisurada de òperas artìsticas. Contrasemper a custa nomea, sos istòricos modernos tendent a abbaidare is Vàndalos che cunsevadores, prus chi non distruidores de sa cultura romana, durante su perìodu de transitzione intre s'Edade Tàrdiu-Antiga e s'Edade Mèdia. + +Europa setentrionale: +S'Europa setentrionale est sa parte de su continente europeu chi s'agatat in su chirru prus seterntrionale. Segundu sa definitzione is Natziones Unidas incluet deghe istados: +Fatu-fatu s'Europa setentrionale est inditada cun istados iscandìnavos, cumprendende però petzi unos cantos istados de sa regione geogràfica, sende chi custu faeddu incluet istrintamente Isvètzia, Norvègia, Finlàndia, is ìsulas Åland, is ìsulas Føroyar, is ìsulas Svalbard e is territòrios russos de Carèlia e de sa penìsula de Kola. S'Iscandinàvia podet fintzas contare s'Islanda e sa Danimarca. +Sas ìsulas Britànnicas (contende s'ìsula de Man e is ìsulas de su Canale) sunt antimes tentos a contu che partes de s'Europa otzidentale. Sos istados bàlticos, cumprendentes Estònia, Letònia e Lituània sunt cunsiderados fatu-fatu parte de s'Europa orientale, a causa de denominatziones chi remontant a sa Gherra Frida, essende totu istados post-sovèticos. +Carchi borta àteros istados chi tenent essida in su mare Bàlticu comente sa Rùssia norte-otzidentale, sa Polònia, sa Germània e fintzas is istados de su Benelux sunt incluidos in su cuntzetu de Europa setentrionale. + +Roberto Rossellini: + +Requiescat in pace: +Requiescat in pace est un'auguriu in latinu pro chi sos mortos podan pasare in pache. Si incurtziat a s'ispissu cun RIP. +Custos faeddos si solen pronuntziare ind una tzerimonia 'e interru o si ponen comente iscritu in sa losa de campusantu. Sa Cresia cattolica suzzerit de facher custa precadoria a sos chi creden ind un'atera bida a pustis de sa morte: + +Sit tibi terra levis: +Sos faeddos latinos sit tibi terra levis, bortados a sa litera, bolent narrer "chi sa terra ti siat lebia". +Bi aìat a s'ispissu custas paraulas in sas tumbas fraigadas in epoca pagana. S'orizine est a la chircare in s'immagine de s'onus (pesu) de sa terra in su corpus de chie est mortu, chi dat a chie nde pranghet sa perdida unu sentidu 'e dolore e de anneu; dae in ie benit s'auguriu pro chi sa terra siat lebia. +Si podet agattare un'assimizu cun su saludu cristianu "requiescat in pace", chi però torrat a mente sa credentzia ind un'atera bida a pustis de sa morte. + +Correddàda: +Sa correddàda est unu ritu collettivu, chi cunsistit in d'una prutzessione ciaccòsa, chi si faghede finas addainanti 'e sa domo de duos isposos de i sos cales unu est batìu/a, inue si faghen' meda zoccos, cun tottu su chi si cherede (lamas, boghes e i sa corra). Sa corra est una conchiglia edd'est su chi at dadu su numene a sa correddàda. +Origines. +Custu tipu de prutzessiones, cun boghes e tzoccoz de ogni manera, contra a vedovos chi si torraian a cojuare, fit praticada in su nord de s'Europa centrale e in Inghilterra jà in su Medioevo. Sa primas notìcias sunu riferidas a su XIV seculu. + +Get Heavy: +Get Heavy est unu album de sa banda Lordi, pubblicadu in su 2002. + +The Monsterican Dream: +The Monsterican Dream est unu album de sa banda Lordi, pubblicadu in su 2004. + +The Arockalypse: +The Arockalypse est unu album de sa banda Lordi, pubblicadu in su 2006. + +Deadache: +Deadache est unu album de sa banda Lordi, pubblicadu in su 2008. + +Babez For Breakfast: +Babez for Breakfast est unu album de sa banda Lordi, pubblicadu in su 2010. + +To Beast or Not To Beast: +To Beast or Not To Beast est unu album de sa banda Lordi, pubblicadu in su 2013. + +Scare Force One: +Scare Force One est unu album de sa banda Lordi, pubblicadu in su 2014. + +Atollu Palmyra: +S'Atollu Palmyra, naradu incurtzadu Palmyra, est unu atollu postu in s'Otzèanu Patzìficu setentrionale, chi s'agatat in su chirru setentrionale de sas Ispòrades ecuadoriales, e apartenente a sas ìsulas minores perifèricas de Istados Unidos de Amèrica. +S'ìsula est propiedade privada (de s'ente de Istados Unidos "The Nature Conservancy"), ma est sutaposta a sa giurisditzione de sos Istados Unidos e amministrada deretamente dae su Ministèriu de sos Internos ("United States Department of the Interior"). +S'atollu tenet subrafache de 12 km² e contat bator bividores, localizadu pretzisamente 5°52′N 162°06′W. S'agatat a su norte de Kiribati, a metade caminu intre Hawaii e Samoa Americanas. + +Ìsula de Wake: +S'Ìsula de Wake (in inglesu: Wake Island, fintzas narada "Wake Atoll") est unu territòriu organizadu e no acorpadu de sos Istados Unidos de Amèrica postu in s'Otzèanu Patzìficu setentrionale e incluidu in sas ìsulas perifèricas minores. Tecnicamente est amministradu de su Ufìtziu de sos Affàrios Insulares de su Ministèriu de s'Internu. +Est formadu dae unu atollu de tres isulas formadu dae unu vulcanu suta-marinu. Cun una lìnia de costera de 19,3 km, tenet istèrrida de 6,5 km² e contat unos 150 bividores. S'agatat a unos 3700 km dae Honolulu e unos 2430 km dae Guam. A càusa de sa posidura in su mundu s'agatant una die a pustis de su restu de Istados Unidos. +Sunt istadas iscobertas in su 1567 dae Álvaro Mendaña chi ddis aiat dadu nùmene de "San Francisco". + +Gerardo Masuccio: +Gerardo Masuccio (Olevano sul Tusciano, 20 de cabudanni) est unu poete italianu. +Naschiudu in Olevano sul Tusciano, una tsitade de la Campania, est s'autore de "Come un ladro nella notte", compositzione poetica de limba italiana. Vivet in Milano. Hat binchidu su Premiu Vitruvio pro sa literadura in su 2014. +Notas. +1.http://www.rivistasilarus.it/comeunladronellanotte.html +2.http://www.concorsiletterari.it/risultati-concorso,4101,Premio%20Vitruvio%20-%20Concorso%20internazionale%20di%20poesia + +Larentu Pusceddu: +Larentu Pusceddu, (Oroteddi, 6 de freàrgiu de su 1947 - Roma, 9 de ghennàrgiu de su 2016), diplomadu in Agrària, est istadu dirigente sindicale de sa CGIL in Thiniscole in ue istaiat dae su 1973 cun sa mugere Luisa e sos fìgios Igor e Danila. At collaboradu cun giornales e televisiones: Sa Sardigna, Natzione Sarda, La Nuova Sardegna e Telesardegna. +At iscritu poesias, contos, romanzos. Pro custu, l'ant dadu reconnoschimentos in prèmios literàrios: Città di Ozieri, Meilogu, [Romàngia, Bonorva, Macumere, Durgali, Oroteddi, Nùgoro, Mamujada, Casteddu, Pasada, Ossi, Mores, etc. +In su 2006, at bìnchidu su Prèmiu Casteddu de sa Fae de Pasada cun su romanzu Donna Mallena. + +Prèmiu Casteddu de sa Fae: +Fundadu in Pasada, in su 1979, dae s'artista e intelletuale Màuru Deledda. + +Màuru Deledda: +Artista e intelletuale de Pasada, fundadore, in su 1979, de su Prèmiu Casteddu de sa Fae. + +Avezzano: +Avezzano est una tzitadina italiana de 42.000 abitadores, in provìntzia de L'Aquila in sa regione de su Abrutzu. + +Ìsulas Åland: +Sas Ìsulas Åland (in isvedesu: Åland; in finlandesu: Ahvenanmaa) sunt una regione de sa Finlàndia formada dae unu artzipèlagu chi s'agatat in s'intrada a su golfu de Bòtnia, in su mare Bàlticu. Sunt autònomas, demilitarizadas e sunt sa sola regione in ue sa limba ufitziale est petzi s'isvedesu in totu sa Finlàndia. Su cabulogu est Mariehamn. +Tenent istèrrida de 1580 km² e populatzione de unos 28.700 bividores, costituende su 0,49% de s'isterrida de s'istadu e su 0,5% de sa populatzione. + +Dies internatzionales de Corte: +Sas dies internatzionales de Corte (in corsicanu o còssu "Ghjurnate Internaziunale di Corti", in frantzesu "Journées internationales de Corte"), naschias a su cumintzu comente dies de su populu corsicanu (in corsicanu "Ghjurnate di u Popolu Corsu", in frantzesu "Journées de Peuple Corse") sun occasione de atopu pro paritzos populos e movimentos regionalistas peri totu s'Europa e su mundu. Si tenen in Corte, capu de locu anticu de sa Còssiga paolina. + +Eminem: +Marshall Bruce Mathers II (St. Joseph, Missouri, 17 de santugaine, 1972), fit unu còmicu e attore americanu. + +2016: +Su 2016 ("MMXVI" in numeros romanos) est un'annu de su seculu de XXI cumintzàu in sa dìe de chenapura. + +Curruca sarda: +Sa curruca sarda (Temminck, 1820) est unu pilloni de sa familia passeriformes. + +Gilberto Amauri de Godoy Filho: +Gilberto Amauri de Godoy Filho, más conocido como Giba ( Londrina Brasil, 23 de diciembre de 1976 ) es un jugador de voleibol brasileño. Considerado por diversos organismos deportivos, periodistas, jugadores, directores técnicos, publico en general como uno de los más grandes jugadores de todos los tiempos de este deporte. + +Joe Alaskey: +Joseph Francis "Joe" Alaskey III (Troy, New York, 17 April, 1952), fit unu còmicu e attore americanu. + +Jeonbuk Hyundai Motors: +Jeonbuk Hyundai Motors (rus. "Jeonbuk Hyundai Motors Football Club") esti sa socedari calcistica de sa Jeonju in Corea de su Sud. È nascia in su 1994. + +Giovanni Coda: + +Santu Marinu: +Santu Marinu (in italianu: San Marino; in dialetu sanmarinesu "San Marèin" o "San Maroin"), ufitzialmente Sa Prus Serena Repùblica de Santu Marinu (in italianu: Serenissima Repubblica di San Marino), est unu micro-istadu enclave, inghiriadu dae s'Itàlia e postu in sa penìsula italiana, in su chirru norte-est de sa cadena montosa de is Apenninos. +Tenet istèrrida de a penas 61,19 km² e populatzione istimada a unos 33.000 bividores. Sa capitale est Tzitade de Santu Marinu, sa bidda prus manna Dogana. Sa limba ufitziale est s'italianu. Santu Marinu est su membru de su Cussìgiu Europeu cun prus pagos bividores. +Santu Marinu si bantat de èssere su prus antigu istadu soberanu cun costitutzione republicana in su mundu, a resurtu ùrtimu de sa comunidade monàstica fundada su 3 de cabudanni 301 dae su picapedreri Marinu de Arba. Segundu sa legenda, Marinu fiat mòvidu de Rab - tando colònia romana de Arba - in su 257, annu cando s'imperadore benidore Diocletzianu aiat postu decretu pro torrare a fraigare sos muros de Rìmini, chi fiant istados isciarrocados dae sos piratas liburnos. +Sa costitutzione de Santu Marinu ("Leges Statutae Republicae Sancti Marini") cunsistet in una sèrie de ses libros iscritos in latinu a manu de s'agabbu de su de 16 sèculos, chi ditant su sistema polìticu de s'istadu, intre àteras chistiones. Sunt is documentos de guvernu chi benint a èssere galu bàlidos cunsiderados prus antigos de su mundu. +S'economia de s'istadu s'apoderat massimamente subra sa finàntzia, s'indùstria, sos servìtzios e su turismu. Contrasemper a s'economia istremamente minore, est unu de is istados cun rèdditu peròmine prus artos in su mundu, cun inditos cumpartzìbiles cun is regiones europeas prus isvilupadas. Santu Marinu tenet economia istàbile, unu de is inditos de disimpreu prus bàscios de su continente, dèpidu pùblicu perunu e fintzas surplus de budget. + +Tzitade de Santu Marinu: +Tzitade de Santu Marinu est una bidda de unos 4.480 bividores, capitale de sa Repùblica de Santu Marinu. +Santu Marinu s'agatat in sa costera sud-ovest de su Monte Titano e bi si podent contare monumento disvariados, comente su munitzìpiu (Palazzo Pubblico), sa basìlica, museos numerosos e tres casteddos, chi in àteros tempos nd'asseguraiant sa defensa de sa tzitade afortigada. +Sa bidda est visitada dae prus de tres milliones de persones cada annu, afirmende·si·nche progressivamente che tzentru turìsticu mannu. + +William Katt: +William Theodore Katt (Los Angeles, Califòrnia, 16 February, 1951), fit unu còmicu e attore americanu. + +Ispagna franchista: +S'Ispagna franchista o franchismu (in ispagnolu: "franquismo") est su nùmene no ufitziale impitadu pro desinniare su regìmene polìticu de s'Ispagna, fundadu dae su generale Francisco Franco, dae su 1936/39 (currispondente a sa Gherra Tzivile Ispagnola) e su 1977 (annu de sas primas eletzione lìberas durante su caminu de transidura democràtica). Su franchismu s'apoderaiat subra un'ideologia cunservadora e natzional-catòlica, chi si manifestaiat cun istitutziones autoritàrias (partidu ùnicu, tzensura, etz...). Pro sa durada de custu perìodu, s'Ispagna fiat inditada segundu bisura de su deretu internatzionale suta nùmene de "Istadu Ispagnolu". +Su franchismu, tirende nùmene dae su generale Franco, si poderaiat siat subra sa personalidade de su ditadore siat subra un'ideologia allindada. Franco, mancari cunsideradu pagu carismàticu fiat resissidu a si mantènnere a su pòdere fintzas a sa morte in su 1975. Durante totu su regìmene suo, non b'aiat in Ispagna forma peruna de costitutzione formale, petzi unu nùmeru minore de testos fundamentales èditos dae Franco e de rangu costitutzionale. Isse teniat in manos suas totu sos pòderes, numenende is titulares de sos postos politicamente de importu subra sa base de relatos de cunfiantza personales, fintzas in logos de cumandu provintziales. Non prus, manteniat controllu subra sas istitutziones a chi aiat dadu unas cantas delegatziones de pòdere, o chi non podiat ignorare - comente su partidu ùnicu Movimiento Nacional, sa Crèsia Catòlica e s'esèrtzitu - ponende·nche s'unu contra s'àteru pro afiantzare su "status quo". +In is ogros de sas élites suas, su franchismu fiat legitimadu dae sa vitòria militare subra sos partisanos in su 1939, sa cale fiat interpretada no isceti che una vitòria de sas bisuras issoro de su mundu, ma fintzas de prus, che una defensa de sa tzivilizatzione e de sas culturas ispagnola e europea. Sende chi su catolitzèsimu costituit una parte integrante de sa cultura ispagnola, sa collaboratzione intre Crèsia e Istadu fiat manna in su cuadru de su natzional-catolitzesimu. +S'istadu franchista si fiat caraterizadu pro evolutziones importantes in su cursu de sos 39 annos de durada sua, massimamente in sos afàrios econòmicos e de polìtica internatzionale, ma fintzas in sa polìtica interna. Dae custu fatu si podet partzire s'època de sa ditadura in prus fases. +Su franchismu artziadu a su guvernu in su 1939 (dispòticu e caraterizadu dae represas massivas subra sos grupos de populatzione derrotados durante sa gherra tzivile) teniat una tzerta simigiàntzia cun sos regìmenes fascistas de su tempus, cun trassas de economia pranificada nudrigados de virtudes martziales e mitos imperialistas. Ddi sighiat una fase moralista chi bidiat in sos predes sos eroes ispagnolos primorosos. A fatu de s'agabbu de sa Segunda Gherra Mundiale, sos falangistas prus radicales fiant progressivamente bogados, a profetu de sos cunservadores prus traditzionales. In tempus de sa Gherra Frida s'Ispagna si fiat ringherada a su costadu de sos Istados Unidos, e a pustis de unu perìodu longu de apojoladura aiat agatadu una tzerta addelentadura econòmica, ma iscàmpidu polìticu perunu. Chi in sos annos '60 si podiant annoditare unos cantos cumproos de liberalizatzione, sos annos '70 fiant caraterizados dae tensiones chi diant àere agatadu a pustis espressione in un'undada noa de reprimida. +In su triulas-cabudanni 1974 Franco - como mai betzu - aiat tzèdidu sas funtziones de cabu de istadu a Juan Carlos. Fiat mortu su 20 de onniasantu de su 1975. Juan Carlos fiat tando coronadu re de Ispagna, segundu sa lege de sighidura de su 1947 chi pretzisaiat ca s'Ispagna fiat istadu catòlicu e sotziale costituidu in acòrdiu cun sas traditziones. S'Ispagna si fiat dae in cue tramudada in pagos annos in una monarchia costitutzionale. + +Francisco Franco: +Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco Bahamonde (ˈfɾaŋko βa.aˈmonde; 4 de nadale 1892 – 20 de onniasantu 1975) est istadu unu generale ispagnolu e su "Caudillo" de Ispagna dae su 1936/39 a su 1975, annu de sa morte. Nàschidu dae una famìllia de traditzione militare, fiat divènnidu su generale prus giòvanu de Ispagna e unu de is prus giòvanos in s'Europa de sos annos '20. +Essende unu cunservadore monàrchicu, fiat abarradu shockadu cando cando sa monarchia fiat remplasada cun sa repùblica in su 1931. Cun sas eletziones de su 1936 sa Cunfederatzione Ispagnola de sas Deretas Autònomas aiat pèrdidu cun màrgine meda istrintu e su Fronte Populare, de manca, fiat lòmpidu a cumandu. In su cumprou de bessare sa repùblica, Franco e àteros generales aiant ghiadu unu corpu de istadu chi aiat tentu sutzessu partziale, dae chi fiat comintzada sa Gherra Tzivile Ispagnola. Cun sa morte de sos àteros generales, Franco fiat abarradu in pagu tempus solu ghiadore de sa fatzione sua. +Sa fatzione militare ultra-natzionalista de Franco aiat retzidu agiudu dae medas grupos fascistas, susetotus dae sa Germània nazista e dae s'Itàlia fascista, mentras sos republicanos fiant apompiados dae comunistas e anàrchicos, retzende fintzas agiudu dae s'Unione Soviètica, dae su Mèssicu, e dae is Brigadas internatzionales. Sa gherra, lassende mesu millione de mortos, fiat bìnchida dae Franco in su 1939. Franco aiat istabilidu una ditadura autocràtica, chi isse definiat istadu totalitàriu. Franco si proclamaiat cabu de istadu e de su guvernu, suta tìtulu de "El Caudillo" (Su Dugone), duncas meda simigiante a s'italianu "Il Duce" e a su tedescu "Der Führer". Durante su regìmene franchista, fiat legale unu solu partidu polìticu, chi poniat impare su partidu monàrchicu e su partidu fascista chi dd'aiant agiudadu durante sa gherra FET y de las JONS. +Franco aiat autorizadu una sèrie de atos violentos de motivatzione polìtica, intre chi campos de cuntzentramentu, traballos fortzados e degòllios, massimamente contra inimigos polìticos e ideològicos, causende unu nùmeru de mortos istimadu intre 200.000 e 400.000, segundu comente si cunsìderant is càusas morte acontèssidas in is campos diferentes. S'Ispagna suta Franco aiat mantentu una polìtica ufitziale de neutralidade durante sa Segunda Gherra Mundiale, cun s'etzetzione de sa Divisione Asula chi aiat cumbàtidu a costadu de sa Germània contra s'Unione Soviètica. Dae sos annos '50, sa natura de su regìmene fiat mudada dae una forma istrema de ditadura a unu sistema autoritàriu semi-pluralista. Durante sa Gherra Frida Franco fiat abbaidadu che una de is figuras prus anti-comunistas de su munsu; cunsighentemente su regìmene suo fiat aprovadu dae sos Istados Unidos, ddi fiat propostu de si unire a sa Natziones Unidas e a sa NATO. Dae sos annos '60 s'Ispagna aiat agatadu una addelentadura econòmica progressiva e carchi imbonidas democràticas. +Franco fiat mortu in su 20 de onniasantu de su 1975, a pustis 36 annos de ditadura. In antis de mòrrere aiat torradu a istabilire sa monarchia faghende de Juan Carlos I re e sighidore suo, dae chie dipendet sa transidura a sa democratzia. A pustis de unu referendum fiat adotada una costitutzione democràtica. + +Thom Yorke: +Thomas Yorke (Wellingborough, 7 de Ottobre 1968) est un cantante e chitarrista inglèsu. +Est unu cumpontente de su grupu de sos Radiohead + +Ditadura de sos coronellos: +Ditadura de sos Coronellos (in gregu: "Χούντα των Συνταγματαρχών"), inditadu fintzas cun "Sa Junta" („Η Χούντα“), est istadu su regìmene militare chi at guvernadu sa Grètzia moderna dae su 1967 a su trèulas de su 1974. +Su mangianu de su 21 abrile 1967 cun unu corpu de istadu, sos militares aiant assumidu pòdere in Grètzia. Su regìmene s'aiat pòdidu istabilire pro more de s'importu militare istratègicu chi sa Grètzia teniat pro sa NATO e susetotus pro sos Istados Unidos in unu cuadru de cunflitos cuncadenados chi fiant pighende logu in s'Oriente Mèdiu. Aiat agatadu determinu cun rebellias populares acontèssidas in su santandria de su 1973 a traessu cunflitos internos e càmbiu de pòdere. A pustis de unu cumprou de pigare pòdere in Tzipru cun unu corpu de istadu in su 1974 sa Junta aiat pèrdidu cale chi siat amparu internatzionale, comente fintzas de sos ufitziales suos etotu e si fiat duncas dèpida dimìtere. + +Chełmno: +Chełmno [ˈxɛu̯mnɔ] (in tedescu: "Kulm") est una bidda de unos 20.400 bividores de sa Polònia setentrionale, a curtzu de sa riba dereta de su frùmene Vistula e a unos 140 km dae su mare Bàlticu. Est capitale de sa regione istòrica omònima e dae su 1999 faghet parte de su Voivodatu de Kuyavia e Pomerània. Cabudianamente fiat parte de su Voivodatu de Toruń (1975-1998). +Chełmno est istadu sa prima cussòrgia de sos Cavalleris Teutònicos in missione de cristianizatzione de sas tribùs bàlticas. A pustis de sa cristianizatzione bi si fiant tramudados a bìvere medas colonos tedescos e pro custa resone in s'Edade Mèdia 7 bividores de 10 fiant de orìgine tedesca, dae chi dipendet su fatu ca sa bidda fiat dae tando narada Culm. +Semper in s'Edade Mèdia bi fiat fraigada un'universidade, sa segunda prus antiga de su rennu de Polònia a fatu de sa de Cracòvia. Sèculos a pustis s'universidade diat àere pèrdidu de importu fintzas s'ispèrdere. +Fiat cun su nùmene de Culm chi sa bidda fiat incluida in sa Liga Anseàtica. Connota che Chełmno durante sos sèculos de giurisditzione polonesa, fiat passada suta amministratzione prussiana in su 1772, mudende in su 1872 nùmene in Kulm. Fiat torrada polonesa cando sa Polònia fiat torrada a costituire a pustis de sa Prima Gherra Mundiale e torrada a ocupare de sas tropas tedescas durante sa Segunda Gherra Mundiale. + +Braniewo: +Braniewo (in tedescu: Braunsberg, in latinu: "Brunsberga") est una bidda de unos 18.700 bividores de sa Polònia chi s'agatat in su Voivodatu de Varmia e Masuria, capitale de su Distretu de Braniewo. Est posta in s'oru de su frùmene Pasłęka, a carchi chilòmetros dae sa Laguna de sa Vìstula. +Fundada suta su nùmene tedescu de Braunsberg in sa metade de su de 13 sèculos dae sos Cavalleris Teutònicos, fiat suta vassallàgiu polonesu dae su 1466 a su 1772, data cando fiat torrada a unire a sa Prùssia. Fiat parte de sa Germània fintzas a s'agabbu de sa Segunda Gherra Mundiale, in su 1945, in ue fiat una de sas tzitades printzipales de sa provìntzia de Prùssia Orientale. + +Elbląg: +Elbląg (ˈɛlblɔŋk, in tedescu: Elbing; in dialetu polonesu locale: "Elbiąg" ([:εlbiɔ̃g]); in prussianu antigu: "Truso") est una tzitade de unos 128.700 bividores de sa Polònia. Cabulogu de su Distretu de Elbląg est parte de su Voivodatu de Varmia e Masùria dae su 1999, cabudianamente fiat sa capitale de su Voivodatu de Elbląg (1975-1998), o parte de su Voivodatu de Gdańsk (1945–1975). +Sa tzitade s'agatat in s'oru de su frùmene omònimu chi unit su lagu Drużno a sa baja de sa Vìstula. + +Toruń: +Toruń (; in casciubu: Torń;in tedescu: "Thorn") est una tzitade de unos 206.340 bividores de sa Polònia posta subra sa Vìstula, in su Voivodadu de Cujàvia-Pomerània. Dèpet is orìgines a s'ordine de sos Cavalleris Teutònicos chi bi aiant fraigadu unu casteddu pro s'Istadu Teutònicu in sa metade de su de 13 sèculos, chi faghiat a base pro sa conchista e s'evangelizatzione de sa Prùssia. Toruń est una Tzitade-Distretu e su cabulogu de su distretu omònimu mancari non si nch'agatet subra su territòriu. +Sa tzitade at tentu meda in presse rolu cummertziale in sinu de sa Liga Anseàtica, gratzias a su portu fluviale subra sa Vìstula chi permitet s'importatzione de mercantzias dae su Bàlticu e dae su restu de s'Europa, e s'esportatzione de produtos locales o chi aproliant totu su cursu de su frùmene. Sunt numerosos sos fàbricos pùblicos e privados de is de 14 e 15 sèculos chi s'agatant in su tzentru istòricu a testimoniu de s'importu suo. +Sa tzitade tenet un'universidade narada Universidade Nicolau Copèrnicu in omàgiu a s'astrònomu de in ie nadiu. Est iscrita in sa lista de su patrimòniu de s'UNESCOdae su 1997. Est narada fintzas tzitadede sos ànghelos, in fentomu de s'istemma chi rapresentat unu ànchelu e unu bastione assubradu dae tres turres e chi simbulizat ca satzitadeest istada acumandada a s'amparu de Deus. + +James Caan: +James Caan (26 marzo 1940) est unu atòre americanu. + +Jason Bateman: +Jason Kent Bateman (Rye, New York, 14 Ghennàrgiu 1969), prus conottu comente Jason Bateman, est unu attore americanu. + +Córdoba (Argentina): +Córdoba est una tzidade de s'Argentina, ade 1.329.604 de abitantes (2010) in sa omonima provintzia. + +## Limba... a pagamentu? + +Cando non cando capitat de bidere in cuotidianos e periodicos paginas intreas iscritas in sardu. Bene -diat narrere calicunu- cheret narrere chi est creschende in sos medios de informatzione sa boluntade de dare visibilidade e presentzia a sa limba sarda. +Lastima, pero, chi si tratet de ispatzios de publitzidade a pagamentu, finantziada cun fundos de sa lege 482/99. +Lastima chi custas paginas siant intituladas in italianu (Spazio finanziato dalla Legge 482/9...) comente chi non si podant narrere sas matessi cosas in sardu. +Lastima chi in custas paginas su sardu non siat postu pro faeddare de atualidade, de noas normales, ma siat dedicadu a sas traditziones, a s'istoria, etc., dende, in custa manera, un'idea de sa limba ligada a su tempus coladu e no a sa normalidade e modernidade. +Lastima chi su sardu impreadu in custos testo non sigat peruna regula istabilida, mescamente a pustis chi una regula de riferimentu b'est, sa Lsc de sa Ras de su 2006. +Lastima chi calicunu de custos periodicos apat criticadu in tempos colados sos chi iscriiant in Lsu (acusende*los chi no iscriiant in nugoresu), cando chi issos non sighint peruna regula e peruna limba, mancu nugoresa, e chi sos testos siant prenos de italianismos. +Lastima chi totu sos medias publicant in sardu petzi a pagamentu e cando agabbat su dinare torrant a publicare in... italianu. +Ma non diat tocare, a su nessi, a los custringhere, si cherent ss paginas a pagamentu, a nde pubblicare su matessi tantu NO a pagamentu e in manera costante? +Si nono, misera sa limba... a pagamentu! + + +## "Ipocrisia" linguìstica?? + +S'Assemblea Generale de sas Natziones Unidas (ONU) at annuntziadu chi s'annu 2008 at a essere s'Annu Internatzionale de sas Limbas, in un'isfortzu pro promovere s'unidade in sa diversidade e in sa cumprensione internatzione. +S'Assemblea, cumposta de 192 membros, at afirmadu chi su multilinguismus costituit un'istrumentu pro promovere, agiaure e cunservare sa diversidade de limbas e de culturas in totu su mundu. + +Nois semus in totu de acordu cun custa idea de sas Natziones Unidas, cun s'idea de su multilinguismu. + +"Su deretu a impreare sa limba propia de cadaunu, sa capatzidade de comunicare e, duncas, de cumprendere e de essere cumpresu, sa preservatzione de s'eredidade culturale chi in medas logos est antiga seculos e millennios, devet essere in su coro de s'ONU", at naradu s'ambassadore de Frantza in s'ONU, Jean Marc de la Sabliere. S'ambassadore at finas naradu cun fortza chi in termines linguisticos e culturales, e finas de tzivilidades, su multilinguismu currispondet a su multilateralismu". + +"Paraulas santas! " podimus narrere. Semus cuntentos a beru. + +Est curiosu, pero, chi custa proposta l'apat fata propiu sa Frantza, e sit istada adotada dae totu sos istados membros. Est curiosu, ca est noidu chi sa Frantza est s'istadu chi prus pagu sensibilidade tenet pro sas diferentzias presentes in intro de su territoriu suo. Est curiosu, ca sa Frantza no est a tretu de dare letziones a nemos in contu de deretos linguisticos, si pessamus chi no at MAI atzetadu e ratificadu sa Carta europea de sas limbas, neghende esistentzia ufitziale a sas minorias linguisticas internas suas. +A narrere sa beridade, mancu s'Italia at mai ratificadu sa Carta europea de sas limbas, ma a su nessi sos Italianos s'istant a sa muda e non proclamant deretos chi non ratificant. + +Est unu cambiamentu de sas ideas de sa Frantza a propositu de limbas? Una cunversione chi, pro prima cosa, faghet pessare "in su bonu" pro sos deretos de sos Corsicanos, de sos Bretones, de sos Catalanos, de sos Bascos? +Sunt medas sos chi pessant chi, imbetzes, sa resone bera de sa Frantza siat prus sa de cuntrastare s'inglesu chi nche catzat fortza a s'espansione de su frantzesu, prus chi non sa gana de afortire sas limbas debiles e in dificultade. + +Si nche ponimus a una banda sos chi sunt chirchende a beru de cuntrastare su protzessu de iscumparta de sas limbas (comente est faghende finas su guvernu messicanu, su bolivianu e ateros in America), su prus de sos guvernos sunt favorende in totu sos continentes sas limbas prus fortes e difusas, in una tendentzia generale a sa globalizatzione linguistica in favore de s'inglesu o de limbas cun ruolu locale sub-imperialista. Cun s'arriscu chi sa Tzina siat unu difusore de inglesu prus de sos IUA! + +E ite devimus pessare de sos 192 membros de s'ONU, tando? Cheret narrere chi nemos s'est abbigiadu de custu cumportamentu farsu e contrariu a sa coerentzia de sa Frantza o chi chie at firmadu l'at fatu ischende chi unu contu sunt sas paraulas e unu contu sunt sos fatos? +Tocat a amintere finas chi su de ploclamare printzipios e deretos est oramai un'isport populare in su mundu, unu mundu in ue MAI che a como, che a custos urtimos annos e decadas, in s'istoria de s'omine a totu custa defensa de deretos currispondet una NEGATZIONE, in sa pratica, de sos deretos pro chentinas de culturas, limbas, populos. Est su chi mutimus bargiuliu o, cun unu faeddu prus internatzionale e de raighina grega, "ipocrisia". + +Custu bargiuliu, custa manera de operare de sos politicos e de sos intelletuales, pero, non si parat in Frantza e in sos frantzesos. Est un'arte praticada meda finas in Italia: paraulas medas e fatos pagos o nudda. Ma finas in Sardigna, in contu de limba, in ue su sardu est belle lassadu a sa boluntade de lu faeddare e praticare de sa gente. Sena peruna politica linguistica dae chie diat devere tennere su dovere de la pessare e de la praticare. + +Ite podimus faghere pro los cuntrastare? Devimus faghere a manera, cada limba interessada, ed duncas finas nois in Sardigna, chi su 2008 non siat s'annu de sa ipocrisia linguistica. Tocat, dae como, a disinnare initziativas pro afortire sa presentia ufitziale de sa limba nostra in totu sos ambitos e usos. Tocat a colare dae sas paraulas a sos fatos, cada die, in totue, in cada ocasione. + + +## Limba sarda e...tzìnema + +Sabadu, prima die de nadale, a sas 17,30, in su Tzentru de sos Servitzios Culturales UNLA, s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa Provintzia sighit cun sos aprofundimentos intitulados Limba sarda e... . Su tema de istechida est Limba Sarda e ...Tzinema. A su seminariu partetzipant sos registas Salvatore Mereu (in sa fotografia), autore de Prima della Fucilazione, Miguel e Ballo a tre passi, chi at bintu su premiu de sa Chida de sa Critica in su Festival de Venetzia in su 2003, e Simone Contu, autore de su film Sa Regula. Coordinat su criticu tzinematograficu Antonello Zanda. + +Pro informatziones: + +Ufitziu de sa Limba e de sa Cultura Sarda + +dot. Salvatore Cubeddu +dot.ra Marinella Marras +tel. 0783/3683203 +fax. 0783/3683206 + + +## (TO) BE IN JAZZ + +Cumintzat cras 2 de nadale sa de sete editziones de (To) BE IN JAZZ - I Concerti Aperitivo, rassigna organizada dae s'Assotziu Blue Note Orchestra de Thathari in collaboratzione cun s'Assessoradu a sas Politicas Culturales de sa Comuna e cun sa Fundatzione Banco di Sardegna. Sas bator esibitziones de ocannu sunt dedicadas a su trombone e s'ant a faghere in su Teatru Tzivicu a sas 11 de mangianu. Protagonista de su primu cuntzertu est su Nuovo Quartet de Massimo Morganti, trombonista e diretore de sa Colours Jazz Orchestra, chi paris cun sos cumpangios Angelo Lazzeri, chiterra, Gabriele Pesaresi, contrabbassu e Stefano Paolini, bateria at a sonare musicas originales e de su trombonista Hal Crook. Su 9 ispatziu a sas improvisatzones de su duu de Gianluca Petrella, trombone, e Antonello Salis, sonete e pianoforte. Su 16 s'Art Express at a proponere un'esperimentu de Modern Cool Jazz. Su grupu est cumpostu dae Francesco Lento, trumba, Dante Casu, clarinete bassu, Luca Lanza, sax contraltu e flautu, Giampiero Carta, sassofonos e clarinete, Marcello Peghin, chiterra e synth, Maurizio Pulina, pianoforte, Sebastiano Dessanay, contrabbassu, Carlo Sezzi, bateria, totu sardos, e dae su trombonista italianu Beppe Caruso. Si concruit su 23 cun un'omagiu de su progetu Strong Bone formadu dae Roberto Rossi e Salvatore Moraccini, trombone, Giovanni Agostino Frassetto, pianoforte, Nicola Muresu, contrabbassu e Gianni Filindeu, batteria, a sos trombonistas Kai Winding e Jay Jay Johnson. A sos ispetadores lis ant a cumbidare binu de sas cantinas sardas, a incuru de su Museu de su Binu de Berchidda. S'intrada a sos cuntzertos est de badas. [gmr] + + +## Gioielli di Sardegna + +Sabadu coladu su Sindigu Gianfranco Ganau e s'Assessora a sas Politicas Culturales Angela Mameli ant inauguradu in su Palatzu de sa Frumentaria sa mustra Gioielli di Sardegna. Sa regorta est cumposta dae treghentas prendas, de oro, prata, coraddu e perlas, mescamente de s'otighentos, ma finas de su seculu in antis; in prus bi nd'at torradas a faghere a nou dae su colletzionista Luigi Cocco. Magistradu dae su 1909, aiat traballadu in sas preturas de Iglesias, Lanuse, Nugoro e Casteddu. Su aere biagiadu in belle totu sa Sardigna li aiat permitidu de comporare unos 2000 manufatos tessiles, tapetes, bestires traditzionales, in prus de 1300 elementos de oreria. In su 1954 sa Regione aiat comporadu sos tessutos e sas prendas de prata, cando chi sas de oro fiant abarradas a issu e a pustis a sos erederos suos. Sa mustra est abberta finas a su 31 de nadale, cada die incruidas sas dominigas, francu sas dies de Pasca e de Santu Istevene, su mangianu dae sas 10 a sas 13 e su sero dae sas 16 a sas 20. S'intrada est de badas. [gmr] + + + + +## Nadale in poesia + +Sa Biblioteca Comunale e s'Ufitziu de sa Limba Sarda ant organizadu su 1° Festival de sa Poesia in Limba Sarda. Sa manifestatzione at a essere chenabura 7 de nadale a sas 18,00, in sa ludoteca. In sa prima parte s'ant a leghere sas poesias imbiadas dae sos partetzipantes. A pustis b'at a essere una chena frita e poscas sa segunda parte dedicada a su cantu a poesia cun sos cantadores Ladu, Masala (in sa foto) e Mureddu. Pro tennere prus informatziones si podet telefonare a su numeru 328-2346216 (Cristina). [gmr] + + + + +## Mùsica pro Betlemme + +Sabadu 8 de nadale a sas 18,30 in sa Comunidade de recuperu pro tossicudipendentes de Campu 'e Luas, de s'assotziu Mondo X, b'at a essere unu cuntzertu de su grupu Humaniora, in favore de s'orfanotrofiu de Betlemme La creche de la Sainte famille (in sa foto). At a essere aprontadu unu Banchetto per I bambini di Betlemme, cun trastigheddos fatos dae sas feminas betlemmitas e ateros de linna de olia e pabiru ritzicladu de s'Òasi pro malaidos mentales de sa bidda palestinesa, in prus de mallieddas e libru de s'assotziu Ponti non muri-artisti sardi per Betlemme, progetu finantziadu dae sa Fundatzione Banco di Sardegna. Totu su dinare de sos billetes e de sas ofertas pro sos trastes at a andare a La Creche. [gmr] + + + + +## Fainè e ispetàculos + +S'assotziu culturale Taribari proponet pro s'8 e su 9 de nadale una fine de chida dedicada a sa faine, e a sas variantes suas, sa farinata genovesa e sa faino de Carloforte, chi ant a essere a disponimentu in sos forros de su tzentru istoricu. Comporende unu coupon at a essere possibile a las assagiare paris cun binu, su sabadu, birra, sa dominiga, e ispuma ambas dies. In sa sala cunvegnos de su Palatzu de sa Frumentaria b'ant a essere duos laboratorios de su sabore: Faine: vino contro birra, sabadu a sas 19 e dominiga a sas 12, e Le birre artigianali Barley, sabadu a sas 17,30 e dominiga a sas 19, in ue ant a essere postos a pare sos diferentes abbinamentos cun custu pratu tipicu fatu cun farina de fasolu tundu. A sa gastronomia si unint finas sa musica e su teatru, peri sas carreras de sa tzitade betza, cun su cantante livornesu Pardo Fornaciari, su chitarrista genovesu Armando Corsi, su duu carlofortinu Marenostrum e sa rapresentatzione teatrale L'oro di Sassari. Custu est su programma detalliadu de sos ispetaculos, chi s'orariu est dae sas 17,30 a sas 21,00: + +L'oro di Sassari- de e cun Cristina Fonnesu e Daniele Monachella- Pratza de De Honestis-itinerante + +Le chitarre sassaresi-itinerante + +sabadu dae sas 17,30 + +Pardo Fornaciari-Largu de Macao + +Armando Corsi- mercadu tzivicu + +Marenostrum duo-itinerante + +Uanciu...Free Marching Band-itinerante + + + + +## Galitzianos, bascos e catalanos pro sa pluriculturalidade + +Sos dipartimentos de Cultura de sos guvernos bascu, catalanu e galitzianu sunt meses traballende in un'istrategia comuna chi cheret crompere prus a in antis de una decraratzione simpre de interessos. S'acordu, chi ant a sutascriere lunis chi benit in Compostela sos assesores a sa cultura galitziana, Ánxela Bugallo (Bloque Nacionalista Galego), basca, Miriam Azkarate (Partido Nacionalista Vasco) e catalanu, Joan Manuel Tresserras (Esquerra Republicana de Catalunya), chirca de articulare mecanismos de collaboratzione in materia culturale intre sos tres paisos. In su matessi addobiu chi at a essere in su Tzentru Galitzianu de Arte Contemporanea (CGAC), ant a faghere a connoschere una decraratzione comuna chi punnat a andare a in antis, sena ateros istentos, in sa pluriculturalidade de s'Istadu. Su patu at marcadu unu puntu de furriada in sa luta pro su reconnoschimentu de sas culturas natzionales chi cunbivent in s'Istadu Ispagnolu e pro una collaboratzione comuna finas a como inedita. Sa riunione intre sos rapresentantes de sos tres guvernos at a essere pagas oras in antis de sa tzelebratzione, semper in Compostela, de una Cunferentzia Setoriale de Cultura, chi b'at a assistere puru su ministru de sa Cultura, Cesar Antonio Molina. [gmr]. + + + + +## Efialte tra-dire il mito + +Cras 10 de nadale a sas 17,00 at a essere inaugurada in su Palatzu de Ùsini, sede de sa Biblioteca Comunale, sa mustra Efialte tra-dire il mito, cuidada dae sa delegatzione thatharesa de s'AICC, Associazione Italiana Cultura Classica, paris cun sa Biblioteca, cun su patrotziniu de sa Comuna e de s'Ersu. Est un'istudiu subra de su mitu e de su teatru antigu, basadu in sas istorias miticas de Tantalu e de s'erentzia sua. Sas installatziones proponent iconas mitograficas: sa bartza in ue aiant mortu a Agamennone, su corpus, tipograficu, de Pelope, su messagiu de Filomela e oferint unu cuntatu intre testos antigos, cun sas tematicas de su matritzidiu, sa cuntaminatzione, su sambene e su raportu cun su divinu, e formas espressivas noas. Sas ainas de s'impiantu sunt sos testos, sos media audiuvisivos, sa linna e sos tessutos. S'espositzione s'est giuada de sa collaboratzione de Rita Bonomo e Giusy Calia, chi cun s'installatzione Clitennestra esplorant tematicas che a su mitu familiare, sa feminilidade, s'abba. Sa mustra est su resurtadu de unu traballu fatu in su Laboratoriu de Tecnicas de su Dramma Antigu de sa Facultade de Literas e Filosofia e at a abarrare abberta finas a su 13 dae sas 9,00 a sas 13,30 e dae sas 16,00 a sas 18,30. [gmr] + + + + +### 20/12/2010 + +## Chimbe annos de dominiu .cat + +### Unu fenomenu unicu in su mundu + +Su .cat est galu s'unicu dominiu de internet dedicadu a una cultura e a una natzione sena istadu. +Si tratat de unu privilegiu, si si pessat a sa detzisione reghente de cungelare sos dominios noos, in mesu de sos cales bi sunt sos chi cherent sighire sas orminas de sos catalanos, che a .quebec o .scot. +Sa _Fundacio puntCAT_ at ischidu de custa detzisione in s'urtima riunione de s' ICANN (_Internet Corporation for Assigned Names and Numbers_). Su diretore de sa fundatzione, Jordi Iparraguirre, at naradu chi sa chistione s'est cumplicada ca ant istandardizadu su protzedimentu de cuntzessione de sos dominios noos. +Sunt chimbe annos chi, gratzias a s'impulsu de sa _Fundacio puntCAT_, est istadu registradu su dominiu .cat, dedicadu a sa comunidade culturale e linguistica catalana. Sena lacanas, ca est istadu propostu comente dominiu genericu e non territoriale, che a su de sos istados. +Totu sas entidades chi gestint dominios genericos tenet deretu de votu in s'ICANN. Est pro custu chi sa _Fundacio puntCAT_ at leadu parte, sa chida colada, in sa riunione de custu organismu chi ant fatu in Colombia, pro arresonare, in mesu de s'ateru, de s'aprovatzione de estensiones noas pro sos indiritzos de sa rete manna. +In mesu de sos ateros puntos, in custa riunione at detzisu de cungelare, pro como, s'aprovatzione de dominios noos de caratere genericu, comente sunt tzertos chi diant devere devennere sos omologos de su .cat in ateras comunidades. +In s'interi, a livellu europeu, s'est costituida sa ECLID (_ Euopean Cultural & Linguistic Internet Domains_ ), formada dae sos .bzh (bretone), .cym (gallesu), .eus (bascu), .gal (galitzianu) e .scot (iscotzesu) venidores. A dolu mannu, de custu assotziu no nde faghent galu parte sos sardos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## SARDO E CATALANO: QUALE FUTURO? + +Su CENTRO DI CULTURA DON MILANI de Durgali +cun su patronadu de sa Comuna de Durgali/Assessoradu de sa Cultura + +organizat pro su 15 de nadale de su 2007 a sas 6 de sero + +una cunferentzia intitulada + +SARDO E CATALANO: QUALE FUTURO? + +in sa Sala Cunsiliare de Durgali + +Ant a faeddare: + +Xavier Lamuela +linguista catalanu, professore de s'Universidade de Girona + +Diegu Corraine +istudiosu de limba sarda + + + + +## Missa in sardu + +Sabadu 15 de nadale a sas 18,30 in sa cresia de su Santu Sepurcru, in pratza de S.Sepolcro, ant a faghere sa missa in sardu, cun s'eucaristia in latinu. S'initziativa est de sa Fundatzione Sardinia paris cun sa parrochia de Santa Eulalia. Sa missa in sardu at a essere tzelebrada cada sabadu e at a essere inserida in su calendariu normale de funtziones in limba italiana. [gmr] + + + + +## Uomini in viaggio + +_Editore:_ Ayesha Literatura Ediciones +_Data de publicatzione_: 2007 +_Collana_: Coleccion ineditos +_ISBN_: 978-987-20572-4-4 +_Paginas_: 263 +_Preju_: 15 euros + +A printzipiu de su seculu XX unu pitzocu sardu dassat, paris cun migias de ateros emigrados europeos, sa terra sua pro s'Argentina. S'esistentzia de chie est custrintu a abbandonare su logu in ue est naschidu est che a unu carrasegare: s'omine si ponet una bisera e bivet che atore pro totu sa bida. E propiu una bisera de mamuthone rapresentat su ligamene intre su carrasegare mamujadinu e sos rituales sacros de sos Tobas, sos indigenos de cudda ala de Argentina, su Chaco, a ue Juan Piras, gasi li naraiant, fiat arribadu e si fiat cojuadu. Una mascara de linna est su chi abarrat de una tzivilidade cantzellada dae sa bennida de sos colonizadores: in su 1924 450 Tobas sunt mortos in unu massacru de s'esertzitu chi s'istoria ufitziale at cantzelladu; sa perdida de soberania e de sas costumantzias issoro los at cundennados a bivere in cunditziones de povertade o a s'assimilare. +In prus de custa s'istadu de su Rio de la Plata at bidu sa tragedia de sos nieddos, arribados comente iscraos dae Àfrica e crompidos a essere su 40% de sa populatzione in su 1810, in antis de si nch'isperdere, neghe de maladias e de sa discriminatzione. Issos puru, e prus chi non sos ateros, ant connotu sa violentzia de su disterru e de s'israighinamentu. Medas si nche ghetaiant dae sas naes pro su disisperu, e sa propiu sorte la fiat chirchende unu cumpangiu de biagiu de Piras, baroniesu, sarvadu a tempus a tempus dae sos ateros navigantes. +Tres dolores diferentes, su de sos indianos, de sos moros e de sos emigrados, unidos dae sa perdida de s'identidade, chi nemancu s'esitu sotziale e economicu de sa figura printzipale de s'opera, chi aiat logradu sa carriga de vitzesindigu de sa tzitade sua, at potzidu eliminare. Juan Piras contat de sa nostalgia pro sa Sardigna: So tristu solu e mischinu/A faghe s'emigrante in terra istrana/Chene ischire mancu su caminu/E sa Patria mea nativa Italiana/M'a lassadu abandonadu a su destinu/Ind'una terra, desolada e lontana/Imbetze de agiudare a s'emigrante/lu lassa solu che poveru errante, ma a bellu a bellu sessat de iscriere de s'isula e de sa bidda sua, chi non numenat mai. Intre mitu, psicanalisi e istoria, s'autora afrontat unu biagiu chi esplorat su tema misteriosu de s'identidade e de sa perdida sua, dae sos montes de Barbagia a Àmerica, bisu e cundenna pro milliones de omines. + +Giovanna Porcu, de erentzia gavoesa, est una psicoterapeuta chi si ocupat de sos temas de s'identidade e de sa mascara. Traballat in Aristanis e Venetzia e collaborat cun s'Unione Sarda. At publicadu Nel mercato delle favole e AmAr. Custu est su primu insaju romanzadu. + +Pro como su libru est disponibile petzi in Mamujada, in sa libreria M&M e in Saraservizi, in ue si podet finas ordinare via internet iscriende a [saraservizi](mailto:saraservizi@tiscali.it), in Fonne, in sa cartolibreria L'Abbaco, e in Gavoi, in sa libreria Aurelio Pullara. [gmr] + + + + +## Sonos de Pasca de nadale + +Sabadu 22 e dominiga 23 sunt programmadas duas dies de manifestatziones promovidas dae sa Comuna de Thathari pro Pasca. I suoni del Natale est comente si narat sa manifestatzione organizada dae sa Cooperativa Teatro e/o Musica, chi s'at a faghere in su tzentru istoricu de sa tzitade turritana, in un'area limitada dae su Palatzu de Tzitade, sa cresia de Santa Caderina (in sa foto), su Palatzu Ducale e sa Catedrale, cun atividades populares che a su teatru de carrera e ispetaculos de caratere etnicu, finas cun cantos traditzionales de Paschighedda. Intre sos protagonistas, b'at a essere sa cumpangia de teatru de Thathari, su coro de Portu Turre dirigidu dae su maistru Antonio Sanna, su presepiu biu de Casteddu Sardu, sa corale J.S.Bach de Thathari, su grupu de zampognaros Le Comete, su coro Luigi Canepa cun su maistru Salvatore Rizzu e sos tenores Santu Gavinu de Onieri. Dominiga imbetzes b'at a essere un'isfilada de su grupu Gobbulanti chi s'at a concruire in sa cresia de Santa Caderina in ue b' at a essere finas unu cuntzertu de gospel de sa banda Donald Wood & His People. In prus, dominiga a merie b'at a essere finas una essida de su presepiu de Casteddu Sardu in su Late Durche, acumpangiadu dae sa corale J.S.Bach. Sa manifestatzione I suoni del Natale l'at ideada su regista teatrale Giampiero Cubeddu, mortu su mede coladu. [Nicola Enna] + + + + +## Sa limba sarda, sa de trinta + +Sas dies 13, 14 e 15 de custu mese de nadale, b'at apidu in Bartzellona un'addoviu mundiale de totu sos tradutores de Merce Rodoreda. Chie est Merce Rodoreda. Est un'iscritora catalana, naschida como chentu annos, chi at vividu intensamente s'istoria de sa terra sua su seculu coladu e l'at plasmada in libros leghidos meda e istimados immensamente. Si tratat de s'iscritora catalana prus traduida pro numeru de libros e pro numeru de limbas; sunt trinta sas limbas in sas cuales podet essere leghida, totu sas prus faeddadas e finas limbas cun minore estensione o minoritarias: dae su castillanu a su bulgaru, a s'italianu, a su bascu, a su tedescu, a su vietnamita, a s'hindi, a s'ebreu. S'urtima limba impreada pro dare resaltu a sa descritzione de sos ambientes populares de Bartzellona, caros a sa memoria de s'iscritora disterrada, de su tipu de vida de s'epoca, de sas isperantzias e sufrimentos de totu una generatzione chi at patidu sa gherra tzivile ispannola, vivida cun partetzipatzione dae Merce Rodoreda, est su sardu. + +In ocasione de custu addoviu, tzelebradu in sa sede de s'_Institut d'Estudis Catalans_, s'academia de sa limba catalana, est istada fata a connoschere sa tradutzione in sardu de su romanzu prus famosu de s'iscritora "Sa pratza de su Diamante". + +In sos seminarios e collochios chi s'ant fatu in sas tres dies, cun su catalanu comente limba de traballu, meda s'est arresonadu de tecnicas e finalidade de sa tradutzione, de dificultades chi cadaunu at agatadu in sa limba sua materna (pessemus un'iscuta a sa distantzia culturale chi esistit intre su catalanu e s'hindi), de libertades chi si podet leare su tradutore e de fidelidade chi tocat a mantennere cun su testu originariu. Non sempre b'at apidu unanimidade in custos puntos. In ue pero totus si sunt agatados de acordu est chi totu sas limbas tenent, tocat a los agatare ma esistint, sos registros linguisticos pro podere afrontare calesisiat istile, pro podere descriere calesisiat bellesa de sa natura, pro podere espressare calesisiat sentimentu umanu, elevadu o bassu chi siat. + +Custu addoviu de tradutores est istadu sighidu dae Catalunya Radio, sa radio natzionale catalana, chi nd'at faeddadu in sos giornaleradios, e dae s'istampa iscrita: Avui e La Vanguardia de Bartzellona, El Punt de Girona e dae s'istampa digitale. Totus ant postu in resartu sa difusione mundiale de s'iscritora catalana, s'universalidade de sos libros suos e si sunt interessados, cun intervistas e pregontas diretas a su tradutore sardu, a sa limba nostra. + +Sa tradutzione in sardu de su romanzu "Sa pratza de su Diamante" est a puntu de essire imprentada, in sa collana autores modernos, dae sa nugoresa Papiros. + + + + +## BONAS PASCAS E BONOS ANNOS + +S'ONU at proclamadu su 2008 ANNU DE SAS LIMBAS, sinnale de su pessamentu chi sos populos tenent pro sa sorte de s'esistentzia de cultura issoro, semper prus corfida dae sos males chi sos omines matessi produint. +Fatzamus a manera chi, cun s'opera nostra e sa ideas, tengiamus unu tempus benidore de paghe in su mundu, in ue nemos fatzat gherra a sos ateros, mancu in contu de limba. +Cada omine e femina tenet sa responsabilidade de mantennere custu donu chi s'umanidade tenet dae s'antigoriu. +Duncas, isperemus chi su 2008 siat un'annu megius pro sas limbas e pro chie las faeddat. + +(figura de Sos Tres Res de Pia Valentinis) + + + + +## Sardu e Catalanu: su tempus benidore... + +Sabadu 15 de custu mese de Nadale b'at apidu in Durgali s'addoviu "Sardo e Catalano: quale +futuro?" organizadu dae s'assotziu culturale "Don Milani" cun su patronadu de +s'assessoradu de sa cultura de sa Comuna. + +Su catalanu Xavier Lamuela, istudiosu de limbas de minoria chi at codificadu finas +s'otzitanu alpinu e su friulanu, at faeddadu de sa codificatzione de su catalanu intre linguistica e +sotziolinguistica. Lamuela at naradu chi cada limba tenet unu registru collochiale e +mescamente sa limbas de minoria sunt casi semper impreadas a livellu collochiale ebbia; bi +cheret unu protzessu de normalizatzione chi cunsentat de las impreare in cada ambitu e a +cada livellu. Custu protzessu tenet tres fases: sa codificatzione chi permitit a totus de +comunicare,s'adatamentu a sos usos noos e su cumpletamentu duncas paraulas noas e +isvilupu istilisticu. Custos duos passos giughent a su de tres chi est sa istabilidade e +unidade de sa limba. + +Diegu Corraine, istudiosu de limba sarda, at marcadu s'importantzia +chi tenent sa glotodiversidade e sa etnodiversidae in unu mundu semper prus globalizadu, in +ue b'at sa tendentzia a si cunformare a sa massa e in ue cada die iscumparint migias de +limbas chi galu non sunt connotas ma chi sunt su tzentru de s'identidade de unu populu. + +Sa limba est su signu prus craru de s'identidade de s'individuo, est sa manera de abbaidare +su mundu e de intrare in su mundu de s'ateru. Sa limba sarda, chi tenet una istoria de +prus de milli annos, devet torrare a tennere s'ufitzialidade chi at tentu in su +tempus coladu. Pro asseguare unu tempus benidore a custa limba nostra tocat a aere una +norma unica de iscritura ca sa paraula iscrita est sa chi durat in su tempus, cussa lassada +a sa boghe si perdet e ismentigat. S'iscritura non podet rapresentare sa richesa manna de +s'oralidade pero est unu istrumentu balidu meda pro dare a su sardu modernidade, ufitzialidade e +s'internatzionalidade chi tenent ateras limbas.Sa limba est unu tesoru estremenadu chi +cadaunu podet irrichire; sas limbas de su mundu sunt unu tesoru chi tocat a preservare, +impreare e irrichire cadaunu megius chi podet. + + + + +## Perché non c'è la mafia in Sardegna + +_ +Editore_: AM&D Edizioni +_Data de publicatzione_: 2007 +_Collana_: Agora +_ISBN_: 978-88-95462-00-4 +_Paginas_: 144 +_Preju_: 22 euros + +Sa Sardigna est s'unica parte de s'istadu italianu chi non connoschet su fenomenu mafiosu. Sas resones de custa etzetzionalidade sunt de caratere istoricu e antropologicu. Analizende s'istudiu de Antonio Pigliaru subra de su codighe barbaritzinu, La vendetta barbaricina come ordinamento guridico, Arlacchi reconnoschet sa genialidade de s'autore orunesu, chi aiat individuadu in sa sotziedade traditzionale isulana duos poderes ebbia, su de s'istadu e su de sos pastores, sena bidere rasta peruna de unu podere de tipu mafiosu. Su pastoralismu teniat un'autoregulamentatzione basada in un'egalitarismu chi non s'agatat in sas regiones de s'Italia meridionale, partzidas in classes, in ue pro narrere sos propietarios non traballaiant, marchende in custa manera una distantzia finas fisica cun su populu. +Su sensu forte de giustitzia e s'idea chi non b'at meres permitiat a sas comunidades sardas, e mescamente a cuddas de sa Sardigna tzentrale, de bivere in un'armonia chi tzertu non fiat assoluta, comente dimustrat sa disamistade orgolesa de sas primas duas decadas de su noighentos, ma chi garantiat, tramite s'istitutu de sa vindita, una solutzione de sos cunflitos. Custu modus vivendi est ligadu a forte a sa chi Lilliu li narat costante resistentziale, est a narrere una reatzione a cale si siat forma de podere costituidu crompidu dae foras e un'atacamentu istraordinariu a sas costumantzias antigas. Sa globalizatzione economica at, in sos urtimos 40 annos, causadu una crisi in custu mundu arcaicu e custu at cajonadu finas un'imbarbarimentu de sos fenomenos criminales, secuestros in primis. +Alcolismu e su prus numeru artu de suitzidios a livellu istatale sunt ateras duas conseguentzias de custas mutatziones, chi ant indebilitadu unu corpus sotziale chi pero, a parrere de s'autore, est galu forte e chi s'est opostu, unicu in Italia, a sas infiltratziones mafiosas in sos annos '80 de su seculu coladu. Sas istatisticas reghentes relativas a sos reatos cunfirmant chi sa criminalidade organizada no est resessida a ghetare raighinas in s'isula nostra, guvernada galu oe dae una cultura, pro usare sas paraulas de Arlacchi etotu, antidispotica, antieroica e anticarismatica. + + + + +## sponsor_libreriauniversitaria + + + + +## BannerOgiastra + + + + +### 22/12/2010 + +## Arribbat sa versione _premium _in limba italiana de "Affresco". + +### A cando sa versione in limba sarda? + +_Alfresco Software_ at annuntziadu sa disponibilidade de una serie de pachetes noos in limbas diferentes de s'interfaghe utente de _Alfresco Community 3.4_. Custos pachetes, disponibiles in frantzesu, tedescu, ispagnolu europeu, italianu e giaponesu, sunt sos primos chi _Alfresco _at isvilupadu cun s'agiudu de una sotziedade de localizatzione. In s'economia globale atuale devenit semper prus importante a faghere disponibiles sos produtos in sa limba locale. S'isvilupu de pachetes de calidade arta in limbas diferentes est una cunseguentzia logica de s'impinnu leadu dae _Alfresco _cun sa base mundiale sua de clientes. + +Su protzessu de localizatzione assegurat chi sos produtos localizados de _Alfresco _diant prestatziones_ _comente chi su produtu esseret istadu creadu dae su cumintzu pro l'impitare in unu paisu determinadu. Iscuadras professionales de localizatzione ant a agiuare a megiorare sa coerentzia de sa limba e de sos termines impitados, aumentende in manera sinnificativa s'atzetatzione dae bandas de sos utentes.Sos primos pachetes sunt disponibiles in iscarrigu tramite sa _Community Alfresco _e ant a essere integrados in sa lassada de _Alfresco Enterprise 3.4_ in su cumintzu de su 2011. +Nois isperamus chi, pro s'istadu italianu, no istentent a faghere una versione finas in limba sarda. E isperamus finas chi b'apat una versione in catalanu, limba chi s'istadu italianu tutelat, paris cun su sardu, cun sa lege 482. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Banner(vec) + +INOGHE agatas cada genia de libru in Italianu, in Sardu e in Inglesu e finas DVDs, a preju normale o iscontadu finas a su 50%: + + + + +## Banner + +Libri italiani Libri inglesi DVD + + + + +## Cumanda Libros e DVDs a sa LIBRERIA UNIVERSITÀRIA + +Libros in Italianu e in Sardu Libros in Italianu -50% Libros in Inglesu + +Dvd + + + + +## BannerLibreriauniversitaria + +Libri italiani Libri inglesi DVD + + + + +## Gosos, Confraternite e canto religioso tradizionale in Sardegna + +Oe 27 de nadale s'Assotziu culturale Perda Sonadora, a sas 16,30, paris cun Su Sotziu de sos Mannos de Seneghe organizat in sas sala de sas cunferentzias de sa Biblioteca Comunale unu cunvegnu dedicadu a su cantu religiosu. Custu est su programma: + +Prof. Raimondo Turtas: Le Confraternite e i gosos nella religiosita popolare sarda. +M° Clemente Caria: Il canto nella liturgia come elemento di aggregazione orante. +Mario Cubeddu: Tradizione e creativita nella poesia religiosa sarda del primo Settecento: la figura e l'opera di Bonaventura Licheri. +Coordinat Tore Cubeddu. + +At a essere disponibile su libru Sette ispadas de dolore, editadu dae Perda Sonadora Imprentas. [gmr] + + + + +## Sa megius manera de coghere sa birdura + +Un'istudiu de s'Universidade de Parma, publicadu in su Journal of Agricultural and Food Chemistry, narat chi no est beru chi a mandigare birdura crua siat s'unica manera pro sarvare totu sas sustantzias nutritivas chi cuntenet. +Cunforma a custu istudiu, a bias su coghingiu a papore e su buddingiu podent finas creschere sa cantidade de moleculas bonas. Ant istudiadu pistinaga, curcuriga e brocolu e tres maneras de coghere: buddire, coghere a papore, fringhere. S'ischit e si cumprendet deretu chi non cumbenit a fringhere, ca sa birdura perdet su prus de sas sustantzias antiossidantes e de sas vitaminas. In cambiu, "su buddingiu e su coghingiu a papore mantenent sas sustantzias antiossidantes" crarit Nicoletta Pellegrini, autora de s'istudiu e pro su brocolu sa cotura a papore aumentat sa cantidade de glucosinolados, unu grupu de cumpostos noidos pro sas propiedades bonas issoro. +Pro sa pistinaga, sa buddidura mantenet su prus de sa vitamina C e aumentat de pagu sos carotenoides, ma sos fenolos (sustantzias antiossidantes) si perdent de su totu ma si mantenent a su 60% cun sas ateras maneras. +Sa matessi cosa cun sa curcuruga. Non si perdet belle nudda de sa vitamina C, sos fenolos si perdente de prus cun sa frissura e sa biddidura e sos carotenoides si mantenent de prus cun sa buddidura. +A su brocolu no l'agradat a lu fringhere e preferit su papore. Sos glucosinados, presentes in custa birdura, aumenta finas de su 20% in custa manera, ma sa frissura distruit belle totu sos carotenoides e sa vitamina C. + + + + +## Sassari è capodanno + +Lunis 31 sa tzitade tzelebrat sa bennida de s'annu nou cun un'ispetaculu musicale in pratza de Italia. A sas 22,00 at a sonare sa Contrabbanda, grupu jazz isulanu chi proponet cantzones de sos annos chimbanta, e a pustis, a sas 23,30, s'at a esibire Vinicio Capossela. S'artista italianu at preparadu unu cuntzertu a posta pro s'ocasione, cun s'esecutzione de cantos de festa traditzionales, in prus de su repertoriu suo personale. A coa b'at a aere galu musica finas a sas 3 de mangianu. In sos gazebos a inghiriu de sa pratza ant a cumbidare panetone e ispumante pro sa mesanote. [gmr] + + + + +## Euskal Herria - Catalugna 1-1 + +Est finida 1-1 sa partida intre sas natzionales de fubalu de su Paisu Bascu e de Catalugna giogada eris, e cun su matessi resurtadu s'est concruida Galitzia-Camerun de su 27. Ocannu s'apuntamentu traditzionale de de su mese de nadale de sas tres seletziones autonomicas no s'est limitadu a sa parte isportiva. Sas assessoras a sa cultura basca e galitziana, Miren Azkarate e Anxela Bugallo e su vitzepresidente catalanu Carod-Rovira (in sa fotografia), ant firmadu sa Decraratzione de San Mames, chi leat su numene dae s'istadiu de sa capitale de Biscallia teatru de s'initziativa, chi ponet sas bases pro unu reconnoschimentu a livellu internatzionale de sas seletziones issoro in cada isport; s'acordu benit a pustis de sa Decraratzione de Compostela de su 10 coladu, chi teniat comente obietivu una cooperatzione in campu culturale. Sos rapresentantes de sos tres guvernos s'ant a riunire duas bias a s'annu. In prus in sas carreras de Bilbao una manifestatzione de 45.000 pessones at pedidu s'ufitzialidade pro sas 2 iscuadras impignadas in s'istadiu bilbainu. Autores de sos gol Krkic pro sos catalanos e Aduriz pro sos bascos. [gmr] + + + + +## ISCRIE UNA LÌTERA A SOS TRES RES + +ISCRIE UNA LÌTERA A SOS TRES RES +Editzione 16, annu 2008 +PREMIATZIONE DE SOS BINCHIDORES + +FONNE +in su Salone de sa Parrochia S. Giuanne Battista, v. Gennargentu +DOMÌNIGA 6, h 10,00 + +Su Cuncursu est arribbadu a sa de 16 editzione. Est semper prus biu e istimadu, sinnale chi sa limba, cun totu sas dificultades chi podet tennere, mescamente in sos piseddos, est semper populare. Ocanu ant leadu parte prus de 450 alunnos de sas iscolas elementare de sa Sardigna. +Sa tzerimonia de premiatzione de sos binchidores at a essere in FONNE, presentes sos 20 premiados, sos sinnalados, sos familiares e maistros. +In ocasione de sa manifestatzione ant a essere leghidas sas literas premiadas e calicuna de sas sinnaladas. +Totu sa manifestatzione at a cumintzare cun sos saludos de su sindigu de Fonne e de s'assessore de sa cultura, sos de s'Unicef de Nugoro e de su presidente de Papiros editziones +E, che a su solitu, ant a essere presentes finas sos TRES RES, cun sos bestires colorados issoro e sos DONOS. + + + + +## Lìtera a sos Tres Res in asturianu + +Sa Comuna de Corvera at organizadu unu cuncursu, partzidu in tres categorias, pro isseberare sa megius litera in asturianu imbiada a sos Tres Res. B'ant partetzipadu 221 pitzinnos. A sos binchidores lis narant Marta Gonzalez Moro, Cristina Gonzalez e Xesus Álvarez Bolado. In antis de iscriere sa litera sos pitzinnos ant retzidu materiale cun sos numenes de totu sos gioghitos in asturianu. Su cuncursu, patrotzinadu dae su Fundu Sotziale Europeu e dae su Guvernu de Asturias, est otenende semper prus esitu, colende dae sos 40 partetzipantes de sa prima editzione, a sos 80 de sa de duas e a sos 221 de sa de tres. [gmr] + + + + +## Expolangues, su salone de sas limbas + +Su salone Expolangues 2006 est istadu abertu dae su 18 a su 21 de ghennarzu in sa Porte de Versailles de Parizi. Sa Zermania fiat s'invitadu de onore. + +In prus de rapresentantes de impresas chi faghent manuales iscolasticos, fiant presentes finas rapresentantes de sas limbas minoritarias chi gherrant pro esser reconnotas e tuteladas. + + + + +## Libru inèditu de Galeano in galitzianu + +Sa sotzietade editoriale Laiovento est intrada in cuntatu como un annu e mesu cun s'iscritore uruguajanu (in sa foto) tramite Xose Manuel Beiras, politicu e economista, chi s'est atzapadu paris cun s'autore de Memoria del fuego in sa tzelebratzione de una de sas editziones de su Forum Sotziale Mondiale: "Beiras m'at batidu dae Brasile una regorta inedita de articulos de Eduardo Galeano, e apo pessadu chi in Galitzia podiamus faghere su propiu, editare unu libru ineditu ", cummentat Francisco Pillado, editore de Laiovento. Istabilidu su cuntatu tramite Beiras, Galeano s'est interessadu a sa proposta, mescamente a pustis de aere bidu su catalogu de s'editoriale, e totu sos autores regortos. S'opera at a crompere a sas librerias sas primas dies de freargiu e sa Laiovento est giai in cuntatu cun s'autore pro chi issu etotu andet a presentare su libru a Galitzia, in una data galu de istabilire. Sos articulos isseberados in Carta ao señor futuro, custu est su titulu, costituint una critica contra a sas politicas neoliberistas e contra a sos passos in segus in sas cunchistas de sa classe traballadora. Ponet finas s'atzentu in sa perdida de soberania de sos populos pro sa dipendentzia de sos guvernos dae sas impresas mannas, e in sa propiu manera meledat subra de sas responsabilidades umanas in sos chi mutint disastros naturales. [gmr] + + + + +## Visioni urbane, movimenti lotte e diritti sociali + +In intro de sa manifestatzione Rifugi urbani, organizada dae s'assotziu culturale Terra d'ombra, su Tzineclub Camera Chiara presentat, in su Rifugio scuola Deamicis, in cursu de Vittorio Emanuele, 144, tres dies dedicadas a sas lutas sotziales in defensa de sos deretos colletivos. Sas pelliculas, totu documentarios, ant a dare una mirada peri su mundu, ponende a pare realidades chi petzi in aparentzia sunt diferentes, dae sa gherra pro s'abba de su populu bolivianu contra a sas multinatzionales, a sa resistentzia ecuadoriana pro impedire su fraigu de un'oleodotu, a sos abitantes de sa badde de Noto in Sitzilia chi s'oponent a s'installatzione de un'istatzione petrolifera americana. Custu est su programma de sas projetziones: + +DIFESA DELLA PACHAMAMA +de A. Pizzini, M. Podini + +LA LUPA E IL SERPENTE +la carovana internazionale in Ecuador +de Patrick Kofler. + +13 VARIAZIONI SU UN TEMA BAROCCO +Ballata ai petrolieri in val di Noto +de A. Gagliardo, A. Longo e C. Consoli + +Pro informatziones tel.:+39 340 3005693, postel: [ info@lacamerachiara.org](mailto:info@lacamerachiara.org) + + + + +## Perìgulu petrolieras in su nord Sardigna + +Eris in s'istatzione maritima bat apidu unu dibatidu subra de s'intrada in funtzione de un'istatzione pro petrolieras in sa tzentrale termoeletrica de Fiume Santo. Argumentu de sa discussione sa detzisione de s'Endesa, sa sotziedade ispagnola chi controllat su situ energeticu, de afitare tres serbatojos de immagasinamentu a sa multinatzionale olandesa Vitol, chi los at a usare comente puntu de rifornimentu de ogios combustibiles, fatu custu chi diat podere cajonare un'aumentu de su traficu de petrolieras in su Golfu de s'Asinara. In s'addobiu, moderadu dae su giornalista Antonio Moro de Il Sardegna, sunt intervennidos comente relatores Tore Fadda, cussigeri comunale de su Partidu Sardu in Portu Turres, Roberto Schirru, cussigeri comunale de su P.D. in Thathari e esponente de su comitadu No T(h)nanks, Nando Nocco, de Sardigna Natzione Indipendentzia e Gigi Pittalis de sos Birdes. Sos relatores ant postu in evidentzia s'arriscu ambientale pro sa Sardigna setentrionale e ant sutaliniadu chi sa creschida eventuale de postos de traballu, carculada in una deghina de unidades, non bastat pro atzetare custa situatzione, giai chi at a essere sa replica de trinta e prus annos de politica industriale fallimentare in s'isula nostra. In prus si sunt lamentados de sa falta de sensibilidade de sa Regione in custu tema. S'initziativa est istada promovida finas dae WWF, ISED-Medici per l'Ambiente, Italia nostra e Legambiente. Su problema pertocat a distintu sas duas tzitades turritanas; difatis sos serbatojos s'agatant in su territoriu comunale de sa capitale. Gianteris in unu litera comuna a s'Endesa Italia sos sindigos de Thathari e Portu Turres e sa presidente de sa Provintzia ant ammentadu a sa sotziedade iberica s'impignu leadu cun sa Regione de abbandonare s'ogiu comente combustibile in Fiume Santo. [_gmr_] + + + + +## Àteru unu chentenàriu in Sardigna + +Dae oe sa Sardigna tenet unu chentenariu in prus. Zuannantoni Chirra at crompidu sos chentu annos de una bida colada in su sartu, comente pastore e massaju. Est cojuadu dae 67 annos cun Maria Nieddu, tenet tres figios, Pedru, Batista e Anna Maria, ses nebodes e duos nebodes segundos. S'isula nostra si cunfirmat sa parte de su mundu otzidentale cun su prus numeru artu de chentenarios: 13,5 cada 100.000 abitantes, cando chi sa pertzentuale in su restu de sas natziones est de 7,5 cada 100.000 abitantes. Totu sas biddas sardas ant tentu a su mancu unu chentenariu. In Lei bi nd'at ateros duos: Madalena Nieddu de 103 annos e Nartzisa Virde, de sa leva de su '04, chi istat in Aristanis. S'amministratzione comunale at chertu onorare a Zuannatoni Chirra cun una targa de ammentu. [gmr] + + + + +## Finas su catalanu in unu forum de s'UE + +S'Unione Europea at a ponnere in motu cras su forum nou Debate Europe in internet, pro chi sos tzitadinos chistionent cun sos cummissarios Stavros Dimas, Andris Piebalgs e Margot Wallstrom subra de ambiente, politica energetica, su dialogu interculturale o su Tratadu de Lisbona, intre sas ateras cosas. In prus de sas 23 limbas ufitziales, at a essere possibile a bi partetzipare in catalanu puru, in unu forum chi at a moderare sa rapresentantzia de sa Cummissione Europea in Bartzellona. A sas tres de sero de cras, sos tres cummissarios, de ambiente, comunicatzione e energia, ant a rispondere a sas pregontas chi lis ant a faghere sos internautas. Sa web est sa de duas cun caratere ufitziale de s'Unione in catalanu, a pustis chi sa rapresentantzia de sa Cummissione Europea in Bartzellona at publicadu sa sua in sa limba de Catalugna in su mese de santugaine de s'annu coladu. [_gmr_] + + + + +## Politica e comunicazione in Sardegna negli anni di Renato Soru + +S'assotziu culturale Perda Sonadora paris cun su Sotziu de sos mannos, presentat a sas 17,00 in sa Sala Cunferentzias de sa Biblioteca Comunale, unu dibatidu subra de su libru Il Quinto Moro, Soru e il Sorismo de Bachisio Bandinu e Salvatore Cubeddu. Coordinat Mario Cubeddu. Custos sunt sos relatores: + +Raimondo Cubeddu **- Professore ordinariu de Filosofia Politica in s'Universidade de Pisa + + + + +## Incisioni italiane-sa de oto editziones + +S'assotziu culturale Stanislao Dessy, cun su patrotziniu de sa Comuna e de sa Fundatzione Banco di Sardegna, organizat sa de oto editziones de sa mustra Incisioni italiane. In su palatzu de sa Frumentaria sunt espostas 134 operas de 64 artistas, cun una setzione dedicada a sos giovanos. S'initziativa cheret sighire su traballu de Stanis Dessy (in s'immagine), chi intre su 1950 e su 1971 aiat organizadu sas primas sete editziones de s'eventu abbertu a artistas natzionales e de su restu de s'istadu. S'esitu mannu otentu dae sas espositziones non fiat bastadu pero, pro mancantzia de fundos economicos, a s'artista ogiastrinu pro las mandare a in antis. B'at ispatziu finas pro una documentatzione de sa naschida, in su 1935 de sa Scuola Comunale d'Incisione, poscas mutida Scuola d'Arte e galu a pustis Istituto Statale d'Arte. Sa mustra at a abarrare abberta finas a su 31 de martzu dae sas 10,00 a sas 13,00 e dae sas 16,00 a sas 20,00. [gmr] + + + + +### 01/01/2011 + +## Un'ecologia linguistica pro sas limbas in perigulu? + +### Su linguista David Crystal pedit unu movimentu sotziale pro sas limbas in perigulu + +"Pessade ite diat capitare si s'inglesu sighit a creschere comente at fatu finas a commo. At a essere a sa fine s'unica limba chi at a abbarrare. Si at a essere gasi, at a essere su peus male chi su praneta at a connoschere in totu s'istoria sua". Custu iscriiat su linguista David Crystal (Lisburn, Irlanda de su Nord, 1941) a printzipios de su 1997, in su giornale _ The Guardian._ + +S'autore inglesu est devennidu una bandera de su multilinguismu. In su libru suo "_Language death_" (Sa morte de sas limbas) (Cambridge, 2001), ue Crystal narat chimbe motivos pro sarbare sas limbas. "Ca tenimus bisongiu de sa diversidade e ca sas limbas espriment s'identidade, sunt depositarias de s'istoria, cuntribuint a sa connoschentzia umana e sunt interessantes de sesi". + +B'at unas 50 o 60 limbas in su mundu chi tenent petzi unu faeddadore, a parrere de su catalogu de sas limbas _Ethnologue_. Est unu protzessu naturale, chi s'isvilupat cando sa generatzione antziana morit e non trasmitit sa limba sua a sos giovanos. Est su chi est capitadu a Marie Smith Jones, chi sos figios aiant imparadu s'inglesu. Mancu male, sa documentatzione de sa limba eyak est bastante bundante pro la torrare a bida, si sas generatziones venidoras lu cherent. Custa casta de protzessos de resurretzione linguistica sunt capitados prus de una bia. + +Un'ecologia linguistica est urgente che a sa biologia. Sa diversidade linguistica est unu bene fundamentale de s'umanu. Onni limba esprimet una visione de su mundu e custu est de s'essere umanu, e onni limba perdida andat paris cun sa perdida de una de custas visiones. Sos argumentos sunt propiu sos matessi de sos chi impreamus in sa cunservatzione de sos fundos e sos animales, petzi chi inoghe semus faeddende de diversidade intelletuale. + +Carchi limba dominante est una minetza possibile pro sas limbas minoritarias. In unos cantos istados de Africa, sas limbas minoritarias sunt minetzadas dae sas dominantes, comente su suajili o s'arabu. S'inglesu est istada sa limba prus forte in logos medas, comente in Australia. In ateros, est istadu s'ispannolu, comente in su prus de Sudamerica. Pero non m'agradat a faeddare de "mortoras", mescamente cando semus faeddende de pessones chi impreant custas limbas pro megiorare sa calidade de sa bida issoro. Sa gente non s'agatat de su dannu. + + + + +## Incisioni italiane-sa de oto editziones + +S'assotziu culturale Stanislao Dessy, cun su patrotziniu de sa Comuna e de sa Fundatzione Banco di Sardegna, organizat sa de oto editziones de sa mustra Incisioni italiane. In su palatzu de sa Frumentaria sunt espostas 134 operas de 64 artistas, cun una setzione dedicada a sos giovanos. S'initziativa cheret sighire su traballu de Stanis Dessy (in s'immagine), chi intre su 1950 e su 1971 aiat organizadu sas primas sete editziones de s'eventu abbertu a artistas natzionales e de su restu de s'istadu. S'esitu mannu otentu dae sas espositziones non fiat bastadu pero, pro mancantzia de fundos economicos, a s'artista ogiastrinu pro las mandare a in antis. B'at ispatziu finas pro una documentatzione de sa naschida, in su 1935 de sa Scuola Comunale d'Incisione, poscas mutida Scuola d'Arte e galu a pustis Istituto Statale d'Arte. Sa mustra at a abarrare abberta finas a su 31 de martzu dae sas 10,00 a sas 13,00 e dae sas 16,00 a sas 20,00. [gmr] + + + + +## Sardos in Friuli + +A Maria Marceddu, de Sabarussa (OR), ma chi dae annos istat in Farla di Majano (UD), l'ant eleghida a s'unanimidade presidente regionale de sos chimbe Tzirculos de sos Sardos presentes in Friuli. S'eletzione est istada durante s'assemblea regionale fata in Trieste su mese de nadale passadu. Est sa prima femina presidente, a pustis de don Francesco Alba de Udine, Salvatore Satta de Pordenone e Carlo Sanna de Tolmezzo. +Maria Marceddu est maistra in pensione, a pustis de una bida colada in sas iscolas elementares, a ue nch'at giutu s'amore suo pro sa cultura sua e su balore de s'identidade. Est istada semper presente finas in sa bida de sos Tzirculos Sardos, istimada dae sos sotzios, in antis in Òstia, in ue est istada sotziu fundadore, a pustis in Roma e in Trieste, finas a arribbare a Ùdine, in ue fiat vitzepresidente. + + + + +## Cunventzione Unesco + +Trinta istados ant ratificadu zai sa Cunventzione pro sa salvaguardia de su patrimoniu culturale e imateriale, aprovada in su mese de santugaine de su 2003 dae sa Cunferentzia zenerale de sUnesco, chi l'at a consentire sntrada in vigore su 20 de abrile de su 2006, duncas tres meses a pustis de su depositu de su de 30 istrumentos de ratifica. Sos istados chi ant depositadu custos istrumentos sunt: Alzeria, Mauritziu, Zapone, Gabon, Panama, Tzina, Republica Tzentruafricana, Letonia, Lituania, Belarussia, Republica de Corea, Seychelles, Siria, Emiratos Arabos Unidos, Mali, Mongolia, Croatzia, Ezitu, Oman, Dominica, India, Viet Nam, Peru, Pakistan, Butan, Nizeria, Islanda, Mexico, Senegal e Romania. Custa cunventzione s'azunghet a su dispositivu normativu de s'Unesco pro sa protezione de su patrimoniu materiale e cheret contribuire a sa salvaguardia de sas traditziones e espressiones orale includende sas limbas comente veiculos de custu patrimoniu-, sas artes issenicas, sas praticas sotziales, sos rituales, sos eventos festivos, sas connoschentzias e praticas relativas a sa natura e a suniversu, e sas tecnicas artesanales locales. + + + + +## Un'ecologia linguìstica pro sas limbas in perìgulu? + +David Crystal pedit unu movimentu sotziale pro sas limbas in perigulu + +"Pessade ite diat capitare si s'inglesu sighit a creschere comente at fatu finas a commo. At a essere a sa fine s'unica limba chi at a abbarrare. Si at a essere gasi, at a essere su peus male chi su praneta at a cnnoschere in totu s'istoria sua". Custu iscriiat su linguista David Crystal (Lisburn, Irlanda de su Nord, 1941) a printzipios de su 1997, in su giornale _ The Guardian._ + +S'autore inglesu est devennidu una bandera de su multilinguismu. In su libru suo "Language death" (Sa morte de sas limbas) (Cambridge, 2001), ue Crystal narat chimbe motivos pro sarbare sas limbas. "Ca tenimus bisongiu de sa diversidade e ca sas limbas espriment s'identidade, sunt depositarias de s'istoria, contribuint a sa connoschentzia umana e sunt interessantes de sesi". + +B'at unas 50 o 60 limbas in su mundu chi tenent petzi unu faeddadore, a parrere de su catalogu de sas limbas _Ethnologue_. Est unu protzessu naturale, chi s'isvilupat cando sa generatzione antziana morit e non trasmitit sa limba sua a sos giovanos. Est su chi est capitadu a Marie Smith Jones, chi sos figios aiant imparadu s'inglesu. Mancu male, sa documentatzione de sa limba eyak est bastante bundante pro la torrare a bida, si sas generatziones benidoras lu cherent. Custa casta de protzessos de resurretzione linguistica sunt capitados prus de una bia. + +Un'ecologia linguistica est urgente che a sa biologia. Sa diversidade linguistica est unu bene fundamentale de s'umanu. Onni limba esprimet una visione de su mundu e custu est de s'essere umanu, e onni limba perdida andat paris cun sa perdida de una de custas visiones. Sos argumentos sunt propiu sos matessi de sos chi impreamus in sa cunservatzione de sos fundos e sos animales, petzi chi inoghe semus faeddende de diversidade intelletuale. + +Carchi limba dominante est una minetza possibile pro sas limbas minoritarias. In unos cantos istados de Africa, sas limbas minoritarias sunt minetzadas dae sas dominantes, comente su suajili o s'arabu. S'inglesu est istada sa limba prus forte in logos medas, comente in Australia. In ateros, est istadu s'ispannolu, comente in su prus de Sudamerica. Pero non m'agradat a faeddare de "mortoras", mescamente cando semus faeddende de pessones chi impreant custas limbas pro megiorare sa calidade de sa bida issoro. Sa gente non s'agatat de su dannu. + + + + +## Sa UE racumandat de imparare finas sa limba materna + +S'iscritore libanesu Amin Malouf, presidente de su grupu de traballu subra de su dialogu interculturale at presentadu s'istudiu mustrende comente sa multiplitzidade de limbas diat podere cuntribuire a su cunsolidamentu de s'Europa, comete base pro sa riflessione de sas autoridades comunitarias e istatales in initziativas legislativas futuras. +S'idea tzentrale de su docuemntu est chi sa UE e sos istados membros favorant in sos sistemas educativos issoro una "limba personale adotiva", comente at craridu Malouf in unu cunferentzia istampa, paris cun su Cumissariu europeu pro su Multilinguismu, su romenu Leonard Orban. +Cunforma a custa idea, cada tzitadinu europeu diat devere essere animadu a isseberare in manera libera una limba distintiva, diferente dae sa limba identitaria e dae sas limbas internatzionales de comunicatzione. +"Gasi comente la semus pessende, sa limba personale adotiva non diat essere una segunda limba istrangia, ma una segunda limba materna" at naradu Malouf. +S'istudiu cunfirmat chi su de "Preservare totu sas limbas de su patrimoniu nostru, finas sas limbas antigas comente su gregu e su latinu, e favorire s'estensione issoro in su restu de su continente, finas sas limbas minoritarias, sunt aspetos intrinsecos de una Europa de paghe, cultura, universalidade e prosperidade". +Custu istudiu de su grupu de inteleltuales, in ue est presente finas s'ipannolu Jorge Semprun, at a essere sa base de su cunfrontu cun sos responsabiles politicos de sos istados membros de sa UE in sa cunferentzia interministeriale subra de su multilinguismu de su 15 de freargiu in Bruxelles. [red] + + + + +## Dae Mamujada a su mundu + +(foto de Sara Muggittu) + + + + +## "Banditi a Orgosolo" in limba sarda + +Su diretore de tzinema Vittorio De Seta, chi aiat dirigidu su film Banditi a Orgosolo , narat chi como li diat praghere meda a lu bortare in sardu, ponende titulos in suta in italianu. + +A pustis de 47 annos, duncas, essit a foras s'idea de li dare a s'opera s'unica cosa chi forsis li mancaiat: sa presentzia de sa limba sarda. + +A s'epoca chi sa pellicula est istada girada, a ponnere sos dialogos in limba sarda fiat impossibile, e difatis a pustis, giai in Roma, aiant torradu a registrare totu sas boghes a pitzu de sas originales, includida sa de Pepeddu Cuccu, chi faghiat sa parte de unu pitzinnu pastore e chi fiat sunicu orgolesu chi aiat partitzepadu durante su montagiu ma chi fiat istadu dopiadu su matessi, dae una dopiadora femina. + +Sa resone printzipale pro ite su diretore aiat detzididu de dopiare totu sos dialogos fiat mescamente economica, ca sos medios de su personale tecnicu de tando fiant limitados, non baiat mancu unu tecnicu de sonu e sa machina de filmare non fiat adeguada. + +Como, un'operatzione de custa genia diat dare un aera noa a sa pellicula e diat essere un'ocasione importante meda de valorizatzione de sa limba. + +Su maistru De Seta, chi at retzidu de reghente sa tzitadinantzia orgolesa, at giai dadu bantidu mannu a sa bidda cun s'opera sua, e at amintidu chi s'est sempere intesu orgolesu isse matessi, e chi in custa bidda li paret de essere in domo sua, finas abbarrende tempus meda sena b'andare.[Nicola Enna] + + + + +## Missa in limba sarda + +Eris in sa parrochia de Santu Paule su padre gesuita Remunnu Turtas (in sa fotografia) at fatu sa missa in sardu, totu francu sa parte de sa cunsacratzione, chi non b'at galu autorizatzione. Su piscamu de Thathari, Padre Atzei, at dadu su permissu de tzelebrare in limba pro totu sa Caresima, cada sabadu sero a sas 17,00, in sa matessi cresia, in bia isperimentale. Don Turtas est annos gherrende pro chi sa limba natzionale torret a essere finas sa limba de sa liturgia. Su satzerdote bitzichesu aiat giai fatu una missa in sardu in sa cresia de s'Annossata, in bidda sua, autorizadu dae Missegnor Meloni. A sa funtzione de eris sero fiat presente su coro de Ossi puru, chi at cantadu, in prus de sos cantos de intrada e de essida, su Perdonu, su Santu e su Babbu Nostru. [_gmr_] + + + + +## Nel silenzio dei rumori + +Mercuris 13 a sas 18,00 in sa Sala Consiliare de sa Comuna, at a essere presentadu su libru de Gavino Puggioni, iscritore e poeta thatharesu, chi como pagu tempus at otentu unu reconnoschimentu in su premio literariu Cifa Ong For Children - Aiutare i bambini Ci Fa bene. Totu su balangiu de sas bendidas at a andare a s'Unicef. Ant a intervennere sos giornalistas Paolo Sanna e Enrico Porqueddu, sa presidente de s'Unicef Thathari-S'Alighera Silvana Pinna e su violinista Alessandro Puggioni chi at a sonare musicas de Bach. S'atore Ignazio Chessa at a leghere una cantas poesias dae sa silloge, publicada dae sa Magnum-Edizioni. In sa Sala ant a essere espostas, e illustradas dae su criticu de arte de sa Nuova Sardegna Tonino Meloni, unas cantas isculturas de s'artista Antonio Lino Pinna, chi at cuidadu sas pinturas de su volumene. Ant a partetzipare sa presidente de su Cussigiu comunale Monica Spanedda e s'assessore a sa Cultura Angela Mameli. Moderadore su giornalista de Il Sassarese e Telegi Luca Foddai. [_gmr_] + + + + +## 21 de freàrgiu 2008, incumintzat s'Annu Internatzionale de sas Limbas + +S'addoviu est istadu organizadu in ocasione de s'istitutzione de s'Annu Internatzionale de sas Limbas, chi at essere fatu cras, 21 de freargiu (Die Interatzionale de sas Limba Materna), in sa sede tzentrale de s'Organizatzione de s'ONU pro s'Educatzione, sa Sientzia e sa Cultura. + +Sa die at a agabare cun una mesa tunda subra sos modellos, sinergias e limites, intre sa realidade e sas normas, presentada dae su professore Ivan Avila Belloso, de sa delegatzione de Venezuela in s'Organizatzione. + +In su seminariu, ue at essere presentadu su cuntestu catalanu, s'esempru paraguajanu e s'ungaru, in mesu de ateros modellos de sighire, leant parte sa linguista paraguajana Felicia Villagra, delegada de s'istadu suo in s'Unesco, e Alexay Kozhemyakovel, capu de su Segretariadu de sa Carta Europea de sas Limbas Regionales o Minoritarias de su Cussigiu de Europa. + +Custa carta, s'unicu tratadu internatzionale in contu de limbas minoritarias, at a essere unu de sos testos giuridicos chi ant a esaminare sos espertos, paris cun sa Cunventzione pro sa Salvaguardia de su Patrimoniu Culturale Internatzionale adotadu dae s'UNESCO in su 2003.[_zls_]_ + +_ + + + + +## Tibet: Amnesty cundennat sa repressione de su guvernu tzinesu + +Amnesty International e Human Right Watch cundennant sa repressione de sas fortzas de segurantzia tzinesas contra a sos manifestantes de Lhasa in su Tibet e pedint a sas autoridades de Pechino moderatzione in sa reatzione a sas manifestatziones e de permitere un'indagine indipendente de s'Onu subra sos fatos. Peri su Dalai Lama at pedidu s'incumintzu de un'indagine internazionale. In assentzia de connoschentzias indipendentes, sos bilantzios de sos disordines sighint a abarrare firmos a sos 10 mortos "ufitzialesi" dados dae su guvernu tzinesu, ma su guvernu in esiliu at allegadu de 80 mortos amitende pero de tennere a disponimentu "tzifras difitziles de averguare". Su guvernu tzinesu at lantzadu unu ultimatum a sos manifestantes narende chi intro de lunis sa protesta devet finire "si non bolent cunseguentzias galu prus gravesi" - narat Asianews. + +A. Mereu + + + + +## Sos serbos atacant sas fortzas ONU + +A unu mese dae sa proclamatzione unilaterale de indipendentzia de su Kosovo, sustennida dae Usa e Ue, ma refudada dae sos serbos e dae Belgrado, sunt capitados sos disordines prus malos. Pro oras e oras sos atacos ant interessadu peri sas fortzas de sa Nato e de s'Onu. Su rapresentante de s'Alleantzia atlantica, James Appathurai, at cundennadu sos fatos narende chi sa Nato at a rispondere cun fortilesa gasi comente cheret su mandadu de s'Onu. Su logu prus interessadu a sos atacos est istadu su Palatzu de giustitzia de Kosovska Mitrovica (in s'ala serba de sa tzitade-simbulu de sa divisione etnica de su Kosovo) ue b'at duos tribunales de s'Onu. A pesare s'abolotu, s'interventu de un'unidade de politzia de s'Unmk (s'amministratzione internatzionale incarrigada de sovrintendere s'ex provintzia serba dae sa gherra de su 1999) cherta pro liberare su palatzu dae una tropa de manifestantes serbos tancados cue dae chenabura pro protestare contra a sa setzessione e cunfirmare sa fide issoro a Belgrado. [_zls_] + + + + +## Su Dalai-lama: non dimissiones ma unu passu in segus pro sa democratzia + +Su lama Geshe Gedun Tharchin, fundadore e diretore ispirituale de s'Istitutu Lamrim de cultura tibetana, in prus de essere professore in s'Istitutu de Istudios orientales e africanos de Roma, crarit: " Su Dalai Lama non si podet dimitere. Su ruolu suo de ghia ispirituale est in sa natura de sa pessone sua etotu, isse est naaschiu e at morrere gosi. Su chi cheriat narrere est chi diat podere fagheer a mancu de essere sa ghia de su guvernu in esiliu, ma petzi si sa Tzina cunsentit de aviare unu protzessu reale democraticu in Tibet ". [red] + + + + +## Ìndios amazònicos e sa soja + +In s'interi chi su presidente de su Brasile fiat in bisita de istadu in su Rennu Unidu, una de sas tribus prus pagu connotas de s'Amatzonia, sos Enawene Nawe sunt perdende sas terras issoro pro more de sa soja, destinada belle de seguru finas a su Rennu Unidu. + +Sos Indianos Enawene Nawe istant in s'istadu de su Mato Grosso. In sas terras issoro nche sunt seghende sos arvores pro fagher logu a su cultivu de sa soja e a su bestiamene. Blairo Maggi, guvernadore de s'istadu de su Mato Grosso, est finas unu de sos produtores de soja prus mannos de su mundu e est disinnende de fraigare digas idroeletricas propiu in su territoriu de sos Enawene Nawe pro dare enerzia a s'industria de sa soja. Maggi est fortzende su guvernu federale a negare su reconnoschimentu de sa terra indiana de s'istadu suo. + +In su 2004, tres cuartas partes de sa soja cunsumada in su Rennu Unidu est arribada dae Brasile. No esistit perunu sistema pro distingher sa soja cultivada in Amatzonia dae sa soja produida in ateros logos de s'istadu. + +Sos Enawene Nawe sunt istados connotos pro sa prima bia in su 1974 e sunt petzi 420 pessones. Sunt una de sas pagas tribus de su mundu chi non mandigat petza ruja. S'alimentu issoro preferidu est su mele e su pische, chi piscant pro more de digas fraigadas in sos rios. + + + + +## Arga, in Gran Bretagna si pagat s'extra + +/lmr/ + + + + +## Ogios impreados, regorta manna in su 2007 + +In su 2007 b'at apidu una regorta record de s'ogiu impreadu, arribada a 215.245 tonnelladas, pagu prus o mancu su 90% de su chi si podet faghere. Est su chi narat una nota de su Cunsortziu obbrigatoriu de sos ogios usados (Coou). In particolare, a parrere de su Cunsortziu, in su 2007 b'at apidu unu raportu intre ogiu impreadu regortu e lubrificante postu in su consumu de su 39,7%, mancari sos problemas ligados a s'aumentu de su pretziu de su petroliu e de sos produtos derivados. +Su produtu rigenerabile regortu est de** **181.526 tonnellate, pagu prus o mancu 3.000 in prus a cunfrontu de su 2006. Custu resurtadu, narat su Cunsortziu, at cunsentidu a sas rafinerias de produire su massimu istoricu de sos ogios base rigenerados: 117.500 tonnelladas, cunfirmende sa _leadership_ europea de s'Italia in su setore. +Su guvernu de su Venetzuela at pedidu a su Cunsortziu de podere impreare sas cumpetentzais italianas pro sa realizatzione de una rete de regorta, istocagiu e rigeneratzione de sos ogios impreados auguale a sa de su Coou. Infines, su Cunsortziu at otennidu su paregiu de bilantziu. + +/lmr/ + + + + +## La criminalità in Sardegna tra tradizione e modernità + +Presentada de sa rivista de s'ISPROM (Istituto di Studi e Programmi per il Mediterraneo) Cooperazione Mediterranea, direta dae Antonio Sassu, volume n.5/2007, cuidadu dae Benedetto Meloni + +Presedit: Gianfranco Ganau, sindigu de Thathari + +Presentant: +Salvatore Cerchi, presidente de s'ANCI Sardigna +Giuseppe Porqueddu, procuradore de sa Republica in su Tribunale de Thathari +Nicola Tanda, Universidade de Thathari +Marco Tedde, sindigu de S'Alighera +Graziano Tidore, defensore tzivicu de sa Comuna de Thathari + +Ant a intervennere sos autores: +Marianna Cosseddu, Universidade de Thathari +Antonietta Mazzette, Universidade de Thathari +Benedetto Meloni, Universidade de Casteddu +Costantino Cossu, La Nuova Sardegna + + + + +## Totu Limbas, 2008 + +Ufitziu de sa Limba Sarda / Provintzia de Ogiastra / Assessoradu de sa Cultura +Collaboratzione: Istitutu de Istrutzione Superiore "L. Da Vinci", Lanuse + +CUNCURSU DE TRADUTZIONE IN SARDU +TOTULIMBAS, editzione 2008 +pro sos Alunnos de sas Iscolas superiores de s'Ogiastra + +Premiatzione in : Istitutu de Istrutzione Superiore "L. Da Vinci", c. de Leonardo da Vinci 1, Lanuse +Data de sa premiatzione: 21 de Maju de su 2008 + +REGULAMENTU: a) S'alunnu interessadu (o unu grupu de 3 alunnos massimu) devet imbiare sa tradutzione in sardu (cunforme a sas normas LSC) dae su testu frantzesu, inglesu o ispagnolu de s'articulu de su Curreu de s'Unesco Comment imaginer une pauvrete aussi nue?/Un mundo de contrastes/ Is it so impossible to imagine such bare poverty? de Doris Lessing, Premiu Nobel 2007 pro sa Literadura (in sa foto), chi est presente inoghe suta ; b) sa tradutzione, iscrita in carateres de imprenta, in ue devent resurtare numene, sambenadu, indiritzu, telefonu de s'alunnu, classe e iscola de apartenentzia, cheret imbiada in busta cungiada, intro de su 16-5-2008, a ULS - Ufitziu de sa Limba Sarda, Provintzia de Ogiastra, carrera de Mameli, TORTOELÌ; c) ant a essere premiadas sas 5 tradutziones megius cun libros in sardu donados dae editores sardos, de su balore de 300 euros su 1u, 250 euros su de 2, 200 euros su de 3, 150 euros su de 4, 100 euros su de 5; d) sa giuria at a premiare sa fidelidade de su testu sardu a s'originale, sa giustesa de s'ortografia sarda, de su lessicu e de sos termines, sa cumpretesa de sa tradutzione; e) sa Giuria est formada dae espertos de limba sarda e de tradutzione. + +Un mundo de contrastes + +Doris Lessing + +Doris Lessing, Premio Nobel de Literatura 2007, se crio en el actual Zimbabwe antes de radicarse en Londres en 1949. Muy apegada al pais de su juventud, que la declaro indeseable en 1956 debido a sus posiciones anti-apartheid, la novelista britanica le consagro gran parte de la conferencia que pronuncio al recibir el premio, titulada Sobre no ganar el premio Nobel . + +Estoy de pie en el umbral de la puerta mirando a traves de nubes de polvo volatil hacia donde, segun me dijeron ayer, todavia quedan bosques en pie. Ayer recorri en auto kilometros de troncos cortados y de restos calcinados por el fuego en el lugar mismo donde, en 1956, crecia el bosque mas esplendido que he visto en mi vida. Totalmente devastado. La gente necesita comer, tiene que obtener combustible para sus fogones. +Esto sucede en el noroeste de Zimbabwe a principios de los años ochenta. Estoy visitando a un amigo que fue profesor en una escuela londinense. Ha venido para ayudar a África , segun la expresion consagrada. Es un alma noble e idealista; lo que descubrio aqui, en esta escuela, lo conmociono al punto que le ha costado reponerse de una depresion. Esta escuela no difiere en nada del resto de los establecimientos construidos despues de la Independencia. Consiste en cuatro grandes cubos de ladrillo, plantados unos junto a otros directamente sobre el polvo, uno dos tres cuatro, con la mitad de una sala en un extremo dedicada a biblioteca. Las aulas tienen pizarras pero mi amigo guarda las tizas en el bolsillo, porque se las podrian robar. En la escuela no hay atlas ni globo terraqueo, no hay manuales ni cuadernos ni boligrafos; la biblioteca no contiene el tipo de libros que a los alumnos les gustaria leer, solo enormes mamotretos de universitarios estadounidenses, que resulta dificil manipular, sobras de las bibliotecas de los blancos, novelas policiacas, y hasta titulos como Un fin de semana en Paris o Felicitas encuentra el amor.[...] +Mientras estoy con mi amigo en su habitacion, algunas personas se acercan timidamente, y todos, todos mendigan libros. Por favor, envianos libros cuando vuelvas a Londres. Un hombre me dice: Nos han enseñado a leer, pero no tenemos libros . Toda la gente que encontre, sin excepcion, me pidio libros. [...] + +Doris Lessing, premio Nobel de Literatura 2007. + +®(C) Fundacion Nobel + +Is it so impossible to imagine such bare poverty? + +Doris Lessing + +Doris Lessing, Nobel Prize in Literature 2007, grew up in today's Zimbabwe, before moving to London in 1949. Greatly attached to the country of her youth, which rejected her as undesirable for her anti-apartheid stand, the British novelist devoted a large part of her Nobel lecture, On not winning the Nobel Prize , to it. + +I am standing in a doorway looking through clouds of blowing dust to where I am told there is still uncut forest. Yesterday I drove through miles of stumps, and charred remains of fires where, in '56, there was the most wonderful forest I have ever seen, all now destroyed. People have to eat. They have to get fuel for fires. +This is north-west Zimbabwe in the early eighties, and I am visiting a friend who was a teacher in a school in London. He is here to help Africa, as we put it. He is a gently idealistic soul and what he found in this school shocked him into a depression, from which it was hard to recover. This school is like every other built after Independence. It consists of four large brick rooms side by side, put straight into the dust, one two three four, with a half room at one end, which is the library. In these classrooms are blackboards, but my friend keeps the chalks in his pocket, as otherwise they would be stolen. There is no atlas or globe in the school, no textbooks, no exercise books, or biros. In the library there are no books of the kind the pupils would like to read, but only tomes from American universities, hard even to lift, rejects from white libraries, or novels with titles like Weekend in Paris and Felicity Finds Love. [...] +As I sit with my friend in his room, people drop in shyly, and everyone begs for books. Please send us books when you get back to London, one man says. They taught us to read but we have no books. Everybody I met, everyone, begged for books. [...] + +Doris Lessing, Nobel Prize in Literature 2007 +®(C) Nobel Foundation + +Comment imaginer une pauvrete aussi nue ? + +Doris Lessing + +Doris Lessing, Prix Nobel de litterature 2007, a grandi dans l'actuel Zimbabwe, avant de s'etablir a Londres en 1949. Tres attachee au pays de sa jeunesse qui l'avait jugee indesirable en 1956 en raison de ses positions anti-apartheid, la romanciere britannique lui a consacre une grande partie de sa Conference : «Comment ne pas gagner le prix Nobel». + +Postee sur le pas de la porte, je regarde, entre des nuages de poussiere volante, dans la direction ou il reste encore des forets sur pied, cest ce qu'on ma dit. Hier, j'ai parcouru en voiture des kilometres de souches d'arbres et de traces carbonisees d'incendies, la ou, en 1956, s'etendait la foret la plus magnifique que j'aie jamais vue. Entierement detruite. Les gens doivent manger, ils doivent trouver du combustible pour leurs feux. +Ceci se passe au nord-ouest du Zimbabwe, au debut des annees quatre-vingts ; je rends visite a un ami qui etait enseignant dans une ecole londonienne. Il est la pour «aider l'Afrique», selon l'expression consacree. Cest une ame noble et idealiste ; ce qu'il a decouvert ici, dans cette ecole, l'a choque au point de lui provoquer une depression dont il a eu du mal a se remettre. Cette ecole ne differe en rien de toutes les ecoles baties apres l'Independance. Elle consiste en quatre grands cubes de brique, plantes cote a cote directement dans la poussiere, un deux trois quatre, avec une moitie de salle a un bout, la bibliotheque. Ces salles de classe ont bien des tableaux noirs, mais mon ami garde les craies dans sa poche, sinon on les volerait. Il n'y a pas d'atlas, pas de globe terrestre dans l'etablissement, pas de manuels scolaires, pas de cahiers ni de stylos bille ; la bibliotheque ne contient pas le genre de livres qu'aimeraient lire les eleves, seulement d'enormes paves d'universites americaines, difficiles meme a manier, des ouvrages de rebut des bibliotheques des Blancs, des romans policiers, ou encore des titres tels que Un week-end a Paris ou Felicite trouve l'amour. [...] +Pendant que je me tiens avec mon ami dans sa chambre, des gens entrent timidement, et tous, tous mendient des livres. «Sil te plait, envoie-nous des livres quand tu rentreras a Londres.» Un homme m'a dit : «On nous a appris a lire, mais nous n'avons pas de livres.» Tous ceux sans exception que jai rencontres m'ont mendie des livres. [...] + +Doris Lessing, Prix Nobel de litterature 2007 +®(C) La Fondation Nobel + + + + +## CUNCURSOS IN LIMBA SARDA + +S'Italia: un'istadu plurilingue +S'art. 6 de sa Costitutzione de sa Republica italiana decrarat chi "Sa Republica tutelat cun normas apositas sas minorias linguisticas". A pustis de belle sessanta annos, cun sa Lege 482/99, custu articulu est istadu atuadu. Duncas, pro s'art. 2 de sa 482 de su 1999, "In atuatzione de s'articulu 6 de sa Costitutzione e in armonia cun sos printzipios generales istabilidos dae sos organismos europeos e internatzionales, sa Republica tutelat sa limba e sa cultura de sas populatziones albanesas, catalanas, germanicas, gregas, islovenas e croatas e de sas chi faeddant su frantzesu, su francu-proventzale, su friulanu, su ladinu, s'otzitanu e su sardu." +In cantu a s'iscola, sa Lege previdet s'aprendimentu de sa limba e in sa limba minoritaria in s'iscola de s'infantzia, in s'iscola elementare e in s'iscola media. + +Sa Sardigna: un'isula cun chimbe limbas +Cun sa Lege 26 de su 1997, sa Sardigna reconnoschet e promovet sa limba sarda e, in prus, su gadduresu, su tataresu, s'aligheresu-catalanu, su tabarchinu, cadaunu in su territariu suo. +S'iscola sarda, duncas, est una de sas protagonistas in sa renaschida de sas limbas faeddadas in Sardigna. + +Sos Cuncursos, una forma moderna e amiga pro animare sos iscolanos e sos alunnos a s'impreu de sa limba. +In prus de s'aprendimentu curricolare de totu sas materias, sos Cuncursos de cada genia e argumentu podent agiuare sos iscolanos e sos maistros e professores a afrontare argumentos inerentes sas materias de istudiu e finas fenomenos e eventos de atualidade, in manera discansosa, moderna e amiga. +Su Cuncursu favorit sa curiosidade, sa chirca, sa manualidade, s'iscoberta de mundos noos. In prus, permitet de praticare sa limba sarda e sas ateras in manera creativa. +Pro custu sunt fundamentales in s'atividade iscolastica e est fundamentale a bi leare parte cada bia chi si podet. + + + + +## Sa RAI in limba sarda + +S'11 de abrile 2008 in Roma, sa Rai e sa RAS ant firmadu un'acordu pro trasmissiones in sa radiu in limba sarda. Si tratat de mesu ora sa die, dae sas 12.00 a sas 13.00. No ischimus si at a durare totu sas dies de sa chida. Semper e cando si tratat de una noa bona, unu cumintzu pro faghere a manera chi sa limba sarda siat ufitziale in Sardigna. Una manera pro torrae a sos Sardos unu deretu istoricu, a pustis de 1000 annos de bida e pro rispetare sa Costitutzione de sa Republica e sos deretos culturales e linguisticos. Propiu in s'Annu chi s'Onu at proclamadu Annu de sas Limbas. Mancari bi siant chertos 9 annos dae cando est essida sa Lege 482/99 chi lu previdiat! +Sa cosa importante est chi a trasmitere at a essere sa radiu de s'Istadu. Chissai chi intro de pagu tempus su matessi resurtadu non s'otengiat finas in sa Televisione. E chi, intro de pagu tempus apamus oras e oras in sardu e non 30 minutos ebbia. E chi siat sa base pro tennere una canale riservatu in Radiu e Tv, totu in sardu. Ca una limba est "normale" cando est presente in cada ambitu e impreu e, in su casu de Radiu e Tv, dat unu servitziu cumpretu a sos ascurtadores e ispetadores, dae mangianu a sero. +No ischimus si ant a essere trasmissiones de informatzione o ateru. Isperemus chi faeddent de totu e chi non siant riservadas petzi a fatos culturales. Sa limba sarda est addata a faeddare de totu e in manera moderna e non podet essere reduida petzi a folclore. + + + + +## Finas sa Frantza tenet sos Tibet suos + +RPS non si cheret paragonare cun sa repressione fisica de su populu tibetanu praticada dae sos Tzinesos. Ma cheret ammentare chi s'istadu frantzesu non rispetat sos deretos universales a sa coufitzialidade linguistica de sas minorias presentes in sinu suo: Otzitanos, Bascos, Corsicanos, Bretones, Catalanos, Alsatzianos, Savojardos e Flamingos. +RPS ammentat chi: +1) Petzi sa Frantza, sa Bielorussia e sa Turchia sunt sos istados de su Cussigiu de Europa chi non ant firmadu nen ratificadu sa Cunventzione cuadru pro sa protetzione de sas minorias natzionales +2) Sa Frantza si negat galu a ratificare sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias +3) Su raportu ONU publicadu su 3 de martzu de su 2008 cuncruit chi "sos membros de sas comunidades minoritarias in Frantza sunt vitimas de una discriminatziale bera, presente in sas mentalidades e in sas istitutziones" . +RPS, duncas, pedit a s'Istadu frantzesu de si ponnere in regula cun sas cunventziones internatzionales in materia de deretos culturales. + + + + +## Pranu de sos Arbëresh + +Sensatziones de Oriente in su coro de Sitzilia. +Unu modellu pro su mantenimentu de un'identidade linguistica e culturale + +Sa bidda de Pranu de sos Albanesos (Piana degli Albanesi; Hores se Arbereshevet in arbereshe albanesu arcaicu de Italia; Chiana in sitzilianu) a su bisitadore chi arribbet a cue sena tennere connoschentzia de s'esistentzia sua, li podet parrere unu logu foras de su tempus e de s'ispatziu, comente chi sa presentzia sua in cuddae siat devida a un'errore. + +Collocada petzi una bintena de kilometros dae Palermu e fundada in su 1488 dae profugos albanesos fuende*si dae sopressione otomana, Pranu est unu cugione balcanicu in terra sitziliana, e giai in su caminu pro barribbare tenimus sa sensatzione chi finas su paisagiu apat cuntribuidu a mantennere sambiente de sa bidda foras de cada tipu de influssos foraneos. + +Andende dae Palermu, sagatat dae deretu logu de sartu asperu e agreste, cun montes e baddes profundas, un'ambiente chi ammentat su de sos Balcanos, e sa collocatzione de sa bidda de seguru chi no est istada casuale, gasi comente mancu sa de sas ateras bator biddas de cultura e limba albanesa de sa provintzia de Palermu (Contessa Entellina, Palazzo Adriano, Mezzojuso, Santa Cristina Gela), totus cun sa carateristica de s'agatare in logu de monte a prus de 500 metros de artia. + +Pranu est sa chi si collocat prus in artu de totus, a 740 m., e est finas sa prus a curtzu dae Palermu e sa prus populada, tenende unos 6400 abitantes, in prus de essere sa prus connota e importante pro resones mescamente culturales. + +Difatis, in Pranu sagatat sa seu episcopale e est sede de un'Eparchia, istituida in su 1937 a pustis de seculos de intentos. + +Elementos meda in intro de sa bidda cuntribuint a creare un'atmosfera unica, astrata dae sa zona tzircunstante. + +Su ritu religiosu est gregu-bizantinu, e est istadu mantesu su matessi durante prus de bator seculos, e in sas carreras de sa bidda est fatzile meda a agatare sos papas, preideros bizantinos. + +Pero, s'elementu prus craru e distintu de sa particularidade de Pranu, pro s'istrangiu chi b'arribbat pro sa prima borta, est sa limba. + +Giai sos cartellos istradales sunt totus bilingues, e gasi etotu est su numene de sa bidda, essende impreadas ufitzialmente ambas formas, s'italiana e s'arbereshe. + +In prus, in sa bidda simpreu de sa limba albanesa est costante, dae sa carrera a sistancu o a su tzilleri, finas in cresia o in sa comuna: salbanesu est impreadu dae totus, seguramente ammisturende*lu a bias cun s'italianu o su sitzilianu, ma est impreadu, difendidu e Baloradu, e custu paret sa cosa prus naturale de su mundu in cue. + +Finas sos pitzinneddos ischint allegare s'albanesu, b'at progetos pro lu cuncordare in s'iscola, est sa limba de impreu in sas funtziones religiosas, paris cun su gregu antigu; sa missa, sas pregadorias e sos cantigos si narant in custas duas limbas, e custu cuntribuit meda a su cunsideru de s'arbereshe. + +Sa limba faeddada in Pranu est un'albanesu antigu, chi sest preservadu in manera ispantosa in totu custos seculos, mancari chi, est craru, at sufridu cuntaminatziones dae s'italianu e dae su sitzilianu. Arbereshe est unu numene impreadu unicamente pro inditare sa limba e su populu de sos albanesos arribbados a Italia cun migratziones antigas, a manera de los podere distinghere dae sos albanesos de s'Albania de oe in die, mutidosshqiptar, e dae sa limba issoro. + +Un'albanesu chi arribbet a Pranu, s'at a agatare in domo sua, e si puru seguramente no at a podere cumprendere paraulas meda de sas chi impreant in sa bidda, at a cumprendere deretu chi sa limba usada est sa matessi chi chistionat isse, e sat a podere comunicare cun sos locales sena tropu problemas. + +Sighende custu caminu de defensa e de amparu de sa limba, e mancari cun s'introdutzione de ateros progetos de valoratzione, Pranu at a podet sighire a essere pro tempus meda unu modellu de imitare in Europa pro su mantenimentu de un'identidade linguistica e culturale. + + + + +## 23/04/2008. Die internatzionale de su libru + +in ocasione de sa DIE INTERNATZIONALE DE SU LIBRU, proclamada dae s'Unesco +Cunferentzia +LIMBA SARDA E LITERADURA +Ant a intervennere: +- ANTONI ARCA, iscritore +- SARVADORE TOLA, criticu literariu +- DIEGU CORRÀINE, diretore de sUfitziu de sa Limba Sarda, Ogiastra + +Saludos +GIORGIO MURINO, Assessore de sa Cultura de sa Provintzia Ogiastra + +_ Presentada de su BERANU LITERÀRIU / Libros & Autores sardos / dae su 5 de Maju a su 19 de Lampadas + +Organizat: +ULS - Ufitziu de sa Limba Sarda / Provintzia de Ogiastra, Assessoradu de sa Cultura +IN SARDU, SA LIMBA NOSTRA,Progetu de Politica Linguistica + + + + +## Die de su libru in Tortoelì + +In ocasione de sa DIE INTERNATZIONALE DE SU LIBRU, proclamada dae s'Unesco, b'at apidu sa Cunferentzia LIMBA SARDA E LITERADURA. Belle 200 sunt istados sos istudentes de s'Istitutu Tecnicu industriale chi ant assistidu a sa relatzione de s'iscritore Antoni Arca (in sa foto), catalanu de S'Alighera, e de Diegu Corraine, diretore de s'Ufitziu de sa Limba Sarda, Ogiastra. +Arca at presentadu sa produtzione de prosa in sardu de sos urtimos 20 annos, mustrende sas cobertas de una chentina de libros publicados in sa limba nostra: romanzos e contos chi mustrant una vitalidade de sa limba, mancari siant pagos sos editores chi si dedicant a publicare in sardu, mancari siat pagu s'interessu de sa Regione sarda chi, a parrere suo agiuat pagu a beru custa casta de produtzione editoriale. Arca at finas agiuntu chi est pagu o nudda s'interessu de sos medios de informatzione pro sa literadura sarda, cando chi dedicant un'informatzione ispropositada a sa literadura in limba italiana, chi est sarda petzi pro s'ambientatzione. +Corraine at presentadu sas atividades de s'Ufitziu de sa Limba Sarda in favore de s'impreu publicu de sa limba, cun campagnas de comunicatzione e sensibilizatzione in sardu. At afirmadu chi sa vitalidade de una limba b'est cando sa limba est presente, duncas "normale", in totu sos ambitos e usos. E duncas cando no est presente petzi in libros de narrativa e de contos. E duncas finas in s'Iscola. +Ambos relatores ant insistidu in su bisongiu de isvilupare sa limba in su lessicu e in sa terminologia pro l'addatare a sa modernidade e a faeddare de cada argumentu. +In ocasione de sa Die de su Libru, sos organizadores de s'addoviu, chi at tentu su patronadu de s'Iscola e de su Preside chi at abertu sos trabballos, ant finas premiadu 12 istudentes (de sos 190, in noe classes, chi ant leadu parte a su Cuncursu internu de tradutzione de una parte de su discursu de Koichiro Matsuura dedicadu a s'Annu internatzionale de sas Limbas). Sos premiados de su Cuncursu, fatu finas gratzias a s'agiudu de sos professores, sunt Isabella Bangoni, Marina Calzoni, Marta Usai, Federica Pusceddu, Erica Monni, Fabiola Casari, Luca Cavia, Andrea Piras, Alessandra Vitiello, Emanuele Mereu, Daniele Caredda, Davide Saul Leoni. +A pustis est istadu presentadu su Beranu Literariu chi at a faghere connoschere (dae su 5 de maju pro agabbare su 19 de lampadas) sete romanzos in sardu, in sete biddas de Ogiastra, presente s'autore de cada libru. + +Sa manifestatzione est istada organizada dae s' ULS - Ufitziu de sa Limba Sarda / Provintzia de Ogiastra, Assessoradu de sa Cultura, in intro de su Progetu de politica linguistica IN SARDU, SA LIMBA NOSTRA. + + + + +## Iscola in catalanu + +Sa Comuna de S'Alighera at in pessu firmadu unu protocollu de intesa pro su prozetu de un'iscola de s'infantzia in ue siat prevalente s'aprendimentu in limba catalana, paris cun s'inglesu e s'italianu.. S'initziativa, cramada "La Costura" est fata paris cun su Dipartiumentu de Educatzione e de sa Presidentzia de sa Generalitat catalana e l'at firmada s'Assessore de sa Cultura e de s'Istrutzione Publica Antonello Muroni, e, pro s'Omnium Cultural, Gianfranco Russino e Luca Scala. + +In s'addoviu, ant analizadu sa situatzione de su primu annu de "La Costura" cun s'idea de la fagher connoscher a sas familias aligheresas, a pustis de s'esitu positivu de su primu annu. In prus, su prozetu previdet s'abertura de una pazina web pro favorire s'aprendimentu de sa limba catalana. In cambiu, est zai in opera su traballu de su situ bilingue in italianu e in catalanu. + +Pro mezorare sa connoschentzia e aplicare mezus sas lezes rezionales e istatales in materia de limbas minoritaria, at a esser formada una cumissione aposita. + + + + +## Banner + + + + +## Banner_rolem + + + + +## Su Mediterràneu: unu Mare de Limbas + +In su tzentru de Bartzellona, in sa plaça Universitat, su 12 de maju, a sas 7 de sero, sos espertos chi ant leadu parte a sa formatzione de sa Rete Rolem, de sas limbas "emergentes" de su Mediterraneu, ant espostu sas situatzione de sa limba berbera, friulana, maltesa e sarda a su publicu presente in sa Mustra MAR DE LLENGUES, ammaniada in unu tendone postu in mesu de sa pratza. +Sa mustra e su cunferentzia sun istadas organizasa dae sa Casa de les Llengues fundada dae sa Generalitat, su Guvernu catalanu. +Su publicu de una chentina de pessones at sighidu cun interessu sos relatores, su berberu M. Tilmatine, su friulanu L. Zanos, su maltesu J. Brincat, su sardu D. Corraine. A moderadore at fatu su catalanu C. Castellanos. + +De interessu particulare sa relatzione de Tilmatine chi est finas presidente de su Ocla, Osservatoriu catalanu de sa limba amazigh (sa limba berbera), organismu naschidu cun s'agiudu de su Guvernu catalanu, finas cunsiderende chi sos imigrados berberos in Catalugna sunt a su nessi 250.000. +Sos berberofonos de Àfrica (unos 20 milliones!) sunt partzidos in diferentes istados, sunt cumintzende dae pagu a essere reconnotos in parte dae s'istadu marocanu e dae s'istadu algerinu. No lis mancant sas dificultades, chi lis benint dae sa diferentzia de alfabetos chi si ponent pro trascriere sa limba amazigh (tres, su tifinagh, su latinu e s'arabu!), dae essere ispartzinados in unu territoriu mannu a beru (belle totu su nord Àfrica) e dae essere pessighidos dae sos islamistas estremistas in Algeria. Sende gasi, sa cussentzia de s'identidade linguistica est creschende, mescamente in sos urtimos annos e a pustis de gherras antiguvernativas chi a chentinas e chentinas de Berberos lis est costada sa libertade e finas sa bida. Difatis sunt medas sos impresonados e sos mortos, mescamente pro neghe de sos islamistas estremistas, arabofilos e antiberberos. Tocat de ammentare chi sos Berberos sunt s'etnia naturale de custos territorios, arabizadu a fortza dae seculos, a pustis de s'espansione islamica. + +Interessante meda finas sa relatzione de Brincat, a propositu de Malta, un'istadu indipendente de 312 km2, cun 400.000 abitantes, in ue su maltesu, unu misturitzu de arabu antigu, de sitzilianu e de italianu, est faeddadu dae su 92% de sa populatzione. Duncas, mancari siat ufitziale finas s'inglesu, su malti sighit a essere sa limba de totu sos Maltesos, chi lu podent bidere in sos canales televisivos in maltesu, ascurtare in sas radios, leghere in sos duos cuotidianos e in ateros periodicos, imparare in iscola. Sos Maltesos sunt una risposta bia a chie, finas in Sardigna, diant preferrere s'inglesu a su sardu: sa presentzia de s'inglesu no nche catzat peruna fortza a su malti, antis est su contrariu. +Su maltesu est limba in isvilupu, mescamente a pustis chi est intradu comente limba ufitziale de sa UE. Sunt chentinas difatis sos tradutores in maltesu impreados in Bruxellas pro traduire totu sos documentos de s'Unione. Podimus narrere duncas chi, a pustis de su turismu, sa limba maltesa est s'atera risorsa economica de Malta, mescamente pro sos giovanos tradutores. + + + + +## Banner + + + + +## BannerLabneo + + + + +## en] xxxx + +N. Paginas in GOOGLE: 302.000 + +Data urtima chirca: 15/05/2008 + +Cuntestu in sa frase: Tv on demand, prodotto on-demand, Music On Demand, Seminar On-Demand, Book on demand, Print on demand, Video on Demand, SMS Meteo on demand, stampa on demand, Intervista on demand, Pubblicazioni on Demand, Verso l'assistenza sanitaria "on demand", Audio On demand, Corsi on demand, Sessione Print on demand, servizio di webtv on demand, Desktop On Demand, eBooks on demand, Text On Demand, Film via internet "on demand", "cv on demand" cerca lavoro, il curriculum vitae e on demand, video didattici on demand, Un gestionale on-demand, servizio di eventi on demand, noleggio on demand, videogames on demand, "Controllo Remoto On Demand", Telecom: nuovi servizi "on demand", ANALISTA REPORTING ON DEMAND, Training on Demand, Streaming video on Demand, Brani, Album, Concerti Live e on demand, Poster on demand, Corso Hr On Demand, Censura on demand, Formazione in tempo reale e on demand, Law on Demand, applicazioni ON DEMAND , On Demand Solutions, On Demand Planning, Comunicati stampa erp on demand, istruzioni video on demand, Radio on demand, stream on-demand, deejay on demand, un approccio on-demand, unita server on demand, art on demand, canale TV di architettura on demand, Edizione Rapida on-demand, SMS on demand, servizio telefonico fax on demand, gestione documentale on-demand. + +Proposta in italianu: a richiesta. Es: "Stampa a richiesta, edizione a richiesta, ..." + +Proposta in sardu: a dimanda. Es: "Imprenta a dimanda, editzione a dimanda, ..." + + + + +## en] trailer + +N. Paginas in GOOGLE: 542.000 + +Data urtima chirca: 15/05/2008 + +Cuntestu in sa frase: trailer in anteprima, trailer del film, il trailer con le anticipazioni sugli ultimi due episodi, l'ennesimo trailer pubblicitario. + +Proposta in italianu: provino. Es: "provino della pellicola, il provino con le anticipazioni, ..." + +Proposta in sardu: provinu. Es: "provinu de sa pellicula, su provinu cun sas antitzipatziones, ..." + + + + +## en] low cost + +N. Paginas in GOOGLE: 545.000 + +Data urtima chirca: 15/05/2008 + +Cuntestu in sa frase: Il low cost, Voli low cost, Voli e trasferimenti low cost, compagnie low cost, Computer low-cost, PC ultra-low cost, vacanze low cost, Vivere Low Cost, Rent a car at low cost + +Proposta in italianu: basso costo, a basso costo. Es: "Il basso costo, viaggi a basso costo, voli a basso costo, compagnie a basso costo, vacanze a basso costo, ..." + +Proposta in sardu: a baratu, baratu (-a, -os, -as). Es: "biagios a baratu, bolos a baratu, cumpangias a baratu, vacantzias a baratu, ..." / "biagios baratos, bolos baratos, cumpangias baratas, vacantzias baratas, ..." + + + + +## en] digital divide + +N. Paginas in GOOGLE: 874.000 + +Data urtima chirca: 23/05/2008 + +Cuntestu in sa frase: Superare il digital divide, affronta il digital divide, contro il digital divide, Il digital divide in biblioteca, Riduzione Digital Divide, aree in digital divide, Progetto Anti Digital Divide. + +Proposta in italianu: divario digitale. Es: "ridurre il divario digitale, contro il divario digitale, ..." + +Proposta in sardu: divariu digitale. Es: "reduire su divariu digitale, contra a su divariu digitale, ..." + + + + +## en] strike + +N. Paginas in GOOGLE: 48.600 + +Data urtima chirca: 17/06/2008 + +Cuntestu in sa frase: strike aereo. + +Proposta in italianu: attacco aereo. + +Proposta in sardu: atacu aereu. + + + + +## Il secolo dei genocidi + +Editore: Il Mulino +Data de Publicatzione: 2005 +Collana: Biblioteca storica +ISBN: 88-15-10896-3 +Pazinas: 312 +Preju: 22,00 euros + +Su Noighentos est cunsideradu su "seculu de sos zenotzidios" e s'autore, duncas, leat in cunsideru sos eventos prus dramaticos e noidos chi tenent sa carateristica de unu zenotzidiu: su de sos Armenos eliminados dae s'imperiu otomanu, sos isterminios de sos kulaks e sas deportatziones etnicas in sa ex Urss, s'isterminiu de sos Ebreos operadu dae sos nazistas, sos massacros fatos in Cambozia dae sos khmer rujos de Pol Pot e, in fines, sos massacros prus reghentes, sa pulisia etnica in Bosnia e su zenotidiu de su Ruanda. + +In custu libru, Bruneteau narat craru chi si est beru chi de isterminios de massa bi nd'at apidu in onzi epoca, est in su Noighentos chi unu misturitzu particulare de totalitarismu, natzionalismu de sos istados fortes e modernidade determinat sa "ispetzialidade" de su zenotzidiu. Su termine, creadu in su 1944 dae su zurista americanu Raphael Lemkin, in riferimentu a sa barbarie nazista contra a sos ebreos e a ateros "diversos", definit una casta de crimine (s'sterminiu sistematicu e intentzionale, pro more de unu prezuditziu ideolozicu, de unu grupu umanu in base a criterios de natzionalidade, etnia, ratza, relizione) chi at provocadu milliones de mortos in pagas deghinas de annos. + +A pustis de aer definidu e craridu custu termine, s'autore crarit sas raighinas ideolozicas e istoricas dae ue, in s'Otighentos, naschet custa politica sistematica de morte a dimensione colletiva: sas gherras coloniales, sa negatzione e eliminatzione de sas diferentzias, finas a arribare a sa violentzia estrema collaudada in sa prima gherra mundiale e mescamente in sa segunda. + +Il secolo dei genocidi azuat a cumprender galu de prus sos males de su totalitarismu, su perigulu coladu e presente de sas relatziones intre populos e comunidades umanas, in ue sas majorias o sos grupos prus fortes, negant sas diferentzias internas presentes in su territoriu issoro, contra a sos deretos umanos o a sos printzipios de s'istadu de deretu. + +Bernard Bruneteau est professore de Istoria cuntemporanea in s'Universidade "Pierre Mendes-France" de Grenoble. Àteras operas suas sunt : "Les Totalitarismes" (Colin, 1999) e "'L'Europe nouvelle' de Hitler. Une illusion des intellectuels de la France de Vichy" (Éditions du Rocher, 2003). + + + + +## Les llengües emergents de la Mediterrània + +L'11 de maig de 2008 ha nascut la Xarxa per al'Observacio de les Llengues Emergents de la Mediterrania. +S'han reunit a Barcelona representants de la llengua amaziga, la llengua dels berbers del nord d'Àfrica, de la llengua catalana, de la llengua friulana, de la llengua maltesa i de la llengua sarda. +Mohand Tilmatine, amazic, professor a la Universitat de Cadis, Carles Castellanos, catala, d la Universitat Autonoma de Barcelona, Lorenzo Zanon, friula, de l'Institut Ladin-Furlan, Joseph Brincat, maltes, de la Universitat de Malta, Diegu Corraine, sard, de l'Ufitziu de sa Limba sarda de Tortoeli, han analitzat la situacio de general de llurs llengues, tot prenent en consideracio els aspectes relatius a 4 aspectes fonamentals de la vida de les llengues: situacio sociolinguistica, politica linguistica dels governs i institucions locals, els estandards linguistics, els recursos linguistics (especialment diccionaris i correctors linguistics). +Els experts presents han donat llur parer, personal, es a dir, com a estudiosos independents, de la seva condicio de llurs llengues: el maltes, que es llengua oficial a Malta pero tambe ara llengua de la Unio Europea; el catala, oficial a Catalunya, Andorra i, amb graus diferents de desenvolupament i de presencia publica, al Pais Valencia, Illes Balears, l'Alguer; el friula i el sard reconeguts per l'Estat italia; l'amazic, amb una presencia parcial reconeguda al Marroc, a Algeria i a Mali. +Pero, tots aquestes llengues, les que tenen oficialitat i les que en tenen menys o gens, han de lluitar per a continuar existint en el mon de la comunicacio, en el qual les llengues estatals i les internacionals tenen una força tan gran que no els dona la seguretat plena per a llur futur. +Per a aixo, han estat definides com a llengues emergents , per tal com no tenen encara garantit plenament el desenvolupament i la presencia normal dins la societat. +La necessitat de tenir en observacio permanent, no condicionada per posicions oficials, els 4 aspectes analitzats de les llengues emergents de la Mediterrania, es la rao primera de la constitucio de la Xarxa Xolem. La segona rao es de situar-se com a observadors independents per a estudiar, analitzar la situacio de cada llengua, i tambe proposar una visio diferent, si fos el cas, de les visions institucionals. + +De l'esquerra: D. Corraine, C. Castellanos, Salem Zenia, J. Brincat, M. Tilmatine + + + + +## Catòlicos e protestantes pessant de bortare sa Bìblia in 6.000 limbas + +Sa Cresia catolica e sas sotziedades biblicas protestantes ant firmadu su 14 de custu mese in Vaticanu unacordu de collaboratzione pro favorire sa tradutzione e divulgatzione de sa Biblia in sas belle 6.000 limbas esistentes in su mundu. +Sa Biblia est istada bortda giai in 2.454 limbas, in 438 in forma integrale e babbarrant galu medas tradutziones chi cherent fatas at naradu miss. Vincenzo Paglia durante sa cunferentzia istampa fata in Vaticanu. +Sas duas sotziedades ant validadu 130 tradutziones ecumenicas , duncas aprovadas dae sas duas religiones, mancari abbarrent diferentzias de caratere dotrinale. +Sinterpretatzione de sa Biblia sighit a essere motivu de divisiones , at reconnotu su cardinale Walter Kasper. In su 2006 sas sotziedades biblicas ant distribuidu 26 millones de esemplares de sa Biblia. Su papa Beneditu XVI at ammentadu a sos piscamos curtos a pare in Vaticanu chi sa Biblia "no est unu testu mitologicu", ma "unistoria reale" e chi sa letura sua est fundamentale pro sa fide. +Podimus tennere s'isperu chi finas su sardu potzat tennere una tradutzione ufitziale e unitaria? +Sa Facultade teologica de Casteddu s'at leadu s'impinnu de lu faghere. + + + + +## Duas dies pro sa limba sarda + +Finas ocannu sos operadores linguisticos e espertos de limba sarda bennidos dae medas biddas si sunt addoviados su 3 3 su 4 pro sa segunda annualidade in su seminariu de formatzione ammaniadu in Montresta dae sa responsabile locale de s'Ufitziu de sa limba sarda Gianfranca Piras. + +Su seminariu previdiat relatziones de espertos e laboratorios praticos. +Barbara Murru at chistionadu de sa comunicatzione e de comente si relatzionare cun sa gente cando si chistionat de sardu in sardu, ca a bortas forsis sos operadores sunt tropu diretos e trasmitint in manera alterada su chi pertocat sa limba sarda. Ndest essidu a campu chi est de importu mannu a ascurtare finas s'ateru e a chircare de si cumprendere. + +Gianfranco Pintore at fatu una presentada subra de sa limba sarda in sos giornales e at illustradu comente custos non faghent nudda in favore de sa limba, antis chircant petzi de tapare sos ogros a sa gente. At finas mustradu chi, dae una chirca chi at fatu issu, est bessidu a campu chi in sos urtimos 32 meses in sa Nuova Sardegna ant chistionadu de L.S.C. petzi 32 bortas, in media 2 su mese. Duncas su bisongiu est su de informare sa gente, de faghere giornales in ue siat dominante su sardu. Pintore at propostu a sos operadores de faghere unu giornale in internet in ue siscriant noas beras de sas biddas: unidea bella chi cheret afinada e bene istudiada. + +Tore Cubeddu at ammentadu cantas cosas si diant podere faghere cun sos medios massivos e cantu potente diat essere custa manera pro isparghinare su sardu in s'isula nostra: unu canale totu in sardu ma cun produtos de calidade e chi podent servire a sa gente, produtos chi siant cantu sos ammaniados in italianu si non megius de custos. +Diegu Corraine e Bobore Bussa ant fatu una presentada subra de s'importantzia de faghere sas campagnas informativas o de sensibilizatzione in limba sarda: comente las ammaniare, cale sunt sas istrategias pro faghere a manera chi s'atentzione de unu chi leghet sia mantesa e duncas istrategias de comunicatzione, de grafica e de messagios chi devent arribbare ma mescamente devent addurare in sa conca de chie leghet, faghende*li cumprendere chi finas in sardu si podet. +Corraine at propostu a totu sos operadores de limba, no a sos chi traballant in sos ufitzios ebbia, de formare unu laboratoriu permanente de comunicatzione in limba sarda pro faghere campagnas in limba sarda, chi lighent nessi chimbanta o prus biddas, pro ampliare sispatziu comunicativu in sardu. Unu laboratoriu praticu, in ue su traballu de istudiu e de creatzione diat devere essire a campu in forma de locandinas, adesivos, cartellones, dedicadas a argumentos o problemas de atualidade, chi si diant podere apicare in sas biddas. + +Sa relata de Manuele Mureddu at sighidu custa andala, est a narrere chi at presentadu sas chi sunt sas tecnicas e sas tecnologias graficas de aplicare a sos produtos in limba sarda. +Su seminariu est istadu de importu mannu ca at dadu a sos operadore istrumentos e connoschentzias pro si megiorare, analizende problemas e chirchende de los crarire, presentende solutziones noas. + +Sos laboratorios chi ant cuncruidu su seminariu sunt istados praticos a beru, ca ant ammaniadu, in unu traballu de cunfrontu de ideas, tres propostas de campagna in sardu, analizende tres temas: regorta diferentziada de sarga, risparmiu energeticu, alcolismu in sos giovanos. +Intro de pagas chidas at a essere ammaniadu su primu cartellu dedicadu a su «risparmiu energeticu», cun sidea de lapicare in sas biddas chi ant aderidu a sidea e a sas ateras chi ant a aderire. Cun simpignu de si torrare a bidere pro organizare ateras campagnas. + +Su seminariu s'est serradu cun unu dibatidu e cun s'impignu de faghere cosas praticas, cuncretas, pro afortire semper de prus sa limba in sa sotziedade e in su territoriu. + + + + +## Bascos e Sardos a cunfrontu in contu de limba + +Su Guvernu Bascu at a gastare in su 2009 una cantidade de dinare manna: 53,6 milliones de euros, pro agiuare a afortire sa limba basca, s'euskera. De custu totale, 35,4 milliones ant a essere destinados a s'organismu guvernativu HABE pro sa baschizatzione de sos adultos. + +Imbetzes, 13,1 milliones de euros sunt destinados a suventzionare entes publicos e privados chi impreant su bascu. Su prus est pro sos medios de comunicatzione, pro aumentare sa presentzia de s'euskera. + +In su 2008 su Guvernu bascu at finantziadu 105 progetos de su setore comunicativu, sos cuotidianos Berria, Hitza e Hernaniko Kronica, totus in bascu, in prus 34 rivistas locales, 9 televisiones locales, 5 radios e 25 medios digitales. + +Su bascu est faeddadu petzi dae su 25% de sos Bascos, ma su Guvernu bascu gastat dinare meda pro lafortire, ca ischit chi sa limba est s'elementu vitale pro s'identidade de sos Bascos, s'elementu distintivu. + +Su sardu est faeddadu dae a su nessi su 70% de sa gente (sende chi est in perigulu mannu, ca mescamente sos giovanos lu sunt perdende), e finas su Guvernu sardu paret determinadu a assegurare s'agiudu suo a s'afortimentu de su sardu. Difatis su pranu triennale previdet interventos importantes pro sa limba (sena contare s'adotzione de sas normas LSC in su 2006 e chertas mescamente dae su presidente Soru). + +Ma, a dolu mannu, finas a como su Guvernu sardu at destinadu deghinas de milliones de euros prus a s'inglesu chi no a su sardu. + +Su Guvernu chi at a bennere, chi siat sa cunfirma de su presente o de unateru, sat a abbigiare chi custa isproportzione de investimentos no agiuat su sardu a tennere unu tempus benidore? + +Si no amus a tennere televisones e radios chi trasmitint in sardu 24h, e giornales cuotidianos e setimanales in sardu, e su sardu presente in manera determinante in iscola, in su territoriu e s'amministratzione, arriscamus de perdere sa limba e sa identidade nostra. Sena mancu aere imparadu s'inglesu o aende*lu imparadu pagu e male! + + + + +## Expolangues: su mundu de sas limbas + +Sas limbas de su mundu, su mundu de sas limbas. Custu est su titulu de sa espositzione de ocannu dedicaca a sas Limbas, in Parigi, dae su 14 a su 17 de ghennargiu. S'eventu, arribbaddu a sos 27 annos, est naschidu pro promovere s'aprendimentu de sas limbas, difendere su plurilinguismu e animare a sos cuncambios internatzionales. +In totu custos annos, Expolangues at postu in pare sos operadores de su mundu de sas limbas, profesionistas e su publicu mannu de sos interessados a su mercadu de sas limbas, rapresentadu dae iscolas de limbas, viagios de istudiu linguisticos, metodos e testos de limbas, formatzione in logu istrangiu, interpretariadu, tradutzione, editzione, multimedia... + + + + +## Binchidores de "Iscrie una lìtera a sos Tres Res" 2009 + +Finas ocannu, sos iscolanos de sas iscolas elementares sardas ant sighidu su bandu de sos Tres Res e de sos organizadores de su cuncursu "Iscrie una litera a sos Tres Res", arribbadu a 17 editziones. Su manifestu de su 2009 l'at illustradu, che a semper, s'artista friulana Pia Valentinis, chi istat in Casteddu oramai dae annos meda. Comente si bidet in unu particulare de sa figura, rapresentat sos Tres Res chi sunt navighende in mesu de undas artas artas, ghiados dae s'Isteddu. Pro mustrare sa voluntade umana de operare in favore de su bene, mancari b'apat in su mundu cada genia de dificultade. + +Su cuncursu, cumintzadu in Ovodda, at biagiadu in medas biddas sardas, finas a arribbare a Fonne s'annu passadu, punnat a animare sas familias, s'iscola e mescamente sos pitzinnos a faeddare, iscriere e istudiare in sardu. Ca totus ischimus chi una limba at a essere bia mescamente si est trasmitida dae una leva a s'atera. Trasmissione chi est semper de prus in dificultade, si leghimus sos istudios fatos dae sa Regione sarda como duos annos. + +Mancari apamus iscobertu chi petzi su 13% de sos pitzinnos praticant sa limba sarda, a cunfrontu de su 70% generale (mescamente gente manna, duncas), antis propiu pro custu, sos chi creent in su tempus benidore de su sardu e sos Tres Res sighint a proponnere cada initziativa possibile pro afortire su sardu. Duncas, sunt istadas 530 sas literas arribadas in sas dies coladas a sos Tres Res, in sardu, dae 35 biddas sardas. E binti sunt sos autores premiados, chi ant retzidu su congiu de tzeramica prenu de tziculates e caramellas chi oramai est su simbulu de su cuncursu. In prus, sos premiados, paris cun ateros 60 pitzinnos chi ant imbiadu literas chi sa giuria at sinnaladu, ant a essere premiados cun sa publicatzione in unu libru chi at a essere publicadu annoas. + +Sa giuria formada dae Mariolina Mannia, Tonino Bassu, Gianfranco Pinna, Diego Corraine, Franca Piras, Giannetto Visentini, at premiadu Angelica Olla de Biddanoa Strisaili, sa classe 3a de Thiesi, Luca Carboni de Tonara, Nirosha Fois de Luvula, Patrizia Mureddu e Nicolas Gregu de Fonne, Antonio Mele de Irgoli, Veronica Mereu e Matteo Scudu de Biddamanna Strisaili, Maddalena Olzai e Nora Ena de Bitzi, Bernardette Talanas e Giusi Contu de Orune, Alessio Lai de Ulassa, Alessia Gungui de Orgosolo, Martina Murru de Tiana, Geremia Cantaro de Nughedu S. Nicola, Francesco Sale de Durgali, Francesco Filindeu de Garteddi, Jessica Deiola de Useddus. Totu sos premiados ant leghidu sa litera premiada a unu publicu de prus de 300 pessones, formadu dae babboes mamas de sos pitzinnos, dae maistros e maistras e dae gente de sa bidda de Fonne. + +Sa premiatzione l'ant fata in Fonne su 6 de ghennargiu, in su salone parrochiale. Ant presentadu sa manifestatzione su rapresentante de s'Unicef Carlo Murgia. Sa premiatzione l'at fata Mariolina Mannia. Ant cungiadu su sindigu Antoninu Coinu, s'assessore de sa cultura Istene Busia, Pedru Putzu e Giannetto Visentini de s'Unicef, Diegu Corraine de Papiros. + +In fines, totus ant retzidu in donu su libru chi at publicadu sas literas premiadas e sinnaladas s'annu passadu. + + + + +## De Andrè in s'ammentu nostru + +Fabrizio Cristiano De Andre, naschidu in Genova su 18 de freargiu de su 1940, morit in Milano 10 annos como, su 11 de ghennargiu de su 1999. +Cantautore e poeta italiano chi aiat isseberadu de bennere a Sardigma pro istare cun sa familia. + +Pro sos 10 annos dae sa morte, su 11-1-2009, sa Comuna de Nugoro at detzididu de l'intitulare s'anfiteatru, in ocasione de una manifestatzione in ue ant a essere presentes finas Enzo Jannacci e Paolo Fresu. +In sa matessi ocasione, at a essere inauguradu unu monumentu artu prus de tres metros, in atzargiu, postu in intro de s'anfiteatru, chi rapresentat sa fisonomia de De Andre e unu versu de sa cantzone sua "Il suonatore Jones". + +A chie, annos a como, in un'intervista, li pregoantaiat pro ite si fiat istabilidu in Sardigna, mancare l'aerent secuentradu in su '79, De Andre aiat rispostu: "Per molti motivi, primo dei quali perche le varie etnie sarde, malgrado cospicue differenze di lingua e di cultura, hanno in comune come minimo il rispetto di valori fondamentali in cui credo anch'io. Quindi con loro mi ci trovo bene, parlo della generalita della gente sarda. + + + + +## Libros «Pòpulos indìgenos de Àfrica» + +E. Inganji, **Une jeunesse perdue dans un abattoir d'hommes. Rwanda, un voyage dans un pays ensanglante**, L'Harmattan, Paris 2009. + +C. Loi, **Tradizione e cambiamento in Ciad. Allevamento e agricoltura tra i Masa**, Carocci, Roma 2009. + +T. Usai, **Lo Stato stregone. La degenerazione del potere in Africa. Un contributo all'inter-pretazione del genocidio rwandese del 1994**, L'Harmattan Italia, Torino 2008. + + + + +## Libros «Aborìgenos australianos» + +Diane Austin-Broos, **Arrernte Present, Arrernte Past: Invasion, Violence, and Imagination in Indigenous Central Australia**, University of Chicago Press, Chicago (IL) 2009. + +V. von Funcke, **Tochter der Traumzeit. Meinen mystische Reise mit den Aborigines**, Ullstein Verlag, Berlin 2008. + +Y. Musharbash, **Yuendumu Everyday: Intimacy, Immediacy and Mobility in a Remote Aboriginal Settlement,** Aboriginal Studies Press, Canberra (ACT) 2008. + + + + +## Acadèmia de sa Limba Maputze + +Su guvernu tzilenu at costituidu s'Academia Natzionale de sa Limba Maputze, faeddada dae unas 200.000 pessones in Tzile e Argentina, pro dare a sa natzione maputze un'istrumentu pro promovere sa limba "mapudungun", comente li narant sos Maputzes. + +Sa istitutzione noa, chi tenet sa sede sua in Temuco, tenet sa finalidade de normativizare e de normalizare sa limba e de proponnere politicas linguisticas in s'iscola e in sa sotziedade pro aumentare e garantire s'impreu de su maputze. + +S'ente incarrigadu de ponnere in pratica custu programa est sa "Corporacion Nacional por el Desarrollo Indigena (Conadi)", organizatzione publica chi traballat pro sa promotzione e s'isvilupu de sos populos indigenos de Tzile (aymara, atacameño, coja, diaguita, quechua, rapanui, mapuche, qawasqar e yagan). +ennere + +Ocannu, su guvernu de Michelle Bachelet, s'est interessadu mescamente de sas ters limbas indigenas printzipales: s'aimara, su rapanui e su maputze. + +Est craru chi su guvernu, in custa manera, cheret rispondere a sas gherras chi dae annos meda sos Maputzes sunt faghende pro otennere sos deretos issoro culturales e linguisticos. + +A pustis de sa creatzione de sa ANLM, su guvernu tzilenu est in idea de formare ateras Academias pro sas ateras limbas chi amus numenadu in antis. + + + + +## Limbas in perìgulu in Àfrica + +Custa editzione in linia est istada isvilupada in intro de unu prozetu intersetoriale de sos Programas de s'Unesco «Limbas in perigulu» (Setore de sa Cultura) e «Multilinguismu in su tziberspatziu» (Setore de sa Comunicatzione e de s'Informatzione). +S'Atlante in linia tenet sa finalidade de arribare a unu publicu prus mannu, de fagher leare cussentzia pro sa debilesa de sa diversidade linguistica in su mundu, de promover su multilinguismu in Internet e de azuare sas pessones chi faeddant limbas in perigulu a las preservare. +Tocat de amentare chi, in mesu de custas limbas in perigulu elencadas dae s'Unesco, resurtat finas su sardu. Si est noidu chi su sardu s'agatat in dificultade a cunfrontu de sa fortza de s'italianu, presente in onzi ambitu e impreu, mancari chi siamus cumintzende a otenner carchi resurtadu in su caminu de s'ufitzialidade de sa limba nostra (mescamente a pustis de sa leze istatale 482/99), tocat de reconnoscher chi totu custu interessamentu de s'Unesco pro sas limbas che a sa nostra est de importu mannu e nos animat a sighire in sa gherra pro afortire sa limba sarda. +S'informatzione de s'Atlante at a esser atualizada die cun die, azunghende datos finas de ateras limbas, cun s'azudu de linguistas, locutores e ateros ispetzialistas. + + + + +## "Sikumi", pellìcula in limba eschimesa de Alaska + +In sos Istados Unidos, in Australia e in ateros logos de su mundu sunt sighende a essire pelliculas fatas dae registas indigenos. A dolu mannu petzi una parte minima est connota e difundida in Italia. +De reghente, b'at essidu "Sikumi" (Subra de s'astra), unu curtumetragiu (15 minutos) diretu dae Andrew Okpeaha MacLean, regista inupiaq (eschimesu) de s'Alaska. + +Sa pellicula est sa prima totu girada in inupiaq, sa limba eschimesa faeddada in Alaska. +"Sikumi" contat s'istoria de Apuna (Brad Weyiouanna) chi assistit a una morte in s'interi chi est rugrende sa tundra cun s'islita. Definidu "western articu" dae su regista etotu, sa pellicula est girada in sa tundra de Barrow (Alaska), cun temperaduras de unos 20 grados suta de zero. + +Presentadu in su 2008 a su Sundance Film Festival, sa pellicula at giai otentu reconnoschimentos mannos. + + + + +## Unu passu in fatu de s'àteru + +Àteru unu passigheddu in su caminu de " autoconsapevolezza" de nois Sardos... +Si mi l'aiant naradu deghe annos a oe chi in su 2009 s'esseret podidu faghere unu seminariu de duas dies totu in sardu, cun interventos e laboratorios de istudiu, mi nde fia risa. Pariat impossibile. +Cantu sunt mudadas sas cosas dae cando fia in s'Universidade, cando mi pariat una bisione de podere chistionare in sardu a boghe manna in totue, de elaborare progetos, de ascurtare interventos, de traballare paris cun gente de Barbagia, de sos Campidanos, de Ogiastra, de Baronia, sena chi nemos si pongiat su problema Forsis devo faeddare in italianu ca sos ateros non mi cumprendent . Ca sa bellesa est chi sos ateros mi cumprendent, comente deo cumprendo a issos. E potzo bypassare (eja, bypassare, est custa sa paraula chi chergio impreare, no apo fatu isballiu) sa chistione cumprendo / non cumprendo , arribbende a sa sustantzia de sos argumentos. Sa limba est mediu, non fine. Su fine sunt sos argumentos, e los potzo tratare in limba sarda comente in cale si siat atera limba. +Su 3 e su 4 de ghennargiu in Montresta s'est fata sa segunda annualidade de sa Duas Dies pro sa Limba , su seminariu de formatzione in limba sarda pro dipendentes e operadores de isportellu, finantziadu cun sa Lege 482/99. +Su tema de ocannu fiat unu tema chi brusiat: Limba sarda e comunicatzione. Problemas, isetos, propostas. Brusiat ca totu cantos, chie in antis e chie a pustis, amus isperimentadu ite cheret narrere sa dificultade de comunicare, e cantos dannos si podent faghere e retzire cun una comunicatzione isballiada. +Duncas si sunt aprofundidas sas tematicas cullegadas a custu argumentu, pro cumprendere megius sos segretos de s'arte de sa comunicatzione e pro faghere finas in limba sarda produtos de serie A (comente s'est naradu in su seminariu de ocannu passadu). +Sos interventos pertocaiant totu sos ambitos de sa comunicatzione, comintzende dae sa parte teorica (istrategias pro nche torrare sa limba sarda a sos logos publicos) presentada dae Barbara Murru, sighende cun s'analisi de sa comunicatzione in sos cotidianos (Gianfranco Pintore) e in televisione e tzinema (Tore Cubeddu) e finende cun sas tecnicas de promotzione e difusione de produtos e de s'immagine de sa limba (Diego Corraine, Bobore Bussa, Manuelle Mureddu). +Comente isperimentadu ocannu passadu, a pustis de ogni interventu si sunt fatos sos laboratorios de istudiu, aprofondinde sas tematicas e traballende ativamente subra de s'argumentu presentadu. +Sa novidade de custa formula est chi chie partetzipat tenet sa possibilidade de isperimentare su traballu praticu, e duncas sa teoria no abarrat " fine a se stessa" ma si manifestat in sa pratica e permitit de tocare cun manu su chi sos espertos ant presentadu, bidende sas dificultades ma imparende a si manigiare e a traballare a sa sola. +Su seminariu est istadu produtivu meda finas ca at postu sos fundamentos pro unu traballu de faghere unu cras, totu paris cun sos chi operant in sos setores de sa limba sarda (isportellistas, Amministradores, iscolas, mass-media...). +Intantu totus custos 'operadores' interessados s'ant a bidere dae inoghe a pagu tempus in Ghilartzi pro istudiare sas maneras prus adatas pro traballare totu paris. +S'isperantzia est de nde faghere meda, de custos traballos, e de agatare Amministratziones sensibiles a custu argumentu cantu sa de Montresta. +A passu passu si movent sos montes. + + + + +## Libros «Pòpulos indìgenos de Amèrica Latina» + +A. Titze, **Konflikt und Konfliktlosung in Guatemala: Die Verwirklichung der Rechte indigener Frauen im rechtspluralistischen Raum**, Verlag Dr. Kovac, Hamburg 2008. + + + + +## 16 comunicadores noos in limba friulana. + +S'Universidade de Udine tzertificat 16 comunicadores noos in limba friulana. Sunt giornalistas, publitzistas, addetos a sa comunicatzione, dipendentes publicos, isportellistas in limba friulana, assignistas de chirca, professionistas liberos e un'istudentessa de s'ateneu chi benit dae sa Republica Tzeca, chi ant frecuentadu sa segunda editzione de su cursu Comunicare in limba friulana . Sos atestados de partetzipatzione los ant cunsignados a sos cursistas su retore Cristiana Compagno e sa diretora de su Tzentru interdipartimentale de istudios subra de sa limba e sa cultura de su Friuli de s'ateneu, Piera Rizzolatti. + +Sos 16 chi ant retzidu s'atestadu de frecuentzia sunt: Federica Angeli, Marzia Comino, Roberto Danelon, Priscilla De Agostini, Giannina Degano, Jana Dubajova, Concetta La Rosa Cassaniti, Gianni Lauzana, Magda Minotti, Antonella Ottogalli, Alessio Potocco, Elisabetta Pozzetto, Marco Seravalli, Franco Trovant, Elena Zanussi e Anna Zossi. +S'Universidade de Udine - at craridu Compagno - at postu in campu unu modellu de formatzione e divulgatzione de sa limba friulana chi como finas ateros ateneos sunt leende comente esempru pro sas limbas minoritarias . + + + + +## S'indùstria de sos videogiogos in su situ de su TermCat + +S'industria de sos videogiogos est oe unu fenomenu de massa. Sos primos aparatos pro s'ispassiare, essidos a campu in sos annos otanta, ant dassadu logu a unu mercadu chi in manera progressiva s'est cunsolidende comente unu de sos setores audiovisuales prus de importu. S'isvilupu de s'informatica e sas tecnologias noas, paris cun sa generalizatzione de s'impreu de Internet e sa preponderantzia de abitudines noas in su tempus liberu, nde sunt istados, pro su prus, responsabiles. + +In sos territorios in ue si faeddat su catalanu b'at una atividade professionale dinamica de istudios pro isvilupare sos videogiogos e uninteratzione forte intre sa colletividade manna de sos giogadores; pero a s'ispissu sa limba chi s'impitat recurret a solutziones propias de s'inglesu in casos in ue si podent impreare alternativas catalanas. Cun s'idea de ponnere a disponimentu de produtores e usuarios de videogiogos sas solutziones terminologicas netzessarias in catalanu, est essida a campu sa Terminologia dels videojocs, resurtadu de unu traballu de collaboratzione intre terminologos e ispetzialistas de su setore. + +Custu est petzt un'esempru de su traballu terminologicu chi su Termcat, organu de sa Generalitat de Catalugna, est faghende dae annos medas, in totu sos setores de sa connoschentzia, dae su deretu a s'isport, dae sa meighina a s'industria. Sas finalidades suas sunt, comente si leghet in s'istatutu, planificare e coordinare sa chirca terminologica in limba catalana e elaborare sas siendas terminologicas netzessarias pro agiuare s'usu de su catalanu in sos ambitos sotziueconomicos, tecnicos e sientificos. Est una tarea manna, chi nois, in Sardigna, semus in pessu cumintzende + + + + +## S'Europa cunsìderat positivu su traballu realizadu in favore de sas limbas minoritàrias + +Sa vitze-ministra basca de Politica Linguistica, Patxi Baztarrika, at presentadu in Sant Sebastian su raportu de sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias de s'Istadu ispagnolu. In custu raportu, su Comitadu de espertos at bantadu sas politicas adotadas dae Catalugna, Galitzia e Comunidade autonoma basca pro "aere riativadu e normalizadu" sas limbas issoro. Su Comitadu at fatu sos cumplimentos a custas comunidades pro s'acordu firmadu in materia de politica linguistica. In prus, at "aplaudidu" pro sa creatzione de su servitziu Elebide de su Guvernu bascu, unu servitziu incarrigadu de dare cara a sos deretos linguisticos. + +Baztarrika at manifestadu "sa cuntentesa" de su Guvernu bascu pro s' "impignu forte" de su Consigiu de Europa pro s'isvilupu de sa limba basca. + +In prus, Baztarrika at craridu chi su raportu de su Comitadu de Espertos de su Cunsigiu de Europa proponet a s'Istadu de adotare mesuras chi permitant s'utilizu de sas limbas ufitziales diferentes dae su Castglianu in sas istitutziones, s'amministratzione de sa giustitzia, sas sotziedades de s'Istadu e sas impresas de servitzios publicos, e in sos medios de comunicatzione dipendentes dae s'Istadu o dae ateros organismos publicos. + +In su matessi tempus, su Comitadu faeddat de sas lamentas retzidas dae s'Osakidetza (Servitziu bascu de sanidade) e dae s'Ertzaintza (Politzia basca) in ue su personale non tenet una connoschentzia bastante bona de sa limba basca. + +Pro su pertocat s'Osakidetza, b'at "dificultades" ca "sos patzientes chi arribbant non podent essere tratados in bascu". Su Comitadu retenet chi sos organismos interessados "diant devere megiorare sa situatzione de como". + +Istrutzione + +In su campu de s'Istrutzione, su Consigiu de Europa at cualificadu comente importantes sos progressos realizados dae su Guvernu bascu e cunsiderat chi sos impignos leados "sunt a tretu de essere postos in opera", a manera chi s'istrutzione in bascu aumentet. + +Pro su restu, su Cunsigiu at fatu sos cumplimentos pro su "cambiamentu istoricu" chi b'at apidu in sos raportos intre s'Esecutivu bascu e su Guvernu de Navarra pro su chi pertocat sa limba basca e at postu in craru "saumentu importante" de sos agiudos a sos medias in limba basca. + + + + +## Sas capatzidades pro imparare sos sonos influit in s'imparòngiu de sas limbas + +Su de essere bilingues, o a su nessi a s'isboligare in un'atera limba, no est petzi chistione de costantzia, aficu e interessu pro imparare, ca est sa capatzidade de pertzetzione de cada pessone chi faghet a manera chi custa pelea siat prus discansosa o nono. Est su chi narat unu grustu de istudiosos de su Grupu de Istudiu in Neurologia Cognitiva (GRNC), ligadu a su Parcu Sientificu de Bartzellona, a pustis de aere analizadu su livellu de cumprensione de 126 universitarios. + +Sos autores de s'istudiu ant seletzionadu su campione de sos 126 istudentes cun carateristicas comunas a totus: su de essere naschidos in s'area metroploitana de Bartzellona, de apartennere a familias monolingues in castiglianu, chi pero fiant colados a essere bilingues in s'iscola e faeddende a su solitu in catalanu. Duncas, totus giovanos creschidos in un'ambiente bilingue. In mesu de totu custos, sos istudiosos nd'ant seletzionadu 31, pessones chi teniant sa megius e sa peus capatzidade de "leare" sos sonos de sa segunda limba issoro. +In custu grupu de istudentes ant analizadu sa capatzidade de su cherbeddu de intendere sos cambios derivados dae istimulos diferentes. E gasi, a cunfrontu de castas diferentes de sonos, ant regollidu sa risposta eletrofisiologica issoro e ant carculadu s'ampraria produida dae un'unda eletrica chi rapresentaiat su "potentziale de disparidade". +Pro custu, a sos istudentes l'ant propostu duas castas de sonu: in castiglianu e in finlandesu, limba chi nemos connoschet. Su resurtadu est istadu chi ambos grupos mustrant un'ampraria de unda simile pro sa limba non connota. In cambiu, pro su castiglianu s'ampraria de unda fiat prus manna meda pro sas pessones chi pertzepiant megius sa segunda limba issoro, su catalanu. +Pro Begoña Diaz, de su GRNC, custos datos "resurtant de interessu mannu pro previdere s'atitudine individuale pro imparare limbas e disinnare protocollos de atzione e programas chi otimizent su resurtadu in s'aprendimentu issoro". + + + + +## Libros «Indianos de Nordamèrica» + +J. Hausdoerffer, **Catlin's Lament: Indians, Manifest Destiny, and the Ethics of Nature**, University of Kansas press, Lawrence (KS) 2009. + +B. A. Mann, **George Washington's War on Native America**, seconda ed., University of Nebraska Press, Lincoln (NE) 2009. + +J. Ramsey - L. Burlingame (a cura di), **In Beauty I Walk: The Literary Roots of Native American Writing**, University of New Mexico Press, Albuquerque (NM) 2008. + +O. C. Stewart, **Forgotten Fires: Native Americans and the Transient Wilderness**, University of Oklahoma Press, Norman (OK) 2009. + +Volney, **Observations sur les indiens ou sauvages de l'Amerique du nord et autres textes**, Coda, Paris 2009. + +C. Waldman, **Atlas of the North American Indian**, terza ed., Facts on File, New York (NY) 2009. + + + + +## S'Europa cunsìderat positivu su traballu realizadu in favore de sas limbas minoritàrias + +Sa vitze-ministra basca de Politica Linguistica, Patxi Baztarrika, at presentadu in Sant Sebastian su raportu de sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias de s'Istadu ispagnolu. In custu raportu, su Comitadu de espertos at bantadu sas politicas adotadas dae Catalugna, Galitzia e Comunidade autonoma basca pro "aere riativadu e normalizadu" sas limbas issoro. Su Comitadu at fatu sos cumplimentos a custas comunidades pro s'acordu firmadu in materia de politica linguistica. In prus, at "aplaudidu" pro sa creatzione de su servitziu Elebide de su Guvernu bascu, unu servitziu incarrigadu de dare cara a sos deretos linguisticos. + +Baztarrika at manifestadu "sa cuntentesa" de su Guvernu bascu pro s' "impignu forte" de su Consigiu de Europa pro s'isvilupu de sa limba basca. + +In prus, Baztarrika at craridu chi su raportu de su Comitadu de Espertos de su Cunsigiu de Europa proponet a s'Istadu de adotare mesuras chi permitant s'utilizu de sas limbas ufitziales diferentes dae su Castglianu in sas istitutziones, s'amministratzione de sa giustitzia, sas sotziedades de s'Istadu e sas impresas de servitzios publicos, e in sos medios de comunicatzione dipendentes dae s'Istadu o dae ateros organismos publicos. + +In su matessi tempus, su Comitadu faeddat de sas lamentas retzidas dae s'Osakidetza (Servitziu bascu de sanidade) e dae s'Ertzaintza (Politzia basca) in ue su personale non tenet una connoschentzia bastante bona de sa limba basca. + +Pro su pertocat s'Osakidetza, b'at "dificultades" ca "sos patzientes chi arribbant non podent essere tratados in bascu". Su Comitadu retenet chi sos organismos interessados "diant devere megiorare sa situatzione de como". + +Istrutzione + +In su campu de s'Istrutzione, su Consigiu de Europa at cualificadu comente importantes sos progressos realizados dae su Guvernu bascu e cunsiderat chi sos impignos leados "sunt a tretu de essere postos in opera", a manera chi s'istrutzione in bascu aumentet. + +Pro su restu, su Cunsigiu at fatu sos cumplimentos pro su "cambiamentu istoricu" chi b'at apidu in sos raportos intre s'Esecutivu bascu e su Guvernu de Navarra pro su chi pertocat sa limba basca e at postu in craru "saumentu importante" de sos agiudos a sos medias in limba basca. + + + + +## In Catalugna presentadas 71.000 in favore de su referendum de autodeterminatzione + +Duos organismos catalanos, Pel Dret de Decidir (PDD) e Sobirania i Progres (SiP), ant agabbadu su 23 sa campagna de regorta de firmas Decideixo Decidir (Detzido de Detzidere), cumintzada su 23 abrile de su 2007, pro pretendere chi su Parlamentu catalanu potzat faghere referendum sena pedire autorizatzione a su guvernu de Madrid. Prus de 71.000 pessones ant umpridu su modulu pro oteennere custu trasferimentu de cumpetentzias, cun sa modifica de s'articulu 15.2 de sa Costitutzione ispagnola. + +Pro cunsinnare sas firmas b'at apidu un'addoviu cun su presidente de su Parlamentu catalanu, Ernest Benach. Cun custa petitziones, PDD e SIP pedint a su Parlamentu chi presentet a su Parlamentu de Madrir una proposta de lege pro cunsentire custu cambiu de cumpetentzias. + +Sos rapresentantes de sa campgana Elisenda Romeu pro sa PDD e Elisenda Paluzie pro SiP ant pedidu a su Guvernu catalanu de "agiauare" sa presentada de sa lege a manera chi siat voatda dae su Parlamentu ispagnolu Como, su dipartimentu de Guvernantzia est ammaniende una proposta de lege de consulatas populares. Elisenda Paluzie at naradu chi su chi sunt pedende cun custa initziativa "andat prus a dae in antis" de sa chi est faghende sa proposta de Guvernantzia, chi de seguru at a includere su bisongiu de una autorizatzione istatale pro cunvocare una consulta, unu referendum. + + + + +## La pianificazione linguistica. Lingue, società e istituzioni + +Editore: Carocci +Data de Publicatzione: 2004 +Collana: Universita +ISBN: 8843028839 +Pazinas: 209 +Preju: 18,00 euros + +Sa leze istatale 482/1999 at atribuidu su status de limba ufitziale a sas ateras limbas faeddadas in intro de s'istadu italianu (friulanu, sardu, croatu, albanesu, gregu, otzitanu, catalanu, francu-proventzale, chi s'azunghent a su tedescu, a su frantzesu, a su ladinu e a s'islovenu), ponende unu problema de "aministratzione linguistica" de su territoriu e de sa sotziedade.. + +Sa pranificatzione linguistica est propiu sa materia chi s'interessat de sa zestione e de su coordianmentu de sas limbas in unu cuntestu natzionale e internatzionale. Custu libru proponet riflessiones e analisis teoricas subra de su tema tratadu e leat in cunsideru medas modellos cuncretos, in Europa e in intro de s'istadu italianu, de problemas linguisticos che a su sardu. Si bidet craru chi medas problemas s'agatant in totue e chi medas solutziones de ateras limbas podent interessare totu sas limbas. + +Sos autores tratant in manera particulare finas su problema de sa "istandardizatzione" de sas limbas, de atualidade particulare in Sardinna e in aterue. Lastima, pero, chi sos autores no apant tratadu su casu sardu, chi, lu cherimus amentare, est sa segunda limba de s'istadu italianu (comente cantidade de zente chi feddat sa limba sarda) pustis de s'italianu e, in custos urtimos annos, at dadu unu cuntributu teoricu e praticu a s'elaboratzione in materia de istandard e de politica linguistica. + +La pianificazione linguistica. Lingue, societa e istituzioni est una letura indipensabile pro chie s'interessat a custu argumentu, mescamente si si tratat de profesionistas de sa limba, comente sunt sos operadores linguisticos in sos esntes e aministratziones publicas. + +Gabriele Iannaccaro est professore de Linguistica aplicada in s'Universidade de l'Aquila. +Vittorio dell'Aquila est coordinadore de su Servisc de Planificazion y Elaborazion dl Lingaz Ladin. + + + + +## "Mi presento inoghe, oe, cun umilidade..." + +Mi presento inoghe, oe, cun umilidade e cussente de s'impergiu chi tenimus in dae in antis, reconnoschente pro sa cunfiantzia chi ais postu in mene, connoschidore de sos sacrifitzios chi ant fatu sos antepassados nostros. Torro gratzias a su presidente Bush pro su servitziu suo a sa natzione nostra e pro sa dadivosidade sua e sa cooperatzione chi at asseguradu in custa transitzione. + +Sunt giai 44 sos americanos chi ant giuradu comente presidentes. L'ant fatu cando b'aiat unu mare de ditzosidade, in abbas paghiosas e tranchillas. Ma b'at apidu ocasiones chi custu giuramentu l'ant fatu in mesu de nues e temporadas. In cussos mamentos, sos Istados Unidos ant sighidu a andare a in antis, non solu gratzias a s'abbistesa de sos chi teniant sa carriga, ma finas ca Nois, su Populu, semus abbarados fideles a sos ideales de sos antepassados nostros e a sos documentos fundativos nostros. Gai est istadu. E gai devet essere cun custa leva de americanos. + +S'ischit bene chi semus in mesu de una crisi. Su paisu nostru est in gherra contra a una rete de violentzia e odiu chi lompet a logos medas. S'economia nostra s'est indebilitada in manera enorme, comente cunseguentzia de sas trassas malas e de s'irresponsabilidade de unas cantas pessones, ma finas pro s'incapatzidade colletiva nostra de leare detzisiones difitziles e preparare sa natzione pro un'era noa. Sunt istadas perdidas domos; sunt istados eliminados postos de traballu; sunt istadas cungiadas impresas. Sa sanidade nostra costat meda; sas iscolas nostras tenent tropu fartas; e cada die essint a campu proas noas de su fatu chi sos usos nostros de s'energia afortint sos inimigos nostros e ponent in perigulu su praneta. + +Custos sunt indicadores de una crisi, sugetos a datos e istatisticas. Prus pagu fatzile a lu medire, pero non prus pagu profundu, est su destruimentu de sa cunfiantzia in totu su territoriu nostru, una timoria semper presente chi sa decaida de sos Istados Unidos non si podet evitare e sa generatzione imbeniente devet abbassare sas miras suas. Oe bos naro chi sos problemas chi tenimus sunt reales. Sunt graves e sunt medas. No at a bennere bene a los risolvere, nen s'at a podere faghere in pagu tempus. Pero deves tennere crara una cosa, America: los amus a risolvere. + +Oe semus riunidos inoghe ca amus isseberadu s'isperu in cambiu de sa timoria, su propositu comunu in cambiu de su cunflitu e de sa discordia. Oe benimus a proclamare s'agabu de sas cuntierras de pagu contu e sas promissas farsas, sas recriminatziones e sos dogmas consumidos chi in tantu tempus ant afogadu sa politica nostra. + +Semus semper una natzione giovana. Pero, comente narant sas Iscrituras, est bennida s'ora de dassare a un'ala sas cosas de sa pitzinnia. Est bennida s'ora de riafirmare s'ispiridu de resistentzia nostru; de isseberare su megius chi tenet s'istoria nostra; de mandare a in antis custu donu valorosu, custa idea nobile, trasmitida dae leva in leva: sa promissa fata dae Deus chi totus semus uguales, totus semus liberos, e totus meritamus una oportunidade de chircare totu sa felitzidade possibile. + +Riafirmende sa grandesa de sa natzione nostra ischimus chi custa grandesa no est mai unu regalu. Tocat a si la balangiare. Su viagiu nostru no est istadu fatu mai de incurtziadorgios. No est istadu mai unu caminu pro sos timorosos, pro sos chi preferint s'asiu a su traballu, o non chircant nudda ateru si non sos pragheres de sa richesa e de sa fama. Sunt istados semper sos animosos, sos prus ativos, sos fraigadores de cosas  calicunu connotu, ma, pro su prus, omines e feminas chi sos isfortzos issoro abbarrant in s'iscuru- sos chi nos ant impulsadu in s'andela longa e difitzile chirru a sa ditzosidade e a sa libertade. + +Pro nois ant leadu sas pagu cosas chi teniant e ant rugradu sos otzeanos chirchende una bida noa. Pro nois ant traballadu in cunditziones inumanas e ant colonizadu s'Ovest; ant aguantadu su fuete e ant magonidu sa terra tosta. Pro nois ant gherradu e sunt mortos in logos comente Concord e Gettysburg, Normandia e Khe Sahn. In ocasiones diferentes, cusssos omines e feminas ant peleadu e si sunt sacrificados e ant traballadu finas a tennere sas manos in sa carre bia, pro chi nois aeremus podidu tennere una bida megius. Ant bidu chi sos Istados Unidos fiant prus mannos chi non sa suma de sas ambitziones individuales nostras; prus mannos chi non totu sas diferentzias de origine, de richesa, de partidu. + +Custu est su viagiu chi oe sighimus. Semus galu su paisu prus ditzosu e poderosu de sa Terra. Sos traballadores nostros non sunt prus pagu produtivos dae cando est cumintzada custa crisi. Sas mentes nostras non sunt prus pagu imaginativas, sos benes e sos servitzios nostros non sunt prus pagu netzessarios de sa chida colada, de su mese coladu o de s'annu coladu. Sa capatzidade nostra no at minimadu. Pero s'epoca de s'immobilismu, de difendere interessos de pagu contu e de tasire detzisiones pagu agradessidas est agabadu; cumintzende dae oe, nos devimus pesare, nos nche devimus iscutzinare su pruere e devimus cumintzare a traballare pro torrare a fraigare sos Istados Unidos. + +Ca, a cale si siat ala nos furriemus, b'at traballu de faghere. S'istadu de s'economia esigit chi operemus cun animu e lestresa, e gai amus a faghere; non solu pro creare postos de traballu noos, ma finas pro assentare bases noas de creschida. Amus a fraigare sos caminos e sos pontes, sas retes eletricas e sas linias digitales chi nutrint su cummertziu nostru e chi nos unint a totus. Amus a torrare a ponnere sa sientzia in su logu chi li tocat e amus a utilizare sas meravigias de sa tecnologia pro elevare sa calidade de s'atentzione sanitaria e abbassare sos costos suos. Amus a isfrutare su sole, sos bentos e sa terra pro faghere funtzionare sas machinas nostras e sas fabricas nostras. Amus a trasformare sas iscolas nostras e sas universidades nostras pro chi rispondant a sas netzessidades de un'era noa. Podimus faghere totu custu. E l'amus a faghere. + +Giai l'isco chi b'at chie ponet in duda sa dimensione de sas ambitziones meas, chi sugerit chi su sistema nostru non podet aguantare programmas tropu mannos. Tenent pagu memoria. Ca s'ant ismentigadu su chi at giai fatu custu paisu; su chi sos omines e sas feminas liberos podent otennere cando sa fantasia s'unit a unu propositu comunu e sa netzessidade a su valore. + +Su chi non cumprendent sos isceticos est chi su terrinu in ue caminant est cambiadu, chi sas discussiones politicas de pagu contu chi nos ant istracadu pro tempus meda non servint prus. Sa dimanda chi nos faghimus oe no est si su guvernu nostru intervenit tropu o tropu pagu, ma si faghet carchi cosa: si agiuat a sas familias a agatare traballu cun un'istipendiu detzente, una sanidade chi potzant pagare, una pensione comente si tocat. In sos programmas in ue sa risposta est chi eja, amus a andare a in antis. Ma sos programmas in ue sa risposta est chi nono, los amus a cantzellare. E sos chi manigiamus su dinare publicu nd'amus a devere rispondere gastare cun prudentzia, dassare sos malos usos e faghere su traballu nostru in sa lughe de sa die-, ca petzi in custa manera amus a podere ristabilire sa cunfiantzia intre su populu e su guvernu suo. + +E mancu nos preguntamus si su mercadu est una fortza positiva o negativa. Sa capatzidade sua de generare richesa e estendere sa libertade non tenet uguale, pero custa crisi nos at ammentadu chi, chene un'ogru atentu, su mercadu podet andare foras de controllu, e chi unu paisu non podet essere ditzosu pro tempus meda cando petzi favorit sos chi sunt giai ditzosos. Su resurtadu bonu de s'economia nostra est dependidu semper, non solu dae sa mesura de su produtu internu brutu nostru, ma dae sa cantidade de sas pessones chi istant bene; dae sa capatzidade nostra de dare oportunidades a totu sas pessones, non pro caridade, ma ca est su caminu prus seguru cara a su bene comunu. + +Pro su chi pertocat sa defesa comuna nostra, no est beru chi devimus isseberare intre sa segurantzia nostra e sos ideales nostros. Sos Babbos Fundadores nostros, chi deviant parare fronte a perigulos chi agigu podimus immaginare, aiant elaboradu una carta chi aeret garantidu s'imperiu de sa lege e de sos deretos umanos, una carta chi s'est perfetzionada cun su sambene de generatziones. Custos ideales galu dant lughe a su mundu, e non b'amus a renuntziare pro cumbenientzia. Pro custu, a totu sos ateros populos e a sos guvernos chi oe nos abaidant, dae sas capitales prus manna finas a sa bidda minore in ue est naschidu babbu meu, lis naro: l'ischides chi sos Istados Unidos sunt amigos de totu sas natziones e de totu sos omines, feminas e pitzinnos chi cherent paghe e dignidade, e chi semus dispostos a assumere torra su cumandu. + +Ammentamus chi sas levas chi sunt bennidas in antis nostru ant paradu fronte a su fascismu e a su comunismu non solu cun missiles e carros armados, ma finas cun alliantzias fortes e cumbinchimentos duraturos. Aiant cumpresu chi su podere nostru non bastat a nos difendere, nen nos dat su deretu de faghere su chi cherimus. A su contrariu, ischiant chi su podere nostru creschet cun s'usu suo prudente; sa segurantzia nostra naschet dae sa giustitzia de sa causa nostra, dae sa fortza de s'esempru nostru e dae sa moderatzione chi derivat dae s'umilidade e dae su cuntenimentu. + +Semus sos bardianos de custa lassa. Ghiados torra dae custos printzipios, podimus parare fronte a custas minetzas noas chi esigent un'isfortzu galu prus mannu, prus cooperatzione e prus cumprensione intre sas natziones. Amus a cumintzare a dassare s'Irak, in manera responsabile, in manos de su populu suo, e a pessare a una paghe deghida in Afganistan. Amus a traballare chene pasu cun amigos betzos e inimigos antigos pro minimare sa minetza nucleare e faghere torrare in palas sa pantasima de su caentamentu de su praneta. No amus a pedire perdonu pro sa forma nostra de bida ne amus a indebilitare sa defesa sua, e a sos chi pretendent de cunsighire sos obietivos issoro provochende su terrore e assassinende a pessones innotzentes lis naramus: s'ispiridu nostru est prus forte e non lu podides destruire; no ais a durare prus de nois, e bos amus a binchere. + +Ca ischimus chi s'erentzia nostra multicolore est unu vantagiu, no una debilesa. Semus una natzione de cristianos e mussulmanos, ebreos e indu, e non credentes. Semus su chi semus pro s'influentzia de totu sas limbas e de totu sas culturas de totu sos cugiones de sa Terra; e sigomente amus proadu su sabore ranchidu de sa gherra tzivile e de sa segregatzione, e semus essidos dae cussu capitulu iscuru pro fortes e prus unidos, non tenimus unu remediu megius si non creere chi sos odios antigos ant a isparire una die; chi sas linias tribales s'ant a isorvere deretu; e chi sos Istados Unidos devent faghere sa parte issoro pro agiuare a cumintzare un'era noa de paghe. + +A su mundu mussulmanu: chircamus unu caminu nou cara a dae in antis, fundadu in interessos mutuos e rispetu a pare. A cussos capos de totu su mundu chi cherent difundere sos cunflitos o incurpare s'Otzidente de sos males de sa sotziedade issoro: ischedas chi su populu bostru bos at a giuigare pro su chi seis bonos a fraigare, non pro su chi destruides. A sos chi leant su podere cun sa corrutzione e sas trampas, e faghende cagliare sos chi non sunt de acordu: tenedas craru chi s'istoria no est a s'ala bostra; pero semus dispostos a isterrere sa manu si bois aberides su pungiu. + +A sos chi istant in sos paisos poveros: nos impignamus a traballare a costagiu bostru pro otennere chi sos cungiados bostros frorant e chi iscurrat abba potabile; pro dare ite de mandigare a sas carenas denutridas e atzatzare sas mentes sididas de connoschentzia . E a sos chi, che a nois, godint de una richesa relativa, lis naramus chi non podimus sighire a nos mustrare indiferentes cara a sa suferentzia chi b'est a s'atera ala de sas fronteras nostras, nen podimus consumire sas siendas de su mundu chene tennere in contu sas cunseguentzias. Ca su mundu est cambiadu, e nois devimus cambiare cun su mundu. + +In s'interi chi rifletimus subra de su caminu chi nos isetat, ammentemus cun reconnoschentzia umile a cussos americanos valorosos chi in custu matessi mamentu sunt patugliende desertos e montes a largu. Tenent cosa de nos narrere, gai comente sos eroes mortos chi pasant in Arlington nos faeddant a s'ascuse rugrende su tempus. Lis rendimus omagiu non solu ca sunt bardianos de sa libertade nostra, ma finas ca incarnant s'ispiridu de servitziu, sa voluntade de agatare unu sensu in carchi cosa de prus mannu de issos matessi. E de seguru, in custu mamentu unu mamentu chi at a definire una generatzione-, cussu ispiridu est propiu su chi devet prenare sos coros de totus. + +Ca, cun totu su chi su guvernu podet e devet faghere, in s'ora de sa veridade, sa fide e s'impignu de su populu nordamericanu sunt su fundamentu supremu subra de su cale si imbarat custa natzione. Sa bonidade de dare cobertura a un'istrangiu cando si truncant sas digas, sa dadivosidade de sos traballadores chi preferint a minimare sas oras issoro in antis de bidere comente perdet su postu un'amigu: custu est chi nos agiuat a nche colare sos tempos prus malos. Est su valore de su pompieri chi artiat currende in siscala prena de fumu, ma finas sa voluntade de unu babbu de cuidare su figiu; custu est su chi, in fines, detzidet su destinu nostru. + +Sos disafios nostros podent essere noos. Sos istrumentos cun sos cales los afrontamus podent essere noos. Pero sos valores dae sos cales dipendet sa resessida nostra sa fortza e s'onore, su valore e su giogu netu, sa tolerantzia e sa curiosidade, sa lealidade e su patriotismu- sunt antigos. Sunt cosas reales. Sunt istados su motore mudu de su progressu nostru durante s'istoria. Pro custu, b'at bisongiu de torrare a custas veridades. Su chi nos bisongiat como est un'era noa de responsabilidade, unu reconnoschimentu, dae bandas de cada americanu, chi tenimus obligos cun nois matessi, cun su paisu nostru e cun su mundu; obligos chi atzetamus cun totu su coro, cun su cumbinchimentu firmu chi non b'at nudda de prus satisfatoriu pro s'ispiridu, chi definat megius su caratere nostru, de si dedicare in manera totale a una tarea difitzile. + +Custu est su preju e sa promissa de sa tzitadinantzia. + +Custa est sa fonte de sa cunfiantzia nostra; sa segurantzia chi Deus nos pedit chi dassemus s'ormina in unu destinu pagu seguru. + +Custu est su significadu de sa libertade nostra e de su credo nostru, pro su cale omines, feminas e pitzinnos de totu sas ratzas e de totu sas credentzias si podent unire in festa in custu Mall grandiosu e pro su cale un'omine chi a su babbu suo, prus pagu de sessanta annos a como, forsis no l'aiant apidu servidu in unu ristorante locale, podet istare como inoghe, in cara bostra, e faghere su giuramentu prus sacru. + +Marchemus, duncas, custa die cun s'ammentu de chie semus e de cantu caminu amus fatu. In s'annu de sa naschida de sos Istados Unidos, in su mese prus fritu, unu grustu minore de patriotas s'agataiat agrupadu a in ghiriu de unos cantos fogos mesu mortos in s'oru de unu riu astradu. Sa capitale fiat abandonada. S'inimigu fiat avantzende. Su riu fiat magradu de sambene. In unu mamentu chi su resurtadu de sa rivolutzione nostra fiat inseguru de su totu, su babbu de sa natzione nostra aiat ordinadu chi aerent leghidu custas paraulas: + +"Chi si contet a su mundu benidore... chi in s'ierru prus profundu, cando non podiat supravivere nudda prus de s'isperu e de sa virtude... sa tzitade e su campu, alarmados pro su perigulu comunu, si fiant impressidos a li parare fronte". + +America. In cara de sos perigulos comunos nostros, in custu ierru de dificultades, ammentemus custa paraulas eternas. Cun isperu e virtude, paremus torra fronte a sas currentes astradas e aguantemus sas temporadas chi podent bennere. Chi sos figios de figios nostros potzant narrere chi, cando nos ant postu a sa proa, no amus permitidu chi s'esseret interrumpidu custu viagiu, no amus dadu borta e non nos semus pinnigados; e chi, cun sa mirada posta in s'orizonte e sa gratzia de Deus cun nois, amus mantesu su donu mannu de sa libertade e l'amus cunsignadu a sas levas benidoras. + +Gratzias, chi Deus bos beneigat, chi Deus beneigat s'America. + + + + +## Die de sa Memòria 2009 + +Sa "Die de sa Memoria" l'at istituida su parlamentu italianu in su 2000 cun sa lege n. 211 de su 20 de triulas, pro ammentare sos ebreos vitimas de sas persecutziones fascistas e nazistas. Ma finas sos oposidores politicos, sos omosessulaes, sos ateros grupos etnicos (mescamente sos rom) e religiosos (mescamente sos Testimongios de Geova) chi su partidu nazista e Hitler aiant cundennadu a morrere in sos campos de isterminiu. +Sa data de su 27 de ghennargiu currispondet a sa de sa liberatzione de su campu de Oświęcim (Auschwitz in tedescu), a probe de Cracovia in Polonia., fata dae s'Armada Ruja propiu in cussa die. A pustis, finas s'ONU, cun sa risolutzione 60/7 de sa 1ª die de santandria de su 2005, at isseberadu custa data pro ammentare custu eventu de liberatzione dae sa barbarie nazi-fascista. +In custa die ammentamus finas sas vitimas de su nazi-fascismu in antis e durante sa segunda gherra mundiale in Europa, Àsia e Àfrica, pro neghe de sa Germania, de su Giapone e de s'Italia. +Ma si cherimus essere giustos, devimus finas ammentare totu sas vitimas de sas ditaduras de cada logu de su mundu, de eris e de oe, chi ant mortu milliones de pessones e galu nde sighint a morrere. A dolu mannu de totus, cando pessamus chi s'umanidade apat imparadu dae su tempus coladu, nos devimus assugetare a bidere una realidade de violentzia e de gherra chi ochiet galu galu milliones de pessones. +Sena rispetare sa diversidade culturale, sotziale, politica, religiosa, linguistica, su mundu arriscat de assistere galu a gherras, a persecutziones, a isterminios. In cada continente, b'at populos intreos chi sunt negados e pessighidos. A dolu mannu, sunt medas sos chi "non bident o no ischint" ite b'at capitende a beru, cun sos Curdos, cun sos Berberos, cun ateros populos e natziones. Est pro custu chi, mescamente su 27 de ghennargiu, tocat a nos ammentare de totu sas persecutzione e de sas vitimas, de eris e de oe. + + + + +## CORO: sardu vs. LIMBA: italiana + +Mai che a como sa limba sarda paret in dificultade. Difatis, si est beru chi su 70% de sos Sardos la praticat cada die, custa proportzione falat a su 13% cando si tratat de pitzinnos. Cheret narrere chi no est in perigulu mannu petzi sa trasmissione dae una generatzione a s'atera, ma finas selementu chi nos identificat. + +E, propiu pro custu, sunt medas sos Sardos chi si sunt interessende a su presente e, mescamente, a su tempus venidore de sa limba issoro. Ca si oramai tenimus Leges comente sa de s'Istadu, sa 482/99, chi cheret in parte s'ufitzialidade de sa limba sarda, paris cun s'italianu, chie abbaidat su chi capitat o est capitadu a ateras limbas finas prus mannas de sa nostra, ischit chi sas leges non bastant si mancat sa voluntade de las praticare, cun coerentzia e aficu, e finas de las megiorare. + +E, si abbaidamus sa realidade de custos urtimos annos, a dolu mannu devimus amintere chi amus gastadu unu muntone de dinare pro sa limba nostra (meda de mancu de sos milliones gastados pro imparare s'inglesu a sos sardos) ma, a cunfrontu de totu custu capitale de dinare e de pessones, bidimus pagu iscritu in sardu, in sos caminos, in sos entes, in sos partidos, in sos manifestos, in sos documentos. E pagu e ocasionale est su sardu impreadu in publicu, in sas manifestatziones, in sos eventos, si no in manera folclorica o simbolica. Sinnale chi non bastat una lege, pro bona chi siat, e dinare, pro dare fortza e presentzia a sa limba in sa sotziedade e in su territoriu, si non b'at "IDEA". Si medas initziativas sunt fatas petzi ca b'at dinare, si su dinare est gastadu petzi pro dare postos a disocupados, s'arriscu est chi s'interessu pro sa limba e s'impreu suo minimet cando mancat su dinare o cando b'at situatziones "prus importantes" de sa limba chi cherent finantziadas. + +Bi cheret una voluntade politica chi pongiat sa limba comente tzentru de s'identidade sarda, bi cheret coerentzia e, duncas, pratica e operatividade. Sende chi, mescamente s'urtimu guvernu at fatu passos importantes pro assegurare ufitzialidade a su sardu -cun sa norma iscrita de sa Limba Sarda Comuna chi cunsentit un'impreu ufitziale, generale e comunu de sa limba nostra- e at deliberadu unu modellu de lege noa pro su sardu, bi diat cherrere giai dae como, dae deretu, chi s'isfrutet cada ocasione pro dare visibilidade e presentzia a sa limba sarda. + +Custas eletziones sardas de su 15-16 de freargiu podiant essere s'ocasione pro intendere discursos, comitzios, trasmissiones in sardu, pro bidere e leghere manifestos, libritos, volantinos, propaganda in generale in sardu. Ma nudda! O belle nudda. + +E ite cheret narrere totu custu? Chi totus cherent sa limba cun su coro, ma la cherent... in italianu. Ca costat prus pagu isfortzu. Pro su sardu bastant sos proclamas, non sas atziones. Est una sindrome ischitzofrenica chi caraterizat medas politicos e intelletuales sardos, ma finas gente comuna. + +Si est beru, duncas, chi su tempus venidore de su sardu est chistione de voluntade e de coerentzia, custu non cheret narrere chi abbandonamus s'idea chi bi cheret una lege noa, de politica linguistica bera, pro dare a su sardu sa presentzia sua in cada ambitu e impreu, chi li pertocat comente deretu istoricu e comente deretu democraticu. Antis, pessamus chi, forsis, una lege bene fata, chi pongiat sa limba comente motore de s'identidade, e non siat petzi cunservativa, nos podet animare a parare fronte a su tempus venidore cun ideas noas. + +Tenimus s'isperu, nois e sos ateros sardos chi sunt pedende a sos candidados de cada partidu un'impignu determinante pro sa limba, chi chie si siat chi bincat sas eletziones, sigat s'andela aberta dae su guvernu essidu o disinnet e atuet una politica linguistica noa, cun iscolas, televisiones, radios, giornales, ufitzios, impresas chi funtzionent in sardu. Ca sa limba non tenet partidu ne ideologia: est de totus e pro totu. + +E si su resurtadu de politicas linguisticas noas at a essere chi sos pitzinnos chi imparant su sardu colant in pagos annos dae su 13% a su 25, 40, 60%, comente est capitadu in Catalugna cun politicas iscolasticas de immersione e una sotziedade e unu territoriu chi inghiriant sa gente in catalanu, at a cherrere narrere chi amus allutu a beru su motore de sisvilupu. + + + + +## Google in sos otzèanos + +In antis est istada sa Terra, cun Google Earth chi nos at permitidu de colare oras in dae in antis de s'elaboradore visitende logos a ue forsis no amus a andare mai, o torrende a visitare cussos chi nos sunt aggradados de prus. Pustis est arribbadu Google Sky, un'estensione de su primu cun su cale fiat possibile a sedatzare s'ispatziu e a osservare galassias e isteddos a largu meda. Como arribbat Google Ocean. S'atualizatzione noa de su servitziu at a permitere de rugrare sos mares e sos otzeanos in formadu 3D dae su duos de freargiu. + +Ma no est petzi custa sa noa.Google est a tretu de proponnere su servitziu suo de posta eletronica Gmail foras de linia, est a narrere, sena bisongiu de abbarrare connetidos a sa Rete, operende comente unu programa presente in selaboradore, che a Outlook de Microsoft.Google avertit chi saplicatzione noa, chi s'at a podere utilizare intro de pagu, est in unu periudu de proas, e podet dare errore. + +E, sigomente non b'at duos sena tres, paret chi no ant a istentare a incaminare GDrive, cun su servitziu de imagasinamentu belle prontu pro intrare in funtzione. + + + + +## Macintosh tenet 25 annos de edade + +25 annos a como Apple at ghetadu in su mercadu un'elaboradore eletronicu chi at rivolutzionadu su mercadu matessi e at cambiadu pro usuarios medas sa forma de trabballare e isfrutare su tempus liberu. Fiat su Macintosh, su primu elaboradore cumertziale cun sorighitu e interfaghe graficu, postu a bendere in su 1984 cun unu microprotzessadore Motorola 68000 e unu preju chi su prus de sas pessones non bi podiant arribbare, pero prus bassu de sos chi fiant bennidos in antis: 2.500 dollaros. A pustis de unu cuartu de seculu, su Mac est sighende a operare bene e cun unu primadu de bendidas, mancari b'apat sa crisi, in sas versiones suas de portatile e elaboradore de supramesa. + +S'incaminamentu cumertziale de su primu Mac l'aiat fatu connoschere a su mundu sa Apple, chi tando fiat galu connota comente Apple Computers e petzi produiat programas e elaboradores, cun un'annuntziu in televisione chi fiat essidu petzi una bia e fiat costadu sa bellesa de 1,5 milliones de dollaros de tando. S'annuntziu l'aiat fatu Ridley Scott, su cale, emulende su romanzu 1984 de George Orwell, aiat dadu a ischire chi Macintosh aiat apidu bintu su "Frade Mannu". + +Si podet narrare chi Macintosh at postu unu in antis e unu a pustis in s'istoria de s'informatica e at introduidu unu cambiamentu radicale in sa forma chi sos chi impreant sos elaboradores si relatzionant cun sas machinas. Su Mac includiat duos programas tando rivolutzionarios: MacPaint, chi permitiat de "pintare" cun su sorighitu, e MacWrite, su primu protzessadore de testos in ue s'usuariu bidiat in s'ischermu su chi essiat in su pabiru. (WYSIWYG o "what you see is what you get", in suspu informaticu). + +S'elaboradore de Apple fiat un'aparatu meda prus bonu a lu manigiare de sos ateros elaboradores cumertziales de tando, e in medas creent chi at postu sas bases pro produtos posteriores comente su sistema operativu Windows. Un'ateru vantagiu fiat chi s'elaboradore nou de Apple fiat un'aparatu prus fatzile a lu trasportare chi non sos de sa cuncurrentzia, ca, a parte su pesu, su discu tostu abbarraiat incorporadu a su monitor e teniat finas un'asa pro nche lu moere. + +Mac at apidu deretu una resessida bona e at otentu in presse unu grupu fidele de partidarios, mancari apat cumintzadu deretu a sufrire sa cuncurrentzia de su PC e de su sistema operativu Windows. Su Mac at torradu a essire a campu a finales de sos annos 90, cando Steve Jobs est arribbadu a Apple e at incaminadu su iMac in su 1998. + +25 annos a pustis de s'intrada sua in su mercadu, su Mac est galu binchende primados de bendidas, mancari costet meda a cunfrontu cun ateras marcas e sas bendidas de sos elaboradores siant minimende in totu su mundu. Intre santuaine e nadale de su 2008, primu trimestre de s'esertzitziu contabile atuale de Apple, sa dita at bendidu 2,52 milliones de unidades de su Mac, unu 9% in prus de su matessi periodu de su 2007. In su trimestre anteriore sa distributzione est istada superiore, cun 2,6 milliones de unidades, sa cantidade prus arta bendida dae Apple in unu trimestre, mancari sas intradas prus mannas non bengiant prus dae sos elaboradores, ma dae sos iPod e iPhone. + + + + +## Corte de Istrasburgu: s'Itàlia est sa peus + +In mesu de sos Paisos europeos s'Italia est su chi tenet su numeru prus mannu de casos pendentes in dae in antis de sa Corte europea de sos deretos umanos: 4.200. De custos, 2.600 casos pertocant sa lentesa esagerada de sos protzedimentos giuditzarios. Est unu de sos datos cuntennidos in su raportu fatu dae sa Corte de Istrasburgu in ocasione de s'inauguratzione de s'annu giuditziariu nou. In sos urtimos deghe annos s'Italia est istada in assolutu su Paisu chi est istadu cundennadu de prus pro more de sos protzessos-croga : 999 bias. + + + + +## Cuncruidu su Forum Sotziale Mundiale de Belèm + +Cuncruidu su 31 de ghennargiu su Forum Sotziale Mundiale in Belem, Brasile. Sa novidade de ocannu est istada sa presentzia de su deretu a s'autoderminatzione de sos populos comente deretu fundamentale. + +Sa Coordinadora Andina de sas Organizatzione Indigenas. alliada cun s'Ispatziu pro sos Deretos Colletivos de sos Populos e Natziones sena Istadu, at propostu de tzelebrare un'annu de riflessione e de atzione globales a propositu de sa politica indigena. + +Chistiones comente sa decolonizatzione de su podere, sos deretos colletivos e s'autodeterminatzione, sa crisi de de s'isvilupu capitalista e sa defensa de sa terra ant afortidu s'alliantzia intre organizatziones indigenas de s'Abya Yala e s'Ispatziu pro sos Deretos Colletivos de sos Populos. Moende dae custa base, ambas organizatziones cherent cumintzare unu caminu paris pro torrare a pessare sos disinnos e sas atziones alternativos a sa globalizatzione. + +Propiu pessende a sa tzelebratzione de unu Forum Sotziale tematicu subra de custas chistiones in su primu trimestre de su 2010, est istadu istabilidu unu calendariu de addovios pro ammaniare custu Forum: dae su 27 a su 31 de maju, in s'Addoviu Continentale de sos Populos Indigenos in Puno, Peru; dae s'8 a su 19 de triulas in siaddoviu alternativu a sa riunione de su G8 in Sardigna; su 12 de santugaine comente data de mobilitatzione globale in Defensa de sa Terra, contra a sa Mercantilizatzione de sa Vida e pro s'Autodeterminatzione de sos Populos; in su mese de nadale in Copenhagen in s'addoviu pro sa Giustitzia climatica. + +In cantu a su Forum tematicu de su 2010, sos organizadores sunt pessende de lu tzelebrare in Bolivia o in Peru, su primu trimestre de su 2010. + + + + +## Manifestu: Su rispetu de sos deretos colletivos de sos pòpulos + +Su rispetu de sos deretos colletivos de sos populos, unu de sos fundamentos de unateru mundu possibile + +Manifestu de sIspatziu de sos Deretos Colletivos de sos Populos e Natziones sena Istadu in su Forum Sotziale Mundiale de Belem 2009. Sos sutiscritos cherimus espressare in antis de totu sa solidaridade nostra cun totu sos populos chi sufrint, mescamente cun sos populos palestinesu, kurdu, saharaui e tamil chi in custas dies sunt retzende unatacu genotzida. + +Semus cuntentos mannos chi sos chi leant parte in su FSM de Belem 2009 apant includidu in sagenda issoro de riflessione e dibatidu sa tematica de sos deretos colletivos de sos populos. Si tratat de una detzisione istorica chi suponet uninnovamentu positivu a cunfrontu de sos FSM anteriores, in sos cales custa tematica no est istada cunsiderada comente una chistione de interessu generale. Sa minimizatzione de sos deretos colletivos sest manifestada mescamente in teorizatziones oblicuas de su deretu colletivu prus fundamentale de sos populos: su deretu a sautodeterminatzione. Gai, populos medas ispartinados in su praneta non sunt rispetados nen dae sos Istados nen dae sas organizatziones internatzionales, mancari siant sos sugetos printzipales de sos deretos colletivos. A parte custos ostaculos, e includida sincumprensione de setores chi sautoproclamant progressistas, unos cantos populos ant cunsighidu su reconnoschimentu giustu de sos deretos issoro e ateros sunt incaminados pro lotennere. + +Amus esaminadu cussas realidades dae sa prospetiva de sa globalizatzione comente una alternativa a sindividualismu e a sisvilupu insustenibile chi la caraterizat. + +Amus osservadu chi sos populos indigenos o originarios sunt unu referente e una ghia pro su reconnoschimentu e rispetu de sos deretos colletivos. + +Su fatu de aere tzelebradu custa editzione de su FSM in Belem in terra de populos indigenos, at agiuadu sa tarea nostra de aprofundire su cuntenutu e sa portada de sos deretos colletivos a livellu universale. Custos populos chi difendimus, sunt unesempru de coerentzia e de dura in su rispetu prenu de sa natura, de shabitat e de sas siendas naturales suas; totu su chi devet assegurare sa pratica de sus deretos colletivos. Tzelebramus chi finas sa ONU sest fata eco de sas lutas e de sas finalidades de sos deretos colletivos de sos populos indigenos cun saprovatzione de sa "Decraratzione de sos deretos de sos populos indigenos de su 2007. + +Custa decraratzione sustenet in manera crara chi sos deretos colletivos sunt indispensabiles pro sesistentzia, su bonistare, sisvilupu integrale de sos populos e sa pratica de su deretu issoro a sa determinatzione libera. Sa leada de cussentzia dae bandas de sos populos indigenos de sos deretos colletivos tenet su valore agiuntu de essere unesempru pro sos ateros populos de su mundu e de iscontzare su partzimentu istitutzionalizadu ingiustu de sumanidade intre comunidades majoritarias o grupos dominantes e comunidades minoritarias o grupos dominados. +Custas puntualizatziones cuintzident cun su cuntenutu de sa "Decraratzione de sos deretos colletivos de sos populos" aprovada in Barcelona in su 1990 dae representantes de sa sotziedade tizivile de populos marginados diferentes, in sa cale safirmaiat chi sos deretos individuales abbarrant reduidos si sa pessone cuncreta a sa cale si riferint non si podet cumportare nen si podet espressare comente sugetu de sos deretos colletivos de su populu suo. +Sas politicas atuales globalizantes e uniformizadoras si oponent a sa pratica de sos deretos colletivos de sos populos. Pro custu est indispensabile unu cambiamentu radicale de sordine istabilidu, chi petzi at a essere possibile si si aplicat sena cunditziones su printzipiu chi petzi difendende sos deretos colletivos e individuales si podent fraigare sa democratzia, sa cunviventzia e sa paghe universales, sa soverania alimentare e sisvilupu sustenibile. Sistoria dimustrat chi a no aplicare custu printzipiu faghet naschere su prus de sos cunflitos chi oe bat in su mundu. +Cun sa finalidade de cuntribuire in manera prus profetosa de como a aberrere caminos noos pro chi unateru mundu siat possibile, cuncordamus sa creatzione de una RETE MUNDIALE PRO SOS DERETOS COLLETIVOS DE SOS PÒPULOS. +Nois, chi semus firmende custu manifestu, nos auguramos chi custu manifestu si cunvertat in energia promovidora de sa rete venidora, pedende in su matessi tempus chi su Forum Sotziale Mundiale imbeniente pongiat in sagenda sua sa prioridade de tratare in forma trasversale, dae esperientzias e revidicatziones diversas, sos deretos colletivos comente esigentzia e prataforma essentziales pro possibilitare unu paradigma innovadore e un ordine mundiale giustu e solidale, alternativu a sa globalizatzione esistente, chi liberet sumanidade intrea. + +Nos cherimus agiunghere, in fines, a sa proposta de sos populos indigenos pro cunvertire su 12 de santugaini imbeniente in sa Die de Mobilitatzione Globale de Luta pro sa Madre Tierra contra a sa mercantilizatzione de sa Vida. + +BELÉM DO PARÁ, 31 DE GHENNÀRGIU DE SU 2009 + + + + +## Interventu de su delegadu Federmot in s'inauguratzione de s'annu giuditziàriu + +Sos magistrados onorarios de sa Federmot (Federazione Magistrati Onorari di Tribunale), che a cada annu, sunt intervennidos a sinauguratzione de sannu giuditziariu, faeddende de sas problematicas chi pertocant sa categoria issoro in relatzione cun sa chistione generale de sa giustizia. + +Nos est partu giustu a dare sa tradutzione in limba sarda de custu interventu + +Segnor Presidente Etzellentissmu, Segnor Procuradore Generale Illustrissimu, Etzellentzias +de sa Corte, porro a numene de sa Federmot, sa Federatzione Magistrados Onorarios de Tribunale, su saludu de sos Giuighes Onorarios de Tribunale e de sos Vitze Procuradores Onorarios. +In sos annos colados sa riforma de sa giustitzia est istada mescamente unistantzia de sos addetos a sos +traballos. +Sa politica sest interessada de ordinamentu giuditziariu, ma non de riformas giuditziarias puru. +Cando lat fatu, est aprodada a resurtados deludentes: si pesset a sa multiplicatzione de sos ritos protzessuales, a sa paralisi de sos gastos de giustitzia, a sa durada esagerada de sos protzessos: non solu sos ordinarios, ma finas sos chi tenent comente ogetu sa licuidatzione de su dannu cunforme a sa lege Pinto, sos cales, pro parte issoro, sunt ogetu de ricursu cunforme a sa lege Pinto matessi! +Si custos sunt sos resurtados de sinitziativa legislativa, forsis est istadu unu bene chi non siant coladas sas riformas propostas in sa legislatura anteriore in materia de magistratura onoraria. +Si trataiat de propostas istrambotigas a beru, ispiradas dae una filosofia impita e fulia in sa cale su magistradu onorariu deveniat una casta de magistradu de segunda manu, de impreare pro oto o doighi annos, pro nche lu mandare, pustis, in rotamatzione . +Sa Giustitzia italiana a beru tenet bisongiu de ateru; e cherimus isperare chi su Ministru Alfano nde siat cussente. +In sa relatzione annuale subra de sa giustitzia, su Ministru Guardasigilli sest impignadu a incaminare +riformas in materia de contrastu a sa mafia, in materia protzessuale, in materia de presones e in materia de professiones liberas. +At finas gastadu paraulas cumplimentosas subra de sopera disvilupada dae sos giuighes onorarios de tribunale e dae sos vitze procuradores onorarios, e de custu li semus reconnoschentes; ma como bi cherent initziativas legislativas cuncretas. +Su Paisu non podet isetare sos tempos de sa politica. +SItalia est arrischende de devennere una zona franca pro sa criminalidade organizada e pro sas ecomafias chi prolificant in ue mancat sa risposta de sIstadu +Nois, sos magistrados onorarios de tribunale, semus prontos, e non dae oe ebbia, a collire su disafiu pro faghere a manera chi sItalia devengiat, in materia de Giustizia, unu Paisu normale. +Semus dispostos a nos assumere sa responsabilidade de mandare a dae in antis cudda giustitzia fata de reatos seriales o de controversias chi si podent risolvere cun fatzilidade, pro sas cales paret irresonabile a impignare sas fortzas de sos magistrados de ruolu. +Non semus dispostos, in cambiu, a sighire a essere sos precarios de una giustitzia sumaria e distrata, chi agatat in su magistradu onorariu, mescamente si est privadu de sas tutelas lavoristicas prus elementares, su capru espiatoriu de unu sistema inadeguadu. +Sas anomalias sunt suta de sos ogros de totus. +No est impedende satzessu a sa Cassatzione, pro narrere, chi si prevenit su ricursu a su giuighe de legitimidade, ma megiorende sa cumprensibilidade de sas leges e promovende orientamentos giurisprudentziales prus pagu contradditorios. +E agiunghimus: non sunt sas ADR sa solutzione pro ponnere lacana a sarretradu giuditziariu e a sinstauratzione de protzessos dilatorios; ma est, si in casu, su funtzionamentu curretu de su protzessu tzivile chi induit sas partes protzessuales a optare pro medios alternativos de solutzione de sas controversias, gai etotu lestros, ma devolvidos a arbitros privados chi podent oferrere una risposta mirada in materias a ispetzializatzione elevada. +Tocat a girare fogiu in presse. +E pro lu faghere bi cherent sententzias e, banalmente, magistrados chi las iscriant. +Nois bamus a essere. Amus a abbarrare a su postu nostru, belle chi in custas urtimas dies nos semus astennidos dae sa tratatzione de sas udientzias e de sos afares no urgentes pro dare contu de su disamparu nostru e amentare a sa poliitica chi bat ateros problemas in prus de sas intertzetatziones e de sas gherras de sas procuras. +Ma dae lunis, Segnor Presidente, amus a torrare a su postu nostru. +Nos lu pedit su Paisu e nos l imponet sa cussentzia. +Gratzias! + + + + +## Limba catalana: su ditzionàriu de infirmeria in lìnia + +Unu ditzionariu collit belle milli termines catalanos de su campu de sinfirmeria, sos chi sunt cunsiderados sos prus de importu, e nde dat sa denominatzione catalana, sa definitzione, sas ecuivalentziasas in castiglianu, frantzesu e inglesu e, a sispissu, notas cuntestuales. + +Est sa versione in linia de su Diccionari dinfermeria, opera elaborada dae su TERMCAT cun sagiudu de su Dipartimentu de sa Salude de sa Generalitat de Catalugna e de su Guvernu de Andorra, cun sa collaboratzione de su Consigiu de sos Collegios de sos Diplomados in Infirmeria de Catalugna, de sa NORCAI e de su Collegiu Ufitziale de Infermeria de Barcelona, e coeditada dae TERMCAT e LID. + +Sa voluntade de otennere unu cunsensu generale in mesu de sos infirmeris professionistas at impulsadu sa collaboratzione intre su TERMCAT e sas istitutziones infirmeras de sos territorios de faeddu catalanu, sos cales sunt intervennidos in fases diferentes de su protzessu de elaboratzione. Tocat a ponnere in craru mescamente su traballu fatu dae su Collegiu Ufitziale de Infirmeria de Barcelona (pro delega de su Consigiu de sos Collegios de sos Diplomados in Infirmeria de Catalugna ), gai comente sinterventu de sIscola Universitaria de Infirmeria e Fisioterapia de sas Ísulas Baleares, sIscola Universitaria de Infirmeria de sUniversidade de Andorra, e sIscola Universitaria de Sientzias de sa Salude de Manresa (ascrita a sUniversidade Autonoma de Barcelona). + +Sos termines de su ditzionariu si podent cunsultare moende dae sas denominatziones in cale si siat de sas bator limbas, sighende duos protzedimentos: a unala, impitende sos inditzes alfabeticos chi sunt in su cuadru de manca finas a agatare sa denominatzione chi si cheret; a satera, introduende diretamente una denominatzione in sispatziu superiore Cerca; in custu segundu casu, sant a visualizare totu sas ischedas terminologicas chi cuntenent paraulas consultadas , siat comente parte de una denominatzione siat comente parte de una definitzione. + + + + +## LIBROS + +Iscrie a info@tempusnostru.it + + + + +## Kiril I, patriarca nou de Mosca e de totu sas Rùssias + +Kiril I, naschidu Vladimir Michajlovič Gundjaev (antiga Leningradu, 20.11.1946), est como su patriarca de Mosca e de totu sas Russias, capu de sa Cresia ortodossa russa, a pustis de sa morte, su 4 de nadale de su 2008 de su patriarca Alessiu II. +Pro sa sutzessione de Alessiu II, in sas dies 27-29 de ghennargiu de su 2009, su Cussigiu de sos piscamos de sa Cresia russa (Pomestny Sobor) at eleghidu a Kiril I cun 508 votos de 702 comente Patriarca de Mosca e de totu sas Russias. + +Sa 1a die de freargiu, in sa Catedrale de Cristos Re, b'at apidu sa tzerimonia de intronizatzione, presentes unos 4000 prelatos e fideles. Fiant presentes finas su Presidente Dmitrij Medvedev e Vladimir Putin. + +Sa nomina l'ant saludada cun favore finas su Patriarca Ecumenicu Portolu I e su Papa Beneditu XVI. + +Mancari minore, finas in Sardigna b'at una comunidade ortodossa. Su tzentru ispirituale fisicu de sos ortodossos in Sardigna est sa Cresia de Santa Barbara, in S'Alighera. In antis fiat intitulada a S. Andria. A pustis de medas annos de abbandonu, est istada comporada dae sa comunidade ortodossa locale. Su 26 de freargiu de su 1995, sa cresia est istada cunsagrada dae s'archipiscamu Sawa de Białystok, como Metropolita de Varsavia e de totu sa Polonia. +Sos fideles de su cristianesimu orientale in Sardigna sunt unos 1000, prus de 100 petzi in S'Alighera. "Russos, polacos, gregos chi istant in Sardigna pro istudiu o pro traballu -at naradu Efis Olla- ma b'at finas una bintina de aligheresos chi si sunt acurtziados a custa fide animados dae sa curiosidade". +Su retore de sa cresia de Santa Barbara est Pietro Nazaruk, cojuadu, 29 annos, cun duas laureas (Teologia e Pedagogia), cun istudios de archeologia sacra in Roma + + + + +## Un'esopraneta nou + +Unu grupu internatzionale de astronomos at iscobertu sesoplaneta planeta chi istat in foras de su Sistema Solare- prus minore e prus lestru a cumpletare sorbita. A custu corpus tzeleste chi su diametru suo est belle su duplu de su de sa Terra-, lat agatadu su satellite Corot. Si carculat chi sa temperatura sua est intre sos 1.000 e sos 1.500 grados tzentigrados e chi sa superfitzie est pedrosa o cugugiada de lava. Sos espertos lant batigiadu cun su numene de CoRoT-Exo-7b. Sa temperatura de su planeta est arta meda, ca est a curtzu a sisteddu printzipale suo. + +Corot, satellite de sAgentzia Europea de sIspatziu (A.E.I.), faghet parte de una missione pro agatare planetas in foras de su Sistema Solare. In custu casu, su planeta iscobertu tenet dae 5 a 10 bias sa massa de sa Terra e, a parte su fatu chi no est su prus minore agatadu finas a como, no est su chi tenet prus pagu massa. Semper e cando, sa massa e su radiu suos faghent pessare chi sa densidade sua est similare a sa de sa Terra. "Custa iscoberta est unu passu a beru de importu in su caminu pro cumprendere sa formatzione e sevolutzione de su planeta nostru", at decraradu su sientziadu Malcolm Fridlund, de sa A.E.I., chi leat parte in custa missione. + +"Sassimigiat meda de prus a sa Terra custu esoplaneta chi non sos chi sunt istados iscobertos in antis ", singialat Suzanne Aigrain, investigadora de suniversidade inglesa de Exeter, chi faghet parte de su grupu de Corot. De seguru, su tempus curtzu suo de rotatzione -binti oras- faghet cumprendere chi est a curtzu meda a sisteddu suo e chi est inabitabile pro sa bida comente la connoschimus. Custas carateristicas e sambiente suo particulare faghent a manera chi siat "un inferru de planeta", afirmat Jean-Philippe Beaulieu, astronomu de sIstitutu de Astrofisica de Parigi. + +"Pro cumpendere sa natura de custu planeta bat a cherrere istudios medas; est possibile chi devemas cunsiderare custa iscoberta comente su cumintzu de sastronomia esoterrestre", at cumentadu Hans Deeg, de sIstitutu de Astrofisica de sas Canarias (IAC). + +Il tuo browser potrebbe non supportare la visualizzazione di questa immagine. + +Metodu de transitu + +Sos astronomos ant agatadu a CoRoT-Exo-7b pro mediu de su chi si narat metodu de transitu, est a narrere, gratzias a siscurongiu lebiu de sa lughentesa de sisteddu cando su planeta colat cun regularidade in dae in antis suo, cada 20 oras terrestres. + +Sunt bindighi annos chi sos astronomos sunt iscoberende esoplanetas chi orbitant a furriu de ateros isteddos. Su prus sunt mannos meda, unas binti bias sa massa de Giove. Pero sunt pagos a beru sos chi tenent massas cumparabiles a sa de sa Terra, comente est capitadu in custu casu. + + + + +## WEB: medas pitzinnos in perìgulu + +Babbos e mamas tenent semper prus ballassa cun sa rete globale e, propiu pro custu, sunt semper prus in pessamentu pro sos perigulos a sos cales sunt espostos sos figios cando "navigant": su 99% de sas mamas e de sos babbos italianos narant chi impitant s'elaboradore personale cun regularidade (fiat su 93% in su 2006) ma su 55% (contra a su 45% de duos annos a como) cunfessat de essere "meda" o "bastante" in pessamentu cando a impreare su sorighitu sunt sos figios. Belle gai, petzi su 59% at dotadu s'elaboradore de domo de unu sistema de filtru tipu "controllu parentale": su 13% in mancu a cunfrontu de su 2006. + +INTERNÈT : DECÀLOGU PRO NAVIGARE SEGUROS + +Pro custu est naschidu unu decalogu amaniadu dae sa Politzia postale cun s'agiudu de Moige, Movimento italiano genitori , Symantec e www.ilfiltro.it.. + +Sa finalidade de custas deghe regulas est a imparare a sos pitzinnos a tennere un'acostiada "intelligente e atenta" a sa rete, fundada "in sa cunsapevolesa de sos perigulos potentziales assotziados a s'impreu de Internet " +Custas sunt sas deghe racumandatziones pro babbos, mamas e insignantes +1. Educare a non dare mai informatziones riservadas: a s'ispissu sos chi tenent idea mala usant sos prus minores pro resessire a collire informatziones privadas, comente numene, indiritzu, numeru de telefonu. +2. Educare sos pitzinnos a non faeddare cun pessones non connotas, a non sighire a arresonare cando lis faghent dimandas indiligas, e a contare totu a una pessone manna. +3. Non ponnere s'elaboradore in s'aposentu de sos pitzinnos, ma in una zona de passagiu, in manera chi bengiat bene a los controllare. +4. Comunicare cun sos pitzinnos, ponende bene in craru, ma sena los assuconare, cales sunt sos cuntenutos de sa rete pro issos inapropiados o diseducativos. +5. Connoschere sos avesos de navigatzione issoro, monitorende sas atividades fatas in linia, includidos sos messagios istantaneos, s'iscarrigamentu de musica, sos giogos. +6. Dotare s'elaboradore personale de sistemas de segurantzia adeguados (comente firewall e antivirus) a tretu de contrastare cale si siat minetza in tempus reale. Adotare solutziones de defesa chi cunsentant a babbos e mamas de predefinire sos percursos de navigatzione e de arressare s'intrada a paginas web "proibidas". +7. Installare filtros anti-arga : sa risposta a literas eletronicas non disigiadas cunfirmat a sos ghetarores de arga chi s'indiritzu est giustu, e podet determinare s'arribbada de ateros messagios in sa casella. +8. Impostare funtzionalidades de controllu in s'intrada a servitzios interativos comente sos grupos de noas, sas cameras de tzarra, sos forum, sos messagios istantaneos, sas bachecas eletronicas. +9. Non permitere s'impreu de programas P2P de cumpartzimentu de archivios pro iscarrigare in manera illegale musica e pelliculas: a s'ispissu sos cuntenutos agatados diferint dae su chi si chircat e cuntenent "caddos de Troja" chi cambiant s'elaboradore personale in una aina pro cumitere crimines informaticos. +10. Non permitere sa compora in linia sena sa ghia de babbos e mamas. + + + + +## S'elaboradore prus poderosu + +Sequoia at a essere su numene de selaboradore prus poderosu de su mundu. Lest fraighende IBM. At a tennere una capatzidade de 20 petaflops (1) . Est a narrere chi at a podere realizare 20 cuadriliones de operatziones cada segundu. Selaboradore at a essere prontu in sannu 2011. Lat a impreare su Dipartimentu de Energia de sos Istados Unidos pro simulatziones nucleares. + +Il tuo browser potrebbe non supportare la visualizzazione di questa immagine. Selaboradore at a essere 20 bias prus lestru de su prus poderosu chi best como e chi lat fraigadu gai etotu sIBM. Custu urtimu si narat IBM Roadrunner, lant cunsignadu in lampadas de su 2008 a su Laboratoriu Natzionale Los Álamos de su Nou Messicu e servit pro sa segurantzia nucleare, sa genomica, sastronomia e sa meteorologia. + +Sequoia lant a installare in su Laboratoriu Natzionale Lawrence Livermor, in sos Istados Unidos, e at a ocupare un area de 318 metros cuadrados. In custu laboratoriu best giai unu superelaboradore IBM, chi in su 2005 fiat su prus poderosu de su mundu. + +(1) In informatica FLOPS est un'abbreviatura de Floating Point Operations Per Second e inditat su numeru de operatziones in virgula mobile fatas in unu segundu; petaflops currispondet a 1015. + + + + +## NiceTranslator: tradutore in tempus reale in 34 limbas! + +Su servitziu est gratuitu, in 34 limbas, e impreat su motore de tradutzione de **Google Translate.** Est craru chi sa tradutzione no est perfeta, pero garantit unu testu definitivu bonu, chi cunsentit de imbiare literas o documentos finas in limbas chi non connoschimus bene. + +Ma bolende podimus finas importare unu testu giai iscritu a bandas e NiceTranslator lu bortat a sa limba chi nos agradat. + +In fines, su progra in rete non nos pedit de nos registrare, est liberu e deretu a disponimentu. + + + + +## Libros «Chistione palestinesa» + +M. Al-Rantissi, **Survivre a Gaza**, Koutoubia, Paris 2009. + +R. Berthier, **La Palestine au pied du mur**, Les Editions du Monde Libertaire, Paris 2009. + +K. Boullata, **Palestinian Art 1850-2005**, Saqi Books, London 2009. + +J. Carter, **We Can Have Peace in the Holy Land: A Plan That Will Work**, Simon & Schuster, New York (NY) 2009. + +O. El-Abed, **Unprotected: Palestinians in Egypt since 1948**, Institute for Palestine Studies, Washington (DC) - International Development Research Centre, Ottawa (ON) 2009. + +Eurorient, **Le Moyen-Orient en question: Remodele ou desintegre?**, L'Harmattan, Paris 2009. + +M. LeVine, **Impossible Peace: Israel/Palestine since 1989**, Zed Books, London 2009. + + + + +## Sa limba: che un'àrbore, nen de manca nen de dereta + +In custos urtimos trinta annos, sa gherra pro s'ufitzialidade de sa limba sarda at tentu amigos e inimigos, ma meda meda de prus gente chi, sena essere amiga o inimiga, sa limba l'at praticada e sighit a la praticare. A su puntu chi su 70% de sos Sardos impreat su sardu. Est finas beru chi chie la praticat non semper l'imparat a sos figios, si est beru chi petzi su 13% de sos pitzinnos praticat su sardu. Est in perigulu sa trasmissione intergeneratzionale de sa limba nostra. +E tando, pro parare fronte a su perigulu de iscumparta de su sardu bi cheret una politica linguistica, cumplessiva, coerente, cumbinta, a manera chi su sardu siat ufitziale in cada ambitu e impreu. Totu sas leges fatas finas a como sunt istadas e sunt un'agiudu in custu caminu, ma non resessint a dare su resurtadu chi nos isetamus: blocare sa perdida linguistica e torrare a sa limba chie lat perdida. +Est craru chi tando, su de sa limba non podet essere elementu ocasionale o segundariu de sa Politica, ma devet essere elementu tzentrale de unu progetu identitariu de isvilupu de sa sotziedade nostra. E pro custu, bi cheret su traballu e s'opera de totus, de cale si siat parte politica. Ca est de politica chi tenimus bisongiu, ma mescamente de politica linguistica. Si sa limba at a torrare a essere de su 100% de sos Sardos, at a cherrere narrere chi amus fatu un'isfortzu gasi mannu pro sighire a esistire, chi custu isfortzu lu podimus faghere finas in ateros setores: sotziedade, ambiente, economia. Catalonia docet! +Sa limba no est (e non devet essere) nen de manca nen de dereta, ca sa limba no est de una parte ma de totu sa natzione, de totu su populu sardu. Sa limba est che a un'arbore, chi "non tenet manca nen dereta" comente rispondiat un'imputadu a unu giuighe chi li dimandaiat, pagu prus o mancu, "ma lei al momento del misfatto si trovava a destra o a sinistra dell'albero?" (in Gli occhi sono d'acqua de Mario Berlinguer). +Chi custu est beru (e chi custu caminu semus giai resessidos a l'isperimentare) lu mustrat craru su fatu chi s'opera rivolutzionaria, innovadora e dinamica de dare a sa limba nostra una norma iscrita unitaria l'aiat cumintzada in su 1988 sa giunta de manca cun assessore de sa cultura Ballero, sighida e cumpretada dae una giunta de dereta cun assessore Onida, chi tenet su meritu istoricu de aere propostu sas normas de sa LSU/limba sarda unificada in su 2001; chi in su 2006, cun unu giunta de manca, su presidente Soru at sighidu su matessi caminu istrategicu de afortire e ufitzializare s'idea de una limba bandera unitaria pro sos Sardos (chi lassat a cadaunu sa possibilidade de pronuntziare sa limba comente li paret), chi est arribbada a sa proposta deliberada de LSC/limba sarda comuna. Duncas sas matessi finalidades comunas e trasversales, sos matessi resurtados: Onida cun sa LSU, Soru cun sa LSC. Custu nos importat e custu li devimus a ambos. Est pro custu chi podimus e devimus andare a dae in antis, afortende su movimentu trasversale in favore de s'ufitzialidade prena de sa limba sarda. Ischende chi b'at inimigos de sa limba a manca e a dereta, ma finas amigos, prus amigos chi no inimigos. +Semus gasi cumbintos e seguros de su fatu chi su sardu est e devet essere "limba de totus e pro totu" , chi pessamus (o a su nessi isperamus) chi custa giunta noa essida dae sas eletzione de custu freargiu de su 2009 at a sighire su matessi caminu pro ufitzializare a beru sa limba sarda in cada ambitu e impreu, cun una lege noa de politica linguistica e cun sa formatzione de entidades chi cunsentant a sa lege de operare a beru, in manera moderna e dinamica, in s'iscola, in sos medias, in sos entes, in sas impresas, dunacas in sa sotziedade e in su territoriu. +Custu sentimentu in favore de su sardu, de su simbulu de sa natzione sarda e de mediu primu comunicativu suo nos devet animare totus, de manca e dereta. Ca est in perigulu sa esistentzia matessi de sos Sardos, de manca o de dereta. + + + + +## 21 de Freàrgiu: die internatzionale de sa limba materna + +S'Unesco at presentadu in Parigi su 19 de freargiu sa versione eletronica de s'editzione noa de s'Atlante de sas limbas in perigulu de su mundu. Si tratat de un'istrumentu numericu interativu chi cuntenet datos atualizados de prus de 2.500 limbas in perigulu e s'at a podere cumpretare, curregere o atualizare in manera costante gratzias a sos cuntributos de sos utentes. +S'Atlante, presentadu dies in antis de sa Die internatzionale de sa limba materna, cunsentit de faghere chircas cunforma a medas criterios e classificat sas 2.500 limbas in perigulu regollidas cunforma a chimbe grados de vitalidade diferentes: vulnerabile, in perigulu, in perigulu mannu, in cunditzione critica e estintas (dae su 1950). +Leghende s'Atlante, b'at de si ponnere pessamentu: de sas 6.000 limbas chi esistint in su mundu, prus de 200 si sunt estintas in sas urtimas tres generatziones, 585 sunt in cunditzione critica, 520 in perigulu mannu, 632 in perigulu e 607 in cunditzione de vulnerabilidade. +S'Atlante mustrat chi 199 limbas tenent prus pagu de 10 pessones chi las faeddant e 178 chi tenent unu numeru de faedadores chi andat dae 10 a 50. Peus de gosi non podet andare: est in perigulu sa diversidade de sas culturas chi est fundamentale pro s'echilibriu de s'umanidade. De seguru sa mundializatzione, o comente narant ateros sa globalizatziones tenet curpas mannnas in custu protzessu de omologatzione chi non rispetat peruna limba e perunu populu. +E su sardu? Est classificadu "in perigulu", ma non comente sardu ma comente logudoresu e campidanesu. S'Unesco sighit in custa atzione de disinformazione linguistica chi nos faghet dannu, sighende una classificatzione dialetologica betza, impretzisa, ideologica. Chie bidet custu Atlante podet pessare a beru chi su sardu non siat una limba reale ca sa limba reale "sunt" pro s'Unesco su logudoresu e su campidanesu, chi sunt petzi un'astratzione chi non servit a nudda. +Custa classificatzione est finas discriminatoria ca, si est basada in sos dialetologos, tando no esistit mancu su chi s'Unesco classificat corsicanu, friulanu, ladinu! Ma, a dolu mannu pro nois est una classificatzione chi Unesco leat dae Ethnologue, chi faghet su matessi dannu. S'Unesco at a devere cambiare custa classificatzione dannosa. +Pro faghere a manera chi sa situatzione de sa limba sarda non peoret bi cheret una politica linguistica urgente. Cada die chi colat sena faghere cosa, est semper peus. + + + + +## A Strasburgo con l'orgoglio di essere minoranza + +La Nuova Sardegna 27/02/2009 +A Strasburgo con l'orgoglio di essere minoranza +di Diego Corraine + +Si parla tanto in questi giorni della nuova legge per le elezioni al prossimo parlamento europeo e dello sbarramento al 4 per cento. I giornali hanno scritto che pero le nuove norme non riguarderanno le minoranze linguistiche. A quali si riferiscono? Di sicuro non alla Sardegna. E invece se ce minoranza linguistica storica in Italia, questa e la Sardegna, con almeno 1.200.000 parlanti, la meta di tutta la popolazione minoritaria dello stato italiano. La Sardegna e i sardi siamo minoranza linguistica a tutti gli effetti. In quanto tali, dobbiamo avere diritto a presentarci con una nostra lista alle europee, facendo leva non sullappartenenza ideologica ma su quella linguistica, nazionale, sarda che ci accomuna, per rappresentare in Europa (e quindi in Italia) in nostri interessi di popolo. +Potremmo rappresentarvi le rivendicazioni storiche che intellettuali, politici e gente comune ipotizza da decenni, ma preferiamo incartarci dentro gli angusti ambiti dellinsularita, che non e nostra esclusiva e che, di per se non rappresenta la nostra specificita e identita che e, a differenza di altre isole, di carattere linguistico, nazionale. +Temo che, per una tradizione fatta di piagnistei vittimistici e richieste di soccorso verso una patria «matrigna», si preferisca far leva sul preteso «limite» puramente geografico di essere isola, piuttosto che sul sentimento di autostima, di orgoglio nazionale, che suppone la affermazione positiva e dinamica di una continuita storica, di essere popolo, nazione, «minoranza linguistica» secondo il dettato della legge statale 482/99. + +È mai possibile che, proprio oggi che la diversita linguistica e culturale e vista come bene prezioso da potenziare, non riusciamo a porci come protagonisti in Europa, avendo pienamente titolo di nazione e minoranza linguistica, come fanno vantaggiosamente irlandesi, gallesi, scozzesi, catalani, baschi, galiziani e altri. È possibile che non riusciamo a creare una base comune che riunisca in cinque, dieci punti gli interessi di tutti i sardi in un movimento unico. Oltre i quali ciascuno rivendica, dentro i propri partiti, proposte e soluzioni piu specifiche? +È mai possibile che non si riesca a proporre una rappresentanza in Europa, trasversale, nazionale sarda, finalmente pensata e decisa in Sardegna e non dai giochi dei partiti a Roma? Ma qualcuno dira che la legge si riferisce alla minoranza tedesca e a quella valdostana. E chi lo dice? E perche, se cosi fosse, non faccciamo la battaglia per affermare la nostra specificita nazionale e linguistica, aperta e solidale, tollerante e inclusiva? + +Siamo una minoranza, la piu grande. Abbiamo anche, fortunatamente una lingua scritta di uso ufficiale che rappresenta lunita della minoranza, per la quale potremmo rivendicare in Europa la stessa presenza e uso, almeno in alcuni ambiti, che si sono saputi conquistare ultimamente catalani, baschi e galiziani. +Ma i partiti sardi sono impermeabili ad ogni richiamo alla centralita della lingua sarda in un progetto di sviluppo basato sullidentita, capace di affermare e dinamizzare le energie territoriali ed umane che la Sardegna possiede non da ora. A meno che lultimo cataclisma elettorale non abbia scosso le coscienze al punto da ricercare in modo trasversale elementi progettuali complessivi di unita e identita nazionale, che superino la ristretta visione dei mercanteggiamenti con lo stato in chiave assistenziale. Con piu ambizione di Sardegna e di Europa. + + + + +## Sa Polònia at ratificadu sa Carta europea de sas limbas. E s'Itàlia? + +Sa Polonia at ratificadu sa Carta Europea de sas limbas regionales o minoritarias su 12 de freargiu de su 2009. Cun custa ratifica, Varsavia reconnoschet 15 "limbas minoritarias" faeddadas in intro de su territoriu istatale suo: casciubu (limba regionale), tzecu, ebraicu, iddisc, bielorussu, lituanu, tedescu, armenu, russu, islovacu e ucrainu (limbas de sas minorias natzionales), caraitu, lemko, romani e tataru (limbas de sas minorias etnicas). +In fines, in su documentu chi at a intrare in vigore su 1-6-2009, sa Polonia istabilit chi s'ebraicu, su iddisc, su caraitu, s'armenu e su romani sunt limbas non teritoriales. + +A dolu mannu, imbetzes, s'istadu italianu no at galu ratificadu sa Carta aprovada in su 1992 dae su Cussigiu de Europa. Duncas, finas custu est una mustra chi a bias non b'at diferentzia intre sa dereta e sa manca in contu sensibilidade pro sas limbas minoritarias. Siat cando si tratat de essere amigos de sas limba, siat scando si tratat de essere "inimigos". +E non bastat pro "perdonare" custa mancantzia su fatu chi finas Frantza, Gretzia, Russia, Turchia, Belgiu e Matzedonia (e ateros) no apant ratificadu sa Carta. + +Tando tocat a si mobilitare pro custringhere su Guvernu italianu a ratificare sa Carta comente at fatu sa Polonia. + + + + +## MÙSICAS + +Iscrie a info@tempusnostru.it + + + + +## Òmines e martinicas + +Dae unos cantos annos sa comunidade sientifica aiat atzetadu chi sa martinica comuna (Pan troglodytes) est sispetzie bia chi prus sassimigiat a sHomo sapiens. Sos istudios chi aiant fatu finas a como naraiant chi sas diferentzias intre sas secuentzias issoro de ADN petzi diferint de su 1,24%. Custu aiat fatu narrere a unos cantos sientziados chi ambas duas ispetzies cheriant classificadas in su matessi genere e chi si deviat faeddare de Pan sapiens, in cambiu de Homo sapiens. Imbetzes unarticulu publicadu dae sa revista Nature andat in su sensu contrariu e ischirriat sas duas ispetzies pro su chi pertocat su parentiu issoro, mancari sa martinica sigat a essere sispetzie bia filogeneticamente prus a curtzu a nois. + +Ite ant agatadu sos investigadores chi no aiant bidu finas a como? Sa risposta est in unos cantos framentos de ADN chi si narant duplicatziones segmentarias. Sunt framentos de materia genetica chi si ripetint a largu dae su genoma (in su matessi cromosoma o in cromosomas diferentes) e chi finas a pagu tempus a como beniat male a los distinghere e, duncas, non si teniant in contu, mancari sesseret suspetada simportantzia issoro. + +Est istadu sistudiu de custas regiones in bator ispetzies diferentes de primates chi at permitidu de faghere su primu catalogu ispetzificu de custas regiones de su genoma. Sas diferentzias agatadas sunt elementos funtzionales, genes sintzillos chi unas cantas ispetzies tenent e ateras nono. Custu istudiu mustrat novidades evolutivas cualitativamente diferentes. Sos istudiosos crarint chi sas diferentzias cun sas cales aiant traballadu finas a como fiant cambios (mutatziones) in sas secuentzias de su genoma chi cumpartzint totu sos primates. Finas a como si pessaiat chi su genoma de sas ispetzies diferentes esseret comente a tennere editziones diferentes de su matessi libru. Ma su chi ant iscobertu sos istudiosos est chi cadauna de sas ispetzies est una biblioteca diferente e chi si bat unas cantas regortas de libros comunas a totus, bi ndat ateras esclusivas de unispetzie determinada. + +Diferentzias unicas +Sas duplicatziones segmentarias sunt framentos de su genoma de migias de milliones de nucleotides de longitudine, chi si sunt duplicadas pro more de unso cantos mecanismos moleculares cumplessos. Est a narrere chi, in mamentos determinados de sevolutzione, bat apidu copias multiplas chi si sunt inseridas in logos diferentes de su genoma. Sigomente sas duplicatziones podent essere mannas meda, a sispissu cuntenent genes sintzillos. Sas copias de custos genes, chi a su cumintzu sunt identicas, si podent ispetzializare pro more de mutatziones minores finas a si diferentziare de su totu sas unas dae sas ateras. + +Est gai chi si generant su prus de sos genes unicos de unispetzie cuncreta: pro duplicatzione e +ispetzializatzione posteriore + +Chirchende sos "genes de sumanidade" +Sistudiu est resessidu finas a datare sepoca in sa cale bat apidu custas duplicatziones. Est capitadu intre 12 e 8 milliones de annos, pagu tempus in antis de sischirriongiu de sos arrampiles de umanos e martinicas chi bi sunt istadas unos 6 milliones de annos a como. Custu implicat chi totu sos genes istudiados in custas duplicatziones segmentarias ant tentu carateristicas in custos 6 milliones de annos chi umanos e martinicas tenet ischirriados evolutivamente. + +Forsis est gratzias a custu ischirriongiu chi sos omines sunt resessidos a s adatare a sambiente de como. Sos istudiosos reconnoschent chi forsis est in custu otzeanu de diferentzias chi cherent chircados sos genes de sumanidade o sos genes chi provocant maladias determinadas propias de sispetzie umana. Pro narrere, non bat martinicas cun sisclerosi multipla, una maladia petzi umana. Est possibile chi sa causa siat unu gene (o genes) situadu in custas regiones + + + + +## SA CATALUGNA IN S'UNESCO + +Una rapresentantzia direta de sa Catalugna in s'Unesco. Est sa proposta chi su vitzepresidente de sa Generalitat catalana, Josep-Lluis Carod-Rovira (in sa fotografia), at avantzadu in sa sede de sas Natziones Unidas in Noa York, subra de sa base de s'Istatutu nou de autonomia catalanu chi previdet cumpetentzias ispetzificas finas in sas relatziones internatzionales. +Su vitzepresidente catalanu at presentadu s'idea a sa diretora de s'Ufitziu de s'Unesco in s'ONU, Helene Gosselin, leende comente modellu su Quebec. Dae su 2006, difatis, su Quebec disponet de unu postu riservadu in sa rapresentantzia canadesa in s'Unesco. Custa detzisione benit dae su fatu chi su Quebec est unu territoriu a majoria francofona in un'Istadu fundamentalmente anglofonu. +Durante su viagiu in sos Istados Unidos, Carod at inauguradu finas sa sede noa de sa Generalitat in America, in su Rockefeller Center de Noa York. Sa Generalitat tenet sedes internatzionales de rappresentantzia finas in Londra, Parigi e Berlinu. + + + + +## SARDIGNA, EUSKADI, GALÌTZIA: càmbios polìticos + +Unu cambiu de sa situatzione presente est istadu su resurtadu de sas eletziones in Sardigna, cun sa perdida de sa majoria de tzentrusinistra, in Euskadi cun s'avantzada de su Partidu sotzialista e sa perdida de partidos de manca e s'assentzia de sos natziolastas postos foras de lege, e in Galitzia cun sa majoria ssoluta otenta dae su Partidu populare + +SARDIGNA, 15/16 de freargiu + +Sa coalitzione de tzentrudestra de Ugo Cappellacci at otentu 53 cussigeris, su tzentrusinistra 27 cussigeris. Su Presidente de su guvernu sardu est Ugo Cappellacci. +Sa Giunta no est istada galu formada e duncas no ischimus chie ant a essere sos chi ant a guvernare materias importantes pro sa sotziedade e sa cultura nostra. Tenimus s'isperu chi sigant sas cosas bonas chi podet aere fatu sa Giunta betza de su ex presidente Renato Soru. Pro nde narrere una, in contu de limba, chi pessamus siat istrategica in unu progetu de isvilupu identitariu e natzionale sardu, tenimus s'isperu chi sigant su fatu e chi, antis, andet prus a dae inantis, faghende una politica linguistica coerente e efetiva. + +EUSKADI, 1 de martzu + +In custa eletzione su Partidu natzionalista bascu /EAJ-PNV at otentu 38.56% de votos e 30 rapresentantes, a cunfrontu de 38.68% de votos e 29 rapresentantes in su 2005. +Su Partidu sotzialista / PSE-EE/PSOE de Patxi Lopez at otentu 30.71% de votos e 24 rapresentantes, a cunfrontu de 22.68% de votos e 18 de rapresentantes in su 2005. +Su Partidu populare / PP at otentu su 14.09% de votos e 13 rapresentantes, a cunfrontu de 17.4% e 15 de rapresentantes in su 2005. +ARALAR, unu partidu de sinistra patriotica abertzale , at otentu 6.05% de votos e 4 rapresentantes, a cunfrontu de 2.33% de votos e 1 rapresentante in su 2005. +Imbetzes Eusko Alkartasuna / EA, fundadu in su 1986 a pustis de uniscissione traumatica dae su PNV at otentu su 3.68% de votos e 2 rapresentantes. Non fiat presente in su 2005 +Esker Batua / EB, sinistra unida, sotziu de guvernu de su PNV e de EA, at minimadu sos votos, torrados a su 3.51%, 1 rapresentante. In su 2005, imbetzes teniat su 5.37% de votos e 3 rapresentantes. +Sa UPD at otentu su 2.14% de votos e 1 rapresentante. +Sa majoria assoluta est de 38, de unu totale de 75 deputados. +No est galu craru comente at a essere su Guvernu venidore. Sa cosa crara est chi cun custa eletzione agabbant 30 annos de preminentzia de su PNV e chi avantzant sos sotzialistas. + +GALÌTZIA, 1 de martzu + +Su Partidu populare / PP de Nuñez Feijoo at otentu su 47% votos cun 39 rapresentantes, imbetzes su 44% de votos e 37 rapresentantes in su 2005. +Su Partidu sotzialista de Galitzia / PSdeG-PSOE at otentu su 29% de votos e 24 rapresentantes, imbetzes su 34% de votos e 25 rapresentantes in su 2005. +Su Blocu natzionalista galitzianu / BNG at otentu su 16% de votos e 12 rapresentantes, 19% de votos e 13 rapresentantes in su 2005. +Sa majoria assoluta est de 38, de unu totale de 75 deputados. + +Cales sunt sas causas de sa perdida de 39.000 votos de su BNG -30.000 petzi in sa provintzia de A Coruña- a cunfrontu de sas eletziones de su 2005? +Forsis, a parrere de sos dirigentes de su BNG "sa incapatzidade de trasmitere a sa sotziedade galitziana su traballu de su Guvernu, chi est istadu mannu e importante". +Su PSdeG, imbetzes at atribuidu su calu suo de votos propiu a su fatu chi ant fatu unu guvernu paris cun sos natzionalistas de su BNG. + +(in sa foto Ugo Cappellacci, Patxi Lopez, Nuñez Feijoo) + + + + +## Perìgulu pro su galitzianu in sas iscolas? + +Pero Feijoo no se queda aqui, y a su juicio, hay un paso mas de sentido comun . Preguntaran a los padres en el proceso de matriculacion en que idioma quieren que estudien sus hijos las asignaturas troncales. + +En primer lugar, los padres elegiran el idioma en la educacion infantil de 3 a 6 años; ademas, los alumnos podran dirigirse en clase al profesor en cualquier idioma, al igual que hacer el examen en castellano o gallego o estudiar por libros de texto en ambas lenguas; y los padres diran el proximo curso en que idioma quieren que estudien sus hijos las asignaturas troncales. + +"Vamos a intentar seguir promocionando el uso del gallego" pero "en un marco de libertad linguistica", ha subrayado el lider popular, quien reconocio que existe "expectacion" por conocer esta propuesta del PPdeG sobre la lengua y que no diferira mucho de lo que explico. + + + + +## Su ditzionàriu catalanu de sos fundos + +Su TERMCAT at publicadu unu ditzionariu nou in linia, Numenes de fundos, cun sa voluntade de ponnere a disponimentu de sos usuarios sa prima versione de unu progetu in elaboratzione, sa Regorta de numenes catalanos de fundos, in ue est traballende unu grupu formadu dae botanicos, filologos e terminologos, ligados a su Laboratoriu de Botanica de sa Facultade de Farmatzia de s'Universidade de Barcelona, a s'Istitutzione Catalana de Istoria Naturale, afiliada a s'Istitutu de Istudios Catalanos, e a su TERMCAT. + +Custa versione in linia proponet 25.000 denominatziones catalanas de fundos riferidas a 5.900 ispetzias botanicas. B'at casos che a su de sa Paronychia argentea, un'erba minore chi pro issa sunt istados documentados 37 numenes catalanos, chi bi nd'at chi faghent riferimentu a s'aspetu suo (floreta blanca, nevadeta, plateta, arracades), a simigiantzias cun sa morfologia animale (cama de perdiu, pota de colom), a toponimos in ue si localizat su fundu (herba de Sa Punta), o finas a impreos meighinales (herbeta de la sang, sanguinaria). + +Su progetu atualizat e ismanniat s'informatzione de s'opera Els noms de les plantes als Paisos Catalans de Francesc Masclans (9.500 denominatziones). De custa prima versione digitale si nd'at a faghere un'atualizatzione semestrale e s'isperat chi sa versione finale de s'opera, chi si previdet de publicare in pabiru, nche colet sas 30.000 denominatziones catalanas de fundos (includidas variantes foneticas, graficas, etc.) currispondentes a 6.000 ispetzias. + +Sa regorta Diccionaris en Linia, in ue como b'at custa novidade, tenet repertorios de terminologia ispetzificas subra de campos de ispetzialidade diferentes, comente sa Terminologia dels videojocs, su Diccionari d'esports olimpics o su Diccionari de la renda. Custos ditzionarios si podent agatare totus in su situ www.termcat.cat + +Sarvadore Serra + + + + +## Manifestatzione de Catalanos in Brussellas pro s'autodeterminatzione + +Unos 4000 catalanos ant manifestadu eris 7 in Brussellas reclamende un'Istadu catalanu. S'initziativa, cunvocada dae Deu mil a Brussel*le (10.000 in Brussellas), est istada apojada dae Convergencia Democratica de Catalunya rapresentada dae Àngel Colom, responsabile de Immigratzione, e dae Esquerra Republicana (ERC). Su rapresentante de Erc e candidadu a sas eletiones europeas, Oriol Junqueras, at naradu chi sa finalidade de sa martza fiat su de "internatzionalizare su deretu a detzidere". "Cherimus mustrae a su mundu chi in Catalugna b'at unu cunflitu patzificu". + +Sunt istadas duas oras de isfilada paghiosa e e festosa. In antis sa manifestatzione fiat programada in Madrid, ma in atongiu, tramite internet, sos organizadores de su comitadu ispontaneu, ghiados dae Enric Canela, ant pessadu de andare a sa capiatle de Europa, pro tennere de seguru prus presentzia in sos medios de informatzione e pro proclamare, propiu in sa sede de sa UE, chi "in Catalugna b'at gente meda chi tenet gana de esertzitare su deretu a sa autodeterminatzione". + +A s'agabbu de sa manifestatzione ant leghidu unu documentu-manifestu in ue, in mesu de ateru, sos organizadores narant: "Cherimus chi sos partidos natzionales catalanos, una bia pro semper, pongiant s'indipendentzia comente finalidade in sos programas eletorales issoro e s'autodeterminatzione comente prioridade de s'atzione de guvernu issoro". In prus: "Dae inoghe cherimus mustrare a su mundu chi in Catalugna b'at unu cunflitu patzificu. Sos catalanos tenimus su deretu a s'autodeterminatzione e cherimus praticare custu deretu". + +Su prus de sos cartellos poniat "Catalugna no est Ispagna", "Catalugna, istadu nou de Europa", ammentende chi ateras natziones e populos bi sunt giai resessidos: 1944, Islanda; 1990, Lituania; 2006, Montenegro e 2008, Kossovo + + + + +## Su ditzionàriu catalanu de sos fundos + +Su TERMCAT at publicadu unu ditzionariu nou in linia, Numenes de fundos, cun sa voluntade de ponnere a disponimentu de sos usuarios sa prima versione de unu progetu in elaboratzione, sa Regorta de numenes catalanos de fundos, in ue est traballende unu grupu formadu dae botanicos, filologos e terminologos, ligados a su Laboratoriu de Botanica de sa Facultade de Farmatzia de s'Universidade de Barcelona, a s'Istitutzione Catalana de Istoria Naturale, afiliada a s'Istitutu de Istudios Catalanos, e a su TERMCAT. + +Custa versione in linia proponet 25.000 denominatziones catalanas de fundos riferidas a 5.900 ispetzias botanicas. B'at casos che a su de sa Paronychia argentea, un'erba minore chi pro issa sunt istados documentados 37 numenes catalanos, chi bi nd'at chi faghent riferimentu a s'aspetu suo (floreta blanca, nevadeta, plateta, arracades), a simigiantzias cun sa morfologia animale (cama de perdiu, pota de colom), a toponimos in ue si localizat su fundu (herba de Sa Punta), o finas a impreos meighinales (herbeta de la sang, sanguinaria). + +Su progetu atualizat e ismanniat s'informatzione de s'opera Els noms de les plantes als Paisos Catalans de Francesc Masclans (9.500 denominatziones). De custa prima versione digitale si nd'at a faghere un'atualizatzione semestrale e s'isperat chi sa versione finale de s'opera, chi si previdet de publicare in pabiru, nche colet sas 30.000 denominatziones catalanas de fundos (includidas variantes foneticas, graficas, etc.) currispondentes a 6.000 ispetzias. + +Sa regorta Diccionaris en Linia, in ue como b'at custa novidade, tenet repertorios de terminologia ispetzificas subra de campos de ispetzialidade diferentes, comente sa Terminologia dels videojocs, su Diccionari d'esports olimpics o su Diccionari de la renda. Custos ditzionarios si podent agatare totus in su situ www.termcat.cat + +Sarvadore Serra + + + + +## Premiada Maria Corda, Fèmina Sarda de su 2009 + +Sarvadore Serra + + + + +## Tibet: prus de 50 anos de ocupatzione tzinesa + +Su 10 de martzu de su 1959 sos Tibetanos, suta de su dominiu tzinesu dae su 1950, si bortant contra a sos ocupantes. S'esertzitu tzinesu faghet prus de 87.000 mortos tibetanos e nd'impresonat migias e migias, custringhende su capu ispirituale tibetanu, su Dalai Lama, a fuire e a pedire asilu politicu in Ìndia. + +In su mese de martzu de su 2008, sos Tibetanos istracos de sa negatzione de sos deretos issoro e de sas libertades, si sunt bortados torra contra a su dominiu tzinesu in Lhasa e in totu su Tibet. Su resurtadu est istadu: chentinas de mortos e a su nessi 8000 arrestados. + +Sa repressione, pero, no est agabbaa mai e, a chimbanta annos dae sa prima rebbellia, timende ateras manifestatziones contrarias, s'esertzitu tzinesu at cungiadu sas fronteras a su turismu e est presente in totue. + + + + +## Sos tradutores e intèrpretes de Catalugna bogant a campu s'APTIC + +Sos duos assotzios generalistas de tradutores e interpretes de Catalugna, ATIC e TRIAC, si sunt postos paris pro faghere naschere s'Associacio Professional de Traductors i Interprets de Catalunya (APTIC). + +S'APTIC l'ant costituida in manera ufitziale su primu de ghennargiu de ocannu. Comente narat su Presidente, Òscar Nabais, s'obietivu printzipale de custu assotziu, chi nde faghent parte prus de 500 professionistas, «est a agiuare die cun die sos tradutores e sos interpretes, difendende sos interessos issoro e assegurende sa formatzione continua de custa comunidade de professionistas in manera de podere dare unu servitziu bonu a beru a sa sotziedade». + +Sos prus de duos annos de traballu de TRIAC e ATIC ant permitidu a APTIC de cumintzare s'atividade sua cun custa base sotziale manna - su prus de sos assotziados sunt in Catalugna, ma bi nd'at chi traballant in ateras regiones e in foras de s'Istadu - e unu calendariu de atividades cun cursos e laboratorios finas a su mese de lampadas de ocannu. + +APTIC at a tzelebrare in manera ispetziale sa die de Sant Jordi e sa Die Internatzionale de sa Tradutzione (30 de cabudanni). Traditzionalmente, custas manifestatziones sunt istadas un'ocasione pro faghere connoschere a sa gente sa faina de sos tradutores in una sotziedade semper prus mundializada. Ma custa bia s'at a ponnere finas un'enfasi ispetziale in s'orientamentu pro su traballu de sos istudentes de sas facultades de Tradutzione e Interpretariadu (FTI), e de sas ateras facultades chi chergiant istabilire ligamenes cun sa professione + +Sarvadore Serra + + + + +## It'est LIMBAS de su TN + +IT'EST Tempus Nostru + +Su mundu de s'informatzione oe +In su mundu de s'informatzione, in pabiru, in radiu e in televisione, sunt pagas sas ocasiones e sas testadas chi favorint sa connoschentzia de sos problemas de sas natziones e populos "diferentes", in intro e in foras de s'Europa, francu cando b'at eventos clamorosos o graves. Sos utentes de custa informatzione, belle semper non tenent s'ocasione de cumprender, arrischende de si fagher petzi una bisione "negativa" o partziales de sas chistiones de atualidade: cunflitos, gherras, sutaisvilupu, culturas e sistemas sotziales diferentes. Ca belle mai sunt presentados sos problemas beros, sas causas de sos eventos. +In prus, sas solutziones chi tenent custos problemas o sas propostas de solutzione non cumparent in s'informatzione currente, ca paga est s'informatzione chi dat "boghe" a sos ateros populos e mundos. + +Un'atera informatzione est possibile +Tempus Nostru cheret proare a presentare in sardu sas informatziones chi a su solitu sos medias non proponent, sas informatziones e ideas chi essint dae sas fontes diretas espressadas dae sos protagonistas (ateros sitos de informatzione alternativa, organismos non guvernativos, assotzios culturales de natzionalidades e populos, entidades culturales natzionales e internatzionales). +Custu at a cunsentire finas de cumprender mezus sos problemas nostros e de tenner ideas noas pro otenner solutziones positivas. + +TN: un'ocasione de cunfrontu e de afortimentu de sa limba sarda +Sas informatziones chi proponimus sunt unu mediu de introduire in su dibatidu culturale e politicu de s'Ìsula nostra elementos noos de cunfrontu, ampliende s'orizonte nostru. Sunt finas s'ocasione pro dare fortza a sa limba nostra, in manera seria e moderna. Su sardu tenet totu sas calidades e possibilidades de lu fagher in manera cumpreta, che a totu sas ateras limbas chi si cherent populares e ufitziales in su matessi tempus. + +>>> Si cheres iscrier a TN, incarca inoghe [REDATZIONE TN](mailto:tempusnostru@gmail.com) + + + + +## Sa versione catalana de sa Classificatzione internatzionale de sas maladias + +Sa Classificacio internacional de malalties, 9a revisio. Modificacio clinica (CIM-9-MC) est sa versione in limba catalana de sa International Classification of Diseases, 9th revision,Clinical Modification (ICD-9-CM), publicada dae su guvernu de sos Istados Unidos de America e impreada in paisos medas pro faghere sas istatisticas de sa difusione de sas maladias e de sa mortalidade, e pro archiviare sas istorias clinicas. Custu sistema de classificatzione permitet a s'Autoridade sanitaria de connoschere e de faghere connoschere s'atividade de sos tzentros ospidaleris, sotziusanitarios e de salude mentale + +Sa CIM-9-MC l'atualizant cada duos annos pro b'agiunghere sas novidades de su testu americanu. Dae sa de ses editziones, su Dipartimentu de sa Salude at pedidu s'agiudu de su Tzentru de Terminologia TERMCAT, pro faghere una revisione e atualizatzione terminologica cumpreta de sa tradutzione in catalanu. + +Custa opera, rennovada e adatada a sos bisongios de sa documentatzione medica, agiuat sa registratzione istandardizada de sos datos sanitarios, chi non si nde podet faghere a mancu pro sa calidade de sa gestione ospidalera, s'abbaloramentu de s'atentzione, sos istudios epidemiologicos e clinicos e su funtzionamentu bonu de sos servitzios sanitarios. In prus, ponet a disponimentu de sos usuarios una cantidade manna a beru de terminologia medica. + +Sarvadore Serra + + + + +## Unu cursu de limba friulana in internèt + +Sarvadore Serra + + + + +## Su partidu indipendentista gallesu aberit unu situ informàticu + +Su partidu indipendentista prus mannu de su Galles, su Plaid Cymru, at postu in andare un'initziativa noa pro bogare a campu argumentos in favore de s'autodeterminatzione. Si tratat de WalesCan.com, una pagina informatica in ue b'at videos de sos cumponentes de su partidu - che a su parlamentare Adam Price - e finas testimonias de "gente de su caminu", cun parreres chi furriant a inghiriu de chistiones comente sas cunseguentzias de indipendentzia pro sa sotziedade gallesa. Pro narrere, si faeddat de s'idea chi a essere indipendentista est a essere "anti-inglesu", o de s'opinione chi "su Galles est tropu poveru pro essere indipendente". Sa pagina dat sa possibilidade de cumentare sos videos e dibatere sa chistione de s'autodeterminatzione, tantu in limba inglesa comente in limba gallesa. B'at finas possibilidades interativas, che a su ligamene cun unu grupu de Facebook o unu canale YouTube. + +Cunforme a un'inchesta reghente, su 13% de sos gallesos est in favore de s'indipendentzia. A parrere de Adam Price, su Plaid Cymru diat podere otennere sa majoria pro s'annu 2020. + +Sarvadore Serra + + + + +## Su testamentu de Angelica Seque + +"Die de friargiu 1690 Mamuyada. + +In Dei nomine sit omnibus notum de comente Angelica Seque relita de su quondam Sebastianu Zanzu de sa presente Villa, acatandesi in sa domo, lectu et habitassione sua detenta de infirmidade corporale de sa quale intendet passare custa a sa mengius vida pro sas cosas a issa bene vistas et comente este istatuidu a sos chi viven in custa valle de Lagrimas, atestante omnibus hominibus semel mori ordinat et faguet su siguente testamentu validu et irrevocabile de su modu siguente." + +Cun custu preambulu, ingalanidu dae elementos latinos e ispagnolos, cumintzat su testamentu in limba sarda de Angelica Seque, iscritu in sa Mamujada de su seculu 17 cun su ministeriu de su notaju Juan Gavino Casula. Su testu cumpretu si podet agatare in su libru "Mamoiada, il racconto del tempo", de Giacomino Zirottu, ed. Solinas - Ollsys cmputer 2004, e finas in su situ informaticu www.mamoiada.org. + +Calicunu si podet ispantare de su fatu chi custu testamentu l'apant fatu in limba sarda e non, pro narrere, in ispagnolu o in catalanu. Sa beridade est chi su sardu l'ant impitadu in sos atos publicos pro tempus meda a pustis de sa perdida de s'indipendentzia chi b'est istada cun sa derrota de Seddori in su 1409. A dolu mannu, documentos medas si sunt perdidos, in sos seculos. Ma galu si nde podet agatare, in sos archivios e in sas domos privadas. E tando, tocat de si dare de ite faghere, pro bogare a campu custu patrimoniu culturale mannu. + +Sarvadore Serra. + + + + +## Ogiastra e Tàtari paris pro sa limba + +Un'ateru passu a dae in antis in s'isvilupu de una politica linguistica pro sa limba nostra. Sa provintzia de Ogiastra e sa de Tatari ant formadu su primu nucleu de su Coordinamentu de sa Minoria linguistica sarda, abertu a s'adesione de sas ateras provintzias sardas. Non b'at bisongiu de narrere cantu custu est importante pro ligare a pare s'atividade de sos operadores de totu sa Sardigna, evitende interventos "partzellizados", diferentes s'unu dae s'ateru pro ideas e prospetivas.In ateras paraulas, non si podet dassare totu a su "santarrangiadi" linguisticu, ma tocat a tennere semper una visione "globale" de su problema. + +Como, s'isperu est chi sas ateras provintzias cumprendant s'importantzia de totu custu. E, mescamente, est pretzisu chi lu cumprendat sa Regione Sarda. Ugo Cappellacci e sos suos ant a sighire a su nessi in custu sas orminas de Renato Soru? L'amus a bidere. + +In s'interi, su 16 de abrile in Tatari b'est sa prima manifestatzione comuna de su Coordinamentu. In sa Sala Angioi de sa Provintzia, a sas ses de sero, b'at una cunferentzia dedicada a s'argumentu "Toponomastica, mustra bia de s'identidade nostra". Ant a saludare Alessandra Giudici, presidente de sa Provintzia de Tatari, Sergio Mundula, assessore de sa Cultura de sa Provintzia de Tatari e Giorgio Murino, assessore de sa Cultura de sa Provintzia de Ogiastra. Ant a faeddare Mauru Maxia, istudiosu de limba sarda, e Diegu Corraine, diretore de s'ULS de sa Provintzia de Ogiastra. + +Sarvadore Serra + + + + +## Tibet: prus de 50 anos de ocupatzione tzinesa + +Su 10 de martzu de su 1959 sos Tibetanos, suta de su dominiu tzinesu dae su 1950, si bortant contra a sos ocupantes. S'esertzitu tzinesu faghet prus de 87.000 mortos tibetanos e nd'impresonat migias e migias, custringhende su capu ispirituale tibetanu, su Dalai Lama, a fuire e a pedire asilu politicu in Ìndia. + +In su mese de martzu de su 2008, sos Tibetanos istracos de sa negatzione de sos deretos issoro e de sas libertades, si sunt bortados torra contra a su dominiu tzinesu in Lhasa e in totu su Tibet. Su resurtadu est istadu: chentinas de mortos e a su nessi 8000 arrestados. + +Sa repressione, pero, no est agabbaa mai e, a chimbanta annos dae sa prima rebbellia, timende ateras manifestatziones contrarias, s'esertzitu tzinesu at cungiadu sas fronteras a su turismu e est presente in totue. + + + + +## Nunavut: 10 annos de autonomia pro sos Inuit de su Canadà + +Nche sunt colados 10 annos dae sa 1 die de abrile de su 1999, cando su guvernu federale de su Canada at aprovadu sa creatzione de su NUNAVUT, unu territoriu autonomu estesu unos 2,1 milliones de km² de terra e abba (unas sete bias su territoriu de Italia), in sa parte setentrionale de s'istadu canadesu. Sa capitale est Iqaluit, in s'isula de Baffin. In su 2006, sa populatzione fiat de unos 30.000 abitantes, s'85% de etnia Inuit. +Che in cale si siat ateru territoriu de sa federatzione canadesa, su Capu de s'Istadu, cramadu finas Commissioner (Cumissariu), est nominadu a livellu federale dae su Ministru pro sos Afares Indianos e s'Isvilupu de su NNord. Ma si tratat de unu ruolu simbolicu, ca su podere beru esecutivu est praticadu dae su primu ministru, eleghidu dae s'assemblea legislativa, eleghida dae sos tzitadino. Su primu ministru de como, in carriga dae sa formatzione de su Territoriu in su 1999, est Paul Okalik. +Sa limba materna de su 75 % de sos pitzinnos de su territoriu est su inuktitut, ma totu sas iscolas, 24 in totu, funtzionant in inglesu (francu s'iscola frantzesa de Iqaluit). Pro ite? Ca sa Carta de sos deretos e libertades de su Canada e sa Lege subra de sas limbas ufitziales de su Canada, in pratica, non sunt aplicadas. E tando? S'arriscu est chi, in sa pratica, s'impongiat in manera definitiva s'inglesu e su frantzesu, sende chi formalmente est reconnotu s'inuktitut! + +> In sa fotografia: sa sede de su Parlamentu de Nunavut + + + + +## A PIAZZETTA.com + +Si narat A PIAZZETTA.com. S'autodefinit "blog scherzosu puliticamente scurrettu e certe volte appena gattive", pretzisende chi in custa revista eletronica si faeddat de totu in limba corsicana, dae Britney Spears a Jean François Bernardini, dae Corsica Sera a Jack Bauer. + +Medas sos argumentos, dae sa naschida de unu tzertficadu pro sa limba corsicana a sa chirca de maistros bilingues; ma si faeddat finas de sas traditziones populares de custa isula. + +E b'at una cosa interessante e trista in su matessi tempus: sa "carta di a bettunizazione", est a narrere un'elecu de sos giassos protetos chi sunt arrischende de essere prenados de catramu e de tzimentu.Forsis bi diat cherrere a l'amaniare finas in Sardigna una "carta" gai! + +Sarvadore Serra. + + + + +## Die de cunfrontu de sas minorias linguìsticas de Itàlia + +Pro sa DIE DE SA SARDIGNA, su Tzirculu Culturare Sardu Maria Carta de Rovereto at promovidu e organizadu una Die de cunfrontu intre rapresentantes de sas minorias printzipales de s'istadu italianu, a deghe annos dae s'emanatzione de sa Lege 482. Pro cunsentire a sos sotzios e a su publicu interessadu de leare parte a s'addoviu, sa manifestatzione la faghent su _25 de abrile_. +Est un'ocasione importante meda, ca, colados 10 annos, s'aplicatzione de sa Lege presentat problemas e difetos in totue, su primu de totus su fatu chi su dinare destinadu a progetos de politica linguistica est coladu dae sos 9 milliones e mesu de su 1999 a prus padu de 2 in su 2009. + +La paraula de ordine de s'addoviu est "**_Le lingue c'e il mondo, non tagliamole!"_** + +Custu est su **_programa_**: + +Le 12 altre lingue dello stato italiano a dieci anni dalla Legge 482 + +ore 9.00 > Saluto del presidente del Circolo M. Carta _Giovanni Sotgi_a + +e del sindaco di Rovereto _Guglielmo Valduga_ + +ore 10.00 > Relazioni sulle situazioni delle diverse lingue a confronto: + +SARDO: _Diego Corraine_, direttore Ufitziu de sa Limba Sarda, provincia dell'Ogliastra; + +FRIULANO: _William Cisilino_, presidente dell'Istituto Ladin-Furlan; _Carli Pup_, coordiantore Comitato 482-Friuli + +LADINO: _Marco Viola_, dirigente del servizio per la promozione delle minoranze linguistiche per la Provincia autonoma di Trento + +_Fabio Chiocchetti_, direttore dell'Istituto culturale ladino, Vigo di Fassa; + +SLOVENO: _Ziva Gruden_, direttrice Scuola bilingue di S. Pietro al Natisone; + +_Peter Cernic_, presidente della Consulta slovena + +ore 16.00 > Tavola rotonda con la partecipazione dei relatori sul + +Futuro delle lingue minoritarie e della Legge statale 482/99 99 +Futuro delle lingue minoritarie e della Legge statale 482/99 99 +................................................................ +Rovereto, 25-4-2009 +Sala MART +................................................................ +Promovet e organizat: +_Tzirculu culturare sardu Maria Carta de Rovereto_ + +Collaboratzione: +_-Ufitziu de sa Limba Sarda de Ogiastra +-Comitadu 482 / Friuli +-Comitadu 482 / Sardigna_ + +red + + + + +## Sa currente reintegratzionista de sa limba galitziana + +Sarvadore Serra + + + + +## Spostare il centro del mondo. La lotta per le libertà culturali + +Tradutzione: Cristina Lombardi-Diop +Editore: Meltemi +Data de Publicatzione: 2000 +Collana: Ricerche +ISBN: 88-8353-032-2 +Pazinas: 216 +Preju: 16,53 euros + +Thiong'o, cumbintu chi onzi iscritore devat iscrier in sa limba sua naturale, in su 1977, at cumintzadu a iscrier in kikuyu, abandonende s'inglesu chi l'aiat fatu famadu, e s'at cambiadu su numene orizinale de **James Thiong'o Ngugi. Pro custu, su guvernu Kenyatta in antis nche l'at cravadu a presone e a pustis nche l'aiat esiliadu. + +In custu libru, s'autore publicat istudios chi moent dae un'idea crara: s'Otzidente si cunsiderat su Tzentru de su mundu; controllat su podere culturale, gasi comente controllat su podere politicu e economicu. Duncas, non si podet fagher a mancu de iscostiare custu Tzentru pro liberare sas culturas de su mundu dae s'agoruu de su natzionalismu de dominiu, dae sa classe, dae sa ratza, dae su sessu. + +Thiong'o, in custas pazinas, dat fortza a custu argumentu chi in sos urtimos annos dominat totu s'atividade literaria, teatrale, de istudiu, e sos cursos universitarios propostos in s'esiliu americanu suo. + + + + +## SA DIE DE SA SARDIGNA 2009 + +Ugo Cappellacci, su presidente de su Guvernu sardu, in su discursu chi at fatu in ocasione de sa Die de sa Sardigna, in s'aula de su Cussigiu regionale, at faeddadu de limba sarda comente segunda limba de sa Republica italiana e de natzione sarda distinta dae sa natzione sarda. Est importante meda su chi at naradu, est signale chi s'amore pro sa natzione e sa limba sarda podent essere de manca e de dereta. Sunt paraulas ocasionales o sunt elementos noos de su programa de guvernu? No nd' ischimus. Su fatu istat chi las at naradas, e in un'ocasione a beru de importu. Duncas nos isetamus chi siat coerente e cunseguente cun una bisione "natzionale" sarda de sos problemas fundamentales de sa terra nostra. Tenimus, duncas, s'isperu chi cunfirmet sa voluntade de ponnere in pratica totu sas atziones in favore de s'unidade e isvilupu ufitziale de sa limba sarda e de sas ateras limbas de Sardigna reconnotas, e chi si diat ite faghere cun su guvernu de s'istadu italianu pro aumentare sos finantziamentos de sa Lege 482 chi sunt torrados belle a nudda. + +Bos proponimus carchi biculu de su discursu de Ugo Cappellacci. + +"Oggi la lingua sarda e riconosciuta e valorizzata da una legge dello Stato in applicazione della Costituzione e i sardi sono , anche se in maniera ulteriormente perfettibile, parte delle minoranze linguistiche italiane. +Il Sardo, seconda lingua della Repubblica come numero di parlanti, dopo quella italiana, assieme al Tabarchino, Gallurese, Sassarese e Catalano d'Alghero, e anche tutelata da una legge regionale, anch'essa ulteriormente migliorabile. +Questo fatto politico innovativo rispetto alla depotenziata realizzazione statutaria vigente originata dal progetto dei Padri dell'Autonomia, che comunque non prevedevano la componente identitaria, ha conseguentemente reso comune e diffusa la identificazione del Popolo sardo con la Nazione Sarda. +In questo senso abbiamo programmaticamente privilegiato i temi della lingua, cultura ed eredita culturale dei sardi come "fattori di distintivita" in quanto conferiscono un'importanza decisiva alle tematiche per il radicamento del senso d'appartenenza. +Esso si sviluppa nell'obiettivo generale della tutela, valorizzazione e sviluppo, accessibilita e messa in rete del patrimonio linguistico, artistico e storico e delle attivita culturali e letterarie dei sardi e base per ogni progetto di progresso economico ed istituzionale. +Di conseguenza e come asse innovativo e portante del mio progetto di governo ho chiaramente affermato con forza e convinzione che la Sardegna e una "Nazione" con proprio territorio, propria storia, identita ed aspirazioni distinte da quelle che compongono la Nazione italiana, ed assomma in se tutte le culture e le civilta che si sono succedute nell'Isola dal prenuragico ad oggi." + + + + +## Unu blog totu in limba sarda + +In su panorama multimediaticu de sa limba sarda, b'est finas unu situ informaticu de sa bidda de Ollolai. Si narat ollolai.blogspot.com. L'at realizadu in Limba Sarda Comuna s'operadora de s'isportellu linguisticu Sara Bussu. Sas categorias de custu blog includent sos bandos, sa descritzione de Ollolai, s'istoria de Ollolai, sas noas, sas poesias e sas traditziones. Medas sos ligamenes cun ateros sitos, e in mesu de custos non mancat su de tempusnostru In mesu de sos argumentos tratados, de importu particulare est su chi pertocat unu seminariu de Limba Sarda Comuna, chi est cumintzadu in ghennargiu e agabat custa chida chi intrat, cun s'urtima letzione e sa cunsigna de sos atestados de frecuentzia. + +Sarvadore Serra + + + + +## Imparare su friulanu a distàntzia + +A faghere una prataforma informatica pro imparare sa limba friulana a distantzia. Su progetu, chi interessat sos friulanos in su mundu, naschet dae un'istudiu reghente chi at bogadu a craru su disigiu mannu de sos friulanos de imparare sa "marilenghe". Custu progetu, chi l'at amaniadu sa Clape Friul dal Mont, l'at a finantziare finas sa Provintzia de Ùdine. "Gratzias a s'impreu de unu situ internet e pro mediu de sas tecnologias prus modernas " at cumentadu su presidente **Pietro ****Fontanini** "amus a podere dare una risposta cuncreta a sa voluntade espressada dae chentinas de curregionales in logu istrangiu, comente est essidu a campu dae s'istudiu fatu in Sudamerica dae un'istudentessa friulana. Dae custu istudiu est resurtadu chi sos emigrados e sos discendentes issoro, mancari faeddent in friulanu, sunt arrischende de ismentigare sa limba issoro pro neghe de sa mancantzia de iscolas e de logos adatos pro custa finalidade, e finas de professores chi siant a tretu de insignare sa gramatica friulana, chi, non nos lu devimus ismentigare, est difitzile a beru a l'imparare". + +Sarvadore Serra + + + + +## Su lèssicu de sos fàrmacos in catalanu + +Est essidu in internet su _Lessicu in de sos farmacos in limba catalana. _ B'at 2.828 denominatziones de sos farmacos de impreu prus comunu, cun sa categoria gramaticale issoro, sos mecanismos de atzione prus frecuentes e sas currispondentzias in ispagnolu, frantzesu e inglesu.. + +Totu sos termines si podent consultare pro mediu de tres protzedimentos: moende dae sas denominatziones de sos farmacos, ordinadas alfabeticamente, in cale si siat de sas bator limbas (catalanu, ispagnolu, frantzesu o inglesu); moende dae sas atziones terapeuticas suas; impreende sa _Cerca_, chi mustrat totu sas ischedas chi cuntenent sa paraula consultada. + +Sarvadore Serra + + + + +## Rete Realiter + +Realiter est sa rete panlatina de terminologia chi ponet in pare pessones, istitutziones e organismos de paisos de limbas neolatinas chi traballant in manera ativa in terminologia. Sa segretaria est in Parigi, in ue b'est sa Diretzione de Terminologia e Industrias de sa Limba de s'Unione Latina. + +Sa rete Realiter tenet comente obietivu generale su de favorire unisvilupu armonicu de sas limbas neolatinas, tenende in contu s'origine issoro comuna e su fatu chi totu sas limbas romanicas presentant modellos de formatzione lessicale a curtzu s'unu a s'ateru, e utilizant formantes chi s'assimigiant. In cuncretu, sa rete si proponet custos obietivos ispetzificos: + +Non b'at bisongiu de crarire cantu custu est importante pro sa limba nostra. A intrare in manera organica e permanente in custu tzircuitu diat cherrere narrere, pro su sardu, a essire dae cussa casta de ghetu dialetizante e folclorizante in ue nche lu cheret cravare calicunu, e a tennere, in cambiu, unu respiru internatzionale chi li permitat de creschere in totu sos setores de sa connoschentzia. + +Sarvadore Serra + + + + +## Botzada, in parte, sa lege pro sa limba friulana + +Sa Corte Costitutzionale, cun sa sententzia n.159/2009, at decraradu s'illegitimidade de chimbe articulos, de sos ses impugnados, de sa lege regionale de su Friuli Venezia Giulia n 29 de su 2007 a propositu de 'Normas pro sa tutela, abbaloramentu e promovimentu de sa limba friulana''. + +Sa detzisione de sa Corte l'ant depositada oe. Su ricursu a sa Consulta l'aiat presentadu in su mese de freargiu de su 2008 su Guvernu Prodi, ca a parrere suo sa lege votada dae sa regione Regione fiat contraria a ateras leges de s'Istadu, mescamente sa lege 482/99 subra de sas minorias linguisticas e istoricas de s'Istadu italianu. + +Sa sententzia nche bogat su prus de sas innovatziones introduidas dae sa lege regionale, mescamente sas de su setore iscolasticu. Paris cun sas segadas de su Guvernu Berlusconi a sa lege 482/99, custu est unu dannu mannu non pro su friulanu ebbia, ma pro totu sas minorias linguisticas de Italia. + +Sarvadore Serra. + + + + +## Sa dereta ispagnola contra a catalanu, bascu e galitzianu + +Su candidadu printzipale de su Partido Popular ispagnolu pro sas eletziones europeas, Jaime Mayor Oreja, at naradu chi su catalanu, su bascu e su galitzianu non diant devere essere ufitziales in s'Unione Europea. + +Faeddende in unu dibatidu eletorale, Mayor-Oreja at finas bantadu su bisaju suo chi nch'aiat bogadu s'usu de su bascu dae domo; pro custu, narat Mayor, su giaju resessiat a dominare siat su bascu siat s'ispagnolu "in manera naturale". Isse at contadu custa istoria pro giustificare sos "cumbinchimentos personales suos" e pro criticare su modellu de imersione in sa limba catalana; a parrere suo, custu proat "s'importantzia de mentes abertas, bonas a cumprendere chi sa cosa prus de importu est sa capatzidade de comunicare", e chi sas limbas "non sunt politicas". + +Su catalanu, at pretzisadu Mayor Oreja diat devere essere difesu in Catalugna, ma custu non cheret narrere chi devet essere ufitziale in s'Unione Europea. + +Isse at agiuntu chi su "disafiu" pro bascos, catalanos e galitzianos no est a promovere sas limbas issoro a livellu europeu, ma a agiuare s'ispagnolu, chi "diat devere essere sa segunda limba de s'Unione Europea". + +Faeddende galu de s'importantzia de s'ispagnolu, isse at naradu chi "oe non tenet su tratamentu chi meritat in s'Unione Europea", agiunghende chi, " s'arresonu mannu a pitus de su tempus benidore de s'Europa est comente faghere a manera chi, in prus de s'inglesu, s'atera limba manna siat s'ispagnolu." + +Sarvadore Serra + + + + +## Groenlàndia: vitòria istòrica de sos indipendentistas in sas eletziones legislativas + +Su IA (Comunidade Inuit), primu partidu de opositzione, at tentu su 43,7% de sos votos, in aumentu de su 21,3% a cunfrontu de sas eletziones de su 2005, devenende su primu partidu in su Landsting, su parlamentu locale, de custu territoriu semiautonomu danesu in s'Atlanticu de su Nord. +Su Siumut s'est firmadu a su 26,5%. Duncas, dae cando in su 1979 est istadu sa mente e sa fortza chi aiat otentu s'instauratzione de s'autonomia interna de s'isula, at tentu eris sa peus derrota. +Su partidu liberale Atassut, membru de sa coalitzione de in antis cun Siumut, at perdidu prus de su mesu de sos votos suos, otenende su 10,9% de sos votos. Sos Democraticos (opositzione) ant perdidu su 9,9% de sos votos torrende a su 12,7%. + +In custa manera, IA, chi at bintu, otenet 14 iscannos de sos 31 chi formant su parlamentu locale, sighidu dae Siumut cun 9, sos Democraticos cun 4, Atassut cun 3 e dae su Katusseqatigiit Partiiat cun 1. +Su presidente de IA, Kuupik Kleist, at ringratziadu sas chentinas de militantes chi, cun sa bandera ruja in manos, fiant festende sa vitoria in una palestra de sa capitale prena a isticu. + +Custas eletziones antitzipadas (6 meses in antis de sa fine naturale) fiat istada cunvocada dae su primu ministru Hans Enoksen (Siumut), chi teniat s'isperu de essere cunfirmadu dae sos Groenlandesos, a pustis chi aiat otentu dae sa Danimarca un'istatutu de autonomia manna, chi at a intre in vigore su 21 de lmpadas de su 2009, custu mese. +Custu istatutu, chi aberit su caminu a s'indipendentzia, est istadu aprovadu dae prus de su 75% de sos eletores in unu referendum de su mese de santugaine coladu. + +Ma su partidu Siumut nch'est abbarradu tentu in iscandulos de abusu de podere e gastos ispropositados de sos rapresentantes suos, chi nche l'ant fatu perdere polpularidade e... su podere. + +> in sa fotografia: Kuupik Kleist + + + + +## François Alfonsi, deputadu corsicanu in Europa + +François Alfonsi, portaboghe de su PNC (Partidu de sa Natzione Corsicana) e rapresentante de sa "Federation regions et peuples solidaires", est istadu eleghidu deputadu in su Parlamentu europeu in sa Lista "Europe Ecologie", ghiada dae Daniel Cohn-Bendit e dae s'altermondialista Jose Bove. + +Alfonsi est naschidu in Ajacciu in su 1953 e in su 1983 est intradu in sa UPC (Unione de su populu corsicanu). Cun custu movimentu est intradu in s'Assemblea de Corsica dae su 1987 a su 1998. In su 2002, paris cun Jean-Christophe Angelini, est unu de sos capos de su PNC, chi est sa cara noa de s'UPC. +"A tennere rapresentantes in Bruxelles e in Istrasburgu, cheret narrere a dare pesu a sos interessos de sa Corsica in ue b'at importu chi tengiat pesu" at naradu Alfonsi. Semus seguros, calu connoschimus, chi mancari solu, Alfonsi s'at a dare ite de faghere pro rapresentare in manera forte sa Corsica in su parlamentu europeu e pro dare boghe finas a sos movimentos de sas natziones de s'istadu frantzesu, ma finas de sa Sardigna. + + + + +## Unu seminàriu de limba sarda comuna + +Sunt istados cunsignados, in Ollolai, sos atestados de partetzipatzione a su seminariu de sardu (LSC). + +Sas letziones las at fatas s'operadore de s'isportellu linguisticu de sardu de Ollolai, Sara Bussu, dae su 14 de ghennargiu a su 6 de maju de su 2009. +Sos frecuentantes ant imparadu sas normas ortograficas de sa Limba Sarda Comuna (limba iscrita ufitziale de s'aministratzione publica de sa Regione Sarda). + +red + + + + +## Su Montenegro at votare pro s'indipendèntzia? + +Su 21 de maju de ocannu, 466.079 eletores montenegrinos ( de 600.000 abitantes in totale) ant a istabilire cun su votu issoro ite cherent fagher pro su tempus benidore: indipendentzia o unione galu cun sa Serbia. + +Sa die de su votu ant a dever risponder a sa pregonta, cun EI o NONO, cunforme a sas regulas cussizadas dae sa UE: "Cherides chi sa republica de Montenegro si fagat istadu indipendente e siat unu suzetu de deretu internatzionale". + +Su parlamentu montenegrinu at devidu atzetare sa boluntade de sa UE, ca si non custa no atzetat su resurtadu de su votu. Pro reconnoscher s'indipendentzia, sa UE imponet un'afluentzia minima a sas urnas de su 50% e a su nessi unu 55% de EI. Sa UE at finas ispetzificadu chi onzi boicotazu de su referendum fatu dae sos contrarios a s'indipendentzia at a invalidare sos resurtados. + + + + +## S'insignamentu in limba gallesa + +Jane Hutt at reconnotu chi b'at mancantzias in totu s'insignamentu, chi issa at cualificadu irregulare e incunsistente, e at naradu chi s'obietivu de su programa est chi totu sos pitzinnos de su paisu potzant atzedere a s'educatzione in gallesu, e chi b'apat continuidade "finas a s'educatzione universitaria e in sos logos de traballu ". + +In tzifras, su Guvernu previdet chi su numeru de pitzinnos de 7 annos iscolarizados in gallesu colet dae su 21% de como a su 25% dae inoghe a su 2015. Un'atera prioridade est a invertire sa tendentzia atuale a si furriare a sa limba inglesa comente s'avantzat in sos cursos.. Pro faghere custu, tocat a megiorare sa formatzione de sos professores e a incrementare su status sotziale de sa limba in intro e in foras de s'iscola.. + +Sarvadore Serra + + + + +## Robert Lafont, iscritore e linguista otzitanu, est mortu + +A s'edade de 86 annos, Robert Lafont, iscritore otzitanu e professore universitariu, si nch'est mortu eris (24-6-09) in Firenze, in ue istaiat dae unos cantos annos +Naschidu in Nimes (Otzitania, Frantza) in su 1923, Robert Lafont est istadu una de sas banderas de s'otzitanismu e de sa gherra in favore de sas limbas de sas natziones sena istadu in Europa. +Romanzieri, poeta, dramaturgu, in otzitanu, frantzesu, italianu, Lafont cumintzat in su 1946 cun "Paraulas au vielh silenci" e sighit finas cun operas de istudiu comente La revolution regionaliste, Decoloniser la France e La Nation, l'État et les Regions, pro gherrare contra a su "colonialismu internu", su colonialiasmu de sos istados europeos contra a sas natziones e populos inglobados in intro de sas lacanas issoro. +Ma Robert Lafont est istadu finas militante politicu, in 1962 in mesu de sos mineris de Decazeville. Binti annos a pustis, in sos annos '70, est istadu unu de sos teoricos e atores de su movimentu otzitanista. "Viure al pais" (Istare in logu nostru) fiat sa boghe de su movimentu de tando e finas s'idea de Lafont. +En 1974, Robert Lafont disinnat de essere «su candidadu de sas minorias» in sas eletziones pro sa presidentzia de sa Republica frantzesa. Un'ocasione pro faghere intendere sa boghe de s'Otzitania, ma sa candidadura no at at a essere validada pro problemas formales. +In s'urtimu libru publicadu "L'État et la langue" (S'Istadu e sa limba, 2008), Robert Lafont at ammustradu comente su podere istatale de sos tzentralismos, dae s'Imperiu romanu a sa III Republica, aiat impostu una limba ufitziale contra a totu sas ateras. + +Robert Lafont fiat amigu nostru e interessadu finas a sa Sardigna. L'amus addoviadu in medas ocasiones e dae isse amus imparadu meda, in contu de linguistica de sas limbas natzionales emergentes e in contu de gherra de sas natzionalidades pro sa libertade. Custas pagas rias siant sinnale de dolu e de ammentu. + +Diegu Corraine + + + + +## Duas die pro sa limba sarda in Orosei + +Numenes de logu + +I nomi di luogo in Sardegna tra + +toponomastica storica e politica linguistica + +Primo Seminario regionale di studi sulla toponomastica + +nellambito del progetto Atlante Toponomastico Sardo + +Orosei (Nuoro), Club Hotel Marina Beach + +11-12 luglio 2009 + +Sabato 11 luglio 2009 + +Ore 9,30-10,00 + +Saluto delle autorita + +Ore 9,30-13,30 + +Metodologia e problemi di costruzione di un Atlante Toponomastico Sardo + +Coordina: Antonina Scanu, Direttore Generale Beni Culturali + +Margherita Satta, Universita di Sassari, Il progetto dellAtlante Toponomastico Sardo + +Giulio Paulis , Universita di Cagliari, Elementi di conservativita, dinamiche di cambiamento e decadenza dei toponimi sardi + +Giuseppe Scanu, Universita di Sassari, Atlante Toponomastico Sardo e cartografia regionale + +Maurizio Virdis, Universita di Cagliari, Gli studi di toponomastica sarda: riflessioni e prospettive + +Rita Vinelli, Responsabile del Settore Informativo Territoriale - Servizio informativo e cartografico regionale - Direzione generale della pianificazione urbanistica territoriale e della vigilanza edilizia Regione, relazione SITR + +Ore 16,00  19,00 + +Problemi e criticita nella realizzazione di una segnaletica e cartellonistica bilingue + +Luz Mendez , Galizia, + +Marco Stolfo, Friuli , Regione Friuli Venezia Giulia + +Diego Corraine, Sardegna, Provincia Ogliastra + +Marco Viola , Trentino, Provincia Autonoma, di Trento + +________________ + +Domenica 12 luglio 2009 + +Ore 10,00-13.00 + +La politica delle minoranze linguistiche in Sardegna e in Italia  Tavola rotonda + +Partecipano: + +Maria Lucia Baire, Assessore regionale della Pubblica Istruzione, Beni Culturali, Informazione, Spettacolo e Sport, + +Roberto Molinaro, Regione Friuli Venezia Giulia, Assessore della Pubblica Istruzione, + +Attilio Dedoni, Presidente dellOttava Commissione del Consiglio Regionale della Sardegna, + +Giovanni Frau, Universita di Udine + +Paolo Pillonca, scrittore + +Michele Pinna, Istituto Camillo Bellieni, Sassari + +Gianfranco Pintore, scrittore + +Mario Carboni, Comitadu de sa Limba Sarda + +Conclude: + +Ugo Cappellacci, Presidente della Regione + +red + + + + +## Unu seminàriu de limba sarda comuna + +Sunt istados cunsignados, in Ollolai, sos atestados de partetzipatzione a su seminariu de sardu (LSC). + +Sas letziones las at fatas s'operadore de s'isportellu linguisticu de sardu de Ollolai, Sara Bussu, dae su 14 de ghennargiu a su 6 de maju de su 2009. +Sos frecuentantes ant imparadu sas normas ortograficas de sa Limba Sarda Comuna (limba iscrita ufitziale de s'aministratzione publica de sa Regione Sarda). + +red + + + + +## Un'inchiesta demoscòpica in Galìtzia + +Dae un'inchiesta demoscopica fata de reghente in Galitzia resurtat chi su 50.3% de sos abitantes de custu paisu tenent su galitzianu comente limba materna. Resurtat finas chi petzi su 3% de sos chi istant in Galitzia si cunsiderant ispagnolos ebbia. Su 24.2% sunt creschidos bilingues, imparende siat su galitzianu, siat s'ispagnolu. + +Totu custu b'est in unu traballu fatu dae su CIS , « Centro de Investigaciones Sociologicas » (Tzentru de Istudios Sotziologicos). + +S'istudiu, cumpretadu in martzu a pustis de sas eletziones de su Parlamentu Galitzianu e publicadu in custas dies, mustrat chi petzi su 24.9% reconnoschet su castglianu comente limba materna. + +Politicamente, petzi su bator - unu de sos 3.000 chi ant rispostu si sunt decrarados natzionalistas galitzianos. + +Su 62% de sos galitzianos sunt cuntentos de su gradu atuale de autoguvernu chi sas Comunidades Autonomas de Ispagna tenent. + +Sete de deghe tzitadinos si cunsiderant galitzianos e ispagnolos in sa matessi mesura.. Belle su 20% si intendent prus galitzianos chi no ispagnolos. + +Su 3.8% si cunsiderant petzi galitzianos, contra a su 3% chi si cunsiderant ispagnolos ebbia. + +Su CIS est un'entidade indipendente ligada a sa Presidentzia de su Guvernu Ispagnolu. L'ant fundadu in su 1977 pro istudiare sa sotziedade ispagnola mescamente cun chircas demoscopicas. + +Ligamenes: + +Sarvadore Serra + + + + +## Su TERMCAT pùblicat in lìnia su ditzionàriu de archeologia + +Su TERMCAT publicat in linia unu ditzionariu de archeologia chi collit belle duamigia termines catalanos cun definitzione, indicatzione de area tematica e ecuivalentes in ispagnolu e in inglesu. In s'opera b'at termines relativos a sa teoria, su traballu in su campu e in su laboratoriu, sos fraigos e s'interpretatzione issoro, e tratat aspetos diferentes comente sa numismatica, sas tecnicas de datatzione o sos metodos de iscavu. + +Est sa versione in internet de su _Diccionari d'arqueologia_, elaboradu in su 2002 dae Lluis Garcia, Josep Miret, M. Teresa Miro e Genis Ribe, cun sa consulentzia terminologica e s'editzione de su TERMCAT, e patrotzinadu dae "ArqueoCat", "Arqueociencia Serveis Culturals", "Atics" e "Codex Arqueologia i Patrimoni". + +Sos termines si podent consultare moende dae sas denominatziones in cale si siat de sas limbas includidas, pro mediu de sos sumarios alfabeticos o impreende sa bentana de _Cerca_, chi permitet de visualizare totu sas ischedas terminologicas de sa paraula consultada, siat comente parte de una denominatzione, siat comente parte de una definitzione. + +Ligamene: www.termcat.cat. + +Sarvadore Serra + + + + +## A propòsitu de iscrariòngiu + +_S'iscrariongiu est un'atividade artigiana praticada in Ollolai e in ateras biddas de Sardigna dae s'epoca nuragica (comente testimoniant unos cantos bronzetos e tzeramicas). +Iscrariant petzi sas feminas. Si sa gente bidiat carchi tziu iscrariende lu contaiant a ditzu e li poniant crobe. Fiat unu de sos traballos chi agiudaiat a trampare sa vida._ + +_De iscraria si faghent istergios de impreu e de misuras diferentes: corbes, mesu-corbes, canisteddas, cherrigos, coghingiolas e iscatuleddos._ + +Sarvadore Serra + + + + +## Pro una limba sarda ufitziale in sa sotziedade e in su territòriu + +Sas Leges e sa voluntade de una parte manna de sos Sardos diant cherrere chi su sardu siat ufitziale in Sardigna in cada ambitu e impreu. Ma pro otennere custu resurtadu bi cheret finas voluntade politica e progetos craros. Pro ponnere in pratica custu deretu istoricu e culturale nostru, a manera chi su sardu siat torra ufitziale in Sardigna comente est istadu a su nessi pro bator seculos de su millenniu coladu, bi cheret una fortza populare semper prus manna chi custringat sos politicos a movere sos passos giustos. Pro faeddare de sa cunditzione de sa limbas sarda oe, de sa modernizatzione e sistematzione sua, de sas ateras limbas de Sardigna, s'ULS est cumintzende a proponnere una cunferentzia in sas biddas interessadas pro discutere s'argumentu: + +Su primu de custos apuntamentos est in **ALÀ, 17 TRÌULAS 2009, Palatu Corda*Colonna, carrera de Tirsu, a sas 18 h 30**. +At a faeddare de su tema: **Diegu CORRÀINE**, diretore de su Progetu in Rete "In Sardu, sa limba nostra" e de s'ULS de sa Provintzia de Ogiastra. Ant a saludare sos presentes: **Francesco PITZALIS**, sindigu de Ala, **Roberto METTE** e **Franco CASU**, assessores de su Bilantziu e de sa Cultura + +_Su patronadu de s'addoviu est de: +-sa Comuna de ALÀ +-su Coordinamentu de sa Minoria Linguistica sarda (Provintzias de Ogiastra e Tatari) +-sa Provintzia de Tatari +-sa Provintzia de Ogiastra_ + +red + + + + +## Sa relatzione intre sa trasmissione de sas culturas e sa trasmissione de sos limbàgios + +Sa cunferentzia annuale de sa Cumpartetzipatzione pro sa Diversidade (Partnership for Diversity ), amaniada dae s'EBLUL, s'at a tennere ocannu in Ljouwert - Leeuwarden, Fryslan dae su 28 a su 30 de santugaini subra de s'argumentu "Sa relatzione intre sa trasmissione de sas culturas e sa trasmissione de sos limbagios." + +Sa cunferentzia est coorganizada e ospitada dae su Tzentru de Istudios Mercator e l'ant a faghere paris cun s'assemblea generale annuale de s'EBLUL. + +Sa Cumpartetzipatzione pro sa Diversidade est direta a sos amministradores de sos paisos e regiones de s'Unione Europea in ue b'at politicas multilingues, e at a pretzedere sa riunione finale de Liet-Lavlut su 31 de santugaine (semper in Ljouwert/ Leeuwarden). + +Sa Cumpartetzipatzione punnat a ponnere paris espertos e autoridades regionales e locales, a manera de cumbinare sa connoschentzia academica cun s'esperientzia pratica. + +Sos organizadores ponent in craru s'importantzia de " tennere una base teorica manna, chi siat una ghia adeguada pro sas atziones praticas. Tando, sa finalidade de sa cunferentzia est a elaborare unu programa de atividades, pro mantennere e isvilupare sas limbas minoritarias de s'Europa. Pro custa resone sunt bene bennidos in particulare sos rapresentantes de sos entes regionale e locales, chi tenent sa responsabilidade de promovere sa diversidade linguistica in sos giassos issoro." + +Ligamenes: + +red + + + + +## Programma Erasmus finas pro bascu, catalanu e galitzianu + +Sa Cummissione Europea at annuntziadu chi, dae s'annu academicu 2010-2011, su Programma Erasmus at a finantziare cursos intensivos de bascu, catalanu e galitzianu, limbas coufitziales de Ispagna, pro sos istudentes chi cherent frecuentare sas universidades in ue s'impreant custas limbas. + +Infatis, sos rapresentantes de sos Istados membros de s'Unione Europea ant detzididu de agiunghere bascu, catalanu e galitzianu a s'elencu de sos idiomas pro sos cales cursos preparatorios de limba pro istudentes Erasmus sunt propostos e finantziados dae s'U.E. etotu. + +Finas a como, custos agiudos bi fiant petzi pro sos cursos in sas limbas ufitziales de s'U.E. (francu pro s'inglesu, su frantzesu, s'ispagnolu e su tedescu, sas limbas prus impitadas e insignadas ) gai comente pro s'islandesu, su norvegesu e su turcu. + +Sos cursos intensivos Erasmus dant a sos istudentes s'oportunidade de istudiare sa limba interessada pro unu tempus chi andat dae duas a ses chidas, a manera chi si potzant preparare pro su periodu de istudiu in s'esteru.. In s'annu academicu 2006-2007 prus de 4.000 istudentes ant partetzipadu a custos cursos, chi si faghent in su paisu ospite . + +Ligamenes: + +Cummissione Europea: Rapresentantzia in Barcelona: Cunferentzia Istampa [Catalanu] "[La Comissio Europea aprova finançar els cursos intensius de catala per a Erasmus" + +Sarvadore Serra + + + + +### 12/01/2011 + +## Malta. Una storia linguistica + +### Unu libru semper atuale de Giuseppe Brincat + +Macari siat essidu giai dae annos, nos paret interessante a presenatre torra custu libru e custu modellu de politica linguistica de una limba "minore" ma oramai ufitziale in sa Unione Europea. + +Malta, unu territoriu de petzi 316 km2 e 400.000 abitantes, faghet oramai parte de s'UE. Comente istadu indipendente, tenet su deretu de esser presente in s'Unione cun sa limba istorica sua, su maltesu (il-malti). Custu libru contat s'istoria linguistica de sas isulas de Malta e Gozo e, in particulare, descrier su percursu chi at zutu unu dialetu arabu introduidu a bias de su 1000 a s'istandardizatzione e a su reconnoschimentu comente limba ufitziale in sa Republica de Malta e in s'Unione Europea. + +Pro chie tenet dudas pro sa possibilidade de sa limba sarda de esser ufitziale e de tenner una norma iscrita unica, custu libru de Brincat proponet unu modellu positivu de istandardizatzione e amodernamentu de sa limba. Sa co-ufitzialidade de s'inglesu no at causadu sa debilesa de su maltesu, antis at liberadu su maltesu dae cale si siat cumplessu de inferioridade: il-malti est presente in totu sos sitos ufitziales de s'UE e in sos documentos ufitziales de s'istadu maltesu, in s'aministratzione, in s'iscola, in sos medias, comente su cuotidianu In-Nazzjon e ateros, finas setimanales e mensiles. + +Editore: Le Mani +Data de Publicatzione: 2003 +Collana: Il Mediterraneo plurilingue +ISBN: 88-8012-274-6 +Pazinas: 426 +Preju: 30,00 euros + +Giuseppe Brincat est professore ordinariu in su Dipartimentu de Italianu in s'Universidade de Malta e at publicadu medas operas dedicadas a s'italianu, a sas limbas de su Mediterraneu e a sa limba maltesa. + + + + +## Est torradu a bida su Comitadu pro sa Limba sarda + +Est torradu a bida su Comitadu pro sa limba sarda, naschidu 33 annos a como pro ponnere in caminu sa proposta de lege populare pro su bilinguismu. + +Su Comitadu tenet como custas finalidades: +1) aplicare su Pranu Triennale linguisticu cun sas modificas prus oportunas pro nde creschere s'efetividade de interventu, e cun su mantenimentu de sos istantziamentos in favore de sa cultura assegurados dae sa lege 14 subra de sos benes culturales (patrimoniu immateriale) e dae s'ISRE +2) providere a unu coordinamentu regionale forte de totu sa politica linguistica chi evitet de nche ruere in sos localismos +3) impignare in su collegadu a sa finantziaria chi sunt a puntu de aprovare in Consigiu siendas finantziarias prus mannas pro su sardu in s'amministratzione publica e in s'iscola +4) assumere s'impignu politicu de finantziare in manera decorosa (a su nessi 4 o 5 milliones de euros) sa politica linguistica, moende dae su bilantzu 2010 de iscritura benidora +5) assumere s'impignu de sighire in s'isperimentatzione amministrativa de un' istandard de sa limba sarda, agiuare s'istandardizatzione de sas bariedades alloglotas (aligheresu, gadduresu, tataresu e carlofortinu) e formulare una proposta de grafia ortografica pro sa defensa de totu sos dialetos de sa limba sarda e de sas limbas alloglotas +6) assumere s'impignu de reconnoschere in s'Istatutu ispetziale su sardu comente limba unitaria e, est craru, a tutelare sas bator limbas alloglotas in sos territorios di riferimentu. + +Ligamene: [comitauprosalimbasarda@gmail.com](mailto:comitauprosalimbasarda@gmail.com) + +Sarvadore Serra + + + + +## Duos libros pro ammentare s'abate Escarrè + +Naschidu in Arboç chentu annos a como, Aureli Maria Escarre, abate de Montserrat, at semper difesu sas libertades politicas e sos deretos de sa natzione catalana. In mamentos de s'istoria de custa natzione difitziles a beru, cando sa libertade de espressione no esistiat, s'est impignadu a sa prus arta pro agiuare su progressu de sos catalanos. Pro ammentare su chentenariu suo, sa « Fundacio Aureli M. Escarre pels Drets Col*lectius dels Pobles » at publicadu unu libru, a su cale ant collaboradu autores diferentes: _Aureli M. Escarre abat de Montserrat. __Referent per al futur_. Barcelona: Fundacio Aureli M. Escarre pels Drets Col*lectius dels Pobles, 2008. + +In prus, su presidente de su CIEMEN, Aureli Argemi, est autore de su libru patrotzinadu dae sa comuna de Arboç e illustradu dae Pilarin Bayes: _Petita historia de l'Abat de Montserrat, Aureli Maria Escarre_. Barcelona: Mediterrania, 2009. + +red + + + + +## Istatutu de autonomia de su Paisu Bascu + +#### TÌTULU PRELIMINARE. + +1. Alava, Guipuzcoa e Vizcaya, gai comente Navarra, tenent deretu a formare parte de sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu. + +Cada unu de sos Territorios Istoricos chi formant su Paisu Bascu ant a podere, in intro de su matessi, mantennere o, si in casu, ristabilire e atualizare sorganizatzione e sas istitutziones esclusivas suas de autoguvernu. + +Sa designatzione de sa sede de sas istitutziones comunas de sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu sat a faghere cun Lege de su Parlamentu Bascu e in intro de su territoriu de sa Comunidade Autonoma. + +1. Sa bandera de su Paisu Bascu est sa bicrutzifera, cumposta de aspa birde, grughe bianca supraposta e fundu ruju. + +2. Gai etotu, si reconnoschent sas banderas e insignas propias de sos Territorios Istoricos chi formant sa Comunidade Autonoma. + +1. Seuskera, limba propia de su Populu Bascu, at a tennere, comente su castiglianu, caratere de limba ufitziale in Euskadi, e totu sos abitantes suos tenent su deretu de connoschere e impreare ambas duas limbas. + +2. Sas istitutziones comunas de sa Comunidade Autonoma, tenende in contu sa diversidade sotziu-linguistica de su Paisu Bascu, ant a garantire simpreu de ambas limbas, regulende su caratere ufitziale issoro, e ant a arbitrare e regulare sas mesuras e medios netzessarios pro assegurare sa connoschentzia issoro. + +3. Nemos at a podere essere discriminadu pro resones de limba. + +4. Sa Real Academia de la Lengua Vasca-Euskaltzaindia est istitutzione consultiva ufitziale pro su chi pertocat seuskera. + +5. Sigomente seuskera est patrimoniu de ateros territorios bascos e comunidades, in prus de sos vinculos e currispondentzia chi mantengiant sas istitutziones academicas e culturales, sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu at a podere pedire a su Guvernu ispagnolu chi presentet, si in casu, a sas Cortes Generales, pro s autorizatzione, sos Tratados o cunventziones chi permitant de istabilire relatziones culturales con sos Istados in ue bi sunt cuddos territorios e comunidades, pro mantennere e difundere seuskera. + +1. Pro sos efetos de custu Istatutu ant a tennere sa cunditzione politica de bascos sos chi tengiant sa residentzia, de acordu cun sas Leges Generales de sIstadu, in cale si siat de sos munitzipios chi bat in su territoriu de sa Comunidade Autonoma. + +2. Sos residentes in sesteru, gai comente sos discendentes issoro, si lant a pedire, ant a godire de sos matessi deretos politicos de sos residentes in su Paisu Bascu, si apant tentu surtima residentzia in Euskadi, semper chi mantengiant sa natzionalidade ispagnola. + +Sant a podere unire a sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu ateros territorios o munitzipios chi siant incravados in sa totalidade issoro in intro de su territoriu de sa matessi, cun su cumprimentu de sos recuisitos chi sighint: + +a. Chi pedant sincorporatzione sa Comuna o sa majoria de sas Comunas interessadas, e chi si intendat sa Comunidade o provintzia a sa cale apartengiant sos Territorios o Munitzipios de agregare. + +b. Chi lacordent sos abitantes de custu Munitzipiu o Territoriu cun referendum cunvocadu in manera espressa, previa sautorizatzione chi bi cheret e aprovadu a majoria de sos votos validos. + +c. Chi los aprovent su Parlamentu de su Paisu Bascu e, pustis, sas Cortes Generales de sIstadu, cun Lege Organica. + +1. Sos deretos e deveres fundamentales de sos tzitadinos de su Paisu Bascu sunt sos chi at istabilidu sa Costitutzione + +2. Sos poderios publicos bascos, in sambitu de sa cumpetentzia issoro: + +a. Ant a bigiare e ant a garantire sa pratica adeguada de sos deretos y deveres fundamentales de sos tzitadinos. + +b. Ant a dare impulsu, in manera particulare, a una politica chi punnet a megiorare sas cunditziones de bida e de traballu. + +c. Ant a adotare cuddas mesuras chi ant a punnare a aumentare sos postos de traballu e megiorare sistabilidade economica. + +d. Ant a adotare cuddas mesuras diretas a promovere sas cunditziones e a rimovere sos ostaculos pro chi sa libertade e segualidade de sindividuu e de sos grupos de sos cales faghet parte siant efetivas e reales. + +e. Ant a fatzilitare sa partetzipatzione de totu sos tzitadinos a sa bida politica, economica, culturale e sotziale de su Paisu Bascu. + +#### TÌTULU I. +DE SAS CUMPETẺNTZIAS DE SU PAISU BASCU + +Sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu tenet cumpetetzia esclusiva in sas materias chi sighint: + +2. Organizatzione, regimene e funtzionamentu de sas istitutziones suas de autoguvernu in intro de sas normas de custu Istatutu. + +3. Legislatzione eletorale interna chi interessat su Parlamentu Bascu, sas Giuntas Generales e sas Diputaciones Forales (Diputatziones Locales), in sos termines prevididos dae custu Istatutu e sena pregiuditziu de sas facultades currispondentes a sos Territorios Istoricos, de acordu cun su chi disponet sarticulu 37 de su matessi. + +4. Regimene Locale e Istatutu de sos Funtzionarios de su Paisu Bascu e de sAmministratzione Locale sua, sena pregiuditziu de su chi istabilit sarticulu 149.1.18 de sa Costitutzione. + +6. Normas protzessuales e de protzedimentos amministrativos e economicu-amministrativos chi derivent dae sas particularidades de su deretu sustantziale e dae sorganizatzione propia de su Paisu Bascu. + +7. Benes de dominiu publicu e patrimoniales, chi sa titularidade issoro tochet a sa Comunidade Autonoma, gai comente sas servitudes publicas in materias de cumpetentzia sua. + +8. Montes, istruturas e servitzios forestales, caminos de sartu e pasturas, sena pregiuditziu de su chi disponet sarticulu 149.1.23 de sa Costitutzione. + +9. Agricultura e pastoriu, de acordu cun sordinamentu generale de seconomia. + +10. Pisca in abbas internas, frutos de mare e acuicultura, cassa e pisca fluviale e lacustre. + +11. Istruturas idraulicas, canales e regadios cando sas abbas iscurrant in manera integrale in intro de su Paisu Bascu; installatziones de produtzione, distributzione e trasportu de energia, cando custu trasportu no essat dae su territoriu suo e sa fornidura sua no interesset unatera provintzia o Comunidade Autonoma; abbas minerales, termales e suterraneas. Totu custu sena pregiuditziu de su chi istabilit sarticulu 149.1.25 de sa Costitutzione. + +12. Asistentzia sotziale. + +13. Fundatziones e Assotzios de caratere dotzente, culturale, artisticu, beneficu, assistentziale e similares, si cumprint pro su prus sas funtziones issoro in su Paisu Bascu. + +14. Organizatzione, regimene e funtzionamentu de sas Istitutziones e istruturas de protetzione e tutela de minores, penitentziarias e de reinserimentu sotziale, cunforme a sa legislatzione generale in materia tzivile, penale e penitentziaria. + +15. Ordinamentu farmatzeuticu, de acordu cun su dispostu de sarticulu 149.1.16 de sa Costitutzione, e igene, tenende in contu su dispostu de s articulu 18 de custu Istautu. + +16. Chirca sientifica e tecnica in coordinamentu cun s Istadu. + +17. Cultura, sena pregiuditziu de su chi disponet sarticulu 149.2 de sa Costitutzione. + +18. Istitutziones relatzionadas cun sisvilupu e sinsignamentu de sas Bellas Artes. Artesania + +19. Patrimoniu istoricu, artisticu, monumentale, archeologicu e sientificu, assumende sa Comunidade Autonoma su cumprimentu de sas normas e obligatziones chi istabilat s Istadu pro sa defensa de custu patrimoniu contra a sa tramuda a sesteru e a sespoliatzione. + +20. Archivios, Bibliotecas e Museos chi non siant de titularidade istatale. + +21. Camera Agraria, de sa Propiedade, Cunfrarias de Piscadores, Cameras de Commertziu, Industria e Navigatzione, sena pregiuditziu de sa cumpetentzia de sIstadu in materia de commertziu esteru. + +22. Collegios Professionales e pratica de sas professiones tituladas, sena pregiuditziu de su chi disponent sos articulos 36 e 139 de sa Costitutzione. Nomina de notarios de acordu cun sas Leges de s Istadu. + +23. Cooperativas, Mutualidades no integradas in sa Seguridade Sotziale e Positos, cunforme a sa legislatzione generale in materia mercantile. + +24. Setore publicu propiu de su Paisu Bascu in cantu non siat interessadu dae ateras normas de custu Istatutu. + +25. Promovimentu, isvilupu economicu e programmatzione de satividade economica de su Paisu Bascu de acordu cun sordinamentu generale de seconomia. + +26. Istitutziones de creditu corporativu, publicu e territoriale e Cassas de Risparmiu, in su cuadru de sas bases chi, subra de sordinamentu de su creditu e de sas bancas, diet s Istadu, e de sa politica monetaria generale. + +27. Cummertziu internu, sena pregiuditziu de sa politica generale de sos prejos, de sa tzirculatzione libera de sos benes in su territoriu de sIstadu e de sa legislatzione subra de sa defensa de sa cuncurrentzia. Fieras e mercados internos. Denominatziones de origene e publitzidade in collaboratzione cun s Istadu. + +28. Defensa de su consumidore e de susuariu in sos termines de sapartadu anteriore. + +29. Istitutzione e regulamentu de Bursas de Commertziu e ateros tzentros de cuntratatzione de mercantzias e de balores cunforme a sa legislatzione mercantile. + +30. Industria, cun esclusione de sinstallatzione, ismanniamentu e tramuda de industrias sugetas a normas ispetziales pro resones de seguridade, interessu militare e sanitariu e cuddas chi tengiant bisongiu de legislatzione ispetzifica pro custas funtziones, e sas chi rechedant cuntratos previos de trasferimentu de tecnologia estera. In sa ristruturatzione de setores industriales, tocat a su Paisu Bascu sisvilupu e sesecutzione de sos programmas istabilidos dae s Istadu. + +31. Ordinamentu de su territoriu e de su litorale, urbanistica e domo. + +32. Ferruvias, trasportos terrestres, maritimos, fluviales e pro funivia, portos, eliportos, aeroportos e Servitziu Meteorologicu de su Paisu Bascu, sena pregiuditziu de su chi disponet sarticulu 149.1.20 de sa Costitutzione. Tzentros de cuntratatzione e terminales de carrigu in materia de trasportos. + +33. Òperas publicas chi non tengiant sa cualificatzione legale de interessu generale o chi sa realizatzione issoro no interesset ateros territorios. + +34. In materia de istradones e caminos, in prus de sas cumpetentzias cuntennidas in sapartadu 5, numeru 1, de sarticulu 148 de sa Costitutzione, sas Diputatziones Locales de sos Territorios Istoricos ant a mantennere in manera integrale su regimene giuridicu e sas cumpetentzias chi tenent o chi, si in casu, ant a otennere cunforme a sarticulu 3 de custu Istatutu + +35. Casino, giogos e iscummissas, francu sas Iscummissas Mutuas Isportivas Beneficas. + +36. Turismu e isport. Tempus liberu e divagu. + +37. Istatistica de su Paisu Bascu, pro sas finalidades e in intro de sas cumpetentzias suas. + +38. Ispetaculos + +39. Isvilupu comunitariu. Cunditzione de sa femina. Politica de sos pitzinnos, de sos giovanos e de sa de tres edades. + +1. Est de cumpetentzia de sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu s isvilupu legislativu e saplicatzione in intro de su territoriu suo de sa legislatzione fundamentale de sIstadu in custas materias: + +a. Ambiente e ecologia. + +b. Espropiatzione fortzosa, cuntratos e cuntzessiones amministrativas, in s ambitu de sas cumpetentzias e de su sistema amministrativu de su Paisu Bascu. + +c. Ordinamentu de su setore de sa pisca de su Paisu Bascu. + +2. Est finas de cumpetentzia de sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu sisvilupu legislativu e s aplicatzione in intro de su territoriu suo, de sas bases, in sos termines chi sas matessi signalent in sas materias chi sighint: + +a. Ordinamentu de su creditu, banca e asseguratziones. + +b. Riserva a su setore publicu de siendas o servitzios essentziales, mescamente in casu de monopoliu, e interventu de impresas cando lesigat sinteressu generale. + +c. Regimene minerariu e energeticu. Siendas geotermicas. + +Tocat a sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu saplicatzione de sa legislatzione de sIstadu in sas materias chi sighint: + +1. Legislatzione penitentziaria. + +2. Legislatzione de su traballu, assumende sas facultades e cumpetentzias chi in custu terrinu tenet como sIstadu_ _a pitus de sas relatziones de traballu; tenet finas sa facultade de organizare, ghiare e tutelare, cun s ispetzione arta de s Istadu, sos servitzios de custu pro saplicatzione de sa legislatzione de su traballu, procurende chi sas cunditziones de traballu sadeguent a su livellu de s isvilupu e progressu sotziale, promovende sa cualificatzione de sos traballadores e sa formatzione issoro integrale. + +3. Nomina de Registradores de sa Propiedade, Agentes de Cambiu e Bursa e Agentes de Cummertziu, Interventu in sa fissatzione de sas demarcatziones currispondentes, si in casu. + +4. Propiedade inteletuale e industriale. + +5. Pesos y mesuras; contrastu de metallos. + +6. Fieras internatzionales fatas in su Paisu Bascu. + +7. Setore publicu istatale in sambitu territoriale de sa Comunidade Autonoma, sa cale at a leare parte in sas atividades chi linteressent. + +8. Portos e aeroportos cun calidade de interessu generale, cando s Istadu_ _non si riservet sa gestione direta issoro. + +9. Ordinamentu de su trasportu de mercantzias e viagiadores chi moant e chi arribent a logos chi sagatant in intro de su territoriu de sa Comunidade Autonoma, mancari si servant de infrastruturas de titularidade istatale a sas cales faghet riferimentu su numeru 21 de sapartadu 1 de sarticulu 149 de sa Costitutzione, sena pregiuditziu de sesecutzione direta chi si riservet sIstadu. + +10. Sarvamentu maritimu e iscarrigos industriales e contaminantes in sas abbas territoriales de sIstadu_ _currispondentes a su litorale Bascu. + +2. Est petzi de cumpetentzia de sIstadu, in cunformidade cun sas Leges Generales, su deretu de gratzia e sorganizatzione e su funtzionamentu de su Publicu Ministeriu. + +1. Sa cumpetentzia de sos organos giurisditzionales in su Paisu Bascu sestendet: + +b. In sordine penale e sotziale, a totu sas istantzias e grados, francu sos ricursos in cassatzione e de revisione. + +c. In sordine cuntentziosu-amministrativu, a totu sas istantzias e grados cando si tratet de atos ditados dae sAmministratzione de su Paisu Bascu in sas materias chi sa legislatzione esclusiva tocat a sa Comunidade Autonoma, e, in prima istantzia, cando si tratet de atos ditados dae sAmministratzione de s Istadu. + +d. A sas chistiones de cumpetentzia intre organos giuditziales de su Paisu Bascu . + +e. A sos ricursos subra de sa cualificatzione de documentos riferentes a su Deretu privativu Bascu chi devant tennere intrada a sos Registros de sa Propiedade. + +2. In sas ateras materias sant a podere presentare a su Tribunale Supremu sos ricursos chi, cunforme a sas Leges, protzedant. Su Tribunale Supremu at a risolvere finas sos cunflitos de cumpetentzia e de giurisditzione intre sos organos giuditziales de su Paisu Bascu e sos ateros de sIstadu. + +Tocat a su Paisu Bascu sa creatzione e organizatzione, cun Lege, de su Parlamentu, e cun rispetu a sIstitutzione istabilida dae sarticulu 54 de sa Costitutzione, de un organu similare chi, in coordinamentu cun cussa, pratichet sas funtziones a sas cales si riferit sarticulu mentovadu e totu sas ateras chi su Parlamentu Bascu li potzat dare. + +1. Cun su protzessu de atualizatzione de su regimene locale prevididu in su disponimentu additzionale 1 de sa Costitutzione, at a tocare a sas Istitutziones de su Paisu Bascu, in sa forma chi si determinat in custu Istatutu, su regimene de Politzia Autonoma pro sa protetzione de sas pessones e benes e su mantenimentu de sordine publicu in intro de su territoriu autonomu, mancari abarrent riservados in cada casu a sas Fortzas e Corpos de Seguridade de s Istadu_ _sos servitzios de politzia de caratere extracomunitariu e supracomunitariu, comente sa vigilantzia de portos, aeroportos, costas e fronteras, doganas, controllu de intrada e essida in su territoriu natzionale de ispagnolos e esteros, regimene generale pro sos esteros, estraditzione e espulsione, emigratzione e inmigratzione, passaportos e documentu natzionale de identidade, armas e esplosivos, protetzione fiscale de s Istadu, contrabandu e frode fiscale contra a s Istadu. + +2. Su cumandu supremu de sa Politzia Autonoma Basca tocat a su Guvernu de su Paisu Bascu, sena pregiuditziu de sas cumpetentzias chi podent tennere sas Diputatziones Locales e sas Corporatziones Locales. + +3. Sa Politzia Giuditziaria e sos Corpos chi cumprint custas funtziones sant a organizare a su servitziu e suta de sa vigilantzia de sAmministratzione de sa Giustitzia in sos termines chi dispongiant sas Leges protzessuales. + +4. Pro su coordinamentu intre sa Politzia Autonoma e sos Corpos e Fortzas de Seguridade de s Istadu_ _bat a essere una Giunta de Seguridade formada in numeru eguale dae rapresentantes de s Istadu_ _e de sa Comunidade Autonoma. + +5. A su cumintzu, sas Politzias Autonomas de su Paisu Bascu ant a essere costituidas dae: + +a. Su _Cuerpo de Miñones_ de sa Diputatzione Locale de Alava, esistente in satualidade. + +b. Sos _Cuerpos de Miñones y Miqueletes_ dipendentes dae sas Diputatziones de Vizcaya e Guipuzcoa chi si torrant a costituire cun custa norma. + +Pustis, sas Istitutziones de su Paisu Bascu ant a podere detzidere de ponnere paris in unu matessi Corpus sos chi sunt mentovados in sos apartados anteriores, o protzedere a sa riorganizatzione netzessaria pro su cumprimentu de sas cumpetentzias assuntas. + +Totu custu sena pregiuditziu de su mantenimentu, a sos efetos de rapresentantzia e traditzionales, de sos _Cuerpos de Miñones y Miqueletes_. + +6. Belle chi cun su chi disponent sos numeros anteriores, sos Corpos e Fortzas de Seguridade de s Istadu_ _ant a intervennere in su mantenimentu de sordine publicu in sa Comunidade Autonoma in sos casos chi sighint: + +a. Si lu pedit su Guvernu de su Paisu Bascu, sessende sinterventu a istantzia de su matessi. + +b. A initziativa issoro, cando pessant chi sinteressu generale de sIstadu_ _est cumprumissu in manera grave, essende netzessaria saprovatzione de sa Giunta de Seguridade a sa cale faghet riferimentu su numeru 4 de custu articulu. In situatziones particulares de urgentzia e pro cumprire sas funtziones chi in manera direta lis dat sa Costitutzione, sos Corpos e Fortzas de Seguridade de s Istadu_ _ant a podere intervennere suta de sa responsabilidade esclusiva de su Guvernu, e su Guvernu at a torrare contos a sas Cortes Generales. Sas Cortes Generales, pro mediu de sos protzedimentos costitutzionales, ant a podere praticare sas cumpetentzias chi lis tocant. + +7. In sos casos de decraratzione de istadu_ _de allarme, etzetzione o assediu, totu sas fortzas de politzia de su Paisu Bascu ant a abarrare a sos ordines diretos de sautoridade tzivile o militare a sa cale in su casu tocat, cunforme a sa legislatzione chi regulat custas materias. + +1. Tocat a su Paisu Bascu sisvilupu legislativu e saplicatzione de sa legislatzione fundamentale de sIstadu_ _in materia de sanidade interna. + +2. In materia de Seguridade Sotziale at a tocare a su Paisu Bascu : + +a. Sisvilupu legislativu e saplicatzione de sa legislatzione fundamentale de sIstadu, francu sas normas chi cunfigurant su regimene economicu de sa matessi. + +b. Sa gestione de su regimene economicu de sa Seguridade Sotziale. + +3. At a tocare finas a su Paisu Bascu saplicatzione de sa legislatzione de s Istadu_ _subra de sos produtos farmatzeuticos. + +4. Sa Comunidade Autonoma at a podere organizare e amministrare a custos fines, e in intro de su territoriu suo, totu sos servitzios relatzionados cun sas materias inditadas in antis e at a praticare sa tutela de sas istitutziones, entidades e fundatziones in materia de Sanidade e de Seguridade Sotziale, riservende*si s Istadu_ _sarta ispetzione finalizada a su cumprimentu de sas funtziones e cumpetentzias cuntennidas in custu articulu. + +5. Sos poderios publicos bascos ant a ispirare sa pratica de sas cumpetentzias chi assumant in materia de Sanidade e de Seguridade Sotziale a criterios de partetzipatzione democratica de totu sos interessados, gai comente de sos Sindacados de Traballadores e Assotzios impresariales in sos termines istabilidos dae sa Lege. + +2. Saplicatzione in sas materias a sas cales si riferit su paragrafu anteriore sat a coordinare cun sa de s Istadu, cun rispetu a sa regulamentatzione ispetzifica aplicabile a sos medios de titularidade istatale. + +3. De acordu cun su chi si disponet in su primu paragrafu de custu articulu, su Paisu Bascu at a podere regulare, creare e mantennere sa televisione, sa radiu e sistampa suas, e, in generale, totu sos medios de comunicatzione sotziale pro su cumprimentu de sas finalidades suas. + +1. Su Paisu Bascu at a tennere cumpetentzias legislativas e esecutivas in sas ateras materias chi, cun sa Lege Organica, li trasferat o deleghet sIstadu_ _cunforme a sa Costitutzione, a dimanda de su Parlamentu Bascu. + +2. Sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu at a podere ditare sa legislatzione currispondente in sos termines de sart 150 de sa Costitutzione, cando sas Cortes Generales aprovent sas Leges cuadru a sas cales si riferit custu pretzetu. + +3. Su Paisu Bascu at a aplicare sos Tratados e cunventziones in totu su chi pertocat sas materias atribuidas a sa cumpetentzia sua in custu Istatutu. Perunu Tratadu o cunventzione at a podere interessare sas atributziones e cumpetentzias de su Paisu Bascu si non cun su protzedimentu de sarticulu 152.2 de sa Costitutzione, francu su chi previdet sarticulu 93 de sa matessi. + +4. Sas funtziones esecutivas chi custu Istatutu atribuit a sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu in cussas materias chi non siant de cumpetentzia esclusiva sua includet sa potestade de amministratzione, gai comente, si in casu, sa de ditare regulamentos internos de organizatzione de sos servitzios currispondentes. + +5. Su Guvernu Bascu at a essere informadu de s elaboratzione de sos Tratados e cunventziones, gai comente de sos progetos de legislatzione doganale, in cantu tochent materias de interessu ispetzificu de su Paisu Bascu. + +6. Francu disponimentu espressu in contrariu, totu sas cumpetentzias mentovadas in sos articulus anteriores e ateros de custu Istatutu si intendent riferidas a sambitu territoriale de su Paisu Bascu. + +Su Deretu emanadu dae su Paisu Bascu in sas materias de cumpetentzia esclusiva sua saplicat cun preferentzia a cale si siat ateru e petzi in difetu sat a aplicare in manera supletoria su Deretu de sIstadu. + +1. Sa Comunidade Autonoma at a podere istipulare cunventziones cun ateras Comunidades Autonomas pro sa gestione e prestatzione de servitzios propios de cumpetentzia esclusiva de sas matessi. Sistipula de custas cunventziones, in antis de sintrada in vigore issoro, at a devere essere comunicada a sas Cortes Generales. Si sas Cortes Generales, o una de sas Cameras, ant a faghere obietziones in su tempus de trinta dies, moende dae sa retzida de sa comunicatzione, sa cunventzione at a devere sighire sa protzedura previdida in su paragrafu 3 de custu articulu. Si, coladu custu tempus, non siant fatas_ _obietziones a sa cunventzione, custa at a intrare in vigore. + +2. Sa Comunidade Autonoma at a podere istipulare cunventziones cun ateru Territoriu Istoricu locale pro sa gestione e prestatzione de servitzios propios currispondentes a sas materias de cumpetentzia sua, essende netzessaria sa comunicatzione a sas Cortes Generales. A pustis de binti dies dae custa comunicatzione, sas cunventziones ant a intrare in vigore. + +3. Sa Comunidade Autonoma at a podere istabilire finas acordos de cooperatzione cun ateras Comunidades Autonomas previa autorizatzione de sas Cortes Generales. + +1. SAmministratzione Tzivile de sIstadu_ _in su territoriu Bascu sat a adeguare a sambitu geograficu de sa Comunidade Autonoma. + +2. In cunformidade cun sarticulu 154 de sa Costituzione, unu Delegadu nominadu dae su Guvernu lat a ghiare e lat a coordinare, cando operet, cun sAmministratzione propia de sa Comunidade Autonoma. + +#### TÌTULU II. +DE SOS PODERES DE SU PAISU BASCU + +#### CAPÍTULU PRELIMINARE. + +1. Sos poderes de su Paisu Bascu sant a praticare pro mediu de su Parlamentu, de su Guvernu e de su Presidente o Lendakari. + +2. Sos Territorios Istoricos ant a mantennere e ant a organizare sas Istitutziones locales suas in cunformidade cun su chi si disponet in sarticulu 3 de custu Istatutu + +#### CAPÍTULU I. + +#### DE SU PARLAMENTU BASCU + +1. Su Parlamentu Bascu praticat sa potestade legislativa, aprovat su bilantzu suo e dat impulsu e controllat s atzione de su Guvernu Bascu, totu custu sena pregiuditziu de sas cumpetentzias de sas Istitutziones a sas cales si riferit sarticulu 37 de custu Istatutu. + +2. Su Parlamentu Bascu est inviolabile. + +1. Su Parlamentu Bascu at a essere formadu dae unu numeru eguale de rapresentantes de cada Territoriu Istoricu eleghidos a sufragiu universale, liberu, diretu e segretu. + +2. Sa tzircuscritzione eletorale est su Territoriu Istoricu. + +3. Sas eletziones sant a tennere in cada Territoriu Istoricu sighende criterios de rapresentantzia proportzionale. + +4. Su Parlamentu Bascu at a essere eleghidu pro unu periodu de bator annos. + +5. Una Lege Eletorale de su Parlamentu Bascu at a regulare seletzione de sos membros suos e at a fissare sas causas de inelegibilidade e incumpatibilidade chi interessent sos postos o carrigas chi si disimpignent in intro de sambitu territoriale suo. + +6. Sos membros de su Parlamentu Bascu ant a essere inviolabiles pro sos votos e opiniones chi diant in sa pratica de sa carriga issoro. + +Durante su mandatu suo, pro sos atos delituosos cummissos in sambitu territoriale de sa Comunidade Autonoma, no ant a podere essere detennidos nen tratennidos si no in casu de delitu flagrante, tochende sa detzisione, in cada casu, subra de sinculpatzione, simpresonamentu, su protzessu e su giuditziu, a su Tribunale Superiore de Giustitzia de su Paisu Bascu. In foras de sambitu territoriale de su Paisu Bascu, sirresponsabilidade penale at a essere esigibile in sos matessi termines ante sa Camera Penale de su Tribunale Supremu. + +1. Su Parlamentu at a eleghere in mesu de sos membros suos unu Presidente, una Mesa e una Diputatzione Permanente; at a funtzionare in Prenu e in Cummissiones. + +Su Parlamentu at a fissare su Regulamentu internu suo, chi at a devere essere aprovadu dae sa majoria assoluta de sos membros suos. + +Su Parlamentu at a aprovare su bilantzu suo e sistatutu de su personale. + +2. Sos periodos ordinarios de sessione ant a durare comente minimu oto meses a sannu. + +3. Sa Camera sat a podere riunire in sessione istraordinaria si lu pedint su Guvernu, sa Diputatzione Permanente o sa de tres partes de sos membros suos. + +Sas sessiones istraordinarias sant a devere cunvocare cun unordine de sa die determinadu e ant a essere cungiadas cando custu siat istadu esauridu. + +4. Sinitziativa legislativa tocat a sos membros de su Parlamentu, a su Guvernu e a sas Istitutziones rapresentativas a sas cales si riferit sarticulu 37 de custu Istatutu, in sos termines istabilidos dae sa Lege. Sos membros de su Parlamentu ant a podere, tantu in Prenu comente in Cummissiones, formulare rechestas, preguntas, interpellantzias e motziones in sos termines chi sant a istabilire cun regulamentu. Sinitziativa populare pro sa presentada de propostas de Lege, chi devant essere tramitadas dae su Parlamentu Bascu , at a essere regulada dae custu cun Lege, cunforme a su chi istabilat sa Lege Organica previdida in sarticulu 87.3 de sa Costitutzione. + +5. Sas Leges de su Parlamentu ant a essere promulgadas dae su Presidente de su Guvernu Bascu, su cale at a ordinare sa publicatzione de sas matessi in su Boletin Oficial del Pais Vasco in su tempus de bindighi dies dae saprovatzione sua e in su Boletin Oficial del Estado. Pro sos efetos de sa vigentzia sua at a contare sa data de publicatzione in su Boletin Oficial del Pais Vasco . + +Tocat, in prus, a su Parlamentu Bascu : + +a. Designare sos Senadores chi devent rapresentare su Paisu Bascu, cunforme a su chi previdet sarticulu 69.5 de sa Costitutzione, cun su protzedimentu chi pro custu efetu inditet una Lege de su Parlamentu Bascu etotu, chi at a assegurare una rapresentantzia proportzionale adeguada. + +b. Pedire a su Guvernu de sIstadu_ _sadotzione de unu progetu de Lege o remitere a sa Mesa de su Cungressu una proposta de Lege, deleghende ante custa Camera sos membros de su Parlamentu Bascu incarrigados de sa defensa sua. + +c. Proponnere su ricursu de inconstitutzionalidade. + +#### CAPÍTULU II. +DE SU GUVERNU BASCU E DE SU PRESIDENTE O LENDAKARI + +Su Guvernu Bascu est sorganu collegiale chi tenet sas funtziones esecutivas e amministrativas de su Paisu Bascu . + +Sas atributziones de su Guvernu e sorganizatzione sua, basada in unu Presidente e Consigeris, gai comente sIstatutu de sos membros suos, ant a essere regulados dae su Parlamentu. + +1. Su Guvernu Bascu sessat a pustis chi si sunt fatas sas eletziones de su Parlamentu, in su casu de perdida de sa cunfiantzia parlamentare o pro dimissiones o morte de su Presidente. + +2. Su Guvernu sessante at a sighire in sas funtziones finas a sa leada de possessu de su Guvernu nou. + +1. Su Guvernu rispondet politicamente de sos atos suos, in forma solidale, ante su Parlamentu Bascu, sena pregiuditziu de sa responsabilidade direta de cada membru pro sa gestione sua rispetiva. + +2. Su Presidente de su Guvernu e sos membros suos, durante su mandatu issoro e pro sos atos delituosos cummitidos in sambitu territoriale de sa Comunidade Autonoma, no ant a podere essere detennidos nen tratennidos, si no in casu de delitu flagrante, tochende sa detzisione, in cada casu, subra de sinculpatzione issoro, simpresonamentu, su protzessu e su giuditziu a su Tribunale Superiore de Giustitzia de su Paisu Bascu. In foras de sambitu territoriale de su Paisu Bascu, sa responsabilidade penale at a essere esigibile in sos matessi termines ante sa Camera Penale de su Tribunale Supremu. + +1. Su Presidente de su Guvernu at a essere designadu in intro de sos membros suos dae su Parlamentu Bascu e nominadu dae su Re. + +2. Su Presidente designat e separat sos Consigeris de su Guvernu, ghiat satzione sua, tenet sa rapresentantzia prus arta de su Paisu Bascu e cussa ordinaria de sIstadu_ _in custu territoriu. + +3. Su Parlamentu Bascu at a determinare pro Lege sa forma de eletzione de su Presidente e sas atributziones suas, gai comente sas relatziones de su Guvernu cun su Parlamentu. + +#### + +#### CAPÍTULU III. +DE SAMMINISTRATZIONE DE SA GIUSTÌTZIA IN SU PAISU BASCU + +1. Sorganizatzione de sAmministratzione de sa Giustitzia in su Paisu Bascu, chi at a culminare in unu Tribunale Superiore cun cumpetentzia in totu su territoriu de sa Comunidade Autonoma e ante su cale sant a esaurire sas istantzias protzessuale sutzessivas, sat a istruturare de acordu cun su chi previdet sa Lege Organica de su Podere Giuditziariu. + +Sa Comunidade Autonoma, in cunformidade cun su chi disponet sarticulu 152 de sa Costitutzione, at a leare parte in sorganizatzione de sas demarcatziones giuditziarias de ambitu inferiore a sa provintzia e in sa localizatzione de sa capitalidade sua, fissende, in cada casu, sa delimitatzione sua. + +2. Su Presidente de su Tribunale Superiore de Giustitzia de su Paisu Bascu at a essere nominadu dae su Re. + +3. In sa Comunidade Autonoma sat a fatzilitare sa pratica de satzione populare e sa partetzipatzione in s Amministratzione de sa Giustitzia cun sistitutzione de su Jurado, in sa forma e rispetu de cussos protzessos penales chi sa Lege protzessuale determinet. + +2. A instantzia de sa Comunidade Autonoma, sorganu cumpetente at a devere cunvocare sos cuncursos e opositziones pro cugugiare sos postos vacantes de Magistrados, Giuighes e Segretarios in su Paisu Bascu, de acordu cun su chi dispongiat sa Lege Organica de su Podere Giuditziariu. Sos postos chi abarrent vacantes in custos cuncursos e opositziones ant a essere cugugiados dae su Tribunale Supremu de Giustitzia de su Paisu Bascu, aplichende sas normas chi, pro custa eventualidade, sunt cuntennidas in sa Lege Organica de su Podere Giuditziariu. + +3. At a tocare a sa Comunidade Autonoma, in intro de su territoriu suo, sa provisione de personale a su servitziu de sAmministratzione de sa Giustitzia e de sos medios materiales e economicos netzessarios pro su funtzionamentu suo, in sos matessi termines chi si riservet custa facultade a su Guvernu in sa Lege Organica de su Podere Giuditziariu, valorizende cun preferentzia, in sos sistemas de provisione de su personale, sa connoschentzia de su Deretu Locale bascu e de s euskera. + +4. Sa Comunidade Autonoma e su Ministeriu de sa Giustitzia ant a mantennere sa collaboratzione chi bi cheret pro sa gestione ordinada de sa cumpetentzia assunta dae su Paisu Bascu. + +Sa Politzia Autonoma Basca, in cantu operet comente Politzia Giuditziaria, at a istare a su servitziu e suta de sa dipendentzia de sAmministratzione de sa Giustitzia, in sos termines chi dispongiant sas Leges protzessuales. + +#### CAPÍTULU IV. +DE SAS ISTITUTZIONES DE SOS TERRITÒRIOS ISTÒRICOS + +1. Sos organos locales de sos Territorios Istoricos ant a funtzionare cunforme a su regimene giuridicu privativu de cada unu de cussos. + +2. Su chi si disponet in custu Istatutu no at a cumportare alteratzione de sa natura de su regimene locale ispetzificu o de sas cumpetentzias de sos regimenes privativos de cada Territoriu Istoricu. + +3. In cada casu ant a tennere cumpetentzias esclusivas in intro de sos territorios issoro rispetivos in sas materias chi sighint: + +a. Organizatzione, regimene e funtzionamentu de sas istitutziones issoro. + +b. Elaboratzione e aprovatzione de su bilantzu issoro. + +c. Demarcatziones territoriales de ambitu supramunitzipale chi non sobrent sos limites provintziales. + +d. Regimene de sos benes provintziales e munitzipales, tantu de dominiu publicu comente patrimoniales o propios e comunales. + +e. Regimene eletorale munitzipale. + +f. Totu cussas chi si ispetzifichent in custu Istatutu o chi lis siant trasferidas. + +4. Lis at a tocare, gai etotu, sisvilupu normativu e saplicatzione, in intro de su territoriu issoro, in sas materias chi su Parlamentu Bascu signalet. + +5. Pro seletzione de sos organos rapresentativos de sos Territorios Istoricos sant sighire sos criterios de su sufragiu universale, liberu, diretu, segretu e de sa rapresentantzia proportzionale, cun tzircuscritziones eletorales chi procurent una rapresentantzia adeguada de totu sas zonas de cada territoriu. + +#### CAPÍTULU V. +DE SU CONTROLLU DE SOS PODERES DE SU PAISU BASCU + +1. Sas Leges de su Parlamentu Bascu petzi ant a essere sutapostas a su controllu de costitutzionalidade de su Tribunale Costitutzionale. + +2. Pro sas situatziones prevididas dae sarticulu 150.1 de sa Costitutzione sat a tennere contu de su chi sa matessi disponet. + +3. Sos atos e acordos e sas normas regulamentares emanadas dae sos organos esecutivos e amministrativos de su Paisu Bascu ant a essere ricurribiles ante sa Giurisditzione Cuntentziosu-Amministrativa. + +Sos cunflitos de cumpetentzia chi potzant naschere intre sas Istitutziones de sa Comunidade Autonoma e sas de cada unu de sos Territorios Istoricos suos ant a essere sutapostas a sa detzisione de una cummissione arbitrale, formada dae unu numeru eguale de rapresentantes designados liberamente dae su Guvernu Bascu e dae sa Diputatzione Locale de su Territoriu interessadu, e presidida dae su Presidente de su Tribunale Superiore de Giustitzia de su Paisu Bascu, cunforme a su protzedimentu chi una Lege de su Parlamentu Bascu determinet. + +#### TÌTULU III. +SIENDA E PATRIMÒNIU + +1. Sas relatziones de ordine tributariu intre s Istadu_ _e su Paisu Bascu ant a essere reguladas cun su sistema locale traditzionale de su Cuntzertu Economicu o Cunventziones. + +2. Su cuntenutu de su regimene de Cuntzertu at a rispetare e sighire custos printzipios e fundamentos: + +a. Sas istitutziones cumpetentes de sos Territorios Istoricos ant a podere mantennere, istabilire e regulare, in intro de su territoriu issoro, su regimene tributariu tenende contu de sistrutura impositiva generale de sIstadu, a sas normas chi pro su coordinamentu, armonizatzione fiscale e collaboratzione cun s Istadu_ _siant cuntennidas in su Cuntzertu suo, e a sas chi ditet su Parlamentu Bascu pro finalidades identicas in intro de sa Comunidade Autonoma. Su Cuntzertu at a essere aprovadu cun Lege. + +b. De sesatzione, gestione, licuidatzione, recuperu e ispetzione de totu sas impostas, francu sas chi faghent parte de sa Renta de sas Doganas e sas chi como si recuperant pro mediu de sos Monopolios Fiscales, si ndant a interessare, in intro de cada Territoriu Istoricu, sas Diputatziones Locales rispetivas, sena pregiuditziu de sa collaboratzione cun s Istadu_ _e de sarta ispetzione sua. + +c. Sas Istitutziones cumpetentes de sos Territorios Istoricos ant a adotare sos acordos pertinentes, pro aplicare in sos territorios rispetivos issoro sas normas fiscales de caratere istraordinariu e cungiunturale chi s Istadu_ _detzidat de aplicare a su territoriu comunu, istabilende*si su matessi periodu de vigentzia de su chi est istadu signaladu pro custas . + +d. Saportu de su Paisu Bascu a s Istadu_ _at a cunsistere in una cuota globale, formada dae sos currispondentes a cada unu de sos Territorios suos, comente cuntributu a totu sas carrigas de s Istadu_ _chi no assumat sa Comunidade Autonoma. + +e. Pro su signalamentu de sas cuotas currispondentes a cada Territoriu Istoricu chi formant sa cuota globale in antis signalada sat a costituire una Cummissione Mista formada, a unala, dae unu rapresentante de cada Diputatzione Locale e atere tantos de su Guvernu Bascu, a satera dae unu numeru eguale de rapresentantes de sAmministratzione de s Istadu. Sa cuota gai cuncordada sat a aprovare pro Lege, cun sa perioditzidade chi si fisset in su Cuntzertu, sena pregiuditziu de satualizatzione sua annuale, cun su protzedimentu chi si istabilat gai etotu in su Cuntzertu. + +f. Su Regimene de sos Cuntzertos sat a aplicare cunforme a su printzipiu de solidaridade a su cale si riferint sos articulos 138 e 156 de sa Costitutzione. + +Sas intradas de sa Sienda Generale de su Paisu Bascu ant a essere costituidas dae: + +a. Sos aportos chi dient sas Diputatziones Locales, comente espressione de sa cuntributzione de sos Territorios Istoricos a sos gastos finantziarios de su Paisu Bascu. Una Lege de su Parlamentu Bascu at a istabilire sa distributzione ecuitativa e su protzedimentu cun su cale, a tenore de cussos, sant a cunvennere e sant a faghere efetivos sos aportos de cada Territoriu Istoricu. + +c. Trasferimentos de su Fundu de Cumpensatzione Interterritoriale e ateras assignatziones a carrigu de su Bilantzu Generale de sIstadu. + +d. Rendimentos chi benint dae su Patrimoniu e intradas de Deretu Privadu. + +e. Su produtu de sas operatziones de creditu e emissiones de depidu. + +f. Dae cale si siat atera intrada chi si potzat istabilire in virtude de su chi si disponet in sa Costitutzione e in custu Istatutu. + +1. Ant a intrare in su patrimoniu de sa Comunidade Autonoma basca sos deretos e benes de sIstadu_ _o ateros organismos publicos interessados a servitzios e cumpetentzias assuntos dae custa Comunidade. + +2. Su Parlamentu Bascu at a detzidere subra de sos organos de su Paisu Bascu, a sos cales sat a trasferrere sa propiedade o usu de custos benes e deretos. + +3. Una Lege de su Parlamentu Bascu at a regulare samministratzione, defensa e mantenimentu de su Patrimoniu de su Paisu Bascu. + +Su Bilantzu Generale de su Paisu Bascu at a cuntennere sas intradas e gastos de satividade publica generale, e at a essere elaboradu dae su Guvernu Bascu e aprovadu dae su Parlamentu Bascu de acordu cun sas normas chi custu istabilat. + +1. Sa Comunidade Autonoma de su Paisu Bascu at a podere emitere depidu publicu pro finantziare gastos de investimentu. + +2. Su volumene e carateristicas de sas emissiones sant a istabilire de acordu cun sordinamentu generale de sa politica credititzia, e in coordinamentu cun s Istadu . + +3. Sos titulos emitidos at a tennere su cunsideru de fundos publicos a totu sos efetos. + +#### + +#### TÌTULU IV. +DE SA RIFORMA DE SISTATUTU + +1. Sa riforma de s Istatutu at a sighire custu protzedimentu: + +a. Sinitziativa at a tocare a su Parlamentu Bascu, a proposta de su chimbe-unu de sos cumponentes suos, a su Guvernu Bascu o a sas Cortes Generales de sIstadu_ _Ispagnolu. + +b. Sa proposta at a devere essere aprovada dae su Parlamentu Bascu a majoria assoluta. + +c. At a cherrere, in cada casu, saprovatzione de sas Cortes Generales de sIstadu_ _cun Lege Organica. + +d. In fines, at a cherrere saprovatzione de sos eletores cun referendum. + +2. Su Guvernu Bascu at a podere essere facultizadu, cun delegatzione espressa de sIstadu, a cunvocare sos referendum a sos cales si riferit custu articulu. + +1. Belle cun su chi disponet sarticulu anteriore, cando sa riforma at a tennere comente ogetu una alteratzione ebbia de sorganizatzione de sos poderes de su Paisu Bascu e no at a interessare sas relatziones de sa Comunidade Autonoma cun s Istadu_ _o sos regimenes locales privativos de sos Territorios Istoricos, sat a podere protzedere in sa manera chi sighit: + +a. Elaboratzione de su progetu suo de riforma dae su Parlamentu Bascu . + +b. Consulta a sas Cortes Generales e a sas Giuntas Generales. + +c. Si, in su tempus de trinta dies moende dae sa retzida de sa consulta, perunu organu consultadu si decraret interessadu dae sa riforma, sat a cunvocare, debidamente autorizadu, un referendum subra de su testu propostu. + +d. In fines sat a pedire saprovatzione de sas Cortes Generales cun Lege Organica. + +e. Si, in su tempus signaladu in sa litera c), perunu de sos organos consultados si decraret interessadu dae sa riforma, custa at a devere sighire su protzedimentu prevididu in sarticulu 46, dende*si pro cumpridas sas protzeduras de sos apartados a) e b) de su numeru 1 de sarticulu mentovadu. + +3. Su segundu intzisu de sa litera b) de su numeru 6 de sarticulu 17 de sIstatutu at a podere essere suprimidu cun majoria de su chimbe-tres de su Cungressu e de su Senadu, e aprovatzione de su Parlamentu Bascu cun referendum posteriore cunvocadu pro custu efetu, debidamente autorizadu. + +Satzetatzione de su regimene suo de autonomia chi si istabilit in custu Istatutu no implicat renuntzia de su Populu Bascu a sos deretos chi comente tale laiant apidu podere reconnoschere in virtude de sistoria sua, chi ant a podere essere atualizados de acordu cun su chi istabilat sordinamentu giuridicu. + +Moende dae saprovatzione definitiva de custu Istatutu, su Consigiu Generale Bascu at a cunvocare, in unu tempus massimu de sessanta dies, eletziones pro su Parlamentu Bascu, chi sant a devere tennere intro de sos bator meses chi sighint a sa data de sa cunvocatoria sua. + +A custos efetos, cada Territoriu Istoricu de sos chi formant sa Comunidade Autonoma at a costiture una tzircuscritzione eletorale. Sos Partidos politicos, coalitziones de sos matessi e agrupatziones eletorales ant a podere presentare candidaduras in cada tzircuscritzione eletorale in listas serradas e blocadas. Su partzimentu de sos iscannos sat a faghere cun su sistema proportzionale. Su numeru de Parlamentares pro cada tzircuscrtzione at a essere de binti. + +Fatas sas eletziones, su Consigiu Generale de su Paisu Bascu at a cunvocare su Parlamentu eleghidu in su tempus de trinta dies, pro chi si protzedat a sa nomina de su Presidente de su Guvernu Bascu. + +Seletzione de su Presidente at a rechedere in prima votatzione sa majoria assoluta de sa Camera e, si in casu no lotenet, sa majoria simple, in sutzesiva o sutzesivas votatziones. + +Si, in su tempus de sessanta dies dae sa costitutzione de su Parlamentu, no est istadu eleghidu su Presidente de su Guvernu, sat a protzedere a sa dissolutzione de sa Camera e a sa cunvocatoria de ateras eletziones. + +Cun caratere supletoriu ant a essere aplicabiles sas normas ditadas pro regulare sas eletziones generales de su 15 de de lampadas de 1977, gai comente su Regulamentu de su Cungressu de sos Diputados vigente. + +Una Cummissione Mista, formada dae unu numeru eguale de rapresentantes de su Guvernu Bascu e de su Guvernu de sIstadu, riunida in su tempus massimu de unu mese moende dae sa costitutzione de cussu, at a istabilire sas normas conforme a sas cales sant a trasferrere a sa Comunidade Autonoma sas cumpetentzias chi li tochent in virtude de custu Istatutu, e sos medios personales e materiales netzessarios pro sa pratica prena de sas matessi, faghende sos trasferimentos chi bi cherent. + +A sintrada in vigore de custu Istatutu sant a intendere trasferidas, cun caratere definitivu, sas cumpetentzias e siendas giai coladas pro custa data a su Consigiu Generale Bascu. + +Ant a essere rispetados totu sos deretos acuisidos de cale si siat ordine e natura chi in su mamentu de su trasferimentu tengiant sos funtzionarios e personale assignados a sos servitzios istatales o de ateras istitutziones publicas ogetu de custos trasferimentos. + +1. Sos trasferimentos chi sant a devere realizare in materia de insignamentu, tantu de sos medios patrimoniales comente personales, cun sos cales s Istadu_ _guvernat como sos servitzios suos in su Paisu Bascu, sant a realizare conforme a sos programmas e calendarios chi istabilat sa Cummissione Mista de trasferimentos chi si creat in su disponimentu transitoriu 2. + +2. Su passagiu de sos servitzios de insignamentu sat a faghere a sa Comunidade Autonoma o, si in casu, a sas Diputatziones Locales. + +Sa Giunta de Seguridade chi si creat in virtude de sarticulu 17 at a determinare s Istatutu, Regulamentu, dotatziones, cumpositzione numerica, istrutura e reclutamentu de sos Corpos de Politzia Autonoma, chi sos cumandantes suos ant a essere designados intre Capos e Ufitziales de sas Fortzas Armadas e Corpos de Seguridade de sIstadu_ _chi, in sinteri chi prestent servitziu in custos Corpos, ant a colare a sa situatzione amministrativa chi prevedat sa Lege de Politzia de sas Comunidades Autonomas, o a sa chi determinent sos Ministerios de sa Defensa e de sInternu, abbarrende escludidos in custa situatzione dae sa lege castrense. + +Sas lissentzias pro sas armas ant a essere semper de cumpetentzia de s Istadu. + +Sa Cummissione Mista de Trasferimentos chi si creat pro saplicatzione de custu Istatutu at a istabilire sas cunventziones oportunas mediante sas cales sa Comunidade Autonoma at a assumere sa gestione de su regimene economicu de sa Seguridade Sotziale, in intro de su caratere unitariu suo e de su rispetu de su printzipiu de solidaridade, segundu sos protzedimentos, tempos e cumprumissos chi, pro una gestione ordinada, siant cuntennidos in custas cunventziones. + +Su coordinamentu in sesecutzione previdida in sarticulu 19.2 at a essere aplicadu cando sIstadu atribuat, in regimene de cuntzessione, a sa Comunidade Autonoma Basca sutilizatzione de unu canale de televisione nou, de titularidade istatale, chi siat creadu in manera ispetzifica pro semissione in sambitu territoriale de su Paisu Bascu, in sos termines chi prevedat sa cuntzessione mentovada. + +1. Finas a cando sas Cortes Generales no elaborent sas Leges fundamentales o generales a sas cales custu Istatutu si riferit e/o su Parlamentu Bascu non legiferat subra de sas materias de cumpetentzia, ant a abarrare in vigore sas Leges de sIstadu atuales chi si riferant a custas materias, sena pregiuditziu chi de sesecutzione issoro si ndinteresset sa Comunidade Autonoma in sos casos prevididos in custu Istatutu. + +2. Su chi si previdet in sarticulu 23.1 de custu Istatutu sat a intendere sena pregiuditziu de sas peculiaridades chi pro sa natura issoro potzant rechedere, rispetu a sambitu territoriale de prestatzione, servitzios determinados de sAmministratzione Tzivile de sIstadu . + +Su primu Cuntzertu Economicu chi si fatzat a pustis de saprovatzione de custu Istatutu sat a ispirare a su cuntenutu materiale de su Cuntzertu Economicu vigente cun sa provintzia de Alava, sena chi custu supongiat detrimentu perunu pro sa provintzia, e in custu non sat a cuntzertare simpositzione de sIstadu_ _subra de salcol. + +Promulgada sa Lege Organica chi aprovet custu Istatutu, su Consigiu Generale Bascu at a podere acordare sassuntzione de sa denominatzione de Guvernu Provisoriu de su Paisu Bascu, mantenende semper sas funtziones atuales e su regimene giuridicu suos finas a cando si diat aplicatzione a su chi si previdet in su disponimentu transitoriu 1 de su matessi. + +Duncas, si cumandat a totu sos ispagnolos, singulos e autoridades, chi osservent e fatzant osservare custa Lege Organica. + +Palatzu Reale de Madrid, 18 de nadale de su 1979 + +- Juan Carlos R. - + +Su Presidente de su Guvernu , +Adolfo Suarez Gonzalez. + + + + +## Istatutu de autonomia de sa Sardigna + +#### + +# TÍTULU I - Costitutzione de sa Regione + +Articulu 1 + +Sa Sardigna cun sas isulas suas est costituida in Regione autonoma fornida de personalidade giuridica in intro de sunidade politica de sa Republica Italiana, una e indivisibile, in sa base de sos printzipios de sa Costitutzione e cunforme a custu Istatutu + +Articulu 2 + +Sa Regione autonoma de sa Sardigna tenet comente capitale Casteddu. + +TÍTULU II - Funtziones de sa Regione + +Articulu 3 + +In armonia cun sa Costitutzione e sos printzipios de s'ordinamentu giuridicu de sa Republica 1 e rispetende sos obligos internatzionales e sos interessos natzionales, e sas normas fundamentales de sas riformas economicu-sotziales de sa Republica, sa Regione tenet potestade legislativa in custas materias: + +a) ordinamentu de sos ufitzios e de sos entes amministrativos de sa Regione e istadu giuridicu e + +economicu de su personale; + +b) ordinamentu de sos entes locales e de sas tzircuscritziones relativas 2 ; + +c) politzia locale urbana e rurale; + +d) agricultura e forestas; bonificas minores e operas de megioru agrariu e fundiariu 3 ; + +e) traballos publicos de interessu esclusivu de sa Regione; + +f) edilitzia e urbanistica; + +g) trasportos in linias automobilisticas e tramviarias; + +h) abbas minerales e termales; + +1 + +Sas paraulas de sIstadu sunt istadas sustituidas dae de sa Republica dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +2 + +Litera gai sustituida dae s'art. 4, L.Cost. 23 de cabudanni 1993, n. 2 publicada in sa Gazzetta Ufficiale 25 de cabudanni 1993, n. 226 + +3 + +Litera gai curreta dae Avisu de retifica publicadu in sa Gazzetta Ufficiale 19 de lampadas 1948, n. 141. + +i) cassa e pisca; + +l) pratica de sos deretos demaniales de sa Regione in sas abbas publicas; + +m) pratica de sos deretos demaniales e patrimoniales de sa Regione relativos a minas, cavas e salinas; + +n) usos tziviles; + +o) artesania; + +p) turismu, industria de sos albergos; + +q) bibliotecas e museos de entes locales. + +Articulu 4 + +In sos limites de sarticulu anteriore e de sos printzipios istabilidos dae sas leges de s Istadu, sa Regione emanat normas legislativas in sas materias chi sighint: + +a) industria, cummertziu e pratica industriale de minas, cavas e salinas; + +b) istitutzione e ordinamentu de sos entes de creditu fundariu e agrariu, de sas cassas de risparmiu, de sas cassas rurales, de sos montes frumentarios e de pignu e de sas ateras aziendas de creditu de caratere regionale; autorizatziones relativas; + +c) operas de bonifica manna e media e de trasformatzione fundiaria; + +d) espropiatzione pro utilidade publica chi no interesset operas a carrigu de sIstadu; + +e) produtzione e distributzione de s'energia eletrica; + +f) linias maritimas e aereas de cabotagiu intre sos portos e sos iscalos de sa Regione; + +g) assuntzione de servitzios publicos; + +h) assistentzia e benefitzentzia publica; + +i) igene e sanidade publica; + +l) disciplina annonaria; + +m) ispetaculos publicos. + +2 + +Articulu 5 + +In prus de sa cumpetentzia previdida in sos duos articulos anteriores, sa Regione tenet sa facultade de adatare a sas esigentzias suas particulares sos disponimenros de sas leges de sa Republica, emanende normas de integratzione e atuatzione in sas materias chi sighint: + +a) istrutzione de cada ordine e gradu, ordinamentu de sos istudios; + +b) traballu; previdentzia e assistentzia sotziale; + +c) antighidade e bellas artes; + +d) in sas ateras materias prevididas dae leges de sIstadu. + +Articulu 6 + +Sa Regione praticat sas funtziones amministrativas in sas materias in sas cales tenet potestade legislativa cunforme a sos artt. 3 e 4, francu sas chi sunt atribuidas a sos entes locales dae sas leges de sa Republica. Issa praticat finas sas funtziones amministrativas chi li siant delegadas dae sIstadu. + +TÍTULU III - Finantzias  Domaniu e patrimoniu + +Articulu 7 + +Sa Regione tenet una finantzia sua, coordinada cun sa de sIstadu, in armonia cun sos printzipios de sa + +solidaridade natzionale, in sas maneras istabilidas in sos articulos chi sighint. + +Articulu 8 + +4 + +sas intradas de sa regione sunt costituidas: + +a) dae su deghe-sete de sintrada de sas impostas subra de su redditu de sas pessones fisicas e subra de su redditu de sas pessones giuridicas, incassadas in su territoriu de sa regione; + +b) dae su deghe-noe de sintrada de sas impostas subra de su bullu, de registru, ipotecarias, subra de su consumu de s'energia eletrica e de sas tassas subra de sas cuntzessiones guvernativas, incassadas in su territoriu de sa regione; + +c) dae su deghe-chimbe de sas impostas subra de sas sutzessiones e donatziones, incassadas in su territoriu de sa regione; + +4 + +Articulu gai sustituidu dae s'art. 1, L. 13 de abrile 1983, n. 122. + +3 + +d) dae su deghe-sete de sintrada de sas retennidas a sa fonte de s'articulu 23, D.P.R. 29 de cabudanni + +1973, n. 600, operadas dae impresas industriales e cummertziales chi tenent sa sede tzentrale in sa regione subra de sos emolumentos currispostos a sugetos chi prestant sopera issoro in sa sede tzentrale e in sos istabilimentos e impiantos situados in su territoriu regionale, e finas de cussas operadas dae impresas industriales e cummertziales chi tenent sa sede tzentrale in foras de custu territoriu subra de sos emolumentos currispostos a sugetos chi prestant sopera issoro in istabilimentos e impiantos ubicados in sambitu regionale; sas retennidas a sa fonte operadas dae impresas industriales e cummertziales cun sede tzentrale in sa regione subra de sos emolumentos currispostos a sugetos chi prestant sopera issoro in istabilimentos e impiantos situados in foras de su territoriu regionale tocant totu a sIstadu; + +e) dae su deghe-noe de s'imposta de fabricatzione subra de totu sos produtos chi nde siant gravados, incassada in su territoriu de sa regione; + +f) dae su deghe-noe de sa cuota fiscale de s'imposta erariale de consumu relativa a sos produtos de sos + +monopolios de sos tabacos consumidos in sa regione; + +g) dae una cuota de simposta subra de su balore agiuntu, incassada in su territoriu de sa regione, includida cussa relativa a simportatzione, a su netu de sos rimborsos fatos cunforme a s'articulu 38-bis, de su decretu de su Presidente de sa Republica 26 de santugaini 1972, n. 633, e modificatziones anteriores, de determinare in manera preventiva pro cada annu finantziariu de acordu intre s Istadu e sa Regione, in relatzione a sos gastos netzessarios pro cumprire sas funtziones normales de sa Regione; + +h) dae sos canones pro sas cuntzessiones idroeletricas; + +i) dae impostas e tassas subra de su turismu e dae ateros tributos propios chi sa regione tenet sa facultade de istituire cun lege, in armonia cun sos printzipios de su sistema tributariu de sIstadu; + +l) dae sos redditos derivantes dae su patrimoniu suo e dae su domaniu suo; + +m) dae cuntributos istraordinarios de s Istadu pro programmas particulares de operas publicas e de + +trasformatzione fundiaria. + +Articulu 9 + +Sa Regione podet afidare a sos organos de sIstadu s'atzertamentu e sincassu de sos tributos suos. + +Sa Regione collaborat a s'atzertamentu de sas impostas erariales subra de sos redditos de sos sugetos cun domitziliu fiscale in su territoriu suo. + +5 + +. + +Pro custa finalidade sa giunta regionale tenet sa facultade de signalare, intro de su 31 de nadale de s'annu anteriore a su in su cale iscadit su termine pro s'atzertamentu, a sos ufitzios finantziarios de s Istadu in sa Regione, datos, fatos e elementos de importu pro sa determinatzione de unimponibile prus artu, dende cada documentatzione idonea a lu cumproare. + +5 + +Sart. 2, L. 13 de abrile 1983, n. 122 sustituit su comma 2 originariu de sart. 9 cun tres commas. + +4 + +Sos ufitzios finantziarios de s Istadu in sa regione sunt obligados a riferire a sa Giunta regionale subra de sos providimentos adotados in base a sas indicatziones retzidas dae sa matessi. + +Articulu 10 + +Sa Regione, pro agiuare sisvilupu economicu de s'Ìsula, podet disponnere, in sos limites de sa cumpetentzia tributaria sua, esentziones e agevolatziones fiscales pro impresas noas. + +Articulu 11 + +Sa Regione tenet sa facultade de emitere prestidos internos garantidos dae issa in manera esclusiva, pro providere a investimentos in operas de caratere permanente, pro una tzifra annuale chi non sobret sas intradas ordinarias. + +Articulu 12 + +Su regimene doganale de sa Regione est de cumpetentzia esclusiva de sIstadu. Ant a essere istituidos in sa Regione puntos francos + +6 + +. + +Articulu 13 + +SIstadu cun su cuncursu de sa Regione disponet unu programma organicu pro agiuare sa rinaschida economica e sotziale de s'Ìsula. + +Articulu 14 + +Sa Regione, in sambitu de su territoriu suo, sutzedet in sos benes e deretos patrimoniales de sIstadu de natura immobiliare e in cussos domaniales, escludidu su domaniu maritimu. + +Sos benes e deretos connetidos a servitzios de cumpetentzia istatale e a monopolios fiscales abarrant a sIstadu, finas a cando duret custa cunditzione. + +Sos benes immobiles situados in sa Regione, chi non sunt de propriedade de nemos, tocant a su patrimoniu de sa Regione. + +6 + +Sos commas 3 e 4 de sarticulu 12 sunt istados abrogados dae s'art. 3, L. 13 de abrile 1983, n. 122. + +5 + +TÍTULU IV - Òrganos de sa Regione + +Articulu 15 + +Sunt organos de sa Regione: su Consigiu regionale, sa Giunta regionale e su Presidente de sa Regione + +7 + +8 + +. + +In armonia cun sa Costitutzione e sos printzipios de s'ordinamentu giuridicu de sa Republica e cun s'osservantzia de su chi disponet su titulu presente, sa lege regionale, aprovada dae su Consigiu regionale cun sa majoria assoluta de sos cumponentes suos, determinat sa forma de guvernu de sa Regione e, in manera ispetzifica, sas modalidades de eletzione, subra de sa base de sos printzipios de rapresentatividade e de istabilidade, de su Consigiu regionale, de su Presidente de sa Regione e de sos cumponentes de sa Giunta regionale, sos raportos intre sos organos de sa Regione, sa presentada e s'aprovatzione de sa motzione motivada de iscunfiantzia chirru a su Presidente de sa Regione, sos casos di inelegibilidade e de incumpatibilidade cun sas carrigas preditas, e finas sa pratica de su deretu de initziativa legislativa de su populu sardu e sa disciplina de su referendum regionale abrogativu, propositivu e consultivu. Pro cunsighire s'echilibriu de sa rapresentantzia de sos sessos, sa matessi lege promovet cunditziones de paridade pro sintrada a sas consultatziones eletorales. Sas dimissiones cuntestuales de sa majoria de sos cumponentes de su Consigiu regionale cumportant sisorvimentu de su Consigiu etotu e s'eletzione cuntestuale de su Consigiu nou e de su Presidente de sa Regione si eleghidu a sufragiu universale e diretu. In su casu chi su Presidente de sa Regione siat eleghidu dae su Consigiu regionale, su Consigiu est isortu cando non siat a tretu de funtzionare pro s'impossibilidade de formare una majoria intro de sessanta dies dae sas eletziones o dae sas dimissiones de su Presidente etotu + +9 + +. + +Sa lege regionale de su segundu comma no est comunicada a su Guvernu cunforme a su primu comma + +de s'articulu 33. Subra de issa su Guvernu de sa Republica podet promovere sa chistione de legitimidade costitutzionale in dae in antis de sa Corte Costitutzionale intro de trinta dies dae sa publicatzione sua. Sa lege regionale de su segundu comma est sutaposta a referendum regionale, chi sa disciplina sua est previdida dae legge regionale aposita, si intro de tres meses dae sa publicatzione sua nde fatzat rechesta su chimbanta-unu de sos eletores de sa Regione o su chimbe-unu de sos cumponentes de su Consigiu regionale. Sa lege sutaposta a referendum no est promulgada si no est aprovada dae sa majoria de sos votos validos. Si sa lege est istada aprovada a majoria de su tres-duos de sos cumponentes de su Consigiu regionale, si faghet logu a referendum petzi si, intro de tres meses dae sa publicatzione sua, sa rechesta est sutascrita dae su trinta-unu de sos chi tenent deretu a su votu pro s'eletzione de su Consigiu regionale. + +7 + +Sas paraulas Presidente de sa Giunta regionale sunt istadas sustituidas dae sas paraulas Presidente de sa Regione , cunforme a 'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2 in totu su testu de sIstatutu Ispetziale pro sa Sardigna . + +8 + +Comma gai modificadu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +9 + +Sos commas dae 2 a 5 sunt istados agiuntos dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +6 + +Articulu 16 + +Su Consigiu regionale est formadu dae otanta cunsigeris eleghidos a sufragiu universale, diretu, eguale e segretu + +10 + +. + +Articulu 17 + +Est eletore e eleghibile a su Consigiu regionale chie est iscritu in sas listas eletorales de sa Regione. + +S'ufitziu de cunsigeri regionale est incumpatibile cun su de cumponente de una de sas Cameras o de unateru Consigiu regionale o de unu sindigu de una Comuna cun populatzione superiore a deghemigia + +abitantes, o de cumponente de su Parlamentu europeu + +11 + +. + +Articulu 18 + +Su Consigiu regionale est eleghidu pro chimbe annos. Su cuincuienniu decurret dae sa data de sas eletziones. Sas eletziones de su Consigiu nou sunt inditas dae su Presidente de sa Regione e ant a podere tennere logu a decurrere dae sa de bator dominigas anteriore e non prus a tardu de sa segunda dominiga posteriore a su cumprimentu de su periodu de su comma anteriore. Su decretu de inditzione de sas eletziones devet essere publicadu non prus a tardu de sa de barantachimbe dies anteriore a sa data istabilida pro sa votatzione. Su Consigiu nou si riunit intro de binti dies dae sa proclamatzione de sos eleghidos cun cunvocatzione de su Presidente de sa Regione in carriga + +12 + +. + +Articulu 19 + +Su Consigiu regionale eleghet, in mesu de sos cumponentes suos, su Presidente, s'Ufitziu de presidentzia e Cummissiones, in cunformidade a su regulamentu internu, chi issu adotat a majoria assoluta de sos cumponentes suos. + +10 + +Articulu gai sustituidu dae s'articulu unicu, L.Cost. 9 de maju 1986, n. 1 publicadu in sa Gazzetta Ufficiale 15 de maju + +1986, n. 111 e pustis dae s'art. 3, L.Cost. 31 de gehnnargiu 2001, n. 2. + +11 + +Comma gai modificadu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. Su comma 3 est istadu abrogadu dae sart. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +12 + +Articulu gai sustituidu dae s'art. 2, L. Cost. 23 de freargiu 1972, n. 1 publicada in sa Gazzetta Ufficiale 7 de martzu 1972, n. + +63 e pustis dae s'art. 2, L. Cost. 12 de abrile 1989, n. 3 publicada in sa Gazzetta Ufficiale 14 de abrile 1989, n. 87. + +7 + +Articulu 20 + +Su Consigiu si riunit de deretu sa prima die non festiva de freargiu e de santugaini. Issu si riunit in manera istraordinaria a initziativa de su Presidente suo o a rechesta de su Presidente de sa Giunta regionale o de su bator-unu de sos cumponentes suos. + +Articulu 21 + +Sas deliberatziones de su Consigiu regionale non sunt validas si no est presente sa majoria de sos cumponentes suos e si non sunt adotadas a majoria de sos presentes, francu chi siat prescrita una majoria ispetziale. + +Articulu 22 + +Sas sessiones de su Consigiu regionale sunt publicas. + +Su Consigiu pero podet deliberare de si riunire in sessione segreta. + +Articulu 23 + +Sos cunsigeris regionales, in antis de essere ammitidos a sa pratica de sas funtziones issoro, prestant giuramentu de essere fideles a sa Republica e de praticare sufitziu issoro cun sa finalidade sola de su bene inseparabile de sIstadu e de sa Regione autonoma de sa Sardigna. + +Articulu 24 + +Sos consigeris regionales rapresentant totu sa Regione. + +Articulu 25 + +Sos cunsigeris regionales non podent essere persighidos pro sas opiniones espressadas e sos votos dados in sa pratica de sas funtziones issoro + +8 + +Articulu 26 + +Sos cunsigeris regionales retzint una indennidade fissada cun lege regionale. + +Articulu 27 + +Su Consigiu regionale praticat sas funtziones legislativas e regulamentares atribuidas a sa Regione. + +Articulu 28 + +S'initziativa de sas leges tocat a sa Giunta regionale, a sos cumponentes de su Consigiu e a su popolu sardu. + +Articulu 29 + +13 + +Articulu 30 + +Cada disignu de legge cheret esaminadu in antis dae una Cummissione, e aprovadu dae su Consigiu, articulu per articulu, cun votatzione finale. + +Articulu 31 + +Su Consigiu regionale aprovat cada annu su bilantzu e su rendecontu consuntivu presentados dae sa + +Giunta. S'esertzitziu finantziariu de sa Regione tenet sa decurrentzia de s'annu solare. + +13 + +Articulu abrogadu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +9 + +Articulu 32 + +14 + +Articulu 33 + +Cada lege aprovada dae su Consigiu regionale est comunicada a su Guvernu de sa Republica e promulgada trinta dies a pustis de sa comunicatzione, si no est chi su Guvernu nche la torrat a su Consigiu regionale cun sosservatzione chi nche sobrat sa cumpetentzia de sa Regione o contrastat cun sos interessos natzionales. + +Si su Consigiu regionale la torrat a aprovare a majoria assoluta dos cumponentes suos, est promulgada si, intro de bindighi dies dae sa comunicatzione noa, su Guvernu de sa Republica non promovet sa chistione de legitimidade in dae in antis de sa Corte costitutzionale o sa de meritu pro contrastu de interessos in dae antis de sas Cameras. + +Si una lege est decrarada urgente dae su Consigiu regionale a majoria assoluta de sos cumponentes suos, sa promulgatzione e sintrada in vigore, si su Guvernu de sa Republica cunsentit, non sunt subordinados a sos termines inditados subra. Si su Guvernu non cunsentit, saplicat su segundu comma de custu articulu. + +Sas leges sunt promulgadas da su Presidente de sa Regione 15 e intrant in vigore sa de bindighi dies posteriore a sa de sa publicatzione issoro in su Bulletinu Ufitziale de sa Regione, francu chi istabilant unu termine diferente. + +Articulu 34 + +Su Presidente de sa Regione, sa Giunta e sos cumponentes suos sunt organos esecutivos de sa Regione + +16 + +. + +Articulu 35 + +Su Presidente de sa Regione est su rapresentante de sa Regione autonoma de sa Sardigna + +17 + +. + +Unu cumponente de sa Giunta regionale assumet sas funtziones de Vitzepresidente de sa Regione + +18 + +. + +14 + +Articulu abrogadu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2 + +15 + +Sas paraulas Presidente de sa Giunta regionale sunt istadas sustituidas dae sas paraulas Presidente de sa Regione , cunforme a s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +16 + +Sas paraulas Presidente de sa Giunta regionale sunt istadas sustituidas dae sas paraulas Presidente de sa Regione , cunforme a s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +17 + +Sas paraulas Presidente de sa Giunta regionale sunt istadas sustituidas dae sas paraulas Presidente de sa Regione , cunforme a s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +18 + +Sos commas 2 e 3 sunt istados agiuntos dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +10 + +S'aprovatzione de sa motzione de iscunfiantzia cara a su Presidente de sa Regione eleghidu a sufragiu universale e diretu, e finas sa rimotzione, s'impedimentu permanente, sa morte o sas dimissiones de su matessi cumportant sas dimisssiones de sa Giunta e sisorvimentu de su Consigiu regionale. + +Articulu 36 + +19 + +Articulu 37 + +20 + +. & + +Sa Giunta regionale est responsabile cara a su Consigiu. Su votu de iscunfiantzia de su Consigiu determinat sas dimissiones de sa Giunta. + +Articulu 38 + +Sos membros de sa Giunta regionale tenent su deretu de assistere a sas sessiones de su Consigiu, mancari no nde fatzant parte. + +Articulu 39 + +S'ufitziu de su Presidente de sa Regione e de membru de sa Giunta est incumpatibile cun cale si siat ateru ufitziu publicu + +21 + +. + +Articulu 40 + +Sos dipendentes de unamministratzione publica chi siant nominados membros de sa Giunta regionale + +sunt postos a disponimentu de sa Regione sena assignos, ma mantenent sos ateros deretos de carriera e de antzianidade. + +19 + +Articulu abrogadu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +20 + +Su primu comma est istadu abrogadu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2 + +21 + +Sas paraulas Presidente de sa Giunta regionale sunt istadas sustituidas dae sas paraulas Presidente de sa Regione , cunforme a s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +11 + +Articulu 41 + +Contra a sos providimentos de sos membros de sa Giunta regionale prepostos a sos setores singulos + +de s'amministratzione si podet faghere ricursu a sa Giunta, chi detzidet cun decretu de su Presidente de sa Regione + +22 + +. + +Custu decretu costituit providimentu definitivu. + +Articulu 42 + +Su Consigiu regionale tenet sa facultade de istituire organos de consulentzia tecnica. + +TÍTULU V - Entes locales + +Articulu 43 + +Sas provintzias de Casteddu, Nugoro e Tatari mantenent sistrutura atuale de entes territoriales + +23 + +. + +Cun lege regionale si podent modificare sas tzircuscritziones e sas funtziones de sas provintzias, in + +cunformidade a sa boluntade de sas populatziones de cadauna de sas provintzias interessadas espressada cun referendum. + +Articulu 44 + +Sa Regione praticat normalmente sas funtziones amministrativas suas deleghende*las a sos entes locales o balende*si de sos ufitzios issoro. + +22 + +Su primu comma est istadu modificadu gai dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +23 + +Cun sa L. 16 de triulas 1974, n. 306, publicada in sa Gazzetta Ufficiale 22 de santandria 1974, n. 304, est istituida sa provintzia de Aristanis. Cun sa L.R. 12 de triulas 2001, n. 9, publicada in su B.U.R.A.S. 16 de triulas 2001, n. 2, parte I e II, sunt istadas istituidas sas provintzias de Carbonia - Iglesias, de su Mediu Campidanu, de s'Ogiastra e de Òlbia - Tempiu. + +12 + +Articulu 45 + +Sa Regione, intesas sas populatziones interessadas, podet cun lege istituire in su territoriu suo comunas noas e modificare sas tzircuscritziones e denominatziones issoro. + +Articulu 46 + +Su controllu subra de sos atos de sos entes locales est praticadu dae organos de sa Regione in sas maneras e in sos limites istabilidos cun lege regionale in armonia cun sos printzipios de sas leges de sIstadu. + +TÍTULU VI - Raportos intre sIstadu e sa Regione + +Articulu 47 + +Su Presidente de sa Regione ghiat sas funtziones amministrativas delegadas dae sIstadu a sa Regione, + +cunformende*si a sas istrutziones de su Guvernu. Issu intervenit a sas sessiones de su Consigiu de sos Ministros, cando si tratant chistiones chi pertocant in manera particulare sa Regione + +24 + +. + +Articulu 48 + +Unu Rapresentante de su Guvernu supraintendet a sas funtziones amministrativas de sIstadu non delegadas e las coordinat cun sas chi sunt praticadas dae sa Regione. + +Articulu 49 + +Su Guvernu de sa Republica podet delegare a sa Regione sas funtziones de tutela de s'ordine publicu. + +Custas ant a essere praticadas, in sambitu de sas diretivas fissadas dae su Guvernu, dae su Presidente de sa Regione, chi, pro custa finalidade, at a podere pedire simpreu de sas fortzas armadas + +25 + +. + +24 + +Sas paraulas Presidente de sa Giunta regionale sunt istadas sustituidas dae sas paraulas Presidente de sa Regione , cunforme a s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +25 + +Sas paraulas Presidente de sa Giunta regionale sunt istadas sustituidas dae sas paraulas Presidente de sa Regione , cunforme a s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +13 + +Articulu 50 + +Su Consigiu regionale podet essere isortu cando fatzat atos contrarios a sa Costitutzione o a custu + +Istatutu o violatziones graves de lege o cando, mancari bi siat sa signalatzione fata dae su Guvernu de sa Republica, non protzedat a sa sustitutzione de sa Giunta regionale o de su Presidente chi apant fatu atos o violatziones analogos. Podet essere isortu finas pro resones de seguresa natzionale + +26 + +. + +Sisorvimentu est dispostu cun decretu motivadu de su Presidente de sa Republica, previa deliberatzione de su Consigiu de sos Ministros, intesa sa Cummissione parlamentare pro sas chistiones + +regionales. + +Cun su decretu de isorvimentu est nominada una Cummissione de tres tzitadinos eleghibiles a su Consigiu regionale, chi providet a samministratzione ordinaria de cumpetentzia de sa Giunta e a sos atos improrogabiles, de sutaponnere a sa ratifica de su Consigiu nou. Issa indit sas eletziones, chi devent aere logu intro de tres meses dae sisorvimentu. + +Su Consigiu nou est cunvocadu dae sa Cummissione intro de binti dies dae sas eletziones. + +Cun decretu motivadu de su Presidente de sa Republica e cun sosservantzia de sas formas de su de tres commas est disposta sa rimotzione de su Presidente de sa Regione, si eleghidu a sufragiu universale e diretu, chi apat fatu atos contrarios a sa Costituzione o violatziones de lege reiteradas e graves. Sa rimotzione podet essere disposta finas pro resones de seguresa natzionale + +27 + +Articulu 51 + +Su Consigiu regionale podet presentare a sas Cameras votos e propostas de lege subra de materias chi interessant sa Regione. Sa Giunta regionale, cando constatet chi saplicatzione de una lege o de unu providimentu de sIstadu in materia economica o finantziaria resurtet in manera crara dannosa pro sÍsula, nde podet pedire sa suspensione a su Guvernu de sa Republica, su cale, constatada sa netzessidade e surgentzia, bi podet providere, cando bi chergiat, cunforme a s'art. 77 de sa Costitutzione. + +Articulu 52 + +Sa Regione est rapresentada in selaboratzione de sos progetos de sos tratados de cummertziu chi su Guvernu chergiat istipulare cun Istados esteros si pertocant cuncambios de interessu ispetzificu de sa Sardigna . + +26 + +Comma gai modificadu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2 + +27 + +Comma agiuntu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +14 + +Sa Regione est intesa in materia de legislatzione doganale pro su chi pertocat sos produtos tipicos de interessu ispetzificu suo. + +Articulu 53 + +Sa Regione est rappresentada in selaboratzione de sas tarifas ferruviarias e de sa regulamentatzione de sos servitzios natzionales de comunicatzione e trasportos terrestres, maritimos e aereos chi la potzant interessare in manera direta. + +TÌTULU VII - Revisione de sIstatutu + +Articulu 54 + +Pro sas modificatziones de custu Istatutu saplicat su protzedimentu istabilidu dae sa Costitutzione pro + +sas leges costitutzionales. S'initziativa de modificatzione podet essere praticada finas dae su Consigiu + +regionale o dae a su nessi bintimigia eletores + +28 + +. + +Sos progetos de modificatzione de custu Istatutu de initziativa guvernativa o parlamentare sunt comunicados dae su Guvernu de sa Republica a su Consigiu regionale, chi espressat su parrere suo intro de duos meses + +29 + +. + +Cando unu progetu de modifica siat istadu aprovadu in prima deliberatzione dae una de sas Cameras e su parrere de su Consigiu regionale siat contrariu, su Presidente de sa Regione podet indire unu referendum consultivu in antis de su cumprimentu de su termine prevididu dae sa Costitutzione pro sa segunda deliberatzione + +30 + +. + +Sas modificatziones a sIstatutu aprovadas non sunt, a onni modu, sutapostas a referendum natzionale + +31 + +. + +Sos disponimentos de su TÌTULU III de custu Istatutu podent essere modificados cun leges ordinarias + +de sa Republica a proposta de su Guvernu o de sa Regione, in cada casu intesa sa Regione. + +32 + +&. + +28 + +Comma cosi sustituidu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +29 + +Comma gai modificadu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2 + +30 + +Sas paraulas Presidente de sa Giunta regionale sunt istadas sustituidas dae sas paraulas Presidente de sa Regione , cunforme a sart. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +31 + +Comma agiuntu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2.. + +32 + +Surtimu comma est istadu abrogadu dae s'art. 3, L.Cost. 31 de ghennargiu 2001, n. 2. + +15 + +TÌTULU VIII - Normas transitorias e finales + +Articulu 55 + +Sas funtziones de sArtu Cummissariadu de sa Consulta regionale sarda durant finas a sa prima + +eletzione de su Consigiu regionale, chi at a essere indita dae su Guvernu de sa Republica intro de deghe meses dae sintrada in vigore de custu Istatutu . + +Sa prima eletzione de su Consigiu regionale at a aere logu cunforme a s'art. 16 de s Istatutu ed a sa + +lege pro s'eletzione de sa Camera de sos deputados, segundu sas normas chi ant a essere istabilidas cun decretu legislativu, intesos sArtu Cummissariu e sa Consulta regionale. + +Sas tzircuscritziones eletorales sunt determinadas in currispondentzia de sas provintzias atuales . + +Articulu 56 + +Una Cummissione paritetica de bator membros, nominados dae su Guvernu de sa Republica e dae sArtu Cummissariu pro sa Sardigna, intesa sa Consulta regionale, at a proponnere sas normas relativas a su passagiu de sos ufitzios e de su personale dae s Istadu a sa Regione, e finas sas normas de atuatzione de custu Istatutu . + +Custas normas ant a essere sutapostas a su parrere de sa Consulta o de su Consigiu regionale e ant a essere emanadas cun decretu legislativu. + +Articulu 57 + +In sas materias atribuidas a sa cumpetentzia de sa Regione, finas a cando non si dispongiat in manera diferente cun leges regionales, saplicant sas leges de s Istadu . + +Articulu 58 + +Custa lege costitutzionale intrat in vigore sa die a pustis de sa de sa publicatzione sua in sa Gazzetta Ufficiale de sa Republica . + +16 + +Lege Costitutzionale 31 de ghennargiu 2001, n. 2 + +Normas transitorias + +Articulu 3, comma 2 + +Finas a sa data de intrada in vigore de sa lege previdida dae sarticulu 15 de sIstatutu ispetziale pro sa + +Sardigna, comente modificadu dae su comma 1 de custu articulu, su Presidente de sa Regione est eleghidu a sufragiu universale e diretu. L'eletzione est cuntestuale a su rinnovu de su Consigiu regionale. Intro de deghe dies dae sa proclamatzione su Presidente eleghidu nominat sos cumponentes de sa Giunta e los podet revocare in unu segundu tempus; atribuit a unu de issos sas funtziones de Vitzepresidente. Si su Consigiu regionale aprovat a majoria assoluta de sos cumponentes suos una motzione motivada de iscufiantzia cara a su Presidente de sa Regione, presentada dae a su nessi su chimbe-unu de sos cunsigeris e posta in discussione no in antis de tres dies dae sa presentada sua, intro de tres meses si protzedet a eletziones noas de su Consigiu e de su Presidente de sa Regione. Si protzedet finas a eletziones noas de su Consigiu e de su Presidente de sa Regione in casu de dimissiones, impedimentu permanente o morte de su Presidente. Firmu su chi si disponet in sos commas 3 e 4, sos disponimentos de custu comma non saplicant a su Consigiu regionale in carriga a sa data de intrada in vigore de custa lege costitutzionale. Si no est dispostu in manera diferente dae sa lege regionale previdida dae sarticulu 15 de sIstatutu ispetziale pro sa Sardigna mentovadu, a su Consigiu regionale in carriga sighint a saplicare sos disponimentos istatutarios vigentes a sa data de intrada in vigore de custa lege costitutzionale. + +Articulu 3, comma 3 + +Si si devet protzedere cunforme a su comma 2 e a sa data de cunvocatzione de sos comitzios eletorales + +pro su rinnovu de su Consigiu regionale non siant istadas aprovadas sas modificatziones cunsighentes a sa legge eletorale regionale, cunforme a sarticulu 15 de sIstatutu ispetziale pro sa Sardigna giai mentovadu, pro seletzione de su Consigiu regionale e pro seletzione de su Presidente de sa Regione sosservant, in cantu cumpatibiles, sos disponimentos de sas leges de sa Republica chi disciplinant seletzione de sos Cunsigios de sas Regiones a Istatutu ordinariu. Sas tzircuscritziones eletorales prevididas dae custos disponimentos sunt costituidas dae su territoriu de cada provintzia de sa Regione Sardigna e, pro sos cunsigeris chi sunt eleghidos cun sistema majoritariu, dae su territoriu de sa Regione intrea. Sunt candidados a sa Presidentzia de sa Regione sos capos de lista de sas listas regionales. Est proclamadu eleghidu Presidente de sa Regione su candidadu capu de lista chi at cunsighidu su numeru prus mannu de votos validos in ambitu regionale. Su Presidente de sa Regione faghet parte de su Consigiu regionale. Su disponimentu de su de batordighi commas de s'articulu 15 de sa lege 17 de freargiu 1968, n. 108, introduidu dae su comma 2 de s'articulu 3 de sa lege 23 de freargiu 1995, n. 43, e su disponimentu de su penultimu periodu de custu comma saplicant finas in deroga a su numeru de sos cunsigeris regionales istabilidu dae s'articulu 16 de sIstatutu, comente sustituidu dae su comma 1 de custu articulu. Est eleghidu a sa carriga de consigeri su candidadu capu de lista a sa carriga de Presidente de sa Regione chi at cunsighidu unu numeru de votos validos deretu inferiore a su de su candidadu proclamadu eleghidu Presidente. S'Ufitziu tzentrale regionale riservat, a custu fine, surtimu de sos iscannos chi eventualmente tocant a sas listas tzircuscritzionales collegadas cun su capu de lista de sa lista regionale, proclamadu a sa carriga de consigeri, in sipotesi previdida a su numeru 3) de su de treighi commas de s'articulu 15 de sa lege 17 de freargiu 1968, n. 108, introduidu dae su comma 2 de s'articulu 3 de sa legge 23 de freargiu 1995, n. 43; o si nono siscannu atribuidu cun su restu o cun sa tzifra eletorale minore, in mesu de sos de sas matessi listas, in sede de collegiu unicu regionale pro su partzimentu de sos iscannos tzircuscritzionales residuos. Si totu sos iscannos chi tocant a sas listas collegadas sunt istados assignados cun cuotziente intreu in sede tzircuscritzionale, s'Ufitziu tzentrale regionale protzedet a s'attributzione de uniscannu agiuntivu, de su cale si devet tennere contu pro sa determinatzione de sa cuota pertzentuale cunsighente de iscannos chi tocant a sas listas de majoria in intro de su Consigiu regionale. A custa eletzione sighint a saplicare, in via supletiva e in cantu cumpatibiles cun sos disponimentos de sa lege 17 de freargiu 1968, n. 108, e modificatziones posteriores, e de sa lege 23 de freargiu 1995, n. 43, sos disponimentos de sas leges de sa Regione Sardigna pro seletzione de su Consigiu regionale, petzi pro su chi pertocat sa disciplina de s'organizatzione amministrativa de su protzedimentu eletorale e de sas votatziones. + +17 + +Articulu 3, comma 4 + +Su Consigiu regionale in carriga a sa data de intrada in vigore de custa lege costitutzionale decadet cando, intro de sessanta dies dae saprovatzione de una motzione de iscunfiantzia o dae sas dimissiones de su Presidente de sa Regione, non siat a tretu de funtzionare pro simpossibilidade de formare una majoria. In custu casu si protzedet a eletziones noas e saplicant sos commas 2 e 3 de custu articulu. + +Normas finales + +Articulu 6, comma 3 + +Intro de doighi meses dae sa data de intrada in vigore de custa lege costitutzionale, su Guvernu + +providet a cumpilare, escludida cale si siat facultade de aportare modificas o variatziones, su testu nou + +de sIstatutu ispetziale pro sa Sardigna, cale resurtat dae sos disponimentos cuntennidos in sa lege + +costitutzionale 26 de freargiu 1948, n. 3, in sa lege costitutzionale 23 de freargiu 1972, n. 1, in sa lege + +13 de abrile 1983, n. 122, in sa lege costitutzionale 9 de maju 1986, n. 1, in sa lege costitutzionale 12 + +de abrile 1989, n. 3, e in sa lege costitutzionale 23 de cabudanni 1993, n. 2, abarradas in vigore, e dae sas de sarticulu 3 de custa lege costitutzionale. + +18 + + + + +## Su Comitadu 482 e s'Espresso + +Comitat  Odbor  Komitaat  Comitato 482 + +c/o Informazione Friulana soc. coop. + +V. Volturno, 29 33100 Udin + +Tel.: 0432 530614 Fax: 0432 530801 D.p.e.: com482@gmail.com + +Sit uficial: www.com482.org + +Egregio Direttore de Lespresso, Daniela Hamaui, + +non e la prima volta che la lingua friulana e la comunita che la parla si trovano ad essere attaccati + +sulla stampa, ma raramente ci e capitato di leggere un articolo cosi zeppo di faziosita, falsita, errori, + +imprecisioni, insinuazioni ed ironie fuori luogo come _We speak furlan_ di Tommaso Cerno, + +pubblicato sullultimo numero del settimanale da lei diretto. Talmente zeppo che, per rispondere + +debitamente a tutte le affermazioni scorrette e alle allusioni malevole fatte dallautore dellarticolo, + +dovremmo impiegare ben piu dello spazio che questa lettera ci offre. Per questo ci limiteremo a + +rispondere solo ad alcuni dei punti sollevati nellarticolo. + +_In Friuli il dialetto e gia legge_ recita il sommario. Ad oltre 130 anni dalla pubblicazione dei + +Saggi ladini di Graziadio Isaia Ascoli, padre della glottologia italiana, non vi e ancora giunta + +notizia che il friulano non e un dialetto italiano, ma una lingua retoromanza strettamente + +imparentata col romancio (una delle quattro lingue nazionali della Svizzera) e col ladino dolomitico + +(che nella provincia di Bolzano e coufficiale con tedesco ed italiano)? Passi che non ne conosciate + +la storia e le caratteristiche, ma che non sappiate nemmeno che si tratta di una lingua riconosciuta + +come tale sia dallo stato italiano, sia dalle autorita europee non depone certo a vostro favore! + +Quanto largomento vi sia ignoto e dimostrato anche dalla capacita di sbagliare praticamente tutte le + +parole in friulano citate nellarticolo, a cominciare da quella riportata nel titolo. Non di _furlan_ si + +tratta, ma di furlan , e poi _Vignesje_ per Vignesie , _dizionar_ per dizionari , ecc. È legittimo, + +allora, chiedersi con che accuratezza puo riportare delle interviste un autore che non e nemmeno + +capace di trascrivere correttamente una parola? Ne sapranno certamente qualcosa i citati Edouard + +Ballaman (presidente del Consiglio regionale del Friuli  Venezia Giulia) e Sergio Cecotti (ex + +sindaco di Udine)& + +Alla base di tutto ce un concetto molto semplice: i diritti linguistici sono parte dei diritti umani e la + +loro garanzia e uno dei compiti fondamentali di una vera democrazia. Era chiaro per i padri + +costituenti dellItalia repubblicana che, non a caso, hanno affrontato la questione nellarticolo 6 + +della Costituzione della Repubblica italiana. Un po meno chiaro per i loro successori, purtroppo, + +visto che per la parziale attuazione di tale articolo hanno atteso oltre cinquantanni: e solo del 1999, + +infatti, la prima legge statale (482/99) di tutela della minoranze linguistiche. Un risultato ottenuto + +anche grazie alle dure battaglie dei friulani, a cominciare dal deputato comunista Mario Lizzero, + +uno dei massimi esponenti della Resistenza friulana. Proprio la 482/99 prevede per i friulani, e per + +altre undici comunita minorizzate, la tutela parziale dei loro diritti linguistici garantendo la presenza + +della loro lingua propria nella scuola, nelle amministrazioni pubbliche, nella toponomastica e nella + +radiotelevisione pubblica. + +A proposito, se proprio ci tenete a pubblicare qualcosa sullargomento, perche non fate una + +bellinchiesta sulle ripetute violazioni e sui ritardi nellapplicazione della legge statale 482/99? + +Basterebbe citare la violazione di quanto previsto dalla 482 da parte degli ultimi contratti di servizio + +tra il Ministero delle Comunicazioni e la RAI: altro che la _tv bilingue_ descritta dallautore + +dellarticolo! Una situazione denunciata piu volte dalle autorita europee attraverso le + +Raccomandazioni sull'applicazione della Convenzione quadro per la protezione delle minoranze + +nazionali (che, pensate un po, si applica anche ai friulani!), ma di cui la grande stampa italiana + +si e sempre disinteressata, forse perche troppo impegnata a dare uninterpretazione in chiave + +moderna del fascistissimo Vietato sputare per terra e parlare in dialetto . + +Relativamente alle cifre spese e ai risultati ottenuti, ci limitiamo a citare un solo caso, quello del + +Grant Dizionari Bilengal Talian  Furlan (GDBTF). _Dopo dieci anni non ne esiste una sola + +copia su carta_ si legge nellarticolo. Peccato che lautore del pezzo si dimentichi di ricordare che + +tale opera (che se stampata richiederebbe diversi volumi) e nata come strumento informatico e non + +cartaceo! La cui prima edizione e disponibile da anni in rete sul sito del Centri Friul Lenghe 2000 , + +dove e stato consultato oltre 200.000 volte e scaricato da oltre 5.000 persone (oltre alle 8.000 copie + +distribuite su cd), e la cui seconda edizione ampliata e stata presentata ufficialmente nel 2008 con + +altrettanto successo. Per lautore dellarticolo, tuttavia, il GDBTF rappresenta un chiaro esempio dei + +_risultati non sempre brillanti_ ottenuti con i fondi per il friulano. Non la pensano cosi un certo + +Tullio De Mauro ed inutili istituti di periferia quali lUniversita di Stoccolma, lIstituto di Ricerca + +per le Lingue della Finlandia, il CNR di Pisa. Secondo voi a chi viene piu facile dare credito? + +Rimane pero la questione delle spese sostenute: secondo esperti esterni al GDBTF pare che, opere + +analoghe fatte altrove, siano costate molto, ma molto di piu& Alla faccia degli sprechi! + +È possibile che i miseri fondi per il friulano (fare paragoni con i fondi per il catalano, il basco o il + +gallese  in questi ultimi due casi con un numero di parlanti simile a quello del friulano  ci sembra + +umiliante per lo stato italiano, ma perfino la Francia centralista investe di piu per il bretone, parlato + +da circa 300 mila persone, di quanto non facciano attualmente il Governo italiano e la Regione + +Friuli  Venezia Giulia per il friulano) abbiano attirato degli approfittatori. È possibile, inoltre, che + +ci siano state delle spese inutili e degli sprechi. Pero, ci piacerebbe conoscere anche un solo settore + +in cui, nello stato italiano, non ve ne siano, a cominciare dai finanziamenti pubblici per leditoria e + +per la stampa: soldi pagati da tutti i cittadini italiani, anche da noi poveri contadini e montanari che + +ci ostianiamo a _speak_are _furlan_ . Con le poche risorse a disposizione e con la passione e le + +competenze di molti volontari in Friuli si sta cercando di garantire i diritti linguistici: cioe la + +possibilita per tutti di utilizzare la propria lingua madre in maniera normale, ossia in tutti gli ambiti + +della vita. È un concetto base della democrazia e del rispetto dei diritti umani. Per cui che vi + +permettiate di parlare di _uno spreco da 35 milioni_ e di _follie federaliste_ piu che un insulto a + +quanti da anni si battono per il riconoscimento dei diritti linguistici propri ed altrui (la nostra + +battaglia, infatti, vale anche per le altre comunita minorizzate che vivono nello stato italiano) e una + +macchia sulla capacita del giornalismo italiano di abbandonare gli stereotipi del nazionalismo + +italiano (fascista e non) e di trattare con rispetto e con onesta quanti sono diversi per lingua ed + +identita. + +Cordiali saluti. + +_ + +Udine, 30/08/2009 + +_ + +Il portavoce del Comitato 482* + +Carlo Puppo + +associative friulane, slovene e germaniche del Friuli attive nella difesa dei diritti linguistici. + +Associazione _Ad Undecimum_ ; Associazione _Beneake korenine_ ; Associazione _Don Eugenio Blanchini_ ; Associazione _FaF  + +Fantats Furlans_ ; Associazione _Glesie Furlane_ ; Associazione _La Grame_ ; Associazione _Matajur_ ; Associazione culturale + +_Colonos_ ; Associazione culturale _El Tomat_ ; Associazione culturale _Guido da Variano_ ; Associazione culturale _Pionirs_ ; + +Associazione culturale _Rozajanski Dum_ ; Associazione culturale slovena _Stella alpina-Planika_ ; Associazione e redazione _La + +Patrie dal Friul_ ; Associazione e redazione _Novi Matajur_ ; Circolo Culturale _G. Unfer_ ; Circolo Culturale Saurano _F. + +Schneider_ ; Cooperativa di servizi linguistici _Serling_ ; _Informazione Friulana_ Societat Cooperative; Istitut Ladin-Furlan _Pre + +Checo Placerean_ ; Istituto _Achille Tellini_ ; Istituto _Pio Paschini_ ; Istituto di Cultura Timavese; _Most_ piccola societa cooperativa + +a r.l.; Redazione _La Comugne_ ; Redazione _Ladins dal Friul_ ; Redazione _Lenghe.net_ ; Redazione _Radio Onde Furlane_ ; + +Redazione _Slovit  Bollettino di Informazione degli Sloveni in Italia_ ; Redazione _Taicinvriaul.org_ ; Societa Filologica Friulana + +_G.I. Ascoli_ ; Stazione di Topolo  Postaja Topolove; Union Scritors Furlans; e singoli cittadini appartenenti alle diverse comunita + +linguistiche del Friuli  V.G. + + + + +## Su recùperu e sa protetzione de sas limbas minorizadas + +Sa **OBRA CULTURAL BALEAR**** **organizat pro su 2009 unu Tziclu de cunferentzias dedicadas a su tema de _ +_ + +_ +_ + +_SU RECÙPERU E SA PROTETZIONE DE SAS LIMBAS MINORIZADAS IN ÀTEROS LOGOS_ + +Sos cunferentziantes sunt espertos e rapresentantes de istitutziones o universidades de sas natziones e de sas limbas presentes. + +Sa prima cunferentzia est de + +_**Diegu Corraine**_, diretore de s'Ufitziu de sa Limba Sarda, Tortoli + +_GIÒVIA 10/09/2009:_ + +in Can Alcover - Espai de Cultura, oras 19,30 + +cun su tema + +UN'ÀTERA REALIDADE INSULARE. SA LIMBA SARDA, + +------ + +Totes les sessions sinicien a les 19.30 h. + +_Dijous 10/09/2009:_ + +Can Alcover - Espai de Cultura + +(Diego Corraine, director de lUfitziu de sa + +Limba Sarda, Sardenya) + +_Dijous 24/09/2009:_ + +Can Alcover - Espai de Cultura + +(Xabier Mendiguren, president del + +Kontseilua, Euskadi) + +_Dijous 08/10/2009:_ + +Can Alcover - Espai de Cultura + +(Gunther Dauwen, secretari general de la + +fundacio CMC) + +_Dijous 22/10/2009:_ + +Gran Hotel (Caixa Forum) + +(François Pic, director del Centre de + +Recursos Occitans i Merdionals, Tolosa) + +_Dijous 05/11/2009:_ + +Gran Hotel (Caixa Forum) + +(Marc L. Johnson, de linstitut Canadenc de + +Recerca sobre les Minories Linguistiques, + +Quebec) + +_Dijous 19/11/2009:_ + +Gran Hotel (Caixa Forum) + +(Carolin Zwilling, coordinadora sectorial + +de linstitut EURAC, Bolzano) + +red + + + + +## Lìtera de su Comitadu pro sa limba sarda a sa Regione + +Sende chi torrat a comintzare s'atividade legislativa e de guvernu de sa Regione sarda, e prus a notu s'aprovu prevididu de su pianu regionale de Isvilupu, su Comitadu pro sa limba sarda oferit a s'atentu bostru una filera de cunsideros e de propostas. +In su programma de su Presidente Cappellacci est istada previdida un'andala noa subra sa base de tres momentos pretzisos in sa logica e in su tempus: "su momentu identitariu, su pianu de Isvilupu nou, su de torrare a iscriere sas regulas cun sa reforma de s'Istatutu ispetziale e s'organizatzione noa de sa regione". De custa manera sunt istados leados a preferu, a manera programmatica, sos temas de sa limba, de sa cultura e de s'identidade ca sunt "fatores de distintividade" e ca dant importu de giudu a sos temas de s'arraighinadura de su sentidu de apartenentzia. +In su Pianu regionale de isvilupu, a su chi connoschimus, non b'at peruna referentzia a una politica linguistica chi potzat, gasi comente est prevididu in su programma eletorale, faghere profetu a s'isvilupu de sa terra nostra. E puru, in su programma sunt prevididos, a manera crara, "intzentivos pro sa valorizatzione de sa limba e de sa cutura chi favoressant s'editoria, sas artes, sos assotzios, su marketing, sa comunicatzione, s'informatzione e ogni atividade chi sustengiat sa sienda identitaria de sos sardos". +Inoghe no est difitzile a cumprendere duas voluntades: su de regulare cun politicas adeguadas siat sa limba siat sa cultura de sos sardos e su de las faghere, s'una e s'atera, sugetos e ogetos de economia. Sa politica de s'assistentzia a sa limba e a sa cultura no est istada in de badas, in su tempus coladu. At produidu resurtos de primore, finas si una teoria betza e sena fundamentu subra sa limba comente epifenomenu de sa cultura, belle che unu sutaprodotu suo, at in fines custrintu sa limba sarda a essere bortadura de prodotos in italianu e no at avaloradu meda sa limba comente sienda etotu. +Bidu chi, gasi comente si cumprendet dae su programma eletorale, si cheret annoare su chi finas a como est istadu fatu, su Comitadu pro sa limba sarda, apretziat chi su primu passu detzisivu siat a reconnoschere, printzipiende dae su Pianu regionale de isvilupu, sa potentzialidade chi tenet sa limba sarda,e paris cun issa sa cultura de sa Sardigna, pro favoressere sa creschida economica e sotziale de s'Ìsula. In Europa bi sunt esempios de custas potentzialidades, si sunt favoressidas dae una politica linguistica pretzisa e non destinada a abarrare in s'oru de sa cultura, in sas fainas de politica economica. +Semus cumbintos chi est a sighire, adatende*los a sa realidade nostra e a custos tempos de resursas menguantes, sos esempios de sa Catalunnia, de sos Paisos bascos, de sa Galitzia, pro mentovare sos prus famados. Pro custu, su Comitadu pro sa limba sarda proponet chi su Pianu de isvilupu regionale reconnoscat sa limba sarda e sa cultura de sos sardos comente motore de isvilupu economicu e gasi l'incluat cun mesuras programmaticas e economicas adeguadas. Custu est unu reconnoschimentu chi, a manera naturale, tocat de sustennere cun cussos intzentivos de sos cales faeddat su programma regionale e chi ant a podere essere apostivigados in sa Lege finantziaria imbeniente. +Voste at a cumprendere, cun tzertesa, s'importu istoricu chi tenet, pro sa limba sarda, su de la reconnoschere in unu documentu de programmatzione de s'economia nostra. +Diamus torrare gratzias si nos ais a retzire + +red + + + + +## Sa tzirculare n. 70 de su Ministèriu de s'Istrutzione + +Est essidu a campu unu pranu de interventos e de finantziamentos pro sa realizatzione de progetos istatales e locales in su campu de s'istudiu de sas limbas e de sas traditziones culturales apartenentes a una minoria linguistica (Lege 15 de nadale 1999, n. 482 art. 5) Esertzitziu finantziariu 2009. + + + + +## Diari de Balears + +In Sardigna nos mancat una politica linguistica coerente chi nos agiuet a mantenere su sardu. + +Lu narat, in mesu de s'ateru, D. Corraine in una intervista a Diari de Balears. + +Custu est su ligamene: + + + + +## en] strike + +N. Paginas in GOOGLE: 48.600 + +Data urtima chirca: 17/06/2008 + +Cuntestu in sa frase: strike aereo. + +Proposta in italianu: attacco aereo. + +Proposta in sardu: atacu aereu. + + + + +## Frammenti d'Europa. Guida alle minoranze etnico-linguistiche e ai fermenti autonomisti + +"La vita che io vedo / anela gli estremi confini, / il Deserto, la Selva, e nient'altro." Poeta basco di ormai forte valenza internazionale, in questo libro Bernardo Atxaga sceglie di vedere, piuttosto che sentire, e diventa narratore, un narratore-bambino che guarda ed esplora le cose con innocenza assoluta, senza pregiudizi e senza ansie profetiche: "un narratore nascosto dietro il sipario", come spiega Giuliano Soria nell'Introduzione, "che crea un filtro, una distanza che fa si che il poeta non s'intrometta, soggettivamente, nel modo in cui si accostano le immagini o si intrecciano i ragionamenti. Quello che fa e presentare ai lettori un'immagine, come se fosse un cronista... Ogni lettore, poi, dara alle varie immagini l'interpretazione, la sfumatura che preferisce". + +Composti originariamente in _euskera_ - la lingua dei Paesi Baschi spagnoli - e in gran parte tradotti in castigliano dall'autore stesso, i testi di Bernardo Atxaga hanno dato origine a canzoni popolari e sono stati usati come base per molti programmi radiofonici, spettacoli teatrali e cortometraggi. E uno scrittore come Luis Sepulveda ha voluto inserire nella "Storia di una gabbianella e del gatto che le insegno a volare" una poesia di questa raccolta, comprendente anche testi narrativi che rimandano a un'esperienza altrettanto decisiva nell'opera di Atxaga: quella di romanziere. + + + + +## S'Hymnu sardu nationale + +Nche torrat a sos annos ''30 de su seculu 19; l'aiat iscritu in limba sarda su preideru (chi si fiat secularizadu in su 1842), Vitoriu Angius, diputadu in su Parlamentu Subalpinu, liberale fervorosu, cultore benemeritu de sas memorias patrias chi nd'est testimongiu su cuntributu suo mannu a beru a su _Grande Dizionario Geografico, storico, statistico, commerciale degli stati S.M. il re di Sardegna_ monumentale de Casalis, in ue sa boghe _Sardegna_, chi ocupat sa bellesa de tres volumenes, est opera sua. Sa musica, in cambiu, l'aiat iscrita su maistru tataresu Giuanne Gonella (1804-1854), musicante de sa "Brigata Regina" e autore finas de sa musica de s'innu famadu _Addio mia bella addio_. + +Sa prima esecutzione bi fiat istada in su Teatru Tzivicu de Casteddu su 20 de freargiu de su 1844. + +S'ispartidu originale l'at agatadu in s'archiviu de s'auditorium de Casteddu su professore Frantziscu Tzesare Casula, diretore de s'Istitutu de istoria de s'Europa Mediterranea de su CNR. + +A parrere de Casula, sos soberanos ant semper tentu s'innu in cunsideru mannu. S'urtima esecutzione ufitziale est istada in su 1937, dae bandas de su coru de sa Capella Sistina, diretore Lorenzo Perosi, pro disigiu espressu de su re Vittorio Emanuele III , durante sa tzerimonia pro su cunferimentu de sa _Rosa d'Oro_ a sa reina Elena dae bandas de Papa Pio XI. + +In su 1991 _S'Hymnu sardu nationale_ l'at eseguidu sa banda de sos Carabineris in su Quirinale su 29 de maju, in su cumbidu traditzionale pro su corpus diplomaticu esteru, comente omagiu a sas origines tataresas de su Presidente de sa Republica Frantziscu Cossiga; l'ant torradu a sonare in su mamentu de sas dimissiones suas dae Capu de s'Istadu, su 28 de abrile de su 1992. + +In su 2001 est istadu eseguidu, pro disponimentu suo, a s'interru de Maria Jose de Savoja, urtima reina de Italia + +Custu est su testu de s'Innu + +Conservet Deus su Re + +Salvet su Regnu Sardu +Et gloria a s'istendardu +Concedat de su Re! + +Qui manchet in nois s'animu +Qui languat su valore +Pro forza o pro terrore +Non habas suspectu, o Re. + +Conservet Deus su Re... + +Unu o omni chentu intrepidos +A ferru et a mitralia +In vallu e in muralia +Hamus andare o Re. + +Conservet Deus su Re... + +Solu in sa morte cedere +Soliat su Sardu antigu +Ne vivu a' s'inimigu +Cadera ego, o Re. + +Conservet Deus su Re... + +De fide et fort'hominus +Se figios nos cantamus +Bene provaramus +Figios ipsoro, o Re. + +Conservet Deus su Re... + +De ti mostrare cupidu +Sa fide sua, s'amore +Sas venas in ardore +Sentit su Sardu, o Re. + +Conservet Deus su Re... + +Indica un adversariu +E horrenda da su coro +Scoppiart s'ira ipsoro +A uno tou cinnu, o Re. + +Conservet Deus su Re... + +Comanda su qui piagati +Si bene troppu duru, +E nde sias tue seguru +Qui hat a esser factu, o Re. + +Conservet Deus su Re... + +Sa forza qui mirabile +La fuit a' su Romanu +E inante a s'Africanu +Tue bideraa, o Re. + +Conservet Deus su Re... + +Sa forza qui tant'atteros +Podesit superare +Facherat operare +Uno tuo cinnu, o Re. + +Conservet Deus su Re... + +Sos fidos fortes homines +Abbada tue contentu +Qui hant a esse in omni eventu +Quales ja fuint, o Re. + +Conservet Deus su Re +Salvet su Regnu Sardu +Et gloria a s'istendardu +Concedat de su Re! + + + + +## EUROVOC + +Totu sos descritores noos integrados in sa versione 4.3 si distinghent cun sa mentzione "V4.3". + +Pro otennere sa lista cumpleta de sos descritores noos, tocat a isseberare s'optzione [**"Buscar un termino en el tesauro**"](javascript:ChoixMenu('C','4_3','ES');) e introduire s'espressione **V4.3**. + +Pro agatare sa diferentzia intre sas urtimas duas versiones, bastas a seletzionare su ligamene [**"transicion entre la version 4.2 y la version 4.3"**](javascript:ChoixMenu('TR','4_3','ES');). + +Sarvadore Serra + + + + +## Comitadu pro sa limba sarda in s'universidade + +## + +## S'impreu publicu de sa limba sarda est parte de sos deretos costitutzionales e de sos decretados dae sa Conventzione cuarnitze europea pro s'ampari de sas minorias natzionales. E pero no est petzi custu: gasi comente capitat in sas regiones europeas in ue sas minorias linguisticas sunt tuteladas megius, diat podere essere unu puntorgiu de s'economia e, duncas, de su traballu. +Paris cun sa limba e totu a in ghiriu suo, sa Catalunia at fraigadu migias de postos de traballu in sos media, in s'imparonzu e in totu sos setores produtivos. In Sardigna gasi no est, finas si sa prus parte manna de sos sardos faeddat su sardu o una de sas ateras bator limbas alloglotas, su gadduresu, su tataresu, su catalanu de S'Alighera, su tabarchino de Caruloforte e Calaseta. In prus, belle su tresunu, mancari non faeddende sas limbas de Sardigna, la cumprendent. +Custu fatu est una cunditzione bona meda pro chi su sardu siat in su bennidore nostru, de giovanos chi s'iscampiant cara a su mundu de su traballu punnende a abarrare in sa Terra nostra, sena tennere s'apretu de su disterru pro ponnere a profetu sas cumpetentzias nostras. A dolu mannu, mancari b'apat sinzales lenos lenos de interessu, sa politica paret ghetendesi a surda. Belle surda de su totu est s'Universidade chi cun sa disatividade sua in contu de limba sarda s'est agatada in s'apretu de devere torrare a s'Istadu su dinare integradu pro afortiare su sardu. +Su Comitadu pro sa limba sarda in s'Universidade est unu grupu sincheru, naschidu pro ispartinare sa limba sarda e sa cultura sarda e s'impreu insoro in s'Universidade e naschit in cuncordu cun su Comitadu pro sa limba sarda, punnende a duos obietivos: +- lis dare a sa politica e a s'universidade s'impellida a si interessare a su bennidore nostru de giovanos detzididos a cunsiderare sas limbas de Sardigna unu motore de s'isvilupu; +- bogare a campu totu sas initziativas chi punnent a afortiare sa limba sarda e sas ateras limbas alloglotas de Sardigna. +Su moimentu, mancari dende cara a sa politica linguistica est in totu a-partiticu e chie bi cheret leare parte o aderire depet ponnere a bandas sa credentzia sua partitica in su leare parte in sas atividades suas. +Su Comitadu pro sa limba sarda in s'Universidade est cumbintu chi tochet de nche bogare sa limba sarda dae sas paristorias e dae sos istereotipos chi l'inghiriant e chi bi cheret un'impellida noa a s'istudiu de sa limba sarda e de totu sas gastas linguisticas de s'Insula. +Su giassu suo in Facebook at a colligire sos testimonzos, sas ideas, sas propostas de totu sos chi nd'ant a cumpartire su progetu. +Isseberare s'universidade che a canale pro sa difusione e sa connoschentzia de sa limba sarda est un'obietivu chi punnat a li dare unu prus de balida a su mundu academicu. + + + + +## Su Populu Sardu + +Memoria istorica de su sardu - 1 + +In sos urtimos trinta annos sa prosa in limba sarda at tentu un'isvilupu mannu a beru. Sunt essidos a campu rivistas, istudios, romanzos e operas de teatru. Cun custa serie chergio proponnere esempros de custa produtzione linguistica chi, a dolu mannu, semus arrischende de nche perdere. + +Nugoro 7 de santandria 2009 + +Sarvadore Serra__ + +_ _ + +_ _ + +_Sa rivista Su Populu Sardu est naschida in sos annos ''70 comente giornale de su Moimentu de su Populu Sardu e at sighidu a essere publicada finas a su cumintzu de sos annos ''80. Inoghe bos propongio un'articulu de prima pagina dedicadu a unu tema galu como de grandu atualidade: sas tzentrales nucleares. Est unu petzu, podimus narrere, ''militante'', cun un'istile giornalisticu deghidu. A dolu mannu, non s'ischit chie l'at iscritu, ca sos articulos essiant a su solitu sena firma._ + +SU POPULU SARDU - Aprile 1978 - Annu 6 N. 3/4 + +NON CHERIMUS TZENTRALES NUCLEARES + +Su guvernu italianu at detzisu de facher in Sardigna una tzentrale nucleare. + +Totu custu l'aiat detzisu Andreotti e sos meres suos, sos americanes, in s'urtimu biazu chi custu at fatu in su Canada. Su guvernu italianu acollit custa detzisione de s'imperialismu e de sas multinassionales, ghetandenhoche una de custas tzentrales destruidoras. + +Che a semper, sa rezone sarda at protestadu, ma petzi ca no los aian avertidos innantis. Ma como no est su de los averter o nono; dae su mese de nadale sos partidos de s'Intesa ischian zai totu, e su CIPE ischit chi sos guvernantes depen ponner in mente; in Casteddu bi sun po custu. Bisonzat de facher a manera chi custa tzentrale non si facat, e custu lu podet facher petzi su populu sardu cun s'organizatzione e sa gherra. + +Custa tzentrale no la cherimus, siat pro sos dannos ecolozicos, ma su prus est ca s'Istadu italianu e sos amicos suos cheren distruer sas risorsas enerzeticas de s'isula nostra. Sas minas de carvone las tancan e las destruen, cando imbetzes si podiat ponner su carvone pro facher s'eletricu, pro facher medas cosas chi como si fachen dae su petroliu. Est chi s'istadu colunialista non cheret, a nos isvilupare cun sas risorsas enerzeticas chi nois tenimus (carvone, sole e bentos) pro travallare sos produtos nostros, chi las sichin a tzapare e bogare a fora. + +Inntis cun s'emigrassione, apustis cun sas bases militares, infatu cun sas petrolchimicas e presones ispetziales, a su populu sardu l'an semper impostu sas detzisiones de s'Istadu colunialista chi at prozetadu sa fura de sas risorsas nostras, de sa terra, sa disocupassione e s'emigrassione. + +Como cheren facher una tzentrale nucleare, chi at a dare a sos sardos s'incuinamentu radiativu e a sos meres s'eletricu. Cun sas tzentrales cheren destruer su deritu a s'esistentzia de su populu sardu. + +Ma su populu sardu s'est semper bortadu contra a chie lu cheriat oprimire. + +In Sardinna e in s'emigrassione sos travalladores nostros non s'acuntentan prus de custas puntas de billete e de telegramas, bonos pro cada cosa, e non si fachen cumbincher dae cussos partidos chi fachen sa finta de esser contra a s'opressione coluniale, cando sas cosas essin a campu craras craras, ma chi pero sun amaiados a atzetare sas cosas chi in artu an detzisu: bastat a abadiare Sa Madalena. Su Moimentu de su Populu Sardu mutit totus a gherrare, in sas tzitades e in sas biddas, in sas iscolas e in sas frabicas e nat craru a su colunialismu: no amus a responder petzi a paraulas. Custa tzentrale non s'at a facher. + +_ _ + + + + +## Nazione Sarda + +Memoria istorica de su sardu - 2 + +__ + +_Nazione Sarda, "Giornale bilingue dell'identita", est essidu dae sa segunda medade de sos annos '70 a primos de sos annos '80 de su Noighentos. Fiat espressione de su "Circolo Citta Campagna". Su diretore fiat su biadu de Antonello Satta, unu de sos megius intelletuales chi amus tentu. E faghiat parte, de su "Circolo" e de sa redatzione de su giornale, un'ateru intelletuale de gabale, Eliseo Spiga, chi nos at dassadu propiu in custas dies._ + +_Inoghe bos propongio un'articulu de fundu de Nazione Sarda, essidu in su 1981, chi faeddat de identidade, de limba e de sas tentatziones neotzentralistas chi b'aiat in cussos annos. _ + +_Nugoro, 20 de santandria 2009_ + +_Sarvadore Serra_ + +NAZIONE SARDA - Anno V n. 2 - Marzo 1981 + +__ + +__ + +_Limba e centralismu_ + +_Dian cherrer un'atera fusione perfeta_ + +Parimus torrande a su 1847. Pro mores e pro curpa de su gubernu italianu e de una parte de sos politicos e de sos intellettuales "indigenos", sa Sardinna est a puntu de torrare a fachere sa "fusione perfetta" cun Terramanna, unu cuntrattu iscadiu da-e cando nos an torrau, a sos Sardos, s'autonomia regionale. Finzas a cando sos Sardos, credende chi s'autonomia esseret abberu una manera noba de si gubernare, si sunis mantesos chietos e si che sunis andados, a forza 'e malagana, in terras furisteras, su locu pariat asseliau. Da-e cando, peroe, han cominzau a cumprendere chi non b'hat autonomia verdadera si non b'hat identidade e chi s'identidade depet tenner una limba pro chistionare, da-e tando s'est pesau s'abbolotu. ""Circulares" secretas no solu de su Ministeriu de s'istruzione, ma finzas de sa Presidenzia de su Cussizzu de sos ministros han fattu a manera chi sa limba sarda no esseret intra in sas iscolas. Aldo Moro hat cumpresu derettu, e l'hat cumpresu Malfatti, chi dandeli podere a sa limba sarda, s'autonomia podiat esser abberu "ispeciale" finzas in Sardinna. + +A cantu paret, peroe, non l'han cumpresu bene zertos intellettuales e zertos politicos sardos, o l'han cumpresu bene meda, e timende, issos etotu, s'ispecialidade de s'autonomia sarda, cheren unu populu chene limba, chi s'abbarret chietu e a sa muda. + +Sas cosas podian sighire a andare a sas longas, e in secretu, si bindighimiza sardos no esseren presentau sa proposta de leze pro li torrare a sa limba sarda sos derettos chi li pertenen. E finzas cun custa proposta de leze, mantesa suta ludu pro tantos annos da-e su Cussizu regionale, si podiat galu andare a s'istiri-istiri si no esseren essias a campu sas prepotensias de su Gubernu centrale e sos malos irghenios de sos canes de isterju de Sardinna. Chie non cheret sa limba sarda non cheret s'autonomia ispeciale, cheret torra una "fusione perfetta", mancari pro narrer, apustis de pacu tempus, de haer irballiau, comente hat fattu Siotto Pintor a pustis de sa "fusione" de su 1847. Ma como sos irballios non sun prus cunsentios. Sa zente ch'est abertia. + +_ _ + + + + +## Ambiente + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Medi ambient_ + +_ca_ aigues residuals domestiques, f pl +_es_ aguas residuales domesticas +_en_ domestic sewage +_en_ house sewage +_en_ household wastewaters + +Definicions + +Sa definitzione diat podere essere: _abbas residuales chi benint dae zonas abitadas e de servitziu, generadas mescamente dae su metabolismu urbanu e dae sas atividades domesticas._ + +Su termine in sardu podet essere: _abbas residuales domesticas_. + + + + +## Informàtica + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Informatica_ + +_ca programari de sistemes, m +es software de sistemas +fr logiciel systeme +en systems software + +_ + +_Definicions + +_Sa definitzione diat podere essere: p_rogrammariu chi ghiat s'esecutzione de operatziones fundamentales pro su funtzionamentu de su sistema.__ + +_Su termine in sardu diat podere essere: _programmariu de sistemas_._ + + + + +## Hoteleria i turisme + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Hoteleria i turisme_ + +_ca alberguista, m i f +es alberguista +fr aubergiste +en hosteller +de Herbergsgast + +_ + +_Definicions + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _pessone chi allogiat in un'albergu de sa gioventude.__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _alberghista_ + + + + +## Coixi de seguretat + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Transit - Vehicle - Elements de seguretat_ + +__ca_ coixi de seguretat, m +_es_ airbag +_es_ colchon de aire +_fr_ airbag +_fr_ coussin de securite +_fr_ coussin gonflable +_fr_ sac gonflable +_en_ air bag +_en_ airbag + +Definicions + +__Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Dispositivu de seguresa passiva de unu veiculu cunsistente in unu sacu chi s'unfrat in manera automatica si b'at una collisione frontale o frontelaterale forte e chi servit a apasiguare su moimentu de sos ocupantes__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _sacu de seguresa_ + + + + +## Cornovàglia, sa limba torrat a bida + +## + +## + +Su cornicu, sa limba propia de sa Cornovaglia, at a faghere unu passu a dae in antis minore ma de importu in sa presentzia sua in sos logos publicos, a pustis de sa detzisione de su Cunsigiu de sa Cornovaglia de agiunghere sa versione cornica a unos cantos cartellos publicos, chi sa prus parte manna como sunt in inglesu. Cuncretamente, s'initziativa includet sos cartellos informativos in sas carreras e in sos istradones, ma no in sos cartellos de diretzione ne in sos de sas autostradas. In prus, su cornicu at a cumparrere petzi in sas installatziones noas, pro non tennere unu costu suplementare. + + + + +## Italiano-Sardu + +In sos meses colados sos Servitzios linguisticos de unas cantas biddas de sa provintzia de Nugoro ant publicadu, gratzias a s'azudu de s'Ufitziu de sa Limba Sarda diretu dae Diegu Corraine, ant publicadu vocabularieddos de italianu-sardu. +In custos vocabularieddos sunt presentes sas paraulas fundamentales de sa limba italiana, bortadas in sardu e finas in sa variedade locale de Irgoli, Oniai, Ortueri. Est un'azudu pro chie cheret cumintzare a imparare su sardu ma finas un'ocasione de cunfrontu de duas limbas sorres chi apartenent a sa matessi familia latina. +A pustis de sa Leze de s'Istadu 482/99, de Tutela de sas Minorias Linguisticas, su Sardu tenet sa possibilidade de esser impreadu in onzi ambitu e usu, orale e iscritu, pro fagher cartellos, avisos, regulamentos, sinnales, documentos. Una norma iscrita de riferimentu est un'azudu mannu pro sa limba nostra e pro chie cheret iscrier, pessone o aministratzione chi siat. +In onzi vocabularieddu, in formadu tascabile de 8x11 cm, sunt presentes sas primas 2250 paraulas fundamentales. +Pro sa variedade locale de Irgoli at collaboradu su prof. Priani Monne, pro sa de Oniai sa prof. Nina Lai, pro sa de Ortueri espertos e betzos de sa bidda. +Sa finalidade de custos vocabularieddos est de difender e afortire s'impreu de sas variedades locales, amustrende in su matessi mamentu su bisonzu de una norma iscrita de riferimentu. Un'ocasione in prus pro fagher connoscher sa richesa de sa limba sarda ma finas s'unidade sua. +Sa norma iscrita pero no est contra a sas variedades locales, antis est unu cumplementu, unu puntu de addoviu pro totus. Duncas, onzunu est liberu de pronuntziare sa limba sarda comente cheret. Sos assimizos e sas diferentzias de onzi limbazu locale cun sos ateros non sunt una debilesa de sa limba nostra ma una richesa e una fortza, comente nos mustrat finas custu libreddu. +Sos vocabularieddos sunt distribuidos de badas dae sos SL locales. +Àteros vocabularieddos de ateras biddas ant esser publicados luego. + + + + +## Sa Sardigna + +Memoria istorica de su sardu - 3 + +__ + +_Átera rivista de sos annos ''70 - ''80 est Sa Sardigna, in ue si faeddaiat, in sardu o in italianu, de politica, atualidade, cultura. La dirigiat Giuanne Frantziscu Pintore, e bi iscriiant, in mesu de sos ateros medas, Larentu Pusceddu, Guido Ghiani, Mauru Maxia, Ottavio Olita, Jean Simoni, Paulu Pillonca._ + +_Inoghe apo riportadu unu biculu de s'articulu chi Pillonca aiat iscritu in su numeru de lampadas de su 1978 pro ammentare a Remundu Piras, su grandu poeta in limba sarda mortu propiu in cussas dies. _ + +_Nugoro, tres de nadale 2009_ + +_Sarvadore Serra_ + +SA SARDIGNA N. 4 - Lampadas 1978 - Annu II + +__ + +Tiu Remundu, su prus mannu + +de PAULU PILLONCA + +Cando l'apo idu in su letu 'e s'ultimu martirizu sou, in sa suferenzia 'e una maladia chi no tenet remediu, apo cumpresu chi pro sa poesia salda fit finida un'edade. Sa menzus edade chi apan tentu sas garas. Tiu Remundu Piras est istadu pro chimbantachimb'annos s'alvure manna ch'at dadu sos frutos pius bonos pro sa cultura 'e su populu nostru. Dae cando at cumintzadu, in su milli e noighentosvintibator (no aiat cumpridu nemmancu sos deghennoe annos), sa presentzia sua in sas festas fit che una garantzia 'e bonu resultadu 'e sa gara. Beniat dae un'iscola 'e fundamentu, s'iscola 'e tiu Salvadore Mortello, de Antoni Remundu Addis, Buscianu Nieddu e de sos ateros poetas de Iddanoa, zente chi no at apidu bona sorte in sas garas ma chi sa poesia l'ischiat fagher chena restare adesegus de niunu. In pius teniat donos chi sos ateros no tenian: una prontesa in sas rispostas chi at luego lassadu a buca abelta sos populos, una oghe incantadora chi pero est durada tropu pagu ("che chi esserat unu castigu", naraiat issu), una simpatia naturale chi lu faghiat apretziare dae totucantos, una mentalidade gai abelta chi l'at fatu restare semper giovanu 'e animu finas in sos ultimos annos. In pius ancora, sa seriedade 'e s'impignu in sa professione, chi l'at fatu mezorare annu cun annu e l'at dadu una cultura pius alta 'e totu sos collegas, in su sensu chi no b'at apidu chistione chi epat agatadu sa mente sua serrada a la cumprender, a l'arrejonare, a li fagher sas critigas. + +Tiu Remundu teniat puru, in pius de sos ateros, su donu 'e intuire sa cara risulana 'e sos fatos, de che poder boltare in brullaria finas sas cosas chi no parian de brulla, de fagher ismentigare su dolore a sa zente e de bi lu fagher benner a coro a su mamentu giustu. Un'ateru donu ispetziale fit cussu 'e ischire faeddare cun sas manos: sa mimica sua iscobiaiat un'atore naturale chi faghiat cumprender su chi cheriat narrer finas a sos pitzinnos minores. + +Ma sa calidade pius ispetziale 'e tiu Remundu Piras, sa pius alta, sa chi l'at dadu sa fama est un'ateruna: s'insinzamentu chi nd'est bennidu a totucantos, cantadores e iscultadores, dae su no si ressinnare a atzetare sas veridades chi chi esseran caladas dae s'altu, ma a las ponner in arrejonu, a nde faeddare, a las abaidare dae totu sas alas pro las poder cumprender dae fundamentu. + +Custa manera 'no cherrer esser vinculadu a niunu ("deo so liberu e no vinculadu, no mi chelzo da nemos cumndadu", at nadu una olta) est istada, si podet narrer, sa menzus letzione chi tiu Remundu at lassadu a sos collegas e a sos iscultadores suos. + + + + +## Catalugna, referendum pro s'indipendèntzia + +## + +## + +La participacio a les consultes independentistes convocades per diverses entitats ciutadanes a 166 municipis catalans s'ha quedat en un 30%, molt per sota de l'objectiu del 40 que s'havia fixat la Coordinadora d'entitats que els ha impulsat. Han votat unes 200.000 persones de les 700.000 que estaven convocades a fer-ho. Tal i com era d'esperar, el supost dels ciutadans que han votat a la independencia ha estat molt elevat, el 94,71%. Pero el percentatge de participacio queda per sota de que es va registrar en les ultimes eleccions europees, el dia 7 de juny d'enguany (36,94%) que va ser la cita electoral amb la mobilitzacio mes baixa de tota la historia i a molta distancia del volum de votants que va participar en el referendum de l'Estatut, l'any 2006 (48,85%). Malgrat aquestes dades, els responsables de l'organitzacio d'aquestes consultes consideren que el resultats son esperançadors i propugnen que s'acabi fent una consulta vinculant. Els partits que han donat suport a la iniciativa, CDC i ERC, asseguren que el fenomen de les consultes s'haura de tenir en compte. + +La resposta ciutadana a les convocatories no ha arribat l'objectiu maxim d'un 40% de participacio fixat per la propia coordinadora nacional de la Consulta per la Independencia, pero l'entitat va qualifica la jornada de "heroicitat" tenint en compte els mitjans de que han disposat els organitzadors. + +Al municipi amb mes poblacio, Sant Cugat del Valles, la participacio ha estat nomes del 25,48% dels ciutadans, el que significa que un de cada quatre ciutadans majors de 16 anys i residents a Sant Cugat del Valles (Barcelona), van participar en la consulta. Aquesta xifra se situa per sota de la mitjana catalana, que va arribar el 30 per cent. L'organitzacio ho atribueix a les dificultats amb que s'han trobat i a la "tipologia" del municipi. Sant Cugat del Valles. El 93,43 per cent dels ciutadans de Sant Cugat que van participar es va posicionar a favor de la independencia. En total, 14.002 ciutadans van dir 'si' a la seva votacio, un 5,37 per cent de vots van ser contraris, un 1,24 per cent nuls i un 1,14 en blanc. + +La segona ciutat per nombre d'habitats d'entre les convocades a la consulta independentista era Vilanova i la Geltru. A la capital del Garraf, la participacio no ha passat del 15,68% del cens. Han votat 8.518 ciutadans i el 93% s'ha inclinat pel si. + +Vic era la tercera ciutat en poblacio que estava convocada a participar en les consultes d'aquest 13 de desembre. La capital d'Osona ha estat l'unica ciutat amb mes de 10.000 habitants on si que els organitzadors han aconseguit l'objectiu fixat en un primer moment i han superat el 40%. De fet, a Vic va votar el 42,45 per cent segons les ultimes dades facilitada per la Coordinadora nacional de les consultes. A tota la comarca d'Osona la participacio tambe va ser mes alta que a la resta del pais i es va arribar al 41,1% de resposta popular a les urnes. El 97 per cent dels osonencs que han participat s'han mostrat partidaris de la independencia de Catalunya. + +En els municipis amb mes de 10.000 habitants, la mitjana de participacio ha estat del 22%, mentre que en els de 5.000 a 10.000 habitants va ser del 24%, entre 1.000 i 5.000 habitants del 27% i de menys de mil habitants del 35%. + +Un dels liders de la coordinadora, Uriel Bertran, va subratllar que en els municipis mes petits, en els quals el foment de la participacio ha pogut arribar a tots els ciutadans i, per tant, s'ha actuat "amb igualtat de condicions" respecte a els comicis convocats institucionalment la participacio ha estat "excepcional". Aixi, va assenyalar que en algunes poblacions s'ha superat el 40 o fins al 50 per cent de la participacio, com a Verges (48,5%), Calders (50,8%) o Palau de Santa Eulalia (55,2%) , tot i els instruments "humils" amb els que han treballat les comissions organitzadores, per la qual cosa va qualificar la convocatoria d ' "exit rotund". + +Els partits politics que han donat suport a la consulta, CDC i ERC, han destacat la transcendencia politica del referendum i l'han considerat com un "avis" de la "democracia" catalana. Les valoracions mes a fons, amb les dades a la ma i especialment les relatives a la participacio, les faran en les proximes hores les executives de les diferents formacions. + +Publicat 14/12/2009 06:53h + + + + +## S'Ischiglia + +Memoria istorica de su sardu - 4 + +__ + +_S'Ischiglia est una rivista de poesia, literatura e arte de Sardigna fundada dae su biadu de Anzeleddu Dettori, chi sa prima serie est essida in sos annos ''50 de su Noighentos e sa segunda dae su 1980 a cumintzos de sos annos 2.000._ + +_Inoghe bos propongio sa presentada de su primu numeru de sa segunda serie, de su mese de ghennargiu de su 1980, e duas literas a sa redatzione, imbiadas in su 1983, in ue s'afrontat su problema de sa prosa in limba sarda._ + +_ _ + +_Nugoro, 18.12. 2009_ + +_Sarvadore Serra_ + +S'ISCHIGLIA ANNU 1 - EDITZIONE NOA - GHENNÁRGIU 1980 + +__ + +PRESENTAZIONE + +S'ISCHIGLIA est torrada a bida. Haiat zessadu de viver in su mese de austu de su 1957, poi de noe annos de attividade vividos dignamente. In Sardigna perun'attera rivista sarda, de poesia, arte e litteratura, est campada tantu resistende a istare in pe pro sos sacrifizios personales fattos finanziariamente da-e su direttore sou, su matessi chi como la torrat a firmare e si nde faghet responsabile. Senza contare sas nottes passadas in biancu e-i s'attreminu patidu in s'elaborazione de ogni fasciculu, in s'iscongiuru de non la lassare ruere mancu cando li mancaiat su sustentu. + +Como est rinaschida. La tenimos bene vascada in virtude de su finanziamentu chi l'hat garantidu s'editore Trois, de sa 3T, e gia cominzat a ponner sos primos passos. S'editore la sustenet suta sos suilcos in s'isettu chi a tempus sou potat caminare a sa sola. E in cust'ispera su diretore e-i sos cullaboradores chi l'azuana in sa redazione sun dispostos a fagher sacrifizios pro li dare sa lughe ogni mese, senza pretenner cumpensu perunu, solu sa sodisfazione de la tenner in pe cun dignidade e prestigiu a benefiziu de sa cultura sarda. Si sos poetas sardos, sos litterados chi no han perdidu s'identidade de sa naschida insoro, tottu sos cultores e amadores de sa limba sarda, de sa litteratura e de s'arte de domo nostra, l'hana a dare in modu utile e balidore su cunsensu insoro, tando s'hat a avverare s'intentu de intender custa rivista ischgliende a sonu istesu in tottue, da-e su pianu a baddes e a montes soberanos. + +Custu est s'auspiziu nostru. E lu ponimos fiduciosamente in manos de sos benignos lettores chi s'hana a dignare de nos sustennere in caminu. + +S'ISCHIGLIA ANNU 4 - EDITZIONE NOA - CABUDANNI 1983 + +CAMPANAS A CONFRONTU + +Amigos caros, + +non poto fagher a mancu de elogiare tota sa redazione pro sa 'este noa chi tenet s'edizione de occannu. Bella in s'impaginazione, elegante in sa disposizione de sas operas, apprezziada in sos insertos, massimamente s'inserimentu de sas iscolas elementares e medias. Unicu neu, non de S'Ischiglia ebbia, ma de tota sa cultura sarda, sa carenzia de sa prosa. E so pienamente de accordu cun s'articulu 99 "Invito alla prosa": tocat de cuminzare a iscrier in prosa. Ma pro poder produer prosa de valore, non "meccanica" e "artificiosa:"; penso chi siet nezessariu chi su populu totu (ma sos intellettuales deven dare s'esempiu...) si torret a appropriare de sa limba, impittendela pro faeddare in sos rapportos semplizes o cumplessos de su viver de onzi die, in modu chi sa limba torret a sa vitalidade de su mundu agro-pastorale, ma arricchida de s'apportu de sa iscienza e de sa tecnica moderna. + +Aggradesso meda s'isforzu chi faghen sos poetas sardos pro "coniare" peraulas noas ("neologismi"). Su lessicu sardu s'est impoberidu cun s'acculturamentu italianu, e-i custa chirca lessicale est quasi unu riscattu a sa prepotente dipendenzia italiana. Eo quasi mi addoloro ca non poto dare perunu contributu, poberu operaiu comente so, cun paga cultura e israighinadu da-e su fermentu chi animat oe sa cultura sarda. Pro cussu, peraulas, cunzettos, figuras e immagines de una limba in costante arricchimentu agatan in me ischente sididu, comente sempre so istadu. + +Saludos caros. + +Vittorio Falchi (Roma) + +Spett.le Redazione, + +leghende solu carchi numeru de "S'Ischiglia", si podet bider bene s'iscradappiu chi b'est in sa cultura sarda, inue, mentres est meda meda manna sa produssione de poesias, sun pagos, troppu pagos, sos chi "s'attrivin" a iscrier in prosa. Sa rivista bostra diat poder contribuire a ponner remediu a custa situassione, da-e un'ala invitende de continu sos poetas a si proare a iscrier contos e romanzos, da-e s'attera dende rezettu a articulos de istoria, economia, limbistiga etc., totus in sardu. Medas sun sos istudiosos chi diazis poder preziare, da-e Lilliu a Pittau, da-e Antonello Satta a Nenardu Sole e gai sighende. Est nezzessariu mannu a fagher gai, si nono sa cultura nostra non s'hat a pesare mai a bolu, e hamus a abbarrare semper, chessinos e minninnos, in sa subalternidade, abbauccados a sa cultura italiana. + +Un'atera cosa chi bi diat cherrer, in cada numeru de "S'Ischiglia", est unu vocabularieddu de paraulas raras e pagu connotas. In s'ignoranzia mia (e chi no est solu sa mia...), deo no isco, pro narrer, su sentidu de paraulas comente "reberde", "abbizosicu", "chidrina". De su restu, sos vocabularios de Wagner e de su canonicu Ispanu nachi sun incumpletos, e duncas non torrat a contu a bi ponner dinare pro los comporare, mentres cussu lassadu in erenzia da-e Pedru Casu no est mai bessidu a lughe, mancari siat da-e ora chi nachi s'est istasinde in s "Istituto Etnografico " de Nugoro. + +Congruo s'arrejonu nende chi diat esser bellu a bider pubblicados in su giornale bostru branos bogados dae sa "Carta de Logu", da-e sos "Condaghes", da "Gli Statuti Sassaresi", naturalmente cun sa tradussione italiana a costazos: su sardu antigu podet essere unu puttu mannu da-e su cale umpire ideas e vocabulos + +Tantos saludos + +Salvatore Serra (Nuoro) + +_Ite narrer de pius ? Nos paret chi sos amigos Falchi e Serra sun resessdos a "centrare" su problema e a cumprender su chi hamus cherfidu narrer in "Invito alla prosa". Sa paraula como a sos intellettuales ("sos intellettuales deven dare s'esempiu..."), a sos poetas, a totu sos sardos: onzunu, cun sas capazidades chi tenet, cun sa cunscienscia che tenet, devet fagher sa parte sua, si abberu che cherimus frundire in mare zertas trobeas. Da-e parte nostra torramus a ripiter chi sas giannas sun abertas pro totu e, pro su chi nos cunzedin sas forzas e-i su logu, semus prontos a fagher su chi podimus. E, cando no est possibile, puru su chi non podimus_. + + + + +## Sa missa in limba sarda + +Su 24 de nadale, pro sa prima bia, su Tzentru de produtzione RAI de sa Sardigna at trasmitidu sa noina de Pasca de Nadale. Ant amaniadu sa cosa sos giornalistas Romanu Cannas e Toninu Oppes, cun s'agiudu de sa Fondazione Sardinia. Sa funtzione l'at tzelebrada Don Mariu Cugusi in sa cresia de su Santu Sepulcu de Casteddu. Durante sa missa est intervennidu s'istudiosu Bachis Bandinu, chi at faeddadu de sos raportos intre limba sarda e fide religiosa. At cantadu e sonadu, in mesu de sos ateros, su cantautore Piero Marras. In s'interi de sa tzelebratzione m'apo ammentadu sa Cunferentzia Internatzionale subra de Cresia, limba sarda e limbas de ateras natzionalidades, chi sa Sotziedade pro sa Limba Sarda aiat organizadu in Aristanis in su lontanu 1987. A pustis de tantos annos, apo pessadu, tenimus unu resurtadu tangibile e cuncretu. Isperemus chi sa cosa sigat e megioret. + + + + +## Cultura e limba sarda in setores econòmicos de importu istratègicu + +L'Assessorato della Pubblica istruzione ha pubblicato l'avviso per la presentazione delle proposte per la realizzazione di iniziative di ricerca e monitoraggio sulla promozione della cultura e della lingua sarda in settori economici di rilevanza strategica. + +Possono partecipare organismi, enti o associazioni senza finalita di lucro, anche di categoria e associate, con fini istituzionali in questo specifico ambito e con esperienza nel campo della presentazione e diffusione della lingua e cultura sarda, promozione della tipicita e identita sarda di qualita. + +Le attivita di ricerca e monitoraggio, per essere efficaci dal punto di vista della spesa e significative dal punto di vista culturale, dovranno conformarsi ai seguenti indirizzi: + +- monitoraggio delle strutture ricettive extra-alberghiere (bed & breakfast, albergo diffuso e affittacamere) per verificare il possesso dei requisiti di qualita per la diffusione della lingua e cultura sarda; +- ricerca di modalita, tipologie e metodologie di presentazione e diffusione della cultura e della lingua sarda di qualita in queste strutture; +- aggiornamento degli operatori/gestori tesa alla divulgazione della cultura e della lingua sarda agli ospiti; +- confronto con altre realta internazionali similari a quella sarda ovvero di realta che a fronte di un notevole flusso turistico presentano una forte cultura identitaria locale e la presenza nel territorio di minoranze linguistiche storiche; +- promozione della creazione di un circuito di strutture qualificate appartenenti alla categoria che sia in grado di caratterizzarsi per un'efficace offerta culturale e linguistica. + +Gli interessati dovranno inviare la documentazione entro le ore 13 del 10 febbraio 2010 a mano o tramite raccomandata con ricevuta di ritorno al seguente indirizzo: + +Regione Autonoma della Sardegna +Assessorato della Pubblica istruzione, beni culturali, informazione, spettacolo e sport +Servizio lingua e cultura sarda +Viale Trieste, 186 - 09123 Cagliari +Ulteriori informazioni potranno essere richieste al Servizio lingua e cultura sarda ai numeri telefonici: 070/6064948 e 070/6064544. + + + + +## Sotziedade pro sa Limba Sarda + +Memoria istorica de su sardu - 5 + +__ + +_Sa Sotziedade pro sa Limba Sarda at operadu in sos annos '80 de su Noighentos finas a cumintzos de sos annos '90, cun sa finalidade de promovere, ampliare, difundere e abalorare cun cale si siat mediu sa connoschentzia e s'impreu de sa limba nostra._ + +_Su chi sighit est unu bulletinu, intituladu NOAS, in ue si dat contu de s'atividade fata dae nadale de su 1987 finas a totu su 1988. _ + +_ _ + +_Nugoro, 02 de ghennargiu 2010_ + +_Sarvadore Serra_ + +SOTZIEDADE PRO SA LIMBA SARDA + +NOAS - n. 1 MAJU 1988 + +__ + +Cresia, limba sarda e limbas de ateras natzionalidades (Euskadi, Corsica, Catalunja, Friuli, Galitzia, Islovenia, Badde de Aosta, Otzitania) + +Aristanis, 19 e 20 de nadale de su 1987 + +- Relatziones presentadas dae sos sardos Remundu Turtas, Antoni Virdis, Zuanne Dore, Alvieru Curreli, Enzo Cadoni, Antoni Satta, Diegu Corraine, Zuanne Usai, e dae Giorgio Banchig (Islovenia ital.), Jesus Ferro (Galitzia), Artuto Genre (Otztitania ital.), Elmo Domaine, (Badde de Aosta), Aurel Argemi (Catalunja), Jacques Garobi Colonna (Corsica), Paolo Agirrebaltzategi (Euskadi/Paisu bascu), Luigi Gloazzo (Friuli), Jean Rouquette (Otzitania frantzesa). + +Non sun podidos benner s'albanesu de Italia Emanuele Giordano e su sardu Gavini Pau chi an a publicare sas relatziones issoro in sos Atos de sa Cunferentzia. + +Interventos de su presidente de sa Zunta rezionale Mario Melis; de Pipinu Chessa, assessore de sa P.I. de sa provintza de Aristanis; de Efis Serrenti, assessore de sa P.I. de sa provintzia de Aristanis; Italo Ortu; Mario Puddu; Austinu Cannas, Antoni Lepori; Zuanne Atzori. + +Durantes sos traballos est istadu propostu e aprovadu dae sa SLS su disinnu de formare una "Cumissione pro sa tradutzione in sardu de sos testos sacros". + +A sa fine de sas duas dies de cunferentzia, sos partitzipantes e su publicu presente at discutidu e aprovadu su Documentu finale chi publicamus in custu numeru de NOAS. + +Totu sos documentos presentados e elaborados in ambas dies an a esser publicados in unu libru de sos Atos. + +Bilartzi, 17 de ghennarzu de su 1988 + +- A sa sala de sa Turre aragonesa b'at bennidu sotzios de sa SLS dae medas logos de Sardinna pro ascurtare e discuter sas relatziones de su presidente e de su secretariu de sa SLS chi an presentadu satividade fata e sos programas pro su 1988 + +Bitzi, 31 de ghennarzu de su 1988 + +- A s'urtima regorta de cantones de Piero Marras, "Funtanafrisca", cun testos de Paulu Pillonca, est istadu dedicadu unu sero de relatziones (Bachiseddu Bandinu, Diegu Corraine, Zuanne Frantziscu Pintore) e discussiones. A s'addoviu culturale organizadu dae sa setzione locale de sa SLS b'at bennidu zente meda de sa bidda e de foras. + +dae su tempus passadu a su presente + +S. Lussurzu, 23 de ghennarzu de su 1988. + +- Cunferentzia destinada a sos istudentes de su Lizeu linguisticu, cun relatziones de Massimu Pittau, Diegu Corraine e Zuanne Usai. + +Barumini, 12 de martu de su 1988. + +- Cunferentzia organizada dae su nucleu promotore locale de sa SLS, cun relatziones de Zuanne Usai e de Diegu Corraine. + +S. Lussurzu, 27 de martu de su 1988 + +- Addoviu culturale cun relatziones de Antoni Cossu, iscritore; Innassiu Delogu, professore in s'Universidade de Bari; Alberto Merler, professore in s'Universidade de Tatari. + +Sos presentes ant botadu unu documentu de imbiare a su presidente de su guvernu sardu Mario Melis e a s'assessore de sa Rezione pro sa P.I., invitendelos a proponner chi sa leze finantziaria rezionale previdat un'azudu in favore de sas initziativas pro sa limba sarda, de cussas de sa SLS in particulare. + +Totu sos presentes ant peri botadu e firmadu una litera de solidaridade imbiada a Samo Pahor, islovenu de Trieste, ex-segretariu de sa LELINAMI, arrestadu pro unas cantas dies, acusadu de resistentzia e interrutzione de servitziu publicu, pro aer pretesu in sas postas de Trieste s'impreu de sa limba islovena. + +Uri, 16 de aprile de su 1988 + +- Cunferentzia organizada dae sos istudentes de su cursu pro traballadores, cun s'interessamentu de sa prof. Clara Farina. Relatziones de M. Pittau, D. Corraine, M. Antonietta Fara. + +S Lussurzu, 29 de aprile de su 1988 + +- Diegu Corraine e Massimu Pittau an presentadu a sos istudentes de su Litzeu linguisticu s'opera musicale "Funtanafrisca", resurtadu de sa collaboratzione poetica de Paulu Pillonca e musicale de Piero Marras. Presentes sos autores, chi an contadu a longu a sos istudentes entusiastas comente est naschida "Funtanafrisca" + +Regorta de cartulinas. + +- Prus de duamiza sardos in pagas chidas an firmadu sas cartulinas de imbiare a su Presidente de sa Republica Italiana Frantziscu Cossiga pro li manifestare sa protesta de sos sardos contra a sa mancantzia de lezes in favore de sas limbas minoritarias, a pustis de 40 annos chi sa costitutzione de sa R.I. aiat promintidu de tutelare custas limbas. S'initziativa, promovida in totu s'istadu italianu a duncas in su territoriu de sas 12 minorias linguisticas, dae sa Liga pro sas Limbas de sas Natzionalidades Minoritarias, in Sardinna est istada proposta dae sa SLS, chi in custa manera at dimostradu chi sas minorias si depen azuare a pare si bolen a beru otenner sos deretos issoro culturales e linguisticos. Luego bi diat deper aer un'addoviu cun su presidente Cossiga pro li cunsinnare in pessone sas cartulinas collidas in totu s'istadu italianu, cun s'isperu chi custa atzione resessat a incurtziare su caminu pro s'otenimentu de una leze de tutela linguistica. + + + + +## Bloc + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Informatica > Internet___ + +_ca_ bloc, m +_es_ bitacora +_es_ blog +_fr_ bloc +_fr_ bloc-notes +_fr_ blogue +_fr_ carnet Web +_en_ blog +_en_ weblog + +Definicions + +___Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Pagina web, a su solitu de caratere personale e pagu istitutzionale, cun un'istrutura cronologica chi s'atualizat cun regularidade e chi presentat informatzione o opiniones supra de temas diferentes __ + +Su termine in sardu diat podere essere: _blog_ + + + + +## Noas dae su Termcat + +dae unu comunicadu de su Termcat, bortadu in sardu dae su catalanu: + +Su catalanu s'atualizat cun belle 250 termines noos chi apartenent a ambitos de connoschentzia gai diferentes che a s'isport, sos videogiogos, sas sientzias de sa bida e de sa salude, sa gastronomia, sa chirca, s'industria o sas tecnologias noas. Sos termines los at aprovados su Consigiu Supervisore de su TERMCAT, s'organu chi istabilit sa denominatzione prus adeguada de sos neologismos sientificos e tecnicos in limba catalana in collaboratzione cun sa Setzione Filologica de s'Istitutu de Istudios Catalanos, e tenet s'avallu de unu ventagliu ampru de ispetzialistas de cada setore de sa connoschentzia + +Sa majoria de custos termines apartenent a s'ambitu de sos videogiogos: _enemic final _(in inglesu, _boss_), _filtracio _(pro_spoiler_), _joc d'habilitat mental_, _joc de gran public_, _jugabilitat_, _sprite_, _trobada LAN _(pro _LAN party_); pero b'at finas sos termines normalizados in su campu de sas sientzias de sa salude (_mal de fondaria_, _vasodistensio pulmonar_, etc.) e de s'industria (_producte indiferenciat_, _braqueting_, _escumar_,_laminatge_). + +Un'ateru grupu numerosu de custos termines noos apartenet a s'area de sa gastronomia. In custu ambitu ant introduidu imprestidos provenentes dae inglesu, frantzesu, ispagnolu e italianu: _bagel_, _brownie_, _coulant_, _crudites_, _guacamole_, _mojito_, _xurrasco, pannacotta_, _pappardelle_, _mozzarella, _etc. + +Ant fissadu finas terminologia in sas sientzias de sa bida e de sa salude (_biopsiar, implantacio, tetraodontoxina, _etc_._) e de s'educatzione (_aprenentatge mobil_, _avaluacio per comparacio_, _docencia en equipe __e dumatica_, in mesu de ateras). Gai etotu, b'at sos termines de s'ambitu de s' informatica e de Internet: _descarregar _comente sinonimu de _baixar, agregador (feed reader_, in inglesu_), _sos sinonimos _redifusio e __sindicacio (web syndication_, in inglesu_), microbloc, retroenllaç, _etc_._ + +__In mesu de ateras, ant aprovadu finas sas denominatziones _far de xeno dual _(in automatzione); _bibliografia web _(in s'ambitu de sa documentatzione); _recerca, desenvolupament e innovacio_, cun sa sigla _R+D+I_; _icestock e_ _minimoto _(in sos isport); _apunt _(comente alternativa a s' imprestidu _post, _in s'ambitu de Internet),e _passallibres _(alternativa a s'anglitzismu _bookcrossing_). + +Totu custos termines e sas definitziones currispondentes si podent consultare in su + +web de suTERMCAT, pro mediu de sa Neoloteca + +Su TERMCAT est un'organismu publicu chi operat cun sa partetzipatzione de sa Generalitat de Catalunya, + +s'Istitutu de Istudios catalanos e su Cunsortziu pro sa Normalizatzione Linguistica, chi s'incarrigat de coordinare sas aplicatziones terminologicas in limba catalana. + +Ateras informatziones si podent agatare in su situ www.termcat.cat + + + + +## Limba sarda in iscola + +Proposte per sperimentare la lingua sarda nelle scuole + +Al via le proposte per la sperimentazione, nelle scuole di ogni ordine e grado, dell'insegnamento e dell'utilizzo veicolare della lingua sarda in orario curriculare. Lo stanziamento per il 2009 ammonta ad 50mila euro. Sara finanziato un progetto per ogni Istituto in ordine di graduatoria. + +CAGLIARI, 23 DICEMBRE 2009 - L'Assessorato della Pubblica istruzione comunica agli Istituti primari e secondari di primo e secondo grado della Sardegna, che sono aperti i termini per la presentazione di proposte per la sperimentazione dell'insegnamento e dell'utilizzo veicolare della lingua sarda in orario curricolare. + +L'obiettivo e quello di promuovere progetti-pilota nelle autonomie scolastiche interessate a sperimentare l'insegnamento in orario curricolare in lingua sarda e agevolare, laddove necessario, l'inserimento di figure professionali esterne, idonee all'insegnamento della stessa. + +Ogni progetto pilota ,al fine di attuare una sperimentazione efficace che dia risultati valutabili, dovra prevedere un corso con un unico insegnante che utilizzi esclusivamente la lingua sarda veicolare durante le lezioni (qualunque sia la materia insegnata). I corsi devono avere una durata minima di 24 ore, ripartite in almeno 2 ore settimanali per 3 mesi. + +Le scuole interessate devono far pervenire la documentazione entro le ore 13 del 15 febbraio 2010 al seguente indirizzo: +Assessorato della Pubblica istruzione, beni culturali, informazione, spettacolo e sport +Servizio lingua e cultura sarda +Viale Trieste, 186 - 09123 Cagliari + +Informazioni e chiarimenti possono essere richiesti al Servizio lingua e cultura sarda ai seguenti numeri telefonici 070/6064948 e 070/6064005. + + + + +## en] e-book + +In sardu nos podimus riferire cun sas denominatziones **libru eletronicu **e **libru numericu** a su libru editadu in suportu numericu cun cuntenutu de testu, immagine o sonu chi rechedet medios informaticos pro essere reproduidu, su chi in ingresu si connoschet comente _e-book_. + +Unu termine relatzionadu cun custu cuntzetu est **letore de libros eletronicos** o **letore de libros numericos**, chi faghet riferimentu a su machinariu cuntzepidu pro sa letura de libros numericos, a su solitu de sas dimensiones de unu libru de bugiaca e cun optziones de navigatzione pro cuntenutos. Custu cuntzetu retzit su numene de _e-reader_, in inglesu. + + + + +## STORIE BASCHE / Giacopuzzi-Miotto + +Ant a faeddare de su libru +Mauro Bulgarelli e Joseba Alvarez + + + + +## Noas in televisione + +Memoria istorica de su sardu - 6 + +__ + +_Custos sunt unos cantos servitzios de su telegiornale in limba sarda chi apo fatu, dae su 1994 a su 1999, in antis in Telesardegna e pustis in Azzurra TV, diretore Frantziscu Merche._ + +_B'at eventos tragicas e cosas prus lebias, comente li deghet a unu notitziariu._ + +_A sighire, duos cummentos de Larentu Pusceddu e Mariu Sanna e un'articulu chi su giornalista Felice Testa aiat iscritu pro sa Nuova Sardegna in su 1994 _ + +_ _ + +_Nugoro, 28.01. 2010_ + +_Sarvadore Serra_ + +- Sos bandidos ant mortu una guardia zurada, Fabian Mele, de biuntun annu, nugoresu, e ateras duas las ant fertas in un'irrobatoriu a su furgone blindadu de sa cooperativa "Vigilanza Sardegna". Est capitadu custu manzanu, a sas oto e mesa, a curtzu a Oroteddi. In su de Loscoi, a su furgone li sunt crompidos a su mancu sete bandidos, armados de fusiles Garand e Kalashnikov, chi ant isparadu pro prus de chimbe minutos. Pro cromper a su furgone e furare dughentos otanta miliones de francos in contante, sos irrobadores, chi fint in intro de unu camion Fiat 40, l'ant addobadu faghende-lu essire foras de caminu e faghende-nche ruer su bidru de sa machina. Deretu sos bandidos ant cumintzadu a isparare. A Fabian Mele, chi fit guidende, l'ant fertu a cara e a petorras. Su zovanu est mortu belle deretu, senza aer su tempu de s'abizare de su chi fit capitende. Sos ateros duos collegas los ant fertos in manera non grave. S'irrobatoriu l'at bidu zente chi fit colende in machina. Sos bandidos, a custos, los ant custrintos a si firmare minetende-los cun sas armas. Deretu sunt arribados sos carabineris e sos politzotos, chi como sunt chirchende sos delincuentes in totue, cun postos de blocu e controllos dae artu cun s'elicoteru. Sos carabineris de su repartu ispetziale ant agatadu una de sas machinas chi sos bandidos ant impreadu pro fuire, un'Alfa 164 ruja. + +- Sunt istados presentados in Farcana, in su Monte Ortobene de Nugoro, sos modellos noos de sa Lancia. Meda interessante fit sa "Lancia Z", una monovolumene de duos litros cun turbocumpressore, chi podet arribare a 195 chilometros a s'ora. Est una machina a ses postos, comodos, chi si podent modulare cunforme a su bisonzu e a s'ocasione. Meda bona sa dotatzione de serie, chi andat dae su sacu de seguersa a sos artziacristallu a eletricu in dae in antis e in dae segus, sa serrada tzentralizada, unu carculadore pro rezistrare totu su chi capitat in caminu, su cunditzionadore, sos faros alozenos, sos setidorzos chi si podent zirare, sos faros pro sa neula, su sistema ABS e unu muntone de ateras cosas chi faghent a beru de sa Lancia Z una vetura de lussu. Un'atera novidade est sa Debra SW, chi b'at diversas motorizatziones, dae su 1600 CC a su duos litros turbo diesel. Ma sunt istadas rennovadas finas sas versiones Debra e Delta e, sa prus minoredda, sa Y 10. + +- L'ant mortu cun unu corfu de fusile custu manzanu, a sas ses e mesa, cando fit andende a cresia pro narrer sa missa. Pro Don Gratzianu Muntoni, su vitzeparracu de Orgosolo, non b'at apidu nudda de ite fagher. No at apidu peruna possibilidade de si sarvare. Su mortore at fatu in presse a fuire. E su parracu Micheli Casula, sa sindiga Maria Antonia Podda, e totu sos ateros chi sunt acudidos deretu, petzi ant podidu prangher pro sa morte de cust'omine bonu, chi at fatu semper de totu pro mezorare sas cosas in bidda. Sa noa s'est isparta in totue. Sunt arribados sos carabineris, sos politzotos, su prefetu. Est arribadu su piscamu de Nugoro, Mussennor Pedru Meloni. Totus dimandendesi chie podiat cherrer gai male a custa pessone chi at semper peleadu pro ponner sas paghes, pro evitare chi si pesset chi Orgosolo est una bidda in ue b'at tropu delincuentes. + +Don Gratzianu Muntoni aiat 57 annos. Fit naschidu in Fonne. Si fit fatu pride a mannu, 8 annos a como. In antis est istadu professore, e finas aministradore comunale pro sa democratzia cristiana. Como su dispiaghere est tropu mannu, pro custa morte fata propiu in die de festa. In totu sas cresias de sa diotzesi, istanote, in antis de sa missa de Nadale, ant a osservare unu minutu de silentziu. Sapadu in Orgosolo b'est s'acumpanzamentu. Pustis a Don Gratzianu nche l'ant a interrare in bidda sua, in Fonne. + +Luego aperint unu situ internet in sa comuna de Nugoro. Sa novidade l'ant ispiegada in un'addoviu cun sos zornalistas. Su de ativare internet est su resurtadu de su traballu de informatizatzione chi sa zunta comunale at mandadu a dae in antis in custos bator annos. S'initziativa l'at coordinada s'ufitziu pro s'innovatzione informatica de sa comuna. De fagher funtzionare su situ internet si nd'interessat una sotziedade nugoresa, sa "Marval". E finas su fornidore est sardu: sa comuna, infatis at fatu una cunventzione cun "Tiscali Net". In unu primu mamentu bi det aer unu situ petzi pro s'assessoradu a su turismu e a s'isport, in ue b'est Zuanne Cucca. Luego at a esser possibile a s'informare alluende su carculadore eletronicu chi unu tenet in domo e, cando ant a ponner su sistema satellitare, finas cun su televisore. Tando unu at a poder ischire totu su chi li interessat de s'istoria, de sos museos, de sos parcos, de sas festas, de sas garas isportivas, de sa roba de mandigare, de sos itinerarios, de sos servitzios utiles. Su situ internet l'iscrient in italianu e in ingresu. Ma luego l'ant a iscrier finas in sardu: s'incarrigu nat chi l'ant a dare a sa sotziedade editoriale "Papiros" de Nugoro. Como, in custos meses, bident comente funtzionat sa cosa. Ca s'idea est de ponner internet in totu sos ufitzios de s'aministratzione comunale. + +- Sunt un'incantu sas operas chi s'artista nugoresu Elio Moncelsi at postu in mustra in sa sala de su setimanale "L'Ortobene", in Nugoro. Sunt interessantes mescamente sas cumpositziones de operas partidas in imazines diferentes, chi sunt una infatu de s'atera, comente chi siant fotogramas de una pellicula, formende una unidade ideale, mancari onzi una mantenzat su balore suo. E tando amus sos caddos, che tenent una parte importante in sa fantasia de totu cantos, e duncas finas in su modellu de sa pintura. Pustis, su grupu de cuadros cun sa pitzinna in sa tinedda in zardinu, s'arvore cun sa bantzigallella, sos caddos fuinde, chi espressant comente una timoria chi b'at in fundu a s'anima. Un'ateru grupu de tres cuadros rapresentat sa funtzione chi sos betzos tenent in sa familia e in sa sotziedade. Pustis amus su mare in tempesta, manifetstatzione de sa fortza de sa natura...unu trighinzu de Nugoro cun sas Grassias betzas...un'ampulla e una tassa de binu chi mustrant sa bida de onzi die...duos nudos de feminas, pro fagher bider su passazu dae s'istudiu a s'opera finida in sa tela...su boe, mascara de sa traditzione sarda...s'issena orrorosa de sa flazellatzione. + +Sunt totus operas chi tenent unu tema diferente. Ma totu cantas nos tocant su coro, cun sa finesa issoro, e cun sa delicadesa de su colore, chi paret chi essat dae sa tela pro s'ispargher in totue. + +------------------------------------ + +A Su Zentile Direttore + +Telesardegna + +NUORO + +Caru Direttore, + +deris a bortaedie apo allutu sa televisione e chircadu su canale 43, pro bider ite programma fidis trasmitinde. Cale merafiza sa mia in su lezer in su sutta titulu "Telezornale in limba sarda". Apo ascurtadu cun emotzione a Sarbadore Serra, chi connosco meda bene, dande sas novas cun su bellu limbazu nuoresu, craru e ischiettu + +Caru Direttore, Vois sedes sos primos a ponner in pratica un'idea chi pro la facher caminare bi cheriat solu sa voluntade politica e, naturale, sos omines zustos che a bois. + +So cumbintu chi sa limba sarda si sarbat no solu cun sa poesia, sa litteradura e su faeddu, ma meda meda podet facher sa televisione. S'importante est chi sichedas cun custantzia e seriedade + +In su mentres bos faco tantos Augurios + +e sos cumplimentos mios: sos cumplimentos + +de unu chi at dedicadu e dedicat a sa + +limba sarda triballu e atenzione + +Nuoro - Sette de Aprile de su Millinoichentosnorantabator + +---------------------------------------------------- + +DIREZIONE DIDATTICA STATALE + +V CIRCOLO NUORO + +Prot. n. 53 RIS + +Nuoro 14/06/1994 + +AL DIRETTORE DI TELESARDEGNA + +NUORO + +Argumentu: Su telezornale de Telesardinna. + +Ja fit tempus de intender su notissiariu in sa limba nostra! Custa operassione chi azes postu in attu, at a restare in s'Istoria de sa Limba Sarda, in sa memoria de sos Sardos. + +Pariat nudda, ma cussu nudda fit mannu, ca bi cheriat corazu a dimostrare chi fintzas in sardu si podent dare nobas e informassiones e bois custu corazu l'azes apidu e meritade chi bos siant resas grassias dae totu. + +Dae como in susu non s'at a poder narrer chi su sardu balet petzi pro chistiones in familia e cun amicos. + +Sos professionistas de s'Universidade, sos professores e mastros de cada iscola depent meditare como, ca los azes postos a pessare e lis azes fatu bier in pratica de ite est capassa sa limba sarda. Chi meditent, in antis de narrer cosas foras de lacana. + +Sa bellesa, sa musica de sa limba sarda, grassias a su presentadore e a su direttore, cumparet crara e atirat sa simpatia, che mezus non si podiat isetare. Apo intesu zente cumpiaghida, nande: Ja fit tempus! E ascurtabat curiosa e cuntenta: ispantada de sa naturalesa de su negossiu, de sa bella pronuntzia; paret, ca est, una cosa naturale, chi semper apemas connotu. + +Chi meditent sos politicos nostros e sos continentales: sa limba sarda no est morta, est petzi posta in d-unu cuzone e bois azes comintzadu a nche la tirare a mesu, a la torrare sa funtzione e s'onore chi meritat. + +Dae su telezornale a s'ispetaculu, su passu est curtzu, pessaebi, mancari siet, pro cumintzare, un'ispetaculu de musica moderna cun sos musicantes chi in Sardinna non mancant. + +Augurios mannos e a mezus avantzamentos. + +IL DIRETTORE DIDATTICO + +(Mario Sanna) + +-------------------------------------------------------- + +Un tg in limba avamposto per nostalgici della lingua madre. + +Nella trincea sardoresistente dell'informazione si aggira lo spettro di un tg in limba dove gli italici consigli per gli acquisti si vestono di suoni arcaici. + +Da due mesi l'emittente nuorese "Telesardegna" trasmette un notiziario in limba efficace e suggestivo. Lo conduce Salvatore Serra, "anchor man" sardoparlante, che quando compare in video si annuncia con un solare "salude" e quando si congeda dal suo pubblico lo fa con un augurale "a mezzus biere", sostituito solo di rado da un meno confidenziale "adiosu". + +Tre edizioni con un buon indice d'ascolto, seguito da chi ha poca dimestichezza con l'italiano, da chi vuole imparare la lingua madre dimenticata, e da Jimmy, uomo venuto dal Senegal a gestire un autolavaggio, che registra ogni puntata e poi la riascolta come corso avanzato di limba moderna. + +Un obiettivo alto, nel solco di un tg 1 che ha unificato la lingua nazionale piu ancora di vati, cantori e poeti sommi, il telegiornale in sardo vuole affermare un idioma colto nei mezzi di informazione. Salvatore Serra scrive le notizie in un sardo standard, ipotesi di una lingua unitaria, e lo diffonde via etere con la pronuncia nuorese, piu semplice da comprendere. Per i neologismi utilizza una sorta di "metodo Columbu", il leader sardista che parlava in sardo con i paesani e salutava i carabinieri in italiano, ma pronunciando "buonzorno" all'uso locale. Le parole italiane vengono sardizzate, con le "c" che diventano "z". + +Il telesardoconduttore evita comunque gli eccessi e rifugge dagli acrobatici colpi di glottide che abbondano nella parlata barbaricina, prestandosi invece a una piu austera pronuncia usata nell'area urbana del capoluogo. + +Salvatore Serra confida nell'effetto trascinamento della sua iniziativa con la speranza che al tg di TeleSardegna seguano altri tg in sardo nelle emittenti locali. + +E spera anche nella sensibilita culturale della Regione per sostenere una lingua che non ha ancora avuto riconoscimento alcuno dal lontano governo della penisola dove i tg vengono ancora interrotti dalla "pubblicita" e le notizie raccontate in perfetto italiano _(f.t.)_ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Lèssicu de s'indùstria in catalanu + +Chenabura, 5 de freargiu de su 2010. - Su TERMCAT publicat su Lessicu multilingue de s'industria, su primu ditzionariu de s'industria in catalanu**, **unu progetu impulsadu dae su + +Dipartimentu de Innovatzione, Universidades e Impresa e su Tzentru de Terminologia, chi collit sa terminologia de sos ambitos diferentes chi abratzat su tessutu industriale in + +Catalugna. Cun custa opera, sa Catalugna si dotat de unu lessicu de s'industria chi collit termines noos medas de setores reghentes, comente su de s'energia nucleare o su de s'industria de sas tecnologias de s'informatzione e sa comunicatzione, cun termines antigos e de creatzione noa de sas industrias catalanas prus traditzionales. S'industria rechedet in manera costante talentu innovadore, pro parare fronte a disafios noos e, in custu sentidu, non si podet faghere a mancu de istrumentos pro pessare e pro intercambiare ideas e oportunidades noas de cummertziu. In custa manera, su ditzionariu, chi presentat sas ecuivalentzias de sos termines in ateras limbas, est un'istrumentu a su servitziu de sas impresas pro nd'agiuare s'internatzionalizatzione. + +In su ditzionariu b'at prus de treighi migia intradas. Cada articulu terminologicu includet, in prus de sa denominatzione catalana, sos ecuivalentes in ispagnolu, frantzesu e inglesu e, eventualmente, notas esplicativas. Tres indighes finales permitent de intrare a su cuntenutu de sos articulos terminologicos, moende dae sas denominatziones ispagnolas, franztesas o inglesas. Comente cumplementu, s'oferit finas un'indighe tematicu, chi ampliat sas optziones de consulta. Parallelamente a s'editzione in pabiru, si nd'oferit finas una versione in linia in si situ de su TERMCAT, in su cuadru de sa regorta Ditzionarios in Linia, a ue si podet intrare finas tramite su situ de su Dipartimentu de Innovatzione, Universidades e Impresa. + +Prus informatzione in www.termcat.cat. + + + + +## Administrador -a de webs + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Societat > Sectors > Professions_ __ + +_ca_ administrador -a de webs, m i f +_es_ administrador de webs +_fr_ administrateur de site +_fr_ responsable de sites web +_fr_ web maitre +_fr_ webmestre +_en_ webmaster + +Definicions + +___Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Pessone chi s'interessat de sa gestione, de su funtzionamentu e de su mantenimentu de fornidores informaticos__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _amministradore de situ_ + + + + +## Su balore agiuntu de su multilinguismu e de s'istrutzione multilìngue + +3 - 4 de lampadas 2010, Leeuwarden/Ljouwert, Fryslan, Olanda + +Custu seminariu l'ant organizadu su Tzentru de Istudios Mercator e su Guvernu Bascu. Su progetu "Balore agiuntu de su multilinguismu e de s'istrutzione multilingue" at a essere s'argumentu tzentrale de su seminariu. Custu progetu pluriennale lu mandat a dae in antis su Tzentru de Istudios Mercator in collaboratzione cun s'Universidade de su Paisu Bascu. Est un'istudiu comparativu de sa Comunidade Autonoma Basca e de sa provintzia de Fryslan. Punnat a: + +1) analizare su bilinguismu e su multilinguismu comente una sienda pro s'individu e pro sa sotziedade + +2) analizare su bilinguismu e su mutilinguismu comente una sienda in iscola + +Sos relatores sunt + +Si podet imbiare un'estratu (massimu 300 paraulas) pro unu cuntributu a su seminariu supra de custos argumentos: + +A s'estratu cherent agiuntos custoos datos: Numene, sambenadu e titulu; Afiliatzione academica o professionale; Indiritzu de posta eletronica; Titulu de sa presentada. + +Sos interventos de su seminariu sunt in inglesu o ispagnolu (b'est sa tradutzione simultanea in inglesu e in ispagnolu ). + +Sos estratos cherent imbiados a [mhanenburg@fryske-akademy.nl](javascript:void(0);) intro de **lunis primu de martzu de su 2010**. + +Sa notifica de s'atzetatzione at a arribare intro de giovia primu de abrile + + + + +## Robert Lafont, iscritore e linguista otzitanu, est mortu + +A s'edade de 86 annos, Robert Lafont, iscritore otzitanu e professore universitariu, si nch'est mortu eris (24-6-09) in Firenze, in ue istaiat dae unos cantos annos +Naschidu in Nimes (Otzitania, Frantza) in su 1923, Robert Lafont est istadu una de sas banderas de s'otzitanismu e de sa gherra in favore de sas limbas de sas natziones sena istadu in Europa. +Romanzieri, poeta, dramaturgu, in otzitanu, frantzesu, italianu, Lafont cumintzat in su 1946 cun "Paraulas au vielh silenci" e sighit finas cun operas de istudiu comente La revolution regionaliste, Decoloniser la France e La Nation, l'État et les Regions, pro gherrare contra a su "colonialismu internu", su colonialiasmu de sos istados europeos contra a sas natziones e populos inglobados in intro de sas lacanas issoro. +Ma Robert Lafont est istadu finas militante politicu, in 1962 in mesu de sos mineris de Decazeville. Binti annos a pustis, in sos annos '70, est istadu unu de sos teoricos e atores de su movimentu otzitanista. "Viure al pais" (Istare in logu nostru) fiat sa boghe de su movimentu de tando e finas s'idea de Lafont. +En 1974, Robert Lafont disinnat de essere «su candidadu de sas minorias» in sas eletziones pro sa presidentzia de sa Republica frantzesa. Un'ocasione pro faghere intendere sa boghe de s'Otzitania, ma sa candidadura no at at a essere validada pro problemas formales. +In s'urtimu libru publicadu "L'État et la langue" (S'Istadu e sa limba, 2008), Robert Lafont at ammustradu comente su podere istatale de sos tzentralismos, dae s'Imperiu romanu a sa III Republica, aiat impostu una limba ufitziale contra a totu sas ateras. + +Robert Lafont fiat amigu nostru e interessadu finas a sa Sardigna. L'amus addoviadu in medas ocasiones e dae isse amus imparadu meda, in contu de linguistica de sas limbas natzionales emergentes e in contu de gherra de sas natzionalidades pro sa libertade. Custas pagas rias siant sinnale de dolu e de ammentu. + +Diegu Corraine + + + + +## Isportellu linguìsticu in Sant'Antiogu + +Tradutzione in 'limba' de sas deliberas de sa Comuna, cursu de preparatzione pro so dipendentes comunales. Sunt petzi duas de sas tares afidadas a s'isportellu de sa limba sarda chi at abertu in Sant'Antiogu. Sa sede de su servitziu est in su tzentru culturale "i Sufeti" in ue operat s'assotziu culturale 'Sa bertula antiga'. S'isportellu garantit consulentzia, tradutzione, promovimentu e tutela de sa limba sarda minoritaria cun sa persentzia fitiana de un'interprete tradutore. + +De fatu, si tratat de unu servitziu capassu de s'estendere a totu sos setores de sa bida publica de sa comunidade, in manera de garantire un'inserimentu ufitziale de sa limba sarda in s'amministratzione publica. Intro de pagu tempus, s'isportellu at a essere integradu cun su servitziu de situ internet chi previdet s'implementatzione de cussu istitutzionale chi b'est giai, cun sa creatzione de unu ligamene in intro suo in ue b'apat deliberas, atos, modulistica e avisos a sa populatzione, totu in limba sarda. + + + + +## Babelfestival + +In sos meses de santugaine e santandria de ocannu in Casteddu ant a istrangiare su "Babel Film festival", cuncursu naschidu cun s'obietivu de abalorare e promovere su tzinema de sas minorias linguisticas. S'eventu est istruturadu in sas setziones "Contu tzinematograficu" e "Documentariu " e naschet dae un'idea de Paolu Carboni, Tore Cubeddu e Antoneddu Zanda, cun sa collaboratzione, in mesu de sos ateros, de sa Comuna de Casteddu, de sa "Societa' Umanitaria-Cineteca Sarda", de sa "Federazione Italiana Circoli del cinema", de sa Provintzia de Casteddu e de Cinecitta'. "Si tratat de un'initziativa naschida in su coro de su Mediterraneu", narat Tore Cubeddu, "e duncas est aberta a totu sos registas chi in sas operas issoro impreant o ant impreadu su corsicanu , su bascu, su catalanu, su sardu e ateras limbas minoritarias". Su primu premiu est de 3.000 euro, a su cale s'acostagiant su reconnoschimentu de1500 euros cunferidu dae su giuria formada dae sos sotzios de sos tzirculos de su tzinema e 2000 euros riservados a su regista chi s'at a agiuigare su premiu "Citta' di Cagliari". Sa partetzipatzione a su cuncursu est gratis e sas operas cherent imbiadas intro de su 31 de triulas a sa segreteria de su "Babel Film Festival", anco sa Societa' Umanitaria-Cineteca Sarda in viale Trieste 118 in Casteddu. + + + + +## Elias Portolu + +Memoria istorica de su sardu - 7 + +__ + +_"Presentande custu libbru 'e Grassia Deledda bortau in nugoresu, mi paret zustu a narrer pacas paragulas a chie leghet supra sa chistione de sa limba e de su limbazu chi appo impreau. Si dimandamus a sos istudiaos de domo nostra cal'est sa limba sarda, nemmos noll'ischit narrer, ca, in beridade oje, cadaunu diat cherrer sa sua pro custa e pro cudd'attera resone. Pero, a esser onestos, diat esser tempus de nde piccare una chi serbat de pandera e chi si pottat manizare in su presente e in su benidore."_ + +_Cun custa paraulas e cun custu auguriu, Serafinu Spiggia, sa "prima die 'e capidanni de su 1982" cumintzaiat sa presentada de un'opera de grandu interessu: sa tradutzione de su romanzu de G. Deledda "Elias Portolu", publicada dae s'Istitutu Superiore Regionale Etnograficu._ + +_Sunt annos, custos, chi sa prosa in limba sarda at tentu una creschida manna, e "Elias Portolu" s'est inseridu in manera digna in custa operatzione culturale._ + +_Si nch'est andadu dae pagu, Serafinu Spiggia, e nos paret giustu a l'ammentare torrende a proponnere pagas rias de custu libru galanu. __ _ + +_ _ + +_Nugoro, 12 de freargiu de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +Pro sa famillia 'e sos Portolos de Nugoro fin arribbande dies de cuntentesa: a urtimos de aprile deppiat ghirare Elias dae presone, e in istiu, a s'incunzada, si deppiat cojubare Predu su frade mannu. + +Aian puliu tottu su locu: tunicada sa domo a nobu, mundada sa cortitta 'e sa pratta, cottu su pane e ammaniadas totu sas cosicheddas chi bisonzaban pro cumbidare sos parentes e sos bichinos. + +Como chi sa malesagura fit finia, sos parentes fin isettande a Elias chind una punta 'e braga, comente chi esseret ghirande dae s'universidade. + +Sa prus affannada fit tzia Annedda, sa mama, una femina fatta a sa bona, minujedda e unu pacu surda, chi aiat su debbile pro Elias. Tziu Berte, su babbu, e Mattia, su frade, fin berbecarjos, Predu fit massaju. + +Predu e Mattia s'assimizaban a pare, ambos grussos, sa cara nigheddutta, barbudos chin sos pilos pichidos; tziu Berte puru fit bassu, a pilos longos, ocros rujos e tzichiddosos, barba longa semper trepojada e una paja 'e peddes anzoninas nigheddas ziradas a intro: a zistru li naban "su Mariane betzu". + +Pro s'ocasione tziu Berte si fit labau bene, s'aiat cambiau sa beste, irbojaos sos pilos cun su pettene 'e linna bochinande cada borta chi li dolian. + +"Su diaulu chi bos pettenet" nabat trocchende sa conca "mancu sa lana 'sas berbeches est goi trepojada". + +Isortu tottu cussu trepoju su Mariane Betzu s'aiat fattu una paja 'e tritzicheddas, aiat pediu azzicheddu de ozu ghermanu a tzia Annedda e s'aiat untau sa barba. + +Predu ridendesinde l'aiat nau a sinde facher atteras duas. + +"Non bies chi parjo un'isposu nobu?" aiat rispostu su babbu, ridendesinde issu puru, chind unu risu assuttu chi non li moghiat manc'unu pilu 'e sa barba. + +Tzia Annedda aiat murrunzau carchi cosa: non fit cuntenta chi sos fizos aeren mancau de rispettu a su babbu: ma tziu Berte si l'aiat pompiada de malu cabaddu nandeli: "Ite ses murrunzande? Lassa rider sos pitzinnos: est tempus issoro! Lassa chi s'ispassien. Ello nois non l'amus fatta sa parte nostra?". + +Intantu fit accurziandesi s'ora de arribbare Elias. + +Fin intraos una paja 'e parentes, unu connau 'e Predu, e tottu paris fin issios pro andare a s'istatzione. + +Tzia Annedda fit abbarrada sola chin su mussittu e sas puddas. + +Sa domitta 'e sos Portolos, chind una cortichedda, issiat a unu guttureddu chi a punt'azosso nche falabat a s'istradone de Orosei; a cudd'ala 'e su caminu, in palas de una crisura, b'aiat ortos chi daban cara a badde; oros oros sas cambas de sos arbores fin istesas supra sas crisuras e tottu pariat prus galanu. Sos predarjos de s'Ortobene e sos montes de Uliana serraban su locu a banda 'e mare. + +Tzia Annedda fit naschia e imbetzada in cuss'angrone de Nugoro prenu 'e fracos e de erbas; unu bichinau ube non bi capitabat mai nudda e, fortzis pro cussu fit istada semper ditzosa e limpia comente una criatura. De su restu, fintzas sos bichinos fin zente bona chi andabat semper a cresia e sas familias no aian peruna pretesa. + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Su catalanu, prioritàriu in sos mèdios pùblicos + +Su Parlamentu de Catalugna at aprovadu sa lege cuadru de su sistema publicu audiovisuale, chi interessat totu sos medios chi rispondent a custa definitzione, cun sos votos in favore de su tripartidu e de CiU e sos votos contrarios de su PP. +Sa lege disignat sas linias fundamentales de su sistema publicu audiovisuale catalanu e si riferit a sas leges de sa Corporatzione Catalana de sos Medios Audiovisuales (CCMA), de su Consigiu de s'Audiovisuale de Catalugna (CAC) e de comunicatzione audiovisuale. + +Sa lege cuadru tenet una vigentzia de ses annos e in mesu de sos obietivos generales suos includet sa calidade informativa e sa defensa de su pluralismu, sa riserva de ispatzios a sa cultura e a s'educatzione, su promovimentu de s'integratzione de sas pessones acudidas dae pagu, su potentziamentu de s'industria audiovisuale, su promovimentu de sas tecnologias noas e su de sas limbas catalana e aranesa . + +Su testu istabilit chi sa limba "propia" de sos medios publicos audiovisuales in Catalugna est su catalanu e disponet chi tocat a l'utilizare normalmente e a preferentzia, a manera chi sos medios interessados si fatzant veiculos vertebradores de s'ispatziu catalanu de sa comunicatzione + + + + +## Bolòtana 2008 + +_Dae una cunferentzia fata in Bolotana in su mese de lampadas de su 2008, in ocasione de s'abertura de s'isportellu linguisticu_ + +No ischimus de pretzisu cando est naschida su limba sarda, est a narrere cando, dae sa base latina, sest isvilupadu custu idioma nou chi si diferentziat bene siat dae su latinu etotu, siat dae sas ateras limbas romanzas. Ischimus, pero, in cale epoca istorica est naschida sa limba sarda iscrita. +In su 534, sas trupas de sImperadore de Oriente Giustinianu ant bintu sos Vandalos, chi aiant invadidu sa Sardigna, e duncas sisula nostra est devennida bizantina. Sos Bizantinos ant divididu sa Sardigna in distretos chi si naraiant mereie, guvernados dae unu iudex Provinciae chi istaiat in Carali. Dae su 640 a su 732, sos Arabos ant ocupadu su Nord Africa, sIspagna e parte de sa Frantza. In su 827 ant cumintzadu a ocupare sa Sitzilia. Non sunt resessidos mai a cunchistare sa Sardigna, chi pero est abarrada isulada dae sImperiu bizantinu e sest devida difendere. Est tando chi su iudex Provinciae nchat tramudadu sos poderes suos, tziviles e militares, a sos bator sustitutos suos de sas mereie de Calari, Torres, Gaddura e Arborea, cumandados dae pessones chi, a furriu de su 900, sunt diventados Judiches de su Logu issoro. Judiche, in sardu antigu, cheret narrere Re. Logu cheret narrere Regnu. Cada Judiche, tando, guvernaiat unIstadu indipendente, superiorem non recognoscens . +Est in custa epoca chi est essida a campu sa limba sarda iscrita. Antzis, su sardu fiat sa limba ufitziale de custos Istados. In sardu si iscriiant totu sos atos giuridicos. In sardu si iscriiant sos Condaghes, documentos de sas cresias e de sos cumbentos. In sardu est iscritu su documentu giuridicu prus importante de sepoca media in Sardigna: sa Carta de Logu de Arborea. + +Sa Carta de Logu est unu cumplessu de normas e leges improntadas a su deretu romanu, bizantinu e cunsuetudinariu, promulgadu da su judiche Marianu IV, chi at guvernadu su Regnu de Arborea dae su 1347 finas a sannu de sa morte, su 1375, cando est intradu in parte sua su figiu Ugone III. Custu testu lat integradu e cumpletadu sa figia de Marianu, Eleonora de Bas Serra, judichissa de Arborea dae su 1383 finas a su 1392. Est istada issa che at ordinadu sa modifica o sintegratzione de unas cantas leges promulgadas dae su babbu, faghende su chi, in termines giuridicos modernos, si diat narrere Testu unicu. Custu testu unicu est istadu promulgadu in su 1392. In sintesi, sa Carta de Logu de Arborea si presentat comente su resurtadu de sunione de, a su mancu, tres testos diferentes: sa Carta de Logu de Marianu; su Codiche rurale, unatera lege de Marianu; sas agiuntas e sas revisiones de Eleonora. A pustis chi su Regnu de Arborea at perdidu sindipendentzia, sa valididade de sa Carta de Logu est istada cunfirmada dae Alfonso Il Magnanimo de Aragona, chi, in su 1421 lat estesa a totu su chi si naraiat oramai Regnum Sardiniae. Custa lege est abarrada in vigore finas a su 1827, cando Carlo Felice at promulgadu sas chi si naraiant Leggi civili e criminali per Regno di Sardegna . +Ma, bos chergio leghere carchi riga de sa Carta de Logu. + +Ordinamentos de fogu +De non ponni fogu infini assu tempus ordinadu + +Volemus et ordinamus chi nexuna persona deppat ne pozzat ponni fogu infini a passada sa festa de Santa Maria chi est a dies ottu de Capudanni. E chi contra fagherit, paghit de machicia liras ventichimbi, ed ultra cio paghit su dannu chi hat a fagher a cui hat a esser. E dae cussa die innantis ciascaduna persona pozzat ponni fogu a voluntadi sua, guardandosi pero non fazzat dannu a attiri. E si fagherit dannu, paghit pro machicia liras deghi ed issu dannu a cui illhat a haviri fattu. +Custa, in termines modernos, est una ordinanza antincendio . + +Pustis, pero, sa Sardigna at perdidu sindipendentzia, e, duncas, finas susu ufitziale de sa limba sua. + +Infatis, Su judicadu de Calari est agabadu in su 1258, cando su territoriu est devennidu una colonia de sa Republica comunale de Pisa. +Su judicadu de Torres est agabadu in su 1259, cando su territoriu si lant partzidu sa familia ligure de sos Dorias e sa familia sarda de sos Bas-Serra, regnantes de Arborea; imbetzes, sa tzitade de Tatari sest costituida in Istadu republicanu de tipu comunale. +Su judicadu de Gaddura est agabadu de fatu in su 1288, cando a surtimu soveranu, Ninu Visconti, nche lant dispatzadu sos Pisanos chi ant ocupadu su territoriu. +In su 1297 est intervennidu, in sas cosas de Sardigna, su papa Bonifacio VIII, chi at istituidu a contu suo unu regnum Sardiniae et Corsicae e lat infeudadu a su catalanu Giaime II, de sa Corona de Aragona. In su 1324, Giame II at cunchistadu sos territorios pisanos de Casteddu e de Gaddura e sa tzitade de Tatari, costituende su Regnu de Sardigna e Corsica, mancari chi sa Corsica non nde siat intrada mai a nde faghere parte. Su judicadu de Arborea est agabadu in su 1409, cando sos Catalanos ant bintu sos Sardos in sa batalla de Seddori e ant cunchistadu in manera definitiva totu sa Sardigna.In su 1479, dae sunione de Ferdinando II de Aragona e Isabella de Castiglia, est naschida sa Corona de Ispagna, e sa Sardigna est devennida ispagnola. In su 1718, cun su tratadu de Londra, su Regnu de Sardigna est coladu a sos Piementesos, finas a sunidade de sItalia in su 1861. Perdende sindipendentzia politica, sa Sardigna at perdidu finas sindipendentzia linguistica. Infatis, in parte de su sardu, comente limbas ufitziales, sunt intrados, in antis sitalianu de Pisanos e Genovesos, pustis su catalanu, sispagnolu e, in fines, sitalianu modernu. In su seculu coladu su sardu at perdidu terrinu fintzas comente limba orale e collocuiale, in favore de sitalianu imparadu in iscola, in sos giornales, in sos libros, in sa televisione. + +Petzi in sos annos setanta de su noighentos sos Sardos amus pessadu de torrare a "su connotu", de torrare a impreare su sardu in sos documentos publicos e ufitziales, comente si faghiat in s'epoca chi sa Sardigna fiat indipendente. Est tando chi sunt essidas a campu sas rivistas bilingues "Sa Sardigna", "Nazione Sarda", "Su Populu Sardu". Est tando chi est essida sa proposta de lege de initziativa populare pro su bilinguismu. E, in su mese de martzu de su 1978, "Su Populu Sardu" iscriiat: "Sa proposta de sa leze pro sa limba at tentu unu grandu resurtadu: at ischidadu zente meda, dendeli su corazu de narrer e iscrier in sardu su chi pessat, sena peruna timoria de ponner a rier a nemos, comente capitaiat pagos annos a como; in su matessi tempus, at fatu essire a craru sos inimigos de su populu sardu chi est gherrende pru su deretu a sa paraula, in sardu. A la narrer cun pagas allegas, at postu unu fogu chi, nos paret a nois, at a esser malu a morrer". Giai est a beru, su fogu de sa limba sarda est malu a morrere. Ma est finas beru chi sos inimigos sunt medas: no est de badas chi petzi in su 1997 est essida sa lege regionale 26 "pro sa promotzione e valorizatzione de sa cultura e de sa limba de sa Sardigna", e petzi in su 1999 est istada aprovada sa lege istatale 482 pro sa tutela de sas minorias linguisticas de s'Istadu italianu. In fines, su 18 de abrile de su 2006, sa Regione Sarda at aprovadu sa Deliberatzione n. 16/14, subra de Limba Sarda Comuna. Adotzione de sas normas de referimentu a caratere isperimentale pro sa loimba iscrita in essida de sAmministratzione regionale + +Ma bidimus cales sunt sos indiritzos de custa Limba Sarda Comuna. + +In sa premissa de custas normas, si podet leghere chi sa Regione... cheret adotare, paris cun sitalianu, su sardu comente limba de sAmministratzione sua e leare custu caminu cumintzende-nde susu cun sagiudu de unas cantas normas de referimentu isperimentales pro sa limba sarda iscrita in essida. Mancari chergiat valorizare, valorizet e sustengiat totu sas bariedades linguisticas faeddadas e iscritas in usu in su territoriu regionale, sa Regione at bidu sa netzessidade, a pustis de arresonadas e cunfrontos subra de sa limba sarda durados medas annos, de isperimentare simpreu de su sardu pro sa publicatzione de atos e documentos de sAmministratzione regionale. Soralidade in su cuntatu cun sos ufitzios est fata sarva in cada bariedade de sa limba. Ateros Entes o Amministratziones publicas de sa Sardigna ant a essere liberos de impitare custas normas de referimentu o finas de faghere in autonomia prena sos isseberos chi ant a pessare chi siant sos megius . Duncas, massima libertade pro cada unu de impreare sa bariedade linguistica sua; ma, in su matessi tempus, su deretu e su dovere de sa Regione Sarda de usare unistandard, una koine, una variante linguistica unitaria. + +Custos sunt unos cantos elementos de custa proposta de solutzione linguistica : +" a) isfrutare in manera positiva, cando est possibile e profetosu, sa pratica de iscritura acuisida, e regularizare siscritura traditzionale de su sardu in manera coerente cun sas netzessidades distintivas de sa limba sarda a cunfrontu de sas ateras limbas de sa familia neolatina; +" b) isseberare una bariedade lnguistica comuna, una grafia e ortografia simplificada, chi siat de articulatzione fatzile e currespondente pro sos chi faeddant ateras bariedades; chie at a cherrere iscriere sos fonemas particulares de sas bariedades singulas, lat a podere faghere; +" c) assegurare sa coesistentzia de sos articulos determinativos plurales sos, sas, is a fronte de sos singulares su, sa, e de sa diferentziatzione analoga e ispeculare in sas desinentzias de sos sustantivos e agetivos, -u, -a, -os, -as. At a essere facultade de chie iscriet isseberare su, sa, sos, sas o su, sa e is . +" d) privilegiare sa costantzia morfologica de sas paraulas, in manera indipendente dae sas modificatziones fonosintaticas, numerosas a beru in sardu comente, de su restu, in ateras limbas; +" e) tennere contu de sos fatores etimologicos, torrende, fundamentalmente, a sa madrighe latina comuna (es. sa t finale de sa 3ª pesone singulare e plurale de sos verbos), escludende sos fenomenos chi non siant comunos a totu sas bariedades (es. addopiamentu de r- initziale cun prostesi vocalica), duncas rosa e no arrosa; +" f) adotare una solutzione prena , prus cumpleta a cunfrontu de setimologia comuna, pro es.: ogru, ateru, lavra, ecc., mancari iscriende ogu, atru, lara, larva in sas bariedades locales; +" g) evitare sas metatesis, isseberende pro es. pedra, bidru, pradu, etc. lassende preda, perda; bridu, birdu; padru, pardu, ecc., a sas bariedades locales, francu su casu chi sa metatesi siat comuna a totu sas bariedades, es. intreu, freargiu; +" h) reduire articulos, verbos e averbios a sas partes costitutivas minimas, ischirriende sa prepositzione dae sarticulu, a su, de su, ecc.; sas particulas encliticas dae su verbu, nara*bi*lu, giughide*bi*nche*lu; sa prepositzione dae saverbiu, a pustis, a foras, in antis&; +" i) privilegiare cantu prus si podet sa regularidade paradigmatica in sos verbos, pro favorire unaprendimentu megius, pro es. sadotzione generalizata de su gerundiu in -ende in totu sas coniugatziones, -are, -ere,-ire, chi sat a podere leghere -endi in sas bariedades meridionales + +Ma custos sunt unos cantos esempios de solutziones : +fl- FLORE(M) [»floRE] [»fRoRE] [»fRoRi] [»BRoRE] [»vRoRE] [»fjoRE] [fi»oRE] [vi»oRE] [Bi»oRE] [»joRE] frore +E finas : fragare (vb.), frocu, froedda, frumene... + +l + yod FILIU(M) [»fi¥u] [»fillu] [»fildZu] [»fidZu] [»idZu] [»fidzu] [»hidzu] [»idzu] [»itsu] [»fiZu] figiu +E finas : chigiu, fogia, ligiu, megius, ogiu, pigiu... + +n + yod VINEA(M) [»bindZa] [»vindZa] [»indZa] [»bindza] [»Bindza] [»vindza] [»indza] [»intsa] +E finas : angione, carcangiu, castangia, cungiare (vb.), langiu, mandighingiu... + +r + yod CORIU(M) [»koRju] [»/oRju] [»koRdzu] [»/oRdzu] [»koRdZu] [»/oRdZu] [»koldzu] [»kRoZu] [»kodZu] [»koiªZu] [»ko¥u] [»/o¥u] corgiu +E finas : acanargiare (vb.), canargiu, corgiolu, iscorgiare (vb.), iscorgiolare (vb.)... + +ti + vocale *PETTIA(M) [»pEta] [»pEtsa] [»pEtSa] [»pETa] [»pEsa] petza +E finas: pitzu, pratza, putzu... + +Ma, in pratica, ite si podet faghere? Beh, a bortas, sa solutzione est fatzile. Mammento chi, in unufitziu publicu, sas impiegadas faeddaiant semper de su prospetu . E non si podet narrere chi esseret unitalianismu. Infatis, sitalianu prospetto , sispagnolu prospecto e, apuntu, su sardu prospetu , derivant totus dae su latinu prospectum , chi est su partitzipiu de su verbu prospicere , est a narrere abaidare a in antis . +Est craru chi no est semper chi sas cosas benint gai a punta a giosso. +Proamus a leghere carchi riga de unu bandu chi sa Regione Sarda at publicadu pagos meses a como. + +REGIONE AUTÒNOMA DE SARDIGNA +P.O.R. 2000  2006 +Mesura 4.19 +RIÒRDINU FUNDIÀRIU +ANNU 2007 - 2008 +BANDU +PRO SA PRESENTATZIONE DE SAS DIMANDAS DE CONTRIBUTU +PRO INTERVENTOS DE RIÒRDINU FUNDIÀRIU +(Allegadu a sa D.D.S. Istruturas e infrastruturas n. 62602 / VII. 7. 6 de su 14.12.2007) +Contenutu de s'interventu +Cun sa mesura 4.19 sunt efetuados, pro mediu de Ismea in calidade de Organismu Natzionale Fundiariu, interventos de riordinu fundiariu ligados a s'acuistu de terrinos (acuistos e permutas) pro mediu de s'istrumentu de su leasing diretu de sos immobiles chi permitit a s'imprendidore agriculu (impreadore) de achisire unu terrinu tramite s'Amministratzione (cuntzessore) in cambiu de unu rateu chi at a essere profetosu pro more de s'agiudu publicu, su cale tenet efetu subra sa ridutzione de sos interessos. Cun su pagamentu de s'urtima rata s'impreadore divenit su proprietariu de sos terrinos. +ART. 1 +RIFERIMENTOS NORMATIVOS +Sa Regione Autonoma de Sardigna adotat custu bandu in coerentzia e in atuatzione de sa normativa de sa comunidade europea in materia de Fundos istruturales, FEOGA; de su Programma Operativu de sa Regione Sardigna 2000-2006; de su Cumplementu de Programmatzione de su POR Sardigna 2000-2006; de sa Detzisione SG(2001)D/288933 de su 5.6.2001 Agiudu de istadu n. N.110/2001 e de sa Conventzione istipulada intre sa Regione Sardigna e s'Ismea sa die 12.11.2007 , cun sa cale sa Regione s'avalessit de s'Organismu Fundiariu Natzionale (Ismea); POR Sardigna  Mesura Riordinu Fundiariu  bandu pro mesura 4.19 Pag 1_ + +Est craru chi bi podet aere finas solutziones diferentes: + +riordinu diat podere essere finas reordinu , reordinamentu +presentatzione diat podere essere presentada +allegadu diat podere essere aggiunta o annanta +achisire diat podere essere acuisire , o otennere + +In Catalugna, su problema de sa terminologia lant risoltu cun su TERMCAT, unorganu publicu chi dipendet dae sa Generalitat, sa Regione Catalana. Chie intrat in su situ internet www.termcat.cat, podet impreare unu motore de chirca chi si narat cercaterm, chi est unu servitziu de consultatzione in rete. Custas solutziones, in Catalugna, sunt orientativas pro sos privados, ma obligatorias pro sos ente publicos. + +A dolu mannu, nois no amus galu unu TERM.SAR. Pero, intantu, si podent agatare su matessi tantas solutziones, a su nessi in via isperimentale. Sa cosa essentziale est a creare unu coordinamentu costante intre sos ufitzios linguisticos, pro faghere unu traballu cantu prus omogeneu possibile. Unagiudu mannu lu podet dare, galu una borta, internet. Infatis, in su situ internet www.sotziulimbasarda.net bat unu forum, su forun limba, pro discutere de limba sarda e, duncas, finas de terminologia. + +In sinteri, sa Regione est cumintzende a faghere su dovere suo. Custas chi bos lego sunt unas cantas rigas de sa delibera chi sa Regione at aprovadu in ocasione de sa Sa Die de sa Sardigna, pro faghere a manera chi ocannu sa Die esseret dedicada a sa limba sarda. + +Sa Giunta regionale, a pustis de aere intesu sa proposta de sAssessore de sIstrutzione Publica, Benes Culturales, Informatzione, Ispetaculu e Isport, bidu su parre de legitimidade de su Diretore Generale de sos Benes Culturales, Informatzione, Ispetaculu e Isport +DELÌBERAT +- de leare atu de sa proposta de sAssessore de sIstrutzione Publica, Benes Culturales, Informatzione, Ispetaculu e Isport de dedicare Sa Die de sa Sardigna 2008 a sa limba sarda, impreende sos fundos a disponimentu in su capitulu SC03.0247, pariviles a 80.000 euros e in sos capitulos SC03.0248, SC03.0249, SC03.0250, pariviles a 50.000 euros peromine, de su bilantzu regionale 2008; +- de ponnere in cabu a sAssessore de sIstrutzione Publica, Benes Culturales, Informatzione, Ispetaculu e Isport de definire, cun atu suo etotu, in cunforma a sart. 8 de sa L.R.31/98, sas partziduras de gastu chi atenent a ateros progetos chi, subra su tema seberadu, ant a essere acumpridos dae sAmministrazione regionale matessi, finas cun sagiudu e sa collaboratzione de sugetos e organismos chi operant in su mundu de sa limba e de sa cultura sarda, dae comunas e provintzias e iscolas e Tzirculos de emigrados sardos, carrighende*los in sos fundos assinnados in sos capitulos de cumpetentzia de su bilantzu regionale 2008; +- de disponnere simbiu a su Consigiu regionale pro sachirimentu de su parre prevididu dae sart. 1 de sa Lege Regionale 14 cabudanni 1993, n. 44 +Leghidu, cunfirmadu e sutascritu. +Su Diretore Generale Su Presidente +Fulvio Dettori Renato Soru + +Como, sisperu est a sighire in custa linia, pro cada die de sos annos chi ant a bennere, e non solu pro sa Die de sa Sardigna. + +SARVADORE SERRA + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Storie Basche + +Editore: NdA press +Data de Publicatzione: 2005 +Collana: - +ISBN: 88-89035-10-2 +Pazinas: 2726 +Preju: 15,00 euros + +Custu libru est unu cuntributu a sa testimonia direta de unos cantos protagonistas de sus protzessu politicu chi punnat a fraigare unu Paisu Bascu liberu e democraticu. S'idea de Euskadi (Paisu Bascu) e de sos Bascos chi tenent sos letores de sa cronaca de sos medios de informatzione, fata de violentzia e morte, in custu libru est crarida dae sas istorias contadas dae sos protagonistas. E sa violentzia, cando est presente, est s'efetu e non sa causa de s'idea negativa proposta dae sos medias. Una violentzia chi tenet raighinas profundas in s'istoria de una natzione e de una limba negada. + +Istorias aunidas da una matessi passione culturale e politica in ue si misturant sa defensa de sa limba, s'euskera, sas esperientzias de cuotidianos naschidos dae sa boluntade de mizas e mizas de pessones chi cherent un'informatzione chi sigat a mantenner bia sa limba issoro; s'istoria de una comuna basca e de unu sindigu suo; s'istoria de unu movimentu chi at sinzadu in manera determinante sa politica de su Paisu Bascu e de s'istadu ispannolu post-franchista; sa cultura assembleare presente comente elementu costituente de sa bida sotziale e politica basca. + +Custas Storie Basche, iscritas cun abilidade e cumpetentzia de s'argumentu dae un'espertu chi at dedicadu annos a sa connoschentzia e istudiu de Euskadi, Giovanni Giacopuzzi, in collaboratzione cun Angelo Miotto, est de cussos libros chi non podimus fagher a mancu de legher si cherimus connoscher e cumprender a beru una gherra de liberatzione natzionale presente in Europa, chi tenet elementos esclusivos de sa chistione natzionale basca, ma finas aspetos comunos a medas natziones sena istadu comente sa Sardinna. + + + + +## S'Istatutu de su TERMCAT + +_ + +## **S'istatutu de su TERMCAT** + +### Tzentru catalanu de Terminologia + +_DECRETU 108/2006 de su 25 de abrile cun su cale s'aprovat sa modificatzione de s'Istatutu de su Cunsortziu de su Tzentru de Terminologia Termcat._ + +Cunsideradu chi su Consigiu de Diretzione de su Cunsortziu de su Tzentru de Terminologia Termcat at aprovadu sa modificatzione de s'Istatutu suo, pro nd'adatare sa redatzione a sas racumandatziones subra de s'usu de unu limbagiu non sessista; +a proposta de su primu consigeri e de acordu cun su Guvernu, emanat custu + +Articulu unicu +S'aprovat sa modificatzione de s'Istatutu de su Cunsortziu de su Tzentru de Terminologia Termcat. S'Istatutu nou est publicadu in s'annessu de custu Decretu. + +Si derogat a su Decretu 199/2005, de su 27 de cabudanni, cun su cale s'aprovat sa modificatzione de s'Istatutu de su Cunsortziu de su Tzentru de Terminologia Termcat. +Barcelona, 25 de abrile de su 2006 +PASQUAL MARAGALL I MIRA +Presidente de sa Generalitat de Catalunya +JOSEP BARGALLÓ VALLS +Primu consigeri + +_Articulu 1_ +1.1 Su Tzentru de Terminologia Termcat est unu cunsortziu cun personalidade giuridica sua, formadu a su cumintzu, cun caratere voluntariu, dae sa Generalitat de Catalunya, dae s'Istitutu de Istudios Catalanos e dae su Cunsortziu pro sa Normalizatzione Linguistica. +1.2 Nd'ant a podere faghere parte ateros entes publicos o privados chene finalidade de lucru chi siant interessados a su cunsighimentu de sas finalidades de su Termcat semper chi bi siat s'acordu de su Consigiu de Diretzione e su cunsensu de sos entes cunsortziados. +1.3 S'incorporatzione de cumponentes noos rechedet s'atzetatzione, dae parte issoro, de s'Istatutu. + +_Articulu 2_ +Su Cunsortziu est costituidu pro unu tempus indefinidu. + +_Articulu 3_ +Su Cunsortziu godit de capatzidade giuridica prena in s'ambitu de sas cumpetentzias e finalidades suas. Duncas podet acuisire, possidere, revindicare, gravare o alienare cada casta de bene, formalizare cuntratos, faghere operas, obligare-si, presentare recursos e esertzitare sas atziones chi sas leges prevident. + +_Articulu 4_ +Su Cunsortziu tenet sa sede in Barcelona. Pro mediu de acordos cun ateras istitutziones, podet istabilire tzentros de collaboratzione pro sa prestatzione de sos servitzios suos. + +_Articulu 5_ +5.1 Su Cunsortziu tenet comente finalidade su coordinamentu generale de sas atividades terminologicas relativas a sa limba catalana, su de promovere e cunduire a termine s'elaboratzione de siendas terminologicas e de nde garantire sa disponibilidade, e su de promovere s'isvilupu de produtos de ingenieria linguistica in ue sa Terminologia tenet una importantzia particulare. +5.2 Su Cunsortziu dat cara mescamente a su coordinamentu e a sa realizatzione de atividades in su campu de sa Terminologia chi siant de interessu pro sas istitutziones cunsortziadas. +5.3 Pro cumprire custa finalidade, s'ocupat de: +a) Planificare e coordinare sa chirca terminologica in limba catalana. +b) Elaborare sas siendas terminologicas netzessarias pro agiuare s'usu de su catalanu in sos ambitos sotziueconomicos, tecnicos e sientificos. +c) Istabilire sos criterios metodologicos pro s'elaboratzione de siendas terminologicas. +d) Organizare sa revisione de sos termines catalanos e sa normalizatzione de sos neologismos chi lu rechedent, cunforme a sa normativa linguistica de s'Istitutu de Istudios Catalanos. +e) Mantennere e atualizare una banca de datos terminologicos in catalanu cun ecuivalentzias in ateras limbas, e una fonte documentale de interessu terminologicu. +f) Dare suportu terminologicu a s'Amministratzione de sa Generalitat de Catalunya e coordinare sas atividades terminologicas de sos dipartimentos e de sos organismos e impresas chi nde dependent. +g) Ponnere s'informatzione e sas siendas de interessu terminologicu a disponimentu de sa sotziedade. +h) Impulsare e coordinare s'isvilupu de sos produtos de ingenieria linguistica aplicados a sa limba catalana chi rechedent siendas terminologicas, partetzipare a s'elaboratzione issoro e a nde faghere una difusione adeguada. +i) Istabilire e canalizare relatziones de cooperatzione in s'ambitu natzionale e internatzionale cun sas organizatziones chi si dedichent a sa Terminologia e a atividades relatzionadas, in limba catalana o in cale si siat atera limba de interessu. + +_Articulu 6_ +Sos organos de diretzione de su Cunsortziu sunt: +a) Su Consigiu de Diretzione. +b) Su/sa diretore/a. + +_Articulu 7_ +7.1 Su Consigiu de Diretzione est formadu dae: +Unu/a presidente/a, chi est su/sa segretariu/a de Politica Linguistica de sa Generalitat de Catalunya o pessone delegada. +Unu/a vitzepresidente/a, chi est su/sa presidente/a de s'Istitutu de Istudios Catalanos o cumponente de s'Istitutu de Istudios Catalanos delegadu. +Una pessone in rapresentantzia de s'Istitutu de Istudios Catalanos, designada dae su/dae sa presidente/a de custa istitutzione. +Bator pessones in rapresentantzia de sa Generalitat, designadas una dae su/dae sa consigeri/a cumpetente in materia de politica linguistica, una dae su/dae sa consigeri/a de Universidades, Chirca e DOGC 4622 - 27.4.2006 DISPONIMENTOS 18769 18770 Bulletinu Ufitziale de sa Generalitat de Catalunya Num. 4622 - 27.4.2006 Sotziedade de s'Informatzione, una dae su/dae sa consigeri/a de Educatzione e una dae su/dae sa consigeri/a de Traballu e Industria. +Una pessone in rapresentantzia de su Cunsortziu pro sa Normalizatzione Linguistica, designada dae su/dae sa presidente/a de custa istitutzione. +Su/sa diretore/a, chi praticat sas funtziones de secretariu/a, cun deretu de paraula ma chene deretu de votu. +7.2 In casu chi s'incorporent entidades noas a su Cunsortziu, su Consigiu de Diretzione nd'at a podere ampliare sa cumpositzione. +7.3 Sas pessones rapresentantes de sas istitutziones podent essere revocadas o sustituidas in cale si siat mamentu dae s'entidade o istitutzione rapresentada. + +_Articulu 8_ +8.1 Su Consigiu de Diretzione : +a) Aprovat sa modificatzione de s'Istatutu, chi cheret ratificadu dae sos cunsortziados. +b) Aprovat sa proposta de incorporatzione de cumponentes noos a su Cunsortziu. +c) Numenat e revocat su/sa diretore/a. +d) Aprovat su programma annuale de atuatzione de s'esertzitziu sighente e sa memoria de s'anteriore. +e) Aprovat sos preventivos, sa licuidatzione sua e su contu de sos resurtados. +f) Autorizat, cun caratere previu, sa formalizatzione de cale si siat impignu chi implichet unu gastu pluriannuale. +g) Aprovat, cun caratere previu, sas operatziones de creditu destinadas a amparare netzessidades de tesoreria in funtzione de sos deretos reconnotos in +favore de su Cunsortziu. Sas ateras operatziones de creditu cherent autorizadas previamente dae totu sas entidades cunsortziadas. +h) Aprovat, si est cosa, sas tarifas o sos prejos de sos servitzios chi prestet su Cunsortziu. +i) Disponet e alienat benes e deretos de su Cunsortziu, nde faghet transatzione e atzetat eredidades, legados e donatziones. +j) Aprovat sa pranta de su personale e sas modificatziones suas. +k) Aprovat su regulamentu de funtzionamentu de su Consigiu Supervisore e de sos comitados tecnicos. +l) Dat cara, in generale, a su cunsighimentu de sas finalidades propias de su Cunsortziu e proponet a sas istitutziones chi lu costituint sas mesuras chi cunsideret adeguadas pro s'isvilupu de s'atividade sua. +8.2 Su Consigiu de Diretzione si reunit in sessione ordinaria una borta cada semestre e in sessione istraordinaria si est cunvocadu dae sa pessone chi nd'ocupat sa presidentzia, pro initziativa propia o a dimanda de cale si siat entidade cunsortziada. + +_Articulu 9_ +Su Presidente de su Consigiu de Diretzione: +a) Assumet s'arta rapresentantzia de su Cunsortziu. +b) Fissat s'ordine de sa die, cunvocat, presidet, suspendet e cungiat sas sessiones de su Consigiu de Diretzione. + +_Articulu 10_ +Su/sa diretore/a, comente responsabile tecnicu/a e esecutivu/a de su Cunsortziu, tenet sas funtziones chi sighint: +a) Elaborare sos programmas annuales de atuatzione cumintzende dae sas siendas umanas, tecnicas e economicas de sas cales disponet e, cando los aprovat su Consigiu de Diretzione, a los cunduire a termine. +b) Presentare a su Consigiu de Diretzione su raportu annuale de sas atividades de su Tzentru. +c) Preparare sos progetos annuales de preventivu pro los sutaponnere a s'aprovatzione de su Consigiu de Diretzione. +d) Esertzitare sa Diretzione de su personale chi prestet sos servitzios suos a su Cunsortziu e sa potestade disciplinaria. +e) Sutascriere in numene de su Cunsortziu sos cuntratos e cunventziones netzessarias pro su cumprimentu de sas finalidades suas, atuare su bilantzu preventivu e ordinare sos pagamentos e sos gastos. +f) In generale, atuare sos acordos de su Consigiu de Diretzione, organizare e supervisare sos servitzios e dare cara in manera direta a su funtzionamentu bonu e a sa gestione curreta de su Tzentru. + +_Articulu 11_ +Sos organos de normalizatzione terminologica de su Termcat sunt: +a) Su Consigiu Supervisore, chi est s'organismu chi s'ocupat de sa normalizatzione formale de sa Terminologia catalana. +b) Sos comitados tecnicos, chi sunt organos setoriales chi s'ocupant de sa normalizatzione terminologica in sos aspetos cuntzetuales e de atzetabilidade +sotziulinguistica. + +_Articulu 12_ +12.1 Su Consigiu Supervisore est formadu dae: +Unu/a presidente/a, designadu/a dae su/dae sa presidente/a de s'Istitutu de Istudios Catalanos in mesu de sos cumponentes de sa Setzione Filologica. +Duas pessones designadas dae sa Setzione Filologica de s'Istitutu de Istudios Catalanos in mesu de pessones de s'ambitu sientificu o tecnicu espertas in Terminologia, chi podent no essere cumponentes de sa Setzione. +Su/sa diretore/a de su Termcat e unu/a terminologu/a chi issu/a designet. +At a faghere a secretariu/a, cun deretu de paraula pero chene deretu de votu, unu/a terminologu/a de su Termcat chi designet su/sa diretore/a. +A initziativa de sa presidentzia de su Consigiu Supervisore e de sa Diretzione de su Termcat, podent partetzipare cun deretu de paraula pero chene deretu de votu a sas reuniones de su Consigiu Supervisore ateros ispetzialistas in sa materia chi si tratet. +12.2 Su Consigiu Supervisore tenet custas cumpetentzias: +a) Fissatzione de criterios linguisticos e terminologicos (normas ispetzificas pro su lessicu de ispetzialidade), in aplicatzione de sas normas istabilidas dae sa Setzione Filologica de s'Istitutu de Istudios Catalanos, ampliende cun acordos noos, si bi nd'at bisongiu, sas cunventziones netzessarias pro non faghere istentare s'elaboratzione e sa difusione de sa Terminologia noa. Cando sa Setzione Filologica adotet un'acordu definitivu subra de custas cunventziones, su Consigiu Supervisore s'at a adeguare. +b) Revisione e aprovatzione de sa Terminologia noa, in s'aspetu formale suo, tenende in contu sas valoratziones de sos comitados tecnicos currespondentes pro su chi pertocat s'atzetabilidade e su balore cuntzetuale de sos termines. +12.3 Su Termcat devet difundere periodicamente sos termines protzedentes dae sos traballos de normalizatzione formale chi los apat aprovados su Consigiu Supervisore, sos cales tenent caratere sussidiariu a pitus de sa normativa istabilida dae sa Setzione Filologica de s'Istitutu de Istudios Catalanos. + +_Articulu 13_ +Sas siendas economicas de su Cunsortziu sunt sas chi sighint: +a) Sos aportos de sas entitades cunsortziadas. +b) Su rendimentu de s'isfrutamentu de su patrimoniu suo. +c) Sas intradas chi otengiat dae sa prestatzione de sos servitzios suos. +d) Sas donatziones e sas suventziones de cale si siat natura. +e) Cale si siat atera chi li potzat tocare de acordu cun sas leges. + +_Articulu 14_ +Sa Generalitat de Catalunya, pro mediu de su Dipartimentu cumpetente in materia de politica linguistica, garantit su finantziamentu de su Cunsortziu +cunforme a sas previsiones de su bilantzu preventivu, e, cun custu obietivu, aportat in cada esertzitziu sas cantidades netzessarias pro su funtzionamentu suo. + +_Articulu 15_ +Su controllu de sa legalidade de s'ispesa e su controllu finantziariu de su Cunsortziu los faghet, cun un'esamene previu de sos atos, unu/a revisore/a delegadu/a dae sa Generalitat de Catalunya. + +_Articulu 16_ +Su Cunsortziu si devet dotare, pro sudisfaghere sas netzessidades suas de funtzionamentu, de personale adeguadu chi cheret seletzionadu cunforme a sos printzipios de publitzidade, meritu e capatzidade. Su personale podet essere tantu laborale comente funtzionariu. + +_Articulu 17_ +Cale si siat cumponente de su Cunsortziu podet detzidere de si nd'essire, notifichende custa detzisione a sa presidentzia de su Consigiu de Diretzione a su mancu ses meses in antis de s'agabu de cada esertzitziu, e abarrende responsabile de su cumprimentu de sas obligatziones cuntraidas in s'esertzitziu in cursu. + +_Articulu 18_ +Sos aspetos de regimene giuridicu e de funtzionamentu non prevididos in custu Istatutu, o in sas mesuras de regimene internu pro su chi pertocat sos aspetos organizativos, sunt regulados in manera supletoria dae sa legislatzione aplicabile a sas entidades autonomas de caratere amministrativu de sa Generalitat. + +_Articulu 19_ +Sa modificatzione de custu Istatutu e sa dissolutzione de su Cunsortziu cherent aprovadas dae su Consigiu de Diretzione e ratificadas dae cada unu +de sos entes cunsortziados. Si si detzidet sa dissolutzione de su Cunsortziu, su Consigiu de Diretzione devet determinare sa forma cun sa cale si devet protzedere a sa licuidatzione de sos benes suos. + +Su personale funtzionariu ascritu dae sa Generalitat a su Cunsortziu in su mamentu de sa costitutzione sua at a abarrare in servitziu in ateras amministratziones publicas, cunforme a su chi disponet s'articulu 87 de su testu unicu de sa Lege de sa funtzione publica de s'Amministratzione de sa Generalitat de Catalunya, aprovada cun Decretu legislativu 1/1997, de su 31 de santugaini. (06.096.125) + +_[bortadu dae Sarvadore Serra] _ + +_ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Sea and Sardinia + +_Unas cantas rias de sa tradutzione in limba sarda de "Sea and Sardinia", de D.H Lawrence, testu inseridu in su libru "D.H.Lawrence and Italy" publicadu dae Penguin Books. Sa narratzione est in Nugoro, in tempus de carrasegare._ + +Amus abertu sas persianas de sa mesu-porta e amus abbaidadu a giosso, in carrera: s'unica carrera. E fiat unu riu de bida e de sonos. B'aiat un'orchestra sonende in sa contonada, una cosa terrorosa, e unu muntone de mascaras, cun su costumene de carrasegare, andaiant a susu e a giosso brinchitende, e medas pitzinnas e giovaneddas passigiaiant a sa bratzeta, pro leare parte issas puru a sa festa. E ite ingiogatzadas chi fiant, ite alligras e sena pessamentos! + +Sas mascaras fiant belle totus feminas ― sa carrera fiat prena de feminas: gai amus pessadu a sa prima. Pustis amus bidu, abbaidende prus a curtzu, chi su prus fiant giovaneddos bestidos a femina. Totu sas mascaras fiant giovaneddos, e su prus de custos giovaneddos fiant bestidos a femina. Comente regula non giughiant in cara mascaras de carrasegare, ma petzi mascareddas de tela niedda o birde o bianca pendende*lis finas a buca. Gai est meda megius. Ca sas mesu mascaras antigas modelladas, cun sas trinas, cun cussas probossides orrorosas biancas e ispramosas chi parent bicos de pugiones mortos ― comente sas mascaras antigas de Venezia ― deo pesso petzi chi ponent pore. E sas "fatzas" prus modernas, a su solitu, ponent petzi ascamu. Imbetzes, sas mascaraeddas in colore de rosa cun s'orulu de tela niedda o birde o bianca, cussas sunt a beru unu travestimentu umanu. + +Fiat propiu unu giogu, su de distinghere sas feminas beras dae sas farsas. A bias fiat fatzile. Sos giovanos s'aiant imbutidu su dae in antis de sa camisa, s'aiant imbutidu sa crinolina, s'aiant postu capeddos e bestes diferentes medas, e caminaiant brinchitende, comente pupias tiradas dae un'elasticu, e teniant sa conca a un'ala e sas manos pende-pende, e ballaiant finas a faghere assuconare sas feminas beras, e a bias si leaiant carchi corfu a conca, cando si dassaiant andare a gestos de pessones pagu educadas, e sas giovanas _beras_, neghidadas, si lis bortaiant contra. + +Fiant totus prenos de bida e _naive_. Ma calicunu fiat prus cumplicadu. B'aiat cada casta de "femina" chi si podiat imaginare, palas ladas e pees mannos-mannos. Sa prus chi si bidiat fiat sa femina mesu-campagnola, petorri-manna, cun sa gunnedda amprosa e tetera che fusu. Ma una fiat una biuda in gramaglia, imbarada a su bratzu de una figia forte de carena. E una fiat una tzia betza cun una mantighedda fata a maglia. E un'atera fiat bestida cun una gunnedda betza, una camisa e una frandedda: fiat mundende sa carrera cun un'iscobolu, a sa disisperada, andende dae un'ala a s'atera. Fiat malu a beru, cussu giovanu carotadu. Fiat mundende cun contivigiu e malignidade in cara de duas segnorinas in pellitza chi fiant passigende totu tostas e tiradas. Lis mundaiat su caminu, torrende a palas in segus cun sa cara furriada a ue fiant issas, mundende e incrunende*si, in s'interi chi issas andaiant a dae in antis cun sas nastulas in aeras. Issu at fatu un'inchinu mannu, e issas sunt tucadas a dae in antis, figias de bona mama. Tando issu nche lis est brincadu a palas, fuliosu, e at cumintzadu a mundare a sa disisperada in dae segus issoro, comente chi nd'aeret chertu cantzellare sas orminas. Issu fiat mundende gai a sa maconatza e gai a sa tzurpa chi lis at mundadu sos carcangios e sos cambutzos. Issas ant aboghinadu e si sunt furriadas abbaidende*lu male, ma issu mancu las at bidas. Antzis, sighiat a mundare, punghende*lis sos cambutzos de seda. E issas, rujas a su fele, brinchitaiant chi pariant gatos subra de una cobertura buddende; in fines, si nche sunt fuidas, iscunfitas. Issu lis at fatu un'incrunada comente si nche fiant andende, pustis at torradu a mundare sa carrera, innotzente e tranchillu. Tando sunt arribados duos amorados bestidos a sa moda de chimbanta annos a como, issa in crinolina, capeddu mannu e velu, imbarada a su bratzu de issu; fiant cubardos e dengosos, e b'apo postu meda a cunprendere chi sa "pitzoca" fiat unu giovanu. Pustis est arribada una tzia betza cun una camisa de note longa e una candela in manu, girende e compudende totu sa carrera comente chi esseret chirchende furones. Issa s'acurtziaiat a sas giovanas beras, e lis poniat sa candela in cara, e si las abbaidaiat gai male comente chi aeret suspetadu carchi cosa de issos. E issas si faghiant totu rujas, e furriaiant sa cara, e chircaiant de narrere carchi cosa, afusadas. Custa tzia betza s'at pompiadu in manera gai ispramosa sa cara de una giovana grussa de carena cun unu costumene iscaralatu e rosa, chi pariat unu matzulu de geranios rujos e rosa cun unu pagu de biancu, chi cussa, assustrada, at cumintzadu a l'iscudere cun su pungiu, fuliosa. E sa tzia betza si nch'est fuida, currende comicamente cun sa camisa de note longa e bianca. + +B'aiat finas bestires bellos meda, fatos de brocadu ricu e antigu, e issallos antigos lugorosos, unu lugore de prata e de lavanda, o de colores mudadores ricos e iscuros, cun orulos mannos de prata bianca e primula indeorada, gratziosos meda. Deo apo pessadu chi duas de custas esserent feminas beras ― ma sa a-r at naradu chi nono. B'aiat unu bestire de seda birde e grussa de sos tempos de sa reina Victoria, cun un'isssallu morbidu, randinadu. In custu casu, ambos duos no amus cumpresu si fiat omine o femina. B'aiat duas sorres lastimosas, chi pariant duos ligios ghetados a pare, totas duas bestidas de biancu, pei-mannas. E b'aiat una segnorina arta chi agradaiat a totus, cun una gunnedda astrinta-astrinta de rasu nieddu e unu _toque_ cun sas _aigrettes_. Fiat una caricatura amirabile a la bidere comente passigiaiat dengosa, fortzighende*si su paneri, caminende in punta de pees, mirende*si sa gente dae susu in giosso e tenende in artu sos cuidos. Mescamente su movimentu curiosu de sa "crinolina", unu movimentu tipicu de su feminismu modernu, fiat imitadu cun unu pagu de esageratzione maschile chi mi poniat alligria. A sa prima at trampadu finas a mie. + +Nois fiamus incrarados a sa bentana, imbarados a sa barandilla de su balconitu, abbaidende custu flussu de bida. Propiu in dae in antis nostru bi fiat sa domo de s'apotecariu: a cara a cara a sa bentana nostra, su megius aposentu de dormire, cun unu letu matrimoniale biancu mannu-mannu e cortinas de mussolina. In su curridore fiant seidas sas figias de s'apotecariu, elegantes a beru cun sas iscarpas a tacu artu e sos pilos ispertados a sa moda, anneulados, cun un'unda manna a un'ala. Oh, elegantes a beru! Issas nos ant abbaidadu, pro unu pagu, e nois amus abbaidadu a issas. Ma chene interessu. Su riu de sa bida fiat in cue giosso. + +_[tradutzione de Sarvadore Serra]_ + +_ + +## ** ** + +### + +_ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Lege de polìtica linguìstica de Catalugna + +Lege 1/1998, de su 7 de ghennargiu, de politica linguistica (aprovada dae su Parlamentu de Catalunya su 30 de nadale de su 1997) +SU PRESIDENTE DE SA GENERALITAT DE CATALUNYA +Siat notoriu a totu sos tzitadinos chi su Parlamentu de Catalunya at aprovadu e deo, in numene de su Re e de acordu cun su chi istabilit sarticulu 33.2 de sIstatutu de autonomia de Catalunya, promulgo custa + +LEGE + +PREÀMBULU + +I. Significadu e situatzione de sa limba catalana +Sa limba catalana est unelementu fundamentale de sa formatzione de sa personalidade natzionale de Catalunya, un istrumentu basilare de comunicatzione, de integratzione e de coesione sotziale de sos tzitadinos e tzitadinas, in manera indipendente dae sorigine geografica issoro, e su ligamene privilegiadu de sa Catalunya cun sas ateras terras de limba catalana, cun sas cales format una comunidade linguistica chi at aportadu in sos seculos, cun boghe originale, unu cuntributu balorosu a sa cultura universale. In prus, est istada su testimongiu de fidelidade de su populu catalanu a sa terra sua e a sa cultura sua ispetzifica. Forgiada originariamente in su territoriu de Catalunya, cumpartzida cun ateras terras -in sas cales retzit puru denominatziones populares, e finas legales, diversas-, sa limba catalana est istada semper sa limba propia de su logu e, comente tale, est istada interessada in manera negativa dae unos cantos eventos de sistoria de Catalunya, chi lant giuta a una situatzione precaria. Custa situatzione est devida a fatores diferentes, comente sa persecutzione politica chi at sufridu e simpositzione legale de su castiglianu pro prus de duos seculos e mesu; sas cunditziones politicas e sotziueconomicas in ue si sunt produidos sos cambiamentos demograficos de sas urtimas deghinas de annos, e, galu, su caratere de limba de ambitu astrintu chi tenet, simigiante a su de ateras limbas ufitziales de Europa, mescamente in su mundu de oe, in ue sa comunicatzione, sinformatzione e sas industrias culturales punnant a sa mundializatzione. Duncas, comente resurtadu de totu custas tzircustantzias, sa situatzione sotziulinguistica de Catalunya est cumplessa. Sa realidade de una limba propia chi no at otentu sa normalizatzione prena e chi tenet unu numeru de faeddadores relativamente minore in su cuntestu internatzionale cunvivet cun su fatu chi medas de sos tzitadinos e tzitadinas de su territoriu de Catalunya tenent comente limba materna sa castigliana, in sa cale sespressant a preferentzia e moende dae sa cale ant cuntribuidu, a sispissu, a irrichire in manera significativa sa cultura catalana matessi, cuntributu dadu gai etotu dae ateros tzitadinos e tzitadinas in ateras limbas. Custa realidade, tando, esigit una politica linguistica chi agiuet in manera produtiva a normalizare sa limba propia de Catalunya e chi, tando, garantat unu respetu iscrupolosu de sos deretos linguisticos de totu sos tzitadinos e tzitadinas. + +II. Su cuadru giuridicu + +Su cuadru giuridicu atuale de sa limba catalana est determinadu dae sa Costitutzione ispagnola de su 1978 e dae s'Istatutu de autonomia de Catalunya de su 1979. Sa prima, mancari reconnoscat sa diversidade de sos populos chi formant s'Istadu ispagnolu, istabilit in s'articulu 3 chi "su castiglianu est sa limba ispagnola ufitziale de s'Istadu" e chi, comente limba ufitziale, "totu sos ispagnolos tenent su dovere de la connoschere e su deretu de lusare". In prus, sa Costitutzione narat chi "sas ateras limbas ispagnolas ant a essere gai etotu ufitziales in sas comunidades autonomas respetivas cunforme a sos Istatutos issoro". S'Istatutu de autonomia, in s'articulu 3, disponet: "1. Sa limba propia de Catalunya est su catalanu. 2. S'idioma catalanu est s'ufitziale de Catalunya, gai comente su castiglianu, ufitziale in totu s'Istadu ispagnolu. 3. Sa Generalitat at a garantire s'usu normale e ufitziale de ambos duos idiomas, at a leare sas mesuras netzessarias pro assegurare sa connoschentzia issoro e at a creare sas cunditziones pro arribare a sugualidade prena issoro cantu a sos deretos e doveres de sos tzitadinos de Catalunya. 4. Su faeddu aranesu at a essere ogetu de insignamentu e de respetu e protetzione particulares." Custos disponimentos istatutarios los at isvilupados sa Lege 7/1983 de su 18 de abrile de normalizatzione linguistica in Catalunya, de importantzia enorme in sistoria de sa limba, chi at cumportadu sa depenalizatzione de su catalanu e in batordighi annos de vigentzia at permitidu chi si ndesseret estesa sa connoschentzia in mesu de sa majoria manna de sa populatzione e una politica cuntzertada in totu sos setores de sa sotziedade, chi s'est materializada in su protzessu de normalizatzione linguistica. In su tempus de vigentzia de sa lege si sunt produidos cambiamentos fundamentales: in su campu tecnologicu, s'est generalizadu s'usu de sinformatica e de sas autostradas de sinformatzione; in su campu culturale e cummertziale, s'est istabilida sa libertade de cummertziu, chi at generalizadu sos prestidos culturales, mescamente in su mundu de sas comunicatziones e de s'audiovisuale; in su campu politicu, dae unala sIspagna est intrada in sa Comunidade Economica Europea, oe Unione Europea, reghida dae su printzipiu de su multilinguismu, dae satera sa Generalitat at assumidu medas de sas cumpetentzias prevididas in sistatutu; in su campu sotziale e sotziulinguisticu, s'est generalizada sa connoschentzia de su catalanu -generalizatzione chi non semper at cumportadu unaumentu similare in sos usos publicos- e s'est produidu unu cambiamentu notabile in sos flussos migratorios. Bapidu finas una evolutzione importante de su deretu linguisticu in su paisu nostru, devida in parte a sa giurisprudentzia de su Tribunale Costitutzionale e in parte a sa legislatzione catalana e a sos istudios dotrinales. In fines, tocat a ponnere in evidentzia su cuntenutu de unas cantas resolutziones de su Parlamentu Europeu: sa de su 30 de santandria de su 1987, subra de sas limbas e culturas de sas minorias regionales e etnicas; sa de s'11 de nadale de su 1990, subra de sa situatzione de sas limbas in sa Comunidade e de sa limba catalana, e sa de su 9 de freargiu de su 1994, subra de sas minorias linguisticas e culturales de sa Comunidade Europea. Tocat a ponnere in evidentzia finas sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias, adotada comente cunventzione dae su Comitadu de sos Ministros de su Consigiu de Europa su 25 de lampadas de su 1992, e sa Decraratzione universale de sos deretos linguisticos, aprovada dae sa Cunferentzia Mundiale de sos Deretos Linguisticos su 6 de lampadas de su 1996, in Barcelona, chi tenet su suportu unanime de su Cungressu de sos Diputados e de su Parlamentu de Catalunya. + +III. Sos obietivos de custa lege + +Totu custas tzircustantzias ant cunsigiadu de modificare e atualizare sa lege de su 1983 e de rennovare s'acordu politicu e sotziale de tando, pro podere cunsolidare su protzessu impulsadu dae sa Lege de normalizatzione linguistica in s'ambitu de s'amministratzione e de s'insignamentu, adatare a sas netzessidades de oe su regulamentu de sos medios de comunicatzione e sas industrias culturales e istabilire una normativa linguistica destinada a su mundu sotziueconomicu, cun sobietivu de andare a in antis in sa generalizatzione de sa connoschentzia cumpleta e de s'usu normale de sa limba catalana, sa cale cosa at a permitere de dare unimpellida noa a susu sotziale de sa limba. Sa modificatzione e s'atualizatzione de sa lege de su 1983 at a permitere finas de cunsolidare simpignu istatutariu de arribare a ugualidade prena pro su chi pertocat sos deretos e sos doveres linguisticos e, in manera particulare, su deretu e su dovere de connoschere sas duas limbas ufitziales e de las usare, cosa chi cumportat su fatu chi, in su cuadru istatutariu vigente, sos tzitadinos e tzitadinas de Catalunya ant a devere connoschere sa limba catalana e sa castigliana e ant a tennere su deretu de las usare. Pro sighire custa impellida, non si podet faghere a mancu de modificare sa normativa istatutaria e s'europea, e reafirmare sas politicas de promotzione e sas dotatziones de bilantzu currespondentes. + +IV. Su cuntenutu e s'istrutura de custa lege + +Custa lege formulat sos cuntzetos giuridicos de limba propia e de limba ufitziale. Gai, su cuntzetu de limba propia aplicadu a su catalanu obligat sos poderes publicos e sas istitutziones de Catalunya a lamparare, a lusare in manera generale e a nde promovere susu publicu a totu sos livellos. Su cuntzetu de limba ufitziale aplicadu a su catalanu e a su castiglianu garantit a sos tzitadinos e tzitadinas sos deretos sugetivos, chi sunt proclamados in manera esplitzita, a aprendere sas duas limbas, a las podere usare liberamente in totu sas atividades publicas e privadas, a essere servidos in sa limba chi isseberant in sas relatziones issoro cun sas amministratziones e, in manera graduale e progressiva, cun totu sos agentes sotziales chi oferint servitzios a su publicu, e a no essere discriminados pro resones de limba. Tenende in contu custos printzipios, sa lege regulat susu de sas duas limbas ufitziales in Catalunya, e istabilit mesuras de amparu e promotzione de susu de su catalanu pro nde cunsighire sa normalizatzione e mesuras de promotzione pro nde garantire sa presentzia in totu sos ambitos. In s'ambitu ufitziale e amministrativu, custa lege istabilit chi sas amministratziones e sas istitutziones catalanas devent impreare in manera generalizada su catalanu, chene pregiuditziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas a si lindiritzare in sa limba ufitziale chi isseberent, e proclamat sa validesa prena de totu sos documentos publicos e privados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales, cun indipendentzia prena de s'una respetu a satera, in totu sos ambitos, includidos s'Amministratzione de s'Istadu, s'Amministratzione de sa giustitzia e sos registros publicos. Pro su chi pertocat s'insignamentu, custa lege garantit a totu sa populatzione su connoschimentu prenu de sas duas limbas e, tando, garantit chi sos alunnos non siant discriminados ne ischirriados in grupos diferentes pro resones de limba, mantenende su sistema de cungiuntzione linguistica aplicadu cun sa lege de su 1983, e cunforme a sa giurisprudentzia de su Tribunale Costitutzionale. Istabilit finas mesuras de promotzione de sa dotzentzia universitaria in catalanu. In s'ambitu de sos medios de comunicatzione, e in su cuadru de sas cumpetentzias de sa Generalitat, regulat s'usu de su catalanu in sas emitentes de radiudifusione e televisione, pro garantire sa presentzia de sa limba propia in s'ispatziu radiofonicu e televisivu, e istabilit mesuras de promotzione de sistampa iscrita. Pro su chi pertocat sas industrias culturales, mantenet e afortit sas mesuras de promotzione chi giai istabiliat sa Lege de Normalizatzione Linguistica pro sa tzinematografia, su libru, sa cantzone e sas artes de s'ispetaculu, e incorporat referimentos a sinformatica, a sas retzas de comunicatzione telematica e a sos produtos de ingenieria linguistica, chi sunt devennidas sa base de su tratamentu de sinformatzione in totu sos campos. Pro su chi pertocat s'ambitu sotziueconomicu, adotat mesuras de regulatzione de sa presentzia de sa limba catalana e de promovimentu de susu de custa limba in totu sos campos in ue, per resones de mercadu o ateras resones, no est galu garantida. De custa manera, sas impresas publicas, sas cuntzessionarias e sas de sos servitzios publicos s'incorporant in manera ativa in su protzessu de normalizatzione linguistica, cun sa finalidade de garantire sos deretos linguisticos de sos consumidores e consumidoras. S'obietivu est a cunsighire, in su mundu economicu, una situatzione de ecuidade intre sas duas limbas in manera progressiva, a mesura chi totu sos tzitadinos e tzitadinas de Catalunya apant acuisidu una connoschentzia cumpleta de sa limba catalana, e semper pro mediu de sa cuntzertatzione sotziale propitziada dae sa Generalitat. In fines, custa lege reconnoschet, amparat e promovet sinsignamentu e susu de s'aranesu in sa Vall d'Aran, cun unu referimentu a sa Lege 16/1990, de su 13 de triulas, subra de su regimene ispetziale de sa Vall d'Aran, e cun su respetu prenu de sas cumpetentzias de sas istitutziones de sa Vall d'Aran. Custa lege tenet caratere indicativu pro sos tzitadinos e tzitadinas e petzi creat obligos pro sas amministratziones e pro impresas determinadas si su caratere de servitziu publicu de satividade issoro e sa defesa de sos deretos linguisticos de sos tzitadinos e tzitadinas lu cunsigiant. In custa manera, petzi podent essere ogetu de santzione amministrativa, cunforme a sa normativa setoriale aplicabile, sos funtzionarios e funtzionarias e sas impresas mentovadas si non cumprint sos obligos istabilidos dae custa lege. Pro su chi pertocat s'istrutura, custa lege constat de trintanoe articulos, oto disponimentos additzionales, tres transitorios e tres finales. S'articuladu si distribuit in sete capitulos, chi regulant sos printzipios generales (capitulu preliminare), susu istitutzionale (capitulu I), s'onomastica (capitulu II), sinsignamentu (capitulu III), sos medios de comunicatzione e sas industrias culturales (capitulu IV), s'atividade sotziueconomica (capituluV) e simpellida istitutzionale (capitulu VI). Sighit, duncas, s'istrutura de sa Lege 7/1983, a sa cale s'agiunghent sos capitulos destinados a s'onomastica e, in manera ispetzifica, a s'ativitade sotziueconomica. + +CAPÌTULU PRELIMINARE PRINTZÌPIOS GENERALES + +Articulu 1. S'ogetu de custa lege +1. Sa finalidade de custa lege est saplicatzione de s'articulu 3 de sIstatutu de autonomia de Catalunya, pro amparare, promovere e normalizare susu de sa limba catalana in totu sos ambitos, e susu de s'aranesu in sa Vall d'Aran, e de garantire susu normale e ufitziale de su catalanu e de su castiglianu. +2. Sos obietivos printzipales de custa lege sunt: a) Amparare e promovere susu de su catalanu dae bandas de totu sos tzitadinos e tzitadinas. b) Dare efetividade a susu ufitziale de su catalanu e de su castiglianu, chene discriminatzione peruna pro sos tzitadinos e sas tzitadinas. c) Normalizare e promovere susu de su catalanu in samministratzione, in sinsignamentu, in sos medios de comunicatzione sotziale, in sas industrias culturales e in sambitu sotziueconomicu. d) Assegurare saumentu de sa connoschentzia de su catalanu dae bandas de totu sos tzitadinos e tzitadinas. +3. Obietivu de custa lege est finas a otennere sugualidade pro su chi pertocat sos deretos e sos doveres linguisticos de sos tzitadinos e tzitadinas, cun su promovimentu de sas atziones netzessarias e seliminatzione de sos ostaculos chi oe limpedint. + +Articulu 2. Sa limba propia +1. Su catalanu est sa limba propia de Catalunya e la singularizat comente populu. +2. Su catalanu, comente limba propia, est: a) Sa limba de totu sas institutziones de Catalunya, e mescamente de s'Amministratzione de sa Generalitat, de s'Amministratzione locale, de sas corporatziones publicas, de sas impresas e servitzios publicos, de sos medios de comunicatzione istitutzionale, de sinsignamentu e de sa toponomia. b) Sa limba impreada a preferentzia dae s'Amministratzione de s'Istadu in Catalunya in sa forma chi issa matessi determinat, dae sas ateras istitutziones e, in generale, dae sas impresas e entidades chi oferint servitzios a su publicu. +3. Su chi disponet s'apartadu 2 cumportat unimpignu particulare de sas istitutziones pro nde promovere sa connoschentzia e susu intre sos tzitadinos e tzitadinas, in manera indipendente dae su caratere ufitziale de su catalanu e de su castiglianu. + +Articulu 3. Sas limbas ufitziales +1. Su catalanu est sa limba ufitziale de Catalunya, gai comente su castiglianu. +2. Su catalanu e su castiglianu, comente limbas ufitziales, podent essere impreadas indistintamente dae sos tzitadinos e tzitadinas in totu sas atividades publicas e privadas chene discriminatzione. Sos atos giuridicos iscritos in cale si siat de sas duas limbas ufitziales tenent, pro su chi pertocat la limba, validesa e eficatzia prenas. + +Articulu 4. Sos deretos linguisticos +1. Cunforme a su chi disponet s'articulu 3 de sIstatutu de autonomia, e in su cuadru de una politica ativa de sa Generalitat pro creare sas cunditziones chi permitant de arribare a sugualidade prena de sos deretos e de sos doveres linguisticos, in Catalunya totus tenent deretu: a) A connoschere sas duas limbas ufitziales. b) A sesprimere in cale si siat de sas duas limbas ufitziales, in forma orale e iscrita, in sas relatziones e in sos atos publicos e privados. c) A essere servidos in cale si siat de duas limbas ufitziales in sos termines chi custa lege istabilit. d) A impreare in manera libera cale si siat de sas duas limbas ufitziales in totu sos ambitos. e) A no essere discriminados pro resones de sa limba ufitziale chi impreant. +2. Cadaunu si podet indiritzare a sas cortes e a sos tribunales pro otennere sa protetzione giuditziale de su deretu a impreare sa limba sua. +3. Cadaunu si podet indiritzare a s'Amministratzione de sa Generalitat e a su Defensore Tzivicu pedende chi, in s'ambitu de sas cumpetentzias issoro, operent pro li garantire sos deretos linguisticos in forma ispetzifica. + +Articulu 5. Sos printzipios reghidores de satzione de sa Generalitat +1. Sa Generalitat devet garantire sos deretos linguisticos de sos tzitadinos e tzitadinas, susu normale e ufitziale de su catalanu e de su castiglianu, sinsignamentu de sas duas limbas a totu sa populatzione, sa capatzitatzione e s'abilitatzione linguistica de su personale a su servitziu de sas amministratziones e sugualidade prena de sos tzitadinos e tzitadinas in sos deretos e in sos doveres linguisticos, in totu sos ambitos. +2. Sa Generalitat devet faghere opera de amparu, defesa e promotzione de susu de sa limba catalana in totu sos ambitos, cun sadotzione de sas mesuras netzessarias e cun sa destinatzione de resorsas bastantes. + +Articulu 6. Sunidade de sa limba catalana +1. Sa limba catalana est unu patrimoniu chi sa Catalunya cumpartzit cun ateros territorios cun sos cales costituit una matessi comunidade linguistica. Sa Generalitat devet dare cara chi siat defesa sunidade de su catalanu e devet promovere susu e sa projetzione esteriore de su catalanu e sa comunicatzione intre sos diferentes territorios de faeddu catalanu. +2. Cunforme a sa legislatzione vigente, est atribuida a s'Institut d'Estudis Catalans s'autoridade linguistica. + +Articulu 7. Reconnoschimentu e defesa de s'aranesu +S'aranesu, variedade de sa limba otzitana propia de sa Vall d'Aran, est reguladu, pro su chi pertocat susu, dae sa Lege 16/1990 de su 13 de triulas subra de su regimene ispetziale de sa Vall d'Aran, e, in manera supletoria, dae sos pretzetos de custa lege, sos cales non podent essere mai interpretados in pregiuditziu de susu de s'aranesu. + +CAPÌTULU I SUSU ISTITUTZIONALE + +Articulu 8. Sa publicatzione de sas normas +1. Sas leges chi aprovat su Parlamentu de Catalunya si publicant, in editziones simultaneas in catalanu e in castiglianu, in su Bulletinu Ufitziale de sa Generalitat de Catalunya. Tocat a su Parlamentu a nde faghere sa versione ufitziale castigliana. +2. Sa publicatzione in su Bulletinu Ufitziale de sa Generalitat de Catalunya, si in casu, de sos disponimentos generales e resolutziones normativas de su Guvernu, de sAmministratzione e istitutziones de sa Generalitat e de sas amministratziones locales de Catalunya si faghet in editziones simultaneas in catalanu e in castiglianu. + +Articulu 9. Sa limba de sas amministratziones de Catalunya +1. Sa Generalitat, sas amministratziones locales e sas ateras corporatziones publicas de Catalunya, sas istitutziones e sas impresas chi nde dipendent e sos cuntzessionarios de sos servitzios issoro devent impreare su catalanu in sas atividades internas issoro e in sas relatziones issoro. Lu devent impreare normalmente finas in sas comunicatziones e notificatziones indiritzadas a pessones fisicas o giuridicas residentes in s'ambitu linguisticu catalanu, chene pregiuditziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas a las retzire in castiglianu si lu pedint. +2. Su Guvernu de sa Generalitat devet disciplinare, pro mediu de disponimentos regulamentares, susu de su catalanu in sas atividades amministrativas de totu sos organos suos. +3. Sas corporatziones locales e sas universidades devent regulare susu de su catalanu in s'ambitu de sas cumpetentzias respetivas, cunforma a su chi disponet s'apartadu 1. Gai etotu lu devent regulare, in custu matessi sentidu, totu sas ateras corporatziones publicas. + +Articulu 10. Sos protzedimentos amministrativos +1. In sos protzedimentos amministrativos tramitados dae sAmministratzione de sa Generalitat, dae sas amministratziones locales e dae sas ateras corporatziones de Catalunya cheret impreadu su catalanu, chene pregiuditziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas de presentare documentos, de faghere decraratziones e, si lu pedint, de retzire notificatziones in castiglianu. +2. SAmministratzione devet dare a sas pessones interessadas chi lu pedint, in sa limba ufitziale dimandada, una tradutzione giurada de su chi los interessat. Sa dimanda de tradutzione non podet cumportare perunu pregiuditziu o gastu a chie la pedit ne istentos in su protzedimentu, ne nde podet suspendere sa tramitatzione in sos termines istabilidos. + +Articulu 11. Sa capatzitatzione linguistica de su personale a su servitziu de sas amministratziones de Catalunya +1. Su personale a su servitziu de sas amministratziones, sas corporatziones e sas istitutziones publicas de Catalunya devent tennere unu livellu de connoschentzia adeguadu e bastante de sas duas limbas ufitziales, tantu in s'expressione orale comente in sespressione iscrita, pro essere bonu a praticare sas funtziones propias de su logu de traballu suo. +2. Pro faghere efetivu su chi disponet s'apartadu 1, su Guvernu de sa Generalitat devet garantire sinsignamentu de su catalanu a su personale a su servitziu de sAmministratzione de sa Generalitat, de sas corporatziones locales, de sas universitadades publicas e de sAmministratzione de sa Giustitzia de Catalunya e promovere mesuras de recunversione de custu personale. +3. In su protzessu de seletzione pro intrare a unu postu de sAmministratzione de sa Generalitat, de sAmministratzione locale e de sAmministratzione e de sos servitzios de sas universidades, includidu su personale esecutivu, cheret acreditada sa connoschentzia de sa limba catalana, tantu in sespressione orale comente in sespressione iscrita, in su gradu adeguadu a sas funtziones de su postu de su cale si tratat, in sos termines istabilidos dae sa legislatzione de sa funtzione publica. + +Articulu 12. SAmministratzione de s'Istadu +1. Sunt validos sos atos amministrativos de sos organos e de sos entes de sAmministratzione de s'Istadu, verbales e iscritos, emanados in Catalunya in cale si siat de sas duas limbas ufitziales, chene netzessidade de tradutzione. +2. Cadaunu si podet relatzionare, oralmente e pro iscritu, cun sAmministratzione de s'Istadu in Catalunya in sa limba ufitziale chi isseberat, tenet deretu a essere servidu in custa limba e non si li podet esigire peruna tradutzione. + +Articulu 13. Sos atos giuditziarios +1. Sun validos sos atos giuditziarios, verbales e iscritos, emanados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales, chene netzessidade de tradutzione. +2. Cadaunu tenet deretu a si relatzionare, oralmente e pro iscritu, cun sAmministratzione de sa giustitzia in sa limba ufitziale chi isseberat e a essere servidu in custa limba, e non si li podet esigire peruna tradutzione. +3. Cadaunu chi lu pedit devet retzire in sa limba ufitziale dimandada copia de sas sententzias e de sos providimentos chi linteressant, chene istentu pro resones de limba. +4. Su chi disponent sos apartados 1, 2 e 3 est aplicabile finas a sos tribunales eclesiasticos e a sos arbitrados. +5. In sa provisione de postos de su personale a su servitziu de sAmministratzione de sa giustitzia dipendente dae sa Generalitat si devet aplicare su chi disponet s'articulu 11, cunforme a sa normativa ispetzifica currespondente, in sos termines chi si devent istabilire pro regulamentu. + +Articulu 14. Sos documentos publicos +1. Sunt validos sos documentos publicos emanados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales. +2. Sos documentos publicos cherent redatados in sa limba ufitziale chi isseberat su chi faghet sa dimanda, o, si bi ndat prus de unu, in sa limba chi issos cuncordant. Si non bat acordu, s'iscritura o su documentu si devent redatare in ambas duas limbas ufitziales. +3. In antis de redatare su documentu, tocat a preguntare in manera esplitzita a sos chi faghent sa dimanda cale limba isseberant; sisseberu de suna o de satera non devet mai cumportare istentu in sa redatzione e in s'autoritzatzione de su documentu. Si non sisseberat in manera espressa sa limba, su documentu si redatat in catalanu. +4. Sos fidatarios publicos devent dare in castiglianu o in catalanu, cunforme a su chi pedit sa pessone interessada, sas copias de sos documentos, e devent traduire, si in casu, sos documentos e originales respetivos, suta de sa responsabilidade issoro. In sa nota de soriginale e a pee de sa copia tocat a constatare su fatu de sa tradutzione, pero non bat bisongiu de la protocollare. +5. Sos ufitzios de sos fidatarios publicos devent essere a tretu de servire sos tzitadinos e tzitadinas in cale si siat de sas duas limbas ufitziales e devent tennere personale chi ndapat una connoschentzia adeguada e bastante pro praticare sas funtziones propias de su logu de traballu. + +Articulu 15. Sos documentos tziviles e mercantiles +1. Sa limba no est recuisitu de forma de sos documentos privados. Duncas, sunt validos cussos redatados in cale si siat idioma, chene pregiuditziu de sas tradutziones chi sas leges tziviles, mercantiles o protzessuales esigint pro los esecutare in su casu chi s'idioma non siat ufitziale in Catalunya. +2. Sos documentos privados, cuntratuales o nono, cale nde siat sa natura, redatados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales in Catalunya, sunt validos e non rechedent peruna tradutzione pro ndesigire giuditzialmente o extragiuditzialmente saplicatzione in s'ambitu territoriale de Catalunya. +3. Sos documentos chi si bi referit s'apartadu 2 cherent redatados in sa limba ufitziale chi sas partes cuncordant. Belle gai, si si tratat de cuntratos de adesione, normados, cun clausulas tipu o cun cunditziones generales, cherent redatados in sa limba chi isseberant sos consumidores e consumidoras e devent essere a disponimentu immediadu de sos clientes e de sas clientes in esemplares ischirriados in catalanu e in castiglianu. +4. Sunt validos sos titulos balore de cada casta, includidos sos chi rapresentant atziones de sotziedades mercantiles, redatados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales. +5. Sos assignos, sas promissas de pagamentu, sos blochetes de assignos e sos ateros documentos ofertos dae sas sotziedades finantziarias a sos clientes e a sas clientes issoro cherent redatados, si no ateru, in catalanu. + +Articulu 16. Sos cuntratos colletivos de traballu +1. Sunt validos sos cuntratos colletivos de traballu redatados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales. +2. Sos cuntratos colletivos de traballu cherent redatados in sa limba ufitziale chi cuncordant sas partes, o si non baat acordu, in sas duas limbas ufitziales e in esemplares ischirriados. + +Articulu 17. Sos registros publicos +1. Sunt validas sas annotatziones in sos registros fatas in cale si siat de sas duas limbas ufitziales. +2. In totu sos registros publicos de Catalunya, francu sos chi tenent petzi caratere amministrativu, sas annotatziones cherent fatas in sa limba ufitziale in sa cale est redatadu su documentu o in sa cale si faghet sa decraratzione. Si su documentu est bilingue, si faghent in sa limba indicada dae chie lu presentat a su registru. +3. Sos registrantes devent dare sas tzertificatziones in sa limba ufitziale impreada in sa dimanda. +4. Sos ufitzios de sos registros devent essere a tretu de servire sos tzitadinos e sas tzitadinas in cale si siat de sas duas limbas ufitziales e devent tennere personale chi apat una connoschentzia adeguada e bastante chi lu fatzat adatu a praticare sas funtziones propias de su logu de traballu. +5. Si devet garantire chi in sufitziu de su registru si potzat faghere cun immediadesa e afidabilidade, oralmente o pro iscritu, sinterpretatzione e sa tradutzione de cale si siat annotatzione in sa limba ufitziale pedida dae sa pessone interessada. 6. Sos formularios e sos ateros imprentados chi sunt a disponimentu de su publicu in sos ufitzios de sos Registros cherent redatados, a su nessi, in catalanu. + +CAPÌTULU II S'ONOMÀSTICA + +Articulu 18. Sa toponimia +1. Sos toponimos de Catalunya tenent comente forma ufitziale unica sa catalana, cunforme a sa normativa linguistica de s'Institut d'Estudis Catalans, francu sos de sa Vall d'Aran, chi tenent s'aranesa. +2. Sa denominatzione de sos munitzipios e de sas comarcas est regulada dae normas locales. +3. Sa determinatzione de su numene de sas vias urbanas e de sos nucleos de populatzione de cada casta tocat a sas amministratziones comunales, e sa de sos ateros toponimos de Catalunya tocat a su Guvernu de sa Generalitat, includidas sas vias interurbanas, siat cale chi siat sa dipendentzia. +4. Sas denominatziones a sas cales si referint sos apartados 2 e 3 sunt legales a totu sos efetos e sa signaletica si bi devet adeguare. Tocat a su Guvernu de sa Generalitat de regulamentare sa normalizatzione de sa signaletica publica, respetende in totu sos casos sas normas internatzionales chi sunt coladas a faghere parte de su deretu internu. + +Articulu 19. S'antroponimia. +1. Sos tzitadinos e sas tzitadinas de Catalunya tenent deretu a susu de sa forma normativamente curreta in catalanu de sos numenes e de sos sambenados issoro e a includere sa cungiuntzione intre sos sambenados. +2. Sas pessones interessadas podent otennere sinserimentu de sa forma normativamente curreta in catalanu de sos numenes e sambenados issoro in su Registru Tzivile, cale chi siat sa data de sa detzisione, cun decraratzione simple fata a sa pessone incarricada, depositende sos documentos chi nd'acreditant sa curretzione linguistica, sos cales si devent istabilire cun regulamentu. +3. Custa norma est aplicabile a sos numenes e a sos sambenados aranesos respetu a sa normativa linguistica aranesa. + +CAPÌTULU III SINSIGNAMENTU + +Articulu 20. Sa limba de sinsignamentu +1. Su catalanu, comente limba propia de Catalunya, est limba propia finas de sinsignamentu, in totu sos livellos e modalidades educativas. +2. Sos tzentros de insignamentu de cale si siat gradu devent faghere de su catalanu su veiculu de espressione normale in sas atividades dotzentes e amministrativas issoro, internas e esternas. + +Articulu 21. Sinsignamentu no universitariu +1. Su catalanu cheret utilizadu normalmente comente limba veiculare e de aprendimentu in sinsignamentu no universitariu. +2. Sos pitzinnos tenent deretu a retzire su primu insignamentu in sa limba issoro abituale, chi siat custa su catalanu o su castiglianu. SAmministratzione devet garantire custu deretu e ponnere in campu sos medios netzessarios pro lu faghere efetivu. Sos babbos e mamas o sos tutores lu podent praticare in numene de sos figios issoro pedende*nde saplicatzione. +3. Sinsignamentu de su catalanu e su de su castiglianu devet tennere garantida una presentzia adeguada in sos programmas de istudiu, a manera chi totu sos pitzinnos, cale chi siat sa limba abituale issoro a su cumintzu de s' insignamentu, potzant utilizare normalmente e curretamente sas duas limbas ufitziales a sagabu de s'educatzione obligatoria. +4. In sinsignamentu post-obligatoriu sAmministratzione educativa devet promovere politicas de programmatzione e dotzentzia chi garantant su perfetzionamentu de sa connoschentzia e de susu de sas duas limbas a manera chi totu sos giovanos acuisant su bagagliu istrumentale e culturale propiu de custos insignamentos. +5. Sos alunnos non devent essere ischirriados in tzentros, grupos classe diferentes pro resone de sa limba issoro abituale. +6. Non si podet dare su diploma in educatzione segundaria a unalunnu chi no acreditet sas connoschentzias orales e iscritas de catalanu e de castiglianu propias de custa fase. +7. S'acreditatzione de sa connoschentzia de su catalanu non si podet esigire in su casu de alunnos chi los ant dispensados dae laprendere durante sinsignamentu o una parte de custu, o chi ant tentu sinsignamentu obligatoriu in foras de su territoriu de sa Catalunya, in sas tzircustantzias chi su Guvernu de sa Generalitat devet istabilire cun regulamentu. +8. Sos alunnos chi intrant a radadiu in su sistema educativu de Catalunya devent retzire unu suportu ispetziale e additzionale de insignamentu de su catalanu. + +Articulu 22. Sinsignamentu universitariu +1. In sos tzentros de insignamentu superiore e universitariu, sos professores e sos alunnos tenent deretu a sesprimere in cada casu, oralmente o pro iscritu, in sa limba ufitziale chi preferint. +2. Su Guvernu de sa Generalitat, sas universidades e sas istitutziones de insignamentu superiore, in s'ambitu de sas cumpetentzias respetivas, devent adotare sas mesuras pertinentes a manera de garantire e promovere susu de sa limba catalana in totu sos ambitos de sas atividades dotzentes, non dotzentes e de chirca, includidas sas leturas de tesis dutorales e contrarelatziones. +3. Sas universidades devent proponnere cursos e ateros medios adeguados a manera chi sos alunnos e sos professores perfetzionent sa cumprensione e sa connoschentzia de sa limba catalana. +4. Sas universidades podent, si est netzessariu, istabilire criterios ispetzificos de usu linguisticu in sas atividades relatzionadas cun impignos internatzionales. + +Articulu 23. Sa formatzione permanente e sos insignamentos de regimene ispetziale +1. In sa programatzione de cursos de formatzione permanente pro sos adultos est obligatoriu sinsignamentu de su catalanu e de su castiglianu. +2. In sos tzentros de insignamentu de regimene ispetziale de limbas est obligatoriu a proponnere sinsignamentu de sas duas limbas ufitziales. +3. In sos tzentros de insignamentu de regimene ispetziale dipendentes dae sa Generalitat in ue non s'insignat limba si devent proponnere cursos de limba catalana a sos alunnos chi nde tengiant una connoschentzia non bastante. + +Articulu 24. Sos professores +1. Sos professores de sos tzentros dotzentes de Catalunya de cale si siat livellu de sinsignamentu no universitariu devent connoschere sas duas limbas ufitziales e devent essere in cunditziones de nde podere faghere usu in sincarrigu dotzente. +2. Sos programmas de istudiu pro sos cursos e sos tzentros de formatzione de sos professores devent essere elaborados in manera chi sos alunnos otengiant sa capatzitatzione prena in sas duas limbas ufitziales, cunforme a sas esigentzias de cada ispetzialidade dotzente. +3. Sos professores de sos tzentros de insignamentu universitariu de Catalunya devent connoschere in manera bastante sas duas limbas ufitziales, cunforme a sas esigentzias de sincarrigu dotzente issoro. Custa norma no est aplicabile a sos professores visitantes e a ateros casos analogos. Tocat a sas universidades a istabilire sos mecanismos e sos termines pertinentes pro su cumprimentu de custu pretzetu. + +CAPÌTULU IV SOS MÈDIOS DE COMUNICATZIONE E SAS INDÙSTRIAS CULTURALES + +Articulu 25. Sos medios de radiudifusione e televisione publicos +1. In sos medios de radiudifusione e de televisione gestidos dae sa Generalitat e dae sas corporatziones locales de Catalunya sa limba impreada normalmente devet essere sa catalana. In custu cuadru, sos medios dipendentes de sas corporatziones locales podent tennere in contu sas carateristicas de su publicu issoro. +2. Chene pregiuditziu de s'aplicatzione de su chi disponent sos apartados 1 e 5 de s'articulu 26, sos medios a su cale faghet referimentu s'apartadu 1 de custu articulu devent promovere sas espressiones culturales de Catalunya, mescamente sas chi si produint in limba catalana. +3. Sa Corporatzione Catalana de Radiu e Televisione devet garantire sa programmatzione regulare de emissiones radiufonicas e televisivas in aranesu in sa Vall d'Aran. +4. Su Guvernu de sa Generalitat devet agiuare sa retzetzione curreta in Catalunya de sas televisiones de ateros territorios chi trasmitent in limba catalana. + +Articulu 26. Sos medios de radiudifusione e televisione de cuntzessione +1. Chene pregiuditziu de s'aplicatzione de sa Lege 8/1996, de su 5 de triulas, de regulatzione de sa programmatzione audiuvisuale difusa cun su cavu, sas entidades a sas cales faghet referimentu sa lege mentovada devent garantire chi minimu su chimbanta pro chentu de su tempus de trasmissione de programas de produtzione propia de cale si siat casta e de sos ateros teleservitzios chi proponent siat in limba catalana. +2. Su chi disponet s'apartadu 1 s'aplicat finas a sos cuntzessionarios de televisiones a gestione privada in sambitu territoriale de Catalunya. +3. Sas emitentes de radiudifusione de cuntzessione atorgada dae sa Generalitat devent garantire chi minimu su chimbanta pro chentu de sos tempos de trasmissione siat in limba catalana, mancari su Guvernu de sa Generalitat, tenende in contu sas carateristicas de sos ispetadores, potzat modificare cun regulamentu custa pertzentuale. +4. Su Guvernu de sa Generalitat devet includere susu de sa limba catalana in pertzentuales superiores a sos minimos istabilidos comente unu de sos criterios in s'agiudicamentu de cuntzessiones a emitentes de televisione pro undas terrestres, a canales de televisione difusa cun su cavu e a emitentes de radiudifusione. +5. Sas emitentes de radiudifusione e de televisione devent garantire chi in sa programmatzione de musica cantada bapat una presentzia adeguada de cantzones produidas dae artistas catalanos e chi minimu su bintichimbe pro chentu siat de cantzones interpretadas in limba catalana o in aranesu. +6. Sas emitentes a sas cales faghet referimentu custu articulu chi trasmitent o difundent in sa Vall d'Aran devent garantire una presentzia significativa de saranesu in sa programatzione issoro. + +Articulu 27. Sos medios de comunicatzione iscritos +1. In sos medios de comunicatzione e in sas publicatziones periodicas editadas dae sa Generalitat e dae sas corporatziones locales sa limba normalmente impreada devet essere sa catalana. +2. Su Guvernu de sa Generalitat devet promovere e podet suventzionare sas publicatziones periodicas de difusione generale redatadas totalmente o majoritariamente in catalanu. +3. Su Guvernu de sa Generalitat e sas corporatziones locales devent promovere e podent suventzionare sas publicatziones periodicas de ambitu locale o comarcale redatadas totalmente o majoritariamente in catalanu. +4. S'atorgamentu de sas suventziones a sas cales faghent referimentu sos apartados 2 e 3 devet sighire criterios obietivos de difusione, cummertzializatzione e usu de su catalanu, in intro de sas previsiones de bilantzu e suta de su controllu parlamentare o de sas assembleas de sas corporatziones locales. + +Articulu 28. Sas industrias culturales e sas artes de sispetaculu +1. Su Guvernu de sa Generalitat devet favorire, istimulare e promovere: a) Sa creatzione literaria e sientifica in catalanu, sa difusione in intro e in foras de s'ambitu linguisticu propiu e sa tradutzione in ateras limbas de operas literarias e sientificas in catalanu, e sa tradutzione in catalanu de operas iscritas in ateros idiomas. b) S'editzione, sa distributzione e sa difusione de libros e sas publicatziones periodicas in catalanu. c) Sa produtzione tzinematografica in catalanu e su dopiagiu e sa subtitulatzione in catalanu de pelliculas de espressione originale non catalana, e sa distributzione, in cale si siat formadu, e sesibitzione de custos produtos. d) Sa produtzione, sa distributzione e sa difusione de registratziones sonoras e de materiale audiovisuale in catalanu. e) Sa produtzione e sa rapresentatzione de sas artes de sispetaculu in catalanu. f) Sa creatzione, sinterpretatzione e sa difusione de musica cantada in catalanu. g) Sa produtzione, s'editzione e sa distributzione de materiale iscritu e auditivu in limba catalana destinadu a pessones non videntes, e unoferta culturale de base, in catalanu, pro custu matessi setore. h) Cale si siat atera manifestatzione culturale publica in catalanu. +2. Totu sas mesuras chi s'adotant pro promovere susu de su catalanu in sas industrias culturales cherent aplicadas cun criterios obietivos, chene discriminatziones e in intro de sas previsiones de bilantzu. +3. Pro garantire una presentzia significativa de sa limba catalana in s'oferta tzinematografica, su Guvernu de sa Generalitat podet istabilire pro regulamentu cuotas linguisticas de projetzione e de distributzione pro sos produtos tzinematografics chi si distribuint e si projetant dopiados o subtitulados in una limba diferente dae s'originale. Sas cuotas istabilidas dae sas produtziones tzinematograficas dopiadas o subtituladas in catalanu non podent sobrare su chimbanta pro chentu de s'oferta de distribudores e salas de projetzione in computu annuale e si devent fundare subra de criterios obietivos. Su regulamentu currespondente cheret fatu in su cuadru de sa Lege de s'Istadu 17/1994, de su 8 de lampadas, de defesa e promotzione de sa tzinematografia, e segundu su regimene chi custa istabilit. + +Articulu 29. Sas industrias de sa limba e sinformatica +Su Guvernu de sa Generalitat devet istimulare e promovere cun mesuras adeguadas: a) Sa chirca, sa produtzione e sa cummertzializatzione de cada casta de produtu in catalanu relatzionadu cun sas industrias de sa limba, comente puru sos sistemas de reconnoschimentu de boghe, de tradutzione automatica e similares o ateros possibiles cunforme a sos avantzamentos tecnologicos. b) Sa produtzione, sa distributzione e sa cummertzializatzione de programarios informaticos, de giogos de elaboradore, de editziones digitales e de operas multimedia in limba catalana, e sa tradutzione, si in casu, de custos produtos in catalanu. c) Sa presentzia de produtos e de informatziones in catalanu in sas retzas telematicas de informatzione. + +CAPÌTULU V S'ATIVIDADE SOTZIUECONÒMICA + +Articulu 30. Sas impresas publicas +1. Sas impresas publicas de sa Generalitat e de sas corporatziones locales, e finas sas impresas cuntzessionarias suas cando gestint o isfrutant su servitziu cuntzedidu, devent impreare normalmente su catalanu in sos atos e in sos documentos internos, in sas targas, in sas istrutziones de usu, in sas etichetas e in simballagiu de sos produtos o sos servitzios chi produint o proponent. +2. Sas impresas a sas cales faghet referimentu s'apartadu 1 devent impreare normalmente su catalanu in sas comunicatziones e in sas notificatziones, includidas sas faturas e sos ateros documentos de traficu, indiritzadas a pessones residentes in s'ambitu linguisticu catalanu, chene pregiuditziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas a las retzire in castiglianu, o, si est su casu, in catalanu, si lu pedint. + +Articulu 31. Sas impresas de servitziu publicu +1. Sas impresas e sas entidades publicas o privadas chi oferint servitzios publicos, comente sas de trasportu, de sumministramentos, comunicatziones e ateras, devent impreare, a su nessi, su catalanu in sos manifestos e in sas comunicatziones megafonicas. +2. Sas comunicatziones e sas notificatziones iscritas indiritzadas a pessones residentes in Catalunya dae sas impresas e entidades a sas cales faghet referimentu s'apartadu 1, includidas sas faturas e sos ateros documentos de traficu, cherent fatas a su nessi in catalanu, chene pregiuditziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas a las retzire in castiglianu si lu pedint. +3. Su chi disponet s'apartadu 2 pro sas faturas e pro sos ateros documentos de traficu si intendent chene pregiuditziu de sa cumpetentzia de s'Istadu de organizare sos servitzios mentovados cando los prestat diretamente o pro mediu de sas impresas e entidades suas. +Articulu 32. S'atentzione a su publicu + +1. Sas impresas e sos istabilimentos dedicados a sa bendida de produtos o a sa prestatzione de servitzios chi isvilupant satividade issoro in Catalunya devent essere a tretu de podere servire sos consumidores e consumidoras cando s'espriment in cale si siat de sas limbas ufitziales de Catalunya. +2. Su Guvernu de sa Generalitat devet promovere, cun mesuras adeguadas, s'incrementu de susu de su catalanu in s'ambitu a su cale si referit s'apartadu 1. +3. Sa signaletica e sos cartellos de informatzione generale de caratere fissu e sos documentos de oferta de servitzios a sos utentes e consumidores de sos istabilimentos abertos a su publicu devent essere redatados, a su nessi, in catalanu. Custa norma non s'aplicat a sas marcas, a sos numenes cummertziales e a sas etichetas impreadas dae sa legislatzione de propiedade industriale. + +Articulu 33. Sas impresas cunventzionadas o suventzionadas +Sas impresas chi ant sutascritu una cunventzione o un acordu de collaboratzione cun sa Generalitat o cun sas corporatziones locales de Catalunya, o sunt benefitziarias de agiudos o suventziones dae custas, devent utilizare, a su nessi, su catalanu in sas etichetas e insignas, in sos avisos e in sos documentos indiritzados a su publicu, comente cunditzione minima de sagiudu o de sacordu. + +Articulu 34. Sinformatzione a sos consumidores e consumidoras +1. Sos datos chi figurant in sas etichetas, in sas cunfetziones e in sas istrutziones de usu de sos produtos chi si distribuint in s'ambitu territoriale de Catalunya podent figurare in catalanu, in castiglianu o in cale si siat limba de sUnione Europea. +2. Sos datos obligatorios e sas informatziones voluntarias agiuntas chi figurant in sas etichetas de produtos catalanos chi tenent denominatzione de origine, denominatzione comarcale o denominatzione de calidade e sos produtos artesanales chi si distribuint in sambitu territoriale de Catalunya devent essere netzessariamente, comente minimu, in catalanu. +3. Su Guvernu de sa Generalitat devet faghere unu regulamentu pro s informatzione de sos consumidores e utentes in setores determinados comente sas etichetas e sas istrutziones de usu de sos produtos industriales o cummertziales chi si distribuint in s'ambitu territoriale de Catalunya, mescamente sos de sos produtos alimentares postos in bote e in ampulla, cussos perigulosos, cussos tossicos, e finas su tabacu, pro garantire sa presentzia progressiva de su catalanu cunforme a sos printzipios de custa lege, de sas normas de sUnione Europea e de su restu de s'ordinamentu giuridicu. + +Articulu 35. Sa publitzidade +1.In sa publitzidade istitutzionale de sa Generalitat e de sas amministratziones locales, de sas impresas publicas o cuntzessionarias issoro e de sas ateras istitutziones e corporatziones catalanas de deretu publicu, fata in s'ambitu territoriale de sa Catalunya, cheret utilizadu in manera generale su catalanu. +2. Su Guvernu de sa Generalitat e sos entes locales devent favorire, istimulare e promovere cun mesuras adeguadas susu de su catalanu in sa publitzidade, mescamente in sa via publica, pro nde faghere sa limba de usu normale in su setore. + +Articulu 36. S'atividade professionale e laborale +1. Su Guvernu de sa Generalitat e sos collegios professionales devent promovere susu de su catalanu in sas atividades professionales. +2. Su Guvernu de sa Generalitat devet istimulare e promovere susu de su catalanu in sos tzentros de traballu, in sas relatziones laborales e in sas cunventziones colletivas, patos de impresa e cuntratos de traballu e devet promovere sa partitzipatzione direta de sos sindacados e de sas organizatziones imprenditoriales pro lompere a custu obietivu. +3. Sas cunventziones colletivas de traballu e sos patos de impresa ant a podere cuntennere clausulas linguisticas orientadas a promovere sa connoschentzia de su catalanu dae bandas de sos traballadores e a nde garantire susu in sos tzentros de traballu e in sos cuntratos laborales, bustas paga e totu satera documentatzione. Su Guvernu de sa Generalitat at a devere istimulare sinserimentu de custas clausulas in sas cunventziones colletivas. +4. Sas targas e sas informatziones a sos traballadores in sos tzentros laborales devent essere comente prima cosa in catalanu. + +CAPÌTULU VI S'IMPULSU ISTITUTZIONALE + +Articulu 37. Sas mesuras de promotzione +1. Su Guvernu de sa Generalitat devet favorire, istimulare e promovere susu de su catalanu in sas atividades laborales, professionales, mercantiles, publitzitarias, culturales, assotziativas, isportivas, ludicas e de cada atera casta. +2. Su Guvernu de sa Generalitat e sas corporatziones locales, in s'ambitu de sas cumpetentzias respetivas issoro, devent promovere simagine publica e susu de su catalanu e podent istablire bonificatziones e esentziones fiscales pro sos atos relativos a sa normalizatzione e a sa promotzione de susu de sa limba catalana. + +Articulu 38. Sos tzentros de suportu +1. Su Guvernu de sa Generalitat, comente sas corporatziones locales, devent creare e suventzionare tzentros dedicados a promovere sa connoschentzia, susu e sa divulgatzione de su catalanu, mescamente cando lu cheret sa situatzione sotziulinguistica. Custos tzentros de suportu dipendent dae su Cunsortziu pro sa Normalizatzione Linguistica, su cale operat comente organu de isvilupu de sas politicas territoriales de normalizatzione. +2. Sos tzentros a sos cales faghet referimentu s'apartadu 1 devent tennere sos medios umanos e materiales bastantes pro sa pratica de sas funtziones issoro. + +Articulu 39. Sas mesuras de planificatzione +1. Su Guvernu de sa Generalitat si devet dotare de istrumentos de planificatzione linguistica generale cunsistentes in programmas periodificados, a manera de istabilire sos obietivos e sas mesuras prus cumbeniosas in cada mamentu e de nd abalorare sos resurtados. S'elaboratzione de sos istrumentos de planificatzione cheret cuntzertada cun sos agentes e colletivos implicados, e si devent tennere in contu sos printzipios de partitzipatzione, simplificatzione e eficatzia. +2. Su Guvernu de sa Generalitat devet elaborare una mapa sotziulinguistica de Catalunya, chi cheret revisada cada chimbe annos, a manera de adeguare a sa realidade satzione de politica linguistica sua e, tando, balorare sintzidentzia de satividade fata. +3. Su Guvernu de sa Generalitat devet informare cada annu su Parlamentu de sos atos de politica linguistica e de sos resurtados otentos in su cuadru de sos istrumentos a sos cales faghent referimentu sos apartados 1 e 2. + +DISPONIMENTOS AGIUNTOS + +SU PRIMU. Collaboratzione cun ateras istitutziones e entidades + +1. Chene pregiuditziu de s'aplicatzione de custa lege, su Guvernu de sa Generalitat devet dare cara chi si cunsigat sa generalizatzione de susu de su catalanu, in unu cuadru de collaboratzione cun sUnione Europea, cun sAmministratzione de s'Istadu, cun su Consigiu Generale de su Podere Giuditziale e cun sas impresas publicas e privadas de ambitu istatale, europeu o internatzionale, mescamente sas impresas de servitzios e sas de radiudifusione e televisione. +2. Su Guvernu de sa Generalitat devet dare cara a sa presentzia de su catalanu in sos medios de comunicatzione de difusione istatale, europea e internatzionale. + +SU DE DUOS. Acordos de collaboratzione cun istitutziones de ateros territorios de limba catalana +1. Sa Generalitat devet promovere acordos, cunventziones e tratados cun sas comunidades autonomas aragonesa, baleare e valenciana e cun sos Istados andorranu, frantzesu e italianu pro promovere s'intercambiu culturale intre territorios e comunidades de faeddu catalanu e su coordinamentu e sa cooperatzione intre comunitades o intre Istados in materia de politica linguistica, pro assegurare, cun mesuras adeguadas, sa promotzione, susu e sa defesa de sa limba catalana e pro ndotennere sa generalizatzione e estensione de sa connoschentzia e usu in totu s'ambitu linguisticu, respetende totu sas variantes. +2. Sa Generalitat, pro favorire unispatziu catalanu de comunicatzione, devet promovere sa difusione e sa retzetzione de sos medios de comunicatzione in limba catalana. + +SU DE TRES. Projetzione esterna +1. Su Guvernu de sa Generalitat devet dare cara a sa projetzione de sa limba e de sa cultura catalanas a foras de sambitu linguisticu suo, mescamente in su mundu academicu e de sa chirca, e finas in sas istitutziones de sUnione Europea e in sas politicas suas. Pro su cumprimentu de custu obietivu, sa Generalitat podet partitzipare a unorganismu comunu a sos territorios de limba catalana. +2. Su Guvernu de sa Generalitat devet agiuare sa difusione e s'aprendimentu de su catalanu a sas comunidades catalanas de s'esteru, in sos termines chi resurtant dae sa Lege 18/1996 de su 27 de nadale. + +SU DE BATOR. Grafia normativa de sos numenes e de sos sambenados catalanos +Sa sustitutzione de sas grafias incurretas de numenes e sambendados cun sas grafias curretas, istabilida dae s'articulu 19, est regulada dae su protzedimentu fissadu dae s'articulu 2 de sa Lege de s'Istadu 17/1977, de su 4 de ghennargiu, subra de sa reforma de s'articulu 54 de sa Lege de su registru tzivile, o sa normativa ecuivalente chi la sustituit. + +SU DE CHIMBE. Garantzias de cumprimentu +Custa lege non previdet santziones pro sos tzitadinos. Belle gai: a) S'incumprimentu de sos pretzetos de s'articulu 26 si cunsiderat incumprimentu de sas cunditziones essentziales de sa cuntzessione, a sa cale si devet aplicare su regimene santzionadore chi istabilit sa Lege 8/1996, de su 5 de triulas, de regulamentu de sa programatzione audiovisuale difusa cun su cavu, e sas leges de s'Istadu 31/1987 de su 18 de nadale, de ordinamentu de sas telecomunicatziones, e 25/1994 de su 12 de triulas, cun sa cale s'incorporat in s'ordinamentu giuridicu ispagnolu sa Diretiva 89/552/CEE. b) S'incumprimentu de sos pretzetos de sos articulos 15, 30, 31 i 32.3 imputabile a sas impresas e a sas entidades interessadas si cunsiderat una negativa ingiustificada a sudisfaghere sas dimandas de sos consumidores e consumidoras, a sa cale si devet aplicare su regimene santzionadore chi istabilit sa Lege 1/1990 de su 8 de ghennargiu subra de sa disciplina de su mercadu e sa defesa de sos consumidores e de sos utentes. + +SU DE SES. Sas dotatziones economicas +In sos bilantzos de sa Generalitat tocat a faghere sas assignatziones netzessarias pro conduire a termine sos atos e adotare sas mesuras derivadas dae s'esecutzione de custa lege cun sos medios e sas siendas bastantes, cun unatentzione particulare a su costu de unu sistema educativu plurilingue, de unamministratzione in regimene de coufitzialidade e de sa difusione culturale de una limba de ambitu astrintu, tenende in contu finas sas netzessidades obietivas de distributzione territoriale e setoriale. + +SU DE SETE. Funtziones de vigilantzia e impulsu +Sa Generalitat devet dare cara chi sa normativa e s'aplicatzione amministrativa de sos ateros poderes publicos de s'Istadu respetent sos printzipios de s'ordinamentu costitutzionale e istatutariu e sos de custa lege, e devet impulsare sa modificatzione legislativa de sas normas istatales chi sunt unostaculu a susu de su catalanu in totu sos ambitos o limitant sugualidade linguistica prena de sos tzitadinos e tzitadinas. + +SU DE OTO. Regimene de sa Funtzione Publica +Sos pretzetos de custa lege vinculant su personale a su servitziu de sAmministratzione, cunforme a sas normas reguladoras de sa Funtzione Publica. + +DISPONIMENTOS TRANSITÒRIOS +SU PRIMU. Sas normas de usu linguisticu +Sas normas de usu linguisticu a sas cales faghet referimentu s'articulu 9.3 cherent aprovadas in su termine massimu de duos annos dae s'intrada in vigore de custa lege . + +SU DE| DUOS. S'adatamentu de sas impresas +1. Sas impresas e sas entidades interessadas dae custa lege tenent unu termine de duos annos pro sadatare a su chi disponent s'articulu 15 e sos disponimentos de su capitulu V. Custu termine at a essere de chimbe annos pro sos imprendidores autonomos. +2. In unu termine de chimbe annos o, si est superiore, in su chi nde resurtet dae sa data de cadutzidade, podent sighire in su mercadu sos produtos e sos servitzios a sos cales faghet referimentu s'articulu 34 chene cumprire sas normas linguisticas relativas a sas etichetas. + +SU DE TRES. Sas emitentes de radiudifusione e televisione +Sos articulos 25 e 26 s'aplicant a sas emitentes chi tenent sos titulos abilitantes chi dat sa Generalitat e chi si cuntzedent o si rennovant a pustis de s'intrada in vigore de custa lege. + +DISPONIMENTOS FINALES + +SU PRIMU. Modificatzione de sa Lege 8/1987, de su 15 de abrile +1. Si modificat in sa manera chi sighit sarticulu 5 de sa Lege 8/1987, de su 15 de abrile, munitzipale e de regimene locale de Catalunya: "Articulu 5. "1. Su catalanu est sa limba propia de sAmministratzione locale de Catalunya e, duncas, devet essere sa limba de usu normale e generale in sas atividades suas "2. Totu sos tzitadinos e tzitadinas tenent deretu a isseberare sa limba ufitziale cun sa cale si relatzionant cun sos entes locales, e custos tenent su dovere correlativu de los servire in sa limba isseberada, in sos termines istabilidos dae sa Lege de politica linguistica " +2. Si modificat s'articulu 294.2 de sa Lege 8/1987, de su 15 de abrile, munitzipale e de regimene locale de Catalunya, chi resurtat redatada in sa manera chi sighit: "Articulu 294.2 "Cunforme a sas ofertas issoro de ocupatzione publica, sas entidades locales devent seletzionare su personale pro mediu de cunvocatoria publica, cun su sistema de cuncursu, opositzione e cuncursu opositzione liberos, in sos cales devent essere garantidos sos printzipios de ugualidade, de meritu, de capatzidade e de publitzidade. In su protzessu de seletzione, si devet tennere contu de sa connoschentzia de su catalanu e, in sos entes locales de sa Vall d'Aran, finas de s'aranesu, tantu in s'espressione orale comente in sespressione iscrita, in su gradu adeguadu a sas funtziones propias de sos postos de sos cales si tratat." +3. Si modificat s'articulu 310.2 de sa Lege 8/1987 de su 15 de abrile, munitzipale e de regimene locale de Catalunya, chi resurtat redatadu in sa manera chi sighit: "Articulu 310.2 "Sos entes locales de Catalunya devent includere su recuisitu de sa connoschentzia orale e iscrita de su catalanu in sas bases de sa cunvocatoria de su cuncursu pro cugugiare postos de traballu reservados a funtzionarios e funtzionarias de sAmministratzione locale cun abilitatzione de caratere istatale." + +SU DE DUOS. Regulamentos +S'autorizat su Guvernu de sa Generalitat a aprontare sos regulamentos netzessarios pro aplicare custa lege. + +SU DE TRES. Sustitutzione e vigentzia de sas normes +1. Sa Lege 7/1983 de su 18 de abrile, de normalizatzione linguistica in Catalunya, est sustituida dae sos pretzetos de custa lege, chene pregiuditziu chi, in totu su chi non resurtat contraditoriu, faghet parte de sa traditzione giuridica catalana. 2. Sunt vigentes, in su chi non s'oponet a custa lege, e chene pregiuditziu de sa modificatzione regulamentare chi si nde potzat faghere, sos disponimentos dados pro aplicare sa Lege 7/1983. 3. Sunt vigentes, in su chi non s'oponet a custa Lege, sos pretzetos de sa Lege 3/1993 de su 5 de martzu, subra de sistatutu de su consumidore, e sas normas dadas pro los aplicare. +Duncas, ordino chi totu sos tzitadinos a sos cales si aplicat custa lege cooperent a su cumprimentu suo e chi sos tribunales e sas autoritades a sos cales pertocat la fatzant aplicare. + +Palatzu de sa Generalitat, 7 de ghennargiu 1998 +Jordi Pujol Presidente de sa Generalitat + +_[tradutzione dae su catalanu a su sardu de Sarvadore Serra]_ + +_ + +## ** ** + +### + +_ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Su giudìtziu incurtziadu + +Dae su codighe de protzedura penale italianu: Il giudizio abbreviato. + +LIBRU 6 + +PROTZEDIMENTOS ISPETZIALES + +TÌTULU I + +Giuditziu incurtziadu + +438. **Presupostos de su giuditziu incurtziadu. + +1. Simputadu podet pedire chi su protzessu siat definidu in sudientzia preliminare a sistadu de sos atos, francu sos disponimentos de su comma 5 de sarticulu presente e de sarticulu 441, comma 5. + +2. Sa rechesta si podet proponnere, in forma orale o iscrita, finas a cando non siant formuladas sas conclusiones cunforme a sos articulos 421 e 422. + +3. Sa boluntade de simputadu est espressada in manera personale o pro mediu de procuradore ispetziale e sa sutaiscritzione est autenticada in sas formas prevididas dae sarticulu 583, comma 3. + +4. Subra de sa rechesta su giuighe providet cun ordinantzia cun sa cale disponet su giuditziu incurtziadu. + +5. Simputadu, firma sutilizabilidade pro sas finalidades de sa proa de sos atos indicados in sarticulu 442, comma 1-bis, podet subordinare sa rechesta a una integratzione probatoria netzessaria pro sa detzisione. Su giuighe disponet su + +giuditziu incurtziadu si sintegratzione probatoria rechesta resurtat netzessaria pro sa detzisione e cumpatibile cun sas finalidades de economia protzessuale propias de su protzedimentu, tentu contu de sos atos giai acuisidos e utilizabiles. In custu casu su publicu ministeriu podet pedire sammissione de sa proa contraria. Si podet semper aplicare sarticulu 423. + +6. Si bat refudu cunforme a su comma 5, sa rechesta si podet torrare a proponnere finas a su termine prevididu dae su comma 2 (1). + +----------------------- + +(1) Articulu gai sustituidu dae sart_. 27, L. 16 de nadale 1999, n. 479. _Subra de sos limites de aplicabilidade de sas normas cuntennidas in sos articulos 438 e sighentes, abaida sart. _4-ter , D.L. 7 de abrile 2000, n. 82 _in su testu integradu dae sa _lege de cunversione 5 de lampadas 2000 _relativa. Sa Corte Costitutzionale, con sententzia 19-23 de maju 2003, n. 169 (G.U. 28 de maju 2003, n. 21 - Prima serie ispetziale) at decraradu, in mesu de sateru, sillegitimidade de sart. 438, comma 6, de su codighe de protzedura penale, in sa parte in ue non previdet chi, si bat refudu de sa rechesta de giuditziu incurtziadu subordinada a una integratzione probatoria, simputadu potzat rennovare sa rechesta in antis de sa decraratzione de abertura de su dibatimentu de primu gradu e su giuighe potzat disponnere su giuditziu incurtziadu. In antis, sa Corte etotu, con sententzia 7-9 de maju 2001, n. 115 (G. U. 16 de maju 2001, n. 19 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu, in mesu de sateru, non fundadas sas chistiones de legitimidade de sos artt. 438 3 442, comma 2, c.p.p., in referimentu a sos artt. 3,24,27, primu comma e tertzu comma , 97, 101, 102 e 11 Cost. Cun sententzia 27 de freargiu  15 de martzu 2002, n. 54 (G. U. 20 de martzu 2002, n. 12 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu inammissibile sa chistione de legitimidade de sos artt. 438, 441 e 442 c.p.p., in referimentu a sos artt. 3 e 24 Cost. Su testu de sarticulu chi in antis fiat in vigore disponiat: «Presuppostos de su giuditziu incurtziadu. 1. Simputadu podet pedire, cun su cunsensu de su publicu ministeriu, chi su protzessu siat definidu in sudientzia preliminare. 2. Sa rechesta e su cunsensu in sudientzia sunt formulados in forma orale; in sos ateros casos sunt formulados cun atu iscritu. 3. Sa boluntade simputadu lespressat in pessone o a mediu de procuradore ispetziale e sa sutaiscritzione sautenticat in sas formas prevididas dae sarticulu 583, comma 3.». Pro su chi pertocat custa formulatzione sa Corte costitutzionale, cun sententzia 18 de gennargiu  8 de freargiu 1990, n. 66 (G. U. 14 de freargiu 1990, n. 7 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibiles sas chistiones de legitimidade de sos articulos 438 primu comma , e 440, primu comma, c.p.p. in referimentu a sos artt. 3, 25, 27, 102 e 107 Cost.; cun sententzia 4-12 de abrile 1990, n. 183 (G. U. 18 de abrile 1990, n. 16 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibiles sas chistiones de legitimidade de sos articulos 438, primu comma, e 440 segundu comma c.p.p. in referimentu a sos artt. 2 e 24 Cost.; cun sententzia 28 de gennargiu  15 de freargiu 1991, n. 81 (G. U. 20 de freargiu 1991, n. 8 - Prima serie ispetziale), at decraradu, in mesu de sateru, sillegitimidade costitutzionale de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p. in sa parte in ue non previdet chi su publicu ministeriu, si bat dissensu, siat obligadu a ndenuntziare sas resones e in sa parte in ue non previdet chi su giughe, cando, a dibatimentu congruidu, cunsiderat non giustificadu su dissensu de su publicu ministeriu, potzat aplicare a simputadu sa redutzione de pena cuntemplada dae sart. 442 c.p.p. segundu comma. Sa Corte etotu, cun sententzia 22  31 de gennargiu 1992, n. 23 (G. U. 5 de freargiu 1992, n. 6 - Prima serie ispetziale), at decraradu finas sillegitimidade costitutzionale de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p. in sa parte in ue non previdet chi su giuighe, a sesitu de su dibatimentu, retenende chi su protzessu lu podiat definire a sistadu de sos atos su giuighe pro sas indagines preliminares, potzat aplicare sa redutzione de pena previdida dae sart. 442, segundu comma, + +de su matessi codighe; con sententzia 21 de freargiu  9 de martzu 1992, n. 92 (G. U. 18 de martzu 1992, n. 12 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibile sa chistione de legitimidade costitutzionale de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439 e 440 c.p.p. in referimentu a sos artt. 3 e 25 Cost.; cun sententzia 5-7 de triulas 1993, n. 305 (G.U. 21 de triulas 1993, n. 30, Prima serie ispetziale), at decraradu non fundada sa chistione de legitimidade costitutzionale de sos artt,. 438, 439 e 440 cp.p., in referimentu a sos artt. 3, 24, segunu comma, 25 e 101, segundu comma, Cost. + +439. **Rechesta de giuditziu incurtziadu. + +2. Sa rechesta e su cunsensu si podent presentare finas durante sudientzia preliminare finas a cando non siant formuladas sas conclusiones cunforme a sos articulos 421 e 422] (1) + +----------------------- + +(1) Articulu abrogadu dae sart. _28, L. 16 de nadale 1999, n. 479. _Subra de sos limites de aplicabilidade de sas normas cuntennidas in sos articulos 438 e sighentes, abaida sart. _4-ter, D.L. 7 de abrile 2000, n. 82, _in su testu integradu dae sa lege de cunversione 5 de lampadas 2000, n. 144 relativa. In antis, sa Corte costitutzionale, cun sententzia 28 de gennargiu  15 de freargiu 1991, n. 81, (G.U. 20 de freargiu 1991, n. 8 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu, in mesu de sateru, sillegitimidade de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p., in sa parte in ue non previdet chi su publicu ministeriu, si bat dissensu, siat obligadu a ndenuntziare sas resones e in sa parte in ue non previdet chi su giuighe, cando, a dibatimentu congruidu, cunsiderat non giustificadu su dissensu de su publicu ministeriu, potzat aplicare a simputadu sa redutzione de pena cuntemplada dae sart. 442 c.p.p., segundu comma. Sa Corte etotu, cun sententzia 22-31 de gennargiu 1992, n. 23, (G. U. 5 de freargiu 1992, n. 6 - Prima serie ispetziale), at decraradu sillegitimidade de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p. in sa parte in ue non previdet chi su giuighe, a sesitu de su dibatimentu, retenende chi su protzessu podiat essere definidu a sistadu de sos atos dae su giuighe pro sas indagines preliminares, potzat aplicare sa redutzione de pena previdida dae sart. 442, segundu comma, de su codighe etotu; cun sententzia 21 de freargiu  9 de martzu 1992, n. 92 (G. U. 18 de martzu 1992, n. 12 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibile sa chistione de legitimidade de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439 e 440 c.p.p., in referimentu a sos artt. 3 e 25 Cost.; cun sententzia 5-7 de triulas 1993, n. 305 (G. U. 21 de triulas 1993, n. 30, Prima serie ispetziale), at decraradu non fundada sa chistione de legitimidade de sos artt. 438, 439 e 440 c.p.p., in referimentu a sos artt. 3, 24, segundu comma, 25 e 101, segundu comma, Cost. + +440. **Providimentos de su giuighe. + +2. Sordinantzia de acollimentu o de refudu si depositat in cantzilleria a su nessi tres dies in antis de sa data de sudientzia. In su casu prevididu dae saticulu 439, comma 2, su giuighe detzidet deretu in udientzia, leghende sordinantzia. + +3. Si bat refudu, sa rechesta si podet torrare a proponnere finas a su termine prevididu dae sarticulu 439, comma 2.] (2) + +----------------------- + +(1) Articulu abrogadu dae sart_. _28_, _L. 16 de nadale 1999, n. 479. Subra de sos limites de aplicabilidade de sas normas cuntennidas in sos articulos 438 e sighentes, abaida lart. _4-ter, D.L. 7 de abrile 2000, n. 82 _in su testu integradu dae sa lege de cunversione 5 de lampadas 2000, n. 144 relativa. In antis, sa Corte costitutzionale, cun sententzia 18 de gennargiu  8 de freargiu 1990, n. 66, (G. U. 14 de freargiu 1990, n. 7 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu inammissibiles sas chistiones de legitimidade de sos articulos 438, primu comma, e 440, primu comma, c.p.p., in referimentu a sos artt. 3, 25, 27, 102 e 107 Cost.; cun sententzia 4-12 de abrile 1990, n. 183 (G. U. 18 de abrile 1990, n. 16 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibiles sas chistiones de legitimidade de sos articulos 438, primu comma, e 440, segundu comma, c.p.p. in referimentu a sos artt. 2 e 24 Cost.; cun sententzia 28 de gennargiu  15 de freargiu 1991, n. 81 (G. U. 20 de freargiu 1991, n. 8 - Prima serie ispetziale), at decraradu, in mesu de sateru, sillegitimidade de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p. in sa parte in ue non previdet chi su publicu ministeriu, si bat dissensu, siat obligadu a ndenuntziare sas resones e in sa parte in ue non previdet chi su giuighe, cando, a dibatimentu congruidu, cunsiderat non giustificadu su dissensu de su publicu ministeriu, potzat aplicare a simputadu sa redutzione de pena cuntemplada dae sart. 442 c.p.p. segundu comma; cun sententzia 22-31 de gennargiu 1992, n. 23, (G. U. 5 de freargiu 1992, n. 6 - Prima serie ispetziale), at decraradu sillegitimidade de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p., in sa parte in ue non previdet chi su giuighe, a sesitu de su dibatimentu, retenende chi su protzessu lu podiat definire a sistadu de sos atos su giuighe pro sas indagines preliminares, potzat aplicare sa redutzione de pena previdida dae sart. 442, segundu comma, de su matessi codighe; cun sententzia 21 de freargiu  9 de martzu 1992, n. 92 (G. U. 18 de martzu 1992, n. 12 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibile la questione di legittimita de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439 e 440 c.p.p. in referimentu a sos artt 3 e 25 Cost. ; cun sententzia 29 de lampadas  8 de triulas 1992, n. 318, (G. U. 15 de triulas de su 1992, n. 30 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibile sa chistione de legitimidade de sart. 440 c.p.p. in sa parte in ue non previdet sa revocabilidade de sordinantzia ammissiva de su giuditziu incurtziadu si bat modifica de sistadu de sos atos chi cunsighent a sinterrogatoriu de simputadu, in referimentu a sos artt. 25, primu comma, 101, segundu comma, 102, primu comma, Cost.; + +cun sententzia 5-7 de triulas 1993, n. 305 (G. U. 21 de triulas 1993, n. 30 - Prima serie ispetziale), at decraradu non fundada sa chistione de legitimidade de sos artt. 438, 439 e 440 c.p.p. in referimentu a sos artt. 3, 24, segundu comma, 25 e 101 segundu comma, Cost. + +(2) Articulu abrogadu dae sart. _28, L. 16 de nadale 1999, n. 479. _Subra de sos limites de aplicabilidade de sas normas cuntennidas in sos articulos 438 e sighentes, abaida sart_. 4-ter, D.L. 7 de abrile 2000, n. 82 _in su testu integradu dae sa _lege de cunversione 5 de lampadas 2000, n. 144 _relativa_. _In antis, sa Corte costitutzionale, cun sententzia 18 de gennargiu  8 de freargiu 1990, n. 66 (G. U. 14 de freargiu 1990, n. 7 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu inammissibiles sas chistiones de legitimidade de sos articulos 438, primu comma, e 440, primu comma, c.p.p. in referimentu a sos artt. 3, 25, 27, 102 e 107 Cost.; cun sententzia 4-12 de abrile 1990, n. 183 (G. U. 18 de abrile 1990, n. 16 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu inammissibiles sas chistiones de legitimidade de sos articulos 438, primu comma, e 440 segundu comma, c.p.p. in referimentu a sos artt. 2 e 24 Cost; cun sententzia 28 de gennargiu  15 de freargiu 1991, n. 81 (G. U. 20 de freargiu 1991, n. 8 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu, in mesu de sateru, sillegitimidade de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p. in sa parte in ue non previdet chi su publicu ministeriu, si bat dissensu, siat obligadu a ndenuntziare sas resones, e in sa parte in ue non previdet chi su giughe, cando, a dibatimentu congruidu, retenet non giustificadu su dissensu de su publicu ministeriu, potzat aplicare a simputadu sa redutzione de pena cuntemplada dae sart. 442 c.p.p. segundu comma; cun sententzia 22-31 de gennargiu 1992, n. 23 (G. U. 5 de freargiu 1992, n. 6 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu sillegitimidade de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p. in sa parte in ue non previdet chi su giuighe, a sesitu de su dibatimentu, retenende chi su protzessu lu podiat definire a sistadu de sos atos su giuighe pro sas indagines preliminares, potzat aplicare sa redutzione de pena previdida dae sart. 442, segundu comma, de su matessi codighe; cun sententzia 21 de freargiu  9 de martzu 1992, n. 92 (G. U. 18 de martzu 1992, n. 12 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu inammissibile sa chistione de legitimidade de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439 e 440 c.p.p., in referimentu a sos artt. 3 e 25 Cost; con sententzia 29 de lampadas  8 de triulas 1992, n. 318 (G. U. 15 de triulas 1992, n. 30 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu inammissibile sa chistione de legitimidade de sart. 440 c.p.p., in sa parte in ue non previdet sa revocabilidade de sordinantzia ammissiva de su giuditziu incurtziadu si bat modifica de sistadu de sos atos cunsighente a sinterrogatoriu de simputadu, in referimentu a sos artt. 25, primu comma, 101, segundu comma, 102, primu comma, Cost.; cun sententzia 5-7- de triulas 1993, n. 305 (G. U. 21 de triulas 1993, n. 30 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu non fundada sa chistione de legitimidade de sos artt. 438, 439 e 440 c.p.p., in referimentu a sos artt. 3, 24, segundu comma, 25 e 101, segundu comma, Cost. + +441. **Andamentu de su giuditziu incurtziadu. + +1. In su giuditziu incurtziadu sosservant, in cantu aplicabiles, sos disponimentos prevididos pro sudientzia preliminare, francu sos de sos articulos 422 e 423 + +2. Sa costitutzione de parte tzivile, intervennida a pustis de sa connoschentzia de sordinantzia chi disponet su giuditziu incurtziadu, balet comente + +atzetatzione de su ritu incurtziadu. + +3. Su giuditziu incurtziadu si faghet in camera de cunsigiu; su giuighe disponet chi su giuditziu si fatzat in udientzia publica cando lu pedint totu sos imputados. + +4. Si sa parte tzivile no atzetat su ritu incurtziadu non saplicat su disponimentu de sarticulu 75, comma 3 + +5. Cando su giuighe retenet de non podere detzidere a sistadu de sos atos assumet, finas de ufitziu, sos elementos netzessarios pro sa detzisione. In custu casu est semper aplicabile sarticulu 423. + +6. A sassuntzione de sas proas de su comma 5 de sarticulu presente e de sarticulu 438, comma 5, si protzedet in sas formas prevididas dae sarticulu 422, commas 2, 3 e 4 (1). + +----------------------- + +(1) Articulu gai sustituidu dae sart. _29, L. 16 de nadale 1999, n. 479. _Subra de sos limites de aplicabilidade de sas normas cuntennidas in sos articulos 438 e sighentes, abaida sart. _4-ter, D.L. 7 de abrile 2000, n. 82 _in su testu integradu dae sa _lege de cunversione 5 de lampadas 2000, n. 144 _relativa_. _In urtimu, sa Corte costitutzionale, cun sententzia 7-9 de maju 2001, n. 115 (G. U. 16 de maju 2001, n. 19 - Prima serie ispetziale), at decraradu, in mesu de sateru, sinammissibilidade crara de sa chistione de legitimidade: a) de su comma 3 de sarticulu presente, in referimentu a sos artt. 3, 10, 101 e 102 Cost.; b) de sarticulu presente, in referimentu a sos artt. 24 e 111 Cost.; cun sententzia 27 de freargiu  15 de martzu 2002, n. 54 (G. U. 20 de martzu 2002, n. 12 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibile sa chistione di legitimidade de sos artt. 438, 441 e 442 c.p.p. in referimentu a sos artt. 3 e 24 Cost. Su testu de sarticulu in vigore in antis disponiat: «Andamentu de su giuditziu incurtziadu. 1. In su giuditziu incurtziadu sosservant, in cantu aplicabiles, sos disponimentos prevididos pro sudientzia preliminare, francu sos de sos articulos 422 e 423. 2. Sa costitutzione de parte tzivile intervennida a pustis de sa connoschentzia de sordinantzia chi disponet su giuditziu incurtziadu balet comente atzetatzione de su ritu incurtziadu. 3. Si sa parte tzivile no at atzetadu su ritu incurtziadu, non saplicat su disponimentu de sarticulu 75, comma 3.». De custa formulatzione sa Corte costitutzionale aiat decraradu cun sententzia 6-10 de santandria 1995, n. 484, (G. U. 15 de santandria 1995, n. 47 - Prima serie ispetziale), non fundada, in sos sensos de sos cales in motivatzione, sa chistione de legitimidade de su comma 1, in referimentu a sos artt. 3, 76 e 25 Cost.; cun sententzia 26 de santandria - 5 de nadale 1997, n. 378 (G. U. 10 de nadale 1997, n. 50 - Prima serie ispetziale), non fundada sa chistione de legitimidade de su comma 1 e de sart. 458, comma 2, c.p.p., in referimentu a sart. 3 Cost.; cun sententzia 29 de lampadas  8 de triulas 1992, n. 318 (G. U. 15 de triulas 1992, n. 30 - Prima serie ispetziale), inammissibiles sas chistiones de legitimidade de sos articulos 441, 442 primu comma e 458 segundu comma, c.p.p., in sa parte in ue, si bat prospetatzione de fatos noos o fontes de proa noas, non cunsentint sa revoca de su providimentu ammissivu de su giuditziu incurtziadu, in referimentu a sos artt. 3, 13 e 27 Cost + +441-bis. **Providimentos de su giuighe a pustis de cuntestatziones noas in su giuditziu incurtziadu. + +1. Si, in sos casos regulados dae sos articulos 438, comma 5, e 441, comma 5, su publicu ministeriu protzedet a sas cuntestatziones prevididas dae sarticulu 423, comma 1, simputadu podet pedire chi su protzedimentu sigat in sas formas ordinarias. + +2. Sa boluntade de simputadu sespressat in sas formas prevididas dae sarticulu 438, comma 3. + +3. Su giuighe, a pustis de istantzia de simputadu o de su defensore, assignat unu termine non superiore a deghe dies, pro formulare sa rechesta de sos commas 1 e 2 o finas pro integrare sa defesa, e suspendet su giuditziu pro su tempus currespondente. + +4. Si simputadu pedit chi su protzedimentu sigat in sas formas ordinarias, su giuighe revocat sordinantzia chi aiat dispostu su giuditziu incurtziadu e fissat sudientzia preliminare o su prosighimentu eventuale suo. Sos atos cumpridos cunforme a sos articulos 438, comma 5, e 441, comma 5, ant sa matessi efetividade de sos atos cumpridos cunforme a sarticulu 422. Sa rechesta de giuditziu incurtziadu non si podet torrare a proponnere. Saplicant sos disponimentos de sarticulu 303, comma 2 (1). + +5. Si su protzedimentu sighit in sas formas de su giuditziu incurtziadu, simputadu podet pedire sammissione de proas noas, in relatzione a sas cuntestatziones de sarticulu 423, finas prus in gai de sos limites prevididos dae sarticulu 438, comma 5, e su publicu ministeriu podet pedire sammissione de proa contraria (2). + +----------------------- + +(1) Surtimu periudu de su comma presente lat agiuntu sart. _7-bis, D.L. 24 de santandria 2000, n. 341, _cunvertidu in lege, cun modificas, dae sa _L. 19 de gennargiu 2001, n. 4 + +_ + +(2) Articulu agiuntu dae sart. _2-octies, D.L. 7 de abrile 2000, n. 82, _in su testu integradu dae sa _lege de cunversione 5 de lampadas 2000, n. 144, _relativa + +442. **Detzisione . + +1. Agabada sa discussione [421 c.p.p.] su giuighe providet cunforme a sos articulos 529 e sighentes (1). + +1-bis. Pro sas finalidades de sa deliberatzione su giughe utilizat sos atos + +cuntennidos in su fasciculu de sarticulu 416, comma 2, sa documentatzione de sarticulu 419, comma 3, e sas proas assuntas in sudientzia (2). + +2. Si bat cundenna, sa pena chi su giuighe determinat tenende contu de totu sas tzircustantzias est minimada de su tres unu. A sa pena de sergastulu est sustituida sa de sa reclusione a annos trinta. A sa pena de sergastulu cun isulamentu diurnu, in sos casos de cuncursu de reatos e de reatu continuadu, est sustituida sa de sergastulu (3). + +3. Sa sententzia est notificada a simputadu chi non siat cumpartu. + +4. Saplicat su disponimentu de sarticulu 426, comma 2 (4) (5). + +----------------------- + +(1) Sa Corte costitutzionale, cun sententzia 29 de lampadas  8 de triulas 1992, n. 318 (G. U. 15 de triulas 1992, n. 30 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibiles sas chistiones de legitimidade de sos articulos 441, 442 primu comma e 458 segundu comma c.p.p. in sa parte in ue, si bat prospetatzione de fatos noos o fontes de proa noas , non cunsentint sa revoca de su providimentu ammissivu de su giuditziu incurtziadu , in referimentu a sos artt. 3, 13 e 27 Cost. + +(2) Comma agiuntu dae sart_. 30, 16 de nadale 1999, n. 479_. Sa Corte costitutzionale, cun sententzia 7-9 de maju 2001, n. 115 (G. U. 16 de maju 2001, n. 19 - Prima serie ispetziale), at decraradu, in mesu de sateru, s infundadesa crara de sa chistione de legitimidade de su comma presente , in referimentu a sart. 3 Cost. + +(3) Sa Corte costitutzionale, cun sententzia 11-14 de lampadas 1990, n. 284 (G. U. 20 de lampadas 1990, n. 25 - Prima serie ispetziale), at decraradu non fundada sa chistione de legitimidade costitutzionale de sos artt. 442, segundu comma, e 561, tertzu comma, c.p.p., in referimentu a sart. 3 Cost.; sa Corte costitutzionale etotu , cun sententzia 22-23- de abrile 1991, n. 176 (G. U. 24 de abrile 1991, n. 17 - Prima serie ispetziale), at decraradu sillegitimidade de sart. 442, comma segundu, urtimu periudu de su codighe de protzedura penale. Sart. 7, D.L. 24 de santandria 2000, n. 341, cunvertidu in lege, cun modificas dae sa _L. 19 de gennargiu 2001, n. 4, _at dispostu chi, in su segundu periudu de su comma presente, giai decraradu illegitimu dae sa sententzia mentovada n. 176 de sa Corte Costitutzionale, sespressione «pena de sergastulu» si devet intendere referida a sergastulu chene isulamentu diurnu. Sarticulu 7, D.L. n. 341/2000 etotu at agiuntu surtimu periudu a su comma presente. Abaida, puru, sart. 8 de su decretu mentovadu; cun sententzia 7-9 de maju 2001, n. 115 (G. U. 16 de maju 2001, n. 19 - Prima serie ispetziale), at decraradu, in mesu de sateru, non fundadas sas chistiones de legitimidade de sos artt. 438 e 442, comma 2, c.p.p., in referimentu a sos artt. 3, 24, 27, primu e tertzu comma, 97, 101, 102 e 111 Cost. + +(4) Sa Corte costitutzionale, cun sententzia 28 de gennargiu  15 de freargiu 1991, n. 81 (G. U. 20 de freargiu 1991, n. 8 - Prima serie ispetziale), at decraradu, in mesu de sateru, sillegitimidade costitutzionale de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p. in sa parte in ue non previdet che su publicu ministeriu, si bat dissensu, siat obligadu a ndenuntziare sas resones e in sa parte in ue non previdet chi su giuighe, cando, a dibatimentu congruidu, cunsiderat non giustificadu su dissensu de su publicu ministeriu, potzat aplicare a simputadu sa redutzione de pena cuntemplada dae sart 442, segundu comma, de su matessi codighe. Sa Corte etotu, cun sententzia 22-31 de gennargiu 1992, n. 23 (G. U. 5 de freargiu 1992, n. 6 - Prima serie ispetziale), at decraradu: sillegitimidade costitutzionale de su cumbinadu dispostu de sos artt. 438, 439, 440 e 442 c.p.p. in sa parte in ue non previdet chi su giuighe, a sesitu de su dibatimentu, retenende chi su protzessu + +lu podiat definire a sistadu de sos atos su giuighe pro sas indagines preliminares, potzat aplicare sa redutzione de pena previdida dae sart. 442, segundu comma, de su matessi codighe; cun sententzia 27 de freargiu  15 de martzu 2002, n. 54 (G. U. 20 de martzu 2002, n. 12 - Prima serie ispetziale), at decraradu inammissibile sa chistione de legitimidade de sos artt. 438, 441 e 442 c.p.p. in referimentu a sos artt. 3 e 24 Cost. + +(5) Subra de sos limites de aplicabilidade de sas normas cuntennidas in sos articulos 438 e sighentes , abaida sart. _4-ter D.L. 7 de abrile 2000, n. 82, _in su testu integradu dae sa _lege de cunversione 5 de lampadas 2000, n. 144 _relativa + +443. **Limites a sapellu. + +1. Simputadu e su publicu ministeriu non podent proponnere apellu contra a sas sententzias de liberatzione(1). + +2. [Simputadu non podet proponnere apellu contra a sas sententzias de cundenna a una pena chi a ogni modu non devet essere eseguida _[c.p.p. 163] _o puru a sa pena pecuniaria ebbia] (2). + +3. Su publicu ministeriu non podet proponnere apellu contra a sas sententzias de cundenna _[c.p.p. 533]_, si no est chi si tratat de sententzia chi modificat su titulu de su reatu _[c.p.p. 521]_. + +4. Su giuditziu de apellu si isvilupat cun sas formas prevididas dae sarticulu 599 (3). + +----------------------- + +(1) Comma in antis sustituidu dae sart. _31, L. 16 de nadale 1999, n. 479, _e, pustis, in custa manera modificadu dae sart. _2, L. 20 de freargiu 2006, n. 46. _Sart_. _10 _de sa lege n. 46 de su 2006 _mentovada disponet: «Art. 10 - 1. Sa lege presente saplicat a sos protzedimentos in cursu a sa data de intrada in vigore de sa matessi. 2. Sapellu propostu contra a una sententzia de liberatzione dae simputadu o dae su publicu ministeriu in antis de sa data de intrada in vigore de sa lege presente est decraradu inammissibile cun ordinantzia no impugnabile. 3. Intro de barantachimbe dies dae sa notifica de su providimentu de inammissibilidade de su comma 2 si podet proponnere recursu pro cassatzione contra a sas sententzias de primu gradu. 4. Su disponimentu de su comma 2 saplicat finas cando siat annullada, in puntos diferentes dae sa pena o dae sa mesura de segurantzia, una sententzia de cundenna de una corte de assise de apellu o de una corte de apellu chi apat reformadu una sententzia de assolutzione. 5. In sos limites de sas modificas aportadas dae sarticulu 8 de sa lege presente si podent presentare sos motivos de sarticulu 585, comma 4, de su codighe de protzedura penale, intro de trinta dies dae sa data de intrada in vigore de sa lege presente.». + +Pustis, sa Corte costitutzionale, cun sententzia 24 de gennargiu  6 de freargiu 2007, n. 26 (G. U. 7 de freargiu 2007, n. 6 - Prima serie ispetziale), at decraradu, in mesu de sateru, sillegitimidade de su comma 2 de sart. 10 supranaradu, in sa parte in ue previdet chi sapellu propostu contra a una sententzia de liberatzione dae su publicu ministeriu in antis de sa data de intrada in vigore de sa lege etotu est decraradu inammissibile. Sa Corte etotu, cun sententzia 10-20 de triulas 2007, n. 320 (G. U. 25 de triulas 2007, n. 29 - Prima Serie ispetziale), at decraradu: a) sillegitimidade de sart. 2 de sa lege n. 46 de su 2006 mentovada, in sa parte in ue, modifichende su comma presente, escludet chi su publicu ministeriu potzat apellare contra a sas sententzias de liberatzione emitidas a pustis de su giuditziu incurtziadu; b) sillegitimidade de sart 10, comma 2, de sa lege n. 46 de su 2006 supranarada in sa parte in ue previdet chi sapellu propostu dae su publicu ministeriu, in antis de sintrada in vigore de sa lege etotu, contra a una sententzia de liberatzione emitida a pustis de unu giuditziu incurtziadu, est decraradu inammissibile. Su testu de su comma presente in vigore in antis de sa modifica disposta dae sa lege n. 46 de su 2006 fiat su chi sighit: «1. Simputadu e su publicu ministeriu non podent proponnere apellu contra a sas sententzias de liberatzione, cando sapellu punnat a otennere una formula diferente». Su testu de su comma presente in antis de sa sustitutzione disposta dae sa lege n. 479 de su 1999 fiat su chi sighit: «1. Simputadu e su publicu ministeriu non podent proponnere apellu contra a: a) sas sententzias de liberatzione, cando sapellu punnat a otennere una formula diferente ; b) sas sententzias cun sas cales sunt aplicadas santziones sustitutivas.». De custa formulatzione sa Corte costitutzionale, cun sententzia 18-30 de triulas 1997, n. 288 (G. U. 6 de austu 1997, n. 32 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu non fundada sa chistione de legitimidade de sa litera b), in referimentu a sos artt. 2, 3, 10 e 24 Cost. + +(2) Comma abrogadu dae sart. _31, L. 16 de nadale 1999, n. 479. _In antis, sa Corte costitutzionale, cun sententzia 11-23 de triulas 1991, n. 363 (G. U. 31 de triulas 1991, n. 30 - Prima serie ispetziale), aiat decraradu: a) sillegitimidade de sart. 443, segundu comma, c.p.p. in sa parte in ue istabilit chi simputadu non podet proponnere apellu contra a sas sententzias de cundenna a una pena chi a ogni modu non devet essere eseguida; b) non fundada sa chistione de legitimidade de sart. 443, tertzu comma, c.p.p. in referimentu a sos artt. 3 e 27 Cost. + +(3) Subra de sos limites de aplicabilidade de sas normas cuntennidas in sos articulos 438 e sighentes, abaida sart. 4-ter , D.L. 7 de abrile 2000, n. 82 in su testu integradu dae sa lege de cunversione 5 de lampadas 2000, n. 144 relativa. Sa Corte costitutzionale, cun sententzia 20-24 de maju 1991, n. 230 (G. U. 20 de maju 1991, n. 21 - Prima serie ispetziale), at decraradu non fundada sa chistione de legitimidade costitutzionale de sart. 443, cuartu comma, c.p.p., in referimentu a sos artt. 76 e 77 Cost. e in relatzione a sos artt. 1 e 2, comma primu, primu intzisu e numeros 53 e 93 de sa _L. 16 de freargiu 1987, n. 81_; con sententzia 10-24 de martzu 1994, n. 98 (G. U. 6 de abrile 1994, n. 15 - Prima serie ispetziale), at decraradu non fundada sa chistione de legitimidade costitutzionale de sos artt. 443 e 595 c.p.p. in sa parte in ue non cunsentint a su publicu ministeriu, in esitu a su giuditziu incurtziadu, de proponnere impugnatzione intzidentale si simputadu proponet apellu contra a sa sententzia de cundenna, in referimentu a sos artt. 3 e 112 Cost. + +Sarvadore Serra + +_[tradutzione dae s'italianu a su sardu de Sarvadore Serra]_ + +_ + +## ** ** + +### + +_ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Isportellu linguìsticu in Sant'Antiogu + +Tradutzione in 'limba' de sas deliberas de sa Comuna, cursu de preparatzione pro so dipendentes comunales. Sunt petzi duas de sas tares afidadas a s'isportellu de sa limba sarda chi at abertu in Sant'Antiogu. Sa sede de su servitziu est in su tzentru culturale "i Sufeti" in ue operat s'assotziu culturale 'Sa bertula antiga'. S'isportellu garantit consulentzia, tradutzione, promovimentu e tutela de sa limba sarda minoritaria cun sa persentzia fitiana de un'interprete tradutore. + +De fatu, si tratat de unu servitziu capassu de s'estendere a totu sos setores de sa bida publica de sa comunidade, in manera de garantire un'inserimentu ufitziale de sa limba sarda in s'amministratzione publica. Intro de pagu tempus, s'isportellu at a essere integradu cun su servitziu de situ internet chi previdet s'implementatzione de cussu istitutzionale chi b'est giai, cun sa creatzione de unu ligamene in intro suo in ue b'apat deliberas, atos, modulistica e avisos a sa populatzione, totu in limba sarda. + + + + +## Eja + +Est essidu su primu numeru de Noas...eja, rivista in limba sarda de limbas, natziones e culturas, cun noas, documentos, e intervistas. Tenet a diretore responsabile s'otzitanu Fredo Valla, a diretore editoriale Diegu Corraine e, in custa essida, sa collaboratzione de Antoni Arca, D. Corraine etotu e su sutaiscritu. + +Custa revista est naschida dae su bisongiu de prenare unu boidu, ca, comente si leghet in sa punta de billete de presentada "Sende chi su sardu est sa de duas limbas de s'Istadu italianu, pro cantidade de pessones chi la faeddant, sa presentzia sua in sos medios de informatzione est belle nudda, francu carchi tentativu imprentadu in pabiru". + +In custu numeru b'at , in mesu de s'ateru, un'articulu chi faeddat de s'Istatutu nou pro sa Natzione Sarda, un'editoriale supra de sa sos deghe annos de sa lege 482, un'intervista a s'istudiosu catalanu Carles Castellanos. + + + + +## Su catalanu, prioritàriu in sos mèdios pùblicos + +Su Parlamentu de Catalugna at aprovadu sa lege cuadru de su sistema publicu audiovisuale, chi interessat totu sos medios chi rispondent a custa definitzione, cun sos votos in favore de su tripartidu e de CiU e sos votos contrarios de su PP. +Sa lege disignat sas linias fundamentales de su sistema publicu audiovisuale catalanu e si riferit a sas leges de sa Corporatzione Catalana de sos Medios Audiovisuales (CCMA), de su Consigiu de s'Audiovisuale de Catalugna (CAC) e de comunicatzione audiovisuale. + +Sa lege cuadru tenet una vigentzia de ses annos e in mesu de sos obietivos generales suos includet sa calidade informativa e sa defensa de su pluralismu, sa riserva de ispatzios a sa cultura e a s'educatzione, su promovimentu de s'integratzione de sas pessones acudidas dae pagu, su potentziamentu de s'industria audiovisuale, su promovimentu de sas tecnologias noas e su de sas limbas catalana e aranesa . + +Su testu istabilit chi sa limba "propia" de sos medios publicos audiovisuales in Catalugna est su catalanu e disponet chi tocat a l'utilizare normalmente e a preferentzia, a manera chi sos medios interessados si fatzant veiculos vertebradores de s'ispatziu catalanu de sa comunicatzione + + + + +## Tzertificatzione ISO pro su Termcat + +Su seighi de freargiu de ocannu b'at apidu s'atu de cuntzessione de sa tzertificatzione ISO de calidade (9001:2008) a su Tzentru de Terminologia TERMCAT. S'Assotziu Ispagnolu de Normalizatzione e Tzertificatzione rapresentadu dae Eva Subira, diretora de sa delegatzione de Catalugna, at cunsignadu su tzertificadu a sa diretora de su TERMCAT, Rosa Colomer, in presentzia de su segretariu de Politica Linguistica e presidente de su cunsortziu TERMCAT, Bernat Joan, e de su presidente de s'Istitutu de Istudios Catalanos e vitzepresidente de su cunsortziu, Salvador Giner. + +Sa norma ISO 9001:2008, de sistemas de gestione de sa calidade est un'istandard internatzionale elaboradu dae sas megius impresas de su mundu, chi ant unidu su talentu e s'isperientzia issoro pro definire unu sistema de gestione chi permitat de assegurare sa calidade, su megioru continu e sa cumpetitividade de sas organizatziones. S'infocamentu suo, basadu in protzessos e orientadu a garantire sa sudisfatzione de sos clientos e de sos usuarios, at fatu de custa norma unu referente immancabile, non pro su setore industriale ebbia, ma finas (cada bia de prus ) pro sas organizatziones, publicas o privadas, de s'ambitu de sos servitzios. + +Cun s'adotzione de custu sistema de gestione, e cun sa tzertificatzione de sos protzessos crae suos, su TERMCAT aumentat s'impignu suo cun sos usuarios, s'incaminat a unu modellu de etzellentzia in sa gestione, avantzat in sa responsabilidade sua comente organizatzione publica a su servitziu de sa limba de sos tzitadinos . + +S'otenimentu de custa tzertificatzione aportat unu valore agiuntu a su catalanu, chi devenit in custa manera sa prima limba chi tenet unu tzentru de terminologia cun protzedimentos omologados internatzionalmente . Su reconnoschimentu cuintzidet cun sa tzelebratzione de su de 25 anniversarios de su TERMCAT, chi cumintzat gai una fase de maturidade, cun sa voluntade de assumere tareas noas chi contribuant a sa creschida de s'usu sotziale de sa terminologia e de sa limba catalanas. + + + + +## Apellu a sa Crèsia sarda + +Sa Cresia sarda non fatzat mancare s'aportu detzisivu suo in su protzessu de renaschida de sa limba e cunsideret a su nessi s'oportunidade de reconnoschere, moende dae su Sinodu suo, s'esistentzia de sa limba sarda". Est custu s'apellu chi su Comitadu pro Sa Limba Sarda faghet a sa Cresia Catolica de sa Sardigna e rendet publicu cun unu comunicadu. "Est cun dispraghere mannu - si podet leghere in una nota - chi su Comitadu cunstatat comente in su documentu de su Sinodu diotzesanu de Casteddu s'unicu atzinnu a su ligamene astrintu intre sos sardos e sa limba issoro siat cuntennidu in sas paraulas de Joseph Ratzinger". +"In ateras regiones europeas - sutaliniat sa nota - sedes de minorias linguisticas sa Cresia tenet rispetu pro sas limbas impreadas dae cuddos populos pro faeddare cun Deus . Unu rispetu non formale (...) ma espressadu in manera cuncreta cun s'usu issoro. + + + + +## Legendariu de Santas Virgines et Martires de Iesv Crhistu + +Memoria istorica de su sardu - 8 + +_"Sendemi vennidu a manos in custa Corte Romana vnu Libru in limba Italiana, nouamente istampadu, si benes segundu naran est meda antigu; ue si contenen sas Vidas de algunas Santas Virgines, martires, & penitentes; & acatandelu cun sa letura, qui fuit piu, deuotu, & deletosu, pensesi tenner pro bene impleadu, & honestu su traballu, qui dia leare si lu voltao in limba Sarda pro dare noticia de cuddas assos deuotos dessa patria mia disijosos de tales legendas: persuadendemi det dare guitu, & satisfacione, assos qui no intenden limbas istragnas, non si poden passijare, recreare, e leare gustu in sos ispaciosos prados, & floridas enas dessos libros Latinos, Italianos & Ispagnolos."_ + +_Cumintzat gai su Prologu a su LEGENDARIU DE SANTAS VIRGINES, ET MARTIRES DE IESV CRHISTI, cuidadu dae su satzerdote Ioan Mattheu Garipa e publicadu in Roma in su 1627, in ue si illustrant esempros de santas chi ant donadu sa vida issoro pro testimoniare sa fide._ + +_Su Legendariu l'at torradu a publicare in su 1998 sa Sotziedade Papiros, cun un'editzione critica in ue si crarit su significadu de custu libru e s'analizant sas carateristicas de sa limba impreada dae Garipa._ + +_Inoghe bos propongio unas cantas rias de SA VIDA DE SANTA COLVMBA, VIRGINE ET MARTIRE_ + +_ _ + +_Nugoro, 20 de freargiu de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +Regnande su perfidu Aurelianu Imperadore Romanu, per commissione sua totus sos Cristianos fuin perseguidos. Acatandesi custu grande inimigu de Deu in sas partes de Oriente, in vna Citade clamada Senoua, intendesit in certa solenidade nominare sa grande bellesa, prudentia e virtude, de vna teraca; sa cale prossa grande puridade e innocentia sua si clamauat Columba; su cale mofidu dessa fama la fetisit quircare, & acatada si la fetit portare in presencia. Issa inflamada de fogu dessu Diuinu Ispiritu; istande dainnanntis de su Imperadore istesit dimandada dae isse: Ite ti clamas? & issa respondet: Dae sos seruos de Cristu so clamada Columba. Et Aurelianu la dimandat: quale Deu adoras? Sa Gloriosa santa rispondet: Segundu sa vera fide non si podet adorare si non vnu Deu, & gasi eo adoro su veru e imortale criadore de totu su criadu quale est Iesu Cristu fiju de Deu viu, & veru. Intesu custu li narat s'Imperadore: teraca tue viues ingannada, tue no adoras bene, crede a mie, aquie totu su mundu obedit. Et sa santa respondet eo non poto adorare ateru Deu, si non cuddu, qui in su principiu dessu mundu criesit su homine, a imagine e simijanza sua, e apusti pro su amore qui assu matessi homine tengisit, mandesit su fiju suo vnigenitu e consustanciale a morrer in su mundu pro dare vida a sos pecadores. Aurelianu alzadu in colera li replicat: no isquis tue sas leges nostras e istatutos dessos Deos, sos cales amus mandadu publicare in custa Citade pagas dies faguet? & Columba casi ridende li narat: cales sun? Su Imperadore cun ira narat: qui totus sos Cristianos in presencia nostra adoren sos Deos nostros. A custu respondet Columba: sun sos Deos vostros fatos a manu, e dognunu quinde volet sinde faguet a gustu suo; sos cales sun dannados cun totu sos qui los adoran a sas penas eternas. Pro su cale non si poden adorare, nen clamare Deos, proqui non sun, antis est conueniente chi si bruxen pro declarare sa pena chi tenen in su Inferru, pro su ingannu qui faguen a sa gente simple faguendelos condennare assas penas eternas, ma eo non poto amare, ne adorare ateru Deu si no a Iesu Cristu, isposu immaculadu dessa anima mia, chi mi clamat a sa corte immortale & eterna, su espiritu de su cale mantenet sos Angelos, cuia magestade totu sas criaturas timen & obidin, e a cuiu podere istan sugetos totus sos Dimonios Deos vostros: Cristos mortificat & viuificat per miserigordia, e condennat per Iusticia. + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## S'Eta annùntziat chi no at a impreare prus sas armas + +S'Eta annuntziat chi no at a impreare prus sas armas dae chenabura 24 de martzu. A parrer de su grupu indipendentista bascu, sa finalidade de custa detzisione est de "fagher mover unu protzessu democraticu in sa Natzione Basca pro reconnoscher sos deretos de su populu bascu" e assegurare "in su tempus benidore s'isvilupu de totu sos isseberos politicos". + +S'ETA sutaliniat chi su resurtadu de su protzessu democraticu at a dever esser reconnotu e rispetadu sena limitatziones dae sa Frantza e dae s'Ispanna, e chi at a dever esser permitidu su deretu a s'autodeterminatzione. + +Sa tregua permanente de s'ETA (sa de tres in s'istoria sua) fiat sa cunditzione posta dae su primu ministru ispannolu Jose Luis Zapatero pro poder aberrer unu dialogu de paghe. In s'interi su movimentu Batasuna pedit s'interventu de s'Unione europea in su protzessu de paghe. + + + + +## Su Galles prus autònomu + +Comente si pessaiat, s'Assemblea de su Galles at dadu suportu a sa tzelebratzione de unu referendum pro ampliare su protzessu de trasferimentu de cumpetentzias dae Londra a Cardiff, in manera chi su Galles non solu potzat petzi legiferare supra de prus materias, ma finas chi lu potzat faghere sena bisongiu de otennere su permissu dae Westminster. Gai ant votadu 53 supra de unu totale de 60 diputados, dende a su populu gallesu sa possibilidade de detzidere si cheret giughere su protzessu de devolutzione a sos livellos chi tenet s'Iscotzia. + +Como su primu ministru Carwyn Jones at a trasmitere sa petitzione a su segretariu de Istadu pro su Galles, Peter Hain, su cale, pro parte sua, at a amaniare unu resolutzione cun sa proposta de referendum chi at a essere sutaposta a su votu de su Parlamentu britannicu e de s'Assemblea de su Galles + +Custu est unu passu de importu in s'istoria de s'autoguvernu gallesu, chi at cumintzadu cun s'insediamentu de una Assemblea legislativa propia in su 1999, pero cun poderes limitados, e chi est su resurtadu de su cumprumissu de sa coalitzione de guvernu intre sos laburistas e Plaid Cymru pro faghere unu referendum chi permitat de ampliare s'autoguvernu in antis de sas eletziones gallesas de su 2011. + +Propiu sa chistione de sa data est istada ignorada durante sa votatzione, ca sas pretesas de laburistas e indipendentistas de faghere su referendum durante su mandatu atuale andant contra a sa cunditzione chi sos cunservadores e sos liberaldemocraticos ant postu pro dare suportu a sa motzione: chi non cuintzidat cun sa data de sas eletziones gallesas. + + + + +## Su primu innu sardu de Italia + +# 20 Febbraio: il primo inno (sardo) d'Italia + +#### + +Ma pochissimi, crediamo, sanno che l'Italia ha anche un inno di riserva, o meglio che l'Inno di Mameli, ha un predecessore ufficiale in lingua sarda. +Si tratta di "_**S'hymnu sardu nationale"**_, adottato da Casa Savoia come primo inno nazionale, nel 1844, quando l'Italia come espressione politica si chiamava ancora Regno di Sardegna. +"**S'hymnu sardu nationale"** era stato composto da **Giovanni Gonella**, musicista sassarese , su parole di **Vittorio Angius**, un ex sacerdote convertito alla causa liberale dell'Unita d'Italia, divenuto deputato al parlamento Subalpino. +Ma non bisogna credere che sia andato totalmente in disuso: le sue note sono infatti riecheggiate al Quirinale almeno altre due volte, nel 1991 e nel 1992, in omaggio al presidente "_sassarese"_ della repubblica **Francesco Cossiga **(la prima volta durante il tradizionale ricevimento degli ambasciatori stranieri; la seconda volta in occasione delle sue dimissioni da Capo dello Stato). +E' stato nuovamente eseguito nel 2001 in occasione dei funerali dell'ultima regina italiana, **Maria Jose di Savoia**, per suo espresso desiderio. + +. +. +. + + + + +## Dolianova torrat a iscobèrrere sos bighinados antigos + +A torrare a iscoberrere s'identidade de sa bidda e a faghere promotzione turistica sunt metas chi sa Comuna non cheret ponnnere a bandas. In su progetu, finantziadu dae sa Provintzia (lege de sa limba e toponomastica sarda), est previdida finas sa realizatzione de ses cartellos in sas funtanas antigas de bidda e in sas benas (mitzas) de monte prus importantes. + +. +. + + + + +## Primera menció + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Empresa > Administracio i direccio d'empreses > Marqueting. Comercialitzacio _ + +_ _ + +_ca primera mencio, f +es top of mind +fr top of mind +en top of mind +_ + +_Definicions + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Numene de marca de unu produtu chi un'intervistadu fentomat in manera ispontanea a sa prima __ + +Su termine in sardu diat podere essere: _primu fentomu_ + + + + +## Bortada sa Costitutzione in dòighi limbas indìgenas + +Pro cummenmorare sa Die Internatzionale de sa Limba Materna, s'Istitutu Natzionale de sas Limbas Indigenas (INALI) at bortadu sa Costitutzione Politica de sos Istados Unidos Messicanos in 13 variantes linguisticas e s'Innu Natzionale Messicanu in oto idiomas natzionales. + +Fernando Nava, diretore de su INALI, at naradu chi su progetu de tradutzione de sa Carta Magna e s'Innu Natzionale Messicanu faghent parte de sos obietivos de s'istitutzione comente parte de sos festegiamentos de sos 200 annos de s'Indipendentzia e de sos 100 annos de sa Revolutzione Messicana. + +Sa Costitutzione l'ant bortada in su nahuatl de sa huasteca potosina, huasteco de occidente, maya, purepecha (tarasco), otomi, mazahua, matlatzinca, tseltal, tsotsil, ch'ol, nahuatl, totonaco, tepehua. + +Pro custa tarea, at naradu su INALI in unu comunicadu, b'at apidu sa collaboratzione de istitutziones comente s'Universidade Interculturale de San Luis Potosi, s'Universidade de Oriente (Yucatan), su Tzentru de Investigatziones e Istudios Superiores in Antropologia Sotziale, s'Universidade Interculturale de s'Istadu de su Messicu, s'Universidade Interculturale de su Chiapas e s'Academia Veracruzana de sas Limbas Indigenas. + +. +. + + + + +## Sas limbas minoritàrias cherent rispetadas + +"Sos deretos linguisticos, oramai, sunt causa de discordia in intro de paisos europeos medas. Sa negatzione issoro ledet sos deretos umanos e faghet naschere tensiones intracomunitarias". L'at naradu su Cummissariu pro sos deretos umanos Thomas Hammarberg in su "Puntu de Vista" suo, publicadu in custas dies. + +Ponende in craru comente su limbagiu est un'istrumentu essentziale pro s'organizatzione sotziale e s'identidade personale, su Cummissariu at invitadu sos guvernos europeos a tennere prus in contu sos bisongios de sas minorias. + +"Tropu a s'ispissu sas autoridades non dant cara a custos bisongios cando elaborant sas politicas issoro" at agiuntu Hammarberg, "tocat chi sos guvernos comunichent in manera direta cun sas pessones chi costituint sas minorias natzionales, cun un'isfortzu de cuntzertatzione aprofundidu e permanente". +. + + + + +## Sa limba latina in su bancomat + +Sos difensores de su recuperu de su latinu comente limba bia e moderna disponent como de un'istrumentu nou impensabile finas a pagos annos a como: sa cassa automatica de s'Istitutu pro sas Operas de Religione (IOR), connotu popularmente comente _sa banca de su Papa_. Sa sede de custa istitutzione finantziaria, chi non si nde connoschent sos bilantzios e chi sa diretzione sua rispondet petzi e in manera direta a su Papa, est a paga distantzia dae sa Genna de Santa Anna de sa Tzitade de su Vaticanu, chi in cara sua colant cada die migias de turistas andende a sos museos vaticanos. In sos muros de su IOR b'at una cassa automatica, nudda de istraordinariu tratende-si de una entidade finantziaria si no esseret pro s'inusualidade de una de sas limbas cun sa cale si furriat a sa clientela. +In sa prima bentana de s'ischermu de sa cassa essint sas limbas chi s'usuariu podet impreare. In prus de sas limbas italiana, frantzesa, tedesca, inglesa e ispagnola, b'at s'optzione de su latinu, in ateros carateres e chene banderas natzionales. «Inserito scidulam quaeso ut faciundam cognoscas rationem», inditat s'intrada. Gai etotu comente sas ateras limbas, invitat a **«ponnere sa carta de creditu pro ischire su chi cherers faghere».** +Discretzione vaticana +Si su cliente atzetat, b'at unu ventagliu de possibilidades : «Deductio ex pecunia» (retirare dinare), «Rationum aexequatio» (saldu), «Negotium argentarium» (lista de sos moimentos realizados). S'usuariu isseberat s'operatzione chi cheret e, a sa fine, sa cassa automatica li pedit chi recuperet sa carta, cun unu «Retrahe scidulam depositam». +S'aparatu non dat peruna retzida de s'operatzione efetuada, ca, mancari su IOR funtzionet comente cale si siat atera banca o cassa de risparmiu, osservat una discretzione assoluta, vaticana. In custa manera , su cliente, pro narrere, non tenet mai unu librete de sos assignos, ma petzi una carta de creditu in ue non b'at peruna fotografia. E nemancu su numene. + +. + + + + +## Indipendèntzia de Catalugna + +Creschet su numeru de sos munitzipios chi ant fatu sa consulta supra de s'indipendentzia de Catalugna. Custa dominiga b'ant leadu parte 80 biddas e tzitades in totu su territoriu in sa segunda undada de consultas, a punstis de sa prima essida de su 13 de cabudanni in Arenys e de sa prima undada de su 13 de nadale. Finas custa bia b'at apidu un'impositzione bona, cun unu resurtadu globale de 56.128 votos in favore de s'indipendentzia, su 92% de su totale de sos votos. + +De sas 290.000 pessones chi podiant votare in custa consulta - lu podiant faghere sos tzitadinos regulares majores de 16 annos -, ant praticadu su deretu issoro in 62.270, su 21'5%. Custa tzifra est inferiore a sa de sa prima undada, in ue sa partetzipatzione est istada de su 27'6%. + +Sa partetzipatzione est istada arta mescamente in sa provintzias de sa Garrotxa (33'8%) e in su Solsones (30'5%), e sos munitzipios cun sa pertzentuiuale prus arta sunt istados Rupit i Pruit (68'4%), Castellar de la Ribera (58%), e Santa Maria d'Olo (53'7%), in mesu de ateros. + +Su Coordinamentu Natzionale pro sa consulta supra de s'indipendentzia at valutadu in manera positiva sos resurtados de sa votatzione, mancari siat minimada sa partetzipatzione. Unu de sos portaboghes suos, Uriel Bertran, at naradu chi tocat a abbaidare a sos resurtados de custa dominiga comente "sa summa de unu protzessu", e chi s'indipendentzia tenet " un suportu populare mannu a beru; si s'autodeterminatzione esseret unu partidu, diat essere su primu de Catalugna". + + + + +## Sos soveranistas corsicanos sunt aumentende + +### Un'incherta demoscopica dat a su soveranismu corsicanu su 23% de sos votos in sas eletziones territoriales + +Un'incherta noa at dadu una sorpresa agradessida e un'alenada de otimismu a su soveranismu corsicanu, chi in s'urtima legisladura aiat bidu un'atera rotura intre autonomistas e indipendentistas, e pro su cale sos urtimos sondagios non previdiant unu resurtadu bonu in sas eletziones benientes pro s'Assemblea. + +Cunforme a s'incherta, fata dae Le Figaro, LCI, RTL e Corse Matin, sa lista Femu a Corsica, in ue b'at sas formatziones natzionalistas moderadas Partitu di a Nazione Corsa (Jean-Christophe Angelini) e Inseme per a Corsica (Gilles Simeoni), diat otennere unu 17% in sa prima votatzione. + +In segundu logu, sos indipendentistas de Corsica Libera, ghiados dae Jean-Guy Talamoni, megiorant gai etotu sos urtimos datos e si ponent a su 6% de s'intentzione de votu, a distantzia de unu puntu pertzentuale ebbia dae su 7%, netzessariu pro colare a sa segunda votatzione. + +Sas eletziones sunt su 14 de martzu. + +. + + + + +## EBLUL, adiosu + +S'Ufitziu europeu pro sas Limbas Minorizadas bi fiat dae su 1985, teniat status consultivu in su Parlamentu Europeu e in s'ECOSOC, e s'obietivu suo fiat su promovimentu de sas limbas, mescamente de cuddas minorizadas o "prus pagu utilizadas", e de sa diversidade linguistica * Sas entidades chi nde faghiant parte ant a tennere sa libertade de sighire cun sas atividades issoro. + +S'EBLUL at annuntziadu custa chida sa dissolutzione definitiva in unu comunicadu publicadu in sa pagina informatica sua. Custa organizatzione non guvernativa de caratere europeu, chi teniat sa sigla de Ufitziu Europeu pro sas Limbas Minorizadas, in inglesu, in 25 annos est istadu unu de sos referentes printzipales de su dibatidu supra de su rispetu de sas limbas prus pagu protetas in s'Unione Europea. + +A su chi narat su giornale galitzianu Vieiros, una de sas resones de sa serrada de EBLUL paret chi siat sa mancantzia de finantziamentos, chi finas a como fiant istados mescamente a carrigu de sas istitutziones europeas e de calicunu de sos Istados membros. + + + + +## Su Catalanu intrat in s'Unione Europea + +8/04/2006 + +Publicadu in su Bulletinu Ufitziale de s'Unione Europea s'acordu aministrativu subra de su catalanu, sutascritu in su mese de santandria coladu dae su Guvernu ispannolu e dae su Cussigiu de sos Ministros de s'UE. S'acordu, chi como est esecutivu, autorizat s'impreu de su catalanu in sas comunicatziones iscritas chi sos tzitadinos podent imbiare a su Cussizu e in sos interventos orales chi sos rapresentantes ministeriales podent formulare in sas riuniones ufitziales. /sbs/ + + + + +## Limba sarda e G.d.F. + +### Sa limba sarda cunchistat sos comunicados ufitziales de sa Guardia de Finantzia : ''Sa Madalena - Su note de su 29 de ghennargiu, fache a sas 23,30, sos finantzieris de sa Setzione Operativa Navale locale, coordinados dae su Repartu Operativu Aeronavale de Casteddu, ant bidu una machina parchegiada cun 4 pessones a intro in cumportamentu suspetu'': est su chi si leghet in sa rassigna istampa e in sos comunicados de sa Guardia de Finantzia de Tatari, cumandada dae su coronnellu Giovanni Casadidio, publicados in su situ inforaticu sardies.org. + +S'initziativa, prima in su genere suo ''mescamente in mesu de sas Fortzas de Politzia - sutaliniat su coronnellu Casadidio - at tentu un'eco manna e s'apretziamentu mannu a beru de sos sardos. S'ispiritu - narat Casadidio - est su de rendere su sardu una limba bia e non petzi relegada a sas festas de sas biddas. + +''Sa tradutzione de unos cantos cuntzetos modernos in sardu - sighit su coronnellu Casadidio - , agiuat sa creatzione de neologismos chi in s'epoca de s'otighentos de su canonicu Ispanu non si connoschiant pro nudda. Un'esempru: ''in regula cun sos permissos de permanentzia...'', pro narrere ''in regola con il permesso di soggiorno''. Galu: ''In chinisu prus de unu cuintale de droga'', chi traduidu est ''In cenere piu' di un quintale di droga'', in riferimentu a cando, su 24 de santadria coladu, sa guardia de finantzia at secuestradu e distruidu in unu brusiadore 100 chilos de hashish, 5 chilos de cocaina e 5 de marijuana. + + + + +## Pedru Zara + +Memoria istorica de su sardu - 9 + +__ + +_Sa de Pedru Zara est s'istoria de unu sardu torradu dae su disterru, distruidu in su fisicu e alienadu in sa mente. Sa suferentzia sua e su fele chi tenet, reprimidos pro tempus meda, esplodent totu in unu. Ma su machine lughidu de Pedru est sa prima ischintzidda dae ue naschent sa leada de cussentzia e sa voluntade de operare pro una Sardigna a beru diferente._ + +_Custa istoria l'at contada Lenardu Sole in un'opera teatrale, e l'at rapresentada, in su 1978, sa cumpangia S'Isciareu._ + +_In s'issena chi bos propongio su protagonista si dispedit dae sa mama in antis de moere a logu istrangiu___ + +_ _ + +_Nugoro, 11 de martzu de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +_In s'umbra. A manca, de palas, sa mama. In fundu, a dresta, una jannitta cun una lughe. S' 'idet sa sagoma de Pedru in sa janna. Sa 'ezza restat frimma_ + +E tando?...So andende, ma'...Est totu prontu. Mi sunu aisettende...Non nde poto fagher a mancu...No est mancu sa morte...Ite t'an postu in conca? No est sa morte!...In ciambu de esser cuntenta, ca so istadu furtunadu, chi m'ana seberadu!...Ca non leana a totu, ma' ! Solu sos menzus...sos pius fortes ...E tando? A poto partire?...Non mi penses, ma'!...Ite?...Ite as nadu?...Nono! No est gasie! Ma chie ti las contat custas istralleras?... Invece, nos rispettana. Ti Lu naro deo!...A nois sardos nos giughen rispettu...Cand'unu trabagliat...Tue gia l'ischis: non so una criadura...Non mi nde 'enit de machine, a mie...comente est sutzessu a su fizu de Giara...B'at sempre tempus a che finire in galera... Deo parto, ma': ma parto pro torrare...E ite?...No, no!...Daboi!... At a benner su tempus...cando torro... Como non si podet. Como so unu 'erme...unu coccoi nudu...Como mi poden ischizzare sutta sos pes...No apo faccia 'e mi presentare in mesu a cristianos...Ma si torro...Bastat! L'amus a bider!...A inoghe deven torrare...totu!...Est finidu su tempus malu. Custa domo devet frorire...Su sole devet intrare. Aria, aria!...Amus a intender cantos e sonos, comente prima, cando che fit babbu...A ti nd'ammentas?...Cantos e sonos...Est custu silenziu...custa morte chi si che devet andare...Deo so unu puzoneddu, ma': so zovanu. Su coro mi cantat...Gia m' 'ido torrende...- Est torradu Pedru Zara! Est torradu Pedru Zara!...Ana a dare su bandu, ma'. Los apo a intender dae s'istradone...Gia los intendo, ma'...M'ana a fagher festa, sos amigos...Allegra, ma', non bi penses!...So andende...(_Cuminzat a mancare sa lughe. Sa oghe guasi non s'intendet piusu, Pedru isvanessit, comente ingullidu dae s'umbra_ ). Non bi penses, ma'!... Gia torro... Gia t'iscrio...T'iscrio dogni die, ma...Aisetta!...Dogni die...E ite ses fattende? Aisetta, ma'! Non ti ch'andes! Frimma! Non ti ch'andes, ma'!... Gia t'iscrio...E proite ti ch'andas?...Isculta, ma'...ti cheria narrer...Isculta!...Isculta!... + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Facebook + +Propostas terminologicas pro Facebook: ischema contrastivu italianu, catalanu, sardu. + +Italiano Catala Sardu + +Home Inici Cumintzu +Profilo Perfil Profilu +Trova amici Troba amistats Agata amigos +Account Compte Contu +Richieste Sol"licituds Rechestas +Suggerimenti Suggeriments Cunsigios +Sponsorizzata Patrocinat Racumandada +Eventi Esdevinements Eventos +Poke Tocs Carignu +Connettiti con i tuoi amici Troba mes amistats Connete"ti cun sos amigos + + + + +## Galles + +Sa lege proposta ponet sas cumpetentzias de su Senedd, s'Assemblea gallesa, in materia linguistica. Unu de sos primo efetos at a essere sa sustitutzione de sa Welsh Language Board cun unu cummissariu pro sa limba, chi at a traballare pro promovere s'impreu de su gallesu. Ateras mesuras sunt s'obligu de sos organismos publicos e de sas impresas privadas de setores determinados -distributzione de gas, abba e eletricu, servitzios de postales e trenos, impiantos de depuratzione e telecomunicatziones- de dare sos servitzios issoro in limba gallesa, suta pena de santzione pro chie non cumprit su minimu esigidu. + +Previdet finas su mecanismu segundu su cale sos tzitadinos, pro mediu de su cummissariu pro sa limba, podent faghere reclamu si non si rispetant sos deretos linguisticos. + +Unu de sos obietivos de sa lege noa est, segundu fontes guvernativas, su de modernizare s'usu de sa limba gallesa in sa provisione de servitzios publicis. + +A parrere de su lider de Plaid Cimru, Ieuan Wyn Jones, sa mesura proposta at a cherrere narrere una diferentzia reale pro sos chi cherent utilizare sa limba cada dia, unu grupu de pessones chi "at a tennere deretos pro sa prima bia in s'istoria, sa cale cosa petzi podet giughere a una ugualidade prus manna". + +Sa proposta de lege at a essere s'argumentu de una serie de discussiones in s'Assemblea de su Galles, in ue sos deputados ant a podere pedire crarimentos e proponnere emendamentos . + +### + + + + +## A propòsitu de sa Provìntzia de Casteddu + +''Su Comitadu pro sa limba sarda sustenet sa limba nostra moende dae totu sas maneras cun sa cale est faeddada in totu sas comunidades de sa Sardigna, dae su Nord a su Sud de s'Isula e sa netzessidade chi siant totu dotadas de unu criteriu de normalizatzione. Lu narat su Comitadu pro sa limba sarda a propositu de s'ordine de sa die de su Cunsigiu provintziale de Casteddu chi at postu in discussione custu mangianu s'adotzione de sa norma campidanesa cuntennida in su testu ''Arregulas po ortografia, morfologia e fueddus de sa norma campidanesa de sa lingua sarda''. + +''Su Comitadu - si leghet in una nota - sustenet sa netzessidade de una normalizatzione de riferimentu de sa limba sarda pro sos usos ufitziales e in previsione de unu bilinguismu modernu sardu-italianu de otennere tramite un'Istatutu de Auonomia ispetziale nou. Su testu, propostu a su Cunsigiu provntziale de Casteddu e giai sustennidu finantziariamente dae sa provintzia etotu, contrariamente a sa linguistica moderna e a una politica linguistiica curreta in aplicatzione de sa lege 482 chi tutelat sa limba sarda in s'unitariedade sua, punnat a partzire in manera arbitraria sa limba sarda in duas limbas, logudoresa e campidanesa, ponende-si a s'ala de chie s'oponet a sa normalizatzione sua e duncas favorit s'iscumparta sua e sa divisione de sos sardos ''. + +''Sacrificare - sighit sa nota -, comente cheret faghere sa Provintzia de Casteddu, s'unidade de sa limba sarda in s'altare de una campagna elettorale est su peus chi sa politica podiat imaginare. Ma custu no at a faghere ismentigare chi sa provintzia de Casteddu at devidu torrare a s'Istadu, pro incapatzidade de lu gastare - congruit sa nota -, su finantziamentu publicu intreu, 367.000,500 euros in su 2005, 149.000,250 in su 2006, e 30.000,00 in su 2007, otennidos cun s'impignu de los utilizare pro sa tutela e sa valorizatzione de sa limba sarda e dassende chene tutela peruna sos tzitadinos sardofonos de sa Provintzia etotu''. + +### + + + + +## Barrera de seguretat rígida + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Transit > Via > Equipament_ + +_ _ + +_ + +_ca_ barrera de seguretat rigida, f +_es_ barrera de seguridad rigida +_fr_ lisse +_en_ concrete guard rail + +Definicions + +_ +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Barrera de seguresa, a su solitu de tzimentu, chi non si deformat cando retzit s'impatu de unu veiculu__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _barrera de seguresa righida_ + + + + +## Noas Eja + +Est essidu su numeru de martzu de sa rivista in limba sarda Noas Eja. In mesu de s'ateru, b'at articulos supra de sa limba sarda in sa Cresia, sa carta de identidade in sardu e s'unidade de Italia, e intervistas a Alessandro Rapa, de su Grupu Musicale Gai Saber, e a François Alonsi, autonomista corsicanu in su parlamentu Europeu. + + + + +## Eletziones in Còrsica + +Sunt andados bene a beru sos natzionalistas corsicanos in sas eletziones regionales frantzesas. Autonomistas e indipendentistas, chi si presentaiant in listas ischirriadas, ant tentu unu resurtadu megius de ses annos a como, cando fiant unidos suta de sa lista Unione Naziunale, cun sa cale ant otentu oto iscannos in s'Assemblea regionale. Custa bia su natzionalismu s'est cunsolidadu, cun oto deputados pro sa lista de Gilles Simeoni, Femu a Corsica (25,9% de sos votos) e bator pro sa de Jean-Guy Talamoni, Corsica Libera (9,9%). + +Sas eletziones las at bintas sa lista chi sumaiat totu sas fortzas frantzesas de manca, ghiada dae Paul Giacobbi, cun 24 iscannos (36'6%) e chi est abarrada, duncas, a duos passos dae sa majoria assoluta. In cambiu, sa formatzione cunservadora Union pour un Movement Populaire (UMP), de su presidente essende Camille de Rocca Serra, colat dae seighi a doighi iscannos (27'6%), petzi duos puntos supra de sos autonomistas. + +Sende chi s'UMP est s'aversariu naturale de sa lista de manca, s'aritmetica at a permitere a Femu a Corsica, pero finas a Corsica Libera, de tennere una parte de importu in sas alliantzias cun su Guvernu de manca nou + + + + +## Funtanaruja + +Memoria istorica de su sardu - 10 + +__ + +_Funtanaruja est un'opera teatrale de Lenardu Sole, rapresentada pro sa prima bia in su 1979 dae sa "Cooperativa Teatro di Sardegna". Est ispirada a Fuente Ovejuna, iscrita dae su dramaturgu ispagnolu Lope De Vega intre su 1612 e su 1614. Sa versione de Sole est in duas limbas, o megius, in tres: s'italianu de sos chi cherent dominare, su sardu de sos chi non si cherent dominados, e una casta de misturu sardu-italianu faeddadu dae chie faghet a intermediariu intre custas duas categorias. _ + +_Sa bidda de Funtanaruja est su paradigma de unu populu sardu incadenadu, chi gherrat pro sa supraviventzia o presentzia sua in s'istoria, cunforme a sa fortza e a sa capatzidade sua. Est sa gente de cada die presa a sos ricatos in su traballu, a su degradu de sos raportos umanos e economicos, chi determinant un'esistentzia pagu segura, prena de trassas, trapas e impostadas a cada ala._ + +_In s'issena chi bos propongio si bidet crara sa contrapositzione intre su paternalismu de su re e sa cussentzia noa de su populu de Funtanaruja._ + +_ _ + +_Nugoro, 26 de martzu de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +FERNANDO D'ARAGONA + +O nostri sudditi dilettissimi, bene avete fatto a confidare nella nostra clemenza e misericordia. L'eccessiva tirannia e l'insopportabile crudelta del Commendatore, che e morto dopo avervi inflitto mille oltraggi, sono state le sole cause di si gran danno. Ma ora tutto deve rientrare nell'ordine. Noi che reggiamo i timoni del regno, la piu caritatevole cura avremo di voi. Possiate voi ricompensarci col rispetto e l'obbedienza... + +ISTEVENE + +Maesta... + +MINCIDU + +(a s'ascuse) Maesta unu cazzu! + +BUSTIANU + +Ciamban sos istrumentos, ma sa musica nono... + +FERNANDO D'ARAGONA + +Cosa dite, miei diletti sudditi? + +BARRIADU + +L'ordine ci piace, Maesta... + +FERNANDO DARAGONA + +Sei un bravo figliolo. + +BARRIADU + +Ma lo vogliamo fare noi. + +FERNANDO D'ARAGONA + +Non capisco + +BARRIADU + +E tando ti lu naro in sardu, chi lu cumprendes menzus. Sa cosa no est ancora finida, a toccat a la gherrare, chie a una parte e chie a s'atera, sigundu s'idea sua e inue s'onore lu giamat + +MINCIDU + +Bravu, Barriadu! Semus totus cun tegus... Como chi amus imparadu sa libertade, non nos podides frimmare. Non pensedas chi siat cosa fazile a si ribellare. S'omine 'idet chi sa soziedade, comente sa natura, at un'ordine, e pensat chi cust'ordine bi l'at dadu Deus. "Dio e ordine: in ginocchio, figliolo...". No ap'intesu ateru sillabariu dae minore...E mamas e preideros e mastros de iscola, sun bennidos a preigare pro santos e padronos, e fin pius sos padronos che sos santos... E invece sa ribellione est cosa naturale e servit a sa bida, ca s'ordine de oe est sa morte de cras, ei su sambene de oe est ordine nou pro fizos nostros. Costat fadiga a si ribellare, comente a parturire un'idea noa... Sa rivoluzione est dolore mannu e amargura, e ponet su babbu contra su fizu, ei su fizu contra a su babbu. Ogni veridade naschende dat dolore, ma est dolore 'onu chi torrat a bida... Amigos e cumpanzos deo bos naro chi amus ancora de sufrire. + +NANNEDDA + +Comente a mie m'an fattu femina a mala 'oza, tue puru ses torrende a omine tot'in duna ...sos colpos a culu t'ant fatu 'ene a conca...Deo so cun tegus + +BUSTIANU + +Bravu! + +BARRIADU + +Mudu, Bustia', chi lu cherzo intender totu... + +MINCIDU + +Cumpanzos, est ora de detzider sa vida nostra...Como sa notte est finida, e su sole pighende dae mare si torrat a accerare a su mundu dolorosu, e paret unu puddedru chi ponzat a currere s'aera...Su sole est cosa 'e poveros. Sos ricos, chi si nde pesan tardu e pienos de sonnu, mancu lu connoschen... Pro cussu nois amamus sa vida, pro custu est ora de nde la finire, cun custos tirannos e padronos, chi aman sa morte, e an bisonzu de soldados e de guardias pro si fagher timire, ca non si poden amare...Aiozi! sa gherra contra sa prepotenzia cuminzat como. + +BARRIADU + +Abbassu su re! + +TOTUS + +Abbassu!__ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Eletziones in Còrsica + +Sunt andados bene a beru sos natzionalistas corsicanos in sas eletziones regionales frantzesas. Autonomistas e indipendentistas, chi si presentaiant in listas ischirriadas, ant tentu unu resurtadu megius de ses annos a como, cando fiant unidos suta de sa lista Unione Naziunale, cun sa cale ant otentu oto iscannos in s'Assemblea regionale. Custa bia su natzionalismu s'est cunsolidadu, cun oto deputados pro sa lista de Gilles Simeoni, Femu a Corsica (25,9% de sos votos) e bator pro sa de Jean-Guy Talamoni, Corsica Libera (9,9%). + +Sas eletziones las at bintas sa lista chi sumaiat totu sas fortzas frantzesas de manca, ghiada dae Paul Giacobbi, cun 24 iscannos (36'6%) e chi est abarrada, duncas, a duos passos dae sa majoria assoluta. In cambiu, sa formatzione cunservadora Union pour un Movement Populaire (UMP), de su presidente essende Camille de Rocca Serra, colat dae seighi a doighi iscannos (27'6%), petzi duos puntos supra de sos autonomistas. + +Sende chi s'UMP est s'aversariu naturale de sa lista de manca, s'aritmetica at a permitere a Femu a Corsica, pero finas a Corsica Libera, de tennere una parte de importu in sas alliantzias cun su Guvernu de manca nou + + + + +## Su bascu est sa limba de sos giòvanos e de sos istudiados + +8/04/2006 + +In Euskadi (Paisu Bascu) sunt mescamente sos giovanos e sos istudiados chi isseberant sa limba basca. L'ischimus dae una chirca reghente subra de sos impreos linguisticos de sos bascos in sos raportos cun sas aministratziones publicas. Mancari chi su castillanu siat galu sa limba dominante in custu setore, sos bascos si consolant cun custu resurtadu chi lis dassat isetu bonu pro su tempus benidore. + +Cunforme a sa chirca, s'85% de sos chi tenent raportos cun su guvernu bascu tramite medios diferentes (ufitzios, telefonu, posta, posta eletronica) impreant sa limba ispannola, imbetzes petzi su 15% isseberat s'euskera. Est interessante a notare chi s'impreu de su bascu est subra de sa media in sos raportos telefonicos e informaticos. + + + + +## Operador turístic + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Lleure > Turisme_ + +_ _ + +_ + +_ + +_ + +_ca_ operador turistic, m +_es_ operador turistico +_fr_ tour-operateur +_fr_ voyagiste +_it_ operatore turistico +_it_ tour operator +_en_ tour operator +_de_ Reiseveranstalter + +Definicions + +___ +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Impresa turistica chi progetat, elaborat e organizat servitzios turisticos e viagios cumbinados a iscala manna__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _operadore turisticu_ + + + + +## Orellera + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm, Comunicacio > Televisio_ + +_ _ + +_ + +____ca_ orellera, f +_es_ pinganillo +_fr_ ecouteur +_fr_ oreillette +_en_ earflap +_en_ earphone +_en_ headphone +_pt_ fone de ouvido___ + +___ +Definicions + +____ + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Auriculare de dimensiones minores chi sos presentadores e sos tecnicos de unu programma televisivu si ponent in s'origra pro retzire istrutziones dae sa regia__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _origrera_ + + + + +## Desestacionalitzar + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm,_ _ Lleure > Turisme_ + +_ _ + +_____ + +_ca_ desestacionalitzar, v tr +_es_ desestacionalizar +_fr_ desaisonnaliser +_en_ deseasonalise, to + +Definicions + +_____ + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Faghere a manera chi su turismu propiu e carateristicu de un'istajone determinada siat ativu finas in su restu de s'annu __ + +Su termine in sardu diat podere essere: _deistajonalizare_ + + + + +## 12 milliones pro dopiare e sutatitulare sas pellìculas in catalanu + +Sa Cummissione Europea at aprovadu su pranu ispagnolu pro suventzionare cun 12 milliones de euros su dopiagiu e sa sutatitulatzione de sas pelliculas in catalanu. Unu pranu chi est in linia cun sa normativa comunitaria chi permitet de cuntzedere agiudos publicos pro su promvimentu de su multilinguismu e de sa diversidade culturale. + +Cunforme a tzifras de sas autoridades ispagnolas, cada annu si dopiant unas 800 pelliculas in castiglianu e prus pagu de 25 in catalanu. Cun custa suventzione, chi sa Generalitat at a assignare finas a s'agabu de su 2015, Brussellas cheret promovere s'usu de su catalanu in s' industria tzinematografica, cunsiderende chi pagos distribudores investint dinare pro dopiare o sutatitulare pelliculas in catalanu cando nde tenent giai una versione castigliana.. + + + + +## Limba sarda e Campidanu Mèdiu + +S'assessoradu a s'Istrutzione Publica de sa Regione Sarda at trasmitidu s'ischeda de valutatzione redatada dae su Cunsigiu de sos Ministros chi pertocat su partzimentu de sos fundos, e sa Provintzia de su Campidanu Mediu, pro su de tres annos unu infatu de pare, resurtat benefitziaria de su cuntributu pro su 2008 de sa Lege 482/99 ''Norme in materia di tutela delle minoranze linguistiche storiche''. Ocannu l'ant collocada a su de batordighi postos in sa graduatoria istatale amaniada dae su Dipartimentu pro sos afares generales de sa presidentzia de su Cunsigiu de sos Ministros. Su cuntributu cuntzedidu est de 72.700 euros. Su progetu tenet comente capufila sa Provintzia e comente cumprimarios sos Comunes de Guspini, Biddexidru, Serrenti, Pabillonis, Villamar, Genuri. + + + + +## Gaelscèal, setimanale in limba irlandesa + +### + + + + +## S'arvore de sos tzinesos + +Memoria istorica de su sardu - 11 + +__ + +_"S'arvore de sos tzinesos" est su primu romanzu in limba sarda, iscritu dae Larentu Pusceddu e publicadu dae sas Editziones de sa Nae. Essidu in su mese de maju de su 1982, est s'isvilupu logicu de unu movimentu culturale chi at fatu essire su sardu dae sas andelas astrintas de sa poesia pro nche lu faghere crompere a su terrinu ampru de sa prosa._ + +_Su romanzu, chi cumintzat in una bidda sarda a cumintzos de su noighentos pro s'aberrere pustis a su mundu mannu e terribile, est s'istoria de una femina e de un'omine, Lussurza e Antiocu, chi disafiant totu sas cunventziones de s'epoca: cunventziones sessuales, chi imponent a sa femina sa sutammissione a su cherrere de s'omine, e cunventziones economicu-sotziales, chi non permitent a sas classes subalternas de si godire su frutu de su traballu._ + +_Ma sos tempos non sunt sos giustos: e s'istoria, in ue bat mamentos de gosu e de ditzosidade, tenet unu finale tragicu._ + +_In custas pagas rias, su cumintzu de su romanzu, in ue Lussurza iscoberit a costas suas chi sas feminas non podent isseberare, ma sunt isseberadas._ + +_ _ + +_ _ + +_Nugoro, su treighi de abrile de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +In Oreos, su sero de su 15 de santandria, tzia Maria Ortu fit setida rasande in s'oru de su fochile de sa domichedda sua, tres aposenteddos bassos, cando unu tocheddu l'at fata siddire. + +"Abaida chi est" at nadu a sa neta, una bella zovanedda de seichi annos. Custa si ch'est pesada, s'est acurtziada a sa janna, at artiadu su gantzitu de sa mesuporta, at abaidadu: + +"Est tziu Antoni Mula, manna' " + +"Fachelu intrare e daeli s'iscannu." + +Tziu Antoni est intradu, s'est setidu, s'at illiadu su bonete, s'at coladu una manu in sos pilos e chene preambulos at nadu: + +"Mari', de tzertu as cumpresu su motivu de sa bisita mea. In domo de Nanni Tzoroddu b'at unu puddedru carchidande" + +A Lussurza, intendende cussu numen, che l'est rutu dae manos su recramu chi fit cosinde a luche de candela. Impresse che l'at collidu, innantis chi sa mannai e tziu Antoni si nd'esseren abizados. + +" E paret chi inoche bi siat sa pudddedra bella e forte chi lu podet domare. Ti poto narrer, pro s'onore meu, chi su zovanu est onestu e traballante. Totus l'amus bidu in sos aronzos, in sos messonzos e in s'arzola. De sos fedales suos non b'at nemos chi lu bincat. Fortzis su frade che l'at a poder sichire cun su tempus. Traballat che buzinu..." Tziu Antoni s'at allutu su zigarru cun unu titone: "Non pro nudda l'apo pesadu eo, dandeli su carru e s'aradu e lassandelu a sa sola su denote, in su pinnetu de Preda Longa. E aiat deche annos ebia. In domo sua Lussurza at a istare che sennora, chene pessamentos e cuntenta de cada manera. Isse l'istimat a machine: si nde pranghet cando la numenat. Pensadi chi no l'at fatu sa serenada ca nan chi at boche leza". + +In s'interi tzia Maria s'est arritzada pro ponner unu ramu de linna a su focu. + +"A narrer sa beridade" at sichidu tziu Antoni "est aberu, ma fit bastadu de bi lu narrer a su frade, chi sa boche l'at bella, e a Frantziscu Pinna, su sonadore de chitarra, e una serenada l'aiat fata, in cambiu suo, in onore de Lussurza. Sos Tzoroddos dian esser cuntentos de facher s'isposonzu a pustis de s'incunza. Ja l'ischis chi b'at ispesas. Sa durcaria, sos aneddos... E bois, penso chi apedas bisonzu, no nd'isco, de tempus pro bos amaniare" + +E bortandesi a su chirru de Lussurza: + +"Bido chi s'est inzeniande sa pitzinna, bene meda. E tue Mari', custas cosas las ischis menzus de mene. Diat andare bene a sa festa de Santu Zuanne, si bois sedes cuntentas. Sa die, Mari', amus a bider, nde so tzertu, arzolas de tricu in sas carreras" + +"Nois, Anto'", ringratziamus pro s'onore chi sos Tzoroddos nos an fatu, e est aberu chi amus una puddedra bona massaja, onesta e bella. Abaidadila sa santichedda mea, ruja che focu, sana e forte". + +Tziu Antoni si l'at abaidada e at moidu sa conca pro cunfirmare chi fit de acordu cun tzia Maria. + +"L'apo pesada sacrificandemi sa bida teraca anzena, ma semper cun amore pro no li mancare nudda in sa domo. Totu sa mama, a lu bides? Ti l'amentas a Juanna, beru?. Si nch'est bolada in sa menzus pitzinnia. S'urtimu pensamentu, innantis de si ch'andare, est istadu pro sa pitzinna impessi naschida At cherfidu issa a li mutire Lussurza, pro pesare su babu." + +"Bastat Mari', finila! Non t'amentes tristuras in custa dies de cuntentesa. L'isco peri eo chi si Juanna fit istada cun nois, inoche, cras su sole aiat luchidu, isuliande sas nues". + +"Pero galu no m'as nadu, Anto' cale puddedru de sos Tzoroddos cheret facher a istallone de sa puddedra mea. Eo non bi so galu resessida a los distingher, paren uguales." + +"Pascale, Mari', su fizu mannu; Antiocu, su sicundu, no at s'edade de picare femina, ca galu no at fatu su sordadu." + +"Como, ja l'ischis Anto', non ti poto dare risposta sicura. Depo dimandare a Lussurza si est cuntenta. Podes torrare a fine chida, si non ti dispiachet." + +"Custu ja fit in contu. A facher su tratadore no est arte de zente impressida. Bi cheret passentzia. E eo nd'apo prus de su puddedru chi m'at mandadu. Ispero petzi chi sa risposta siat sa chi disizo. Beh! Como bos lasso in bona pache." + +Paris chi si ch'est andadu tziu Antoni, Lussurza totindunu si ch'est pesada, at imboladu su telarzeddu de su recramu, s'at postu sas manos in conca e at nadu, pranghende: + +"Ite mala sorte sa mea! Manna', eo so naschida in luna mala. No l'istimo a Pascale. Su coro meu est fertu dae tempus, ma non dae isse. Ite podimus facher? Eo no lu cherzo, manna'!" + +"E chie diat esser su chi t'at fertu?" + +"No mi dimandes. Non ti poto risponder. Sa birgonza mi cucuzat, como chi est bennidu tziu Antoni, petzi a su pensare a chie istimo. Manna', lassa a mie custu pesu." + +"Non podimus facher nudda, fiza mea! Nois non podimus seperare, semus seperadas. Su coro nostru non podet suspirare innantis de su tempus" + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Anunciant + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm,_ _ Comunicacio empresarial > Comunicacio > Publicitat_ + +_ _ + +______ + +_ca_ anunciant, m i f +_es_ anunciante +_en_ advertiser + +Definicions + +_. + +_____ + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Pessone fisica o giuridica chi sa publitzidade si realizat in s'interessu suo __ + +Su termine in sardu diat podere essere: _insertzionista_ + + + + +## Sa Carta de sa Limba Corsicana + +Custu cheret narrere chi b'at apidu un'impignu importante dae bandas de un'organu istatale, chi s'at a cuncretare mescamente cun s'oferta de cursos de limba pro sos traballadores publicos de setores diferentes, in manera particulare sos chi pertocant s'educatzione. In mesu de s'ateru, s'at a introduire s'usu de su corsicanu in sos cartellos de sos ufitzios de su CNFPT. Custa istrutura istatale no at firmadu perunu documentu simile in sos ateros territorios cun limba propia diferente dae su frantzesu. + +### + + + + +## Universidade de Casteddu + +In sa Facultade de Sientzias Politicas de Casteddu sunt istados presentados sos resurtados de su cursu de deretu de su traballu e de deretu sindacale in limba sarda. + +Su progetu , coordinadu dae su prof. Gianni Loy, ordinariu de Deretu de su Traballu, e realizadu cun su cuntributu de sa Provintzia de Casteddu, at cunsentidu in sos urtimos duos annos academicos s'isvilupu de un'initziativa chi singiat unu passu a dae in antis in s'impreu de sa limba sarda in ambitu academicu. + +Su Tzentru Istudios de Relatziones Industriales e unos cantos dotzentes de sas facultades de Sientzias Politicas e Giurisprudentzia sunt organizende infatis dae tempus seminarios e addovios in materia de deretu de su traballu e sindacale, impreende sa limba sarda comente limba veiculare e incaminende istudios supra de sa terminologia giuridica adotabile in limba sarda. Est istada finas publicada, pro narrere, sa tradutzione in sardu (variante limba unificada) de s'Istautu de sos Traballadores de su 1970. In prus, fiat giai cunsentidu a sos istudentes chi aerent fatu dimanda de sustennere s'esamene in limba sarda o de amaniare sa tesi de laurea in sa matessi limba . + +Cun custu progetu su sardu est intradu in sos cursos ufitziales de s'Universidade de Casteddu, permitende a s'istudente de detzidere a su cumintzu de s'annu si sighire s'insignamentu de Deretu de su Traballu in limba italiana o in limba sarda. + + + + +## Topònimos in sardu + +Dae carchi chida, in prus de 30 biddas de sa Provintzia de Nugoro, sunt presentes, in onzi intrada e essida, unos 180 cartellos cun su numene in sardu: Bortigale, Brevi, Biroro, Desulu, Durgali, Duarche, Fonne, Garteddi, Locula, Luvula, Macumere, Mamujada, Uliana, Ortzai, Onanie, Oniai, Onieri, Orane, Oroteddi, Osidde, Pasada, Silanos, Thiniscole, Otzana, Sa Calita, Santa Luchia, Santu Juanne de mare. + +Est su resurtadu de unu prozetu finantziadu dae sa Leze 26/97 de sa RAS e amaniadu dae s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa Provintzia de Nugoro diretu dae Diegu Corraine, pro torrare su numene in sardu a sas biddas nostra. Sa Leze 26 ma finas sa leze 482/99 de s'Istadu previdet sa possibilidade de torrare a su toponimu (numene de su logu) in sardu. + +De sas 50 comunas de sa Provintzia, petzi in una bindighina de biddas su numene in sardu fiat zustu, e currispondiat a sa pronuntzia ufitziale: Orosei, Gavoi, etc. In sas ateras, su numene non currispondiat a sa pronuntzia bera e locale. Pro custu su prozetu "Sa bidda mea in sardu" a collidu a pare in unu annu de chirca e de istudiu su numene comente est pronuntziadu in su logu, comente resurtaiat in sos documentos istoricos, e comente s'Aministratzione comunale disizaiat chi esseret resurtadu in su cartellu. Petzi a pustis chi onzi Comuna at istabilidu su numene zustu e sa manera de l'iscrier, cun una delibera aposita pro onzi Comuna, sunt istados fatos sos cartellos e postos in onzi intrada e essida. + +"Sa bidda mea in sardu" est unu prozetu pilota, su primu, pro torrare sa limba sarda a s'ufitzialidade. Cun resurtados positivos, si est beru chi in onzi bidda, sa zente at apretziadu meda s'idea de dare ufitzialidade a sa limba sarda. + + + + +## Defensa pressionant + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm,_ _ Esports > Esports de pilota_ + +_ _ + +_______ + +_ca_ defensa pressionant, f +_es_ defensa en presion +_es_ pressing +_fr_ pressing +_en_ pressing + +Definicions + +_______ + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Sistema de difesa chi cunsistit in sa marcadura astrinta, dae bandas de unu numeru determinadu de difensores, de unu numeru determinadu de atacantes de s'iscuadra inimiga__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _difesa in pressione_ o petzi _pressione_ + + + + +## Consultas soveranistas in Catalugna + + + + +## Molto + +Su progetu MOLTO, chi est finantziadu dae sa UE cun 2,3 milliones de euros, at a creare un'istrumentu de tradutzione chi s'at a podere iscarrigare in forma gratuita. Su primu prototipu at a essere disponibile in lampadas de su 2010 e at a includere 13 idiomas de s'Unione (su catalanu e 12 de sas 23 limbas ufitziales de sa UE), in prus de su norvegesu e de su russu. + +MOLTO (Multilingual Online Translation) faghet parte de su setore de Tecnologias de s'informatzione e de sa comunicatzione de su 7u Programma cuadru de sa UE e s'at a congruire in su mese de freargiu de su 2013. Bi partetzipant istudiosos e entes de 5 paisos europeos, in mesu de sos cales b'est sa "Universitat Politecnica de Catalunya", e sunt coordinados dae s'Universidade de Goteborg (Isvetzia). + +Cun custa aina noa si cheret isvilupare un sistema dotadu de normas grammaticales, cun s'intentu de evitare sos errores de tradutzione fatos dae sos istrumentos chi bi sunt como, e permitere una tradutzione prus pretzisa e automatica de sos testos. MOLTO previdet de incorporare sa tradutzione de sa didatica matematica e de su patrimoniu culturale, e isperat de ismanniare su numeru de limbas in su tempus venidore. + +## + +## + + + + +## Sa bida est amore + +Memoria istorica de su sardu - 12 + +__ + +_"O zente de Sardinna; si ti restat carki pacu de tempus, non ti l'istes pessande, leghetilu custu libru, ube appo kerfiu cullire s'ammentu de sa bida de sos Jajos e Jajas nostras, ki sunu bivios amande a Deus e osserbande sa Lezze sua. Issos sunu bivios cuntentos e no los assustrabana ne sa povertade, ne su traballu ki fakiana cada die. No li pariat beru de biere sos fizos creschende, traballantes ke a issos e ki su coro prenu de allegria. No siat puru ki b'erene appiu furas e discordias, si binde issiat a campu calicuna s'adoperaban sos atteros a los azzudare a rimediare, e a perdonare. Kircamus de los connoschere, e de isckire custos tempos, ki forzis imparamus de nos cuntentare de sa condizione nostra e amus kircare de bivere nois puru in pake e cuncordia ki sos ki podimus avvicinare'._ + +_B'at pagu de agiunghere a custa presentada de "Sa bida est amore", libru iscritu in limba sarda dae Frantzisca Cambosu e publicadu in su 1982 dae sas Edizioni Cantagalli de Siena. Est un'istoria ambientada in Nugoro a cumintzos de su Noighentos, chi tenet comente filu cundutore sas bidas, in antis parallelas e a pustis intritzidas a pare in su matrimoniu, de Rosaria e Predu. A furriu de custas bidas b'at mamentos de serenidade (su messongiu, sa bocadura de su mele...) e avenimentos tragicos (sa gherra de su bindighi- degheoto, s'epidemia de ispagnola...). _ + +_ In sa prima issena de su libru, sa gente si riunit in una domo pro narrere su rosariu, eventu in su matessi tempus religiosu e comunitariu._ + +_ _ + +_ _ + +_Nugoro, su duos de maju de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +Rosaria s'est fatta manna e poderosa e sa zoventude creskete chin issa cada die; ata sikiu a faker sempere sa matessi bida: fainas in dommo e traballu in campu; s'est fatta devota manna; cando b'at lascura si piccat s'uffissiu e leghet; a s'ora de sa funzione est sa prima a arribare in Cresia, e at imparau a mente su pesperu e sa nobena de su Carmene. In dommo sua, cuminzande sa Caresima, si nata su Rosariu a denotte, dae bida in bida; cussu est istau un obbriku chi non s'est postu mai a banda. + +Sos pizzinnos, su sero, ki no iskian itte ispedientare e ube colare s'ora, lis pedian sa campanedda, e gai si gherraban: s'unu, ca la keriat s'unu; e s'atteru, ca la keriat s'atteru. Tuccan paris in sos bikinaos, sonande e issurdande su loccu, bokinande a tottu gorga: "A su rosariu, a dommo de ziu Totoni. A su rosariu!". Faken de tottu pro s'addobiare kin atteras troppas de pizzinnos, ki sun fakende su mattessi impreu, muttinde sa zente pro su rosariu ki si nat in atteras dommos, e gai an manera de s'irghirrimiare. Appustis de una paia de istrumpas, ke ghiran aibe arrancaos e ispilurzios, ki paren astores. Su dovere est fattu, e fattu kin meritu. + +In sa cukina si fullian tottus a una banda, supra de un'istoiedda, ma non b'istan, e cussa est s'iscusa de s'ispinghere e de sikire a irgherrimiare, finzas a ki li bocan de capu, ca sunu istraccos. A pacu a pacu arriban sas bikinas, kin sos iscanneddos de ferula in manos e si sedin a inghiriu de su fokile, ki est in mesu dommo. B'at unu truncu mesu alluttu: sas limbas de frama ki bocat andan comente las ispinghet su bentu, ki intrat dae sa janna, aperta pro lassare issire su fummu e una parte essit dae sa janna, aperta pro lassare issire su fummu e una parte essit in sa coperta ki est in d'unu trettu kene incannada, ne interrazzada. Nata sa zente, intrande: "Ave Maria". Sas atteras risponden: "Grassia prena!". + +"Istanotte semus in medas, fakie locu ca non b'istamus!". + +"Bi depimus istare! gai b'istemus in su Kelu!". + +"Tambene! Finzas chin prus pacu nos diamus cuntentare!". + +Urtima intrat zia Luisa, sa turpa; ke la battit una netta a manu tenta; la faken sedere in d'unu iscanneddu artu, ca sas ancas suas non pinnican prus! + +"Deus bos bardet, paries in medas! Kissai ki rispondazas tottus, ca gai s'irbodiat su prugatoriu!" + +E Rosaria, furriandesi a sos pizzinnos: "Bois a b'azes agguantare a ke lu narrer intregu?". + +"Bae ki agguantamus!" - "Tando su premiu est sicuru!". + +Zia Luisa, chi de Rosarios nde nat notte e die, ca cussa, kin su filonzu, est sa faina sua, filare e precare, cuminzat, sinnandesi in kerbeddos, in bucca e in coro: "Perisinnale de sa santa Ruke, in numen de su Babbu, de su Fizu, de s'Ispiridu Santu, in sa mente, in sa bucca e in su coro". Nande gai s'at fattu sas tres Ruches. + +Su Rosariu at cuminzau lenu lenu e seriu, finzas ca b'est in mesu ziu Totoni, ki no est in cherta 'e brullas. Carki iscaccalliu no mancat, ma est derettu arrimau. + +Appustis d'unu pacu, sos minores, ki non poden mai mancare, pinnican sa conchedda e ke sun in su mundu de sa beridade. + +Sos bakianos sinke sun settios allarghittu, pro lassare su locu a sar feminas in s'oru de su focu. Prima si sun ammutricaos tando ana cuminzau a rispondere. + +Cando su Rosariu fit belle 'e finiu, s'intendet in su gutturu sa pesada de una cantone! "Arrimamus! - nat Rosaria - e issimus a lis ponnere manu, a cussas caras de poleddu, ki non connoschene ne tempus ne resone! mala fazza juken, pro si ponnere a cantare in caresima! "Assettiae que - nat sa mama, biendelos tottu bulluzaos - Lis diat Deus a issos puru luke e connoskimentu!" + +E ziu Totoni: "Ana essere zovaneddos campagnolos ki no iskin mancu proitte bi sun in su mundu". + +Sos zovanos ki fini inintro 'nde piccan sa difesa, kerende in coro issoro de poder issire kin issos a cantare e: "Itte male b'ata pro issire a cantare, senza fakere male a nemmos?". + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Traballu salariadu e capitale + +Memoria istorica de su sardu - 13 + +__ + +_S'iscoberta de sa fortza de traballu; sa determinatzione de su salariu, de sa natura de su capitale e de su valore e preju de sas mercantzias; s'analisi de sas relatziones intre su traballu salariadu e su capitale: custos sunt sos elementos chi formant sa base de sa critica a sa sotziedade burghesa chi Marx faghet in s'istudiu "Traballu salariadu e capitale". _ + +_S'urtima editzione de su libru in limba originale est essida postuma in 1891, cun una premissa e unas cantas notas de Friedrich Engels. In su 1982 su libru est essidu in limba sarda, bortadu dae Diegu Corraine e publicadu dae sas Editziones de Sardigna. Est un'atera mustra chi in sardu si podet tratare cale si siat argumentu, sena cumplessos de inferioridade cun peruna atera limba._ + +_In custas rias chi bos propongio Karl Marx esponet su programma de s'opera sua, individuende sas linias ghia de su traballu._ + +_ _ + +_ _ + +_Nugoro, su duos de maju de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +Como, a pustis chi sos chi nos leghen an bidu creschende sa gherra de classe, in su 1848, in formas politicas colossales, est tempus de intrare prus a fundu in s'ite sun sas relatziones economicas chi sun su fundamentu tantu de s'esistentzia de sa burghesia e de su dominiu suo de classe, cantu de s'iscraitudine de sos operajos. + +In tres grandu capitulos amus a esponner: 1) sa relatzione tra su traballu salariadu e su capitale, s'iscraitudine de s'operaju, su dominiu de su capitalista; 2) sa decadentzia inevitabile de sas classes burghesas medias e de sa chi, in su sistema de como, mutin classe de sos massajos; 3) s'asservimentu cumertziale e s'isfrutamentu de sas classes burghesas de totu sas natziones europeas dae parte de su tiranu de su mercadu mundiale, s' _Inghilterra_ . + +Amus a fagher su possibile pro esponner totu in forma crara e populare, chene presuponner sa connoschentzia mancu de sos cuntzetos prus elementares de s'economia politica. Nos cherimus fagher cumprender dae sos operajos. Mescamente ca, supra de sas relatziones economicas prus elementares, in Zermania b'at sa peus innorantzia e cunfusione de cuntzetos, comintzande dae sos difensores patentados de sas cunditziones esistentes fintzas a sos _sotzialistas meraculistas_ e a sos _zenios politicos chi nemos cumprendet_; in s'iscanticheddada Zermania b'at prus zente de custa casta chi non babos de sa patria. + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Aigua bidestil·lada + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm,_ _ Quimica > Quimica analitica_ + +_ _ + +________ + +_ca_ aigua bidestil*lada, f +_es_ agua bidestilada +_en_ redistilled water + +Definicions + +________ + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Abba chi at tentu duas distillatziones pro otennere unu gradu de puresa prus mannu de su de s'abba distillada normale__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _abba redistillada _ o finas _abba torrada a distillare _ + + + + +## Molto + +Su progetu MOLTO, chi est finantziadu dae sa UE cun 2,3 milliones de euros, at a creare un'istrumentu de tradutzione chi s'at a podere iscarrigare in forma gratuita. Su primu prototipu at a essere disponibile in lampadas de su 2010 e at a includere 13 idiomas de s'Unione (su catalanu e 12 de sas 23 limbas ufitziales de sa UE), in prus de su norvegesu e de su russu. + +MOLTO (Multilingual Online Translation) faghet parte de su setore de Tecnologias de s'informatzione e de sa comunicatzione de su 7u Programma cuadru de sa UE e s'at a congruire in su mese de freargiu de su 2013. Bi partetzipant istudiosos e entes de 5 paisos europeos, in mesu de sos cales b'est sa "Universitat Politecnica de Catalunya", e sunt coordinados dae s'Universidade de Goteborg (Isvetzia). + +Cun custa aina noa si cheret isvilupare un sistema dotadu de normas grammaticales, cun s'intentu de evitare sos errores de tradutzione fatos dae sos istrumentos chi bi sunt como, e permitere una tradutzione prus pretzisa e automatica de sos testos. MOLTO previdet de incorporare sa tradutzione de sa didatica matematica e de su patrimoniu culturale, e isperat de ismanniare su numeru de limbas in su tempus venidore. + +## + +## + + + + +## Eja de abrile + +## + +Est in sas librerias: Koine, Messaggerie Sarde, Mondadori, Odradek de Tatari; San Paolo, 900, Mondadori de Nugoro; Cuec, Fahrenheit, Murru, Il Bastione, Mondadori (Aer. Su Masu) de Casteddu. + + + + +## Mapes Vius + +Su situ informaticu, chi contat cun sa collaboratzione de su Dipartimentu de sa Cultura de sa Generalitat de Catalugna, cunsentit de consultare cale si siat limba moende dae una area geografica o dae unu numene determinadu. De cada una de sas limbas de su mundu si podet otennere un'ischeda cun sos datos de base agiornados. + +Mapes Vius est fatzile a l'impreare e duncas est una aina pratica a beru in su setore educativu, siat pro sos professores, siat pro sos alunnos. + +Su portale est bortadu in 18 limbas. Essint 1.000 limbas documentadas e 800 limbas cartografadas, a manera chi est rapresentadu prus de su 96% de sa populatzione mundiale . + + + + +## Sistema wiki + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm,_ _ Informatica > Programari_ + +_ _ + +_________ + +_ca_ sistema wiki, m +_es_ sistema wiki +_fr_ systeme wiki +_en_ wiki system + +Definicions + +Notes + +_________ + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Sistema de creatzione de documentos interconnetados a Internet cun sa collaboratzione de unu grupu de pessones chi podent agiunghere paginas noas o modificare sas chi bi sunt__ + +Su termine in sardu podet essere gai etotu: _sistema wiki_ + + + + +## L'uomo di parole + +_Tradutzione: _Franco Brioschi_ +Editore: _Einaudi_ +Data de Publicatzione: _1989_ +Collana: _Einaudi Paperbacks n°191_ +ISBN: _8806114883_ +Pazinas: _XII-295_ +Preju: _Euro 23,24_ +_ + +Custu libru si proponet de crarire unas cantas chistiones in contu de sa relatzione intre su limbazu e s'omine. +Cumintzat amustrende chi totu sa sotziedade nostra est basada subra de una rete de informatziones, dimandas e ordines, chi sunt fundados subra de su limbazu: nois semus omines fatos de paraulas. Ma custa relatzione intima nostra cun su limbazu est curiosa ca nois totus ischimus impreare a su nessi una limba, ma ischimus pagu e nudda subra de cussas facultades familiares e cuotidianas chi sunt propias de su limbazu. No ischimus comente funtzionant, e no ischimus, in intre de su limbazu ite nos apartenet dae semper e ite imbetzes acuisimus cun su tempus e sas esperientzias. + +Claude Hegege, chi est linguista e finas poliglota, est pessone cualificada meda pro nos introduire in custas chistiones e nos inditare cale podet esser sa teoria prus zusta pro cumprender sa cumplessidade de sa limba, cales facultades donat su limbazu a s'omine e cales cuntributos donat sa linguistica pro azuare a progredire in sa connoschentzia de s'omine e de sas possibilidades umanas. + +De importu mannu, a bisu de s'autore, est finas su raportu de su limbazu cun sas sientzias umanas, chi sunt totus fundadas subra de s'impreu de una limba. Su meritu prus mannu de s'opera diat a esser, segundu sas retzensiones prus reghentes, chi aunit s'esperientzia manna de s'autore (Claude Hagege connoschet prus de 50 limbas) e teorias linguisticas rafinadas cun s'elementaridade de su limbazu e una sintesi limpida. + +L'uomo di parole at tentu in Frantza fortuna manna, finas intre sos profanos de sa materia chi l'ant zuigadu discansosu meda. Sos linguistas matessi l'ant tentu in contu mannu pro esser un'opera rivolutzionaria in materia de teoria de su limbazu, un'opera chi s'aberit a medas disiplinas diferentes ma semper ligadas a s'osservatzione linguistica. + +Claude Hagege est "Directeur d'etudes" in s' "École Pratique des Hautes Etudes" de Parizi, e faghet parte de su Laboratoriu de limbas de su CNRS. Sas chircas suas l'ant fatu zirare meda in totue, in Àfrica, in Otzeania, in Tzina, e in sas riservas indianas de America. Isse est autore de una deghina de operas sientificas, comente _La grammaire generative _(1976), _La phonologie panchronique _(1978) e _La structure des langues _(1982). + + + + +## Su TERMCAT crompet 25 annos + +Bintichimbe annos a como sa Generalitat de Catalugna e s'Institut + +d'Estudis Catalans ant creadu su Tzentru de Terminologia TERMCAT, cun sa finalidade de + +coordinare e promovere sas atividades terminologicas in limba catalana. Dae su 1994 + +su TERMCAT est unu cunsortziu formadu dae sas duas istitutziones fundadoras e dae su + +Consorci per a la Normalitzacio Linguistica. + +In custos 25 annos su TERMCAT at fissadu prus de 6.200 termines noos in catalanu , che a + +_ + +programari_, _podcasting_, _coixi de seguretat_, _marxandatge _o _xauarma_. + +Su Tzentru at finas publicadu 500 operas terminologicas siat in pabiru siat in linia, che a su + +_ + +Lexic multilingue de la industria _(13.000 termines ), su _Diccionari general de l'esport + +_ + +(11.000 termines) o sa ghia metodologica _La definicio terminologica_, totas tres publicadas de reghente. + +Su TERMCAT proponet unu servitziu de consultas in linia, su Cercaterm, + +chi tenet prus de de 25.000 usuarios registrados, e unu servitziu de discarriga libera de + +produtos terminologicos dae su situ informaticu suo (www.termcat.cat). + +S'atividade isvilupada dae su TERMCAT implicat non solu s'atividade colletiva de sos linguistas, + +ma finas sa de sos ispetzialistas in totu sos campos de sa connoschentzia, dae sa neurosientzia a sa + +gastronomia, colende in ambitos diferentes che a sa tecnologia, s' economia o + +s'isport. E tenet finas un'essida internatzionale, ca su Tzentru, dae cando l'ant creadu, + +leat parte in sas retes europeas e mundiales relatzionadas cun sa limba e cun sa terminologia. + +Sos bintichimbe annos cointzident cun s'otenimentu de sa tzertificatzione ISO 9001:2008 de + +sistemas de gestione de sa calidade, chi reconnoschet s'impignu de su TERMCAT + +pro s'innovatzione e su megioru continuu cun sa finalidade de impulsare su progressu de sa limba + +catalana in sos ambitos catalanu e internatzionale. + + + + +## Su catalanu est avantzende + +B'at noas bonas pro sa limba catalana, si tenimus contu de s'istudiu chi sa Generalitat de Catalunya at presentadu a propositu de usos linguisticos e gioventude, chi collit unas cantas rilevatziones de sa "Secretaria de Joventut" e de sa "Secretaria de Politica Linguistica", e las cumbinat cun s'analisi calitativa de datos otentos cun intervistas e dibatidos de grupu. + +Ateros datos de importu sunt sos chi faghent riferimentu a su cuntzetu de " ibridatzione linguistica", est a narrere, s'impreu abituale de limbas diferentes. In custa parte, s'istudiu congruit chi sa gioventude est su setore de sa populatzione chi prus usat in manera indistinta su catalanu e su castglianu , e duncas " benefitziat e incrementat s'usu de su catalanu". + + + + +## Su TERMCAT crompet 25 annos + +Bintichimbe annos a como sa Generalitat de Catalugna e s'Institut + +d'Estudis Catalans ant creadu su Tzentru de Terminologia TERMCAT, cun sa finalidade de + +coordinare e promovere sas atividades terminologicas in limba catalana. Dae su 1994 + +su TERMCAT est unu cunsortziu formadu dae sas duas istitutziones fundadoras e dae su + +Consorci per a la Normalitzacio Linguistica. + +In custos 25 annos su TERMCAT at fissadu prus de 6.200 termines noos in catalanu , che a + +_ + +programari_, _podcasting_, _coixi de seguretat_, _marxandatge _o _xauarma_. + +Su Tzentru at finas publicadu 500 operas terminologicas siat in pabiru siat in linia, che a su + +_ + +Lexic multilingue de la industria _(13.000 termines ), su _Diccionari general de l'esport + +_ + +(11.000 termines) o sa ghia metodologica _La definicio terminologica_, totas tres publicadas de reghente. + +Su TERMCAT proponet unu servitziu de consultas in linia, su Cercaterm, + +chi tenet prus de de 25.000 usuarios registrados, e unu servitziu de discarriga libera de + +produtos terminologicos dae su situ informaticu suo (www.termcat.cat). + +S'atividade isvilupada dae su TERMCAT implicat non solu s'atividade colletiva de sos linguistas, + +ma finas sa de sos ispetzialistas in totu sos campos de sa connoschentzia, dae sa neurosientzia a sa + +gastronomia, colende in ambitos diferentes che a sa tecnologia, s' economia o + +s'isport. E tenet finas un'essida internatzionale, ca su Tzentru, dae cando l'ant creadu, + +leat parte in sas retes europeas e mundiales relatzionadas cun sa limba e cun sa terminologia. + +Sos bintichimbe annos cointzident cun s'otenimentu de sa tzertificatzione ISO 9001:2008 de + +sistemas de gestione de sa calidade, chi reconnoschet s'impignu de su TERMCAT + +pro s'innovatzione e su megioru continuu cun sa finalidade de impulsare su progressu de sa limba + +catalana in sos ambitos catalanu e internatzionale. + + + + +## Su gaèlicu iscotzesu + +Su gaelicu iscotzesu, gai comente su catalanu, su bascu, su galitzianu e su gallesu, est una limba chi, chene essere ufitziale in s'Unione Europea, tenet unu tzertu reconnoschimentu, mescamente pro su chi pertocat sas comunicatziones intre sos tzitadinos e sas istitutziones che a su Cunsigiu Europeu, in ue b'est su deretu de utilizare e retzire rispostas in custa limba. + + + + +## Màniga ratpenat + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm,_ _ Industria > Industria textil > Confeccio_ + +_ _ + +__________ + +_ca_ maniga ratpenat, f +_es_ manga murcielago +_fr_ manche chauvesouris +_en_ batwing sleeve +_en_ dolman sleeve + +Definicions + +__________ + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Maniga de bestire de femina, tipu giaponesu, ampra meda in su suircu__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _maniga alipedde_ + + + + +## Su reconnoschimentu vocale de s'euskera + +Su sistema de tradutzione automatica permitet de cunvertire su faeddu de unu locutore in una limba a testu in un'ateru faeddu. Traduit su faeddu ( in ispagnolu o in euskera, in origine) in 2 o 3 idiomas in forma simultanea in essida (euskera, ispagnolu e inglesu). Custa aplicatzione informatica est naschida pro more de sas netzessidades imprenditoriales de su grupu Ametzagaiña Software Production, su cale at dadu logu a s'isvilupu de una linia innovadora de istudiu de sa tradutzione automatica, de agiunghere a sas ateras tecnologias de sa limba in sa Facultade de Sientzia e Tecnologia. + +S' importantzia de custu istudiu de Alicia Perez istat in su fatu chi est basadu in metodos istatisticos e non in regulas, comente si faghet traditzionalmente. In prus, su programma informaticu agiuat a integrare sa sintassi de s'euskera, diferente a beru dae sos ateros idiomas, e gai etotu sa morfologia rica de custa limba. + +Su programma l'ant aprontadu istudiende mustras comparadas intre testos in euskera e in ispagnolu, pro agatare solutziones de rendimentu otimu . Moende dae custu, ant estraidu regularidades cun metodos istatisticos, e custu at permissu de leare in cunsideru non su lessicu ebbia ( su trasferimentu dae un'idioma a s'ateru ) ma finas sa sintassi, est a narrere sad diferentzias in s'ordine de una frase. + +Su reconnoschimentu continuu de su faeddu, indipendente dae su locutore, cun unu vocabulariu ricu e grammaticas naturales, est una de sas dificurtades prus mannas in su campu de s'intelligentzia artifitziale Sos sistemas de tradutzione automatica, (est a narrere, sistemas cun capatzidade de pertzetzione, aprendimentu , arresonamentu e comunicatzione) sunt una tarea in sa cale confluint disciplinas diferentes aberu, chi andant dae sas matematicas aplicadas a sa psicologia cognitiva. + + + + +## Interconnexiò + +_Dae su situ de su Termcat de Barcelona, Cercaterm,_ _ Telecomunicacions > Telematica_ + +_ _ + +___________ + +_ca_ interconnexio, f +_es_ interconexion +_en_ interconnection + +Definicions + +___________ + +_Sa definitzione in sardu diat podere essere: _Connessione intre duos o prus de duos dispositivos chi permitet sa comunicatzione intre elaboradores, retes de elaboradores o atretzaduras terminales de s'usuariu__ + +Su termine in sardu diat podere essere: _interconnessione_ + + + + +## Su giru de s'Europa pro sas limbas + +18.000 chilometros, 24 Istados e una sessantina de limbas minorizadas. Sunt custos sos numeros e su progetu personale de Emmanuel Le Merlus, unu bretone apassionadu de britzicheta e presidente de s'assotziu _Unidos in intro de sa Diversidade Linguistica_, chi pagas dies a como at moidu dae Pondi (Pontivy), in Bretagna, chirru a sa Cornovaglia, chi est sa prima firmada de unu periplu chi l'at a giughere, durante un'annu, peri sa majoria de sos paisos de su continente europeu in ue b'at natziones sena Istadu e comunidades linguisticas minorizadas. + +A pustis de aere visitadu sa Cornovaglia, su Galles, s'Irlanda e s'Iscotzia, Le Merlus at a viagiare in Frisia, a pustis in sa penisula iscandinava. In sos meses chi b'at prus fritu, e a pustis de aere visitadu su bonu de s'Europa de su Nord e de s'Est , previdet de arribbare a sas natzxones de su Sud de su cointinente, cun Corsica, Catalugna e Galitzia. In totu custos logos su tziclista bretone s'at a addoviare cun pessones e organizatziones ligadas a sa defensa de sa limba. + +Cun custa initziativa, Le Merlus cheret faghere una campagna in favore de sa diversidade linguistica in totu su continente, e faghere connoschere in custa manera sa realidade de su populu bretone. + + + + +## Sa limba sarda comente produtu + +"Sa limba comente produtu". Est custu su tema de s'addoviu chi b'est istadu in Montresta su 12 de lampadas, in s'ambitu de sa de tres editziones de "Duas Dies pro sa limba", cuidada dae s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa bidda. Eja, ca sa limba sarda cheret bendida, apuntu, che a unu "produtu", mustrende*la a sa gente in sa megius manera possibile. E tando Gianfranca Piras, responsabile de s'Ufitziu, at faeddadu de istrategias calibradas subra de sa connoschentzia de sos consumidores, crarende chi tocat a "piscare in ue b'est su pische", cun sa cussentzia chi costat ses bias de prus a otennere unu cliente nou chi no a nde mantennere unu betzu. Tando est intervennidu Nicola Cantalupo, consulente pro sa progetatzione culturale e linguistica, chi at fatu una analisi de su mercadu de sa limba (cun su 68 pro chentu de sas pessones chi tenet una cumpetentzia ativa, su 29 pro chentu chi tenet una cumpetentzia passiva e su 3 pro chentu chi no nde tenet nudda), individuende sas tres categorias de sos "istrangios", de sos "sardos sena de sardu in domo" e de sos "sardos cun su sardu in domo", e crarende chi b'at isetos diferentes a segunda chi una pessone non tengiat cumpetentzia peruna, o siat unu "passivante simbolicu", o unu "ativu simbolicu", o unu "ativu funtzionale". Non podiat mancare, in custu cuntestu, un'interventu subra de sa psicologia de su cumportamentu de su comporadore, e di custu si nd'est interessadu Enricu Trogu, laureadu in psicologia e istudiosu de limbas e protzessos interculturales, chi, moende dae sos insingiamentos de Freud, at fatu una distintzione intre pulsiones conscias, subconscias e inconscias, e at faeddadu de una teoria noa tzentrada in su cliente, chi tenet contu de su fatu chi in sos cumportamentos umanos b'at semper unu versante de irratzionalidade e de isseberos pagu ispricabiles. In fines, Antoni Dettori, espertu de consulentzia, at coordinadu sos laboratorios: tres grupos de partetzipantes ant fatu una casta de giogu de partes, in ue cadaunu teniat una funtzione particulare (sindigu, retore, responsabiles de sa pro loco, de sa consulta de sos giovanos e de unassotziu culturale) e totu paris ant cuncordadu unu progetu pro sa difusione de sa limba sarda in sa comunidade, illustrende pustis custu progetu a sos ateros partetzipantes. + + + + +## Gramsci e sa chistione meridionale + +Memoria istorica de su sardu - 14 + +__ + +_Pro Gramsci sa "chistione meridionale" no est unu problema economicu e/o sotziale ebbia. Est finas unu tema politicu e istoricu. Politicu ca pertocat una serie de optziones istrategicas chi interessant totu sa politica italiana. Istoricu non solu ca sas origines suas nche torrant meda in dae segus in su tempus, ma finas ca at singiadu pro su tempus coladu s'istoria de s'Italia e dae sa solutzione sua dipendet su tempus venidore._ + +_Custu argumentu est isvilupadu in manera pretzisa e puntuale in s'istudiu "Alcuni temi della questione meridionale", publicadu pro sa prima bia in Parigi in su mese de ghennargiu de su 1930 in "Lo Stato operaio" e pretzedidu dae custa nota: "Nel 1926 nei mesi che precedettero immediatamente il suo arresto, il compagno Gramsci preparava la pubblicazione di una rivista ideologica del nostro partito. La questione meridionale sarebbe stata da lui esaminata nei primi numeri della rivista in una serie di articoli che egli aveva ormai pronti e che lesse ad alcuni compagni della Centrale del partito. Pubblichiamo oggi uno di questi articoli, cosi come e venuto in nostro possesso, dopo mille vicende. Lo scritto non e completo e, probabilmente, sarebbe stato ancora ritoccato dall"autore qua e la..."_ + +_In unu maniscritu de annos medas a como, "fattu e currezidu in s' '84, torradu a bider in s' "85", comente si leghet in s'agabu, b'est sa tradutzione in limba sarda de custu traballu de Gramsci._ + +_ _ + +_ _ + +_Nugoro, su 26 de lampadas de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +Unas cantas allegas de sa chistione meridionale + +S'idea de iscrier custas notas nos l'at dada sa pubblicassione, in il "Quarto Stato" de su 18 de capidanni, de un'articulu subra de su problema de su Mesudie, firmadu Ulenspiegel, chi sa redassione de sa rivista at fattu cuminzare ind'una manera chi faghet meda a rier. Ulenspiegel dat sa notissia, in s'articulu sou, de su libru rechente de Guido Dorso (La rivoluzione meridionale, Torino, edit. Piero Gobetti, 1925), e narat de su parrer chi Dorso at dadu a propositu de sa cara chi su partidu nostru est dende a sa chistione meridionale; in su comintzu, sa redassione de il "Quarto stato", chi si proclamat formada dae "zovanos chi connoschen _perfettamente_, in sas _lineas generales_ (sic) suas su problema de su Mesudie, ghettat boghes nende chi non si poden reconnoscher 'meritos' a su partidu comunista. E fintzas a como non b'at nudda de malu; sos zovanos de cussa zenia an, ind'onzi tempus e ind'onzi logu, fattu supportare a su papiru atteru che custos parrerres e protestas chena chi su papiru si li borterat contra. A pustis, pero, custos "zovanos" azunghen testualmente : << No amus ismentigadu chi sa formula magica de sos comunistas torinesos fit: partire su latifundu interi sos proletarios de sas campagnas. Custa formula est totu su contrariu de una visione sana e realistica de su problema meridionale. >>. E inoghe toccat de ponner sas cosas a postu, ca de << magicu>> b'est solu sa cara manna e su dilettantismu pizu-pedde de sos ' 'zovanos' iscrianos' de il "Quarto Stato". + +Sa << formula magica>> si l'an imbentada issos. E si bidet chi sos 'zovanos' de il "Quarto stato" tenen abberu in pagu cunsideru sos intellettualissimos lettores issoro, si s'atrivin, cund'una isfrontadesa limbuda tantu manna, a ponner gai a sutta in supra sa beridade. Mi, infattis, unu cantu de l ' "Ordine nuovo" (numeru de su tres de ghennarzu de su 1920) in su cale est nadu in pagas paraulas su parrer de sos comunistas torinesos: + +< Sa burghesia tramuntanina at postu a jubu s'Italia mesudiale e sas Isulas, e nd'at fattu colonias de isfruttamentu; su proletariadu tramuntaninu, riscattendesi dae s'iscravidudine de su capitalismu, at a emancipare sos miliares e miliares de massajos mesudiales suttammissos a sas bancas e a s'industrialismu parassitariu de su Nord-Italia. Sa torrada a bida, economica e pulitica, de sos masssajos non cheret chircada in su de partire sos terrinos male traballados o chena traballados pro nudda, ma in sa solidariedade de su proletariadu industriale, su cale tenet bisonzu, dae parte sua, de sa solidariedade de sos massajos, su cale at s'interessu chi su capitalismu non torret a nascher economicamente dae sa propriedade terriera, e at s'interessu chi s'Italia mesudiale e sas Isulas non diventen una base militare de sa cotrarevolussione capitalistica. Appoderende su controllu de sos operajos in s'industria, su proletariadu at a torrare s'industria a sa produssione de macchinas agriculas pro sos massajos, de istoffa e de carzamenta pro sos massajos; at a impedire chi, infattu, s'industria e sas bancas isfruten sos massajos, e los ponzan, comente iscravos, a tentare sas cassafortes issoro. Boghendeche s'autocrazia dae sas frabicas, destruende s'apparadu opprimidore de s'Istadu capitalisticu, fundende s'Istadu operaju chi ponzat sos capitalistas a su jubu de sa leze de su traballu utile, sos operajos an a truncare totu sas cadenas chi prenden su massaju a sa miseria sua e a su disisperu sou; fundende sa dittadura de sos operajos, aende in podere sas frabicas e sas bancas, su proletariadu at a impreare sa possa ismisurada de s'organizassione de s'Istadu pro amparare sos massajos in sas gherras insoro contra a sos meres, contra a sa natura, contra a sa miseria; at a fagher creditu a sos massajos, at a fundare sos sotzios cooperativos, at a garantire sa seguresa de sas pessones e de sos benes contra a sas malefattias de sos bardaneris, at a fagher sas operas pubblicas pro torrare a limpiu sas campagnas. At a fagher totu custu ca est in s'interessu sou fagher crescher sa produssione agricula, est in s'interessu sou aer e mantenner sa solidariedade de sos massajos, est in s'interessu sou torrare sa produssione industriale a traballos utiles de paghe e de amistade tra sa tzitade e sa campagna, tra s'Alta e sa Bass'Italia>>. + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Impressiones de unu biazu de istùdiu in Sardinna + +(8-14 martzu 2006) + +Sa classe subra de rodas +Bintiduas parigas de ogros abaidaiant cun atentzione dae sas bentaneddas de su postale casteddarzu chi fiat bennidu a nos nche leare in Terranova: su premiu in paliu pro sos chi diant aer agatadu sos primos toponimos chi inditarent su passazu dae su territoriu de sos dialetos "gadduresos" a cussu de sos dialetos "logudoresos", diat esser istada una chena sarda tipica. + +Cun custu disafiu linguisticu in su postale intre Terranova e Casteddu, su professore Koch de s'universidade de Tubingen (Zermania) aiat inauguradu su chi diat esser devennidu su palcosenicu pro una serie longa de relatziones subra de sa limba, sa literatura e sa cultura sarda, fatas dae sos istudiantes tedescos pro preparare sos cumpanzos de istudiu issoro a su programa linguisticu-culturale de su biazu. + +Custu programa, ideadu dae sos professores Peter Koch e Franz Penzenstadler e dae sa dotora Sarah Dessi-Schmid pro dare a sos istudiantes s'ocasione de bider in sa realidade su chi lis aiant insinnadu in antis in Zermania, fiat de sos prus atuales intre una bisita turistica e s'atera, deviant addoviare, in numene de s'istandardizatzione linguistica, unos cantos intre sos sustenidores prus noidos de sa limba sarda. + +Sas tapas sientificas +Su primu addoviu linguisticu nostru fiat istadu sa mesa tunda cun sos professores Eduardo Blasco Ferrer (Universidade de Casteddu) e Peter Koch, Mariella Marras (Dirizente iscolastica, Movimento di Cooperazione Educativa) e Armando Petrella (Diretore Iscolasticu Rezionale de sa Sardinna), su 09 martzu 2006 in s'universidade de Casteddu in ocasione de s'inauguratzione de su Master universitariu nou Approcci interdisciplinari nella didattica del sardo de sa Facultade de Sientzias de sa Formatzione. Introduende sa mesa tunda cun una relatzione intitulada Limba sarda e lingue romanze a confronto, su professore Koch aiat craridu sos diferentes aspetos de rispetare durante s'iistandardizatzione e normalizatzione de una cale si siat limba. Pro su chi pertocat sas discussiones subra de s'istandardizatzione de sa limba, isse si fiat pronuntziadu a profetu de un'istandard ebia, ca s'elaboratzione de duos istandards diferentes, est a narrer unu basadu subra de sos dialetos campidanesos e s'ateru subra de sos dialetos logudoresos, diat cherrer narrer creare duas limbas. Ma bidu chi finas a como non semus arribados galu a un'intesa intre campidanesos e logudoresos, finas tale solutzione si podet atzetare, mescamente ca su tempus est pagu. In fundu, a parrer suo, non b'at a aer mai un'isseberu perfetu chi acuntentet a totus, ca unu cale si siat istandard linguisticu cumportat detzisiones arbitrarias. Su chi importat est chi si fagat un'iseberu in antis chi su sardu iscumparzat pro semper. Una solutzione diat poder esser, a parrer de su professore, s'iseberu de su logudoresu, ca in custa variedade, apretzada a livellu literariu, poeticu e musicale finas in su Campidanu, si podet notare un'istandardizatzione iminente propiu in sos ambitos de sa literatura, de sa poesia, e de sa musica. + +Siat Mariella Marras siat Eduardo Blasco Ferrer aiant craridu imbetzes chi fiat tropu in presse pro istandardizare sa limba sarda opinione cundivisa finas dae sa professora Antonietta Dettori, chi nos at acollozidu sa die a pustis de s'addoviu. A parrer de su professore Blasco b'at cosas prus urzentes de fagher: pro garantire chi sa limba sarda siat faeddada finas in su tempus benidore, diat tocare, in antis de totu imparare su sardu a sos pitzinnos. Pro tenner contu de sas abitudines de sas diferentes comunidades, s'insinnamentu si diat dever fagher in sas variedades locales rispetivas. S'introdutzione de su sardu in s'insinnamentu de sas elementares ponet pero un'ateru problema, est a narrer su de sa formatzione de sos insinnantes chi finas a como non tenent peruna cumpetentzia ufitziale pro insinnare su sardu. Finas si una limba sarda istandard li paret auspicabile a longonoriu, su professore Blasco, pro su mamentu, est contrariu, ca non si connoschet galu bastante bene sa situatzione sotziulinguistica e dialetale de sa Sardinna. Pro no arriscare de iscrier ditzionarios istandards incumpletos e prenos de italianismos, si diat dever fagher un'indazine lessicale ampra meda. Gratzias a custa indazine, diat esser possibile elencare finas sas paraulas in parte ismentigadas pro more de sos italianismos chi si sunt introduende a bellu a bellu in su lessicu sardu. + +Custa fiat istada finas sa linia zenerale sustennida dae Mariella Chessa, responsabile de s'ULS de Irgoli) e de sa collega sua Rosamaria Monne, durante sa die de sa limba e de sa cultura irgolese amaniada dae sa comuna de Irgoli s'11 martzu 2006. Riferende*si a sa LSU, s'istandard impreadu e difusu dae s'ULS de sa provintzia de Nugoro, aiant postu s'atzentu subra de sas dificultades chi sos alunnos de sas elementares de Irgoli diant aer tentu istudiende, in iscola, una limba istandard chi non fiat s'issoro e chi, in pratica non fiat faeddada dae nemos. Sigomente, dae su puntu de bista de su dialetu locale issoro, mescamente sos iseberos lessicales de sa LSU non pariant "zustos", aiant refudadu finas s'idea de impreare sa LSU in sos documentos ufitziales de sa comuna de Irgoli. + +Finas Diego Corraine de s'ULS de Nugoro, addoviadu su 12 martzu 2006 in s'albergu Paradiso in Nugoro, cheret fagher a manera chi sa limba siat impreada in onzi ambitu de sa bida cuotidiana, e duncas finas in sa bida publica. Contrariamente a sas opiniones chi aiamus intesu finas a como, Corraine aiat mustradu pero sa netzessidade de impreare una limba istandard comuna zai dae como in sos ambitos ufitziales. Pro ispingher sos sardos a faeddare su sardu e a lu trasmiter a sos fizos issoro, non bastat a l'insinnare in iscola o in s'universidade. Sa limba sarda devet esser presente prus chi no ateru in onzi ambitu de sa bida publica. In prus, petzi una limba istandard comuna a totu su territoriu sardofonu, est capassa de tenner sas funtziones de comunicatzione supralocale chi como sunt fatas pro su bonu dae s'italianu. Unu cuntributu de s'ULS de Nugoro a sa normalizatzione linguistica est su prozetu "Su sardu de oe e de cras", chi tenet sa finalidade de render prus visibile e presente sa limba sarda in logos publicos (per esempiu in sos parchezos, in sos medios publicos, in sos cartellos istradales, ecc.). Corraine aiat sutaliniadu, finas, unu fatu importante meda ismentigadu a s'ispissu dae sos chi refudant cale si siat forma de limba istandard: un'istandard comunu non proibit a nemos de mantenner su dialetu propiu. + +Riflessiones riassuntivas +Ripensende a custu biazu de istudios dia cherrer torrare a ponner s'atzentu subra de duos fenomenos chi, a parrer meu, tenent unu ruolu primordiale in sas polemicas subra de s'istandardizatzione: a un'ala, sa timoria de sos non linguistas de dever rinuntziare a sos dialetos locales issoro a profetu de un'istandard; a s'atera ala, su fatu chi sos ispetzialistas non s'abizent chi, mancari sos metodos issoro diferant, sunt faghende totus traballos importantes chi, in fundu, sunt cumplementares. + +So abarrada ispantada dae su fatu chi, dae s'urtima permanentzia mea in Sardinna (prus de tres annos a como), sa timoria de perder su dialetu propiu pro more de una limba istandard noa siat semper presente. Sunt galu galu in pagos a aer atzetadu chi una limba comuna sarda (de cale si siat natura) non costituit unu perigulu pro sos dialetos locales, ma los afortit cara a sa limba italiana. Si mai una limba istandard sarda diat mudare sas abitudines linguisticas de sos sardos, lu diat fagher a cunfrontu de s'italianu non de sos dialetos sardos locales. Una limba istandard comuna diat leare totu sas funtziones ufitziales chi sunt oe fatas petzi dae s'italianu. + +Finas si sas opiniones subra de sa natura de sa limba istandard e su mamentu ideale pro la ponner in pratica sighint a diferire, sos ispetzialistas de limba sarda chi amus addoviadu durante su biazu nostru parent esser totu de acordu chi in antis o a pustis, bi cheret una limba istandard. Bidu dae foras, custu puntu de bista comunu paret unu puntu de partentzia bonu pro una campanna de informatzione comuna capassa de nde eliminare sa timoria de dever abandonare sos dialetos (e duncas sas identidades locales). + +Finas si unos cantos linguistas s'iscostiant in manera aberta dae sos collegas issoro e a s'imbesse, non tocat a ismentigare chi, dae su puntu de bista de s'istandardizatzione e de sa normalizatzione de sa limba, totu sas initziativas issoro sunt ugualmente zustificadas ca contribuint a s'esitu bonu de su prozetu matessi: est beru chi est indispensabile fagher indazines sotziolinguisticas e mescamente linguisticas, siat pro si render contu de sas pertzentuales de sardofonos siat pro descrier in manera apropriada totu sas variedades sardas chi podent contribuire a un'istandard. E finas zustu organizare master de linguistica sarda pro formare istudiosos capassos de fagher totu custas chircas. + +Sena duda est utile meda intzidiare sos sardos a impreare su sardu in onzi ambitu de sa bida siat tramite sa presentzia de su sardu in sos logos e in sos entes publicos siat tramite s'insinnamentu in iscola. Ma est a sa matessi manera netzessariu impreare una limba istandard zai dae oe: a un'ala non b'at de sutavalutare sos bantazos tecnicos e finantziarios pro s'aministrazione, s'insinnamentu e s'editoria; a s'atera, non b'at tempus de perder. Pro poder tenner contu de sos resurtados de sas chircas linguisticas finas a pustis de s'introdutzione sua a livellu ufitziale, bastat chi s'istandard siat abertu a sas modificatziones. In onzi casu, una limba istandard, finas si esistit dae meda, podet tenner semper cambiamentos siat prescritivos siat naturales. Proite un'istandard sardu diat dever esser diferente? + +Daniela Marzo + + + + +## Mannigos de memoria + +Memoria istorica de su sardu - 15 + +__ + +_In sa Sardigna de su seculu 20 sa politica est arressa. In sa regione b'at una crisi de guvernu chi non benit bene e non si resessit a agatare un'essida, ca sos politicos non faghent ateru si non briare e briare, chene resessire a si ponnere de acordu. Finas a cando no arribbat calicunu a los prendere cun sa soca, pro los cumbinchere a torrare in surcu. Sunt sos disterrados sardos, bennidos dae totu Europa cun sa paraula de ordine "pigaus sa navi", pro agiuare una Sardigna chi est perdende sa ghia. Ma non b'at nudda de faghere. Non b'at manera de cumbinchere sos politicos, chi non si ponent de acordu mancu cando nche los acorrant a largu dae su palatzu de sa Regione. E tando bi pessant sos emigrados a leare in manu su guvernu. E totu in unu sas cosas megiorant: s'economia si torrat a ponnere in andare cun unu muntone de atividades sas prus diferentes, sas esportatziones aumentant, sa disocupatzione minimat._ + +_Totu custu capitat in "Mannigos de memoria, paristoria de una rivoluzione", una casta de contu de fantapolitica iscritu dae su biadu de Antoni Cossu, e publicadu dae s'I.S.R.E. in su 1984._ + +_Cossu, iscritore de romanzos e sagista, e in mesu de s'ateru diretore de "La grotta della vipera", cun custa "paristoria" at leadu in giru sa classe politica sarda ma, in su matessi tempus, at dadu unu messagiu de isperu, narende chi sas cosas podent cambiare finas cando sa situatzione est mala a beru. E custu l'at fatu iscriende in sardu, dende in custa manera un'agiudu mannu a sa creschida de sa limba nostra._ + +_ _ + +_ _ + +_Nugoro, su batordighi de triulas de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +Zuanne Paule Frore e Ilariu Argiolas e Antiogu Zanda e Antoneddu Muzzu e Nicolinu Brundu e ateros, regoltos a siguru sos politicos in sos bannios de Fordonzanos, s'incras, tramudados e cun s'arba fata, fuin torrados a Casteddu, in ue aian lassadu unos chentu amigos. Medas, de custos, fizos de emigrados, fuin zovanos e istudiados, laureados e ispetzializados in sas universidades de Zurigu, de Ginevra, de Parigi, de Oxford, de Francuforte; inzennieris eletronicos e de mecanica fine, de idraulica, de minas, e dotores de chimica, dotores de agricoltura, dotores de economia; duos, dotores, unu de filosofia e unu de istoria. Sos ateros, prus antzianos, amigos e cumpanzos de Tatanu Sanna, de Antiogu Zanda, de Zuanne Paule Frore, connoschian, e, si podet narrer, fuin amigos de Jorgi Asprone, de Zomaria Anzone, de Micheli Obinu, de Giuanni Sioto, de Giuanni Batista Tuveri. Sos antzianos fuin mecanicos, camionistas, mastros de muru, ortulanos, mastros de ferru, impresarios de triballiu...zente chi mancada vint'annos e prus de Sardinnia e in sos logos de s'Europa si fuit sistemada. Canno podian, torrana in Sardinnia in s'istiu, po una loba de chidas po istare cun parentes e cun amigos. Calicunu, annos innantis, fuit torradu po si sistemare in chirros suos, si no in bidda, lezinne sos avisos cun su cumbidu: << in sa rinassita b'at logu pro te>>. E sigomente no aian tzapadu postu, regoltos sos trastos, si che fuit torradu a s'estero. E como est in Casteddu. + +A Zuanne Paule che ddi fuit pigadu su sambene a conca, su manzanu, lezinne in su zornale: << _La Regione occupata da un gruppo di_ pedditzonis _sconsiderati_. _Una carnevalata nelle vie del centro cittadino_>> e bidinne, in fotografia, a Batista Tuveri e a Jorgi Asprone mascarados de mamuthone. + +Aian detzisu de si reunire luego in su salone de sa zunta. + +Sos cantzellos de su palatzu fuin serrados. Un'ussieri, passizzanne in foras, aiat nadu ca su pubricu podiat intrare a sas deghe. Antiogu Zanda proponet ca fuit mezus a ispetare, tantu no ddu' aiat presse e a sas deghe mancaiat pacu. Assensu. + +Canno si aperin sos cantzellos, a sas deghe zustas, ch'intran e che pigan a suba. Medas impiegados fuin falanne po si leare su gafe. + +Preguntan in ue est su salone de sa zunta. Un'ussieri mannu, altu, bestidu bene, a mustatzos, poninnesi in mesu de sa janna a bratzos ispratos, abbaidat a ogos feos e narat: - Ite buginu bolleis in su salone de sa giunta? E' criau. Sa giunta no c'esti, ndi dd'anti pigada ariseru is pedditzonis - e amustrat su zornale. + +-Franghe de mesu, pedditzone chi no ses - narat Zuanne Paule, e ddi dana un'ispinta. + +- Oh, a pagu a pagu, abellu abellu, cun is ispintas, - narat cuddu ussieri; - labai ca si tzacu a cropus de conca e a bugiconis e a bussinaras, a sa casteddaya; bosatrus no mi connosceis: deu seu stetiu in palestra cun Pieru Rollo e Fortunau Manca. + +- Duas dis e perra! - narat Ilariu Argiolas. - Tranci! + +- Abbri la janna! - narat Antonedu Muzzu. + +- Esciddinni da li pedi - narat Nicolinu Brundu; - acchi li peddizzoni semmu noi. + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Ufìtziu de sa limba sarda de su Meilogu + +Ant a essere fatos, intre santugaine e nadale de ocannu, sos cursos de formatzione pro su personale de s'Ente e pro sos tzitadinos. Su cursu de formatzione tenet comente obietivu printzipale sa connoschentzia e sas cumpetentzias subra de s'impreu de sa limba sarda in sa redatzione de sos atos giuridicos e amministrativos e in sas atividades de comunicatzione de sos tzitadinos. S'ufitziu linguisticu at a essere abertu a su publicu in custas dies: a Banari su lunis e su mercuris dae sas 9 a sas 11, a Siligo su martis e su giovia dae sas 9 a sas 11, a Bunnannaru su giovia dae sas 11,30 a sas 13,30 e su chenabura dae sas 9 a sas 11. S'ufitziu tenet finas un'indiritzu de posta eletronica: ufitziumeilogu@gmail.com. + + + + +## In Casteddu contra a sa Regione + +Salude a totus, +cust'annu puru s'istiu nos at batidu una noa de cabbale: su Guvernu Regionale, custrintu a mutzare sos istantziamentos in bilantziu, at pensadu bene de che leare su dinare dae ue gia bi nd'aiat pagu. +Sa limba sarda, chi "godiat" de s'1 pro chentu de s'istantziamentu de s'Assessoradu a sa cultura e istrutzione, commo nd'at a disponimentu su 0,5 pro chentu. +Est a narrere chi finas su pagu chi si podiat faghere commo no at a essere prus possibile. +A dolu mannu de chie trabballat in sos laboratorios iscolasticos, in sa radio, in sa televisione, de sas domos editoras e gai sighende... +Amus detzisu de nos faghere intendere, ca paret chi in cale si siat setore b'apat gente chi protestat pro su trabballu suo, petzi nois, chi trabballamus pro su sardu chin su sardu, no aberimus sa buca pro nos faghere intendere. +Giovia, a sas 10 de mangianu, in Casteddu, in dae in antis de su Cussigiu regionale, in carrera Roma, amus a protestare pro custas mutzaduras chentza cabu. +Bos cumbido a bennere ca est una cosa de importu mannu a beru. Semus in medas e lu depimus dare a bidere. +Pro cale si siat informatzione mutide. +Chie at sas machinas la as a ponnere a disponimentu de totus. +In craru si podent bidere sos indiritzos mail de sas persones chi ant a ritzivere custa mail gai podides cuntatare sos prus acurtzu. +Bos ammento sa data: giovia, in Casteddu, a sas 10 in dae in antis de su Cussigiu Regionale. +Cumbidade gente! +Gratzias pro como. +Mariantonietta Piga +portavoce de su comitadu de sos operadores, interpretes-tradutores + + + + +## Limbas + +Memoria istorica de su sardu - 16 + +__ + +_In s'urtima decada de sos annos otanta de su noighentos sa Sotziedade editoriale "Papiros" at publicadu sa rivista de istudios linguisticos "Limbas". S'idea, comente si leghet in sa presentada de su primu numeru, in su mese de abrile de su 1986, fiat de "dare un'azudu a sa pelea pro facher essire a campu sa limba sarda dae sa cunditzione sua de limba arrimada e, mescamente fintzas a como, orale, pro nde facher una limba moderna e de usu cumpretu in sa sotziedade nostra". E duncas, cun custa voluntade, sunt essidos a campu sos traballos de istudiosos medas, sardos e istrangios, dae Massimu Pittau a Eduardo Blasco Ferrer, dae Giuanne Usai, a Marinella Lorinczi Angioni, dae Leo Neppi Modona e Heinz Jurgen Wolf._ + +_Sos testos sunt totu rigorosamente in sardu, o ca sunt gai in originale, o ca los at traduidos sa redatzione de "Limbas"._ + +_Inoghe bos presento unu cantzu de s'istudiu de Blasco Ferrer a propositu de "Sa limba sarda o cras. Riflessiones supra de su status e supra de sa codificatzione de una limba moderna minoritaria"._ + +_ _ + +_ _ + +_Nugoro, su 28 de triulas de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +Est de Kloss s'elaboratzione de unu modellu cumplessu de analisi de sos tipos de limba e de sos tipos de planificatzione linguistica impitados in sas comunidades linguisticas prus diferentes. Isse distinghet su cuntzetu de "status planning" o planificatzione de su status, chi sun cussas manovras e detzisiones subordinadas a cunsideratziones ideolozicas de grupos e a fortzas cuntrastantes chi interessan codigos linguisticos no-elaborados, dae cussu de "corpus planning", chi diat esser sa planificatzione de sa limba no-elaborada tramite s'aplicatzione de regulas e normas pretzisas. Totu sas limbas de tipu diferente (sas romanicas, pro narrer) sun limbas "distantziadas"! (_Abstandsprachen_: sa paraula no l'an vortada a s'inglesu), ma cussas chi tenen una grandu cantidade de "prosa tennica" ( e duncas "non poesia"!) o sientifica (_Sachprosa_) las mutin "limbas in elaboratzione" (_Ausbausprachen_). Su prof. Zarco Muliaçiç de s'Universidade de Berlinu at introduidu una classificatzione prus particularizada chi includit fintzas su sardu. Esistin, a parrer de custu linguista islavu, sas "limbas apartadoras" (_Verdangesprachen_) chi che catzan dae s'usu regulare e ufitziale ateras limbas, e sas "limbas apartadas" (su sardu, pro narrer); intre sas limbas no-elaboradas o petzi distantziadas isse distinghet "cussas chi dian parrer dialetizadas" (_scheindialektalistert_), chi dian esser cussas entidades chi sun autonomas tipolozicamente (sardu, friulanu, catalanu), ma chi dae sos chi las faeddan (dae su cumportamentu linguisticu de sa comunidade, duncas) sun tratadas che dialetos, pro more de sa dipendentzia politica issoro e de s'assentzia de una planificatzione curreta (de su status, cun interventos ufitziales, de sa limba tramite sa formulatzione de una codificatzione); in fines, sas limbas apartadas poden esser cucuzadas dae un'atera limba chi li podet esser "lacanarza", comente est pro su sardu, o nono. Un'analisi prus coidadosa de sas variabiles sotziolozicas e de sos dominios de su sardu nos zughet a dare valore criticu a sos resurtados otentos dae Muliaçiç pro su sardu. Murru Corriga, Georg Bossong e Lenardu Sole, in mesu de ateros an postu in craru sos passos prus importantes de un'interessu comunitariu creschente chi s'est manifestadu in custos urtimos deghe annos e chi interessat s'impreu de su sardu in unos cantos periodicos (La Grotta della Vipera, Ichnusa, Liberatzione, Il Solco, S'Ischiglia, Sa Sardigna, Su Populu Sardu, Sa Republica, calicunu cun traditzione de annos puru), in sos grupos de teatru ( CADA DIE TEATRU), in sa prosa literaria (pessade a _Mannigos de memoria_ de Antoni Cossu a o _20 contos de su Premiu Posada_) e como fintzas sientifica (cun sa rivista presente, ma puru cun su tratadu pro sas levadoras in campidanesu de su seculu passadu e cun sas tesis de chimica in sardu discutidas dae prof. Bainzu Piliu). + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Dacia Maraini e Andelas + +Memoria istorica de su sardu - 17 + +__ + +_"Àndelas, sentiers, paths, sentieri, senderos. Custas pazinas bolent proponner a sos letores sardos, in limba sarda, andelas narrativas e sapores culturales e linguisticos chi non benint petzi dae 'intro' nostru ma fintzas dae 'aterue', pro irrichire su panorama literariu sardu cun s'azudu de culturas e mentes chi a bias sunt a tesu meda dae sas nostras" ._ + +_Cumintzat gai sa presentada de "Àndelas", regorta de operas de iscritores de cultura italiana, catalana, sarda, grega e tzicana, publicada dae sa sotziedade editoriale "Papiros" in su 1994. In custu libru b'at contos de Dacia Maraini, Josep Vallverdu, Giuliu Angioni, Antoni Arca, Alexandros Papadiamantis, e una poesia de Francisco X. Alarcon._ + +_Inoghe riporto unas cantas rias de su contu "Sas duas lontras", de Dacia Maraini._ + +_ _ + +_ _ + +_Nugoro, su oto de austu de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +Una lontra est leende su sole in sa ripa de unu lagheddu montaninu. Tenet sos ogros tancados e una espressione biada in sa carutza sua de gatu. + +Su cumpanzu suo est pischende in sas abas fundudas e astradas, unu pagu prus a monte, a lacanas de su padente. Duos fizos, naschidos dae pagos meses, sunt zoghende supra de una roca cuguzada de lanedda birdina, suspesa supra de s'aba: si dant corfos cun su murru, s'imberghent a intro de s'aba. Cando unu lassinat in sa terra modde e est belle pro nche ruer in su lagu, s'ateru l'aggarrat a bolu sa coa cun sas dentes e nche lu tirat a susu. Pro lu torrare a imberger deretu in s'aba. + +Sa lontra mama ascurtat, sena nde fagher contu meda, sas boghes alligras issoro. Finas a cando cuddas boghes ant a arribare a ue est issa, ischit chi podet istare tranchilla. In s'interi si dedicat in totu a su piaghere de istare firma in su sole cun su fragu de s'erva frisca chi l'intrat in nares. + +Sa lontra no ischit chi sos moimentos suos los est sighinde, a una distantzia de azigu binti metros, un'ogru fritu e atentu. S'omine est cuadu in palas de una tupa arta de campaneddas agrestes. Sos pilos suos craros e lorigados sunt cuguzados cun unu butone de portzellana niedda apuntadu supra. + +S'omine osservat sa lontra a nde carculat su pesu, sa mannaria e sa lestresa de moimentu. Chircat de previder sos iscostiamentos possibiles de s'animale in su mamentu chi at a intender su tzocu leviu chi at a fagher isse artiende su fusile a s'artaria de sos ogros. + +S'omine artiat sas cannas a sa massidda. Sa lontra non s'abizat de nudda. Su bentu est in favore de s'omine. Sa frusida no est arribada finas a ue est cuddu animaleddu. De su restu, zai s'ischit chi sas lontras intendent bene cun su nare ma male cun s'origra. + +S'omine abaidat in sa meria. Sa carena de s'animale si bidet in mesu de sas duas cannas. Bastat de incarcare su cane. B'at carchi cosa chi l'incantat in cudda carena amandronada in su sole. Su lugore de cuddu pilu, sas brancutzas parmadas isterridas in s'erva, sa carutza apranada cun sos ogros mesu tancados. B'at carchi cosa de umanu in custu godire su sole. + +Sa lontra isbambarriat sa buca in unu cascu mannu-mannu, illonghiende sa tugru infustu cun sos pilos amorotulados. Paret cuntenta manna, pessat s'omine, paret chi si cherzat ponner in buca su mundu intreu: sos prados nuscosos, su lagu netu e fundudu, sos padentes chi b'at in palas suas e finas, pro ite nono, cudda tupa de campaneddas agrestes inghiriada dae sas apes. + +Totu in unu s'omine incarcat su poddighe in su cane cun determinatzione. Cunstatat sudisfatu chi at fatu tzentru. Sa lontra ruet a palas in segus, morta. Un'iscuta de mudimene. Sos furfurarzos ant sessadu de briare. + +Sas duas lontas minores dassant sos zogos e current a si cuare in carchi calanca de sa roca. + +S'omine parat s'origra. Isperat de no aer assustradu finas sa lontra mascru chi est pischende in sa ripa a chentu metros dae cue. Contat in su fatu chi sas lontras intendent male. + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## E. L. Masters + +Memoria istorica de su sardu - 18 + +__ + +_ Custa est sa tradutzione in limba sarda chi apo fatu de sa poesia "Doctor Meyers", de Edgard Lee Masters, chi faghet parte de s' "Antologia de Spoon River"._ + +_ Su traballu at tentu una mentzione de onore in sa de bator editziones de su cuncursu de poesia "Sant'Antoni de su fogu" de Mamujada, annu 1995._ + +_Est istada publicada in su matessi annu, paris cun sas ateras chi ant bintu o sunt istadas mentzionadas, in unu volumene cuidadu dae sa Biblioteca Comunale de Mamujada._ + +_Inoghe riporto su testu originale in inglesu e sa tradutzione in sardu._ + +_ _ + +_ _ + +_Nugoro, su 18 de austu de su 2010 _ + +_Sarvadore Serra_ + +_ _ + +Doctor Meyers + +No other man, unless it was Doc Hill, + +Did more for people in this town than I. + +And all the weak, the halt, the improvident + +And those who could not pay flocked to me. + +I was good-hearted, easy Doctor Meyers. + +I was healthy, happy, in comfortable fortune, + +Blessed with a congenial mate, my children raised, + +All wedded, doing well in the world. + +And then one night, Minerva, the poetess, + +Came to me in her trouble, crying. + +I tried to help her out - she died - + +They indicted me, the newspapers disgraced me, + +My wife perished of a broken heart. + +And pneumonia finished me. + +Perunu ateru omine, francu dutor Hill, + +At fatu prus de mene pro sa zente de custa bidda. + +E totu sos debiles, sos guastos, sos chene capu + +E sos chi non podiant pagare curriant a mie. + +Eo fia dutor Meyers, disponibile e de bonu coro. + +Eo fia sanu, cuntentu, ditzosu, + +Cun una muzere chi mi deghiat, sos fizos mannos + +totu cojuados, bene acotados. + +E tando una note, Minerva, sa poetessa, + +Est bennida a mie cun sa pelea sua, pranghende. + +Eo apo proadu a l'azudare - issa si nch'est morta - + +M'ant ghetadu sa neghe, sos zornales m'ant infamadu + +Muzere mea si nch'est morta de crepincoro + +E su dolore de su costazu m'at agabadu + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + +_ _ + + + + +## Còrsica e Sardigna: toponomàstica bilìngue + +Abbaidade ite faghent in Corsica cun sos cartellos toponomasticos: nche cantzellant sa versione italianu/frantzesa (ufitziale), pro LASSARE PETZI SU NÙMENE IN CORSICANU. Prus cussentzia natzionale in Corsica? De seguru, a parrere meu. +Est totu su contrariu de su chi faghimus in Sardigna, in ue VENERAMUS su toponimu ufitziale e cantzellamus o cambiamus su toponimu in sardu chi, lu chergio ammentare, est istadu istudiadu e deliberadu, in tempus suo, dae sa Giunta comunale de cada bidda interessada. +Custu cheret narrere chi semus proponende de nche cantzellare sos cartellos ufitziales? Nono de seguru. Cherimus petzi informare de una sensibilidade diferente. + + + + +## Sa limba: che un'àrbore, nen de manca nen de dereta + +In custos urtimos trinta annos, sa gherra pro s'ufitzialidade de sa limba sarda at tentu amigos e inimigos, ma meda meda de prus gente chi, sena essere amiga o inimiga, sa limba l'at praticada e sighit a la praticare. A su puntu chi su 70% de sos Sardos impreat su sardu. Est finas beru chi chie la praticat non semper l'imparat a sos figios, si est beru chi petzi su 13% de sos pitzinnos praticat su sardu. Est in perigulu sa trasmissione intergeneratzionale de sa limba nostra. +E tando, pro parare fronte a su perigulu de iscumparta de su sardu bi cheret una politica linguistica, cumplessiva, coerente, cumbinta, a manera chi su sardu siat ufitziale in cada ambitu e impreu. Totu sas leges fatas finas a como sunt istadas e sunt un'agiudu in custu caminu, ma non resessint a dare su resurtadu chi nos isetamus: blocare sa perdida linguistica e torrare a sa limba chie lat perdida. +Est craru chi tando, su de sa limba non podet essere elementu ocasionale o segundariu de sa Politica, ma devet essere elementu tzentrale de unu progetu identitariu de isvilupu de sa sotziedade nostra. E pro custu, bi cheret su traballu e s'opera de totus, de cale si siat parte politica. Ca est de politica chi tenimus bisongiu, ma mescamente de politica linguistica. Si sa limba at a torrare a essere de su 100% de sos Sardos, at a cherrere narrere chi amus fatu un'isfortzu gasi mannu pro sighire a esistire, chi custu isfortzu lu podimus faghere finas in ateros setores: sotziedade, ambiente, economia. Catalonia docet! +Sa limba no est (e non devet essere) nen de manca nen de dereta, ca sa limba no est de una parte ma de totu sa natzione, de totu su populu sardu. Sa limba est che a un'arbore, chi "non tenet manca nen dereta" comente rispondiat un'imputadu a unu giuighe chi li dimandaiat, pagu prus o mancu, "ma lei al momento del misfatto si trovava a destra o a sinistra dell'albero?" (in Gli occhi sono d'acqua de Mario Berlinguer). +Chi custu est beru (e chi custu caminu semus giai resessidos a l'isperimentare) lu mustrat craru su fatu chi s'opera rivolutzionaria, innovadora e dinamica de dare a sa limba nostra una norma iscrita unitaria l'aiat cumintzada in su 1988 sa giunta de manca cun assessore de sa cultura Ballero, sighida e cumpretada dae una giunta de dereta cun assessore Onida, chi tenet su meritu istoricu de aere propostu sas normas de sa LSU/limba sarda unificada in su 2001; chi in su 2006, cun unu giunta de manca, su presidente Soru at sighidu su matessi caminu istrategicu de afortire e ufitzializare s'idea de una limba bandera unitaria pro sos Sardos (chi lassat a cadaunu sa possibilidade de pronuntziare sa limba comente li paret), chi est arribbada a sa proposta deliberada de LSC/limba sarda comuna. Duncas sas matessi finalidades comunas e trasversales, sos matessi resurtados: Onida cun sa LSU, Soru cun sa LSC. Custu nos importat e custu li devimus a ambos. Est pro custu chi podimus e devimus andare a dae in antis, afortende su movimentu trasversale in favore de s'ufitzialidade prena de sa limba sarda. Ischende chi b'at inimigos de sa limba a manca e a dereta, ma finas amigos, prus amigos chi no inimigos. +Semus gasi cumbintos e seguros de su fatu chi su sardu est e devet essere "limba de totus e pro totu" , chi pessamus (o a su nessi isperamus) chi custa giunta noa essida dae sas eletzione de custu freargiu de su 2009 at a sighire su matessi caminu pro ufitzializare a beru sa limba sarda in cada ambitu e impreu, cun una lege noa de politica linguistica e cun sa formatzione de entidades chi cunsentant a sa lege de operare a beru, in manera moderna e dinamica, in s'iscola, in sos medias, in sos entes, in sas impresas, dunacas in sa sotziedade e in su territoriu. +Custu sentimentu in favore de su sardu, de su simbulu de sa natzione sarda e de mediu primu comunicativu suo nos devet animare totus, de manca e dereta. Ca est in perigulu sa esistentzia matessi de sos Sardos, de manca o de dereta. + + + + +## Sa limba: che un'àrbore, nen de manca nen de dereta + +In custos urtimos trinta annos, sa gherra pro s'ufitzialidade de sa limba sarda at tentu amigos e inimigos, ma meda meda de prus gente chi, sena essere amiga o inimiga, sa limba l'at praticada e sighit a la praticare. A su puntu chi su 70% de sos Sardos impreat su sardu. Est finas beru chi chie la praticat non semper l'imparat a sos figios, si est beru chi petzi su 13% de sos pitzinnos praticat su sardu. Est in perigulu sa trasmissione intergeneratzionale de sa limba nostra. +E tando, pro parare fronte a su perigulu de iscumparta de su sardu bi cheret una politica linguistica, cumplessiva, coerente, cumbinta, a manera chi su sardu siat ufitziale in cada ambitu e impreu. Totu sas leges fatas finas a como sunt istadas e sunt un'agiudu in custu caminu, ma non resessint a dare su resurtadu chi nos isetamus: blocare sa perdida linguistica e torrare a sa limba chie lat perdida. +Est craru chi tando, su de sa limba non podet essere elementu ocasionale o segundariu de sa Politica, ma devet essere elementu tzentrale de unu progetu identitariu de isvilupu de sa sotziedade nostra. E pro custu, bi cheret su traballu e s'opera de totus, de cale si siat parte politica. Ca est de politica chi tenimus bisongiu, ma mescamente de politica linguistica. Si sa limba at a torrare a essere de su 100% de sos Sardos, at a cherrere narrere chi amus fatu un'isfortzu gasi mannu pro sighire a esistire, chi custu isfortzu lu podimus faghere finas in ateros setores: sotziedade, ambiente, economia. Catalonia docet! +Sa limba no est (e non devet essere) nen de manca nen de dereta, ca sa limba no est de una parte ma de totu sa natzione, de totu su populu sardu. Sa limba est che a un'arbore, chi "non tenet manca nen dereta" comente rispondiat un'imputadu a unu giuighe chi li dimandaiat, pagu prus o mancu, "ma lei al momento del misfatto si trovava a destra o a sinistra dell'albero?" (in Gli occhi sono d'acqua de Mario Berlinguer). +Chi custu est beru (e chi custu caminu semus giai resessidos a l'isperimentare) lu mustrat craru su fatu chi s'opera rivolutzionaria, innovadora e dinamica de dare a sa limba nostra una norma iscrita unitaria l'aiat cumintzada in su 1988 sa giunta de manca cun assessore de sa cultura Ballero, sighida e cumpretada dae una giunta de dereta cun assessore Onida, chi tenet su meritu istoricu de aere propostu sas normas de sa LSU/limba sarda unificada in su 2001; chi in su 2006, cun unu giunta de manca, su presidente Soru at sighidu su matessi caminu istrategicu de afortire e ufitzializare s'idea de una limba bandera unitaria pro sos Sardos (chi lassat a cadaunu sa possibilidade de pronuntziare sa limba comente li paret), chi est arribbada a sa proposta deliberada de LSC/limba sarda comuna. Duncas sas matessi finalidades comunas e trasversales, sos matessi resurtados: Onida cun sa LSU, Soru cun sa LSC. Custu nos importat e custu li devimus a ambos. Est pro custu chi podimus e devimus andare a dae in antis, afortende su movimentu trasversale in favore de s'ufitzialidade prena de sa limba sarda. Ischende chi b'at inimigos de sa limba a manca e a dereta, ma finas amigos, prus amigos chi no inimigos. +Semus gasi cumbintos e seguros de su fatu chi su sardu est e devet essere "limba de totus e pro totu" , chi pessamus (o a su nessi isperamus) chi custa giunta noa essida dae sas eletzione de custu freargiu de su 2009 at a sighire su matessi caminu pro ufitzializare a beru sa limba sarda in cada ambitu e impreu, cun una lege noa de politica linguistica e cun sa formatzione de entidades chi cunsentant a sa lege de operare a beru, in manera moderna e dinamica, in s'iscola, in sos medias, in sos entes, in sas impresas, dunacas in sa sotziedade e in su territoriu. +Custu sentimentu in favore de su sardu, de su simbulu de sa natzione sarda e de mediu primu comunicativu suo nos devet animare totus, de manca e dereta. Ca est in perigulu sa esistentzia matessi de sos Sardos, de manca o de dereta. + + + + +## Cartellos in sardu: a terra! + +Sos cartellos in sardu sunt istados fatos e postos cun finantziamentu RAS Lege 26 dae s'ULS de sa provintzia de Nugoro in su 2004 (mi paret) in: Belvi > Brebi; Birori > Biroro; Bolotana > Golotzana; Bortigali > Bortigale; Dorgali > Durgali; Dualchi > Duarche; Fonni > Fonne; Galtelli > Garteddi; Loculi > Locula; Lula > Luvula; Macomer > Macumere; Mamoiada > Mamujada; Noragugume > Noragugume; Oliena > Uliana; Olzai > Ortzai; Onani > Onanie; Onifai > Oniai; Oniferi > Onieri; Orani > Orane; Orotelli > Oroteddi; Osidda > Osidde; Ottana > Otzana; Posada > Pasada; Silanus > Silanos; Siniscola > Thiniscole. A dolu mannu no apo galu podidu controllare bene s'elencu. + +Tocat de ammentare chi in cada essida/intrada BI DIANT devere essere sos cartellos. Si bi nde mancat, est ca calicunu est ... intervennidu, a dolu mannu contra a su sardu! +S'autoodiu, sos cumplessos de inferidoridade, sa prosopopea linguistica localista/fonetista o s'innorantzia non tenent lacana! +Chi custu siat beru lu narat craru su fatu chi nemos sest tramintidu de modificare sos cartellos ufitziales (cunforma a sa pronuntzia locale) in antis chi sa prov. de NU apat postu sos cartellos in sardu! + +A propositu de custos cartellos, sos amigos chi nos cherent agiuare a los torrare a comente fiant in su cumintzu, controllent: a) si in ateras biddas de sa provintzia de Nugoro de como b'at su cartellu; b) in ue calicunu (privadu, comuna?) nch'at CATZADU su cartellu (Uliana, Durgali, Thiniscole, etc.) o in ue est istadu modificadu o cantzelladu in parte, comente in (F)onne o (B)ilartzi! + +Si nos cherent informare de su resurtadu de sa chirca, podent iscriere a: noas.sar@gmail.com + + + + +## LIMBA SARDA COMUNA + +Normas isperimentales de limba iscrita de riferimentu. + +In fines, tenimus tenimus normas seguras chi, dassende a onzunu sa libertade de pronuntziare sa limba comente li paret, podent cunsentire a totus de impreare unu sistema unicu de iscritura. + +Sa LSC est duncas unu sistema "cumplementare" a cunfrontu de sas bariedades reales e naturales e, imbetzes de esser una debilesa pro su sardu, est una fortza, ca peruna bariedade locale, a sa sola, resessit a cuntrastare sa fortza de s'italianu. + +Duncas, dae como in antis, proamus a isperimentare sa LSC! + + + + +## Còrsica e Sardigna: toponomàstica bilìngue + +Abbaidade ite faghent in Corsica cun sos cartellos toponomasticos: nche cantzellant sa versione italianu/frantzesa (ufitziale), pro LASSARE PETZI SU NÙMENE IN CORSICANU. Prus cussentzia natzionale in Corsica? De seguru, a parrere meu. +Est totu su contrariu de su chi faghimus in Sardigna, in ue VENERAMUS su toponimu ufitziale e cantzellamus o cambiamus su toponimu in sardu chi, lu chergio ammentare, est istadu istudiadu e deliberadu, in tempus suo, dae sa Giunta comunale de cada bidda interessada. +Custu cheret narrere chi semus proponende de nche cantzellare sos cartellos ufitziales? Nono de seguru. Cherimus petzi informare de una sensibilidade diferente. + + + + +## «Indipendèntzia» polìtica, dipendèntzia linguìstica? + +Est una cosa ridicula e provintziale sa mania pro s'inglesu de una setore politicu sardu chi di definit "indipendentista" ma chi non diat parrere indipendente "in sa conca e in sa limba". S'urtima essida a campu est sa proclamada INDEPENDENCE DAY, gosi, in inglesu. Curiosu chi pro organizare una manifestatzione "indipendentista" sa prima limba chi artiat a conca a sos promotores siat s'inglesu e non su sardu!A issos lis paret una mustra de abertura, de modernidade.A nois paret sa mustra de s'autocolonizatzione peus. + +Est una cosa chi capitat petzi in Sardigna. Mai diat podere capitare una cosa gosi in Catalugna, ma mancu in Galiitzia o in aterue. +Sa chistione de sa limba est su fundamentu e su motore de sa cussentzia e de su movimentu de liberatzione natzionale. No aeremus tentu una limba! E ite limba! + +In prus, in medas de custos chi si definint "indipendentistas", su cunformismu culturale, mentale e linguisticu cun sa cultura dominante itangliana est gasi profundu chi, finas cando iscrient in italianu (semper!) pro faghere propaganda, impreant sos anglismos rituales de s'italianu dominante. Difatis, s'urtimu invitu chi m'est arribbadu dae iRS fiat una «news» pro m'annuntziare una «summer school» in ue, pro cuncruire su traballu de formatzione fiat previstu unu «talk show»: autocolonialismu! E faeddant de indipendentzia! Dae ite? + +E imbetzes nono, imbetzes de s'imparare su sardu, preferint s'italianu o s'inglesu. Ma gosi no arribbamus a nuddue! +Su problema mannu est chi sa paraula "indipendentzia", pro medas chi sunt orfanos de sos partidos de manca "italianos" (e finas de dereta) e chi ant isseberadu sa militantzia in movimentos "indipendentistas", est unu giocatulu galanu, chi li paret su prus alternativu e e su prus antagonista chi si podet. Medas de custos, pero, italianos fiant e italianos sighint a abbarrare. In pratica, custa paret prus chi no ateru una bisione "dipendentista" e bastu. + + + + +## TV/RÀDIU pùblica in sardu 24h + +RAI E LIMBA SARDA? EJA, ma cherimus mescamente una TV/RÀDIU publica in sardu, pro totu sa Sardigna, cada die, pro 24 oras! Si pro su PD e sas ateras fortzas politicas presentes in Sardigna est gosi importante chi sa limba sarda intret in sa TV e in sa Radiu, pro ite non proponent e finantziant unu canale publicu 24hx24h de TELEVISIONE totu in sardu e un'ateru canale publicu 24hx24h de RÀDIU, sena isetare sa Rai (o sena pagare sa Rai pro lu faghere) chi, si finas lu faghet, no at podere/bolere dedicare prus de un'1h sa die? +Tenimus bisongiu de una programatzione TV/RÀDIU in sardu, pro totu sa Sardigna, cada die, pro 24 oras! Cun redatziones locales, chi diant dare traballu a deghinas de giovanos, giornalistas, tradutores, linguistas, ispetzializados in limba sarda. +Custa est sa gherra chi devimus faghere, pro afortire sa limba, s'identidade e sa natzione sarda. + + + + +## Amigos in sardu + +B'at unu grupu nou in facebook, dedicadu a sa limba sarda. Si narat Amigos in sardu e lu coordinat Diegu Corraine. Custa est sa descritzione: + +Grupu de amighentzia linguistica, pro: +-creschere s'impreu publicu e interpersonale de sa limba sarda +-favorire sa 'cunversione' linguistica (duncas su cambiu de su mediu de comunicatzione interpersonale) a su sardu +-agatare amigos dispostos a iscriere e currispondere in sardu +-favorire s'impreu de su sardu cun pessones connotas a nou +-cuncambiare amighentzia e ideas +Comente funtzionat su grupu? +In bacheca, sa pessone interessada ponet sa frase: 'so interessadu/a a iscriere, faeddare, currispondere IN SARDU cun pessones sardofonas o chi cherent imparare su sardu' +Duncas, sa pessone disposta rispondet in sos cumentos. +Dae su mamentu chi s'istabilit sa relatzione/amighentzia a pare, chie si siat podet ponnere messagios in sardu o cumintzare una cuntierra de cale si siat argumentu. +S'impignu de sos aderentes a su grupu est de mantennere semper su sardu in sas relatziones interpersonales. +In custa manera, pratica, damus un'agiudu afortire sa limba sarda e a fraigare una parte de sa soverania linguistica sarda. + +Sos interventos in italianu o atera limba ant a essere cantzellados dae AiS + + + + +## RAS: 335 èuros in mancu pro sa limba sarda? + +Carchi mese a como su Comitadu pro sa Limba Sarda aiat protestadu contra a su minimongiu de su dinare in favore de sa limba sarda in sa manovra de adeguamentu de su bilantziu 2010, pro dare atuatzione a su pranu triennale 2010-2013. L'aiat fatu finas cun una manifestatzione in Casteddu in dae in antis de sos ufitzios de sa RAS in carrera de Roma, +A pustis de sa protesta, una delegatzione de su Comitadu aiat podidu addoviare sa Cummissione bilantziu e programatzione de su Cussigiu regionale. In cussa ocasione su Presidente on. Maninchedda aiat decraradu chi fiant torrados in segus e chi su dinare pro su sardu fiat asseguradu ma in cambiu fiat cunfirmadu chi nche catzaiant 500. 000 euros a s'Universidade. +In custas dies, pero, su Comitadu, leghende su situ ufitziale de sa RAS, s'est abbigiadu chi, totu a su contrariu de su chi aiant promintidu sos guvernantes, est cunfirmadu su minimongiu de 332.000,00 euros pro sa limba sarda dae su pranu triennale. Cunfirmada imbetzes sa cunsigna de 500.000 euros a s'Universidade. Una trampa, un'isballiu o una leada in giru? +Su Comitadu lu cheret ischire deretu! + + + + +### 23/12/2010 + +## Materiales didaticos in aligheresu. + +### Est dende resurtados bonos sa collaboratzione intre sa Comuna de S'Alighera e sa Generalitat de Catalugna. + +In custos urtimos annos, a pustis de s'acordu de collaboratzione intre sa Comuna de S'Alighera e sa Generalitat de Catalugna, sunt istados elaborados e publicados materiales didaticos diferentes pro s'insinnamentu de s'aligheresu. Custos materiales ant postu sa limba catalana in su matessi livellu de sas ateras limbas chi si insinnant in sas iscolas tzitadinas. + +In antis de totu, tocat a faeddare de sa publicatzione de sos primos libros de testu: sunt "_Algueres 1_" e "_Algueres 2_", pro sos iscolanos, e sas ghias didaticas pro sos insinnantes, publicados dae sa sotziedade editoriale valorosa _Eumo_, de s'Universidade de Vic (Catalugna). Custos libros los at elaborados unu grupu formadu dae pedagogistas siat de sa Catalugna (chi ant aportadu s'esperientzia issoro in su campu de s'insinnamentu de sa limba) siat de s'Alighera (chi ant aportadu sa connoschentzia de sa realidade linguistica e sotziulinguistica de s'aligheresu). + +In prus, b'est sa publicatzione in discu cumpatu e in rete de su primu metodu de autoaprendimentu interativu de sa limba catalana de s'Alighera (utile finas pro chie chergiat imparare su catalanu de s'Alighera in su registru standard). Un'istrumentu unicu in mesu de sas minorias linguisticas de Italia. Sena ismentigare su discu cumpatu "Cançons de l'Alguer", unu materiale pessadu comente agiudu pro sas letziones de aligheresu chi si faghent in sas iscolas. + +Totu custos materiales sunt istados elaborados cunforme a su "_model de llengua estandard d'ambit restringit"_ chi s' _Institut d'Estudis Catalans _at aprovadu pro s'aligheresu in su 2002. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/12/2010 + +## Su retratu de su decolonizadu, a parrere de Albert Memmi + +### In su libru «Ritratto del decolonizzato», ed. Raffaello Cortina + +A podimus faghere unu bilantziu, perdidas e benefitzios, de sa decolonizatzione e cumprendere cales sunt sas cunseguentzias pro s'identidade e sos cumportamentos de sos ex colonizados? + +Moende dae sas cunstatatziones chi, belle in totue in sos istados ex colonizados, triunfant corrutzione, dispotismu e traditziones chi limitant meda sa libertade individuale, s'autore chircat de descriere sas resones de custos fallimentos presentende unu retratu, su prus fidele possibile, de un'omine nou essidu a campu in su panorama de s'istoria. + +In custu retratu sunt presentes tres figuras --s'ex colonizadu, s'immigradu chi at isseberadu de istare in aterue e su figiu de s'immigradu, naschidu in su logu in ue sunt andados a istare e a traballare su babbu e sa mama-- analizat sos problemas ligados a s'interdipendentzia de su mundu cuntemporaneu e inditat sas batallas galu a faghere pro istabilire cunditziones de paridade e dinnidade pro totu sas natziones e pro totu sas minorias. + +Su libru de Memmi est de importu mannu si cherimus cumprendere sas relatzione de fortza chi oponent su mundu ricu e su mundu poveru e sos cunflitos de identidade chi favorint gherras e cunflitos de cada casta, finas in su chi in antis totus cramaiant "primu" mundu (in declinu demograficu), a cunfrontu de su "segundu" (su sotzialista, oramai iscumpartu) e de su "tertzu", in ue est presente sa majoria de sa populatzione de sa Terra. + +Sa letura de Ritratto del decolonizzato cunsentit de cumprendere in manera profunda medas de sas causas de sos cunflitos culturales de como. + +Tradutore: Schianchi M. +Editore: Cortina Raffaello +Data de Publicatzione: 2006 +Collana: Culture e societa +ISBN: 8870789969 +Paginas: 133 +Preju: 15,80 euros + +Albert Memmi, sotziologu tunisinu, est s'autore de su Ritratto del colonizzato e del decolonizzato (Napoli 1979), oramai unu classicu e puntu de riferimentu pro medas analisis de su colonialismu, e Il razzismo: paura dell'altro e diritti della differenza (Genova 1989). + +#_Diegu Corràine_ + + +### 29/12/2010 + +## Disubidientzia tzivile + +### In Catalugna, contra a sa sententzia de su Tribunale Supremu chi limitat s'impreu de su catalanu + +Non sessat sa cuntierra pro sa sententzia de su Tribunale Supremu chi limitat meda s'impreu de su catalanu in sas iscolas. Bator organizatziones ant publicadu unu documentu contra a custa detzisione. Sunt su CIEMEN (Centre Internacional Escarre per a les minories etniques i les nacions), su PDD (Plataforma per Dret de Decidir), FOLC e LA XARXA. L'ant publicadu in su situ www.ciemen.org. Custa est sa tradutzione in limba sarda: + +_In dae in antis de sa **sententzia de su Tribunale Supremu Ispagnolu **chi imponet s'ispagnolu comente limba finas veiculare de s'insinnamentu in Catalugna, sas entidades sutiscritas cuntestant custa detzisione ca vulnerat su deretu fundamentale de sos catalanos a vivere in una sotziedade inclusiva e non partzida pro resones linguisticas. Sa leada de positzione de custu Tribunale introduit un'elementu in prus pro creare cunflitos chi oe no esistint e pro potentziare, in definitiva, sa marginatzione de sa limba prus debile chi cuintzidet cun sa limba propia de Catalugna. **In custu casu, sa disubidientzia tzivile in totu sas iscolas catalanas est sa risposta prus cunforme a sos printzipios de sa democratzia.**_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/12/2010 + +## Apple pro mantennere bia sa limba tzerochi + +### Sa natzione tzerochi si ponet de acordu cun sa sotziedade californiana + +Sa Apple est a disponimentu de 50 limbas de unu totale de belle 7 migia. Custu no at ispantadu sa natzione tzerochi de America de su nord chi at pedidu a sa sotziedade californiana de includere sa limba sua in s'urtima versione de su sistema operativu suo. Apple at detzididu de los acuntentare e como totus sunt isetende chi sos giovanos tzerochis potzant impreare su iPhone pro agiuare a mantennere bia sa limba issoro. + +Sos Tzerochis sunt traballende cun Apple pro isvilupare unu programa informaticu in limba tzerochi pro s'iPhone, s'iPod e luego pro s'iPad. Sos iscolanos ponent gia sa limba issoro in iscola in sos elaboradores, dae su 2003, e tenent una tastera de 85 carateres. Su capu tzerochi Chad Smith, difatis, est cumbintu, in s'epoca numerica, sas tecnologias informaticas podent essere de agiudu mannu pro s'afortimentu de sa limba, mescamente in sos pitzinnos, chi sunt s'elementu pru debile in sa cadena de trasmissione de sa limba. + +A cando sa matessi cosa pro sa limba sarda? Carchi annu a como aiamus chircadu cuntatos cun Apple Europa, pro isvilupare su sistema operativu MacOS in sardu. Pariant interessados, ma, in fines, non semus resesidos a cumbinare nudda. Chissai chi como non siat prus fatzile. Diat essere finas una manera pro Apple de intrare de prus in su mercadu sardu e de sas limbas natzionales emergentes. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 02/01/2011 + +## Litera a su Dipartimentu de Istadu de sos Istados Unidos de America + +### L'at imbiada su Comitadu pro sa limba sarda in defensa de sa limba nostra + +Su Comitadu pro sa limba sarda at imbiadu una litera a su Dipartimentu de Istadu de sos Istados Unidos de America, pro protestare contra a sa discriminatzione de sa limba nostra. +Custu est su testu in sardu: + +A s'atentu gentile +de Maria Otero +Sutasegretaria de Istadu pro sa democratzia e sos Afares Generales + +U.S. Department of State +2201 C Street NW +Washington, DC 20520 + +e pro connoschentzia +de Michael H. Posner +Assistente Segretariu de Istadu +Ufitziu de presidentzia pro sa democratzia, sos deretos umanos e de su traballu +Dipartimentu de Istadu de sos Istados Unidos de America + +Sennora Sutasegretaria, + +Su Comitadu pro sa Limba Sarda, assotziu pro sa defensa de sos deretos linguisticos de sa natzionalidade sarda, L'iscriet pro denuntziare sa violatzione fata dae s'Istadu italianu de sos deretos linguisticos de custa comunidade, cun s'esclusione de sa limba sarda dae s'insignamentu in sas iscolas e cun ateras praticas negativas contra a s'identidade linguistica e culturale sarda, chi arriscat s'estintzione. + +Sa limba sarda, chi tenet reconnoschimentu internatzionale comente limba propia de sos sardos, dae sa lege de s'istadu n. 482 de su 15 de nadale de su 1999 de tutela de sas minorias linguisticas istoricas, in atuatzione de s'art. 6 de sa Costitutzione de sa Republica italiana e dae sa lege regionale n. 26 de su 1997, no est imparada e insignada in sas iscolas, est escludida dae sos medios de informatzione publicos e privados, in s'amministratzione publica e in sa sanidade. Pro custu, arriscat de morrere in sos annos venidores, mancari siat faeddada e istimada dae sa majoria manna de sos sardos. + +Duncas, Li pedimus de valutare custa situatzione, a manera de otennere sos esitos de un'indagine bostra possibile, in su raportu subra de sos deretos umanos in su 2010 chi pertocat s'Italia e, s'in casu, de faghere totu sos passos e atos netzessarios chi ais a cunsiderare oportunos pro garantire a sos sardos s'impreu normale e pariteticu de sa limba sarda cun sa limba italiana, s'insignamentu suo in s'iscola (cumintzende dae s'iscola primaria), comente deretu umanu prioritariu chi oe nos est negadu e sa fine de cada discriminatzione linguistica. +A custa comunicatzione, allegamus sos comunicados istampa de su Comitadu emitidos su 10 de nadale de su 2010 in ocasione de sa "Die mundiale de sos deretos umanos - Human right day 2010 " proclamada dae sas Natziones Unidas pro cumintzare una protzedura de reclamu. +In prus allegamus su testu de sa protesta publica manifestada dae su Comitadu pro sa limba sarda subra s'atuatzione mancada de sa "Cunventzione cuadru pro sa protetzione de sas minorias natzionales", aprovada dae su Cussigiu de Europa su 1 de freargiu de su 1995 e ratificada dae su Presidente de sa Republica italiana su 15 de santandria de su 1997. +Semus a disponimentu pro cale si siat informatzione chi bos at a parrere netzessaria. + +Seguru chi nos ais a leare in cunsideru + +pro su Comitadu + +su Coordinadore + +Mario Carboni + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Colonialismo / Postcolonialismo + +_Titulu:_ Colonialismo/Postcolonialismo +_Editore:_ Meltemi +_Data de publicatzione:_ 2000 +_Collana:_ Poetiche +_Pazinas:_ 264 +_Preju:_ 21,69 euros + +Introdutzione crara a beru subra de sos istudios definidos "postcoloniales" e prima opera publicada in Italia subra de custu argumentu. Una tematica difitzile meda, chi oe ocupat unu logu importante in su dibatitu culturale mundiale. +Ania Loomba partit dae su sinnificadu de sa paraula "postcoloniale", riferida a su mundu globalizadu, ma chi belle gasi presentat diferentzias meda segundu sas zonas de apartenentzia. In sa chirca sua, s'autora si movet in custu mundu, cuntenstende sas criticas moidas a sos istudios postcoloniales mescamente dae sos ambientes cunservadores. +Su libru si cumponet de tres capitulos: in su primu sunt analizados sos termines prus cuntroversos: imperialismu, colonialismu, neocolonialismu, postcolonialismu, siat pro su chi pertocat sos protzessos materiales, siat in ambitu istitutzionale, literariu, etc. In prus, si faghent unos cantos arrejonos subra de tematicas che a: post-istruturalismu, marxismu, feminismu, importantes meda pro sos istudios coloniales. +In su segundu capitulu si tocant sos aspetos fundamentales de sa tematica postcoloniale: totu sos suzetos chi partetzipant comente protagonistas o chi sunt "vitimas" de sos protzessos e de sas praticas de sa politica postcolonialista, sas identidades coloniales e postcoloniales, sas diferentzias de ratza, de cultura, de sessu e de classe chi influint in su cuntzetu de natzionalismu. Pro esempru, in ite manera su cuntatu intre colonizadores e colonizados at cambiadu sas ideolozias de sa diferentzia ratziale, culturale,sessuale, etc.? +In su de tres si analizant sos protzessos de decolonizatzione. Mescamente si aprofundit su tema de comente sos natzionalismos siant separados intre issos dae sas diferentzias de sessu, de classe e, in prus, ideolozicas. Ma, mescamente, Ania Loomba chircat de risponder a sa pregonta chi G.Spivak, in manera provocatoria, at postu: "Sos subalternos a podent faeddare?". +S'autora, elaborende sas chistiones printzipales, mantenet unu puntu de bista neutrale e descritivu, sena leare positzione nen dae sa parte de chi pessat chi sa resistentzia natzionalistica si riduit a una copia de sa ideolozia de s' inimigu, nen dae sa parte de chie pessat chi su natzionalismu anticoloniale siat s'unicu fatore chi nch'est resurtadu a intacare su poderiu de su colonizadore. +Pro tancare, si podet narrer chi pro Ania Loomba sas literaturas non-otzidentales devent esser recuperadas e postas torra in tzircolatzione, non petzi pro crescher sa connoschentzia nostra subra de custa tematica, ma propiu comente protzessu matessi de decolonizatzione. + + + + +### 02/01/2011 + +## Die de sa limba sarda in Nugoro + +### L'at proposta su grupu Sel in su Cussigiu comunale + +Una die de sa limba sarda in sas iscolas de Nugoro a su nessi una bia in su mese. L'ant proposta Graziano Pintori e Alessandro Ticca, cussigeris de Sel (_Sinistra, ecologia e liberta_), in un'ordine de sa die chi ant presentadu in su cussigiu comunale. +S'ordine, in prus de impinnare sa Comuna de Nugoro, pedit a sa Regione de adeguare sos finantziamentos pro una divulgatzione prus manna de su sardu: difatis, petzi s'1 pro chentu de su bilantziu regionale est assinnadu a sa tutela de sa limba sarda, contra a su 15 pro chentu de Trento e su 50 pro chentu de Bolzano pro sas minorias de limba tedesca. +Sa die de sa limba sarda diat devere interessare finas sos dipendentes de sa Comuna e de totu sos ufitzios publicos, chi si diant podere espressare in sardu cun su publicu cada bia chi si nde presentet s'ocasione. +In fines, Pintori e Ticca proponent de faghere in Nugoro, un bia in s'annu, una "Festa de sa limba sarda", in ue sas familias siant sas protagonistas beras de s'eventu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/01/2011 + +## Aberint una pagina web pro rivitalizare sa limba eyak de Alaska + +### Est sa prima limba "estinta" de Alaska dae cando in su 2008 est morta s'urtima pessone chi lu faeddaiat. + +S'urtima faeddadora nativa de **_eyak_**, Marie Smith Jones, est morta in su mese de ghennargiu de su 2008. + +Ma cando unu tenet s'idea de sarvare una limba, resessit semper a faghere carchi cosa, finas cando nche paret totu agabbadu. Nos lu mustrant finas sas politicas linguisticas "resessidas" pro su gallesu, su bascu, su catalanu, su galitzianu. Sena ismentigare mai su miraculu de s'ebraicu! + +E tando, in su casu de s'eyak, gratzias a su traballu de istudiu e documentazione orale e iscrita fatu in sos urtimos 50 annos dae su linguista Michael Krauss (in sa fotografia), est naschidu su "**_Progetu limba eyak: q'aayaa tl'hix_** (unu cumintzu nou)". Su progetu e su situ web tenet sa finalidade de documentare, preservare e distribuire materiales de istudiu e imparongiu de eyak, destinadu a pessones e istitutziones de Alaska. + +In su situ sunt presentes letziones de eyak ammaniadas dae unu giovanu de Frantza de 21 annos chi s'at imparadu s'eyak a sa sola, Guillaume Leduey. Una risposta a chie narat, finas in Sardigna, chi oramai non b'at prus nudda de ite faghere! + +"Amus mutidu custu progetu _tl'hix q'aayaa_, chi, in Eyak, cheret narrere 'cumintzare carchi cosa de nou'", at naradu Laura Bliss Spaan, diretora de su progetu. "Est una manera prena de isperu e de idea pro cumintzare un'annu nou e un'epoca noa ". + +Marie Smith Jones +(14 de maju de su 1918 - 21 de ghennargiu de su 2008) + +#_Diegu Corràine_ + + +### 03/01/2011 + +## CUNFORMA A SU CHI NARAS, INTENDES! + +### de Diegu Corraine + +Duncas, _faedda e iscrie in sardu! E forsis t'ant a rispondere in sa matessi limba_. + +A bias nos paret chi non b'apat prus gente capatza de faeddare in sardu. Nde semus gasi cumbintos, chi lu naramus e lu repitimus. E nos nde cumbinchimus! E faghimus prus dannu chi no ateru! + +Est beru chi sa tendentzia no est positiva pro su sardu, nen comente numeru de pessones chi lu faeddant (prus gente manna chi non giovana), nen comente calidade (s'italianu nch'est catzende paraulas fundamentales chi in sardu esistint). No est s'unica limba, su sardu, chi est in dificultade in su mundu de oe. Ma devimus pessare chi semus in unu cunditzione meda ma meda megius de ateras chi sunt mortas o sunt a puntu de iscumparrere. + +Ma est finas beru chi est creschida sa cussentzia e sa voluntade de "torrare" a sa limba nostra. Non bi cheret meda a lu cumprendere: avisos, frases, sms, augurios, carchi saludu, insignas, cartellos. Totu mustras debiles de eistentia linguistica podimus narrere, chi arriscant de abbarrare folclore. Ma proemus a bi bidere una gana de afirmatzione linguistica chi "cheret agiuada". E comente? Chie ischit e praticat sa limba sarda, faeddende e iscriende in sardu! E forsis calicunu, chi traballat in unu tzilleri, in un'istancu, in unu postale, in una butega, in un'ufitziu, s'at a intendere animadu a rispondere in sardu. Macari est una pessone chi diat cherrere faeddare in sardu ma no lu faghet ca timet de no essere educadu o de no essere cumpresu, pro cumplessos chi semper benit bene a binchere. + +Ca medas si cherent petzi animados, "autorizados", a faeddare in sardu. L'ischint ma no lu bogant a campu, si no agatant sa pessone chi los ponet in asiu de lu faghere. E cussas pessones semus nois. + +Duncas, bastat a intrare in unu locale narende "salude", "a si podet?", "ite noas?". E deretu chie nos est ascurtende cumprendet s'idea nostra e tenet su tempus de s'addatare, de rispondere in sardu. E cunforma a su garbu chi amus a tennere, amus a otennere unu resurtadu: in sardu! E custa limba at a abbarrare, forsis (ma belle de seguru), in sa relatzione chi s'at a istabilire intre nois e sa pessone noa chi l'amus faeddadu o saludadu in sardu. Deo l'apo isperimentadu e bos naro chi funtzionat. Totu est a cumprendere cando devimus sighire in sardu e cando nono. Si devimus "imponnere" su sardu deretu o proende*bi un'atera bia. + +Devimus faghere a manera chi chie nos ascurtat non pesset chi semus maniacos de sardu o chi connoschimus petzi su sardu. O, peus, devimus evitare chi s'ateru pesset chi li semus faeddende in sardu ca pessamus chi connoscat petzi cussa limba; ca, tando, nos at a rispondere in italianu pro nos mustrare chi lu connoschet, e bene! + +Devimus tratare su sardu cun istima, cun asiu, cun praghere. Devimus proponnere su sardu comente una limba de amigos, una limba de cunfiantzia, una limba comuna, una limba chi tenet sentimentu, una limba "nostra". Non chi s'italianu no nde tengiat! Ma in totue b'at diferentzia intre una limba "interna", territoriale, istorica, e una limba "esterna". + +Devimus intrare in s'idea de praticare un'educatzione linguistica territoriale, permanente, in ue cada ocasione, e cada pessone, est emitente/destinatariu de messagios in sardu. + +In sardu, semper, in totue, cun totus, pro cada ocasione. Comente una limba normale. + +Ca est beru: nos devimus cumbinchere chi, _**cunforma a comente faeddamus, nos ant a rispondere**_. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/01/2011 + +## SU GUVERNU BASCU GASTAT 11.282.350 EUROS PRO IMPARARE SU BASCU A SAS PESSONES PRUS MANNAS DE 16 ANNOS + +### A dolu mannu in Sardigna non tenimus peruna initziativa riservada a sos cursos de limba sarda pro adultos, sende chi sa lege 482 de su 1999 lu previdet. + +Su Guvernu bascu e **Eudel** (Assotziu de sas Comunas bascas) ant firmadu su 29 de nadale coladu, un'acordu subra de su finantziamentu de sos euskaltegis munitzipales pro su cursu 2010/2011, cun unu finantziamentu de 11.282.350 euros! Sos euskaltegis sunt sos cursos de limba basca pro adultos, cumintzende dae sos 16 annos. In pratica, si in sos urtimos 30 annos, sa pratica de su bascu est colada dae su 22% de sa gente a su 37,5%, est finas meritu de su fatu chi, in cada bidda basca, b'at cursos de limba basca, sos euskaltegis. S'entidade chi s'ocupat de su finantziamentu, in pratica, est s'**Habe** chi est un'ente de su guvernu bascu chi s'interessat de alfabetizatzione e cursos pro adultos. Custos sunt sos numeros pro sos cursos de s'annu iscolasticu 2008/2009 in sas diferentes provintzias bascas. + +Araba +6.689 + +Bizkaia +22.496 + +Gipuzkoa +10.281 + +Orotara +38.957 + +A dolu mannu in Sardigna non tenimus peruna initziativa riservada a sos cursos de limba sarda pro adultos, sende chi sa lege 482 de su 1999 lu previdet. Diat essere una manera pro influentziare positivamente s'impreu de su sardu in sas familias e afortire sa limba in sos pitzinnos. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 06/01/2011 + +## Cuncursu "Iscrie una litera sos tres res". + +### Premiadas, in Luvula, sas megius literas + +Ant premiadu, in Luvula, sos binchidores de su cuncursu «Iscrie una litera a sos tres res», arribbadu a sa de 19 editziones e indiritzadu a «sas pitzinnas e a sos pitzinnos de sas iscolas elementare de Sardigna - A sas maistras e a sos maistros». Sa manifestazione, organizada dae sa Comuna de Luvula, dae Papiros Editziones e dae su Comitadu provintziale Unicef, l'ant fata in custa bidda pro su de duos annos unu in fatu de s'ateru. Sa giuria at premiadu 19 iscolanos de sas iscolas primarias de unos cantos tzentros de sa Sardigna, sena contare sos alunnos de una classe intrea e sa mentzione de sos alunnos de sas elementares de Vitzi, de sa classe 5^ elementare de Otieri e de sa 1^ classe de Luvula. +Custos sunt sos numenes de sos binchidores: Sonia Milia-Vitzi; Chiara Barel-Garteddi; Simona Scudu-Biddamanna; Giuanna Pinna-Luvula; Simona Cancedda-Gonnosno; alunnos 4^ classe-Biddanoa Monteleone; Beatrice Sanna-Vitzi; Giorgi Floris-Irgoli; Giagu Demurtas-Tortolie; Marta Pianu-Neoneli; Alessia Borrotzu-Orane; Federica Lotto-Biddamanna; Antonedda Manca-Garteddi; Pedru Ladu-Nughedu San Nicolo; Eleonora Aversa-Fordongianus; Paulu Guiso Fonne; Annedda Zollo-Vitzi; Nora Ena-Vitzi. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/01/2011 + +## "PAISU BASCU", CA SOS BASCOS SUNT 1 NATZIONE! + +### de Diegu Corraine + +Capitat semper, leghende sos giornales o bidende sa televisione, de intendere "Paesi Baschi", in riferimentu a su Logu de sos Bascos. Finas oe, chi sos medios de informatzione ant iscritu chi s'Eta at annuntziadu in unu comunicadu sa fine «permanente», «generale» e «verificabile» dae sa comunidade internatzionale, de sas operatziones militares suas. + +Finas sos militantes de su movimentu natzionale sardu, cando faeddant o iscrient in italianu, ponent "Paesi Baschi" a propositu de sa terra de sos Bascos. + +Su de narrere e iscriere "Paesi Baschi", e in sardu ""Paisos Bascos", est un'sballiu linguisticu e cuntzetuale, chi dat infadu mannu a sos Bascos chi leghent in italianu (e bi nd'at!) e finas in sardu, chi diat tocare a curregere. + +Custu plurale "Paesi Baschi" est de seguru modelladu/influentziadu dae s'analogu "Paesi Bassi" (Nederland). In frantzesu ponent su singulare "Pays Basque", in ispagnolu su matessi: "Pais Vasco". Duncas finas in italianu est giustu a iscriere e narrere "Paese Basco" e in sardu "Paisu Bascu". +Ca sos Bascos, mancari siant partzidos in s'istadu frantzesu e ispagnolu, sunt 1 natzione, 1 populu, 1 Paisu! +E cando bident iscritu "paesi Baschi" s'inchietant, s'arrenegant. + +A dolu mannu, in totu sos giornales italianos e finas in Wikipedia, acreditant su numene in forma plurale. + +Ma sos militantes e sos intelletuales serios, chi connoschent de prus sa realidade basca, devimus rispetare sos Bascos e duncas: "Paese Basco", "Paisu Bascu" o "Euskadi" in bascu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/01/2011 + +## Su Ditzionariu de sos servitzios sotziales in limba catalana + +### L'at publicadu in rete su TERMCAT + +In s'opera b'at belle noighentos termines relativos a sos servitzios sotziales. Bi sunt siat sos termines prus rapresentativos e cumpartzidos in manera ampra dae sos professionistas de sos servitzios sotziales, siat sos termines noos introduidos dae sas urtimas leges. + +Cada termine includet sa denominatzione catalana, sos ecuivalentes in ispagnolu (in unas cantas ischedas b'at finas ecuivalentes in inglesu e in frantzesu) e, a s'ispissu, notas esplicativas. + +S'opera faghet parte de sa serie _Diccionaris en Linia_ (Ditzionarios in linia), in ue b'at regortas de terminologia a propositu de campos de ispetzialidade diferentes, che a sa _Terminologia__ dels videojocs_ (Terminologia de sos viedeogiogos) o _su Diccionari dels mercats financers_ (Ditzionariu de sos mercados finantziarios) + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 16/01/2011 + +## SU GUVERNU PANAMENSU RECONNOSCHET 7 LIMBAS INDÌGENAS + +### Sunt su 10% de sa populatzione totale de s'istadu + +Dae unas cantas chidas, sete limbas indigenas (de sos populos Ngabe, Bugle, Kuna, Embera, Wounaan, Naso Tjerdi e Bri Bri) sunt reconnotas dae s'istadu panamensu, pustis de sa publicatzione in sa Gazeta Ufitziale de sa Lege 88 de su 22 de santandria in ue reconnoschet sa "diversidade culturale comente valore istoricu e patrimoniu de s'umanidade". + +Custas limbas ant a essere imparadas in sas iscolas de sos territorios abitados dae custas etnias. + +In sa Lege ant istabilidu chi est su Ministeriu de Educatzione s'incarrigadu de disinnare e supervisare unu pranu generale de educatzione bilingue. Gasi etotu ant a faghere, paris cun sas autoridade de cada populu indigenu, peo sistematizare cada limba e alfabetu. + +Sa lege at a agiuare sa formatzione de educadores indigenos e nono pro proponnere su "insignamentu interculturale bilingue", e at a cunsentire chi sos alunnos e professores andent a iscola cun sos bestires traditzionales! + +Pro Arysteides Ikuaiklikiña Turpana, poeta de s'etnia Kuna, sa lege noa est "unu megioru mannu" ca "sos piseddos no ant a essere prus pessighidos in iscola cando faeddant in sa limba issoro, ca in antis sa limba materna fiat negada e sos pitzinnos fiant castigados". Nen prus ne mancu de su chi est semper capitadu a ateras limbas (finas a su sardu) afogadas o negadas dae sos istados tzentralistas e assimilatzionistas. +De sos 3,3 milliones de abitantes panamensos, sos indigenos rapresentant prus de s'11% de sa populatzione totale e istant in chimbe comarcas reconnotas dae sa lege: Kuna Yala, Madugandi, Wargandi, Ngobe-Bugle y Embera-Wounaan. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 16/01/2011 + +## SU PARLAMENTU DE GALÌTZIA ORGANIZAT UNU CURSU DE GALITZIANU PRO MEGIORARE S'IMPREU DE SA LIMBA DE SOS DEPUTADOS. E IN SARDIGNA? + +### de Diegu Corraine + +Sende chi sa majoria de guvernu in Galitzia est cambiada in favore de su esponente de su Partidu Populare Alberto Nuñez Feijoo, chi est chirchende de minimare sa preentzia publica de su galitzianu, su Parlamentu de Galitzia in custas urtimas dies at detzididu de organizare in su primu trimestre de su 2011 unu cursu de galitzianu, pro megiorare sa calidade de s'espressione orale de sos deputados, a manera chi siant prus craros e seguros cando leant sa paraula. + +Su cursu at a essere optzionale, at a cumintzare in sa segunda bindighina de ghennargiu e at a durare unos tres meses, cun letziones setimanales de un'ora e mesa. Totu custu cun sa finalidade de megiorare s'impreu de sa limba ufitziale de sos Galitzianos e unu de sos fundamentos de s'identidade issoro. + +Una de sas atividades didaticas printzipales at a essere su de istudiare sos testos publicados in su Diario de Sesiones de su Parlamentu, evidentziende e curregende sas faddinas prus frecuentes in sos discursos de sos deputados galitzianos. Ma non bastat! Ant a devere megiorare sa prosodia (intonatzione, ritmu e intensidade) o deviatziones dae su lessicu istandard (ispagnolismos, arcaismos, diferentzialismos, vulgarismos o lusismos). + +Paret de essere in un'ateru mundu! Pessade chi in sa Galitzia guvernada dae su PP non s'acuntentant de lu faeddare ma si ponent su problema de lu faeddare bene, su galitzianu. Su minimu chi potzant faghere. + +E in Sardigna? Dae deghinas de annos (finas dae in antis sa lege 26/97 e 482/99) diat essere possibile a leare sa paraula in sardu in publicu in Cussigiu regionale e in cale si siat atzione de guvernu, ma nemos lu faghet. B'at chie bogat s'iscusa de sa diferentzia dialetale, chie dat sa neghe a sa LSC, chie sighit a nos turmentare cun sa cuntierra infadosa, inutile, de logudoresu vs campidanesu, chi non tenet perunu sentidu linguisticu, culturale, istoricu, e chi servit petzi a sighire a ... faeddare in italianu. Ma faeddent cale si siat genia de sardu, bastis chi lu fatzant! Oramai non b'at iscusa peruna. A su nessi, nois non bi creimus. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 16/01/2011 + +## BELLE 900 COMUNOS DE S'ISTADU ISPAGNOLU NON TENENT SA PÀGINA WEB UFITZIALE IN CASTIGLIANU! E IN SARDIGNA CANTOS? + +### de Diegu Corraine + +Sa _Asociacion Nacional por la Libertad Linguistica_ (ANLL) at fatu un'istudiu particularizadu subra de s'impreu de sus castiglianu in sas paginas web de sos comunos chi apartenent in sas comunidades in ue b'at prus de una limba ufitziale. Non bi cheret meda a cumprendere chi si tratat de Catalugna, Galitzia e Paisu Bascu. + +Custu est istadu su resurtadu chi ANLL definit comente "demoledor": **868 comunos non dant a sos tzitadinos issoro una versione de sa pagina web in sa " lengua oficial de España"**! Pagu prus o mancu de su 40% de su totale de sos comunos istatales. Sa ANLL (giai cun s'agetivu "nacional" riferidu a s'istadu ispagnolu e cun sa paraula "libertades" chi est, prus chi no ateru, riferida a su castiglianu) narat chi est in favore de su bilinguismu, ma in realidade apartenet a sa linia politica (de dereta e de manca) chi gherrat contra a sa fortza chi podent leare sas limbas "natzionales" beras de sos Catalanos, sos Galitzianos, sos Bascos. Cun s'iscusa de sa defensa de sas libertades linguisticas, est in favore de su castiglianu. + +A su chi narat sa ANLL, sa situatzione "peus" est sa de **Catalugna**, in ue **699 comunos tenent sa pagina web ufitziale issoro petzi in catalanu**, duncas belle su 74% de sos 946 comunos catalanos! E sos de ANLL parent assustados, cando arribbant a cunsiderare sas provintzias de Lleida e Girona, in ue petzi unu 11,3% e unu 16,75%, rispetivamente, de sos comunos tenet una versione in castiglianu de sa pagina web ufitziale. + +Sa segunda comunidade est tratadu "peus" (a su chi narat ANLL) est **Galitzia**, in ue, de 314 comunos istudiados, **99 teniant webs petzi in galitzianu**, duncas unu 31,5% de su totale. In custa comunidade natzionale, sa provintzia cun sa situatzione prus "grave" (semper a parrere de ANLL!) grave est Pontevedra, cun unu 38,7% de comunos cun su situ in galitzianu. + +In sas **Ìsulas Baleares** su "problema" est presente in 9 comunos, unu 13,4% de su totale de 67 webs includidas in s'istudiu. In sa "Comunidad Valenciana", **54 comunoos no tenent sa pagina ufitziale in castiglianu**, propiu unu 10% giustu de sos 540 comunos istudiados + +A urtimu, in su **Paisu Bascu** petzi 7 comunos tenent sa pagina ufitziale petzi in euskera, sa limba basca, duncas unu 2,79% de su totale de 251 comunos istudiados. + +Cantu est diferente, totu custu, dae sa situatzione sarda, in ue, a su chi isco, _sunt pagos a beru sos entes chi tenent su situ ufitziale issoro finas in versione sarda_. E de seguru, non bi nd'at mancu unu chi si siat "atrividu" a lu publicare petzi in sardu. + +Ma podimus cambiare, pro dare fortza a s'ufitzialidade de sa limba sarda, faghende a manera de cumbinchere sos amministradores de sas biddas nostras a publicare una versione sarda de su situ ufitziale. Finas ca sunt in medas sos chi ant otentu dinare pro faghere finas in sardu sos sitos issoro, dae sa Lege 482/99 o dae ateras leges. Ma no ischimus cantos sunt e cales sunt. + +Pro dare boghe a custa idea, e pro podere publicare s'elencu de sos entes chi forsis tenent finas una versione sarda de su situ issoro, amus abertu una pagina in Facebook: "**Lu cherimus finas in Sardu su situ ufitziale de Comunos e entes sardos**". Faghide*bos AMIGOS e iscriide! + +#_Diegu Corràine_ + + +## La vera storia dell' IRA + +Editore: Newton & Compton Editori +Data de Publicatzione: 2004 +Collana: Volti della storia n. 163 +ISBN: 88-541-0033-1 +Pazinas: 416 +Preju: 17,90 euros + +Sos Provisional Ira ant rapresentadu unu de sos movimentos rivolutzionarios prus importantes de su mundu; custu grupu est caraterizadu dae unas de sas ispintas prus mannas de s'istoria moderna: su natzionalismu, sa violentzia, su sotzialismu e sa relizione, e at tentu unu logu tzentrale intre s'istoria cumparada de s'Irlanda e de sa Britannia Manna. Ma su valore prus artu, in su cuadru de sa violentzia politica chi oe tenet unu logu mannu a beru in totu su mundu, est andadu a foras de sas politicas de cussas duas isolas. S'Ira est istada un'organitzatzione prus rica, cumplicada e istratificada meda de su chi li ant reconnotu a s'ispissu e, oe - a s'urtimera de sa gherra longa a beru in s'Irlanda de su Nord - est posta a manera de fagher unu cunfrontu prus abertu e a sa pari de su chi podiat fagher in ateros annos colados. Custu libru at fatu un' istudiu cumpletu e sistematicu subra de s'Ira: sas atziones militares, ma finas su pro ite sunt istadas fatas e cales sunt istadas sas cunseguentzias issoro. +Su libru esaminat sos eventos dramaticos de s' Insurretzione de Pasca de su 1916 e sa cuntierra de su 1919-1921; sa divisione de s'Irlanda in sos annos binti e sa gherra tzivile irlandesa de su 1922-1923, e finas sas campannas clandestinas de s'Ira in s'Irlanda de su Nord e in sa Britannia Manna intre sos annos trinta e sos annos sessanta. Su professore English ispricat sa creschida de sa violentzia, a pustis de sas manifestaziones fatas dae su movimentu pro sos deretos tziviles in sos annos sessanta; s'imbiu de sas tropas britannicas in sas carreras de s'Irlanda de su Nord, sa divisione in intro de s'Ira, s'introdutzione de s'internamentu in su 1971 e sa disgratzia de sa Dominiga de Sambene de su 1972. +Contat bene finas: sa rebellia cartzeraria pro su deretu de sos presoneris politicos chi agabaiat cun sos isoperos de su famene de sos primos annos otanta e sighit cun sa descritzione de sa naschida de sos Provisional Ira comente fortza politica impinnada in sos annos otanta, chi at fatu nascher cussu protzessu de paghe chi at bistu sa creschida prus manna in sos urtimos 15 annos. + + + + +### 17/01/2011 + +## CLÀUDIA ARU: «SA FORTZA DE UN'ARTISTA EST A USAI SA CULTURA PRÒPIA» + +### Intervista de Diegu Corraine a Claudia Aru, cantante de su grupu sardu BENTESOI + +Apu inghitzau a cantai in sardu de pagu, de candu apu cumprendiu ca sa lingua sarda mi donat sa possibilidadi de essi speciali e no cumenti a is atrus chi cantant sceti in italianu o inglesu po essi prus "internatzionalis". In custu tempus sa fortza de un'artista est a usai sa cultura propia. A un'americanu ddi praxit de prus a ascurtai una cantzoni in sardu chi no una in inglesu scrita de una cantanti sarda. + +Cun su sardu podis descriri una situatzioni cun una paraula sceti. Una cosa cumenti "fillu miu de su coru", non si podit narai in italianu cun sa matessi intensidadi. Po custu mi praxit meda de prus. + +Sa musica chi fadeus nosu est eletronica pero traballaus meda cun musicistas diferentis, de Marinu de Rosas a Aleni Ledda o artistas hip hop e djs. Est un'ammisturu de cosas cun sa idea de una Sardigna chi chistionat cun is culturas de su Mediterraneu. A sa fini seus in su centru de custu mari e depeus usai custa cosa cumenti sa fortza nostra. Nosu fadeus custa musica poita seus nascius in su 1981 e poneus in custu traballu totu su chi eus biu e ascurtau fintza a imoi. + +Poita si praxiat sa paraula, cumenti apu nau, «Bentesoi» tenit sentidu sceti in sardu , est su bentu callenti, su bentu de su soli, su "Scirocco" in italianu, su Tzalocu in atrus logus de Sardigna, tenit calincuna cosa magica ... su bentu chi benit de su soli... + +Seus in duus, deu de Biddexidru e Frantziscu Medda (Arrogalla) de Cuartu Sant'Aleni. + +Deu ddu connoscia pagu, Frantziscu fiat prus bonu de mimi, pero a pagu a pagu seu imparendi. Su segretu est a intentai a fueddai sempri e ascurtai meda sa genti chi ddu scit fueddai beni. + +Fueddaus de totu su chi sutzedit e in una manera chi si tocat, scrieus meda de problemas sotzialis poita bieus in una temporada difitzili meda po sa generatzioni nostra. + +Casi sempri deu scriu is testus , Frantziscu m'agiudat cun ideas e intentu sempri de scriiri in acordu cun su chi pensat issu puru. + +Sa musica chi fadeus est unu pagu particulari, bollu nai ca fueddaus cun unu publicu chi arrexionit, po custu seus prexiaus meda po totu sa genti chi s'ascurtat, sonaus meda e scieus ca no est fatzili . Teneus unu publicu chi andat de is giovanus fintza a sa genti prus manna , no sonaus sceti po "una edadi". Bentesoi no tenit edadi. + +Eus sonau meda, in Sardigna, Italia e in Europa puru, si spassiaus sempri meda. In Bologna, candu andaus, est sempri una festa, in Sardigna eus sonau po sa Coja Maurreddina in Santadi e a sa fini fiaus totus prexiaus meda, fiant baddendi totus! Pipius e becius! Una festa. Pero sa genti s'at ascurtau cun interessi mannu in Madrid, Bruxelles, Berlinu, gratzias a su progetu Brinc@ chi agiudat sa musica sarda a essiri de s'isula. + +Eja, _**Triplan**_, _**Folk you**_ essius cun sa _Nootempo _ + +S'annu passau s'ant seletzionau po su Festival de is linguas minoritarias in Udine, SUNS, una esperientzia importanti meda po nosu. + +Bolleus traballai ancora, seus pensendi a unu discu nou, cosas de fai ci ndi funt meda! Su bentu est suendi! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/01/2011 + +## Noas cun su telefoneddu in sas limbas natzionales de Mauritania. + +### Est unu servitziu de s'agentzia giornalistica Al Akhbar + +S'agentzia giornalistica indipendente 'Al Akhbar' at postu in su mercadu unu servitziu de noas cun sos sms in sas tres limbas natzionales de Mauritania: pullar, soninke' e wolof. + +Sos messagios de testu, chi pertocant mescamente sas noas de su logu, sunt atzessibiles petzi a sos abbonados a Chinguitel e Mattel, duos de sos tres operadores de telefonia mobile ativos in s'Istadu. + +Iscritos in carateres latinos, sos sms noos in sas limbas pullar, soninke' e wolof cumpletant su panorama informativu tramite tzellulare, e s'agiunghent a su servitziu de noas in arabu e frantzesu. + +Paisu cun cumponentes etnicas arabu-berberas e nieddu-africanas, sa Mauritania tenet comente limba ufitziale s'arabu, cando chi su frantzesu est sa limba impitada in su mundu de sos afares. Custas initziativa de s'agentzia Al Akhbar est unu reconnoschimentu de s'importu chi tenent in sa sotziedade mauritana sas limbas traditzionales de su logu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/01/2011 + +## WIKIPEDIA: 10 ANNOS! + +### In prus de 270 limbas, finas in sardu. + +S'opera de riferimentu prus mannu in Internet, Wikipedia, tzelebrat ocannu su de 10 anniversarios suo. Jimmy Wales at fundadu Wiquipedia, «s'entziclopedia de cuntenutu liberu chi cadaunu podet megiorare», su 15 de su mese de ghennargiu de s'annu 2001. + +Wikipedia est un'opera collaborativa, multilingue, gratuita. Su 2004 aiat crompidu unu millione de articulos partzidos in 100 limbas diferentes. Como sa Wiquipedia nche colat sos deghennoe milliones de articulos in 270 limbas cun s'obietivu de creare «unu mundu in ue cada pessone de sa praneta tengiat atzessu liberu a totu sa sapientzia de s'umanidade». + +S'annu 2004, pro faghere a manera de podere mantennere finantziariamente sos servidores chi cuntenent Wiquipedia, Jimmy Wales est creadu sa Fundatzione Wikimedia. Custa Fundatzione si finantziat fundamentalmente cun donatziones e si dedicat a dare suportu a sa comunidade de autores de Wiquipedia, ma no est propietaria de sos cuntenutos suos ne interferit in sa linia sua editoriale. Cada versione linguistica de Wiquipedia organizat e gestit liberamente sa comunidade sua de autores. + +Durante custos 10 annos, sunt naschidos assotzios pro dare suportu a sos autores de Wiquipedia e pro la promovere a livellu locale. + +B'at finas una Wikipedia in sardu, cun prus de 2000 articulos, in ue amus finas collaboradu in su cumintzu. Podiat essere un'ocasione manna de isvilupu pro sa limba sarda, ma a dolu mannu, sa libertade de WP est istada interpretada dae medas collaboradores sardos comente s'ocasione pro la balcanizare linguisticamente, cunforma a s'ideologia antisarda de cherrere partzire su sardu in logudoresu, nugoresu, campidanesu! B'at "finas" sa possibilidade de iscriere in LSC, ma paret fatu prus chi no ateru pro giustificare sas boghes in LOG, NUG, CAM. + +Oramai WP in sardu est "terra de nemos" in ue triunfant sos diferentzialismos e machines peus: urtimas mudantzias, pagina a sa tzurpa, donaduras! E, pro aumentare sa cunfusione, sunt ponende finas una GSC (Grafia Sarda Comuna!) chi est unu ispropositu ortograficu chi torrat in palas de 20 annos sa chistione de sa limba sarda. Un'imbentu personale detzididu baddu dae chie! Est comente a si dare corfos de martzeddu a sa limba (o a butones, comente diat narrere calicunu ateru). Lastima! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 20/01/2011 + +## Ocannu in su Sud Tirolu sas consultas soveranistas + +### Las organizat su Sud-Tiroler Freiheit + +In sa localidade alpina de Ahrntal, finas a su mese de santandria, ant a faghere sas consultas subra de s'autodeterminatzione de su Sud Tirolu. Sas votatziones, chi sighint su matessi ischema de su protzessu de referenudum populares chi bi sunt istados in Catalugna in su 2009, las at organizadas su partidu Libertade Sudtirolesa (_Sud-Tiroler Freiheit_, STF), chi tenet duos iscannos in su parlamentu de su Sud Tirolu. + +Sa campagna cumintzat su 22 de custu mese, cun una sessione informativa e sa votatzione in St. Johann, unu de sos bidditzolos chi faghent parte de su munitzipiu de Ahrntal. In sa sessione informativa unu rapresentante de su CIEMEN at a faeddare de s'esperientzia catalana. Sunt prevididas ateras chimbe sessiones durante s'annu, finas a su mese de santandria + +Sa STF cheret chi su Sud Tirolu detzidat in manera libera su venidore suo in foras de s'Italia e chi, si in casu, si potzat torrare a unificare cun su restu de su Sud Tirolu, chi atualmente est in intro de sas fronteras austriacas. Cunforme a unu sondagiu de su 2007, su 54,6% de sos sudtirolesos diant cherrere abbandonare s'Italia : su 33,4% lu diat faghere comente Istadu indipendente e su 21,3% diat cherrere sa riunificatzione cun s' Àustria. + +Sa fortza politica prus manna de su Sud Tirolu, pero, est su Partidu Populare (_Sudtiroler Volkspartei_, SVP), chi guvernat cun sa majoria assoluta. Su SVP cheret prus autoguvernu pro su territoriu e sa tzitadinantzia dupla austriaca - italiana pro sos sudtirolesos, sena pero arribbare a truncare cun sa Republica Italiana. Custu partidu, duncas, est contrariu a sas consultas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/01/2011 + +## Belle su 99 pro chentu in favore de s'indipendentzia. + +### Sunt cumintzende a arribbare sos primos datos de su referendum in su Sudan de su Sud + +Belle su 99% de sos sudanesos de su sud ant votadu in favore de s'indipendentzia dae su nord, cunforme a sos primos datos ufitziales. Sos politicos de su sud, pero, ant pedidu a sos tzitadinos de non festare galu sa vitoria, pro non provocare una reatzione violenta de su nord. + +Sos numeros cunfirmant sas previsiones e mustrant una partetzipatzione manna in sas votatziones, chi las ant agabbadas sa chida colada e chi sunt frutu de un'acordu de paghe de su 2005 fatu a pustis de duas decadas de gherra tzivile intre su nord e su sud. + +Sos resurtados finales ufitziales si pessat chi los ant a dare in su cumintzu de su mese de freargiu. + +S'unica zona in ue sa majoria at votadu in favore de s'unidade de su paisu est istada su Sud Darfur, chi s'agatat intre su sud e su nord. Cunforme a sos primos numeros, su 63,2% at votadu contra a s'indipendentzia e su 36,8% at votadu in favore. + +Su partidu chi guvernat su nord de su Sudan, su Partidu de su Cungressu Natzionale, no at chertu rendere publica peruna valutazione de sos primos resurtados e si riservat de lu faghere cando sos datos ant a essere ufitziales. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/01/2011 + +## Setores de su cherbeddu predeterminant s'imparongiu de una segunda limba + +### Cunforma a un'istudiu de s'Universidade de Hong Kong fatu cun pitzinnos de 10 annos + +Pro arribbare a custu cuncruimentu, sos sientziados ant analizadu pitzinnos de 10 annos, pedende*lis de reconnoschere paraulas inglesas in unu testu, in su mamentu chi lis fiant faghende una risonantzia magnetica pro istabilire s'atividade de su cherbeddu. + +Totu sos iscolanos teniant una carateristica comuna: fiant imparende una segunda limba dae cando teniant 6 annos. + +A pustis de un'annu, sos matessi sientziados ant torradu a esaminare sas abilidades linguisticas de sos pitzinnos e ant iscobertu unu resurtadu ispantosu: s'atividade in duos tretos de s'emisferiu de manca de su cherbeddu, su nucleu caudadu e su giru fusiforme, correlatzionaiant cun cantu bene sos pitzinnos identificaiant sas paraulas inglesas. E duncas sos espertos nd'ant tiradu s'idea chi s'atividade in custas partes de su cherbeddu predeterminant cantu abiles pro sas limbas potzant resessire a essere sos pitzinnos. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 28/01/2011 + +## Sardos e Sardigna in s'epoca de sa globalizatzione: ideas e movimentos + +### Organizadu dae **Sardos Europeos** Assotziu de istudios natzionales, Tatari, 12/02/2011 + +Dae pagu tempus est naschidu un'assotziu culturale nou, _SardosEuropeos_, chi si cheret interessare de "istudios natzionales". SE est interessadu a analizare e a istudiare sa chistione natzionale in generale e sos casos singulos de sas natziones emergentes, sena istadu, in chirca o cun voluntade de un'istadu propiu, mescamente in Europa. Duncas istudiat e si cunfrontat cun sos temas de s'autodeterminatzione e de sa soverania. Lu faghet in forma de documentos o de seminarios e cunferentzias. + +Su primu addoviu, SE l'organizat in_ Tatari su 12 de freargiu chi benit, in sa Sala cunferentzias de sa cresia Mater Ecclesiae_, carrera de Luna e Sole. + +Su tema chi at a essere tratadu est: + +Custu est su programa: + +MANGIANU, h 9.30-13.00 + +> Presentada de sas finalidades de **SardosEuropeos** + +> Cunfrontu cun: + +-- _Giuanne Frantziscu PINTORE_, «Ideas e movimentos natzionales in Sardigna in sos urtimos 30 annos» + +-- _Diegu CORRÀINE_, «Contra a s'assimilatzione linguistica e natzionale, unu movimentu culturale e politicu plurale e modernu» + +-- _Vissente MIGALEDDU_, «Soverania ambientale in Sardigna» + +-- _Antoni BULÙGIU_, «Natzionalismu, internatzionalismu e globalizatzione» + +-- _Federicu FRANCIONI_, «Sa Sardigna in su mundu mannu e terrorosu» + +-- _Antoni Maria PALA_, «Natzionalismu: paris in sa diferentzia» + +MERIE h 15.30 - 18.30 + +> Interventos de sos partetzipantes interessados +> Cuncruimentu + +Si seis interessados a leare parte, intrade in sa pagina FaceBook de s'eventu e marcade*bos comente partetzipantes: + +>Postel de **SardosEuropeos** in FaceBook: [sardoseuropeos@groups.facebook.com](mailto:sardoseuropeos@groups.facebook.com) + +#_Diegu Corràine_ + + +### 28/01/2011 + +## + +## Istudiare in friulanu + +### + +### 250 istudentes de unos cantos istitutos de sa provintzia de Udine dae martzu a maju ant a assistere a sas letziones in limba friulana + +Ant a essere belle 250 sos istudentes de sas iscolas superiores de sa provintzia de Ùdine chi, in sos meses de martzu, abrile e maju, lis ant a proponnere letziones de fisica, sistemas eletricos, istoria ma finas literadura grega, inglesa e tedesca, sientzias e informatica impitende sa limba friulana comente limba veiculare, a bias integrada cun interventos in limbas istrangias (inglesu e tedescu) giai presentes in su curriculum iscolasticu. + +Crompida a sa segunda fase, s'initziativa faghet parte de su progetu pilota "_Laboratorio Clil in lingua friulana_", isperimentatzione cumintzada in s'annu iscolasticu 2009-2010, naschida dae sa collaboratzione intre sa Comunidade de sas Provintzias friulanas, s'Ufitziu Iscolasticu Regionale, Iscolas de s'autonomia, s'Universidade de Ùdine, s'Universidade Ca' Foscari de Venezia, sa Sotziedade Filologica Friulana e sa Proviintzia de Ùdine chi l'at finantziada. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/01/2011 + +## Sa kapite + +### de Diegu Corraine + +Mi capitat a s'ispissu de retzire messagios o literas de pessones chi criticant (o pedint/dant cussigios) pro sos isseberos ortograficos nostros in contu de limba sarda. + +Su K est unu de sos grafemas chi pesant dae semper cuntierras intre pessones in favore e pessones contrarias. E est una de sas literas chi tenet prus valore "esotericu" in mesu de sos apassionados de limba sarda, chi a s'ispissu pilisat sa _kapite_. Naro dae deretu chi sa kapite est sa maladia infantile de chie s'acurtziat pro sa prima borta a sa limba sarda e pessat chi bastet custu grafema pro sarvare/afortire/ispainare sa limba sarda. Podet durare pagu tempus e podet durare totu sa vida. Bi semus colados totus, e no in sa kapite ebbia! + +Ma no est gioghende cun sos grafemas chi s'agiuat sa limba. A su solitu custa maladia passat dereta, cando unu si cunfrontat cun sos problemas de impreu praticu de sa limba e no isfrutat sa limba pro risolvere problemas personales de identidade culturale e linguistica. + +Pro chie iscriet a beru in sardu, cada die, e si cunfrontat cun letores chi non si ponent problemas ideologicos de iscritura, sa grafia de una limba no est una finalidade ma un'istrumentu. + +In 40 annos de gherra pro sa limba, apo connotu 100entinas de pessones malaidas de kapite! Non ant fatu mai caminu longu, finas a cantu nde sufriant. E prus pagu caminu at fatu sa limba. A su solitu pessant chi sunt issos sos "sarvadores" de sa limba e chi nemos, in antis de issos, b'aiat mai pessadu. A su solitu apartenent a sos movimentos politicos prus radicales e antagonistas, chi pero faghent sa batalla politica... in italianu. Gente chi tenet una visione niosalgica e non pratica de sa limba. Ma de seguru no est su casu bostru! + +Nois preferimus sa pratica e un'ortografia chi siat a probe de sas abitudines de sa gente, imparadas in iscola. Un'ortografia cantu prus coerente ma generale, universale, discansosa. + +Praticamus sa LSC, ca nos paret unu cumpromissu bonu intre realidade linguistica e traditzione literaria. Non naramus chi est sa "megius". Naramus chi sa proposta prus pratica bogada a campu finas a como. Petzi pratichemde*la nde podimus bogare a campu sos difetos. + +Ma chie est contrariu, fatzat su chi li paret, bastis chi iscriat in sardu. Su publicu de sos letores at a narrere ite est prus addatu. Nois preferimus unu sistema cun carchi difetu, ma costante, a 2, 3 10 normas "perfetas". A su nessi nos garantimus de no nch'abbarrare puntos (o de imbruncare) in su K! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 02/02/2011 + +## Una trasmissione televisiva pro imparare s'italianu + +### Isetamus chi lu fatzant finas pro sas ateras limbas de sa Republica. + +Su Ministeriu de s'Internu, in collaboratzione cun _Rai Educational_, at ammaniadu _Cantieri d'Italia. L'italiano di base per costruire la cittadinanza_, unu programa cofinantziadu dae s'Unione Europea cun su Fundu Europeu pro s'integratzione de tzitadinos de paisos tertzos. Sa trasmissione andat in unda, dae su 3 de freargiu, sa giovia e sa chenabura a sas 09.45 in _RaiDue_ e, dae su 4 de freargiu, in _Rai Scuola_ a sas 10.30, in replica cada 4 oras. + +"Su servitziu publicu est fundamentale in s'integratzione de sos istrangios" at naradu Paolo Garimberti, presidente de sa Rai, agiunghende chi "Devimus ammentare chi _Non e mai troppo tardi_, unu classicu de sas trasmissiones televisivas annos medas a como, est istadu unu canale chi pro more suo est colada s'integratzione de sos italianos in s'Italia; chi at unificadu unu Paisu partzidu, pro campaniles e dialetos, pro limbas chi non fiant unificadas". + +Nois semus cuntentos mannos chi fatzant custa trasmissione pro imparare s'italianu. Diamus essere galu prus cuntentos, pero, si su servitziu televisivu publicu agiuerat finas sa didatica de sas ateras limbas de sa Republica. E, in antis de totu, de su sardu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## L'identità + +_Tradutzione_: Fabrizio Ascari +_Editore_: Bompiani +_Data_ _de_ _publicatzione_: 2005 +_Collana_: Tascabili Bompiani. +_ISBN_: 88-452-3448-7 +_Pazinas_: 159 +_Preju_: 7,00 euros + +Dae unu mundu de atritos ideolozicos a unu mundu de atritos identitarios; sa chistione de s'identidade est de importu mannu e sa proposta chi nos faghet Amin Maalouf in custu libru est prus chi no ateru un'indicatzione subra de su caminu chi diamus poder pigare pro cumbater sa "Pantera identitaria", comente la mutit s'autore matessi, in antis de nos nche mandigare. +In una sotziedade mundializada che a sa de oe, sa zente intendet semper prus, su bisonzu de marcare sas diferentzias, e sa netzessidade de si reconnoscher in una Identidade ebia, ma cale? +Tocat de fagher s'Esamene de Identidade pro agatare totu sos elementos de apartenentzia, pro dimustrare chi s'Identidade de una pessone est fata non de unu ma de elementos meda; est una cosa chi nos distinghet, ca cadaunu est diferente dae s'ateru, e custos elementos tenent una zerarchia, chi podet cambiare segundu su mamentu, e cambiat su modu de si cumportare. Si una pessone s'intendet minetzada pro un'apartenentzia, est in cussa chi s'identificat de prus e arribende finas a cumportamentos de intollerantzia e suspetu chi podent amintere cale si siat atzione. Pro ite pessones medas oe ochient sa zente in numene de s'identidade reliziosa, etnica, natzionale o de ateru importu? Isse faeddat de Contzetzione tribale, denuntziat sa manera de limitare s'identidade a un'apartenentzia ebia. +Cun sa Mundialitztzione atzellerada, diamus dever pigare cussentzia de unu destinu comunu e cumintzare a pessare a unu cuntzetu nou: s'apartenentzia a una comunidade umana zenerale, sena no nche ismentigare de sos particulares; non devimus faeddare de tollerantzia, non podet bastare, ca non devimus cuntzeder, ma cumprender e atzetare sa diversidade; devimus chircare un'ecuilibriu intre sa diversidade de su mundu e sa netzessidade de Universalidade. +A s'agabu, s'autore ponet s'atzentu subra de s'importantzia de sa Limba, chi cunsiderat una de sas apartenentzias prus importantes ca podet esser siat elementu de identidade siat mediu de comunicatzione. Totu sas limbas tenent sa matessi dinnidade, de limbas si nde podent faeddare medas, e duncas, a su contrariu de su chi pessat pro sa Relizione, devet abarrare un'elementu identitariu. + +S'autore faghet una riflessione prufunda, argumentada cun riferimentos a s'istoria, sa filosofia e sa teolozia, tzitende esempros meda, finas personales, e impreende unu limbazu fatzile, craru e iscurrevole. + + + + +### 04/02/2011 + +## «Su sardu donat fortza a is cantzonis, est una lingua potenti.» + +### Intervista de Diegu Corraine a Aaron Tolu de su grupu musicale sardu _**Shardana**_ + +Su grupu est nasciu duus annus agoa, candu deu, Fabrizio, Daniele e Matteo eus scioberau de sonai in paris e de sonai epic metal. + +Deu apu connotu a Fabrizio e Daniele a inturu de unu forum de musica metal chi si narat "metalrockmuseum", ma conoscemu giai a Fabrizio poita apu sonau cun issu invunu cuntzertu de is grupus nostrus becius (deu femu su cantanti bassista de is _Natrium_ e Fabrizio cantaat e sonaat sa ghitarra cun is _Grim Drowsiness_). Matteo invecias dd'apu connotu sa primu borta in sa sala de is provas. + +Deu traballu in una sienda de informatica in Casteddu, Fabrizio in sa sienda sanitaria de su babu, Matteo e Daniele invecias funt studiendi. Seus prenus de cosa de fai! + +Sa bidea a s'incumentzu fiat de fai unu grupu chi chistionaat de is Shardana sceti, su populu de su mari. Candu femus scriendi is cantzonis de s'EP perou eus cumentzau a chistionai de atras cosas puru, a tipu de Sa Batalla (Sa Batalla de Seddori de su 1409), ma puru de contus chi no chistionant de sa Sardinnia, cumenti su contu de H.P. Lovecraft "The Doom That Came To Sarnath" + +S'obietivu nostru est de circai de fai metal cantau in sardu "chi funztionat". Nci funti grupus meda, connotus a livellu internatzionali, chi faint metal e chi cantant in sa lingua insoru (spanniolu, tedescu, finlandesu, norvegesu...), e duncas chi ddu faint issus ddu podeus fai nosu puru. + +Ponendi sa cosa simpli meda, ti naru: Epic Metal! Po dda spricai unu pagu, sa musica nostra est unu Metal a bortas inchietu e lestru, a bortas prus melodiosu e druci. Dipendit de ita chistionat sa cantzoni. + +Si cumbinat perfetamenti! Su sardu donat fortza a is cantzonis, est una lingua potenti. A s'inghitzu femu pren''e dudas, poita femu acostumau a cantai in ingresu, agoa apu cumprendiu ca fiat possibili a cantai in sardu chentza de timi de no essi cumprendiu. + +Deu scriu totu is testus, donnia borta detzidu chi scriri in sardu o in ingresu, a segunda de sa cantzoni. + +A primu metallarus sardus, ma fintzas genti de su continenti ca at intendiu sa musica nostra via web, o at ligiu de nosu. + +In custus tres annus de traballu eus sonau in trinta cunzertus, in Casteddu, Uta, Biddesorris, ma fitzas in Arruinas (po Artes Et Sonos 2010) e Otieri. Su prus importanti dd'eus fatu in su Suns Festival de Udin in Friul, su festival de is linguas de minoria. + +Totu is personas chi eus connotu a foras de sa Sardinnia ant cumprendiu su progetu, seus praxius. S'arreatzioni de is fanzine e webzine est positiva. Narant chi su sardu in "Sa Batalla" si coiat perfetamenti cun sa musica, donat fortza a sa cantzoni. + +No nisciuna collaboratzioni, ma speraus prus a innantis! Comente bos paret sa musica sarda como? Nosu seus prus informaus de sa musica metal in Sardinnia, ma cussu chi eus biu e intendiu cust'annus est chi nci funts grupus pagu chi sonant in sardu. Custu poita sa limba no est imperada meda in sa scola, e sa genti no da scit chistionai. Nosu seus circhendi de fai un'infortzu, de imparai su sardu e de circai de dd'imperai po sa musica nostra, ma po nosu no est ancora cosa naturali. + +Imoi po spassiu, circhendi de fai is cosas a su mellus, bieus innui dd'acabaus! Nosu no serraus nisciuna genna (dd'acagataus serrada giai, ma custa est un'atra storia!). + +In su 2010 est bessiu su primu MINICD nostru, ma teneus giai dexi cantzonis noas, chi speraus de publicai in su 2011. + +Totu su _minicd_ est arregistrau e amisturau in Sardinnia, a domu nostra, a parti sa boxi e is launeddas, arregistradas in su _Calf_ _Studio_ de Klaudio de is _Boghes de Bagamundos_. + +Fiat sa prima borta chi eus sonau a fora de sa Sardinnia, e est stetia una sperentzia galana. Eus conotu genti noa, intendiu sa musica de tota custa genti, chi cantat e pensat in sa lingua de insoru, ma chi est de menti oberta e chi circat de si fai cumprendi, e de cumprendi a is atrus. Sa musica nostra est praxia, eus connotu amigus nous e genti stravanada, no podemus agatai de mellus! + +Po cust'annu boleus acabai su cd, ca tenit dexi cantzoni noas, una perra in ingresu e una perra in sardu, a pustis eus a cuncodrai contzertus nous e promotzioni varia. Boleus arribai a imparai e imperai sempri mellus su sardu, e de ddu podit fai cumprendi a sempri prus genti. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/02/2011 + +## Aumentant sos raportos intre S'Alighera e sa Catalugna + +### Addoviu, in Bartzellona, de su sindigu aligheresu Marcu Tedde cun su rapresentante de su guvernu catalanu Germa Gordo. + +Su sindigu de S'Alighera Marcu Tedde at addoviadu in custas dies in Bartzellona sos responsabiles de su Governu catalanu, pro una intensificatzione ulteriore de sos raportos intre S'Alighera e sa Catalugna. A su sindigu l'at retzidu, in _Palau de la Generalitat _(in sa fotografia), Germa Gordo, segretariu de su Guvernu e collaboradore astrintu de Artur Mas, su presidente nou de sa_ Generalitat de Catalunya_. + +Su sindigu at cunfirmadu sa voluntade de sighire cun sos raportos economicos intre sas duas realidades, raportos chi devent rapresentare su resurtadu de s'afortimentu de sos ligamenes culturales. S'Alighera, at agiuntu Tedde, oe tenet prus autoridade in sas relatziones suas cun sa Catalugna, e custu at agiuadu s'abertura, in custa tzitade, de sa sede de rappresentantzia de su Guvernu catalanu. + +Pro parte sua, su segretariu de su Guvernu de Artur Mas at cunfirmadu chi cheret afortire sas relatziones istitutzionales, pro dare un'impulsu prus mannu a s'atividade economica. E pro custa resone at a essere in visita in S'Alighera custu mese de martzu chi benit. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/02/2011 + +## Totu sa Biblia leghida in friulanu + +### Su progetu de s'ARLeF est chirchende voluntarios + +Sa letura de sa Biblia in limba friulana est un'omagiu, no a su Testu Sacru ebbia, ma finas a sa traditzione de sa Cresia de Aquileia, e unit sas raighinas linguisticas, religiosas e culturales de su territoriu friulanu. Si tratat de un'eventu unicu in su genere suo: pro sa prima bia sa Biblia l'ant a leghere in manera integrale, sena pasu, in una limba minoritaria , in sa Cresia de sa Puridade (Udine), dae dominiga su 3 de abrile de su 2011 a sabadu su 9 de abrile, pro unu totale de a furriu de 140 oras. + +Chi custa siat sa prima bia chi sa Biblia la leghent in una limba chi rapresentat una minoria l'ant cunfirmadu sos ideadores frantzesos de sa letura biblica sighida, **Norbert **e **Dominique Exbrayat**, chi gestint su progetu de "Le Bible en continu", esperientzia chi oramai faghet a colletore finas pro sas ateras initziativas de sa matessi casta (in Italia sos pretzedentes sunt Mantova, Roma, Bologna e San Giovanni Rotondo, tzitades in ue ant realizadu s'eventu sighende su modellu de sos frantzesos). + +A s'intziativa "_Leture continue de Bibie par furlan - Letura sighida de sa Biblia in friulanu_", organizada dae s'** ARLeF - Agjenzie Regjonal pe lenghe furlane**, dae sa Provintzia de Udine, dae s'Archidiotzesi de Udine e dae s'Assotziu Culturale Glesie Furlane, ant aderidu finas sas Provintzias de Gorizia e de Pordenone, s'Archidiotzesi de Gorizia e sas Diotzesis de Concordia-Pordenone. + +Sa finalidade de s'eventu est, de fatu, finas su de sutaliniare chi , in unu territoriu mannu che a su de sas tres Provintzias friulanas, b'at una richesa de sa limba friulana rapresentada dae sa presentzia de sas variedades numerosas a beru de sa marilenghe. + +Duncas, sos organizadores bi tenent a dare importu finas a custas peculiaridades e caraterizatziones linguisticas territoriales, mutende totu sos friulanos a si marcare e a non s'intendere frenados dae sa "particularidade" possibile de sa variante issoro . + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/02/2011 + +## SPORTAMEN, Limba, identidade, cultura + +### L'organizant in Trentinu, in ocasione de sa "Die Internatzionale de sa Limba Materna" + +Su 21 de freargiu de cada annu si festat sa "**Die Internatzionale de sa Limba Materna**", testimonia de s'oportunidade istraordinaria oferta dae su pluralismu e dae sa diversidade culturale de su patrimoniu linguisticu de sas limbas faeddadas in su mundu. + +Finas in Trentinu cherent faghere una riflessione subra de sas limbas prus pagu difusas, sas limbas maternas de sos Ladinos de Fassa, de sos Mochenis de sa Bersntol, de sos Tzimbros de Luserna, chi rapresentant e espressant unu patrimoniu istraordinariu de tzivilidade e de cultura chi faghet prus ricu s'orizonte nostru. + +Ocannu, pro festare custu apuntamentu importante, pro sa fortza comunicativa, pro sa dimensione assotziativa, pro su ruolu educativu, pro sa valentzia sotziale assoluta sua , su Servitziu pro sa promotzione de sas minorias linguisticas locales de sa Provintzia autonoma de Trentu at isseberadu s'isport. + +S'isport in totu sas formas e manifestatziones suas, vividu comente laboratoriu linguisticu, incubadore de neologismos e, a s'ispissu, de orizontes espressivos noos, mediu de cunviventzia e creschida culturale finas in sas comunidades locales minores. + +Sa manifestatzione si narat **SPORTAMEN. Limba, identidade, cultur**. S'idea est de afirmare su valore e sa richesa imateriale de una sotziedade chi in sa pluralidade e in sa diversidade de sas cumponentes suas fraigat cun coerentzia e originalidade su venidore suo. + +In prus de sos rapresentantes locales e de sa comunidade Ladina, Tzimbra e Mochena, ant a essere presentes Marta Stocker, vitzepresidenta de sa FUEV, Unione Federale Europea de sos Grupos Ètnicos, Ines Cavalcanti, de Chambra D'Oc, pro s'Otzitania e, pro su Friuli, Franco Soldati de s'Udinese Calcio e Federica Angeli e Priscilla De Agostini, cun s'urtimu istudiu issoro "Gol la lenghe dal sport". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/02/2011 + +## Sos telefoneddos noos pro Facebook + +### Los ant presentados in Bartzellona in su Cungressu Mundiale de sa telefonia mobile + +Peter Chou, diretore esecutivu de HTC, at abertu sos traballos faeddende de s'importantzia e de su tempus venidore de sas aplicatziones in sa telefonia mobile, presentende sos duos terminales dedicados a Facebook. In totu, isse at presentadu chimbe terminales noos de HTC, ma cussos ideados pro Facebook ant polarizadu s'atentzione de sa gente. + +Si narant _HTC Chacha_ e _HTC Salsa_. Si diferentziant dae sos ateros terminales pro su pulsante frontale cun s'icona de sa rete sotziale reconnoschibile in su mundu. Chou at craridu chi custu pulsante non si limitat a aberrere s'aplicatzione de Facebook, ma interagit cun sa rete sotziale: pro narrere, si podent ponnere sas fotografias in sa galleria o si podent cumpartzire sos videos in bacheca + +In prus, si incarcamus su pulsante in manera sighida, amus a intrare a _Facebook Places_, s'istrumentu chi nos permitet de cumpartzire su logu in ue semus: gustende in unu ristorante, abbaidende una pellicula in su tzinema o sighende una cunferentzia in su Cungressu Mundiale de sa telefonia mobile. + +In definitiva, _HTC Chacha_ e _HTC Salsa _non tenent peruna optzione chi non tengiant ateros _smartphones_. Pero custos HTC podent interagire cun Facebook in una manera meda prus lestra e direta, ca los ant ideados in manera espressa pro custa finalidade . + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/02/2011 + +## Windows 7 in limba kisuahili + +### Est una de sas limbas prus faeddadas de Àfrica + +Sa Microsoft at bortadu su sistema operativu Windows 7 in sa limba faeddada dae a su nessi 150 milliones de pessones, in Tanzania, Kenia, Uganda e ateros logos. Su kisuahili est finas limba ufitziale de s'Unione Africana. + +Microsoft est finas disinnende de bogare a campu Office 10 in custa limba. + +''Custu est unu passu cara a su mantenimentu de sa diversidade linguistica de sa gente de su mundu" at naradu Luis Otieno, Diretore Generale Microsoft pro'Oriente e s'Àfrica australe. + +Lydia Nzomo, Diretore de su Kenia Institute of Education , at naradu Windows 7 in limba kisuahili cunsentit a sos pitzinnos s'atzessu a sa tecnologia in una limba cumprensibile, chi los at a giuare a connoschere e a impreare sos carculadores prus in presse". + +E in sardu? Forsis at essere possibile cando amus a essere a beru de acordu pro un'istandard iscritu unicu. Non creo chi Microsoft potzat atzetare solutziones localisticas, si puru est interessadu a su sardu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/02/2011 + +## In defensa de sa limba catalana in iscola + +### Naschet su coordinamentu "Som escola". + +Unos cantos comitados tzivicos e assotzios culturales de Catalugna ant formadu su coordinamentu "Som escola", pro difendere su ruolu de su catalanu comente limba veiculare de s'insinnamentu, a pustis de sas sententzias de sa Corte Costitutzionale chi ant postu in perigulu custu modellu didaticu. + +Su manifestu de su coordinamentu, chi b'ant giai aderidu unos trinta comitados e assotzios, narat chi "s'immersione linguistica e s'impreu de su catalanu comente limba veiculare ant dadu fortza e solididade a custu modellu, chi at tentu su reconnoschimentu de unas cantas istitutziones internatzionales". + +"Som escola" ponet in craru chi "custu modellu linguisticu at agiuadu in manera determinante a minimare su disechilibriu mannu in dannu de su catalanu, limba propia de Catalugna, a cunfrontu de s'ispagnolu". + +Su coordinamentu, duncas, cundennat "sas sententzias de sa Corte Costitutzionale ispagnola contra a s'iscola catalana e sos ricursos chi las inspiradas" , e faghet "un'apellu a sighire a afortire su modellu de iscola catalana e a gherrare cun totu sos medios democraticos pro non ponnere in perigulu sa cultura nostra e sa coesione sotziale nostra". + +Comentaris + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/02/2011 + +## Sos pitzinnos bilingues sunt prus ispavillos. + +### Lu mustrant sos istudios prus reghentes + +A cunfrontu de sos fedales issoro mustrant una abilidade prus manna in sa risolutzione de sos problemas e isvilupant una capatzidade de cuntzentratzione, in sos traballos in classe, chi los faghet impermeabiles a sos sonos e los faghet abbarrare cuntzentrados in s'esertzitatzione. Chie sunt? Sos pitzinnos bilingues. Lu mustrant sos istudios prus reghentes: chie faeddat duas limbas dae sos primos annos de vida tenet, a s'ispissu, prus capatzidades de sos ateros. E sa cosa chi faghet ispantu est chi sos vantagios non bi sunt petzi in su campu linguisticu, ma interessant finas su setore sotziale e su de sa comunicatzione. + +Lu narat Maria Kihlstedt, professora in s'Universidade Paris-X Nanterre e esperta in imparongiu primidiu de una segunda limba, intervennida in sa cunferentzia «_Il bilinguismo infantile: manna o fardello?_», chi ant fatu in su tzentru culturale Saint Louis de France in Roma. A parrere de sa psicolinguista, sos urtimos istudios in materia mustrant che «chie dae sa pitzinnia est indiritzadu a s'imparongiu de una segunda limba presentat, in sos annos a pustis, un'elastitzidade mentale manna e una pertzetzione aguda e sutile a beru de sas regulas comunicativas». + +Custas iscobertas sientificas ant liberadu su campu dae sos pregiuditzios chi bi sunt semper istados contra a s'educatzione bilingue. In s'epoca chi bi fiat sa logica «un'Istadu e duncas una limba », su bilinguismu lu cunsideraiant «dannosu» e su misturitzu de sas limbas lu bidiant comente una forma de «burdumene». «Oe est craru chi no est prus gasi - narat Maria Kihlstedt - finas ca forsis non totus ischint chi su bonu de sa populatzione mundiale est bilingue e chi su monolinguismu de s'Otzidente, in custu sensu, rapresentat un'etzetzione». + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/02/2011 + +## Sas istitutziones sardas no ant fatu nudda pro festare sa Die de sa limba materna. + +### Lu denuntziat, in unu documentu, su Comitadu pro sa limba sarda. + +Su 21 de freargiu coladu fiat sa Die internatzionale de sa limba materna, proclamada dae sa Cunferentzia Generale de s'UNESCO in su 1999 pro promovere sa diversidade linguistica e culturale e su multilinguismu. Sas istitutziones sardas, pero, paret chi non si nde siant abbigiadas. A custu propositu, su Comitadu pro sa limba sarda nos at imbiadu unu comunicadu chi publicamus + +_Ogetu: Agabbu de sa Die de sa limba materna 21 de freargiu 2011 + +Est agabbada dae pagos minutos sa Die internatzionale de sa limba materna chi si festat cada annu su 21 de freargiu. +Sas istitutziones sardas nudda ant fatu. +Finas sos indipendentistas e sos autonomistas, francu carchi apostulu chi mantenet allutu su fogu, pagu meda faghent pro su sardu. +Sos figios nostros galu sunt dissardizados in s'iscola italiana in ue non b'at logu pro sa limba sarda, sa limba de sa Natzione sarda. +Su Comitadu at a sighire a gherrare pro sa limba sarda cun pagos medios e voluntade meda. +Sighide a iscriere, a faeddare sa limba, e, finas si la connoschides pagu o nudda, non mancheis de pedire semper su deretu umanu printzipale de sos sardos: chi sa limba nostra siat ufitziale e insinnada in sas iscolas, dae s'asilu, a sos pitzinnos nostros._ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 21/02/2011 + +## Die internatzionale de sa limba materna + +### 21 de freargiu de su 2011. In Sardigna gherremus pro afortire sa limba "propia", sa limba nostra: su sardu. Pro agiuare sa mantenimentu de sas diferentzias in su mundu. + +Sa Die internatzionale de sa limba materna est istada proclamada dae sa Cunferentzia Generale de s'Unesco in su mese de santandria de su 1999. + +Su 16 de maju de su 2007, s'Assemblea Generale animat sos Istados Membros e sa Segreteri (cun sa risolutzione A/RES/61/266) a «promovere sa preservatzione e protetzione de totu sas limbas chi faeddant sos populos de su mundu». In sa matessi risolutzione, s'Assemblea aiat proclamadu su 2008 Annu internatzionale de sas Limbas, pro promovere s'unidade in sa diversidade e sa cumprensione internatzionale, tramite su multilinguismu e su multiculturalismu. + +Dae custas pagas paraulas, est craru comente sas limbas sunt ligada in manera astrinta a su destinu de sos populos e comente sos dannos fatos a issas sunt fatos sos populos, e a s'imbesse. + +Sa Die internatzionale, est istada festada cada annu, dae su mese de freargiu de su 2000. Sa Die ruet in sa matessi data de su 1952, cando istudentes pachistanos chi manifestaiant pro su reconnoschimentu de sa limba issoro, su Bangla, e pretendere chi esseret una de sas limbas ufitziales de su Pachistan de tando, fiant mortos, corfidos dae sas ballas de sa politzia, in Dakkha, chi como est sa capitale de su Bangladesh de como. + +Duncas, macari su bonu de sos istados membros de s'Onu non siant coerentes in sas politicas linguisticas issoro, s'Assemblea Onu est cumbinta chi sas limbas sunt sos istrumentos prus fortes pro preservare s'isvilupu de su patrimoniu culturale nostru, tangibile e intangibile. Cada initziativa pro promovere sa difusione de sas limbas "maternas" at a servire pro afortire sa diversidade linguistica e s'educatzione multilingue, e finas pro afortire sa cussentzia subra de sas traditziones linguisticas e culturales in totu su mundu e animare a sa solidariedade basada in sa tolerantzia e su dialogu. + +Sa Die de su 2011 est istada dedicada a: «Sas tecnologias de s'informatzione e de sa comunicatzione pro sa protetzione e sa promotzione de sas limbas e de sa diversidade linguistica». + +In Sardigna, in sos primos annos de politica linguistica de sos ufitzios linguisticos provintziales, sa Die est istada festada cun carchi manifestatzione. Oramai, pero, si podet narrere chi est sessada cale si siat initziativa. Sinnale malu de su fatu chi mancat una politica linguistica cumplessiva, macari sa Ras apat leadu initziativas positivas, de sos entes locales, francu calicunu. + +Mancat unu coordinamentu (pro disinteressu o voluntade de boicotare su pagu/meda traballu fatu) de sos ufitzios provintziales o sos ufitzios matessi. E carchi ufitziu comunale, chi a bias funtzionat finas cun initziativas interessantes, non resessit a cambiare sa tendentzia. Sa "politica linguistica" de calicunu si limitat a gastare su pagu dinareddu chi oramai arribbat dae sa Lege 482/99 in istipendieddos, cun s'arriscu chi cando at a sessare su finantziamentu, sesset cale si siat initziativa, comente amus semper lamentadu. + +Oramai, non tenimus mancu decraratziones formales in favore de sa limba sarda, finas ca mancat su movimentu de sos voluntarios chi puntorget o fatzat propostas, finas ca mancat sa politica linguistica de sos movimentos politicos chi, a paraulas, proclamant (belle semper in italianu) sa netzessidade de sa limba comente fundamentu de s'identidade natzionale sarda. + +Sa cunditzione de sa limba sarda cheret afrontada dae deretu pro torrare a cando su 100% de sos Sardos faeddaiamus in sardu, ca cras podet essere peus. Mescamente si pessamus chi petzi su 13% de sos pitzinnos impreat su sardu. + +Tocat a parare fronte a custa catastrofe linguistica, culturale, antropologica, cun una politica linguista trasversale e cumplessiva, finas cambiende s'idea de "limba materna" cun su de "limba propia" (ca si nono arriscamus de faghere politica linguistica in favore de s'italianu, si cunsideramus pro su prus de sos piseddos sa limba "materna" est s'italianu!). Duncas, dae como in antis, devimus gherrare pro afortire non sa limba materna ma sa LIMBA PRÒPIA, su SARDU. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Storia del genocidio armeno.Conflitti nazionali dai balcani al Caucaso + +_Tradutzione: _Flores D'Arcais + +_Editore: _Guerini e Associati_ +Data de Publicatzione: _2003_ +Collana: _Carte Armene _ +ISBN: _8883354621_ +Pazinas: _491_ +Preju: _35.00 euros_ +_ + +Custu libru est un'analisi de su zenotzidiu armenu in sa prima gherra mundiale, cunsideradu comente su primu zenotzidiu de s'istoria de su noighentos. S'iscritore, esaminende sos documentos ufitziales de sos turcos otomanos, de sa Zermania e de s'Austria, chi fiant alleados cun sa Turchia, recostruit su protzessu longu de s'eliminatzione sistematica e violenta de sos armenos e dimustrat sa boluntade, sa premeditatzione e responsabilidade istorica e morale de s'isterminiu de su populu armenu. + +Sa trazedia non est petzi pro sos 1.500.000 mortos, a parrer de sos istudiosos armenos, difatis su libru prus chi no ateru denuntziat s'indiferentziam totale, su "crimine de su mudimene" internatzionale e zenerale chi galu est gasi pro ite in sos libros de istoria non si nde faeddat belle mai. E sa literatura, sa cultura e identidade de unu populu sunt istados cantzellados dae sas cartinas e atlantes de s'Anatolia. Pro custu motivu, narat Dadrian, «sos fatos de cussa epoca sunt finidos in sas zonas umbrosas de s'Istoria e ant meritadu su numene "zenotzidiu ismentigadu"». + +In su libru essit a campu sa responsabilidade de sa comunidade internatzionale pro no aer punidu sos faltosos e a sa fine Dadrian ponet a cunfrontu su zenotzidiu armenu cun cussu de sos ebreos ca pro s'autore est importante a connoscher e a cumprender su passadu pro poder fraigare su tempus benidore e pro no ismentigare. + + + + +### 23/02/2011 + +## 41 limbas sunt arrischende de iscumparrere in Tzina + +### Lu rivelat unu servitziu giornalisticu de China Radio Internacional + +Su mesu de sas limbas de su mundu sunt arrischende de iscumparrere, e in Tzina b'est su perigulu chi morgiant 41 idiomas de grupos etnicos diferentes. Gasi ant naradu in unu servitziu giornalisticu de **China Radio Internacional**, emitente tzinesa chi trasmiet in limba ispagnola, in ue est intervennidu su linguista famadu David Bradley (_in sa fotografia_). + +Pro su chi pertocat sas 41 limbas in perigulu in Tzina, at afirmadu Bradley, si tratat finas de s' "arriscu de perdere s'istoria nostra". + +"Cada bia chi una limba iscumparet, cheret narrere chi iscumparet totu sa connoschentzia culturale de su populu chi la faeddat", at agiuntu Bradley, ponende in craru chi s'espansione de s'usu de su 'putonghua' (tzinesu mandarinu istandard ) est una de sas causas de s'estintzione de sas limbas etnicas minoritarias. + +"Su 'putonghua' est gasi poderosu chi totus lu cherent usare in Tzina , a dannu de sas limbas issoro. Duncas, b'at una tensione intre su deretu a mantennere sa limba propia e su disigiu de faghere parte de sa majoria". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/02/2011 + +## Interventos pro difendere sa limba sarda in Nugoro. + +### Su Cussigiu comunale at aprovadu s'ordine de sos traballos de sos cussigeris Pintori e Ticca. + +Totus in pare pro sa limba sarda, in Nugoro. Su Cussigiu comunale at aprovadu s'ordine de sos traballos presentadu, in propositu, dae sos cussigeris de SEL Gratzianu Pintori e Lisandru Ticca. Custu, in sintesi, su programa de sos interventos prevididos: una die in sas iscolas dedicada a sa limba sarda a su nessi una bia in su mese; s'impinnu a s'esprimere in sardu in su cussigiu comunale subra a su nessi un'argumentu pro cada riunione; paginas in sardu in su situ internet de su Comunu; una festa de sa limba una die in s'annu, chi pongiat in mesu totu sos tzitadinos; sa curretzione de sa toponomastica in sardu, ca sa chi b'est como non paret propiu chi l'apant fata comente si tocat. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 25/02/2011 + +## Su 45% de sos catalanos sunt in favore de s'indipendentzia. + +### Gasi resurtat dae un'istudiu de ESADE + +Su 45% de sos catalanos diant votare chi eja a sa pregonta "_a diat cherrere boste un'Istadu indipendente in intro de s' Unione Europea?_". Est custu su resurtadu de un'inchiesta demoscopica publicada dae **ESADE** (_Escuela Superior de Administracion y Direcion de Empresas_) e dae sa **Fundacio Carulla**. In prus, custu istudiu mustrat chi s'optzione soveranista s'est triplicada in sos urtmos deghe annos,ca, atualmente, unu 21% de sa populatzione si decrarat in favore. + +Su sondagiu, chi at interessadu 1.200 pessones intre maju e lampadas de su 2009, mustrat chi su 50% de sos intervistados s'agatant bene in intro de un'Istadu autonomicu, e chi s'indipendentismu nch'at giai coladu s'optzione federalista chi si situat in su 20%. L'at atzertadu unu grupu de istudiosos ghiados dae su diretore academicu de sa catedra **Lideratges i Governacio** de **ESADE**, Ángel Castiñeira, e dae su catedraticu emeritu de sa **Universitat de Deusto** Javier Elzo, cun su suportu de sa **Fundacio Carulla**. Elzo at avertidu chi , dae tando, sa Catalugna at vividu fatos che a sa sententzia de su Tribunale Costitutzionale subra de s'istatutu, s'editoriale congiuntu de sos giornales catalanos e sa manifestatzione manna de su 10 de triulas de su 2010, chi ant potentziadu custu sentimentu. + +Àteros datos rivelant chi, a livellu geograficu, su bonu de sos intervistados chi si intendent "petzi catalanos" istant in localidades de prus pagu de 10.000 abitantes, cando chi sos chi si identificant comente "petzi ispagnolos" istant in tzitades mannas. + +Sos chi votant **PSC** e **PP**, pro su 60%, e **Ciutadans**, pro su 87%, pessant chi s'autonomia atuale est adeguada. In cambiu, su 79,5% de sos eletores de **ERC**, su 57,2% de **CIU** e su 54,2% de **ICV** pessant chi su sistema autonomicu est "insufitziente". + +In fines, s'analisi mustra chi sa valutatzione de sos partidos politicos est "bassa meda". Sa proa de custu est chi in s'annu 2000 sa media de valutatzione de sa politica catalana fiat de 6,46 subra de 10, cando chi como sa media est de 4,95. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/02/2011 + +## Ant a insinnare sa limba Rapa Nui in s'Isula de Pasca. + +### L'at detzisu su ministeriu de s'istrutzione de Tzile + +Su ministru de s'istrutzione de Tzile Joaquin Lavin at visitadu s'iscola Lorenzo Baeza Vega, in s' Ìsula de Pasca, pro faeddare cun sa comunidade Rapa Nui e firmare una cunventzione chi at a permitere a sos istudentes de custu istitutu de faghere totu sas letziones in limba Rapa Nui. + +Su programa si narat ** Immersione in sa Limba Rapa Nui**. Cumintzat ocannu. At a permitere a sos istudentes dae su primu a su cuartu _ basico, _e a calicunu de _prebasica_, de faghere sas letziones in sa limba propia issoro. Sos insinnantes ant a essere oriundos de s' Ìsula. Belle gasi, materias che a limbas e matematica las ant a istudiare finas in ispagnolu, pro non perdere cuntenutos didaticos chi sunt valutados cun sa proa _Simce_. + +Sos ateros istudentes de s'iscola ant a faghere sa letziones in ispagnolu, pero in su programa de istudiu b'at a essere finas sa limba Rapa Nui, cun bator oras a chida. + +Durante s'atividade, e in cumpangia de sos ministros de sas operas publicas e de sos benes natzionales, su titulare de s'istrutzione at partetzipadu a una letzione in limba Rapa Nui, paris cun professores e iscolanos de s'Isula. + +In prus, su responsabile de su bilantziu at visitadu su bidditzolu educativu de s' Ìsula, in ue istudentes de s'iscola media tecnicu professionale si ispetzializant in duos setores importantes de isvilupu: su turismu e e su cumpartu agrupastorale. + +Custos duos setores sunt istados potentziados dae su ministeriu de s'istrutzione, chi at dadu **fiinantziamentos pro comporare materiales fundamentales, comente elaboradores, machinas fotograficas, telecameras e atetzaduras pro s'agricultura e su pastoriu.** + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/03/2011 + +## Cunferentzia istampa - dibatidu de su Comitadu pro sa Limba Sarda + +### Su 17 de martzu, in Casteddu + +_Dae su Comitadu pro sa Limba Sarda retzimus e publicamus:_ + +SEMUS AMANIANDE SA CUNFERENTZIA DE ISTAMPA-DIBATTITU DE SU COMITADU PRO SA LIMBA SARDA. + +Su 17 de su mese de Martu, die de su 150° a sas 10.00 oras. + +B'est prenotada sa sala de s'Hotel Regina Margherita in Casteddu. +...... +A pustis de sa cunferentzia de istampa de su Comitadu an a esser presentadas relatziones et at a cumintzare unu dibatitu-forum cun chie est bennidu. + +TEMAS: +Initziativas de su Comitadu pro sa limba sarda bida comente diritu tzivile reconnottu e garantidu internatzionalmente. + +Pianu de sos tre s annos e politicas de sa Regione sarda. + +Sa limba sarda elementu a sa base de su dirittu a s'autodetzisione de sa natzione sarda e comente mediu de unidade pro chie sighit custu obietivu cun modalidades e aspiratziones diverscias. + +150° de italianizatzione a fortza de sa natzione sarda..itte si depet fagher pro bortare a dai segus custu protzessu. + +Pro como an dadu sa disponibilidade a sa presentzia, Diegu Corraine, Mario Carboni, Antonimaria Pala, Paolo Pillonca, Micheli Pinna. +Ateras presentias an a essere comunicadas cun s'avisu ufitziale e su programma definitivu. + +CHIRCADE TOTTU DE ESSER PRESENTES...ET CUMBIDADE SOS AMIGOS BOSTROS A BENNER +In cussa die depimus fagher intender una oghe de sa natzione sarda + +Saludos +Mariu Carboni + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/03/2011 + +## Literaduras cuadas, finas a cando? + +### Intervista a Anna Bogaro, autora de su libru "Letterature nascoste" presentadu in Casteddu (biblioteca regionale). + +Lunis 7 de martzu, in sa Biblioteca Regionale de viale Trieste, in Casteddu, s'Assessoradu de sa Cultura de sa Ras at presentadu su libru + +Editore Carocci. Nd'ant faeddadu Lisandru Mongili e Diegu Corraine. At abertu sa presentada Giosepe Corongiu. Fiat presente s'autora, chi, pustis de sa presentada, at finas rispostu a sas pregontas de Eja, chi publicamus inoghe. + +Diat tocare a nde leghere sas operas. In particulare, propongio sa letura de sa narrativa dae su segundu pustigherra a oe: podent essire a campu cosas de importu chi mancu nos figuramus, finas temas e argumentos mai tratados, insuspetabiles in literaduras chi in s'idea chi nde tenet sa gente diant podere essere cunfundidas cun una "dialetalidade folcloristica". + +Diat tocare a faghere unu tzensimentu beru pro rispondere bene a custa pregonta. Deo, imbetzes, in su libru meu presento unu cuadru generale chi curret in sas istorias litrarias singras, dae sas origines a oe, dedichende prus tretu a sos esitos de su Noighentos e cuntemporaneos. Sende gasi, potzo afirmare chi sas literaduras prus mannas sunt sa sarda e sa friulana e, in prus, sa literadura islovena in Italia pro su pesu de sa produtzione narrativa. + +Su tema de sa tradutzione costituit un'ateru caminu de istudiu, galu a praticare, minoria cun minoria. + +Pro cumintzare, diamus devere definire megius su cuntzetu de tradutzione: si cunsideramus sas operas literarias bortadas in limba minoritaria, bidimus in totue un'interessu importante. Imbetzes, sa tradutzione dae sa limba minoritaria a s'italianu o a ateras limbas resurtat prus pagu praticada. + +Est naturale chi apo cunsideradu sas iscrituras literarias in limba minoritara. Francu pro sa Sardigna, in ue b'at unu problema de definitzione. Dae foras faeddant de "literadura sarda" finas a propositu de sa chi est iscrita in italianu, finas pro more de sos romanzos de Gratzia Deledda e e de sos autores chi ant postu sa "sardidade" comente tzentru de s'iscritura issoro in italianu. Isco chi s'argumentu est tostu e tortu si est abbaidadu dae sa prospetiva interna sarda, ma est unu problema chi cheret afrontadu e risoltu. Sa publicatzione de un'istoria de sa literadura in sardu diat essere de importu mannu pro mustrare sa produtzione manna sua e pro atribuire su numene de "literadura sarda" petzi a sa chi est iscrita a beru in sardu. + +In sa poesia prevalet s'isseberu de sa variedade prus a probe de s'autore, in sa narrativa b'at prus un'isfortzu a contare in una limba chi siat colletiva, chi non siat un'idioletu. + +Totu sas literaduras in limba minoritaria chi apo leadu in cunsideru proponent operas de livellos literarios e linguisticos diferentes, comente capitat in totu sas literaduras de su mundu. Esistint epocas prus fortunadas, autores chi ant fatu iscola, ma finas mamentos male assortados. Sende gasi, s'isseberu de sa limba dat valore in prus a s'opera cando benit dae su coro, non cando est petzi una mustra de esibitzionismu e de milindru. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 22/03/2011 + +## Su venetu reconnotu dae sa Lege istatale 482/99? + +### Proposta de lege de su Cussigiu regionale de su Veneto + +Su Cussigiu regionale de su Veneto at naradu "EI" a sa proposta de lege presentada dae Mariangelo Foggiato (Unione NordEst) chi at a pedire a su Parlamentu italianu de modificare sa Lege 482/99 chi tutelat sas minorais linguisticas istoricas, inserende*bi finas su venetu. + +Sa proposta est istada presentada a sa Comissione 6, chi l'at lissentziada cun favore, a majoria, su 06/10/2010. + +Sa proposta de Foggiato est chi s'art. 2 de sa 482 siat cambiadu in: + +"1. In attuazione dell'articolo 6 della Costituzione e in armonia con i principi generali stabiliti dagli organismi europei e internazionali, la Repubblica tutela la lingua e la cultura delle popolazioni albanesi, catalane, germaniche, greche, slovene e croate e di quelle parlanti il francese, il franco-provenzale, il friulano, il ladino, l'occitano, il sardo e il veneto". + +E pro ite nos su piemontesu, su lombardu, s'emilianu, su romagnolu, su toscanu, etc.? + +Non tenimus nudda contra a sa tutela de limbas, limbagios, dialetos, ma custos tentativos agiuant a indebilitare sa fortza istitutzionale de sas 12 limbas chi sunt giai tuteladas dae s'istadu italianu cun sa lege 482. + +No est sa prima bia chi bi provant. Si sighit gosi e totus sunt "minoria", arriscamus de non tennere formalmente peruna majoria chi nos dominat. A dolu mannu, pero, sa majoria chi dominat b'est, e comente! S'italianu! Chi sighit in s'opera sua de assimilatzione linguistica contra a su sardu e a sas atera limbas reconnotas. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 24/03/2011 + +## Non cambiemus sa limba + +### Una campagna de sos giuristas catalanos pro non cambiare sa limba cando unu andat a tribunale + +Sa ** Asociacion de Juristas en Defensa de la Llengua Propia** (_Assotziu de Giuristas in Defensa de sa Limba Propia_) at postu in caminu sa campagna **'No Canviem de Llengua'** (_Non cambiemus sa limba_) pro cumbinchere sos tzitadinos a non cambiare sa limba cando s'indiritzant a sos organismos de giustitzia e, si faeddant in catalanu, lu potzant usare sena colare a s'ispagnolu. + +In una decraratzione a _Europa Press_, su portaboghe de s'assotziu, ex giuighe e avogadu ispetzializadu in deretu tzivile **Agusti Carles Garau**, at craridu chi, sigomente sa lege dat a su tzitadinu su deretu de essere servidu in sa limba materna sua, s'Amministratzione de sa Giustitzia est "preparada" pro lu faghere. + +Custu grupu de giuristas est in pessamentu, ca sos datos mustrant chi s'impreu de su catalanu in sos tribunales at minimadu -in su 2004 ant fatu unu 20% de sententzias in catalanu cando chi in su 2009 sunt istadas su 16%- . + +Sa finalidade de custa initziativa est a faghere ischire a sos tzitadinos chi s'Amministratzione de sa Giustitzia est pronta a los servire in catalanu, ca sos datos ufitziales relativos a su personale de sos tribunales mustrant chi su 99% cumprendet su catalanu, su 91,7% lu faeddat e s'80,6% podet iscriere documentos giuridicos in catalanu. + +A propositu de s'usu iscritu in sos tribunales, su 15,9% impitat su catalanu pro elaborare modulos, cando chi su 67,8% impitat s'ispagnolu; unu 8,2% utilizat su catalanu in sa redatzione de sas sententzias, cando chi unu 64% lu faghet in ispagnolu. + +Su 14,2% at adotadu su criteriu de utilizare su catalanu in sa redatzione de su restu de sa documentatzione e su 51% de sos ufitzios at adotadu s'ispagnolu. + +Pro custu su grupu de giiuristas at incaminadu una campagna informativa, finas cun unu suportu web e unu grupu facebook. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 25/03/2011 + +## Un'acordu pro afortire sas limbas nativas de su Chiapas + +### L'at promovidu s'Istitutu Natzionale de sas Limbas Indigenas de su Messicu + +Cun s'idea de afortire s'impreu de sas limbas nativas de su Chiapas (Messicu), s' **Instituto Nacional de Lenguas Indigenas** (INALI) at firmadu un'acordu de collaboratzione cun su **Sistema DIF-Chiapas** e su **Sistema Chiapaneco de Radio, Television y Cinematografia**. + +Custu acordu at a permitere atziones congiuntas pro s'isvilupu orale e iscritu de sas limbas minoritarias, (Mam, mocho - qato´k- , kaqchikel, Chuj, Q´anjob´al, Akateko, Jakalteco e lacandon). + +Previdet, in prus, istrategias de comunicatzione pro promovere sa formatzione de risorsas umanas relatzionadas cun sos diferentes setores radiofonicos e televisivos. + +Gasi etotu ant a cuidare sa produtzione, tradutzione e trasmissione de sa radionovela '_Corazon de mujer_' in sas limbas **tsotsil **e **tseltal**; in programa b'at finas progetos noos pro difundere in mesu de sa populatzione s'apretziamentu pro sas culturas e limbas maternas. + +S'acordu l'ant firmadu in sa Domo de Guvernu, in presentzia de Isabel Aguilera de Sabines, presidenta de su **Sistema para el Desarrollo Integral de la Familia del Estado** de su Chiapas, chi at fatu a testimongiu de onore. + +Bi fiant Debora Iturbe Vargas, diretora generale de su Sistema Chiapaneco de Radio, Television y Cinematografia, Javier Lopez Sanchez, diretore generale de su INALI, e Elizabeth Astorga Macias, diretora generale de su DIF-Chiapas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 25/03/2011 + +## EJA in sos referendum contra a su nucleare + +### Si mobilitat finas su Comitadu pro sa limba sarda + +_Dae su Comitadu pro sa limba sarda retzimus e publicamus:_ + +Ogetu: Invitu a sa manifestatzione contra a su nucleare in Sardigna e pro su EJA in sos referendum +Su **Comitadu pro sa limba sarda** mutit iscritos e simpatizantes a partetzipare a sa manifestatzione de cras sabadu 26 de martzu contra a su nucleare in Sardigna e pro su EJA in sos referendum. + +MANIFESTATZIONE CONTRA A SU NUCLEARE - Sabadu 26 de Martzu 2011 oras 15:00 isfilada Casteddu- P.zza Giovanni XXIII. +PERCURSU: +P.zza Giovanni XXIII, v.Dante, v.Todde, v.Cavaro, v.San Benedetto, p.zza San Benedetto, V.Dante, p.zza Repubblica, v.Alghero, p.zza Garibaldi +PROGRAMA: +P.tza Garibaldi, interventos dae su palcu e sonos contra a su nucleare. +... +Pro agiuare su referendum consultivu regionale de su 15 de maju e su referendum abrogativu de su 12 de lampadas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Nazionalismo turco e genocidio armeno + +_Tradutzione_: Alessandro Michelacci e Cecilia Veronese +_Editore_: Guerini e associati +_Data_ _de_ _publicatzione_: 2005 +_ISBN_ :88-8335-719-1 +_Pazinas_: IV-283 +_Preju_: 24,00 euros + +Custu libru, ponet s'atzentu subra de sos problemas chi sa Republica Turca devet afrontare pro poder intrare in s'Unione Europea. Pro sa prima bia s'autore faeddat craru subra de sa netzessidade chi sa Republica Turca fagat sos contos cun su "tempus coladu" e amitat sa responsabilidade sua de su zenotzidiu de su populu armenu, in sos annos de sa Prima Gherra Mundiale, su primu "massacru" de su Noighentos, prus antigu finas de cussos nazista e comunista. S'autore ispricat chi sa Turchia est in unu mamentu de transitzione in ue est chirchende de si nche liberare de s'eredidade de s'imperu Otomanu pro poder devenner un'Istadu democraticu de tipu otzidentale. Pro fagher custu devet cambiare cosas meda in s'istrutura interna sotziale e politica, ma sos problemas sunt mannos, ca s'Elite chi guvernat mantenet unu sentimentu anti-otzidentale, naschidu dae s'idea chi sas Potentzias mannas europeas sunt istadas responsabiles de sa distrutzione de s'Imperu otomanu. Su zenotzidiu armenu, comente narat Dario Fertilio in sa presentatzione, no est petzi s'istoria de sos mortos e de sos carnefitzes de tando, ma est s'istoria de sa Republica Turca de oe, chi no est galu capassa de amiter sas responsabilidades, ca pro fagher custu, diat dever ponner in discussione sa Republica matessi: sos guvernantes, sos babos de sa Republica, naschida a pustis de sa fine da sa Prima Gherra Mundiale, fiant sas matessi pessones chi aiant ordinadu su massacru de sas popuolatziones cristianas de s'Anatolia chi, a su narrer issoro, faghiant sos interessos de sos Istranzos e cheriant sa distrutzione de s'imperu, e duncas, a pustis de sa naschida de sa Republica kemalista, su zenotzidiu est devennidu un'argumentu "Tabu". Subra de custu, s'autore faghet un'analisi istorica, sotziale e finas psicolozica arribende a definire su cuntzetu de "rimotzione culletiva". S'autore, in s'urtimu capitulu de su libru, narat chi sa politica de s'Istadu, est de Negatzione, e s'atezamentu de sa sotziedade est de Distacu e chi sa resone chi sos turcos non cherent faeddare de cuss'istoria e nde faghent unu tabu est pro custu Ligamene, intre su zenotzidiu e sa naschida de sa Republica, ca issos non diant poder atzetare de bider "le persone che crearono la nazione dal nulla", "grandi salvatori", comente "ladri e assassini". Est difitzile meda a amiter sa responsabilidade culletiva, ma, comente at naradu Dario Fertilio, denuntziare su chi est sutzessu est unu bene pro sa democratzia e sa libertade turca, e una die de sa Memoria, comente est istadu fatu pro sos ebreos, at a sinzare sa Vitoria prena de sa Democratzia, su tancare cun su tempus passadu e s'Intrada in Europa. + +Su limbazu chi usat Taner Akcam est divulgativu, petzi cando faeddat de sas teorias psicolozicas est prus sientificu; Est unu pagu ripetitivu, e su discursu nde risentit ca non est iscurrevole. Non tenet figuras e graficos ma est bene documentadu. + + + + +### 27/03/2011 + +## Una serie de cunferentzias pro faeddare de sos poetas a bolu + +### Las at amaniadas s'Assessoradu Regionale de s'Istrutzione Publica + +Ant fatu in custas dies, in Casteddu, sa Cunferentzia "Poetas a bolu - isparghidores e amparadores de sardu". Est istada sa prima de una serie de manifestatziones amaniadas dae s'Assessoradu Regionale de s'Istrutzione Publica, Benes Culturales Informatzione, Ispetaculu e Isport, in ue sunt interessados sos assotzios culturales chi s'ocupant de poesia improvisada in limba sarda. + +A pustis de custu primu addoviu, b'at in programa ateros apuntamentos in ateras realidades territoriales de Sardigna, pro faeddare prus a fundu de sas diferentes formas de improvisatzione. Ant a tratare argumentos de importu, che a s'impreu de una forma de sardu literariu dae bandas de sos poetas a bolu, chi est resessida a cunvivere in su tempus cun sas variedades locales singulas. Ant a faghere finas un'analisi de comente in sas garas, dae su 1896, annu de sa prima presentada in su palcu de sos improvisadores, finas a oe, apant tratadu su tema de sa limba sarda. Ant a faghere, in fines, su puntu de sas modalidades cun sas cales sos assotzios culturales etotu gherrant pro promovere e ponnere in contu su sardu, mantenende in su matessi tempus sa traditzione de sa poesia improvisada. +Sos relatores sunt Giosepe Porcu (in sa fotografia), su poeta a bolu prus giovanu in atividade, Brunu Agus, finas isse improvisadore afirmadu, presidente de "Su Sotziu pro sa gara", e s'espertu Paulu Pillonca, connoschidore mannu de sa poesia improvisada e autore de publicatziones medas in propositu. +Sa poesia a bolu est una forma de poesia improvisada in rima otava fundada in su cunfrontu dialeticu intre sos poetas a furriu de unu tema fissadu dae ateras pessones. Sos poetas cantant sos versos issoro acumpangiados dae unu cuncordu a tenore, realizende unu connubiu ditzosu intre poesia e musica, chi costituit una forma de arte originale cumplessa, de impatu e efetividade comunicativa mannos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/03/2011 + +## Guvernare cun sa limba + +### Unu progetu chi interessat 46 comunas de sa provintzia de Nugoro + +Un progetu, chi interessat 46 comunas de sa Sardigna tzentrale coordinadas dae a'ammintratzione provintziale de Nugoro, at a promovere sa limba sarda in intro de s'amministratzione publica e, in particulare, in sas comunidades locales. + +Si narat "Guvernare cun sa limba - No est sa limba chi morit ma sunt sas pessones chi lassant de la faeddare". + +Est unu programa pro agiuare sa gente a faeddare in sardu a manera chi su patrimoniu linguisticu natzionale siat avaloradu comente si tocat e, mescamente, siat difusu in mesu de sas levas noas. + +Ant a essere sas istitutziones locales a mandare a dae in antis custu programa. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/03/2011 + +## E luego finas su piemontesu reconnotu e tuteladu comente limba dae sa lege 4822/99? + +### de Diegu Corraine + +Comente giai aiamus naradu in un'atera noa a propositu de su venetu, sunt creschende sos chi si cherent reconnotos comente minoria e limba dae sa Lege 482/99 chi tutelat giai 12 minorias in intro de s'istadu italianu, pro prima su sardu. + +Custa bia, no est sa Liga chi s'est movida ma est sa majoria e s'opositzione chi ant propostu una lege pro includere in sa tutela de sa 482 finas su piemontesu: su torinesu Gianni Vernetti, deputadu de _Alleanza per l'Italia_, paris cun su collega de partidu Marco Calgaro, su vitzepresidente de sos deputados de su Pdl, su torinesu Osvaldo Napoli, su vertzellesu deputadu de su Pd Luigi Bobba, Giorgio Merlo, finas issu de su Pd e originariu de Cavour, e su bergamascu de su Pdl Gianni Mancuso ant postu sa firma issoro a sa lege, pro su reconnoschimentu de su piemontesu comente "limba istorica". + +No est sa prima initziativa de sa Regione Piemonte in materia. Giai in su1990 cun una lege regionale pro sa "valorizzazione e promozione dell'originale patrimonio linguistico piemontese" e cun ordines de sa die, su Cussigiu regionale at leadu initziativas in favore de su piemontesu. + +A parrere de Vernetti, su piemontesu est faeddadu dae duos milliones e mesu de pessones, est cumpresu dae su 72% de sos residentes (chi sunt in favore de s'intrada de su piemontesu in iscola) e tenet literadura iscrita dae su seculu 12. + +No amus a essere nois a gherrare contra a sa voluntade de sos piemontesos, ma si sighimus gosi, in s'istadu italianu ant a essere totus minorias e limbas! E nos amus a cumbinchere chi s'italianu siat sa limba de nemos, chi no esistit, chi non nos faghet perunu male! E imbetzes... + +#_Diegu Corràine_ + + +### 29/03/2011 + +## Unu referendum pro su venidore de Puerto Rico + +### Lu previdet unu documentu de su Guvernu de sos Istados Unidos + +Su Grupu de Traballu de sa Domo Bianca chi s'interessat de Puerto Rico at aprovadu unu documentu in ue narat chi est in favore chi su populu de s'isula detzidat in sas urnas su venidore suo. Su documentu racumandat chi, intro de su 2012, si fatzant duos referendum. Su primu est pro pregontare si cheret sighire a essere un' Istadu Liberu assotziadu. Si su resurtadu esseret contra a sa situatzione atuale, si diat faghere un'ateru referendum in ue si diat detzidere su status nou, e sas optziones diant essere s'indipendentzia, sa soverania in assotziu (_commonwealth_) o su de devennere un'Istadu in prus de sos Istados Unidos (_statehood_). Su documentu, chi tenet su caratere de racumandatzione, l'ant a ponnere in discussione siat in sa Domo Bianca siat in su Cungressu de sos Istados Unidos . + +Sas reatziones de sos partidos de Puerto Rico sunt istadas diferentes. Su Partidu Indipendentista, tramite su presidente suo Ruben Berrios, at emanadu unu comunicadu tostu a beru contra a su documentu, narende chi "como ischimus chi su Cungressu de sos Istados Unidos no at a faghere propiu nudda pro afrontare su problema de sa decolonizatzione". Berrios at acusadu su guvernu americanu de "paternalismu e mancantzia de rispetu" e at agiuntu chi s'unica optzione est chi "Puerto Rico reclamet dae sos Istados Unidos, cun una consultatzione locale, s'impinnu a proponnere a s'isula petzi alternativas decolonizadoras". + +In cambiu, su guvernadore Luis Fortuño, de su Partidu Nou Progressista, at decraradu chi est cuntentu de su documentu ca " disinnat un'orientamentu dae ue podent essire solutziones possibiles" e at agiuntu chi su partidu suo at a presentare una proposta de lege in propositu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/03/2011 + +## Su patrimoniu literariu catalanu in rete. + +### Un'initziativa de s'Universidade de Lleida + +Su patrimoniu literariu digitalizadu est unu cumplessu de documentos (iscritos, graficos, sonoros e audiovisivos) chi sunt testimongios de s'esistentzia de operas literarias, est a narrere: autografos (manuscritos e mecanoscritos), cuadernos de notas e proas de imprenta, editziones originales, publicatziones periodicas, registratziones cun sa boghe de sos iscritores e audiovisivos cun s'imagine de sos iscritores. + +Sa difusione in rete de su materiale si faghet in pessu s'otenet su permissu de sos autores o de sos eredes issoro e de sas sotziedades chi tenent sos deretos subra de sas operas, rispetende "in manera iscrupolosa" sa propiedade intelletuale. + +Istruturadu in chimbe setziones (emeroteca, biblioteca, manuscritos, fonoteca e videoteca), su Corpus disponet de unu chircadore generale pro realizare cada casta de consulta in intro de sa base de datos, comente, pro narrere, localizare , visualizare o ascurtare totu sas versiones de su matessi testu o chircare sa frecuentzia de una paraula in sa matessi opera, in totu sas operas de un'autore o in un'epoca determinada. + +Sos resurtados si mustrant semper in forma de bibliografia e si podent ordinare in cale si siat campu . Gasi etotu, in cada setzione b'at unu catalogu de consulta pro titulos, in s'emeroteca, e pro autores, in su restu, e b'at finas blocos de documentos tematicos pro formadu o provenentzia. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 31/03/2011 + +## Sos angolanos devent ponnere in contu sas limbas natzionales issoro + +### Lu narat su vitzeministru de sa cultura Cornelio Caley + +Su vitzeministru de sa cultura de Angola, Cornelio Caley, at fatu un'apellu a totu sos angolanos pro chi pongiant prus in contu sas limbas natzionales issoro, chi sunt sa base de su connoschimentu de una comunidade e su fatore printzipale chi perpetuat s'istoria de unu populu. + +Cornelio Caley at fatu custu apellu durante s'abertura de sa prima cunferentzia plenaria subra de sa "Armonizatzione e agiudu de sas limbas natzionales", amaniada dae su Ministeriu de sa Cultura. + +A su chi narat su vitzeministru, b'at galu pagu interessu de sos giovanos istudentes pro imparare a faeddare una limba natzionale. + +"Sos giovanos istudentes mustrant prus interessu in s'imparongiu de una limba angena, cando chi diat devere essere su contrariu", at naradu. + +"Semus essidos dae pagu tempus dae unu sistema coloniale in ue sas limbas maternas nostras sunt istadas, in casos medas, dispretziadas in manera sistematica e impoveridas dae su puntu de vista linguisticu", at agiuntu Cornelio Caley. + +Ammentamus chi in Angola si faeddant unas baranta limbas diferentes. In prus de su portughesu, limba ufitziale, su prus de sa populatzione faeddat limbas bantu, cando chi unos milli abitantes sunt faeddadores de su grupu khoi-san. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/04/2011 + +## LÌBIA, COLÒNIA ITALIANA + +### de Alessandro Michelucci + +_Paret curiosu, ma sa gherra de como santificata dae s'ONU est cumintzadu propiu in s'annu de sos chentu annos de sa colonizatzione italiana de sa Libia (1911)._ + +Inoghe proponimus unos cantos libros chi nos podent cunsentire de connoschere de prus e megius sa colonizatzione italiana de sa Libia, e duncas finas sos eventos de custos urtimos tempos. + +-- Aruffo A., **Storia del colonialismo italiano. Da Crispi a Mussolini**, Datanews, Roma 2007 | _www.datanews.it_ + +-- Bartalini E., Guarino E., **Tripoli terra incantata. Fatti e misfatti della guerra di Libia (1911-1912)**, La Bancarella, Piom-bino (Livorno) 2007 |_www.bancarellaweb.eu_ + +-- Bono S.,**Tripoli bel suol d'amore. Testimonianze sulla guerra italo-libica**, ISIAO,Roma 2005|_www.isiao.it _ + +-- Borgomaneri L. (a cura di), **Crimini di guerra. Il mito del bravo italiano tra repressione del ribellismo e guerra ai civili nei territori occupati**, Guerini e Associati, Milano 2006 | _www.guerini.it_ + +-- Cresti F., **Non desiderare la terra d'altri. La colonizzazione italiana in Libia**, Carocci, Roma 2011 | + +_www.carocci.it _ + +-- Del Boca A., **La disfatta di Gasr Bu Hadi. 1915: il colonnello Miani e il piu grande disastro dell'Italia coloniale**, Mondadori, Milano 2004| _www.mondadori.it _ + +-- Del Fra L., **Sciara Sciat: genocidio nell'oasi. L'esercito italiano a Tripoli**, Manifestolibri, Roma 2011|_ www.manifestolibri.it _ + +-- Di Ernesto F., **Petrolio, cammelli e finanza. Cent'anni di storia e affari tra Italia e Libia**, Fuoco, Roma 2010 | _www.fuoco-edizioni.it _ + +-- Gramellini F., **Storia della guerra italo-turca (1911-1912)**, CartaCanta, Torino 2010 | _www.cartacantaeditore.it_ + +-- Holmboe K., **Incontro nel deserto**, Longanesi, Milano 2005 | _www.longanesi.it _ + +-- Labanca N. (a cura di), **Un nodo. Immagini e documenti sulla repressione coloniale italiana in Libia**, Lacaita, Manduria (Taranto) 2001 | _www.lacaita.com_ + +-- Labanca N., Venuta P. (a cura di), **Un colonialismo, due sponde del Mediterraneo. Atti del Seminario di studi storici italo-libici (Siena-Pistoia, 13-14 gennaio 2000)**, CRT, Pistoia 2000|_ www.petiteplaisance.it_ + +-- Labanca N., Venuta P., **Bibliografia della Libia coloniale (1911-2000)**, Olschki, Firenze 2004 |_www.olschki.it_ + +-- Larfaoui M. -H., **L'occupation italienne de la Lybie (1882-1911)**, L'Harmattan, Paris 2010|_www.harmattan.fr _ + +-- Marchi L., **Libia 1911-2011. Gli italiani da colonizzatori a profughi**, Kappa Vu, Udine 2011 | _www.kappavu.it _ + +-- Romano S., **La quarta sponda. La guerra di Libia: 1911-1912**, Longanesi, Milano 2005 | _www.longanesi.it_ + +-- Salerno E., **Genocidio in Libia. Le atrocita nascoste dell'avventura coloniale italiana (1911-1931)**, Manifestolibri, Roma 2005 | _www.manifestolibri.it_ + +-- Salerno E., **Uccideteli tutti. Libia 1943: Gli ebrei nel campo di concentramento fascista di Giado. Una storia italiana**, Il Saggiatore, Milano 2008 | _www.saggiatore.it _ + +-- Veronese L., **L'occupazione italiana della Libia. 1911: l'Italia decide di annettersi la Cirenaica e la Tripolitania**, Luglio, Trieste 2011 | _www.luglioeditore.it_ + +_-----_ + +_www.popoliminacciati.org_ + +_-----_ + +#_Alessandro Michelucci_ + + +### 05/04/2011 + +## Creschet s'impreu de s'italianu in sos Istados Unidos + +### Manifestatzione de importu in Baltimora + +Editoria iscolastica italiana protagonista in Baltimora in sa _Northeast Conference on the Teaching of Foreign Languages_, mustra internatzionale dedicada a sos produtos editoriales pro s'insinnamentu de sas limbas esteras in sos Istados Unidos de America. Est istadu s'Ice ( _Istituto italiano per il commercio estero_)a organizare sa partetzipatzione italiana a s'eventu, cun unu padillione animadu dae sete operadores de su setore partzidos intre sotziedades editoriales e iscolas de limba italianas. "S'italianu - at craridu Umberto Vattani, presidente de s''Ice - est s'unica limba europea chi at registradu un'incrementu de dimanda in sos Istados Unidos in sos urtimos annos". +Cunforme a sos datos de sa _Modern Language Association_, su numeru de istudentes de limba italiana est creschidu de su 60% in su periodu 1998-2006, colende dae 49 a 78migia". "Unu datu - at agiuntu Vattani - chi at animadu su guvernu italianu a cunfirmare s'impinnu finantziariu suo pro permitere su prosighimentu in sas iscolas superiores americanas de sos cursos _Advanced Placement Program _de limba e cultura italiana" + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/04/2011 + +## Su Termcat crompet 25 annos + +### In unu cuartu de seculu at dadu unu cuntributu enorme a sa creschida de sa limba catalana + +Su Termcat est unu tzentru terminologicu pro sa limba catalana cun sede in Bartzellona. Si tratat de unu cunsortziu cun personalidade giuridica, formadu dae sa Generalitat de Catalugna, dae s'Istitutu de Istudios Catalanos, dae su Cunsortziu pro sa normalizatzione linguistica, e abertu a s'intrada de ateros entes. In custu cuartu de seculu at cuntribuidu in manera enorme a sa creschida de sa limba catalana, publichende ditzionarios tecnicos in totu sos setores de sa connoschentzia e cuidende unu situ informaticu, www.termcat.cat, in ue si podent bidere totu sos resurtados de su traballu fatu. Ma, cales sunt de pretzisu sas finalidades su Termcat? Bos lu crarimus publichende diretamente s'art 5 de s'Istatutu de su cunsortziu, traduidu, est craru, dae su catalanu in sardu: + +5.1 _Su Cunsortziu tenet comente finalidade su coordinamentu generale de sas atividades terminologicas relativas a sa limba catalana, su de promovere e cunduire a termine s'elaboratzione de siendas terminologicas e de nde garantire sa disponibilidade, e su de promovere s'isvilupu de produtos de ingenieria linguistica in ue sa Terminologia tenet una importantzia particulare._ + +_5.2 Su Cunsortziu dat cara mescamente a su coordinamentu e a sa realizatzione de atividades in su campu de sa Terminologia chi siant de interessu pro sas istitutziones cunsortziadas._ + +_5.3 Pro cumprire custa finalidade, s'ocupat de:_ + +_a) Planificare e coordinare sa chirca terminologica in limba catalana._ + +_b) Elaborare sas siendas terminologicas netzessarias pro agiuare s'usu de su catalanu in sos ambitos sotziueconomicos, tecnicos e sientificos._ + +_c) Istabilire sos criterios metodologicos pro s'elaboratzione de siendas terminologicas. _ + +_d) Organizare sa revisione de sos termines catalanos e sa normalizatzione de sos neologismos chi lu rechedent, cunforme a sa normativa linguistica de s'Istitutu de Istudios Catalanos._ + +_e) Mantennere e atualizare una banca de datos terminologicos in catalanu cun ecuivalentzias in ateras limbas, e una fonte documentale de interessu terminologicu._ + +_f) Dare suportu terminologicu a s'Amministratzione de sa Generalitat de Catalunya e coordinare sas atividades terminologicas de sos dipartimentos e de sos organismos e impresas chi nde dependent._ + +_g) Ponnere s'informatzione e sas siendas de interessu terminologicu a disponimentu de sa sotziedade._ + +_h) Impulsare e coordinare s'isvilupu de sos produtos de ingenieria linguistica aplicados a sa limba catalana chi rechedent siendas terminologicas, partetzipare a s'elaboratzione issoro e a nde faghere una difusione adeguada._ + +_i) Istabilire e canalizare relatziones de cooperatzione in s'ambitu natzionale e internatzionale cun sas organizatziones chi si dedichent a sa Terminologia e a atividades relatzionadas, in limba catalana o in cale si siat atera limba de interessu._ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/04/2011 + +## Rete Europea pro sos deretos linguisticos de sos tzitadinos de minoria + +### Est sighende, in Trento, su traballu de bator giovanos de su servitziu tzivile + +Est sighende cun profetu, in Trento, su traballu de bator giovanos impinnados, in s'ambitu de su servitziu tzivile, in s'elaboratzione de sa base de datos **"Rete Europea pro sos deretos linguisticos de sos tzitadinos de minoria"**. Proende semper de prus a interessare sas comunidades linguisticas, e utilizende sas ofertas multimediales propostas dae su mundu multiforme de internet, issos sunt proponende un'itinerariu videu, simple e imediadu: su progetu "Rete Euroepa" at a collire in su web tratas videu, documentarios minores, telegiornales, servitzios giornalisticos chi contant, cun sonos e imagines, sa vida de sas minorias linguisticas in Italia e in Europa. + +Sas primas tratas sunt dedicadas a sas festas de sas minorias linguisticas. **Ant publicadu giai in sa pagina facebook de su servitziu Minorias Linguisticas de sa Provintzia Autonoma de Trento** bator episodios chi contant sas festas prus de importu de sa Bretagna, regione frantzesa in ue su bretone e su gallu, limbas regionales, ant connotu un' iter de reconnoschimentu prus difitzile meda a cunfrontu de ateras limbas. Cada chida b'at episodios noos e temas noos, pro una mirada a 360° in sa sotziedade, sa cultura, s'identidade, su paisagiu, colores e sabores de sas limbas minoritarias. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Lo sviluppo linguistico + +_Editore_: Laterza +_Data_ _de_ _Publicatzione_: 2005 +_Collana_: Scienze della mente +_ISBN_: 8842075949 +_Pazinas_: VII_-_144 +_Preju_: 15_,_00_ _euros + +Dae sas primas formas de comunicatzione prelinguistica de sa criadura a sa produtzione de enuntziados cumplessos, custu libru faghet unanalisi cumpleta de sisvilupu de sa cumpetentzia linguistica e mescamente de sas fases de acuisitzione de sa limba italiana, cunforme a sos modellos teoricos de riferimentu de importu prus mannu. + +Laura DOdorico ispricatt comente sunt elaborados sos sonos linguisticos, comente sa criadura imparat a los riproduire e a los impreare pro fraigare su vocabulariu suo, comente arribat a cumbinare sas paraulas pro fagher frases gramaticalmente zustas, comente sos mannos influentziant sacuisitzione de su limbazu de sos pitzinnos, e finas comente, in saprendimentu linguisticu, sos pitzinnos sunt influentzados dae sambiente in ue intendent e imparant modellos comunicativos chi a pustis rielaborant pro formulare su limbazu issoro. + +Sas relatziones chi bant intre sas cumponentes de su limbazu sunt ispiegadas cunforme a sos modellos teoricos de importu prus mannu chi dant ispiegatziones craras de sisvilupu de sa cumpetentzia linguistica. + +Unu libru interessante pro chie socupat de insinnamentu/aprendimentu linguisticu. + +/**sbs**/ + + + + +### 07/04/2011 + +## Sa formatzione de sos insinnantes in limba sarda + +### Cumintzat cras in Casteddu su progetu FILS + +Cumintzat cras, chenabura oto de abrile, su progetu FILS, pro sa Formatzione de Insinnantes in Limba Sarda. Si cumintzat cun unu laboratoriu de espertos, promovidu dae s'Assessoradu Regionale de s'Istrutzione Publica, Benes Culturales, Informatzione, Ispetaculu e Isport, chi s'ant a dare apuntamentu in s'albergu Regina Margherita pro una die intensa de cuncambiu e istudios chi at a essere utile in vista de sa progetatzione de cursos di formatzione isetados oramai dae deghinas de annos + +Sa Regione, de acordu cun sa Diretzione Iscolastica Regionale, at incarrigadu sa facultade de Literas e Filosofia de s'Universidade de Casteddu de formare unu numeru mannu de dotzentes chi si chergiant impinnare in sa trasmissione intergeneratzionale in sa didatica de sa limba de identidade istorica de s'isula. Su progetu at a tennere sa durada de unu trienniu e si proponet de interessare a su nessi 200 insinnantes de rolu de sas iscolas de cada ordine e gradu e de diferentes deghinas de espertos esternos. Su laboratoriu organizadu pro chenabura tenet propiu sa finalidade de isseberare ideas , propostas operativas e interventos pro orientare in sa megius manera sas risorsas investidas in su mundu de s'iscola chi est connoschende, comente totus ischint, unu mamentu dramaticu. + +"In sa Cunferentzia programatica de pagos meses a como in Fonne - at sutaliniadu s'assessore de s'Istrutzione Publica, Sergio Milia - amus faeddadu de s'issenariu difitzile de sa chistione linguistica de s'isula nostra e amus propostu unas cantas solutziones in s'ambitu de una situatzione economica mala de s'istrutzione regionale. So cuntentu de podere narrere chi, in pagu tempus, dae sas promissas semus colende a sos fatos". + +Sos traballos ant a cumintzare a sas 9.00 e prevident, in mesu de s'ateru, sos interventos de su Diretore Iscolasticu Regionale Enrico Tocco e de su preside de sa facultade de Literas e Filosofia Roberto Coroneo. Ant a sighire sas relatziones de Ignazio Putzu e Antonietta Marra de s' Universidade de Casteddu e de Gabriele Iannaccaro de s'Universidade de Milano-Bicocca. Pustis, discussione aberta dae Giampiero Liori de s'Ansass. + +In su merie , dae sas 15.00 finas a sas 18.00, b'at in programa sa discussione cun sos interventos de Giuseppe Corongiu, diretore de su Servitziu Limba Sarda de sa Regione, Ottavio Marcia, ispetore de sa Diretzione Isolastica Regionale, Maria Antonietta Dettori, Giulio Paulis e Maurizio Virdis (Universidade de Casteddu), Luisa Marci Corona (Assotziu Insinnantes Limbas Istrangias ), Annalisa Flaviani e Filomena Santeufemia (dirigentes iscolasticas ), Riccardo Solinas, Antioco Ghiani, Antonello Garau e Francesco Casula espertos de insinnamentu de sa limba minoritaria in iscola. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/04/2011 + +## Internacia Junulara Festivalo + +### S'at a tennere in Pornassio (Italia), dae su 20 a su 26 de abrile, su Festival internatzionale de s'esperanto + +S'at a tennere in Pornassio (Italia), in fratzione Colle di Nava, dae su 20 a su 26 de custu mese, su Festival Giovanile Internatzionale (**IJF **- **Internacia Junulara Festivalo**), grandu eventu annuale amaniadu dae sa Gioventude Esperantista Italiana (**IEJ** - **Itala Esperantista Junularo**). + +S'assotziu - setzione giovanile de sa Federatzione Esperantista Italiana fundada in su 1947 e titulada dae su Ministeriu de sos Afares Èsteros - persighet dae sas origines suas sa finalidade de isparghere sa cultura esperantista in mesu de sos giovanos, cun s'organizatzione de addovios, cunferentzias, seminarios, e mescamente de s'apuntamentu fissu de su Festival Internatzionale, chi traditzionalmente lu faghent in sas festas de Pasca de abrile e agasagiat giovanos dae totu su mundu, in un'atmosfera de creschida e agregazione, in ue s'alternant cun sabiore mamentos de formatzione e disvagu, totu suta de sa bandera de s'esperanto, sa limba internatzionale creada dae L. L. Zamenhof in su 1887. + +S'esperanto in s'istoria sua s'est irrichidu cun una cultura sua - literaria, musicale, e totu gasi. - e si proponet comente mediu de comunicatzione atzessibile a totus e ricu de potentzialidades espressivas chi sunt una cosa de non podere creere. S'interessu pro custa limba no est mortu pro nudda: su _Guinness de sos Primados_ carculat su numeru de sos faeddadores de custa limba internatzionale, prima limba planificada in su mundu, in unos ses milliones. S'esperanto, difatis, consentit a totus, a beru in pagu tempus, de comunicare cun fatzilidade cun pessones chi benint dae totu su mundu, e pro custa resone ant giai annuntziadu sa presentzia issoro in s'eventu finas pessones de su Camerun, de su Togo, de su Pakistan. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/04/2011 + +## Ant a insinnare su dialetu sitzilianu in iscola + +### Sa proposta de lege aprovada dae sa Cummisione Cultura de su Parlamentu regionale + +Su dialetu sitzilianu luego diat podere devennere materia iscolastica. Una proposta de lege in propositu, firmada dae Nicola D'Agostino, de su Mpa (_Movimento per le autonomie_), est istada aprovada a s'unanimidade dae sa Cummissione Cultura de su Parlamentu regionale. Custa proposta previdet, pro duas oras a chida, "_la valorizzazione e l'insegnamento della storia, della letteratura e della lingua siciliane nelle scuole di ogni ordine e grado_". + +S'iscritore Andrea Camilleri, chi dae su dialetu at leadu a giuntas pro caraterizare sos pessonagios chi inghiriant su cummissariu Montalbano, abbaidat cun atentu ma finas cun prudentzia a su disinnu de lege chi in maju diat podere essere aprovadu dae su Parlamentu sitzilianu: "Si abbarrat in intro de tzertas lacanas e no agiuat istintos leghistas, giai andat bene. Pro essere craros, diat essere unu dannu a legiferare s'obligatoriedade de su dialetu. Tenimus una limba, s'italianu, chi a su 90 pro chentu est istada s'artefitze de s'unificatzione de su Paisu, e la devimus vardare. Sos dialetos sunt una sienda manna pro sa limba madre e gasi devent abbarrare. Esistent petzi ca b'at un'idioma cumpartzidu dae totus. Pro narrere, in cambiu de isrobbare sas limbas istrangias (bastat a bidere s'abusu de anglismos oe in die) diamus podere leare dae sos dialetos nostros pro innervare s'italianu e pro sarvare sa memoria nostra. E est su chi fatzo deo in sos romanzos meos". + +Caminu liberu dae Enzo Sellerio: "Mi paret una cosa giusta. Su dialetu e s'aprofundimentu de s'istoria nostra sunt una pinna contra a s'isorvimentu de sa memoria. Tenimus bisongiu de tramandare su chi semus istados e semus. A patu, pero, de no ismentigare chi sa Sitzilia est parte de unu cuntestu prus ampru e, mescamente, a patu chi custu insinnamentu non siat a dannu de sa limba e de s'istoria de Italia". + +S'onorevole D'Agostino est cumbintu chi sa lege l'ant a aprovare intro de s'istade: "Non cumportat perunu aumentu de gastos - narat - e , in prus, b'at una cunvergentzia trasversale in aula. In mesu de s'ateru, sena cambiare nudda in manera radicale, diamus podere bogare profetu dae su 20 pro chentu de su monte oras iscolasticu chi sa lege Moratti previdet pro s'autonomia didatica in sos istitutos. Custa lege nos at a cunsentire de connoschere megius sa Sitzilia, sa limba sua, e de aprofundire unos cantos aspetos cuntierrosos de s'istoria nostra. S'istoria, cumintzende dae s'Unidade de Italia, no est comente nos l'ant contada, e duncas est giustu a operare pro nos torrare a apropiare de su chi nos tocat". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 11/04/2011 + +## S'indipendentzia de Catalugna. + +### In su referendum binchet su chi eja. + +A furriu de su 90% de sos votantes de sa consulta de eris in Bartzellona ant naradu chi eja a sa creatzione de un'Istadu catalanu indipendente. Est su resurtadu de s'urtimu de sos referendum chi ant fatu in Catalugna. Sa partetzipatzione in Bartzellona est arribbada a su 21,37% de s'eletoradu ufitziale (18,14% si si cunsiderat s'eletoradu ampliadu a sos istrangios sena deretu de votu e a sos giovanos dae sos 16 a sos 17 annos). In totale, prus de 800.000 catalanos ant naradu chi eja a s'indipendentzia, in prus de 500 consultas populares dae su mese de cabudanni de su 2009. + +"Mai, mancu in su bisu nostru prus remotu, diamus aere podidu imaginare unu resurtadu gasi", at naradu Alfred Bosch, su portaboghe de **Barcelona Decideix**. In sas dies anteriores a sa votatzione, Barcelona Decideix aiat naradu chi unu resurtadu chi nch'aeret coladu su de sa consulta de Jordi Hereu subra de sa Diagonal (chi est istadu de su 12%) diat essere istadu "una resessida". Su resurtadu finale at belle duplicadu su de su votu chertu dae su sindigu sotzialista. Sa resessida de sa consulta si podet finas medire in su fatu chi su presidente catalanu, Artur Mas, e sa majoria de sos cussigeris de su guvernu suo b'ant leadu parte. + +Comente in medas de sas consultas anteriores, sa de Bartzellona at finas tentu su controllu de unu grupu de osservadores internatzionales. + +Sa consulta bartzellonesa l'ant fata tres dies in antis chi su Parlamentu de Catalugna votet una lege a propositu de comente decrarare s'indipendentzia. Sa lege l'at presentada **Solidaritat Catalana per la Independencia** (**SI**). Est praticamente seguru chi sa lege at a essere botzada, ca tenet petzi s'amparu de 14 deputados (sos 10 de **ERC**, sos 3 de **SI** e su de **Joan Laporta**). Sos 62 deputados de **Convergencia i Unio** insistent chi como non tocat a padire s'indipendentzia, ma a negotziare cun Madrid su patu fiscale e sa gestione de sas infrastruturas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 11/04/2011 + +## A cando sa ratifica italiana de sa Carta europea de sas limbas? + +### de Diegu Corraine + +Sa Carta Europea de sas Limbas Regionales o Minoritarias / CELRM, aberta a sa firma de sos istados membros de su Cussigiu de Europa su 5/11/1992 e intrada in vigore su 1/3/1998 cun sas primas 5 ratificas, como aribbadas a 25 (prima sa Norvegia su 10/11/1993, urtima sa Bosnia-Erzegovina su 21/9/2010), a oe resurtat firmada ma non ratificada dae 8 istados (Azerbaigian, Frantza, Islanda, Italia, Matzedonia, Malta, Moldova, Russia), ratificada dae 25. No ant firmadu nen ratificadu 14 istados (Albania, Armenia, Belgiu, Bulgaria, Estonia, Georgia, Gretzia, Irlanda, Letonia, Lituania, Monacu, Portugallu, Santu Marine, Turchia). Ma ne Italia, nen Frantza, ne ateros ant decretadu sa ratifica! Sinnale chi sos guvernos espressados dae sas majorias (chi siant de dereta o de manca ) si nd'afutint de sos deretos democraticos in contu de limba de sos tzitadinos issoro. E narrere chi medas tenent ite narrere in contu de deretos democraticos de ateros istados! + +Finas su presidente de su Comitadu de espertos de sa Carta, Stefan Oeter, at cunfirmadu su cuntributu de sa Carta pro sa protetzione de sos deretos de s'omine in Europa. L'aiat giai naradu in ocasione de sa tzerimonia pro sos 60 annos de sa Cunventzione europea de sos deretos de s'omine, su 19 de santugaine de su 2010, afirmende chi sa Carta cumpretat sa Cunventzione de sos deretos de s'omine enuntziende deretos linguisticos ispetzificos. Est beru, ca sa limba est s'elementu fundamentale chi assegurat sa fortza de una comunidade natzionale diferente, naramus nois! E si cherimus sighire a esistire comente natzione, devimeus gherrare contra a s'assimilatzione. + +Tando, devimus gherrare totus pro custringhere s'istadu italianu a ratificare sa Carta. Totus? E in ue est su movimentu natzionale sardu? A dolu mannu non paret interessadu a custas batallas riformistas! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 12/04/2011 + +## Duas dies de istudiu a propositu de s'istandard linguisticu + +### Las faghent in s'Universidade de Casteddu su 15 e su 16 de custu mese + +Chenabura su 15 de abrile, dae sas chimbe de merie, e sabadu su 16, dae sas noe de mangianu, inche s' Àula Vittoria Sanna (**Dipartimentu de Linguistica e Istilistica**) de sa **Facultade de Limbas de s'Universidade de Casteddu**, b'at duas dies de istudiu a propositu de s'istandardizatzione de sas limbas. S'apuntamentu est intituladu "**S'istandard linguisticu, Esperientzias e protzessos**". + +Su primu interventu at a essere de Frantziscu Casula (de su **Comitadu pro sa limba sarda**), chi at a tratare s'argumentu de s'insinnamentu de su sardu in iscola. Pustis, s'istudiosu Katsuyuki Takenaka (de s'**Universidade de Aichi**, Giappone), at a faeddare de s'istandardizatzione de su giaponesu e de sas dificultades de acurtziare sa limba iscrita a sa limba faeddada. In fines, su professor Joan Argenter (de s' **Institut d'Estudis Catalans**), at a tratare su tema de s'istandardizatzione de su catalanu. + +Su professor Joan Armangue (de s'Universidade de Casteddu) at a falare in s'ispetzificu, tratende su protzessu de istandardizatzione de s'aligheresu, cando chi Joan-Elies Adell (Diretore de s'**Espai Llull** de s'Alighera), at a esponnere sos urtimos progetos finalizados a s'avvaloranetu de su catalanu de s'Alighera in iscola e su rolu de sa limba comente istimulu pro s'economia +At a cungiare sos traballos Antoni Pinna (de sa **Pontificia Facolta Teologica** de sa Sardigna) cun un'interventu a propositu de "**Su Canone II de sa liturgia catolica. Un'esperientzia dae variantes a istandard**". + +A s'organizatzione de s'eventu ant leadu parte su Dipartimentu de Linguistica e Istilistica de s'Universidade de sos Istudios de Casteddu e su Tzentru de Chirca «**Arxiu de Tradicions de l'Algue**r», in collaboratzione cun sa **Societat Catalana de Llengua i Literatura**, s' **Institut d'Estudis Catalans**, s'**Espai Llull** de s'Alighera e s' **Institut Ramon Muntaner**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 13/04/2011 + +## Google ponet in campu su latinu + +### L'agiunghent a sas limbas disponibiles de su tradutore + +Su tradutore de Google **tenet prus de 50 limbas disponibiles**, contende finas limbas minoritarias che a su gallesu, su creolu haitiano o su catalanu. Como agiunghent su latinu. In su blog personale suo, s'ingenieri **Jakob Uszkoreit**, chi at isvilupadu s'aplicatzione, at iscritu, in latinu, chi custa limba no est pro nudda morta. Antis, at agiuntu, in totue b'at gente meda chi l'est istudiende. + +Petzi in sos Istados Unidos, sena contare su restu de su mundu, **si presentant cada annu a s'Esamene Natzionale de Latinu prus de 100.000 istudentes. ** Si a totu custu sumamus sa cantidade manna de informatzione chi originariamente est iscrita in latinu, tenimus sa resessida assegurada pro custu istrumentu nou de Google. + +Uszkoreit reconnoschet chi sa tradutzione in latinu l'ant a utilizare pagu sos utentes de sa posta eletronica e de sos videos de You Tube. Pero at a permitere, a sos utentes chi cherent consultare testos originales de importu, filosoficos e sientificos, de lu faghere in sa limba in sa cale sunt istados iscritos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/04/2011 + +## Sa Die de sa Sardigna 2011 + +### Sa Regione at aprovadu su programa de sos eventos + +Sa Giunta regionale sarda, de acordu cun sa Cummissione 8 de su Cussigiu regionale, e a proposta de s'assessore de s'Istrutzione Publica, Benes Culturales, Informatzione, Ispetaculu e Isport Sergio Milia, at aprovadu su programa de massima de sos eventos de "Sa Die de sa Sardigna", sa festa de su populu sardu. In previsione una serie de initziativas cummemorativas, culturales e de ispetaculu pro ponnere in contu s'identidade de sa Sardigna. + +S'editzione de ocannu at a essere ammentada comente sa de sa torrada in possa de custa manifestatzione chi una lege de su 1993 cheret tzelebrativa de su Populu Sardu. Sa Regione cheret investire cun prus cumbinchimentu in sas tzelebratziones chi, dae su 27 a su 30 de abrile, ant a animare teatros, iscolas, comunas, pratzas, carreras de s'isula pro ammentare sos eventos chi nch'ant giutu, su 28 de abrile de su 1794, a nche bogare sos piementosos dae sa capitale de su Rennu, Casteddu. + +Su calendariu de sas initziativas, galu in fase de perfetzionamentu, previdet, pro su mangianu de su 27 de abrile chi benit, un'addoviu in Casteddu pro sos alunnos de sas iscolas, in ue ant a essere presentados unos cantos traballos e e ant a essere premiados unos cantos istitutos. + +Su 28, a mangianu, b'at una tzerimonia ufitziale in sa Biblioteca Regionale in carrera de Trieste in Casteddu, cando chi a sero, in pratza de Palatzu, b'at una festa populare cun cuntzertu e ballos. + +Su 29 sas manifestatziones s'ispostant a Nugoro, in ue s'Istitutu Regionale Etnograficu organizat una presentada de sos traballos bibliograficos subra de sa limba sarda, e a Aristanis, in ue s'Istitutu Arborense organizat unu simposiu istoricu subra de sos fatos de su trienniu rivolutzionariu + +Su 30, in Tatari, a mangianu, manifestatziones in sas iscolas, e, a sero, in pratza de Italia, cuntzertu cun sa partetzipatzione de sos cuncordos. + +Sa Regione at finas finantziadu deghinas de progetos cun manifestatziones in sas comunas e in sas iscolas de Sardigna. " A pustis de s'omagiu doverosu a s'Unidade de Italia - at naradu s'assessore Sergio Milia - pro nois est un'ocasione de importu a chircare de torrare a ponnere in possa, in sos limites de su bilantziu e de su mamentu de crisi economica grae chi semus connoschende, una manifestatzione chi, a parte cada intentu tzelebrativu, nos ammentat su valore e sa fortza de essere unu populu distintu, ma no a largu dea sos ateros populos italianos. Su fatu chi sa Republica, in prus, nos reconnoscat custu status giuridicu de populu cun lege costitutzionale, nos prenat de mannia e, in su matessi tempus, nos faghet cussentes de sa responsabilidade de l'ammentare cada die a nois etotu, in sas atividades nostras de guvernu in s'interessu de sos tzitadinos sardos". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/04/2011 + +## Interventos pro sas minorias linguisticas de sas provintzias de Trento e Bolzano/Bozen + +### Los at detzididos sa Regione Autonoma Trentino-Alto Adige/Sudtirol + +A promovere e a avvalorare sas limbas minoritarias, ponende in contu sas populatziones interessadas, e a cunsolidare sas identidades culturales ispetzificas, afortende in sas minorias sa cussentzia de su sensu de apartenentzia issoro. Sunt sos obietivos chi tenet sa **Regione Autonoma Trentino-Alto Adige/Sudtirol** intervenende pro agiuare sas initziativas de tutela e promovimentu de sas minorias linguisticas. Sa Giunta regionale, a proposta de s'Assessore Florian Mussner, at aprovadu sa cuntzessione de finantziamentos a entes, istitutos e assotzios chi realizant progetos pro sa tutela e su promovimentu de sas minorias linguisticas regionales, comente prima parte de su 2011. + +Pro sos sugetos chi operant in provintzia de Trento ant istantziadu 453.150 de euros, cando chi pro sos sugetos chi operant in provintzia de Bolzano/Bozen, s'importu istantziadu est de 194.500 de euros. +In totu sunt 46 sas initziativas finantziadas. Semper in s'ambitu de sas politicas pro agiuare sas minorias, sa Giunta at istantziadu 169.200 de euros pro su finantziamentu a comunas, entes, istitutos e assotzios chi isvilupant initziativas supraprovintziales pro sa tutela de sa minoria linguistica ladina. In custu ambitu intrant unu finantziamentu de 91.000 de euros a s' **Unione generale dei ladini delle Dolomiti** pro imprentare su setimanale "**La Usc di Ladins**" e unu finantziamentu de 66.400 de euros a s'**Associazione dei Comuni Ladini** pro **su progetu "Interattivita" **finalizadu a integrare sa prataforma informativa de sas comunas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/04/2011 + +## Sa protetzione ufitziale de sas limbas minoritarias in Europa + +### Nd'ant faeddadu in Vitoria/Gasteiz, capitale de su Paisu Bascu + +Sa vitzecussigera de sa Politica Linguistica de su Guvernu bascu, **Lurdes Auzmendi** (_in sa fotografia_) at presentadu in ** Vitoria/Gasteiz**, capitale de Euskadi, su libru 'Sa protetzione ufitziale de sas limbas minoritarias in Europa: chirru a una decada noa', in ue si ponet in craru chi su venidore de s'euskera colat pro su reconnoschimentu de su plurilinguismu in Europa. + +In s'interventu suo, Auzmendi at ammentadu chi, in su 1992, su Cussigiu de Europa at aprovadu sa** Carta Europea de sas Limbas Regionales, **cun sa finalidade de agiuare sas limbas minoritarias. Finas a como, 31 paisos ant firmadu sa Carta; de custos, 23 l'ant finas ratificada. + +Sa vitzecussigera at agiuntu chi unos 46 milliones de pessones comunicant cada die cun una de sas 60 limbas minoritarias chi b'at in s' Unione Europea. Petzi sete Istados de s'Unione tenent una limba ufitziale unica; sos ateros 20 reconnoschent s'ufitzialidade de su plurilinguismu. + +In sa presentada, Auzmendi est istata acumpagnada dae su catedraticu de Deretu Costitutzionale e cumponente de su Comitadu de Espertos de sa Carta Europea de sas Limbas Regionales, **Alberto Lopez Basaguren**, e dae s'ex vitzecussigeri de Politica Linguistica, **Patxi Baztarrika**. + +Su libru analizat sa situatzione linguistica de unos cantos paisos europeos e, pro su pertocat su Paisu Bascu, Alberto Lopez at naradu chi est "importante" a cumparare sa situatzione de Euskadi cun ateras realidades linguisticas de Europa "pro ismanniare s'orizonte nostru", ca, a parrere suo, si devet creare un'Europa impinnada in s'atzetatzione de su plurilinguismu. + +Pro parte sua, Patxi Baztarrika at singialadu chi "s'Unione Europea diat devere creare una politica linguistica sua, unitaria, pro agiuare sas limbas minoritarias in intro de s'Unione". Pro su chi pertocat sa politica linguistica in Ispagna, Baztarrika at naradu chi s'Ispagna "devet cunsiderare comente una cosa propia sa pluralidade linguistica chi b'at in su territoriu suo e praticare sa protetzione de custas limbas cun pedagogia sotziale". + +In relatzione a **s'euskera**, Baztarrika at naradu chi sa salude de sa limba "est bona", ca in sos urtimos 25 annos "sa connoschentzia de s'euskera dae bandas de sos tzitadinos est aumentada in media de unu puntu pertzentuale cada annu, pro more, in mesu de ateros aspetos, de su cunsensu politicu de base otentu in custos urtimos annos". + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Gli armeni. 1915-16: il genocidio dimenticato + +_Tradutzione_: Annalisa Crea, Valeria Pazzi, Andrea Zucchetti e Cesare Avanzi +_Editore_: Rizzoli +_Data de publicatzione_: 2003 +_Collana_: Storica +_ISBN_: 88-17-87206-7 +_Pazinas_: 430 +_Preju_: 20 euros + +Intre su 1915 e su 1918 su guvernu de sos Zovanos Turcos at organizadu e realizadu su zenotzidiu de su populu armenu, in intro de sas lacanas de s'Imperu Otomanu. Su tres duos de sa populatzione armena sunt istados isterminados dae s'esertzitu turcu e dae sas tribus curdas. Si carculat chi de sos 1.800.000 armenos, nd'apant mortu unos 600.000 in ue istaiant e s'atera metade durante sa deportatzione. Su partidu Unione e Progressu, laicu e de ispiratzione massonica, at aprofitadu de sa Prima Gherra Mundiale pro ponner in atu unu prozetu panturchista chi non podiat tollerare sa presentzia de unu populu anzenu e a prus de ateru cristianu. Nen sos Imperos tzentrales, alleados de Costantinopoli, nen sos inimigos issoro, in numene de sa realpolitik, si sunt opostos a su chi est su primu zenotzidiu de su seculu XX. + +In sa prima parte de **Gli armeni. 1915-1918: il genocidio dimenticato**, Ternon contat s'orizine de custu populu de erentzia indoeuropea, arribadu intre sa parte orientale de sa penisula anatolica e su Caucasu in su VI seculos a.C. e cunvertidu a su cristianesimu, primu de s'istoria, pro more de Santu Gregoriu. A sa fine de su seculu XIX, mescamente in sos annos '95 e '96, rennende su sultanu Abd-ul-Hamid, sos massacros contra a sos armenos ant cajonadu sa morte de 200.000 pessones, sena contare 100.000 cunversiones fortzadas e 100.000 feminas inserradas in sos harem. Sa de duas partes est dedicada a sa naschida e a s'afirmatzione de su partidu Unione e Progressu, espressione organizada de su movimentu de sos Zovanos Turcos, ghiadu dae su triumviradu Enver-Talaat-Djemal. S'urtima parte s'autore la dedicat a su zenotzidiu e a sa negatzione sua de totu sos guvernos turcos chi si sunt alternados finas a como. In sos protzessos de Costantinopoli ebia, in sos annos 1919/20, b'est istada un'amissione de responsabilidade, cun sa cundenna a sa pena capitale de sos capos de su Partidu. Ma in su 1921 sas cortes martziales sunt istadas abolidas e su tratadu de Losanna de su 1923 at proclamadu s'amnistia. Sunt istados sos armenos a esecutare sas sententzias eliminende, peri s'Europa, su grupu dirizente de Unione e Progressu. + +In sos deghennoe capitulos de su libru Ternon, cun unu traballu de rigore istoricu e istile divulgativu dimustrat sena possibilidade de duda s'esistentzia de unu fatu chi sa Turchia galu non reconnoschet. Documentos ufitziales e finas testimonias orales permitent de tenner unu cuadru cumpletu de su chi sos armenos li narant Metz Yeghem, su Male Mannu, mancari sos artzivos de sos tribunales militares turcos de s'epoca siant istados distrutos. Treighi pazinas de bibliografia cumpletant s'opera publicada in su 1977 e atualizada in su 1996. + + + + +### 18/04/2011 + +## Sos Istados Unidos de America difendent s'immersione linguistica catalana + +### Lu faghent in su raportu annuale 2010 subra de sos deretos umanos + +Sos Istados Unidos difendent s'immersione linguistica catalana in su **Raportu annuale subra de sos deretos umanos** de su 2010, presentadu dae sa Segretaria de Istadu **Hillary Diane Rodham Clinton** (_in sa fotografia_). + +Su dipartimentu de Istadu nord-americanu cunsiderat chi "b'at apidu casos chi sos chi faeddant in catalanu ant espressadu preocupatzione pro su fatu chi sa limba catalana non retzit su matessi tratamentu de favore". + +In custu sensu, su raportu ponet in craru chi "siat su guvernu anteriore siat su guvernu atuale ant difesu su modellu educativu esistente e sustenent chi sa detzisione de su Tribunale Supremu, chi decrarat s'ispagnolu limba veiculare, si riferit a tres casos concretos e chi tocat a non cambiare sa politica linguistica catalana. Sos leader catalanos in favore de su modellu atuale de immersione afirmant chi sos alunnos arribbant a tennere su matessi gradu de connoschentzia de su catalanu e de s'ispagnolu". + +In prus, a propositu de sos esamenes de catalanu pro sos professores universitarios, su raportu narat chi "su decretu cunsentit chi sas universidades esimant dea custu recuisitu su personale de chirca de dedicatzione esclusiva o sos professores chi insinnant in una limba istrangia. Pro non perdere professores cun talentu, sas universidades podent, in unos cantos casos, tasire s'esamene finas a duos annos a pustis de sa data de sa cuntratatzione efetiva". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/04/2011 + +## Limba gaelica in Canada + +### Sos pitzinnos de un'iscola de New Glasgow cantant s'innu natzionale iscotzesu + +In s'interi chi su restu de sos istudentes in **Acadia Street School** cantant **O Canada** cada mangianu, paraulas diferentes a beru essint dae sas bucas de sos istudentes de sas classes prima e segunda de sa professora **Joan MacDonald**. + +Issos cantant, in gaelicu, s'innu natzionale iscotzesu. + +Custu faghet parte de sos isfortzos de MacDonald pro batire in classe unu pagu de erentzia iscotzesa. Macari s'istudiu de su gaelicu fatzat parte in manera ufitziale de su curriculum de sa **Nova Scotia**, no l''insinnant in totu sas iscolas . + +"Deo so creschida in una comunidade in ue su gaelicu si faeddaiat meda e m'at semper interessadu", narat MacDonal ". Apo pessadu chi custa esseret una manera bona pro cumintzare a lu faghere connoschere a sos istudentes meos." + +"E", pretzisat, "lu sunt imparende in presse. Ischint contare finas a deghe, cumprendent sas paraulas fudamentales e sunt a tretu de cantare cantzones fatziles". + +"Si in casu calicunu no est bonu a lu faeddare, petzi a cumprendere sas paraulas pronuntziadas dae atere est su primu passu pro si faghere bilingues. Sos istudentes tenet s'edade prus adata pro imparare", agiunghet. + +In **Pictou County**, in ue b'est 's'iscola, pessones medas, unu tempus, faeddaiant in gaelicu. Ma custa limba, como, paret chi si nche siat morende. MacDonald faghet parte de unu grupu chi est traballende pro lu torrare a vida e tenet letziones de primu e segundu livellu in New Glasgow. In mesu de sas ateras initziativas, est amaniende unu libru de coghina in gaelicu de publicare in maju, su mese de sa cussentzia gaelica. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/04/2011 + +## Resessida bona de su Cuncursu de Poesia in Limba Sarda de Tatari + +### L'ant amaniadu sas tzircuscritziones 2 e 3 de sa tzitade + +Dedicadu a sa limba sarda, ma finas a sos dialetos tataresu, gadduresu e carlofortinu. Est arribbadu a sa de chimbe editziones, su **Cuncursu de Poesia in Limba Sarda**, amaniadu dae sas Tzircuscritziones 2 (_Monte Rosello - in sa fotografia, sa funtana famada- , Latte Dolce, Santa Maria di Pisa e Sant'Orsola_) e 3 (_Caniga, Bancali, La Landrigga, Li Punti, San Giovanni e Ottava_) de Tatari. In custas dies b'at apidu sa tzerimonia finale, cun s'interessu solitu dae bandas de su publicu e sa cunsinna de sos atestados de partetzipatzione e sa proclamatzione de sos binchidores. _In sa Setzione A - poesia in limba sarda, inedita e mai premiada_, su primu premiu est andadu a Vissente Mura de Patada cun "Rundines de renchennida"; _ex aequo_, in segunda positzione, Gigi Angeli de Palau e Gonariu Carta Brocca de Durgali; duos sos premiados finas pro su de tres postos, Pera Giosepe Branca de Tatari e Dominigu Mela de Casteddu sardu. Sos _premios ispetziales poesia traditzionale _sunt andados a Giuanne Frantziscu Garrucciu de Tempiu e a Anghelu Porcheddu de Banari. Noe sas _mentziones de onore_: Maria Batistina Biggio de Casteddu sardu, Antoni Brundu de Orane, Mauritziu Faedda de Itiri, Frantziscu Piga de Romana, Rafaele Piras de Quartucciu, Paulu Sanna de Tatari, Anna Cristina Serra de Santu Basile, Giosepe Tirotto de Casteddu sardu e Giuanne Baingiu Vasco de Bortigali. _In sa Setzione B - poesia in limba sarda, inedita e__ mai premiada_, riservada a sos alunnos de s'iscola de s'obligu, s'est imposta Cinzia Fancello, doighi annos, de Durgali, cun "Carreras"; su segundu premiu est andadu a Rossana Useli Bacchitta, doighi annos, finas issa de Durgali; su de tres postos pro Andria Loi, doighi annos, semper de Durgali _Sas mentziones de onore _ las ant cunsinnadas a Emanuele Carta, Serena Carta, Istevania Cucca, Marta Fancello, Martzia Fronteddu, Chiara Marras e Francolinu Ruiu, totus de doighi annos e durgalesos, e a Claudia Palmas, noe annos, de Santu Lussurgiu. + +«Est sa prima bia chi su Premiu l'organizant in cumpartetzipatzione sas duas Tzircuscritziones. E est istada un'editzione chi est resessida bene a beru. Amus apidu 114 poesias pro sa setzione aberta a totus e 98 pro sa setzione riservada a sos pitzinnos de s'iscola de s'obligu. Petzi pro custa urtima s'annu coladu aiant partetzipadu in trinta», at sutaliniadu cun cuntentesa su presidente de sa Tzircuscritzione 3 Giuanne Crobu. «Amus eredidadu unu progetu galanu. Como semus pessende de andare prus a dae in antis, promovende dibatidos e mamentos de addoviu. Sa cosa importante est a ponnere in campu sinergias, cun istitutziones ma finas assotzios», at agiuntu su presidente de sa Tzircuscritzione 2 Augustu Sanna. «Su programa est ambitziosu ma su disafiu de mantennere e dare prus agiudu a su Premiu est semper credibile.Sa finalidade de unu cuncursu de custa casta est a non permitere chi sa limba sarda si nche morgiat; est sinnificativu a l'organizare propiu in sa tzitade nostra,in ue , in mesu de s'ateru, si faeddat su dialetu tataresu e non sa limba sarda », at agiuntu su sindigu Giuanne Frantziscu Ganau, chi at premiadu sa binchidora de sa setzione B, Cinzia Fancello. [![Premiopoesiasarda2](images/stories/Premivari/Premiopoesiasarda4.jpg)](images/stories/Premivari/Premiopoesiasarda4.jpg) + +Sa giuria de su premiu l'at presedida Ninu Fois, segretariu Antoneddu Bazzu, ateros cumponentes Giuanne Fiori, Domitilla Mannu e Vanna Giagheddu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 21/04/2011 + +## Fubalu e limba + +### Acordu pro su catalanu intre su Barça e sa Plataforma per la Llengua + +Sa **Fundacio del FC Barcelona** e sa **Plataforma per la Llengua** ant firmadu un'acordu de collaboratzione pro realizare unos cantos progetos comunos relatzionados cun sa limba catalana. + +S'acordu includet unu progetu de laboratorios formativos e s'elaboratzione de una ghia pratica de agasagiu linguisticu in s'isport. L'ant firmadu, a un'ala, Josep Cortada, Diretore Generale de sa Fundacio FC Barcelona, a s'atera, Òscar Escuder, presidente de sa Plataforma per la Llengua. + +In cuncretu, su progetu de sos laboratorios includet s'organizatzione de una proa pilota e de chimbe laboratorios de agasagiu linguisticu de sa durada de duas oras, diretos a sos professionistas chi traballant in sos programas de sa Fundacio FC Barcelona in Catalugna. + +Pro su chi pertocat s'atera parte de s'acordu, est a narrere s'elaboratzione de una ghia pratica de agasagiu linguisticu in su mundu de s'isport, custu libreddu at a collire sas esperientzias de sos laboratorios, e finas una serie de praticas bonas in s'impreu de su catalanu. + +Sa firma de custu acordu rispondet a s'impinnu de sa Fundacio del FC Barcelona cun s'isport comente "istrumentu efetivu pro s'educatzione e sa trasmissione de sos valores, contra a sa violentzia e a su ratzismu e comente elementu chi agiuat s'integratzione in sa sotziedade nostra". + +In custa linia, sa Fundacio del FC Barcelona tenet "un'impinnu craru cun sa sotziedade catalana in s'agiudu de sa cultura e in sa defensa de sos valores de su tzivismu, de sa libertade e de sa democratzia. Custu impinnu si realizat cun s'isvilupu de atziones solidales, educativas e culturales". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/04/2011 + +## Creschet s'interessu pro su Babel Festival + +### Sa** **** **Presidentzia de sa Provintzia de Trento e s'Assessoradu a sa Cultura de sa Badde de Aosta ant dadu su patronadu a s'eventu + +Su primu cuncursu tzinematograficu internatzionale dedicadu a su tzinema de sas minorias linguisticas, in programa in nadale in Casteddu, ocannu ha cunchistadu s'interessu de duas Regiones continentales a Istatutu ispetziale, in ue b'est su bilinguismu. Sa** Presidentzia de sa Provintzia de Trento** e s'**Assessoradu a sa Cultura de sa Badde de Aosta**, difatis, ant dadu su patronadu a s'eventu cun tantu de deliberas de Giunta. + +''S'annu coladu su festival at lughidu pro s'assentzia de sas istitutziones sardas, siat durante su cuncursu siat in sa premiatzione finale - at sutaliniadu cun ironia Antoneddu Zanda, presidente de sa **Societa' Umanitaria-Cineteca sarda** chi organizat s'eventu paris cun sos assotzios culturale **Babel**, presedidu dae Tore Cubeddu, e **Aerovisuale**, de Paulu Carboni. In cambiu, nos ant cramadu sas istitutziones de custas duas regiones in ue cunvivent etnias e limbas diferentes, comente diferente est sa sensibilidade e su rispetu pro sas minorias linguisticas dae bandas de sos tzitadinos e de sa classe politica. Regiones chi ant aplicadu sos poderes chi lis ant cunferidu sos istatutos ispetziales issoro''. + +Su festival costat 80 migia euros, e finas a como petzi sa Regione Sarda e sa Provintzia de Casteddu ant cunfirmadu s'impinnu economicu. Forte de sa resessida de s'annu coladu - 74 pelliculas in cuncursu, 3500 presentzias a projetziones e ispetaculos, 25 minorias linguisticas rapresentadas - sos organizadores sunt punnende a triplicare sa partetzipatzione . A presidere sa giuria ant cramadu su regista Edoardo Winspeare. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 26/04/2011 + +## Torrat su premiu de poesia de Bortigali + +### L'at amaniadu s'assotziu "A pees de Santu Padre" paris cun su Biblioteca comunale + +Torrat su premiu biennale de poesia in limba sarda "A pees de Santu Padre" de Bortigali, amaniadu dae s'assotziu omonimu e dae sa Biblioteca, cun su patronadu de s'assessoradu a sa cultura de sa Comuna e de sa Pro loco. +Sa de ocannu est sa segunda editzione de su Premiu. Sos termines pro bi leare parte los ant abertos in custas dies coladas. Su cuncursu previdet tres setziones a tema liberu: **poesia in rima (A**), **poesia in versos liberos (B)** e sa setzione riservada a sos **poetas locales (C**). Sas poesias cherent imbiadas intro de su 20 de maju a s'indiritzu _Premiu biennale de poesia in Limba Sarda, c/o Comuna de Bortigali, carrera de Umberto 1, Bortigali_. De sa giuria nde faghent parte Paulu Pillonca, Toninu Mariu Rubattu, Atiliu Loche, Giuanne Pititu, Giosepe Tirotto e Antoni Pes. Sos premios los dant in su mese de triulas. +S'atera editzione de su premiu at tentu una resessida manna, cun una partetzipatzione bona de poetas chi ant presentadu traballos a beru de calidade. Sunt istados 114 sos poetas de totu sa Sardigna (calicunu residente in sa penisula) chi b'ant leadu parte. Cussa editzione fiat dedicada a su poeta bortigalesu Pantaleu Serra. Sa de ocannu at a ammentare sa poetessa Anna Maria Falchi (autora de "glossas" valorosas), naschida in Bortigali in su 1823, in ue si nch'est morta in su 1873. +Su bandu cumpletu de su cuncursu si podet iscarrigare dae su situ de sa bblioteca www.biblioteca-bortigali.it + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 26/04/2011 + +## Sa Die de sa Sardigna 2011 + +### Presentadu oe su programa + +Non petzi una rapresentatzione in pratza de sos motos chi nch'ant giutu a sa rebellia populare e a sa dispatzada de sos piemontesos, ma una festa chi cointeressat totu s'isula in s'ambitu de sos 150 annos de s'Unidade de Italia. + +In custa manera chi podimus definire singulare (nos abbarrat sa duda de comente si podent ponnere paris duas cosas gasi antiteticas) sa Regione presentat **Sa Die de Sa Sardigna** editzione 2011. "Custu apuntamentu podiat parrere una cosa in prus cunforma a sas festas pro sos 150 annos- at craridu s'assessore de s'Istrutzione Publica e Cultura, Sergio Milia - ma l'amus chertu caraterizare comente un' unicum, cointeressende 50 iscolas. At a essere una die de festa e, in su matessi tempus, una riflessione pro sa parte chi sa Sardigna devet tennere in unu mamentu chi si faeddat de federalismu: una riflessione pro sa classe dirigente de como ma finas pro sos giovanos nostros". + +RISORSAS - Cun unu finantziamentu de 300 migia euros sa Regione at amaniadu eventos non petzi in Casteddu e in sas ateras capitales de provintzia, dae su 27 a su 30 de abrile, ma finas in 17 comunas, in duas provintzias, Campidanu Mediu e Aristanis , e in una Unione de sas comunas (Parteolla e Campidanu Bassu). "Cherimus chi sos sardos s'intendant galu prus unidos intre issos - at osservadu Milia - in una realidade chi como devet agatare iscumproos in su raportu con un'Istadu chi, non como ebbia, est distratu cando si faeddat de sas revindicatziones de s'isula". + +EVENTOS - In mesu de sos eventos printzipales, su de sa die de sa festa, su 28 pretzisamente, in sa biblioteca regionale a sas 10,30, cun su guvernadore Ugo Cappellacci, s'assessore Milia, su presidente de sa cummissione Cultura de su Cussigiu regionale, Attilio Dedoni, e sos cumponentes de s'**Osservatoriu pro sa cultura e sa limba sarda.** Su 28 de abrile sos ufitzios publicos ant a abbarrare abertos ma sas iscolas ant a osservare una die de pasu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/04/2011 + +## A comunicare in friulanu + +### Unu cursu pro funtzionarios e professionistas + +Est a puntu de cumintzare su cursu de formatzione "**Comunicare in lingua friulana - III livello**" amaniadu dae su **Centro interdipartimentale di ricerca sulla cultura e la lingua del Friuli** (Cirf) de s'Universidade de Ùdine. Su cursu est destinadu a personale tecnicu-amministrativu de s''Ateneu e de ateros Entes de s'amministratzione publica, a professionistas de sos ufitzios pro sas relatziones cun su publicu, a giornalistas de sa carta imprentada, de su setore radiutelevisivu e de sos ufitzios istampa e a sos addetos a sa comunicatzione. Previdet sessiones de letzione frontale e de esertzitatziones praticas e seminariales in limba friulana e italiana. + +Su cursu lu faghent in Ùdine dae su tres de maju finas a sa medade de lampadas, pro unu totale de trintases oras. S'idea est a promovere sa connoschentzia de s'eficatzia de sa comunicatzione in sas limbas minoritarias e a aprofundire sa connoschentzia de su limbagiu setoriale e tematicu de sa comunicatzione in limba friulana. In custa manera s'ant a perfetzionare sas cualificas professionales de sos partetzipantes, chi ant a podere acuisire istrumentos pro sa comunicatzione in limba minoritaria, aprofundire sa connoschentzia de sos sistemas radiutelevisivos e isvilupare abilidades professionales in sas relatziones cun su publicu pro gestire sos servitzios in sas limbas minoritarias. +Custos ant a essere sos argumentos de sas letziones: grafia e gramatica; raportos cun su tzitadinu e su territoriu; comunicatzione orale e iscrita; esperientzias de comunicatzione, informatzione e tzinematografia in limbas minoritarias; profilos giuridicos de sa comunicatzione istitutzionale; istrategias e atziones in sa comunicatzione regionale. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/04/2011 + +## Sa limba galitziana est creschende + +### Presentadu su rendecontu de sas atividades de su 2010 + +Sa Segreteria generale de Politica Linguistica de Galitzia at adotadu in totu su 2010 prus de 100 mesuras relativas a unos cantos obietivos de su **Plan Xeral de Normalizacion de la lengua gallega** (PXNL), chi, in sos annos benientes, "ant a podere multiplicare s'impatu issoro" cun sos istrumentos postos in campu dae sa Giunta regionale. L'at postu in craru su titulare de custu dipartimentu autonomu, Anxo Lorenzo (_in sa fotografia_) durante sa presentada de su rendecontu de sas atividades de s'annu coladu. + +In mesu de sas initziativas printzipales, b'at sa **Rede de Dinamizacion Linguistica**, cun prus de 70 comunas interessadas in "unu sistema de gestione " de sa limba "coordinadu" pro "garantire unu traballu prus funtzionale", chi Lorenzo cunsiderat "meda prus imprescindible" in unu mamentu "de risorsas limitadas". + +B'at apidu finas riferimentos a sas initziativas de trasmissione familiare de sa limba, comente sas 73 atvidades de sos '**Axouxeres**' o sas 800 de su programa ** Bocaberta**, chi operant in sas fascas de edade prus giovanas e in su "pranu afetivu" + +Lorenzo at ammentadu s'aprovatzione e s'aplicatzione de su decretu de su plurilinguismu in s'insinnamentu no universitariu e sa distributzione "echilibrada" de sas materias in funtzione de sa limba, sena contare su "coordinamentu e impulsu" de sos grupos de dinamizatzione de sos tzentros, cun prus de 800.000 euros destinados a atividades diferentes. + +In prus, acordos e addovios cun sa **Confederacion de Empresarios de Galicia **ant permitidu de traballare cun sas impresas pro su promovimentu de su galitzianu, e in su matessi tempus b'at apidu prus de de 300 cursos pro su personale amministrativu chi ant interessadu prus de 5.300 sugetos. + +In fines, est istada fundamentale sa collaboratzione cun su **Centro Ramon Piñeiro para la Investigacion en Humanidades** , cun sa **Real Academia Galega** e cun s' **Instituto da Lingua Galega**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/04/2011 + +## Pro sa limba sarda + +### Sa relata de Mariu Carboni, de su Comitadu pro sa Limba Sarda, in ocasione de sa Die de sa Sardigna + +_Dae su Comitadu pro sa Limba Sarda retzimus e publicamus:_ + +Autoridades, Sennoras e Sennores, + +Sa Die de sa Sardigna est sa festa de Su populu sardu in fortza de una lege regionale de su batordighi de cabudanni de su milli noighentos noranta tres. + +Sa festa ammentat unu mamentu nodidu de sos vesperos sardos , sa rebellia populare du su bintioto de abrile de su milli setighentos noranta bator, agabbada cun sa dispatzada dae Casteddu e dae s'isula intrea de sos piemontesos e ateros furisteris e cun issos de su vitzere Balbiano matessi. + +Sa rebellia fiat naschida dae su refudu de su Guvernu de Terramanna a sas chimbe dimandas fatas a su Re dae sos rapresentantes de su Rennu sardu autonomu, pro torrare a cunvocare cada deghe annos su Parlamentu, sa cunfirma de sos privilegios antigos e de sas leges fundamentales de su Rennu, sa riserva esclusiva de sas carrigas publicas a sos sardos, unu cussigiu de istadu in Casteddu a curtzu a sa sede de su vitzere, s'istitutzione in Torinu de unu Ministeriu de sos afares de Sardigna. + +Fiant, custas dimandas legitimas, fundadas in su deretu de logu e in su godimentu de sos privilegios finas dae s'origine e costumantzias de sos sardos in virtude de patos seculares. + +In su matessi tempus teniant su sentidu, a pustis de unu dominiu istrangiu longu meda, de una leada de cussentzia noa, de identidade e de valentia de populu, voluntade de autonomia e autodeterminatzione, movimentu de liberatzione paghiosu e democraticu de sa Natzione sarda. + +Pro s'istimulu e pro currispondere a custas passiones e sentimentos est naschida sa festa de Istitutziones e de populu de **Sa die de sa Sardigna**. + +Est una festa chi totus devent tzelebrare cun sintzeridade in sa sotziedade de oe, totu paris pro fraigare cras una sotziedade prus giusta, fidele a s'**IDEA SARDA**, superbos de s'apartenentzia a sa terra mama nostra, de essere tzitadinos de custa terra isetende sa libertade sua. + +Custa est una festa logu de addoviuu e ocasione pro godire, in sa cale si devent ponnere a bandas brias e tristuras de cada die, pro arresonare s'unu cun s'ateru in paghe, de sos proponimentos pro su venidore, in su bisu e in s'isetu de unu tempus serenu chi at a bennere. + +Una festa pro ispirare a sos sardos un'identidade noa comente virtude de sa memoria istorica, sa fide in sos valores e in sos benes insoro, s'oportunidade de si collocare, fatos a protagonistas pro essere unu populu a titulu prenu, in una frontera noa aberta a faeddare cun totu su mundu, in sa sotziedade de sa comunicatzione universale de oe. + +Est custa sa **FRONTERA PARADISU**, chi cheret narrere a essire dae sa **RISERVA** in ue nos ant inserradu e nos semus inserrados nois matessi, torrende a essere meres de su mare nostru perdidu e pro bolare in artu, liberos in fines, navighende in s'etere ma abbarrende nois etotu sardos in su fundamentu. + +Apo naradu cosas chi su Prof Giuanne Lilliu nesit in una de sas primas Die de sa Sardigna, chi sunt semper atuales, pro ammentare agabbende s'interventu meu, s'impinnu de su Prof. Lilliu e de tantos ormines e feminas sardos de bona voluntade pro sa limba nostra, singiale mannu e prus de importu de sa Natzione sarda. + +Ammentende sa lege de initziativa populare de su 1978, su traballu de annos e annos de **Su comitadu pro sa limba sarda** e pro sas ateras reconnotas oe dae sa lege bintises no est istadu in de badas, finas si tocat a abbarrare semper a s'atenta contra a sos chi nos cherent mutzare sa limba. + +Medas sunt galu sos oposidores, sos chi remant contra, a bias faghende mustra de essere pro sa limba pro la gherrare megius. + +Tropu pagas sunt sas risorsas de s'Istadu e de sa Regione, ma pro como nos impinnamus a las indiritzare a su megius. + +Est moende, propostu dae s'Assessore Milia, cun su parrere in favore de s'Osservatoriu, su Pranu triennale nou pro sa limba e sa cultura sarda e mi paret chi siat cosa bona e giusta, isperende chi su Cussigiu regionale non pongiat mente a sos oposidores solitos de sa limba sarda e bi pongiat dinare meda, mescamente pro imparare su sardu curriculare in sas iscolas a sos pitzinnos nostros. + +Est custa finas una festa pro pessare a s'Istitutzione de sa Regione de oe chi est galu meda a tesu dae sos bisos de libertade de sos Babbos fundadores de s'Autonomia e pro fraigare un'atera Istitutzione, cun unu Istatutu nou de Autonomia Ispetziale, cun su prus de cumpetentzias che si podet, chi moende dae sa soverania de su Populu sardu, siat sa Carta de Logu noa de sa Natzione sarda. + +In custa carta de Logu de Sardigna, sa limba sarda devet essere sa Reina, sa pedra de angulu sua, non comente a como chi est in foras de sa genna de s'Istatutu vigente in su Parlamentu de sos sardos. + +Custu est su singiale prus mannu chi s' Istatutu atuale est superadu dae meda, malaidu finas dae sa naschida sua. + +Pro la narrere in curtzu, sa limba sarda devet essere costitutzionalizada pro sighire su caminu de sa defensa e isvilupu , pro s'ufitzialidade, sa normalidade e su bilinguismu perfetu, ca sena limba sarda morit sa Natzione sarda e onni deretu a s'autodetzisione e a s'istatualidade sua in unu mundu federale sardu, italianu e europeu . + +Mariu Carboni + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Lo sviluppo linguistico + +_Editore:_ Laterza +_Data de Publicatzione:_ 2005 +_Collana:_ Scienze della mente +_ISBN: _8842075949 +_Pazinas:_ VII-144 +_Preju:_ 15,00 euros + +Dae sas primas formas de comunicatzione prelinguistica de sa criadura a sa produtzione de enuntziados cumplessos, custu libru faghet un'analisi cumpleta de s'isvilupu de sa cumpetentzia linguistica e mescamente de sas fases de acuisitzione de sa limba italiana, cunforme a sos modellos teoricos de riferimentu de importu prus mannu. + +Laura D'Odorico ispricat comente sunt elaborados sos sonos linguisticos, comente sa criadura imparat a los riproduire e a los impreare pro fraigare su vocabulariu suo, comente arribat a cumbinare sas paraulas pro fagher frases gramaticalmente zustas, comente sos mannos influentziant s'acuisitzione de su limbazu de sos pitzinnos, e finas comente, in s'aprendimentu linguisticu, sos pitzinnos sunt influentzados dae s'ambiente in ue intendent e imparant modellos comunicativos chi a pustis rielaborant pro formulare su limbazu issoro. + +Sas relatziones chi b'ant intre sas cumponentes de su limbazu sunt ispricadas cunforme a sos modellos teoricos de importu prus mannu chi dant ispiegatzionae craras de s'isvilupu de sa cumpetentzia linguistica. + +Unu libru interessante pro chie s'ocupat de insinnamentu/aprendimentu linguisticu. + +/**sbs**/ + + + + +### 29/04/2011 + +## Mustra de documentos in sardu in s'Archiviu de Istadu de Nugoro + +### Si podet visitare finas a su treighi de maju + +In ocasione de sa Die de sa Sardigna s'Archiviu de Istadu de Nugoro proponet sa mustra documentaria "_Sun de bonu acordiu ...mastru Juanne Dettory, mastru Biglianu Foi...pro frajgare una pedra ruja_". In sa mustra sunt espostos documentos de sos seculos 15-17 chi sunt testimongios de s'impreu de sa limba sarda no in sos arresonos de cada die ebbia ma finas in sa redatzione de sos atos prus de importu de sas comunidades nostras. +Cuntratos de opera, cuntratos de cojuiu, procuras, causas, testamentos e bendidas atestant chi sa limba sarda est un 'elementu de unione de sos tzitadinos sardos e de ateras natzionalidades. +Sa mustra at a essere aberta finas a su treighi de maju dae sas 9 a sas 13,30 + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/04/2011 + +## Google est tratende cun Spotify unu servitziu musicale nou + +### S'alliantzia diat permitere de afortire unu progetu in ue sunt traballende finas Apple e Amazon + +Pro como, crarit CNET, non b'at un "acordu" a sas bistas cun Spotify, un'impresa chi de reghente at cumintzadu a ammaniare su servitziu suo de ascurtu in sos Istados Unidos, a pustis de su resurtadu bonu otentu in Europa. + +In parallelu, Google at tratadu sena esitu meda, narat su situ, finas cun sas bator domos discograficas prus mannas. + +Semper e cando, Google est pessende, gasi etotu comente **Apple**, de creare unu servitziu musicale cun s'idea chi s'utente bi podet atzedere dae cale si siat dispositivu connetidu a internet, sena su perigulu de nche lu perdere pro un'errore de su discu tostu. + +Si pessat chi custu at a essere su metodu nou de distributzione de s'industria musicale, e sas impresas mannas sunt impinnadas in una cursa pro incaminare deretu custu servitziu. Apple, pro narrere, cunforma a su chi narat su blog tecnologicu **All Things Digital**, at cumpletadu sa configuratzione de su servitziu suo e at giai fatu acordos cun duas domos discograficas pro s'incaminamentu suo venidore. + +Finas Google, tecnicamente, tenet prontu su servitziu suo, e unos cantos addetos lu sunt finas proende, pero est esplorende sa possibilidade de faghere alliantzias o finas carchi acuisitzione pro l'afortire. + +Finas su situ de bendida in internet **Amazon **est interessadu a custu setore; su mese coladu at annuntziadu unu servitziu nou chi diat permitere a sos clientes de immagasinare in sos servidores suos archivios de musica, videos e libros digitales. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/05/2011 + +## Acuisitzione noa pro su "Centro per il dialetto romagnolo" + +### Collidas sas testimonias orales de Tullia Magrini + +Acuisitzione noa de importu istraordinariu pro su **Centro per il dialetto romagnolo** de **Casa Oriani**: sa regorta de testimonias orales de **Tullia Magrini**, professora de Antropologia de sa musica inche su **Dams **de Bologna dae su 1993 finas a s'iscumparta prematura sua in su 2005, l'ant posta a disponimentu de su tzentru pro la faghere fruibile a su publicu . + +Sas chircas in Emilia Romagna Tullia Magrini las aiat fatas mescamente in sos annos setanta e otanta e las aiat dedicadas a s'istudiu de sas traditziones musicales in Romagna, in su furriu de Bologna e in s'Apenninu emilianu . + +Duncas b'at registratziones noas chi s'agiunghent a sas chi sunt giai disponibiles in su Centro per il dialetto romagnolo, chi non si nde podet faghere a mancu si si cherent cumprendere in manera prena sos cambiamentos chi b'at apidu in sa musica de ballu in custa regione. + +Sa regorta de registratziones de Tullia Magrini, chi sa digitalizatzione e catalogatzione sua in sa banca de datos informaticas de su tzentru l'at cuntzedida cun praghere su maridu Loris Azzaroni, presidente de s' **Accademia Filarmonica di Bologna**, s'agiunghet a sas de Giuseppe Bellosi e Alessandro Sistri. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/05/2011 + +## Sos francofonos de Fiandra faghent ricursu a sas Natziones Unidas + +### Lamentant sa mancantzia de rispetu de sos deretos linguisticos issoro + +Un'assotziu chi difendet sos deretos de sos francofonos belgas chi istant in sa comunidade neerlandofona de Fiandra at annuntziadu chi at presentadu unu ricursu a su Cussigiu de sos Deretos Umanos de sas Natziones Unidas pro "violatzione de sos deretos umanos" in detrimentu de sos interessos suos + +Su ricursu si fundat in su protzedimentu 1503, chi previdet s'esamene de lamentas dae bandas de custu organismu de s'ONU pro "violatziones flagrantes e sistematicas de sos deretos umanos ". + +"Sa Fiandra est ponende a un'ala sa populatzione francofona", at cummentadu** Edgar Fonck**, diretore de s'Assotziu pro su promovimentu de sa Cultura Francofona in Fiandra. + +"Si nos callamus, cheret narrere chi atzetamus chi iscumpargiat una minoria in su paisu nostru", at agiuntu. + +S'assotziu carculat chi unos 370.000 francofonos istant in Flandra, subra de una populatzione de unos 6,2 millones de abitantes de custa comunidade de su nord de su paisu e pro una populatzione totale in Begiu de a furriu de 11 milliones. + +Su grupu de defensa de sos francofonos de Fiandra sutaliniat chi custa comunidade de limba olandesa de su nord de su Belgiu non cheret firmare sa cunventzione-cuadru subra de sa protetzione de sas minorias natzionales de su Cussigiu de Europa, sa cale, belle gasi, est istada firmada dae su guvernu federale belga in su 2001. + +Su Belgiu, partzidu in duas comunidades politicu-linguisticas printzipales, sos francofonos de Vallonia, in su sud, e sos neerlandofonos de Fiandra, in su nord, est dae prus de un'annu sena guvernu istabile, a pustis de sas eletziones antitzipadas de su mese de lampadas de s'annu coladu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/05/2011 + +## Addoviu de indipendentistas in Casteddu + +### L'at ammaniadu su Psd'Az + +Reconnoschimentu de sos populos sena Istadu e rapresentantzia issoro in Europa. Sunt sos duos obietivos mannos de sos partidos indipendentistas e natzionalitarios chi in custas dies si sunt riunidos in Casteddu pro faeddare de soverania. S'addoviu l'at ammaniadu su** Psd'Az** pro festare sos noranta annos suos de vida. + +"Tocat a faghere una batalla unica pro s'autodeterminatzione - at naradu su presidente de su Psd'Az, Giagu Sanna - su passu beniente pro nois no est a crompere a su collegiu unicu pro s'isula pro espressare una rapresentantzia in su Parlamentu Europeu, ma a ativare su percursu conclusivu, giai reconnotu pro **Sudtirol **e **Badde de Aosta**, chi nos bidat portadores de interessos de su populu sardu comente minoria linguistica". + +Ammentende sa cofundatzione de s'Alliantzia libera Europa (**Ale**), Sanna at craridu chi su cunfrontu cun sas realidades **corsicana, basca, fiamminga, galitziana, veneta, baddeostana e sudtirolesa** "nos permitet de nos cunfrontare cun sos ateros chi vivent sa situatzione nostra matessi e de ipotizare percursos similes a sos chi ant adotadu cussas regiones pro superare, a bias, sos matessi problemas". + +Su presidente de s'Ale, Eric Defoort, at naradu chi "cun su printzipiu de autodeterminatzione de sos populos cherimus fraigare sa democratzia dae bassu cara a artu, puntende in sas netzessidades e in sos bisongios de sas pessones, in unu protzessu chi s'inserit intre sa globalizatzione e sa delocalizatzione e chi avvalorat sos isseberos locales pro difendere sas peculiaridades culturales e pro isvilupare sas potentzialidades economicas de cada realidade". + +In s'addoviu s'Ale at finas faeddadu de sas prospetivas eletorales in termines de alliantzias. In mesu de s'ateru, at pretzisadu chi sa** Lega Nord** de Umberto Bossi, chi a sa prima l'aiant ammitida, dae tempus meda non faghet prus parte de s'organismu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/05/2011 + +## Pro sa formatzione in euskera de sos giornalistas venidores + +### Firmadu un'acordu intre su Guvernu e s'Universidade de Navarra + +Su Guvernu e s'Universidade de Navarra (_in sa fotografia_) ant firmadu un'acordu de collaboratzione pro agiuare sa formatzione in euskera de sos giornalistas venidores. Su testu l'ant sutiscritu su diretore gerente de **Euskarabidea**, Xabier Azanza Arbizu, sa decana de sa **Facultade de Comunicatzione ** de su tzentru academicu, Monica Herrero Subias, e su diretore gerente de sa **Fundatzione Impresa-Universidade** de Navarra, Ignacio Uria Rodriguez. + +S'acordu, firmadu pro su segundu annu unu infatu de s'ateru, punnat a megiorare e a ismanniare sa formatzione de sos istudentes universitarios, potentziende sas praticas in sos medios de comunicatzione chi impreant su bascu pro sa difusione de sos cuntenutos issoro. + +Sas praticas, chi si realizant in manera integrale in custu idioma, sunt diretas a sos alunnos de su de de tres e de su de bator cursos de **Comunicatzione Audiovisiva, Giornalismu e Publitzidade e Relatziones Publicas **chi acreditant** **sa connoschentzia** ** de custa limba + +Un'atera de sas finalidades de s'acordu est a proponnere a sos medios de comunicatzione chi impreant custu idioma s'oportunidade de cunfiare in professionistas venidores de su setore. + +Su Guvernu de Navarra, pro mediu de Euskarabidea, at a aportare in custu segundu annu unu totale de 5.000 de euros. Sas praticas las at a gestire sa Fundatzione Impresa-Universidade de Navarra, entidade promovida dae sa Camera de Cummertziu e Industria de Navarra, dae sa Cunfederatzione de Imprendidores de Navarra e dae s' Universidade de Navarra comente istrumentu de relatzione intre su mundu imprenditoriale e su mundu universitariu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/05/2011 + +## Iscotzia, sos natzionalistas otenent sa majoria assoluta in sas eletziones + +### In previsione unu referendum pro s'indipendentzia + +Referendum pro s'indipendentzia a sas vistas in Iscotzia: su primu ministru natzionalista **Alex Salmond** (_in sa fotografia_) at a podere mantennere sa promissa a pustis chi nch'at giutu su partidu suo a una vitoria estremorosa in sas eletziones. Su **Scottish National Party** (Snp) difatis at cunchistadu sa majoria assoluta de sos 129 deputados de Holyrood, s'assemblea de Edimburgu, crompende a su limenargiu de sos 65 iscannos, un'aumentu de 23 cunforma a su 2007. + +Est sa prima bia chi s'**Snp** podet guvernare a sa sola dae cando su Parlamentu iscotzesu est naschidu in su 1999. Finas a como aiat guvernadu in coalitzione cun sos laburistas e sos liberaldemocraticos, chi aiant frenadu s'imberghida de Salmond cara a una autonomia semper prus manna dae Londra . Como sos unos e sos ateros ant tentu dannu mannu dae sa vitoria de su Snp: finas Glasgow, dae semper unu feudu laburista, est colada suta de su controllu de sos natzionalistas . Iain Gray, su leader laburista in Iscotzia, at dadu sas dimissiones. + +Su triunfu personale di Salmond, cunfirmadu primu ministru pro su de duos mandados cun un'aumentu mannu de sos cunsensos, aberit issenarios noos pro s'Iscotzia e ponet a beru in pessamentu s'Inghilterra. Su referendum pro s'ischirriongiu dae Londra s'at a faghere, at cunfirmadu Salmond, in sa segunda medade de sa legisladura chi at a durare chimbe annos. Pro parte sua, su primu ministru britannicu David Cameron at giuradu de difendere su Rennu Unidu dae sas tendentzias indipendentistas: «Si cherent unu referendum - at naradu - deo apo a gherrare cun totu sas forzas meas pro mantennere sa Gran Bretagna unida». + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/05/2011 + +## Est essidu su cuncursu de poesia improvisada "Su cantu de sei" + +### S'idea est a tutelare e promovere "Su mutetu" + +Su sotziu **Legambiente **"**Su Tzinnibiri**" e "**Sa domu de sa cantada**" de Sinnai in collaboratzione cun "**Su Framentu**" de Cenzo Spiga-Quartu S.E., "**Sa domu 'e su cantu**" de Daniele Filia - Sinnai, cun su Patronadu de sa Comuna de Sinnai e de s''isportellu de sa limba sarda de sa Provintzia de Casteddu " **Portalitu de sa lingua sarda**", bogat a lughe su primu cuncursu de poesia improvisada "**SU CANTU DE SEI **", cun s'idea de tutelare e promovere " **Su mutetu**", espressione istraordinaria e unica de cantigu improvisadu, e, in su matessi tempus, de vardare su patrimoniu comunitariu e colletivu de sa limba sarda. + +Sa partetzipatzione est aberta a sos poetas improvisadores de cale si siat edade e sessu, "diletantes " o "professionistas", cun s'intentu de dare prus logu e visibilidade mescamente a sos giovanos, chi s'ant a podere avvalere de su cuntributu de esperientzia de sos "**cantadoris**" prus antzianos e giai afirmados. + +B'at duas setziones : "**Mutetu longu"** e "**Mutetus a dus peis**" . Sos binchidores de sas duas setziones ant a retzire sa riprodutzione in oro de su logotipu de su cuncursu. At a essere assinnadu unu premiu ispetziale a s'improvisadore finalista prus giovanu. In manera cumpatibile cun sas disponibilidades de s'ente organizadore, ant a podere essere assinnados premios e produtos artesanales de su territoriu a totu sos cuncurrentes. + +Sas dimandas de parteztpatzione devent pervennere intro de su bintighimbe de lampadas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/05/2011 + +## Universidade de Casteddu pro su sardu. E sa de Tatari? + +### de Diegu Corraine + +Presentadu su 8 de abrile, in Casteddu, su Progetu FILS (Formatzione de Insinnantes in Limba Sarda) de s'Universidade de Casteddu. + +Sa Regione, de acordu cun sa Diretzione Iscolastica Regionale, at incarrigadu sa facultade de Literas e Filosofia de s'Universidade de Casteddu de formare unu numeru mannu de dotzentes chi si chergiant impinnare in sa trasmissione intergeneratzionale in sa didatica de sa limba de identidade istorica de s'isula. Su progetu at a tennere sa durada de unu trienniu e si proponet de interessare a su nessi 200 insinnantes de rolu de sas iscolas de cada ordine e gradu e de diferentes deghinas de espertos esternos. Su laboratoriu organizadu pro chenabura tenet propiu sa finalidade de isseberare ideas , propostas operativas e interventos pro orientare in sa megius manera sas risorsas investidas in su mundu de s'iscola chi est connoschende, comente totus ischint, unu mamentu dramaticu. + +"In sa Cunferentzia programatica de pagos meses a como in Fonne - at sutaliniadu s'assessore de s'Istrutzione Publica, Sergio Milia - amus faeddadu de s'issenariu difitzile de sa chistione linguistica de s'isula nostra e amus propostu unas cantas solutziones in s'ambitu de una situatzione economica mala de s'istrutzione regionale. So cuntentu de podere narrere chi, in pagu tempus, dae sas promintas semus colende a sos fatos". + +_A narrere sa giusta, pro assegurare una presentzia normale de su sardu in sa sotziedade e in su territoriu, bi diat cherrere una politica linguistica coerente e efetiva, cun milliones de euros e personale preparadu. Ma tocat a cumintzare a su nessi cun su chi giai b'est. S'universidade de Casteddu est mustrende custa voluntade, superende sos limites de su folclorismu e de su culturalismu, chi est s'arriscu mannu cando si tratat de limba sarda. E s'Universidade de Tatari ite faghet pro assegurare sa didatica e s'ufitzialidade de su sardu? Finas a como, pagu o nudda!_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 09/05/2011 + +## Unu cungressu dedicadu a sas tecnologias mobiles de urtima generatzione + +### L'ant fatu in Vilanova i la Geltru, in Catalugna + +Su _Genmob - The Smartphone Day_ est su primu cungressu in Catalugna dedicadu a sas tecnologias e a sos telefonos mobiles de urtima generatzione (**iOS iPhone**, **Android **e **Windows Phone 7**). Ant tratadu totu sas aplicatziones de sos telefonos intelligentes, dae sas chircas de mercadu, a su geopositzionamentu, a su cummertziu virtuale. + +Finalidade urtima de su cungressu fiat sa de creare sinergias intre sas impresas, chi disponiant de un'ispatziu issoro pro mustrare sos produtos a sos visitadores, faghende bidere sas possibilidades multiplas chi dant custos telefonos semper prus difusos in sa sotziedade. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Le torri di pietra. Storie dalla Cecenia + +_ +Tradutores: _Costantino L., Quercioli Mincer L. +_Editore: _Bruno Mondadori_ +Data de Publicatzione: _2005 +_Collana_: Luoghi +_Repartu: _Zeografia e biazos +_ISBN_: 882492590 +_Pazinas_: 279 +_Preju:_ 20,00 euros + +_ +_ + +"Unu tempus in su Caucasu sas turres de pedra fiant fraigadas comente amparu o comente fortelesas de defensa pro sas carovanas de mercantes. A pustis, sa cunchista de Costantinopoli dae parte de sos Turcos e s'iscoberta de sa bia maritima pro s'Ìndia aiant sinnificadu sa morte de sa Bia de sa Seda e, in sas turres de pedra abandonadas dae sas carovanas, si nch'ant a tramudare sos montanaros caucasicos, devenende sas domos issoro. Cun su tempus sas turres de pedra ant a devenner su simbulu de s'identidade issoro, su ligamene intre su passadu e su presente, s'oasi mitica in ue agatare sa sarvesa dae su perigulu e dae s'isterminiu, in ue s'intender a su seguru, in ue agatare sa fide in sa traditzione e in sa fieresa de s'ispetzifitzidade propia". +__ + +_ +_ + + + + +### 11/05/2011 + +## In defensa de su patsuezu + +### Naschet un'assotziu pro agiuare custu idioma asturleonesu + +A creare un'assotziu de iscritores pro difendere e dare vitalidade a sa produtzione literaria in **patsuezu **e agiuare sa presentzia sotziale sua. Est una de sas propostas chi sunt essidas a campu in su **I Alcuentru d' escritores na nuesa l.lingua**, chi ant fatu in custas dies in sa ** Casa de Cultura **de Villablino, tzitade de sa Comunidade autonoma de Castilla y Leon, Istadu ispagnolu. + +Su patsuezu** **est un'idioma chi faghet parte de su grupu linguisticu asturleonesu. Lu faeddant mescamente in sa comarca leonesa de Laciana, e s'estendet in sas comarcas e in sos munitzipios limitrofos (Degaña , in sas Asturias; in Leon: comarca de Babia , comarca de Rivas del Sil e Paramo del Sil). + +S'idea est a pedire a su guvernu regionale de** Castilla y Leon** chi, cunforma a sa Carta Europea de sas limbas minoritarias e regionales, si introduat sa '**nuesa l.lingua**' ( est a narrere su **patsuezu**) in s'insinnamentu, in forma voluntaria e graduale. Sighende custa matessi linia, ant a pedire a s'istitutzione munitzipale sa realizatzione de cursos in patsuezu e s'ammaniongiu de materiales pro sos pitzinnos. Sa creatzione de materiales sonoros e audiovisivos , su recuperu de sa toponimia traditzionale, mescamente "**nas calles ya barrios**", e finas su promovimentu de s'atividade treatrale in **'na nuesa l.lingua**', sunt ateras rechestas chi ant a faghere a sa comuna de Villablino. + +In s'addoviu ant leadu parte Julio Álvarez, Emilia, Riesco, Severiano Álvarez, Felix Suarez, Eduardo Carbajo, Guadalupe Lorenzana, Francisco Javier Gonzalez- Banfi, Roberto Gonzalez Quevedo e Emilce Nuñez. +In s'ocasione ant presentadu su romanzu in patsuesu '**Una tarde d'outuenu**', de Emilce Nuñez. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/05/2011 + +## Crompet duos annos sa pagina initziale in limba ladina + +### Est in su situ www.provinzia.bz.it/uspl de sa provintzia de Bolzano/Bozen + +Crompet in custas dies sos primos duos annos de atividade sa pagina initziale in limba ladina in ue si illustrat s'atividade de sa giunta provintziale de **Bolzano/Bozen**. In su situ **www.provinzia.bz.it/uspl** si podent agatare, in prus de sos comunicados istampa, finas filmados, intervistas e registratziones audiu in ladinu pro su chi pertocat s'atividade de sa Giunta e de s'amministratzione publica. + +Custa initziativa est praghida meda a beru a sa populatzione de limba ladina: dae sa creatzione sua sa pagina informatica at registradu difatis **71.850 intradas,** cun una media mensile chi s'est atestada a furriu de sas **3140 unidades**. + +S'assessore provintziale a s'iscola e cultura ladina, **Florian Mussner**, ponet in craru chi custa pagina rapresentat una fonte importante de informatziones a propositu de s'atividade de sa giunta provintziale e, in su matessi tempus, cuntribuet in manera rilevante a mantennere bia custa limba antiga. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 11/05/2011 + +## Un'addoviu pro ammentare a Rafael Caria + +### Lu faghent custa chenabura in S'Alighera + +Un'addoviu pro ammentare una figura de importu mannu pro sa cultura nostra. S'**Omnium** cummemorat a** Rafael Caria**. S'apuntamentu est custa chenabura chi benit, a sas ses e mesu de sero, in sa sala de s'Ufitziu Informatziones Turisticas de S'Alighera. + +Mortu tres annos a como, isse at dedicadu su prus de sa vida sua a s'impinnu politicu e culturale pro sa tutela e su promovimentu de s'identidade catalana in S'Alighera + +Autore de istudios e publicatziones medas de caratere istoricu, linguisticu e poeticu, e finas ideologu e leader de su movimentu **Sardenya y Llibertat**, in calidade de dipendente de s'Alitalia est istadu artefitze de atziones estremorosas, comente sos annuntzios in catalanu e in sardu fatos in s'aeroportu de S'Alighera in s'agabbu de sos annos 70, cosa chi nch'at giutu sa chistione de sa tutela de sa minoria catalana de S'Alighera a sa ribalta istatale e internatzionale. + +Ant a leare parte in sa cunferentzia **Pier Luigi Alvau**, chi at cumpartzidu cun Rafael Caria su bonu de su caminu politicu e culturale e chi galu oe est sighende in s'impinnu suo valorosu de promotore culturale. Ma b'at finas giovanos aligheresos e catalanos comente **Noelia Motllo Boirach**, chi at collaboradu cun Rafael Caria in sa realizatzione de su Ditzionariu Etimologicu aligheresu, opera abbarrada sena crompida, **Elisabetta Dettori**, chi at cumpartzidu unas cantas initziativas culturales, e **Marcello Farinelli**,istudiosu de istoria cuntemporanea e autore de un'istudiu in limba catalana a propositu de su fascismu in S'Alighera. Sa presentzia de sos giovanos aligheresos e catalanos est sinnificativa pro mustrare s'atualidade de sos istudios e de s'impinnu politicu e culturale profusu dae Rafael Caria e sa grandu opportundade economica e culturale chi tenet su catalanu de S'Alighera pro sas levas noas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 13/05/2011 + +## A si podent istudiare su guarani e ateras limbas sudamericanas in Catalugna? + +### Eja, si nd'interessat sa ONG e-Krea + +Cun una serie de materiales multimediales (contos interativos, cantzones) sa ONG** ****e-Krea **est promovende sas limbas nativas sudamericanas che a su **guarani**, idioma chi si faeddat petzi in Paraguay, in sas istitutziones educativas de Catalugna + +A parrere de sa ONG, cuasta initziativa tenet duas finalidades: a un'ala, punnat a **faghere connoschere a sos catalanos sas culturas e sos idiomas noos chi in s'atualidade cunvivent cun issos**; a s'atera, punnat a **acurtziare sa cultura catalana a sos istrangios**. + +S'initziativa l'ant leada, a su chi narat sa diretora de e-Krea, **Cristina Antona**, cando sa ONG at cumintzadu a s'abbigiare de sa cantidade manna de pitzinnos de origine sudamericana chi b'at in Catalugna. + +"Cunforma a sos numeros chi tenimus, a s'agabbu de su cursu 2008-2009 in Catalugna b'aiat prus de 18.500 alunnos chi beniant dae **Ecuador**, prus de 7.600 dae **Bolivia**, 5.500 dae **Peru **e 1150 dae **Paraguay**", at craridu Antona. + +Sa difusione de su **guarani **in sas iscolas catalanas si faghet pro mediu de "**Cuentos que trae el viento**", una regorta de materiales multimediales in ue b'at contos interativos e cantzones. In sa regorta b'at unu contu chi si narat "**Pitogue**". + +Pro includere su contu, e-Krea s'est posta in cuntatu cun sa radiu **Ecos del Paraguay** de Washington DC (Istados Unidos), comente riferit **Teofilo Acosta**, diretore de sa radiu e presidente de su **Centro Cultural Paraguayo** de sa capitale americana. Sa tradutzione de su testu, in origine in ispagnolu, l'ant realizada cun s'agiudu de s' **Ateneo de Lengua y Cultura Guarani Regional** de Washington, in ue ant fatu finas sa registratzione. + +Unos milli esemplares de su materiale multimediale los ant distribuidos in unas cantas istitutziones educativas de Catalugna. + +Sa ONG tiene punnat a faghere finas tradutziones in inglesu e in ispagnolu pro las distribuire in sos Istados Unidos, in Latinoamerica e in su restu de s'Istadu ispagnolu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/05/2011 + +## Assemblea de s' Assotziu europeu de sos cuotidianos in limbas minoritarias e regionales + +### L'ant fata in Bolzano/Bozen + +S'Assotziu europeu de sos cuotidianos in limbas minoritarias e regionales (**Minority Dailies Association** - **Midas**) at fatu sa de undighi assembleas generales suas in s '**Accademia europea** de Bolzano/Bozen. Su presidente de Midas, **Toni Ebner **e su segretariu generale **Guenther Rautz **ant ghiadu sos traballos de sa cunferentzia. In mesu de sos relatores b'aiat su diretore de s'Istitutu pro s'isvilupu regionale e sa gestione de su territoriu de s'Eurac, Harald Pechlaner, Martha Stocker, vitzepresidenta de sa Regione Trentino Alto Adige/Sud Tirol, su coordinadore de Bbt (Tunnel de base de su Brenneru) Konrad Bergmeister, s'europarlamentare Herbert Dorfmann e su giornalista catalanu Estanis Alcover. Sas relatas ant interessadu tematicas ligadas a sas minorias. In prus de s'eletzione de su cussigiu diretivu nou, Midas at dadu su bene bennidu a** Glos Ludu**, su giornale nou de sa minoria polaca in sa Republica Tzeca, su de trinta cumponentes de s'assotziu. Cando sunt agabbados sos traballos, ant cunsinnadu su premiu Otto von Habsburg a Peter Meier-Bergfeld, pro annos medas currispondente dae s' Àustria e dae s'Europa meirdionale pro su Rheinischer Merkur (Germania). Reinhard Olt, redatore de sa Frankfurter Allgemeine Zeitung, binchidore de un'editzione colada de su premiu, at fatu su discursu de premiatzione. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 16/05/2011 + +## Eletziones in Ulster + +### Cunfirmados in su podere su Partidu Unionista Democraticu e su Sinn Fein + +Sos votantes nordirlandesos ant cunfirmadu in su podere su Partidu Unionista Democraticu (**_Democratic Unionist Party_, DUP)** e su **Sinn Fein** in sas eletziones de s'**Assemblea de Irlanda de su Nord**. Ambos duos partidos ant incrementadu su numeru de sos deputados issoro in Stormont, cando chi sa distributzione de su votu intre sas comunidades est abbarrada istabile. **Peter Robinson** (DUP) at a essere torra su primu ministru, cando chi **Martin McGuinness** (SF) at a mantennere sa carrica de vitze primu ministru. + +Su **DUP** at otentu 38 iscannos subra de unu totale de 108, duos in prus de su 2007. Finas su** Sinn Fein** at incrementadu sa rapresentantzia sua in Stormont cun unu deputadu nou, e como nd'at a tennere 29. Su Partidu Unionista de s'Ulster (**_Ulster Unionist Party_, UUP**) nd'at otentu 16 (duos in mancu de como) e su Partidu Sotzialdemocraticu e Laburista (**_Social Democratic and Labour Party_, SDLP**) nd'at otentu 14 (finas custu duos in mancu. Su **Partidu de s'Alliantzia**, chi non b'intrat nen cun sos unionistas nen cun sos natzionalistas irlandesos, at agiuntu un'ateru iscannu a sos sete chi teniat. Sa Boghe Unionista Traditzionale** (_Traditional Unionist Voice_, TUV**, essida dae su DUP ca fiat contraria a s'Acordu de Saint Andrews) at otentu unu deputadu, gasi etotu comente sos Birdes. Est essidu finas unu deputatdu indipendente unionista. + +Sa suma de sos votos de prima preferentzia de sos natzionalistas irlandesos (SF e SDLP) dat sa pertzentuale de su 41,1%, belle sa matessi de su 2007. De ateru ghetu, sos partidos unionistas sighint a otennere a furriu de su 47% de sos votos, cando chi s'Alliantzia e sos Birdes (ambos duos sena identificatziones comunitarias) aumentant unu pagu finas a arribbare belle a su 9%. + +Totu custu cheret narrere chi sa fotografia de su votu nordirlandesu como est istabile meda. Sos unionistas mantenent unu margine astrintu in dae in antis de sos natzionalistas irlandesos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/05/2011 + +## A agatare solutziones pro sos pastores + +### de Priamo Cottu + +Dae trinta annos a custa ala b'at, in Sardigna, una cuntierra chi interessat su mundu de sos pastores e de sos massajos. In totu custu tempus ant fatu unu muntone de addovios e cunferentzias pro arresonare de sos problemas de su setore, chirchende causas e cuncausas de una situatzione mala a beru (pro narrere, su pastore no est modernu, non si cooperativizat, si devet adeguare retzepende normativas igenicu-sanitarias e totu gasi). Ma, cara a una crisi semper prus manna, sa politica no at elaboradu unu progetu seriu de isvilupu chi siat a tretu de dare a su setore una prospetiva valida, chi torret cun sa realidade sarda. In cambiu, at chertu mandare a dae in antis interventos cuntingentes, bonos petzi a mantennere sa riserva de votos de su politicu de turnu. Difatis, at petzi bogadu a campu providimentos finalizados a dare a sos operadores dinare in cambiu de sa "non produtzione". Pro narrere, pro su chi interessat s'agricultura, est capitadu chi apant dadu finantziamentos pro su rimbuschimentu in terrinos chi fiant bonos pro sa produtzione de benes alimentares, o chi apant mandadu a dae in antis su programa "_set aside_", chi cheret narrere a faghere pasare sos terrinos pro chimbe annos a manera chi in cussu tempus non produant. Gasi etotu est capitadu cun su pastoriu, cando ant premiadu su pesongiu de berbeghes e cabras a dannu de su de ateru bestiamene, creende in custa manera una monocultura e torrende a nudda sa vida rurale chi bi fiat in sas biddas nostras. E, pro custu, oe nos agatamus chi su populu sardu non resessit a tennere su cuntentu de sas netzessidades alimentares suas. + +E tando, ite tocat a faghere pro rendere produtivu su cumpartu agropastorale? Sa prima cosa est, est craru, a agiuare sos operadores de su setore, pro faghere a manera chi sigant a faghere su traballu issoro, aprovende una moratoria de sos pagamentos e una suspensiva a favore de sos chi sunt sugetos a atziones esecutivas. In prus, tocat a garantire s'atzessu a su creditu pro mandare a dae in antis sas atividades produtivas, su chi si narat "creditu de esertzitziu"; duncas, bisongiat chi sas bancas collaborent a custu protzessu e sa politica si nde fatzat mere. A garantzia de custu, b'est sa produtzione chi, comente in unu tzirculu virtuosu, at a devere aumentare. + +Pro su chi pertocat sa chistione de su mercadu, tocat a resonare in sa soverania alimentare, in su sensu chi bisongiat de essere meres de sa produtzione pro cuntentare sas netzessidades locales. Comente si faghet a ponnere a bendere custos produtos alimentares a manera chi una massaja los comporet prus de sos chi benint dae foras? Tocat a abbassare sos costos de produtzione, ponende, pro narrere, unu costu minimu de s'abba pro irrigare; in ateras paraulas, bisongiat de faghere a manera chi totu su terrinu irrigabile chi b'at in Sardigna siat irrigadu, pro chi b'apat un'aumentu de produtzione (trigu moriscu e erba medica) pro sudisfaghere su bisongiu de su bestiamene; gasi si ressessit a abbassare sos costos de sos mangimes, ca non b'at bisongiu de nche batire fenu dae continente. Àteru costu de minimare est su de s'energia, adeguende*lu a su de sas ateras regiones europeas, o, a su nessi, de sas ateras regiones italianas. E bi diat cherrere finas un'abbassamentu de sos costos fiscales, pro narrere moende*nche s'IVA. + +Ma, dae ue si bogat su dinare pro garantire sa moratoria e sa suspensione de sos pagamentos, s'atzessu a su creditu e s'abbassamentu de sos costos de s'abba, de s'energia e fiscales? Torrende a su narrere chi bi cheret bona voluntade dae bandas de sos istitutos de creditu e de sa politica, sas risorsas giai s'agatant, antis, bi sunt giai: a un'ala b'at de mantennere in Sardigna su dinare de sa continuidade territoriale pro faghere a manera chi cussu dinare creet valore agiuntu in Sardigna, no in sa penisula; a s'atera ala, pro su chi pertocat sa fiscalidade, nois devimus faghere balere su creditu chi tenimus cun s'Istadu italianu in base a s'articulu 8 de su titulu tertzu de s'Istatutu sardu. + +Custas atziones, ma finas ateras, servint a aumentare su redditu de sos operadores e a dare valore agiuntu a su territoriu, investende finas in ateros produtos agriculos e in ateros allevamentos atinentes a sa realidade de sos diferentes territorios (mela, pira, mendula, castangia a un'ala, porcos, cabras, puddas a s'atera) ca petzi operende in custa manera resessimus a parare fronte a una produtzione alimentare chi benit dae foras invadende semper de prus su mercadu nostru. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/05/2011 + +## Prus forte sa minoria islovena in Italia, a deghe annos dae sa lege istatale de tutela + +### de Giorgio Banchig + +Fiant sas 10,15 de mercuris de su 14 de freargiu de su 2001 cando su vitzepresidente de su Senadu italianu, Domenico Contestabile de Forza Italia, at annuntziadu dae s'iscannu de sa presidentzia chi sos senadores aiant aprovadu pro artiada de manu sa lege de tutela de sa minoria islovena de su Friuli - Venezia Giulia. + +In cussa die sa Cresia, in prus de ammentare a Santu Valentinu, patronu de sos innamorados, tzelebraiat sa festa de sos santos Tzirillu e Metodiu, apostulos de sos islavos, proclamados dae su papa polacu Karol Wojtyla cumpatronos de Europa. Baddu pro cale disinnu arcanu o petzi pro cale cointzidentzia curiosa, sa Camera de sos deputados aiat aprovadu su disinnu de lege su 12 de triulas de s'annu in antis, festa de sos santos Ermacora e Fortunadu, fundadores de sa Cresia de Aquileia, mama de sas Cresias de su Friuli, de s'Islovenia e de sa Carintzia e patronos de s'archidiotzesi de Ùdine. + +Lassende a bandas custa cointzidentzia simbolica, intre cussas duas datas at maturadu in sos partidos de su tzentru- sinistra in su guvernu presedidu dae Giuliano Amato s'imperativu de dare una solutzione definitiva a una chistione chi si fiat tragende dae tropu tempus. S'opositzione, mescamente Alleanza nazionale e Forza Italia cun sa cumplitzidade de sa Lega Nord, at postu in campu totu sas fortzas pro impedire s'aprovatzione de su providimentu, proponende sa bellesa de 1.700 emendamentos a su testu. + +A sustennere sa cumpatesa de sos partidos in su guvernu e sa determinatzione de su presidente de su Senadu, Nicola Mancino, de faghere aprovare sa lege, in sas chidas in antis s'est manifestada s'abertura de su chi tando fiat presidente de sa Regione, Roberto Antonione, e est arribbada sa petitzione in favore de su providimentu firmada dae su vicariu episcopale pro sa cultura de s' Archidiotzesi de Ùdine, missennor Duilio Corgnali, de su sindigu de Ùdine, Sergio Ceccotti, de su retore de s'Universidade friulana, Marzio Strassoldo, e de s'on. Arnaldo Baracetri. + +Cunsideradas sas dificultades, s'iter peleosu, s'opositzione determinada de su tzentru-destra e de sas fortzas natzionalistas locales, galu organizadas bene e influentes, s'aprovatzione de sa lege, cussu 14 de freargiu de deghe annos a como, at tentu su sabore de una vitoria manna, de una cunchista de tzivilidade, de cultura. Mescamente pro sos islovenos de sa provintzia de Ùdine: cussos islavos, chi pro su _Giornale di Udine_ si deviant eliminare giai 135 annos in antis, fiant reconnotos cun titulu prenu minoria islovena, e cun totu sos deretos prevididos dae sa lege. A narrere su beru, unu primu reconnoschimentu l'aiant tentu duos annos in antis cun sa lege 482/99 de tutela de sas minorias linguisticas istoricas, unu providimentu cuadru chi pro sa prima bia in Italia regulaiat sa materia cumplessa de sa defensa de sas comunidades linguisticas ispartzinadas dae su Nord a su Sud e a sas isulas, chi in casos medas fiant sustennidas dae providimentos regionales o provintziales. + +Ma sa lege 38/2001 faghet agabbare un'istoria legislativa sena pretzedentes pro sa longaria de s'iter (sas primas mossas nche torraiant a su 1971 !), s'opositzione tosta de sas fortzas natzionalistas alliadas cun sas organizatziones segretas, sas implicatziones internatzionales, s'insustenibilidade de sas tesis contrarias (sos islovenos de sa provintzia de Ùdine non fiant cunsiderados islovenos), sa torrada a campu de tensiones eredidadas dae sa gherra frita... S'est tratadu de unu resurtadu otentu cun pelea e gratzias a sa bona voluntade, a sa cumpatesa e a sa determinatzione de sas organizatziones islovenas de cada tendentzia e de sas fortzas politicas chi ant creidu in su progetu de reconnoschere sos deretos costitutzionales a sa comunidade islovena, dende*li s'oportunidade de si ponnere comente elementu essentziale de dialogu e de collaboratzione cun s' Islovenia chi aiat cumintzadu su caminu de s'integratzione europea. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/05/2011 + +## Inidipendentismu sardu e votatziones + +### de Sarvadore Serra + +In custas dies semus assistende a manifestatziones mannas de euforia dae bandas de unas cantas formatziones indipendentistas de Sardigna. Sa resone, sos resurtados de su referendum contra a su nucleare, in ue una cantidade manna de pessones est andada a votare, cun pertzentuales "bulgaras" contra a su de faghere in Sardigna tzentrales nucleares e/o depositos de iscorias radiuativas. E finas a como non b'at de s'ispantare. Totus amus torradu alenu e nos semus prenados de alligria cando amus ischidu chi bi fiat su quorum e chi, duncas, si nch'istesiaiat su perigulu de una cundenna terrorosa pro sa terra nostra. A sa fatza de Silvio Berlusconi e de Margherita Hack. Non nos torrant sos contos, pero, cando si presentat custu resurtadu comente una vitoria estremorosa de su movimentu indipendentista. Oh, pro caridade, non nche cherimus catzare su meritu a chie, indipendentista, at fundadu su comitadu contra a su nucleare e at peleadu meda a beru pro otennere custu resurtadu. Pero, forsis, b'at ateros fatores chi ant agiuadu custu esitu bonu. A proamus a nde mentovare calicunu? De seguru at influidu s'iscaddantzia de cosas capitadas a largu (Fukushima) e a curtzu (Chirra), ca at postu a timere totu sos sardos, sena distintzione de orientamentu politicu. A custu b'at de agiunghere unu clima chi no est propiu in favore de su guvernu istatale. In fines, sa Regione sarda at dadu un'agiudu "tecnicu" mannu a sa pelea antinucleare, acorpende sa consultazione referendaria cun sas eletziones amministrativas, e dende un'informatzione costante in sos giornales. Duncas, podimus pessare chi sa resessida bona de su referendum est una vitoria de "totu" sos sardos, indipendentistas, autonomistas e finas "unionistas". Tropu malos semus? Tropu tirriosos? Tando, proemus a faghere s'iscumprou cun sas eletziones amministrativas fatas in sas matessi dies. Sa veridade est chi s'indipendentismu ocannu at fatu una ruta mala. Si est beru, difatis, chi cada partidu (e prus e prus unu partidu chi cheret faghere naschere un'entidade istatale noa) punnat a guvernare, non si podet pessare de otennere custu resurtadu si non si bidet a su nessi una dinamica de creschida. E custa dinamica non b'est, antis, si registrat unu minimongiu de votos, si cunfrontamus sas pertzentuales de custas dies cun sas de sas eletziones de s'annu coladu. E tando, ite tocat a faghere? A parrere meu, pro faghere creschere s'idea indipendentista non bastat a faghere totu sas revindicatziones chi podet faghere cale si siat partidu. Unu partidu sardu devet tennere unu valore agiuntu. Custu valore est s'identidade. E cumponentes de s'identidade sunt in primis sa limba e s'istoria, chi faghent sa Sardigna diferente dae sas ateras regiones de s'Istadu. Si non faghimus gasi, amus a faghere puru batallas bonas e giustas, ma chi non nos ant a faghere distinghere dae sos "birdes" italianos, dae sos "grillinos" italianos e totu gasi. E duncas sos sardos ant a gherrare intendende*si "sardi e italiani", sena essire dae s'autonomismu traditzionale e sena pessare a beru a creare un'Istadu indipendente. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/05/2011 + +## In Galles, unu guvernu laburista de minoria + +### Ma at a chircare s'acordu cun totu sos partidos + +Su Galles at a tennere unu guvernu laburista de minoria. Gasi at detzisu su primu ministru, **Carwyn Jones** (_in sa fotografia_), chi at leadu possessu de s'incarrigu, una chida a pustis chi su partidu suo at bintu in manera crara in sas eletziones pro s'Assemblea, in ue at otentu trinta iscannos de unu totale de sessanta. Cun prus de su duplu de rapresentantes de cadaunu de sos partidos de s'opositzione, Jones at a chircare una politica de patos puntuales cun sos oposidores etotu, e escludet duncas de torrare a faghere unu guvernu de coalitzione, chi in s'urtima legisladura est istadu caraterizadu dae unu patu permanente cun su **Plaid Cymru **(PC) suta de su numene de **One Wales**. + +Jones at leadu s'incarrigu cun unu discursu paghiosu cun sos ateros partidos, ca ischit chi, macari sa permanentzia de su **Partidu Laburista** in su guvernu non siat in perigulu -una coalitzione impossibile de **cunservadores**, ** indipendentistas **e l**iberaldemocraticos** diat devere guvernare gasi etotu in minoria-, l'at a bisongiare s'amparu de sos ateros pro mandare a dae in antis sos progetos suos in s'Assemblea de su Galles. + +Sos gallesos, in custas eletziones, ant punidu mescamente su **Plaid Cymru**. Sos indipendentistas ant sufridu una perdida sensibile de cunsensos, colende dae 15 a 11 iscannos e perdende su status de segundu partidu de su paisu, a favore de su **Partidu Cunservadore** chi at balangiadu duos iscannos. Su **Partidu Liberaldemocraticu**, pro parte sua, at perdidu un'iscannu, e est abbarradu cun chimbe. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## La nazione + +_Editore_: Il Mulino +_Data de publicatzione_: 2004 +_ISBN_: 88-15-10199-3 +_Pazinas_: 240 +_Preju_: 11 euros + +Su cuntzetu de natzione est oe in su tzentru de su dibatitu politicu-sotziale, finas ca in s'issena mundiale sunt torradas zenias de natzionalismu agressivu meda. In s'edade cuntemporanea su cuntzetu est istadu interpretadu in maneras diferentes. It'est una natzione? Un'agregadu politicu voluntariu o una realidade naturale e ozetiva? Comente naschent sas natziones? Naturalmente, a cumintzare dae unu patrimoniu de istoria, de cultura e de memorias cundivididas, si nono in manera artifitziosa, gratzias a sos intelletuales e a sos politicos chi las "imbentant" pro risponder a finalidades istoricas e politicas determinadas? Cale est su ruolu e cale est su destinu issoro in su mundu de oe? Custas e ateras pregontas agatant rispostas in su libru de Alessandro Campi chi partit dae s'antighidade classica e arribat a s'evolutzione de su cuntzetu de natzione in s'istoria de su pensieru politicu, mescamente cun riferimentu a carchi passazu-crae: sa naschida de s'Istadu modernu; sa Rivolutzione frantzesa; s'Otighentos romanticu e liberale; s'istajone de sos natzionalismos; s'era de su totalitarismu; s'epoca de sa decolonizatzione; s'edade de sa globalizatzione e de s'Imperu. + +/**mps**/ + + + + +### 19/05/2011 + +## Tecnologias pro sa tradutzione in rete + +### Las est isvilupende s'Agenda digitale europea + +S'urtima inchiesta paneuropea **Eurobarometer** mustrat chi in sa rete su 90% de sos internautas europeos preferint a consultare sitos informaticos in sa limba issoro, cando chi su 55% impreant una limba diferente a su nessi in manera ocasionale. Su 44% de sos navigadores europeos, pero, pessant de no agatare totu sas informatziones chi cherent ca sas paginas informaticas non sunt in una limba chi cumprendent, cando chi petzi su 18% faghent **comporos in rete **in una limba angena. Sos resurtados marcant s'esigentzia de investire in ainas pro sa **tradutzione in rete**, a manera chi sos internautas europeos non tengiant problemas a agatare informatziones o produtos in internet ca non possedint sas cumpetentzias linguisticas chi bi cherent. + +Como sa Cummissione europea est gestende 30 progetos de chirca intzentrados in s'interfaghe linguistica e in su cuntenutu digitale, finantziados cun **67 milliones de euros**, cando chi a sos progetos noos presentados ocannu ant a essere assinnados **50 milliones de euros **in prus. Unu de sos obietivos de s'**Agenda digitale** europea, organismu de sa Cummissione, est de garantire a totu sos tzitadinos un'atzessibilidade prus manna a sos cuntenutos de sa rete + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/05/2011 + +## In Sardigna, sindrome italianista + +### de Diegu Corraine + +It'est una "sindrome" in su limbagiu meigu? Sos vocabularios nos narant chi est unu "cumplessu de sinnos e de sintomos chi cumponent una situatzione clinica particulare in una pessone; est finas naradu comente sinonimu de maladia chi tenet carateristicas pagu craras". Custas paraulas s'addatant bene finas cando si tratat de grupos de "pessones" o movimentos! Non semus mancu pessende a sas fortzas autonomistas o italianas in Sardigna, ma a sos "(iper-super)indipendentistas" chi las criticanta semper, e chi, pero... faeddant, preigant e praticant petzi in italianu (o belle, macari a militantes medas lis agradet a si cramare Frantziscu, Giuanne...)! Chi si tratet de campagnas eletorales o de atziones de protesta (in ue ponent carchi paraula in sardu, cun valore simbolicu sacramentale), belle totu est in italianu. Sa lista INSIEME pro Casteddu nd'est una mustra. Antis, calicunu preferit s'inglesu, ca paret prus modernu e progressista! Est pro custu chi, duncas, nos parent malaidos de "sindrome italianista". No est craru dae ite dipendat! O eja. + +A narrere sa giusta, finas in sa pratica politica, non si distinghent meda dae su chi diat faghere unu cale si siat movimentu antagonista, ambientalista o sotziale italianu! Mai chi blochent s'Universidade chi operat "sena" sa limba sarda! Mai chi protestent contra a sa televisione publica, contra a sos giornales, contra a sos entes chi faghent sa finta chi su sardu no esistat! Parent in totu dipendentes dae sa limba dominadora. Ma tando comente ant a podere essere indipendentes politicamente e istitutzionalmente? Prus de repitere sa giaculatoria/mantra "indipendentzia-indipendentzia"? Cando andant a Corsica o a Catalugna, s'incantant pro sas batallas issoro, ma cando torrant a Sardigna, non bortant in sardu su chi ant imparadu! Sos "indipendentistas" sardos sunt "curiosos" a beru in intro de su panorama de sos movimentos natzionales europeos, in ue sa limba natzionale rapresentat su motore e sa bussola de sa liberatzione issoro! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 21/05/2011 + +## Su dialetu sitzilianu in iscola + +### Su parlamentu regionale at aprovadu una lege aposita + +Dae s'annu chi benit in Sitzilia** **b'est **s'insinnamentu de su dialetu****, de s'istoria e de sa literadura sitziliana.** S'Assemblea regionale at aprovadu una lege aposita cun 45 votos in favore. Como tocat a s'assessore regionale a sa Formatzione, **Mario Centorrino**, a cuncordare cun sos organismos iscolasticos sas formas de aplicatzione de sa lege in sas iscolas, cun su cointeressamentu de dirigentes e dotzentes. + +"Fundamentale pro sos giovanos sa connoschentzia de s'istoria e de sas traditziones" finas pro su **vitzepresidente vicariu de su Grupu de su Pdl in s'Ars, Salvo Pogliese. **Chi agiunghet : "A essere fieros de sas raighinas propias est sa megius testimonia de sa valentzia culturale de unu populu". +Pro** Titti Bufardeci,** presidente de su grupu de **Forza del sud **in** **s**'**Ars "custa lege non faghet si no regulamentare unu disponimentu chi su guvernu istatale at diramadu e est importante pro faghere connoschere in sas iscolas sitzilianas s'istoria e sa limba sitziliana. Sos giovanos sitzilianos devent connoschere e apretziare sa cultura e su dialetu pro los sarvare dae s'olvidu". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 21/05/2011 + +## Unu status ufitziale beru pro sa limba basca + +### Lu cheret sa formatzione politica Bildu + +Bildu at cunsideradu "imprescindibile" unu cuadru nou in ue s'euskera otengiat unu status ufitziale beru "in totu s' Euskal Herria" e at iscummissu subra de un'impulsu a una politica linguistica noa e a unu protzessu de normalizatzione de sa limba basca. In custu sensu, at rimarcadu chi **"s'epoca de sa minorizatzione de s'euskera devet agabbare". ** + +Sos portaboghes de sa candidadura de Bildu in Gipuzkoa **Iñaki Agirrezabalaga** e** Ander Rodriguez**, paris cun cumponentes de sa lista de Bildu in sa Comuna de Oiartzun, ant leadu parte in una manifestazione eletorale in custu munitzipiu guipuzcoanu in ue ant postu in evidentzia su traballu de s'assotziu de** munitzipios euskaldunos UEMA**. + +Agirrezabalaga at pedidu a sas comunas de sas localidades guipuzcoanas chi cumprant sos recuisitos de UEMA pro su recuperu e sa normalizatzione de s'euskera. In prus, at postu in evidentzia chi " a betia de totu sos ostaculos " UEMA at dadu un**u "cuntributu mannu" a sa normalizatzione ** e a s'impreu de sa limba basca. + +In custa manera, at iscummissu in su superamentu de sa situatzione de s'eukera comente **limba minoritaria ** e in s'afortimentu de s'usu suo siat in s'ambitu politicu siat in s'ambitu sotziale e de traballu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/05/2011 + +## Est aumentende sa bendida de libros in formadu eletronicu + +### Lu faghet ischire sa sotziedade Amazon + +Su gigante de sas bendidas in internet **Amazon **at fatu ischire chi est giai bendende prus libros in formadu eletronicu chi no esemplares imprentados in pabiru, pretzisende chi, dae abrile, est bendende 105 libros **Kindle **pro cada 100 imprentados. Amazon bendet libros dae bindighi annos, pero petzi dae prus pagu de bator annos cummertzializat sos Kindle, cun unu preju atuale a furriu de sos 114 dollaros. + +"Sos clientes sunt giai isseberende prus libros Kindle chi no imprentados. Ischiamus chi custu deviat capitare, ma non pessaiamus chi capitaiat gasi in presse", at naradu in unu comunicadu istampa su fundadore e cussigeri delegadu de sa sotziedade,** Jeff Bezos**. + +In su comunicadu Bezos pretzisat chi su numeru de libros eletronicos iscarrigados no includet sos titulos gratuitos de Kindle, e chi in s'atualidade disponet de 950.000 titulos. De custos, unos 790.000 si bendent a su preju de 9,99 dollaros, cando chi ateros medas, anteriores a su 1923, sunt a discarriga gratuita. + +Dae su cumintzu de s'annu Amazon at aumentadu sa cuotatzione sua de su 10,45% e, in sos urtimos doighi meses, de su 59,57%. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/05/2011 + +## Sas dies de sos deretos linguisticos in Teramo + +### Interventos de valore organizados dae s'Universidade + +Ant fatu in custas dies sas ** _Quinte Giornate dei Diritti Linguistici_**, s'addoviu chi cada annu nche giughet a s'**Universidade de Teramo** istudiosos de totu su mundu pro arresonare de sas problematicas ligadas a sos deretos liguisticos. + +S'argumentu de ocannu si inserit in unu dibatidu - apoderadu dae **Enrica Galazzi**, de s'Universidade Catolica di Milanu, e dae **Marie-Christine Jullion**, de s'Universidade Istatale de Milanu - subra de su raportu intre plurilinguismu e mundu de su traballu. + +Organizadas a initziativa de **Giovanni Agresti**, chircadore de limba frantzesa in sa facultade de Sientzias Politicas de Teramo, agiuadu pro custa editzione dae **Cristina Schiavone**, chircadora de limba frantzesa in s'universidade de Macerata, sas _Dies de sos Deretos Linguisticos _s'isvilupant cun sa collaboratzione de s'assotziu **LEM-Italia**, de su **DORIF **(_Centro di documentazione e di Ricerca per la didattica della lingua francese nell'Universita italiana_), de sos ateneos de Teramo e de Macerata, cun s'agiudu de assotziados istitutzionales e privados medas. + +Su **Cussigiu de Europa**, rapresentadu finas ocannu dae su diretore de su Segretariadu de sa **Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias**, **Alexey Kozhemyakov**,at reconnotu dae meda su valore de s'initziativa e sa parte chi tenet su polu de chirca e divulgatzione in su campu de sas limbas minoritarias chi s'Universidade de Teramo est cunsolidende a livellu internatzionale. + +Medas sos ospites, non de Europa ebbia, ma finas de Nordamerica, Àfrica, Àsia, Otzeania. In mesu de sos ateros, su geografu Roland Breton, professore emeritu de sa Sorbona, chi at presentadu cun unos cantos collegas italianos(**Domenico Silvestri**, **Cristina Vallini**) e frantzesos (**Rene G. Maury**) s' _Atlante mundiale de sas limbas; _su giurista canadesu **Fernand de Varennes**, unu de sos megius espertos mundiales de su raportu intre deretos linguisticos e deretos umanos; **Boubacar Boris Diop**, iscritore senegalesu de limba frantzesa, in sos urtimos annos torradu a sa limba wolof; **Massimo Arcangeli**, italianista e responsabile sientificu de sas tzertificatziones de limba italiana de sa _Societa Dante Alighieri_. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/05/2011 + +## Avantzada natzionalista in su Paisu Bascu + +### Bildu, su PNB e UPN triunfant in sas eletziones + +A su parlamentu de Navarra intrant ses listas diferentes. **UPN**, cun 19 iscannos, est sa prus votada, in dae in antis meda de su **PSN-PSOE**, chi nde tenet 9. **Nafarroa Bai** (sa coalitzione chi nde faghent parte Aralar, su PNB e sos indipendentes de Uxue Barkos) abbarrat cun 8. **Bildu **nde balangiat 7. Su **PP** tenet unu resurtadu discretu: 4 deputados. Sa lista cungiunta de **Esquerra Unida** e **Batzarre **nde tenet 3. + +Sigomente su **PSN-PSOE** at naradu chi no est dispostu a si ponnere de acordu cun **Bildu**, paret chi s'unicu possiibile in custu mamentu siat unu guvernu de **UPN **cun s'amparu sotzialista. Su blocu indipendentista chi ant a formare **Nafarroa Bai** e **Bildu **s'at a cambiare,est previdibile, in su referente oposidore de sa camera de Pamplona. + +In Euskadi, s'apoderamentu de Bildu est istadu ispetaculare in Guipuscoa, in ue at bintu sas eletziones in sa **Junta General **(22 iscannos de unu totale de 51). Pro guvernare, Bildu at bisongiu de si ponnere de acordu cun su PNB (14 iscannos) o cun su PSE-PSOE (10). Su PP abbarrat cun 4 e Aralar, cun 1. In Biscaia, est su PNB su prus votadu, cun 22 deputados, de 51, in sa Junta General. Podet otenneere sa majoria cun Bildu (12), cun su PSE-PSOE (9) e finas cun su PP (8). In Àlaba su panorama abbarrat meda prus abertu: su PP tenet una majoria debile de 16 deputados, de unu totale de 51, e li diat bisongiare un'acordu cun su PNB (13 iscannos) pro guvernare. Su PSE-PSOE nd'at otentu 9 e, duncas, non faghet majoria cun su PP. Bildu nde tenet 11 e Esquerra Unida 2. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/05/2011 + +## C.i.U. a totu podere in Catalugna + +### Sa federatzione natzionalista pro sa prima bia est sa fortza prus votada in sas eletziones locales + +Pro sa prima bia in s'istoria, **CiU** est sa fortza prus votada in sas eletziones munitzipales. A parte sa tzitade de Bartzellona, sos sotzialistas ant perdidu pratzas importantes a beru e est in perigulu s'egemonia issoro in sa **Diputacio **de Bartzellona. **ERC** faghet una ruta mala, su **PP** creschet e **PxC** e sas **CUP** intrant in amministratziones medas. Est sa sintesi de sa die eletorale de custa dominiga colada , chi at lassadu unu binchidore e duos grandu iscunfitos: **PSC** e **ERC**, chi fiant andados male a beru in sas autonomicas e chi como ant a tzentrare totu sas energias in sos cungressos, pro agatare leader noos e istategias noas. **Àngel Ros**, s'unicu sotzialista sindigu in una tzitade catalana, si presentat comente omine forte de su partidu, paris cun su candiadu in Tarragona, **Josep Felix Ballesteros**, chi, macari apat leadu prus votos de sos ateros, nche podet abbarrare in foras de guvernu munitzipale pro more de unu patu intre ** PP** e **CiU**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/05/2011 + +## A nche bogare sa bandera ispagnola dae sos fraigos publicos? + +### Gasi narat una proposta de lege de Solidaritat Catalana per la Independencia + +In sa prima riunione a pustis de sas eletziones munitzipales de custa dominiga colada, sos bator rapresentantes de **CiU **ant impostu sa majoria issoro ** ** a sos duos de su **PSC** (su partitu sotzialista catalanu) e a su de su **PPC **(su partidu populare catalanu), chi imbetzes fiant contrarios. + +Fontes parlamentares ant craridu chi in una riunione anteriore aiant detzisu de pedire a sos servitzios giuridicos de sa camera una relata pro crarire si sa proposta teniat sas cunditziones formales de ammissibilidade. + +Custa relata, cunforma a sas fontes mentovadas, narat chi non b'at impedimentos formales, sena narrere nudda de su cuntenutu ca no est cumpetentzia sua. + +Fontes de **CiU **ant giustificadu custa detzisione narende chi bi sunt sos "recuisitos formales", macari custu no implichet chi sa federatzione natzionalista diat su votu suo in favore in fase de meritu. + +Sa normativa vigente istabilit chi sa bandera ispagnola devet essere presente in sos fraigos publicos, ma sa proposta de lege de **Solidaritat** cussigiat chi s'insinna non siat visibile a su publicu ne in s'esternu ne in s'internu de custos fraigos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/05/2011 + +## Sos interventos noos pro sa limba sarda + +### Sa Giunta regionale at aprovadu su Pranu Triennale 2011-2013 + +Sa Giunta Regionale, a proposta de s'assessore de s' Istrutzione Publica, Benes Culturales , Informatzione, Ispetaculu e Isport, Sergio Milia (_in sa fotografia_), at abertu s'aidu a su Pranu Triennale de sos interventos 2011-2013, pro su promovimentu e avvaloramentu de sa cultura e de sa limba de sa Sardigna". Est su chi si leghet in una nota de sa Regione Sardigna. "In su Pranu nou si puntat meda a s'iscola e a sa familia, in prus de sos medias, pro sa comunicatzione, pro su promovimentu de s'informatzione in limba sarda. In prus b'at a essere un'agiudu a sos premios de poesia, a su sardu curriculare in sas iscolas, a sos isportellos linguisticos. Interventos chi punnant a sa creatzione de operas didaticas, tradutzione de operas de valore e investimentos pro sas universidades. A parrere de s'assessore Milia fiat importante, intesu s'Osservatoriu regionale pro sa cultura e sa limba sarda, a mandare a dae in antis unu progetu articuladu chi aeret dadu unu prosighimentu a su chi s'est istabilidu in sa "Cunferentzia Regionale de sa Limba Sarda" fata de reghente in Fonne. Su Pranu triennale est un'istrumentu de programatzione subra de sos temas de s'identidade e de sa limba regionale cun su cale si cheret realizare una difusione ecuilibrada, in su territoriu regionale, de sas initziativas in favore de sa cultura e de sa limba de sos sardos istimulende s'elaboratzione e s'atuatzione de progetos e programas de isperimentatzione. Cun istrumentos normativos prus adeguados e funtzionales b'at a essere una distintzione operativa crara intre limba e cultura sarda, vardende unos cantos progetos in ambitu culturale de interessu e importu particulares. Su Pranu triennale de sos interventos de promovimentu e avvaloramentu de sa cultura e limba sarda 2011-2013 l'ant a presentare in su Cussigiu Regionale, pro otennere su parrere de sa Cummissione cunsiliare competente, e a sa Cunferentzia Permanente Regione-Entes locales. In mesu de sos progetos, finas sos chi pertocant interventos in favore de sa limba sarda in foras de sa Sardigna e in foras de s'Istadu, s'isportellu linguisticu regionale, s'Atlante linguisticu multimediale de sa Sardigna, cun su promovimentu de totu sas variedades linguisticas de sa Sardigna, e s'otenimentu de sos deretos pro su web de operas de tradutzione de classicos de sa literadura internatzionale in sardu, dae s'italianu o dae ateras limbas e de operas didaticas pro s'imparongiu de sa limba sarda". + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Le guerre del silenzio. Alla scoperta dei conflitti e delle crisi del XXI secolo + +_Editore: _Ediesse +_Data de publicatzione: _2005 +_Collana: _Materiali +_ISBN: _8823010268 +_Pazinas: _417 +_Preju: _17,00 euros + +Custu libru, curadu dae Maurizio Simoncelli, analizat sa dimensione zeopolitica de sas gherras ismentigadas in su mundu, cun s'azudu de cartas, tabellas, datos e graficos illlustrativos. In su libru si sutalineat comente sas gherras chi sos medios de informatzione non nde faeddant si cumbatent mescamente in sos Istados ex coloniales de s'Àfrica. Sas gherras in su continente africanu sunt causadas mescamente dae sa presentzia de richesas medas: difatis in Africa b'at sa cuntzentratzione prus manna de totu su mundu de risorsas minerarias e agricolas. In su matessi tempus, b'at finas Istados chi faghent bider totu sa debilesa issoro e chi tenent galu una situatzione economico-sotziale chi simizat a sa de s'Edade Media. Sa prima vitima de custa situatzione est, a su solitu, sa populatzione. Su prus de custas gherras sunt ismentigadas dae sos medios de comunicatzione, ca sunt gherras chi non sunt a curtzu a su mundu nostru, a su mundu otzidentale e industrializadu, comente podet esser s'Oriente Mediu, chi est prus a curtzu a nois. Difatis, de s'Iraq o de sa situatzione in Israele e in Palestina si nde faeddat onzi die in sos ziornales e in sas televisiones, a su contrariu de su chi sutzedit pro sas gherras chi bi sunt in Àfrica. Pro ischire carchi cosa de custas gherras tocat a chircare in sas rivistas ispetzializadas, in Internet o in sas fontes de sos missionarios. Sunt fontes chi non totus connoschent e non totus las podent agatare. Ma est propiu inoghe chi agatamus sas noas prus interessantes e beras chi pertocant custas gherras. A s'ispissu iscoberimus chi custas gherras non sunt tribales, comente nos faghent pessare sos ziornales e sas televisiones, ma chi in palas b'at interessos economicos mannos, de sas multinatzionales, de sas sotziedades petroliferas e de impresas interessadas a cuntrollare s'estratzione de sas risorsas minerarias africanas. In prus, tocat a narrer chi, si sas gherras sunt in cue, sas armas sunt fabricadas in Otzidente. Dae sa segunda metade de su seculu XX su traficu internatzionale de armas est cuntrolladu dae pagos Istados industrializados de s'Otzidente: custos Istados cuntrollant pagu prus o mancu su 90-95% de su mercadu mundiale de armamentos. Est fatzile a cumprender pro ite sas gherras iscopiant belle e semper in sos Istados ex coloniales. Custos Istados, a pustis de s'indipendentzia, sunt istados abandonados, sena pessare de formare una classe politica a tretu de zestire su passazu dae natzione iscraizada a natzione indipendente. Duncas, in custa situatzione, sas chi sufrint de prus sunt sas pessones. In custos urtimos annos est aumentende semper de prus su numeru de sas vitimas tziviles, chi sunt pagu pru o mancu su 90% de su totale. Una chirca interessante a beru de **Maurizio Simoncelli** e de sos ateros autores. Unu libru chi nos aberit sos ogros subra de sas gherras ismentigadas chi bi sunt in su tertzu mundu e mescamente in Àfrica. + +/**lmr**/ + + + + +### 26/05/2011 + +## Un'apellu pro sa limba sarda a sos candidados in ballotagiu + +### Lu faghet su Comitadu pro sa Limba Sarda + +_Dae su Comitadu pro sa Limba Sarda retzimus e publicamus:_ + +Ogetu: Apellu pro sa limba sarda a sos candidados a sindigu in ballotagiu in Casteddu, Iglesias, Sinnai +Casteddu 26 de maju 2011 + +APELLU DE "SU COMITADU PRO SA LIMBA SARDA" + +a sos candidados a sindigu de Casteddu, Iglesias e Sinnai chi si cunfrontant in sos ballotagios rispetivos : + +"Su Comitadu pro sa limba sarda" est cumbintu chi sa politica linguistica in favore de sa minoria linguistica sarda tengiat unu caratere cumpartzidu e chi s'eletoradu, in su pessu suo, podet premiare o nono s'impinnu cuncretu de sos partidos e de sos amministradores in custu setore criticu pro s'identidade natzionale de sos sardos. + +Su "Comitadu pro sa limba sarda" at notadu sa mancantzia belle totale, in sos programas eletorales e in sas decraratziones de voluntade de sas listas e de sos candidados a sindigu de totu sas fortza politicas e alliantzias de tzentrudestra, de tzentrusinistra o indipendentes, de argumentos chi pertocant sa limba sarda. + +Su Comitadu pro sa limba sarda, cunforma a sa Lege 482/ 99, "Normas in materia de tutela de sas minorias linguisticas istoricas ", pedit + +s'impinnu, in casu de eletzione, a creare s'Isportellu linguisticu comunale e a finantziare comente si tocat una politica linguistica comunale, comente ant giai fatu in comunas medas a beru de sa Sardigna. + +semper cunforma a sa Lege 482/99, una decraratzione de impinnu a tales chi su Cussigiu comunale delimitet territorialmente sa Comuna de Iglesias comente apartenente a sa minoria linguistica sarda e si creet s'Isportellu linguisticu comunale. + +s'impinnu a sa delimitatzione territoriale de sa Comuna de Carbonia, chi como non b'est, comente rechedet sa lege 482/99, cunditzione pro podere otennere sas providentzias de sa lege matessi e aberrere s'Isportellu linguisticu comunale, atuende una politica linguistica comunale pro sa minoria linguistica sarda . + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 09/06/2011 + +## ACPV a su Senadu ispagnolu + +### S'Istadu devet intervennere in favore de TV3 + +S'assotziu** ACPV** s'est presentadu in su Senadu ispagnolu, in cara de sa Cummissione Cultura in riunione plenaria, pro pedire chi su Parlamentu diat su permissu a sa discussione de sa lege de initziativa populare "Televisione Sena Fronteras", chi at giai collidu 651.650 firmas. **Eliseu Climent** at postu in sa mesa "_sa realidade pluirilinguistica de Ispagna e su pesu demograficu de sa limba catalana_", faghende riferimentu a sa Carta Europea de sas Limbas Regionales o Minoritarias firmada dae su Guvernu , pro denuntziare "_ sa postura a un'ala chi sufrit sa limba in s'ambitu de sa comunicatzione_". + +Ammentemus chi, in su mese de freargiu de ocannu, sa rete autonoma catalana at interrutu sas trasmissiones in sa Comunidade valentziana. Finas a tando, aiat trasmissu sena pasu pro 25 annos. + +Gasi at detzididu **Áccio Cultural del Pais Valencia**, chi utilizaiat sos ripetidores pro custa finalidade. Sa resone est s'incapatzidade de parare fronte a sas multas impostas dae sa giunta de su **Partido Popular **presidida dae **Francisco Camps**. A su chi narat **Catalunya Radio**, finas a cussu mamentu aiant devidu pagare unu totale de 700.000 euros. + +S'avogada de ACPV, **Merce Teodoro**, at postu in craru in s'auditzione (chi naschet dae un'initziativa de su grupu de senadores de **Entesa e **de** ERC**) chi sunt sos poderes publicos "_sos chi si devent impinnare pro chi totu sos tzitadinos tengemus deretu a sa retziprotzidade e a unu cunsideru prus mannu de sa limba nostra_ ", e duncas s'Istadu diat devere intervennere pro " _risolvere_" sa situatzione de sas trasmissiones de TV3 in sa Comunidade. + +Custu cunflitu si diat devere ponnere "i_n manos_" de s'Istadu, ca sas comunidades si sunt mustradas "incumpetentes" a otennere acordos chi garantant sa retziprotzidade e diant una solutzione giuridica a custa situatzione. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/05/2011 + +## A agiuare sas limbas indigenas de su Messicu + +### Ocannu b'at un'investimentu de 38 milliones de pesos + +Cun un'investimentu, ocannu, de 38 milliones de pesos, si cherent riscatare, agiuare e isvilupare sas limbas indigenas de sa Republica Messicana. + +In un'addoviu cun sos giornalistas, ** Javier Lopez Sanchez**, diretore generale de s' **Instituto Nacional de Lenguas Indigenas** (INALI), at naradu chi pro annos sas limbas indigenas sunt abbarradas sena carculadas e minorizadas, ca bi fiat s'idea de amparare s'idioma ispagnolu ebbia. Petzi dae su 1992, at agiuntu, su Messicu reconnoschet de essere unu paisu pluriculturale e plurilinguista, finas tenende contu de su fatu chi "..a livellu mundiale s' **Unesco **at decraradu sa diversidade patrimoniu de s'umanidade e sas limbas indigenas patrimoniu immateriale de sos populos chi las faeddant". + +Lopez Sanchez** **at craridu chi una de sas tareas prus de importu de s' INALI est a faghere su **Catalogu de sas Limbas Indigenas Natzionales**, pro cumprendere a beru cantas limbas b'at in Messicu, cales sunt, in ue si faeddant, ite gramatica tenent e comente est giustu a las iscriere, sena ismentigare su fatu chi limbas indigenas medas sunt in perigulu de estintzione. + +S'ateru passu est sa formatzione de interpretes e tradutores, pro faghere balere sa lege de sos deretos linguisticos de sos populos indigenos, mescamente in sos tribunales in ue, a s'ispissu, sas pessones sunt cundennadas dae un'interpretazione mala de sas allegas issoro. + +In fines, su diretore de s'INALI at naradu chi est importante a promovere s'impreu de custos idiomas cun libros, cartellos, numenes de carreras; isse at fatu finas s'esempru de unu radiuromanzu chi ant trasmitidu in limba **tzotzi** in** **s'Istadu de su **Chiapas****, **in ue b'est sa populatzione indigena prus numerosa, in ue cada capitulu lu lassaiant in suspesu pro chi sos interessados aerent sighidu a ascurtare sa serie. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/05/2011 + +## Alcoa, Eurallumina e sa crisi de s'industria + +### de Vissente Migaleddu + +Sos eventos de s' Alcoa e de s'Eurallumina provocant unas cantas riflessiones. Cara a una crisi gasi dramatica sa classe politica tenet problemas a agatare solutziones e sighit a proponnere percursos betzos chi sunt, custos etotu, a sa base de su fallimentu de custa e de ateras impresas industriales in Sardigna. Cun un'interventu suo in unu giornale locale, unos cantos meses a como, Frantziscu Pigliaru, giai assessore de sa programatzione pro una parte bona de su guvernu de Soru, cramaiat a "andare prus in gosi de unu modellu de isvilupu superadu chi nch'at isperdidu una cantidade enorme de risorsas publicas"; su chi faghet dramatica sa disocupatzione est sa mancantzia de una "politica noa de defensa de chie abbarrat sena traballu"; duncas b'at de arresonare subra de sa proposta de Pietro Ichino, presentada in su senadu italianu pagu prus o mancu dae un'annu, in ue est tzentrale "s'idea chi chie lissentziat pustis devet agiuare a finantziare su percursu de su lissentziadu chirru a unu traballu. In custa manera s'impresa diat tennere totu s'interessu a isseberare percursos lestros e funtzionales, e faghende gasi diat agiuare sa creschida de sa calidade de sos servitzios de orientamentu e de formatzione propostos in su territoriu". + +Est crara sa cussentzia chi nen s'energia a "costu bassu" pro s'Alcoa e pro sas ateras impresas de sa linia produtiva de s'alluminiu, nen su de ponnere fronte in manera singula a sos problemas de un'impresa singula balent a ponnere remediu a sa crisi chi b'est in totu su cumpartu de s'industria grae in Sardigna. + +Sa parte chi podet tennere su nucleare + +Àteras riflessiones b'at de faghere? Una parte politica mustrat unu pagu de voluntade de dibatidu a propositu de cale siat s'energia megius pro s'isvilupu de sa Sardigna e de cale parte potzat tennere su nucleare. Forsis torrat a contu a arresonare, in antis de totu, a propositu de canta energia siat utile a s'isvilupu e a su bonistare de sos sardos. Medas, e b'at finas politicos in mesu, creent chi s'ostaculu a custu isvilupu e bonistare cheret chircadu in sa produtzione non bastante de energia in s'isula; sos prus atentos sunt informados de su fatu chi sa produtzione annuale nostra est a furriu de doighi-treighi migia GWh/annu (pagu prus o mancu s'oto pro chentu in prus de su cunsumu nostru); in cambiu, belle nemos ischit chi sa produtzione annuale de energia eletrica de sa regione Liguria, chi pro numeru de abitantes s'acurtziat de prus a sa Sardigna, macari siat parte integrante de su triangulu industriale italianu, est petzi de semigia e seschentos GWh. Est importante a ischire chi ambas duas (Sardigna e Liguria) esportant extra regione in manera direta o indireta (si cunsiderat esportatzione indireta sa de totu sos produtos cun cuntenutu energeticu artu) prus de su mesu de sa produtzione issoro. Duncas, s'isseberu de produire atera energia eletrica de seguru no est su giustu. B'at su problema de sas tarifas chi amus giai tratadu in aterue; finas a cando non s'eliminat sa turbativa de mercadu relativa a su comporu, dae bandas de su GSE (_Gestore del Servizio Elettrico_) de energia eletrica a tariffa agiuada (belle duas bias su preju currente cun sos mecanismos de su CIP6 e sos tzertificados birdes) dae s' operadore dominante rappresentadu dae sa SARAS, non si podet agatare peruna solutzione credibile. + +Solutziones partziales pro sa crisi sarda + +Su decretu lege subra de s'Alcoa, chi sa discussione pro sa cunversione in lege est in cursu in su senadu italianu, mustrat chi finas in Roma si chircant propostas partziales e non praticabiles pro sa solutzione de sa crisi chi est interessende sa Sardigna. Pro ite tarifas agiuadas a s'Alcoa de su Sulcis e combustibile a prejos agiuados a s'Eurallumina e no a s' Equipolimeri e a sa Lorica de Otzana o finas a sos senn.res Pistis e Paddeu e a totu sas impresas minores e medias, finas agrualimentares, presentes in Sardigna? Pro cumprendere megius sa crisi de s'Alcoa e de sas ateras impresas ligadas a sa linia produtiva de s'alluminiu balet sa pena de ammentare chi custu metallu est unu materiale ritzicabile de su totu. Su recuperu e su ritziclu suo, in prus de evitare sa bogadura dae sa bauxite (chi cumportat sa produtzione annuale de 1.500.000 ton/annu de refudos ispetziales, comente sos fangos rujos, cun costos economicos e sotziu-sanitarios artos a beru), permitet de risparmiare su 95 pro chentu de s'energia netzessaria pro lu produire, moende dae sa materia prima. Difatis, pro nche bogare dae sa bauxite 1 kg. de alluminiu bi cherent 14 kWh, cando chi pro nche bogare 1 kg. de alluminiu nou dae cussu ritzicladu bisongiant petzi 0,7 kWh de energia. Duncas, petzi a cunditzione chi s'energia siat gratuita de su totu, su protzessu produtivu de s'Alcoa si diat faghere cumpetitivu cunforma a su de sa produtzione de alluminiu dae ritziclu; est craru chi sos costos economicos e sotziu- sanitarios diant essere semper a carrigu de sos abitantes de su Sulcis e de totu sa Sardigna. + +Importantzia de su ritziclu de s'alluminiu + +Su ritziclu de s'alluminiu costituit un'atividade economica importante, chi dat traballu a addetos medas: s'Italia est su primu produtore europeu de alluminiu ritzicladu e su de tres in su mundu. Una cuota noa de custa produtzione, cun ocupatzione cunsighente, diat devere essere assinnada a sa Sardigna. In custa manera diamus evitare de difendere s'indifendibile finas in su pranu economicu e diamus podere promovere sa ricunversione de unu sistema produtivu a funtzionalidade bassa o energivoru comente sa produtzione de alluminiu dae sa bauxite. Pro como, fumu meda e tropu emissiones, e mancu su bentu aligheresu resessit a innetare su chelu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 31/05/2011 + +## Sa rete globale intre libertade e defensa de sa vida privada + +### Nd'ant faeddadu in su G8 de internet + +Sa **riunione tecnologica G8 de internet**, chi at postu in pare in sas dies coladas calicuna de sas personalidades prus de importu de su mundu de sa rete, at concluidu sos traballos cun un'apellu generale a sos guvernos pro chi siant "cuidadosos meda" in su regulamentu de s'impreu suo. Est istada sa risposta a su disafiu de su presidente frantzesu **Nicolas Sarkozy**, promotore de s'addoviu, chi at pedidu a sos partetzipantes de narrere cale parte devent tennere sos Istados in sa rivolutzione digitale de sa rete. + +Oto de sos 'gurus' de internet ant espostu a sos oto leader de sos paisos prus industrializados sas conclusiones de duas dies de dibatdu intensu chi ant bidu sa presentzia, in mesu de sos ateros, de sos responsabiles de **Facebook**, **Google**, **Wikipedia **e **eBay**. + +Sarkozy aiat avertidu in su cumintzu de sos traballos chi s'atividade de internet non podet abbarrare sena vigilantzia peruna dae bandas de sos guvernos, "sos unicos rapresentantes legitimos de sa voluntade generale". + +In su matessi tempus, aiat allertadu de sos perigulos chi b'at pro sa defensa de sos pitzinnos o pro sos deretos de autore, o de s'arriscu de un'impreu pro finalidades violentas chi cumportat un'usu malu de sa rete. + +Pero, in su dibatidu chi at postu fine a s'addoviu, in su mamentu chi ant pedidu a sos guvernos chi agiuent un'atzessu universale a sa banda ampra, su prus de sos chi ant faeddadu ant mustradu sas resistentzias issoro a s'interventismu istatale pro regulare s'impreu de internet, . + +"Internet potentziat sa creschida economica e sa creatzione de ocupatzione", ant ammentadu sos partetzipantes, chi ant pedidu a sos dirigentes mundiales massimos chi non "trunchent" custa dinamica cun limitatziones legales noas chi pongiant in perigulu "s'ispiridu imprenditoriale" de sa rete. + +Sos partetzipantes, pero, ant ammitidu unu tzertu rolu de controllu de sos poderes politicos in su regulamentu de sa segurantzia e de sa privadesa in sa rete, a su nessi in cussos casos chi su setore publicu no apat cunsighidu a sa sola un'echilibriu bonu. + +Su fatu chi s'atzessu a sa rete siat in sas manos de " pagos canes de guardia" est istadu un'ateru de sos aspetos in ue unos cantos partetzipantes ant inditadu su regulamentu guvernativu comente positivu pro agiuare sa concurrentzia. + +Pero, in generale, in s'addoviu sunt istados totus de acordu chi internet devet essere un'ispatziu de libertade, e sa megius proa de custu est su triunfu de sa rete sotziale Facebook, chi Sarkozy l'at reconnotu unu rolu preponderante in s'esplosione de sas rebellias in Egitu e in Tunisia. + +Un'importantzia chi su fundadore de sa prataforma famada, **Mark Zuckerberg**, at chertu minimizare , narende chi Facebook no est istadu "nen netzessariu nen bastante " in su cumintzu de su "beranu arabu". "Si non fiat istadu Facebook, fiat istada un'atera cosa", at afirmadu su multimillionariu, protagoinista de sa segunda sessione de s'addoviu. + +Zuckerberg at asseguradu chi su disigiu de cumpartzire esperientzias faghet cumprendere sa resessida bona de sa rete sotziale. + +Su giovanu imprendidore at difesu sa "fortza democratizadora" de internet, chi faghet a manera chi "sas megius ideas e sos megius progetos essant a pigiu" gratzias a sos isseberos de sos internautas. + +A propositu de s'intromissione de sa rete sotziale famada in sa vida privada, su fundadore suo at naradu chi "sa gente detzidet cales sunt sas lacanas de sa privadesa sua". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 01/06/2011 + +## Sa Lis est una limba, e comente tale cheret tutelada + +### Li narat s'assotziu Vedo Voci + +Sa Camera de sos deputados italiana aprovet su ** Ddl 831** chi at tentu giai su votu in favore de su Senadu su seighi de martzu; sa **Lingua italiana dei segni (Lis**) siat reconnota comente limba, cunforma a su chi disponet giai sa **Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias** (1992); siat difusu s'impreu de tecnologias didaticas, informaticas, sientificas e meigas; sos chi isseberant sa **Lis **tengiant deretu a s'integratzione sotziale prena. Est su chi pedit s'assotziu **Vedo Voci** in una petitzione populare. + +Promovende una campagna de informatzione e sensibilizatzione, s'assotziu at postu in linia sa petitzione e cheret cumpartzire, cantu prus chi si podet, un'esigentzia: sa de faghere efetiva sa **Cunventzione Onu subra de sos deretos de sas pessones cun disabilidades** in sa parte chi pertocat su reconnoschimentu de sa limba de sos sinnos e su promovimentu de sas tecnologias assistidas. + +Agiuada finas dae sa Diretzione didatica de **Cossato **(BI), dae sa sede provintziale de **Biella **de s'**Ens** (**Ente nazionale sordi**) e dae sa Comuna de Cossato in sa pessone de su sindigu, **Claudio Corradino**, sa petitzione cheret sullitzitare sa cummissione 12 de sa Camera a s'aprovatzione de su Ddl 831 «_Disposizioni per la promozione della piena partecipazione delle persone sorde alla vita collettiva e riconoscimento della lingua dei segni italiana_», giai aprovadu, de su restu, dae su Senadu. Una sensibilizatzione chi s'est difundende in forma capillare unu pagu in totu su territoriu de s'Istadu: sa boghe de Biella e de su furriu est comuna a ateros territorios medas . + +Sa timoria, pero, est chi si torret in palas. "In custas dies - iscriet **Melania Vaccaro**, presidente de s'assotziu - sa cummissione at detzisu de torrare a esaminare sa proposta de lege aprovada, proponende modificas comente sa sustitutzione de sa ditzione _Lingua dei Segni - Lis_, cun _linguaggio mimico gestuale e/o tecnica di comunicazione_". + +"Est inutile - agiunghet Melania Vaccaro - a ammentare torra chi sa Lis usada dae sos surdos no est petzi unu cumplessu de gestos, ma tenet una gramatica pretzisa e presentat totu sos carateres morfologicos, gramaticales, sintaticos de cada limba naturale. Duncas est una limba bera, comente sas ateras limbas faeddadas. Ma b'est s'idea, dae bandas de unos cantos cumponentes de sa cummissione, de declassare sa Lis a meru limbagiu mimicu/gestuale". + +In sa base de s'arresonamentu de **Vedo Voci** b'est sa demarcatzione intre sos sinnnificados de limba e limbagiu: si, difatis, su limbagiu est unu sistema de comunicatzione intre emissore e retzidore, sa limba "est sa realizatzione cuncreta de su limbagiu, est su sistema gramaticale e lessicale chi, pro mediu suo, sos chi faghent parte de una comunidade comunicant a pare". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 03/06/2011 + +## Piscamos e natzione catalana + +### de Aureli Argemi + +_Sa publicatzione reghente de una litera in ue sos piscamos catalanos difendent su caratere natzionale de sa Catalugna est su puntu de moida de custu articulu de su presidente de su CIEMEN, Aureli Argemi, subra de sa chistione de sa Cresia ispagnola e de sa Cresia catalana a furriu de sos deretos natzionales de su populu catalanu_. + +In ocasione de su de bintighimbe anniversarios de sa litera pastorale " Raighinas cristianas de sa Catalugna", sutiscrita dae s'episcopadu catalanu, sos piscamos catalanos de como publicant un'atera litera pastorale intitulada " A su servitziu de su populu nostru" (sutiscrita su 21 de gennargiu, ma essida in manera publica in sa medade de martzu). Lassende inoghe a bandas su cuntenutu, prus dotrinale o prus pastorale, de su documentu, dia cherrere leare in cunsideru unu puntu de interessu particulare pro sa tematica chi custu giornale digitale tratat. Sighende su chi giai naraiat in su primu testu, in su segundu sa gerarchia de una natzione sena Istadu (sa Catalugna) si situat in unu livellu chi andat prus a dae in antis de sos ischemas istabilidos. Faeddat comente chi tengerat una cunferentzia episcopale propia, macari nde siat privada, ca, comente s'ischit, sa detzentralizatzione de sa Cresia universale colat pro organismos, sas cunferentzias episcopales, pessadas cun sa mentalidade istatale. + +Pro valutare megius s'atitudine de sa gerarchia catolica catalana, tocat a ammentare chi, finas a como, macari unos cantos piscamos catalanos apant pedidu prus de una bia de si podere organizare cun una cunferentzia episcopale propia, mai sunt resessidos a l'otennere, finas pro curpa de sos piscamos ispagnolos contrarios a cale si siat dissidentzia chi tengiat su numene de natzionale no ispagnolu. Siat comente si siat, s'episcopadu catalanu faeddat de s'impinnu suo e de "totu sa Cresia catolica in Catalugna cara a su populu nostru". Comente prima cosa, duncas, torrat a afirnare chi s'identificat cun una Cresia determinada, sa catalana, in relatzione e in intro de su cuntestu de sa Cresia universale (sena peruna subordinatzione esplitzita a una Cresia istrangia). + +Custa positzione, chi si manifesta gasi ca s'espressat in numene de totu unu populu catolicu cuncretu, est, a sos ogros de sos piscamos catalanos, coerente, normale. Est, in mesu de ateras cosas, sa manera sua de afirmare chi, in sa mesura chi sa Cresia s'incarnat in unu populu cuncretu, si faghet universale. Belle chi, ufitzialmente, sa Cresia catalana l'apant posta a un'ala, pretzisamente ca si proclamat fidele a unu populu distintu e distinghibile. In ateras paraulas, s'episcopadu catalanu at denuntziadu chi, paradossalmente, nen sa Cresia ispagnola nen su Vaticanu, sede de sa Cresia universale, tratant sa Cresia catalana comente tale. Peus galu, no la cherent tratare comente tale ca, cunforma a su criteriu suo, no esistet. A sos ogros de sos piscamos ispagnolos, de su Paba e de sa curia sua, sos piscamos catalanos sunt cumponentes de sa Cunferentzia episcopale ispagnola, de sa Cresia de Ispagna, in definitiva,e bastat. O siat, a pagu serviant sas boghes de s'episcopadu catalanu e sas boghes de su populu catalanu chi giai reclamaiant, annos a como, galu suta de su franchismu, "cherimus piscamos catalanos". + +Siat comente si siat, in sos duos documentos mentovados, sa Cresia catalana s'autodefinit, duncas, in buca de sos piscamos suos, universale; incarnada in unu populu cun numenes e sambenados, cun una identidade colletiva sua irrenuntziabile... Giai in sas primas rias de sa litera "A su servitziu de su populu nostru" sos piscamos catalanos torrant a leare in cunsideru "sos elementos chi identificant sa Catalugna (...) Reconnoschent sa personalidade e sos elementos natzionales propios de sa Catalugna, in su sensu sincheru de s'espressione, e difendent su deretu a revindicare e promovere totu su chi custu cumportat". Pro magnificare galu de prus custa atitudine, sa gerarchia catolica catalana faghet suas sas paraulas de su Paba Giuanne Paulu II pronuntziadas cando, in dae in antis de su Parlamentu Europeu, afirmaiat chi "sos populos europeos unidos no ant a atzetare sa dominatzione de una natzione o de una cultura subra de sas ateras, ma ant a sustennere su deretu eguale pro totus de inrichire sos ateros cun sa diversidade issoro". A custas frases gasi craras e fortes, sos piscamos catalanos b'agiunghent: "In su cuntestu europeu e mundiale de como, su populu catalanu cheret e podet proponnere su cuntributu de s'ispetzifitzidade sua, arraighinada in s'istoria sua, in sa cultura sua e in sa limba sua millenarias. Sos deretos propios de sa Catalugna, gasi comente sos de totu sos populos de sa terra, sunt fundamentales in s'identidade matessi issoro (...).B'at una soverania fundamentale de sa sotziedade chi si manifestat in sa cultura de sa natzione". + +Comente sintesi de su chi apo puntualizadu prus subra, reproduo, de sa litera "A su servitziu de su populu nostru", sas paraulas chi sighint: "Sa Cresia, pro sa catolitzidade sua intrinseca, aspirat a s'universalidade sua e a irradiare su tesoru chi b'at in intro suo a totu sos populos de sa terra, rispetende e avvalorende sa singularidade de totu sas culturas. Sa catolitzidade de sa Cresia si caraterizat, pretzisamente, ca vivet s'universalidade sena annullare sas identidades particulares". + +Sena duda, custu messagiu episcopale si situat in sa logica chi, creo, diat devere sighire su cumplessu de sa gerarchia catolica de comunidades pertinentes a Populos cun o sena Istadu. A dolu mannu, pagos episcopados de Natziones sena Istadu b'adderint. Pero su reconnoschimentu de sas atitudines istraordinarias chi tantu onorant sos piscamos catalanos, no est un'iscusa pro non criticare sa mancantzia issoro de coragiu, bias medas denuntziada, in dae in antis de una Cunferentzia Episcopale Ispagnola inimiga implacabile de sa costitutzione de una Cunferentzia Episcopale Catalana. Ne in dae in antis de unu Vaticanu chi preferit a abdicare, in su casu catalanu, a sa catolitzidade sua, a s'universalidade sua, pro sighire sos criterios de unu colonialismu militante ostile a ammitere su chi est sa Cresia matessi, cramada a difundere su messagiu de sa noa bona a totu sos populos sena etzetzione. + +aureli argemi + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/06/2011 + +## Sa Pimpa in limba sarda + +### Intervista a Carlo Zoli, diretore de Smallcodes + +_Sa Regione sarda at finantziadu de reghente s'editzione in sardu de cartones animados de Sa Pimpa de Altan, artista friulanu connotu in Europa e in su mundu. Nde faeddamus cun Carlo Zoli, diretore de sa sotziedade Smallcodes chi at realizadu su traballu._ + +In su 2009 unu finantziamentu de sa RAS pro su promovimentu de su sardu in mesu de sos immigrados m'at dadu custa possibilidade: a traduire su testu, a agatare sos atores e a duplare unu cartone animadu pro su feduliu, totu cun s'agiudu de sos assotzios de sos sardos. + +Una de sas dificultades de su sardu in sa radiu, in su tzinema e in sa TV est sa paga abitudine de su publicu, su sensu de "istranesa", chi aumentat cun un'opera pagu connota. Nois cherimus dare unu sensu de normalidade: pro custu realizamus cosas conotas, de calidade, chi programaticamente cherent essere de massa, e non de nitzu. + +A difendere sa limba non cheret narrere a creere de vivere in unu mundu chi in sos fatos no esistet prus e chi non fiat un'edade de s'oro. Cherent mantesas memoria e traditzione, ma si non nos ghetamus a intro de sa modernidade sa battalla est perdida. + +Duncas, produtos de massa ma de calidade. Est una politica linguistica pretzisa, sa chi sos catalanos li narant "normalizatzione". Sa limba devet cumparrere, devennere normale de su totu. E in su mundu de oe sos pitzinnos abbaidant sos DVD in sa TV, vivent in mesu de sos audiovisivos: e sas familias a s'ispissu pretendent de seletzionare su materiale de faghere bidere a sos pitzinnos, pro custu cherent isseberadas cosas apretziadas finas dae sa generatzione de sos babbos e de sas mamas, chi oe tenent trinta-baranta annos. Àteros produtos ant a essere sas grandu series de sos annos 70: Heidi, Remi, Anna Piliruja. Cosas non reghentes, duncas atzessibiles dae su puntu de vista de sos deretos, ma de calidade istraordinaria. + +Fortes de s'esperientzia fata in sas baddes ladinas, amus preferidu a non faghere impreare a sos atores una limba "teatrale". Su chi si narat logudoresu illustre de sos poetas improvisadores nos diat essere partu artifitziale, cando chi s'ispiridu de su cartone animadu de sa Pimpa, diretu a sos pitzinnos minoreddos, est s'ispontaneidade e sa simplitzidade manna de sos dialogos. Duncas, cada pessonagiu faeddat su sardu "suo". S'atora chi duplat sa Pimpa est de Orane (Taniela Chironi, chi istat in Firenze), su co-protagonista, Armandu (Giorgi Salidu, chi istat in Pisa) impreat su sardu de Sinnai. Àteros pessonagios faeddant nugoresu e otieresu. Sos sardos si cumprendent, si sunt semper cumpresos. Sos dialogos intre Pimpa e Armandu dant unu sensu de normalidade, finas si in su mundu reale pagas bias diamus intendere, oe, un'oranesu e unu sinnaesu faeddende paris in sardu cadaunu in sa variedade sua. E custu est unu de sos singiales de debilesa de sa limba. + +Sa LSC non si ponet in custa fase comente limba faeddada, comente istandard "radiofonicu-televisivu". L'amus impitada in sos sutatitulos: su cartone animadu nostru mustrat in manera crara a beru chi, sena dificultade peruna, sa LSC no est ateru si no una manera organica e coerente de iscriere totu sas variedades de su sardu. Bastat a tennere carchi elastitzidade in su raportu grafia-pronuntzia e su protzedimentu funtzionat bene a beru. + +Sa Toscana est terra de immigratzione sarda, a agatare candidaos nos est bennidu bene. Belle gasi, macari sos atores nostros esserent mesu professionistas de su teatru e de sa radiu (in limba italiana!) e cumpetentes in manera perfeta in sardu, sa paga (o peruna) abitudine a retzitare in sardu, su sensu de minoridade linguistica latente, ant postu unas cantas dificultades in su cumintzu. Dudas lessicales, sensu de istranesa, totu normale pro una limba minetzada ... Ma a pustis de sa prima die de proas si sunt disinibidos, sunt moidos, e sunt istados issos sos primos a iscoberrere, e custa est sa finalidade de s'opera, chi su sardu funtzionat finas comente limba de su duplagiu. Chi non b'at nudda de curiosu, de folcloricu, de comicu o, peus, de ridiculu, nen nudda chi tengiat unu fragu de cosas de su tempus coladu o, peus, de cosas andadas male: bastat a lu faghere. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 09/06/2011 + +## Catalan TV in S'Alighera + +### Unu beranu nou pro sa limba catalana + +Est finas gratzias** ** a **Catalan Tv** chi in **S'Alighera** sa limba catalana est connoschende unu beranu nou. Efetu craru de custu sunt sos apuntamentos culturales medas organizados in tzitade. Dae sos ispetaculos de musica a sos apuntamentos culturales finas a sos cuncambios, semper prus fitianos, cun sa **Catalugna**, afortidos dae sa presentzia de sa sede de sa **Generalitat**. + +Est istadu **Robertu Lampis**, responsabile tecnicu atuale e regista de sa tv, a cussigiare a s'editore, s'azienda **Mediaweb **de su grupu **Giorico**, de atuare una programatzione fundada in imagines, videos cun sutafundu musicale. Una casta de radiu tv chi sa resessida sua s'est notada deretu dae sa cantidade de materiale chi li cunsinnaiant pro otennere una difusione ampra. Custu capitat finas como, cando immitent in rotatzione sena pasu produtziones noas e finas musicas chi non s'agatant prus, belle petzos de colletzione, . + +Totu custu at fatu a humus pro faghere difundere sa musica, sa cultura e, duncas, sa limba catalana. Oe, de su restu, sas manifestatziones sunt naschende unu pagu che a s'antunna, e sos de Catalan Tv narant chi sunt cuntentos mannos de aere agiuadu custa rinaschida. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/06/2011 + +## Piratas informaticos ant atacadu sa rete + +### L'ant ammitidu sos responsabiles de Google + +Google at ammitidu chi b'at piratas informaticos chi ant proadu a intrare a chentinas de contos de su servitziu suo de posta eletronica . "Custu atacu, chi paret chi bengiat dae Jinan, in Tzina, paret chi apat interessadu sos contos personales de Gmail de chentinas de utentes, in mesu de custos carrigas guvernativas artas de sos Istados Unidos, ativistas politicos tzinesos in unos cantos paisos asiaticos (mescamente in Corea de su Sud), personale militare e giornalistas" b'at iscritu in su blog de sa sotziedade. + +Sos responsabiles de Google ant craridu chi sos tecnicos issoro ant fatu sessare s'atacu. "L'amus fatu ischire a sas vitimas e amus postu in segurantzia sos contos issoro. In prus, l'amus fatu ischire a sas autoridades guvernativas interessadas ",assegurant . Gasi etotu, ant postu in craru chi su sistema internu de sa sotziedade no est resurtadu espostu. + +S'impresa informatica creet chi sos '_hackers_' cheriant visionare su cuntentutu de custos contos. Est presumibile chi apant furadu sas paraulas de ordine pro modificare sos parametros de imbiu e intrada a sos indiritzos. + +Reuters informat chi sa Domo Bianca at asseguradu chi est faghende indagines. "Semus analizende custa relatas e semus pedende sos datos", at naradu su portaboghe Tommy Vietor. "Non tenimus peruna resone de creere chi calicunu siat intradu a contos de posta eletronica de su Guvernu de sos Istados Unidos", at naradu in antis de indiritzare sos giornalistas a a s'FBI. + +Pro contu suo, sa portaboghe de s'FBI pro chistiones de tzibersegurantzia, Jenny Shearer, at cunfirmadu chi s'agentzia at retzidu s'informativa de sa sotziedade Google, cun sa cale est traballende pro connoschere sos particulares de s'atacu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Mussa Dagh. Gli eroi traditi + +_Editore_: Guerini e Associati +_Data de publicatzione_: 2005 +_Pazinas_: 154 +_Preju_: 14,00 euros + +Sos eroes de su Mussa Dagh: chimbe miza armenos chi si sunt isvortados a s'ordine de deportatzione turcu. In custu libru sos autores, Flavia Amabile e Marco Tosatti, ambos ziornalistas de "La stampa", contant sos fatos a pustis de "S'istoria bera de su Mussa Dagh". Nos faeddant de custos eroes in sa rebellia issoro, finas a cando non nche pigant a sas naes frantzesas. Sarvados e iscampados pro meraculu a sa catura e a sos orrores de sa deportatzione. In custa narratzione sos chimbe miza reverdes istant in una tendopoli in Port Said, gherrant in sa Lezione Orientale, binchende contra a sos turcos; e a s'urtimada torrant a sas domos in sa terra issoro. Ma non est una detzisione definitiva, b'at un'atera traitoria e esiliu. Custa traitoria est propiu pro neghe de sos frantzesos chi los aiant sarvados charchi annu in antis. Oe custas populatziones bivent in Anjar, in Libanu e ant abandonadu totu sas isperas de ghirare. + +/**rpz**/ + + + + +### 05/06/2011 + +## ISTADU PLURINATZIONALE + +### de Diegu Corraine + +Est un'istadu in ue sunt presentes prus de una natzione, siat chi custa "plurinatzionalidade" siat reconnota dae sa costitutzione e dae sas leges o nono. Su prus de sos istados de su mundu s'est formadu includende in intro de sas lacanas suas, a su solitu pustis de gherras, ma finas de comporu o de cuncambios de territorios, ateras natziones o partes de ateras natziones (minorias chi tenent sa majoria in ateros istados). Duncas custos istados sunt plurinatzionales in manera "ogetiva". Sunt pagos sos chi lu sunt in manera "sugetiva", reconnoschende sas natziones comente cumponente e sugetu de s'istadu in sa lege fundamentale. Cando lu faghent (dae pagu sa Bolivia e s'Ecuador), cheret narrere chi prevident in sa costitutzione una forma de federatzione o cunfederatzione paritaria de sos membros (sa natziones) in subordine o nono cun unu podere prus generale. Sa relatzione locale/generale est regulada dae sas cumpetentzias/poderes de sos sugetos cuntraentes de su patu federativu, chi siat prus in favore a sos membros o a su podere tzentrale. In sa realidade b'at modellos diferentes. Sa ex Unione Sovetica, in manera formale, fiat costituita dae republicas (chi in intro issoro podiant tennere territorios autonomos) in base "natzionale". Ma non totu sos istados federales sunt basados in "natziones" o petzi in natziones: Istados Unidos, Cundederatzione Elvetica, Germania, etc. + +B'at finas ateros modellos, mistos, comente s'Ispagna de oe, in ue sas diferentzias sunt fundadas in forma de "autonomias" locales chi currispondent a natziones (Catalanos, Bascos, Galitzianos), a belle-natziones (Asturianos, Aragonesos) o a particularidades regionales de sa natzione ispagnola (sas ateras comunidades). Totu custas realidades natzionales/linguisticas o regionales sunt reguladas dae sa Costitutzione de su 1978 e dae sos Istatutos de cada comunidade, in ue cada comunidade at otentu dae s'Istadu cantu prus podere podiat. A su puntu chi oe, in Catalugna e in Euskadi b'at semper prus gente chi pedit su deretu de autodeterminatzione cun s'idea de podere fundare finas un'istadu indipendente, chi superet sos limites de s'autonomia. Est craru chi sa possibilidade de pretendere s'autodeterminatzione est favorida dae su fatu chi giai sa matessi costitutzione faeddat (in unu giogu de termines totu carculadu) de "natzione" ispagnola e de su "deretu a s'autonomia de sas natzionalidades e regiones chi la cumponent". + +S'Istadu italianu est finas issu cumpostu dae sa natzione italiana (majoritaria, ma cun totu sas regiones chi la cumponent: Piemontesos, Lombardos, Venetos, Emilianos, Ligure, etc.), dae aetaras natziones (Sardos, Friulanos, Ladinos)e dae minorias natzionales chi tenent sa majoria in ateros istados (Islovenos, Croatos, Albanesos, etc.). Ma a dolu mannu, s'Istadu italianu non reconnoschet in sa Costitutzione custa plurinatzionalidade sua (frutu de gherras e annessiones) ma si limitat a reconnoschere petzi 12 limbas diferentes in prus de s'italianu (Lege 482/99). Finas in ocasione de sos 150 annos suos, afirmat chi sa natzione est una: italiana, negehnde sas ateras. + +Diat tocare, tando, dae como in susu, chi Sardos, Friulanos, Ladinos e ateros gherrent pro obrigare a cambiare sa Costitutzione italiana in sentidu plurinatzionale. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 06/06/2011 + +## Su Comitadu pro sa limba sarda pedit a votare contra a su nucleare + +### Gasi narat in unu comunicadu + +Su **Comitadu pro sa limba sarda** sustenet su referendum subra de su nucleare. A pustis de aere ''_aderidu a su Comitadu promotore pro su referendum consultivu subra de su nucleare in Sardigna_'' pro otennere s'obietivu de sa vitoria de su Si, ''_est cuntentu mannu_ - b'at iscritu in una nota - _e torrat gratzias a totu sos aderentes suos pro s'ativismu e pro s'espressione issoro de votu, chi pessamus chi siat istada plebissitaria, leende parte in custa grandu manifestatzione de unidade de sa 'Natzione sarda', e torrat gratzias a totu sos partetzipantes e sos organizadores chi gasi meda e bene ant operadu pro crompere a s'obietivu_''. +''_Su Comitadu_ - sighit sa nota - s_ustenet sa netzessidade di un'impinnu ulteriore in su referendum abrogativu de su nucleare chi b'est su 12 e su 13 de lampadas_'', ma ''_a parte de invitare a votare Si in cussu abrogativu istatale, retenet de non cointeressare totu sos aderentes suos cun inditos pro sos ateros referendum, ca sa cumpositzione de sos aderentes e sustenidores de su Comitadu pro sa limba sarda est, in manera ampra, bipartidista e pluralista, unidos comente sunt dae sa voluntade de difendere e isvilupare sa limba sarda_''. +''_Sos ateros referendum diferentes dae su de su nucleare_ - agabbat sa nota -, _pro su cuntenutu politicu issoro de alliniamentu, agatant valutatziones diferentes e a s'ispissu contrapostas in mesu de sos aderentes a Su comitadu pro sa limba sarda_''. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/06/2011 + +## Sa protesta de sos indigenos brasilianos + +### Su guvernu no est rispetende sos deretos issoro + +Prus de 230 biddas indigenas de su Brasile sunt istadas rapresentadas in custas dies in un'acampada de protesta chi b'est istada in Brasilia pro pedire a su guvernu de rispetare sos deretos issoro. Prus de 700 indigenos bennidos mescamente dae s'Amazonia ant protestadu contra a su distruimentu de sos habitat issoro pro neghe de su fraigu de infrastruturas, de sas digas, de sos biocombustibiles. + +In su manifestu finale, sos indigenos assegurant chi "_in dae in antis de su progetu de morte de s'ofensiva de sos interessos de s'agrocummertziu, de su latifundu, de sos cunsortzios de impresas, de sas multinatzionales e de ateros poderes economicos e politicos subra de sas terras nostras, proclamamus sa determinatzione nostra de difendere sos deretos nostros, si b'at bisongiu cun sa vida matessi_". E agabbant afirmende chi non podent atzetare "_de sighire a essere vitimas de su modellu neoliberale de isvilupu depredadore chi dominat su mundu_". S'acampada, chi si narat "Terra Libera", est una manifestatzione chi sunt organizende dae 8 annos e servit, in prus de visibilizare sas problematicas indigenas in sa capitale brasiliana, pro arresonare e ponnere a cumone propostas de defensa chi interessant totu sas comunidades. + +Sa chistione de sos populos indigenos de su Brasile la sunt arresonende meda a beru, e su primu de abrile de ocannu sa **Cummissione Interamericana pro sos Deretos Umanos**, organismu de s' **Organizatzione de sos Istados Americanos**, at emitidu una mesura cautelare in ue at pedidu a su guvernu brasilianu de **Dilma Rousseff** de arressare su megaprogetu de sa diga idroeletrica de **Belo Monte**, pro arribbare a un'acordu cun sas comunidades indigenas. Sa risposta de Rousseff est istada de abbandonare sa Cummissione dae s'annu chi benit e de annullare sa cuntributzione annuale de 800.000 dollaros pro s'organismu. + +Sa diga de Belo Monte, situada in su riu Xingu (afluente de su riu de sas Amazones), est su progetu idroeletricu prus mannu chi est realizende in custu mamentu su guvernu brasilainu, e at a causare s'inundatzione de 500 km2 de terras agriculas e forestales, medas de custas abitadas dae su populu **Juruna**. Dae su comintzu de su progetu, s'annu 1975, sunt costantes sas protestas de sa populatzione e sa solidaridade internatzionale. + +Un'ateru de sos problemas chi interessant sas populatziones indigenas de su Brasile est s'ispetzializatzione in su cultivu de canna de tzucaru pro produire etanolu, mescamente pro opera de s'impresa **Cosan**, marca de sa multinatzionale **Shell **in** **Brasile. Custu est finas unu de sos puntos istrategicos de su guvernu brasilianu in sa creschida forte de s'economia chi est mandende a dae in antis. Su cultivu est faghende dannu mescamente a a sos apartenentes su populu **Guarani**, ca nche los sunt boghende dae sas terras issoro. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 11/06/2011 + +## Acordu intre su Cussigiu de Europa e su Tajikistan + +### Si faeddat finas de tutela de sas minorias natzionales e de sas limbas minoritarias + +'' _Cunsiderende su profetu, sotziale e politicu, chi nde tirant sos paisos chi adderint a su **Cussigiu de Europa**, su **Tajikistan **si cheret cumportare comente chi nde fatzat parte, macari non siat situadu in su Continente_''. Gasi narat unu comunicadu de su **Coe**, crarende chi, in un'addoviu chi b'at apidu in custas dies in Istrasburgu, su presidente de su Tajikistan **Emomali Rahmon** at pedidu a su segretariu generale **Thorbjorn Jagland** de podere aplicare in su paisu suo sas cunventziones chi pertocant sa** tutela de sos ** **deretos umanos**, sa **democratzia** e s'** istadu de deretu**. +Si tratat de su primu resurtadu de una politica chi punnat a estendere sa cooperatzione prus in gasi de sas lacanas de Europa, e de sa cale faghere benefitziare finas sos ''_bighinos _'. +Jagland e Rahmon ant detzididu de mantennere unu dialogu sighidu, finas a livellu parlamentare, pro megiorare sa politica de su paisu asiaticu in setores delicados in ue su Cussigiu de Europa tenet esperientzia meda, comente sa **tutela de sas minorias natzionales e de sas limbas minoritarias**, sa preventzione de sa trata de esseres umanos, sa gherra a su terrorismu e a sa criminalidade informatica. +Su Tajikistan tenet finas bisongiu de un'atualizatzione de sa costitutzione e, mescamente, de una riforma de su sistema penitentziariu. +A pustis de sas riformas prus urgentes, b'at in programa un'addoviu cun sos funtzionarios de sa Diretzione de sa Cultura e de su Patrimoniu de su Cussigiu de Europa, pro megiorare in Tajikistan sos setores de s'educatzione, de s' isport e de sas atividades de sos giovanos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/06/2011 + +## In Muravera e ateras biddas su progetu intercomunale "Bilinguismu imparis" + +### B'at unu cursu in limba sarda e s'abertura de un'isportellu linguisticu + +In Muravera est cumintzadu su progetu intercomunale **Bilinguismu imparis**, ativadu paris cun sas comunas de Biddesartu, Brucei, Maracalagonis e Sinnai, e finantziadu dae sa lege istatale 482/99 pro sa tutela de sas minorias linguisticas. + +Su progetu previdet sa realizatzione de unu cursu de limba sarda e s'abertura de un'isportellu linguisticu. + +Su cursu de limba sarda, de sa durada de 42 oras, est abertu a totus e lu faghent in sos locales a curtzu a sa biblioteca comunale. Sas letziones sunt cumintzadas oe 8 de lampadas; las faghent cada mercuris de lampadas dae sas tres e mesu de merie e torrant a cumintzare su 14 de cabudanni. + +S'isportellu linguisticu est abertu cada lunis dae sas noe de mangianu a sa una de merie e s'at a interessare de traduire atos e documentos, realizare materiale informativu, collire testimonias e contos in limba sarda. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/06/2011 + +## Ant fatu in Alcala de Henares su cungressu de s'Assotziu de Linguistica e Filologia de s'America Latina + +### Ant faeddadu finas de sa situatzione de sas limbas minoritarias + +S' Universidade de** Alcala de Henares **(Ispagna)** **at acollidu sa de seighi editziones de su Cungressu Internatzionale de s' ** Asociacion de Linguistica Y Filologia de America Latina** (ALFAL). + +Custu cungressu est istadu un'ocasione pro arresonare de sos problemas de su limbagiu chi prus interessant sos istudiosos, pro faghere connoschere tendentzias teoricas o metodologicas noas in sas dissiplinas chi pertocant sos sistemas linguisticos, pro cuncambiare opiniones a propositu de sas politicas linguisticas. + +Ma sa finalidade est istada finas sa de esaminare sos fenomenos produidos dae su cuntatu linguisticu de sos populos, **connoschere sa situatzione de sas limbas minoritarias**, cunsiderare **sas ripercussiones de sa globalizatzione in sas limbas**, ghetare pontes intre sas iscobertas e sos progressos de sa linguistica e s'insinnamentu de sas limbas. + +In sas bator dies de su cungressu ant tratadu sos aspetos de sas dimensiones multiplas de su limbagiu: analisi de istruturas linguisticas, pragmatica e analisi de su discursu, dialetologia e sotziulinguistica, psicolinguistica e linguistica clinica, filologia e linguistica istorica,linguistica amerindia, linguistica aplicada.In prus, b'at apidu laboratorios, sessiones de comunicatziones orales e duas cunferentzias plenarias fatas dae ispetzialistas. + +S' **ALFAL ** l'ant fundada in Tzile in su 1964. Est un'istitutzione autonoma, afiliada a s' **UNESCO** tramite sa Federatzione Internatzionale de Limbas e Literaduras Modernas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/06/2011 + +## Cursos de limba italiana pro sos chi pedint asilu + +### Si diat podere faghere finas pro su sardu + +Sunt cumintzados dae carchi die sos primos cursos de italianu pro sos chi pedint asilu e istant in su **CARA** (**Centro di Accoglienza per Richiedenti Asilo**) de **Mineo** (comuna in provintzia de Catania). Sas letziones las ammaniat unu grupu de s' **Organizatzione Internatzionale pro sas Migratziones** (**OIM**) - giai ativu in custa bidda dae prus de unu mese - in cooperatzione cun sa **Societa Dante Alighieri**, ispetzializada dae annos in s'organizatzione de cursos de limba italiana pro istrangios. Su cumintzu de sos cursos s'inserit in unu cuadru de initziativas chi punnant a agiuare sos chi pedint asilu in sos percursos de integratzione, initziativas realizadas in s'ambitu de sas atividades de **Mare Nostrum** - progetu finantziadu dae su **Fundu Europeu Rifugiados/atzione comunitaria 2009** e atuadu dae su Ministeriu de s'Internu de Italia, dae s'INMP (_Istituto Nazionale promozione salute migranti e contrasto malattie della poverta_) e dae su Ministeriu de sa Giustitzia e Afares Internos de Malta. + +Ite nde narerre? De seguru s'initziativa est valida e cheret bantada. B'at de agiunghere chi, si una cosa gasi la faghent in **Sardigna**, pro s'integratzione de sos chi pedint asilu non bastat s'italianu. **Bi cheret finas su sardu**. E tocat, duncas, a lis imparare finas su sardu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 13/06/2011 + +## Programas informaticos pro sas istitutziones culturales europeas + +### Nd'ant faeddadu in s'addoviu Hack4Europe + +Unos cantos programadores informaticos, chi traballant pro creare aplicatziones pro sas fontes digitalizadas de 1.500 istitutziones culturales europeas, ant leadu parte in **Hack4Europe**, una riunione fata in manera simultanea in **Bartzellona**, **Londra**, **Istocolma **e **Poznan**. + +S'addoviu l'at ammaniadu sa biblioteca digitale **Europeana**, chi mandat a dae in antis unu programa de sa **Cummissione Europea** pro dare difusione a sos assetos digitales de atzessu liberu a museos, gallerias, librerias e archivios, una colletzione immensa de prus de 18 milliones de registros chi andant dae sos disinnos de **Leonardo da Vinci** a sa documentatzione de sa **Prima Gherra Mundiale**, a su manuscritu de '**S'Origine de sas ispetzies**' de Darwin, pro faghere petzi carchi esempru. + +In su casu de sa capitale catalana, una bintina de programadores, acudidos dae Ispagna e dae ateros paisos de s'area mediterranea, si sunt riunidos in su **Museu Picasso**, organismu coorganizadore de s'eventu. + +"_Los amus invitados a creare aplicatziones pro dare un'usu sotziale prus mannu a sa cantidade istremenada de fontes de Europeana, chi, macari tengiat unu chircadore poderosu meda pro temas, si cheret aberrere a dispositivos ispetzificos, pro telefoneddos o pro retes sotziales, chi agiuent a s'acurtziare megius a sas colletziones de sos museos e de sas bibliotecas_", at craridu **Concha Roda**, coordinadora de sos progetos de su Museu Picasso. + +Un'atera idea est a faghere a manera chi sos utentes de custos istrumentos venidores potzant inserire sos datos issoro, o finas creare ligamenes cun prataformas che a s'entziclopedia digitale **Wikipedia**. + +Sos archivios digitalizados in ue si podet traballare includent cuadros, disinnos, mapas, fotografias e imagines de sos ogetos de sos museos, e finas testos (de libros e giornales), sonos (registratziones de musica o de discursos in suportos diferentes) e videos (cun pelliculas, noas o programas televisivos). + +"**Hack4Europe**" tenet, in prus, un'elementu cumpetitivu, ca at a premiare sos prototipos chi megius mustrent sas possibilidades chi dat s'impreu de custos registros abertos: sos programadores de sas aplicatziones chi tenent su potentziale prus mannu dae su puntu de vista cummertziale ant a partetzipare a una tzerimonia ispetziale de s'**Assemblea de s'Agenda Digitale** in Brussellas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/06/2011 + +## S'eurodeputadu Ramon Terrosa difendet sa limba catalana in un'interrogatzione a sa Cummissione Europea + +### Nemos, in cambiu, difendet sa limba sarda + +S'eurodeputadu de **CiU **in su** **Parlamentu Europeu, **Ramon Tremosa** (_in sa fotografia_), at pregontadu a sa **Cummissione Europea** ite mesuras est pessende de leare a propositu de "_s'eliminatzione cumpreta de s'immersione linguistica in sa Comunidade Valentziana_", espressione di un'ofensiva de su guvernu valentzianu contra a s'impreu de sa limba catalana/valentziana in s'iscola. + +Tremosa, chi at presentafdu custa interrogatzione de acordu cun su **Bloc Nacionalista Valencia** e cun s'**Escola Valenciana**, cheret ischire dae su Cummissione "_ite mesuras est pessende de leare pro chi sos tzitadinos valentzianos sigant a godire de sas matessi garantzias e fatzilidades de atzessu a sas limbas minoritarias de su restu de sos tzitadinos europeos_". + +Gasi etotu, s'eurodeputadu at pregontadu a sa Cummissione si pessat chi su torrongiu in palas in s'impreu de su valentzianu/catalanu in s'insinnamentu de sa Comunidade Valentziana " _rispetat s'ispiridu de sa Carta Europea de sas limbas regionalese minoritarias_". + +A su chi narat Tremosa, su progetu de decretu presentadu dae su cussigeri valentzianu pro s'educatzione suponet "_unu minimongiu craru de sa pertzentuale de insinnamentu in valentzianu a unu massimu chi mai nch'at a podere colare su 50%_", e custu presuponet, in pratica, s'eliminatzione de s'immersione linguistica in sa comunidade valentziana. + +Custu pro su catalanu. A dolu mannu, non nos resurtat chi calicunu siat difendende sa limba sarda in sas istitutziones europeas + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/06/2011 + +## Benit prus male a trampare su cherbeddu bilingue + +### Gasi resurtat dae istudios fatos in Canada, Ìndia e Tzina + +In una serie de istudios fatos in Canada, Ìndia e Tzina (Hong Kong), unos cantos psicologos ant dimustradu chi sos individuos chi faeddant duas limbas nadias e chi impreant ambas duas limbas in manera regulare sunt prus abiles de sos monolingues in una serie de proas chi medint s'abilidade de operare in presentzia de distratziones . + +Sos istudiosos ant impitadu su "**giogu de Simone**", una proa usada pro medire sas abilidades mentales. A sos voluntarios los ant positzionados cara a un'elaboradore in ue bidiant essende a campu unu cuadradu chi podiat essere o ruju o biaitu. Sa tarea issoro fiat a incarcare unu pulsante de sa tastera cunforma a su colore in ue essiat su cuadradu. Sos resurtados mustrant chi sos chi tenent duas limbas maternas sunt superiores a sos monoliingues in s'esecutzione de custu esertzitziu cognitivu. + +Sos istudiosos ghiados dae sa professora **Ellen Bialystok** de s'Universidade de York (Canada), ant ipotizadu chi sa netzessidade de devere tennere duas limbas in simultanea in su cherbeddu istimulat sas capatzidades organizativas de sa mente, produende un'abilidade prus manna in s'esecutzione de tareas cumplessas. Una segunda ipotesi diat tocare, imbetzes, sa memoria de traballu, chi diat essere prus isvilupada in sos sugetos bilingues, e duncas lis permitet de registrare e elaborare megius sas informatziones. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Cecenia. Nella morsa dell'Impero + +_Presentatzione:_ Olivier Dupuis +_Tradutzione:_ Varchetta F. +_Editore:_ Guerini e Associati +_Data de publicatzione:_ 2003 +_ISBN:_ 8883354397 +_Pazinas:_ 174 +_Preju:_ 12,50 euros + +Unu cuzone de mundu ricu de petroliu, reliziosamente divisu, politicamente sena fortza e assediadu: sa Tzetzenia. Indipendentzia, colonialismu, terrorismu islamicu e bantu natzionale s'addoviant sena solutzione de continuidade in unu panorama de iscontros latzerantes. +Custu volumene pretziosu de deghe capitulos, azile e diretu, est un'istrumentu pro connoscher e cumprender s'istoria de unu populu sutamissu dae su podere e s'aberit a problemas oscuros meda, a ambitziones imperialistas russas, a sa violentzia de sos ocupantes, a su podere de Putin, a su silentziu pesante e incontzepibile de sa comunidade internatzionale. Una gherra pagu connota ma chi in sos urtimos deghe annos at causadu 200.000 mortos e 300.000 profugos. +Su libru si proponet de risponder a cussas pregontas chi a s'ispissu onzi gherra faghet nascher e aberit unu dibatidu subra de su tempus benidore de unu populu, de un'istadu, de totu sa zona caucasica. +Sos autores proponent atziones de solidariedade. Una de custas est su pranu de paghe de su ministru tzetzenu de sos afares esteros, Ilyas Akhmadov. S'obietivu printzipale est de costituire un'aministratzione de s'Onu in Tzetzenia chi duret duos o tres annos, pro garantire su ritiru de sas tropas russas e su disarmu de sa Tzetzenia. Custu pranu de paghe podet sodisfagher sas duas contrapartes e torrare su ruolu de garante de paghe a sa comunidade internatzionale. +Su meritu de custa publicatzione est cussu de informare subra de una vitzenda trazica. Una trazedia in ue b'at finas su destinu e sa bida de s'Europa comente comunidade de paghe, de libertade, de democratzia e de derertu. + +Su "Comitato Cecenia" est cumpostu dae ziornalistas, operadores umanitarios, meigos, funtzionarios de organizatziones e istudiosos de chistiones caucasicas. Sas testimonias issoro derivant a s'ispissu dae missiones no autorizadas. Naschidu a sa fine de su 1999, su "Comitato Cecenia" cheret mobilitare s'opinione publica contra a su cunflitu in Tzetzenia, favorire s'informatzione, sustenner sos populos de sa Tzetzenia e de sa Russia chi lutant contra a sa gherra, dare azudu a sos refuzados tzetzenos e a sos disertores russos. + +/**vmn**/ + + + + +### 13/06/2011 + +## Su cuotidianu LA VANGUARDIA finas in catalanu. E sos nostros? + +### de Diegu Corraine + +Dae su 3 de maju coladu, sos abbonados de LA VANGUARDIA (cuotidianu publicadu in Bartzellona, de ideas liberales, fundadu in su 1881) ant retzidu cun entusiasmu sa noa chi su cuotidianu essiat finas in catalanu. Unos 20.000 abbonados (de sos 65.000 chi tenet), ant pedidu de colare deretu a s'editzione catalana. Forsis 30.000 a sa fine de maju. + +Carculant chi sas copias de sos cuotidianos in catalanu (Avui e El Periodico, sos prus importantes) ant a colare intro de pagu tempus dae sas 250.000 de como a sas 600.000. + +E sos nostros? Semper in italianu! Mai siat chi essant in sardu, ca tantu no interessat a nemos, narat calicunu. Carchi bia essit una pagina pagada dae sa Ras. Ma cando nemos ponet dinare, torrant a s'italianu. + +A nois non nos paret beru chi semus resessende a essire in sardu cun EJA dae unos cantos meses. E a canta gente arribbat? A 1000 pessones, forsis. E cantos lu leghent? Forsis totus sos chi lu leant de badas in sas librerias, o forsis petzi 100 o forsis 3000! Ca sa gente no est alfabetizada in sardu, connoschet agigu su limbagiu de sa bidda sua e no est acostumada a leghere in sardu. E finas ca su bonu de sos istudiados sunt contarios a sa limba iscrita e iscaminant sa gente normale narende chi sa limba chi impreamus est una "limba de plastica". E s'issoro, s'italianu, de ite diat essere? De oro, de prata, de ferru o de plastica finas issa! Sena numenare sas fortzas politicas e culturales, autonomistas o indipendentistas chi siant, chi, a paraulas sunt in favore de su sardu, ma belle semper operant in italianu e non faghent perunu isfortzu de publicare sa propaganda o a su nessi unu fogigheddu in sardu. + +Siat comente si siat, a essere solos o belle, publichende in sardu informatziones e ideas, no est una cosa bona. Su populu e sa limba nostra meritant de prus. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 23/06/2011 + +## Eletziones in Turchia + +### Isperu de libertade pro su populu kurdu + +Su movimentu natzionale kurdu at otentu unu triunfu istoricu in sas eletziones chi ant fatu de reghente in Turchia, in ue ant rinnovadu sos 550 iscannos de s'Assemblea natzionale. Sos candidados kurdos, chi si sunt presentados comente indipendentes e chi teniant s 'agiudu de sa fortza kurda prus importante, su** Partidu de sa Paghe e de sa Democratzia** ( **_Barış ve Demokrasi Partisi_, BDP**), ant otentu belle su duplu de sos chi teniant finas a como. Sa resessida bona de sos candidados kurdos agiuat a ponnere torra in campu sa revindicatzione de unu sistema autonomisticu pro su **Kurdistan**. + +Sos candidados kurdos indipendentes ant otentu su 6,3% de su votu totale in Turchia, cosa chi s'est traduida in s'eletzione de 36 deputados, chi in mesu de custos b'est s'ativista istorica **Leyla Zana**, chi s'at fatu **deghe annos de presone pro aere faeddadu in kurdu in su parlamentu turcu**. De fatu, in mesu de sos 36 deputados noos, 9 nche sunt in presone. In unas cantas tzitades kurdas, su votu a sos candidados kurdos nch'at coladu su 60%, cosa chi at fatu torrare in palas meda a beru su partidu de guvernu, su **Partidu de sa Giustitzia e de s'Isvilupu** (**_Adalet ve Kalkınma Partisi_, AKP**) de su primu ministru **Recep Tayyip Erdoğan**. + +Su chi at bintu, s'**AKP**, s'est presentadu in sas eletziones cun sa promissa de aprovare una Costitutzione noa chi intret in parte de sa chi b'est como, chi b'est dae su 1982 e chi l'ant iscrita cando bi fiat sa ditadura militare de sos annos 1980-1983. Erdoğan at promissu una **Carta Magna** noa "_tzivile, in favore de sas libertades e partetzipada_ " chi at a essere "_de sos turcos, de sos kurdos, de sos gitanos e de sas minorias_". Efetivamente, custa est una de sas dimandas printzipales de su** BDP**: chi sa Costitutzione ammitat chi in Turchia istant sos kurdos, e chi custos kurdos tenent un'identidade diferente dae sa turca. + +Sas revindicatziones de sos kurdos, pero, no agabbant inoghe. A furriu de su progetu de s**'Autonomia Democratica** de su BDP, sos 2,8 milliones de pessones chi ant votadu sos candidados kurdos indipendentes isperant chi si reconnoscat unu regimene de autonomia pro su Kurdistan de Turchia (chi si diat podere faghere in unu cuadru de detzentralizatzione generale pro totu su territoriu istatale), chi si permitat s'impreu de su kurdu in su sistema educativu e chi Ankara si impinnet a isvilupare economicamente sas regiones kurdas. + +Un'atera chistione cheret ligada a custu, e est sa negotziatzione de una paghe definitiva cun su **Partidu de sos Traballadores de su Kurdistan** (**_Partiya Karkeren Kurdistan_, PKK**), chi sa ghia politica sua, **Abdullah Öcalan**, nch'est in presone dae su 1999. Su PKK est abbarradu ativu, cun treguas intermitentes in sos urtimos annos, pero antiannu at annuntziadu chi fiat dispostu a lassare sas armas in cambiu de sa garantzia de deretos politicos e culturales pro sos kurdos. Sa riforma costitutzionale diat podere essere un'ocasione pro afrontare custu tema. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/06/2011 + +## Sos istudentes ladinos megius de sos tedescos e de sos italianos + +### Su trilinguismu los agiuat in sos esamenes + +Su **Centro di competenza lingue** de sa **Libera Universita di Bolzano** (**Lub**) at presentadu sa sintesi de s'analisi linguistica in sas proas de ladinu, italianu e tedescu fatas dae sos istudentes de sas classes cuintas de sas superiores ladinas. E sos resurtados cunfirmant sa calidade de su modellu iscolasticu de su logu. +Su chi s'istatistica asetica de s' **Astat **provintziale aiat giai afirmadu analizende sos datos de s'esamene de bi e trilinguismu de su 2010, est a narrere chi in media sos candidados de limba materna ladina nche colant s'esamene de connoschentzia de sas tres limbas provintziales in pertzentuale belle dupla cunforma a sos de sos ateros duos grupos linguisticos, como est proadu finas in manera sientifica dae s'analisi linguistica cummissionada a su Centro di competenza lingue de sa LUB subra de sos elaborados iscritos de sas proas de ladinu, italianu e tedescu fatas dae sos istudentes de sas cuintas superiores ladinas in sos temas prus isseberados dae sos collegas issoro de limba materna italiana o tedesca in sos esamenes de maturidade. +Comente crarit sa professora **Rita Franceschini**, diretora de su tzentru, custa analisi at cunfirmadu chi « _sa cumpetentzia de sas tres limbas provintziales otenta dae sos istudentes de sas iscolas ladinas in s'agabbu de s'iscola de s'obligu est de livellu otimu e, in unos cantos parametros, comente, pro narrere, in sa calidade e richesa verbale, intesa comente variedade de verbos impreados, arribbat foras male a superare sas cumpetentzias de sos istudentes de limba materna_». +Est sa cunfirma, cun base sientifica, de sa calidade bona de su modellu de insinnamentu trilingue elaboradu e aplicadu dae s'iscola ladina chi, gratzias a su ladinu impitadu comente limba ponte, cunsentit s'aprendimentu e s'aprofundimentu de sas ateras duas limbas sena penalizare sa cumpetentzia de sa limba materna . + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/06/2011 + +## Sa rete sotziale Facebook in borsa dae su 2012 + +### In antis, un'oferta publica de bendida de atziones + +Sa rete sotziale **Facebook **at a essire in borsa in su primu trimestre de su 2012 cun un'oferta publica initziale de bendida de atziones chi at a valutare sa cumpangia 100.000 milliones de dollaros. Gasi narat sa cadena televisiva **CNBC**. Unu de sos fatores chi Facebook est ponende in contu pro cuncretare s'intrada sua a **Wall Street** est s'adeguamentu a sa normativa nordamericana chi obligat sas impresas a informare de sos bilantzios issoro si tenent prus de 500 atzionistas. + +A su chi narat sa CNBC, chi mentovat fontes familiarizadas cun sos disinnos de Facebook, s'impresa est pessende de comunicare a sa **Cummissione de su Mercadu de Valores **de sos **Istados Unidos** chi nch'at a colare custu limenargiu in s'agabbu de ocannu. + +Sas matessi fontes assegurant chi sos impreados de sa rete sotziale cun sede in **Palo Alto** (California) sunt pedende a su cussigiu diretivu de nche bogare sas restritziones internas chi no lis permitent de bendere sas partetzipatziones issoro de sa sotziedade in sos mercados segundarios. + +In su mese de ghennargiu coladu, sa sotziedade fundada dae **Mark Zuckerberg** aiat giai imbiadu unu memorandum a investidores potentziales in ue si inditaiat comente data possibile de essida in borsa su mese de abrile de su 2012. + +In su cumintzu de martzu, sa sutiscritzione de investimentos **General Atlantic **l'ant fata cun su 0,1% de Facebook in un'operatzione chi valutaiat sa sotziedade in 65.000 milliones de dollaros. + +Unas cantas chidas a pustis, sa rete informatica de astas privadas de atziones **SharePost** at cumpletadu una collocatzione de 100.000 titulos de Facebook pro 3,4 milliones de dollaros, cosa chi nch'at fatu crompere su valore de mercadu de sa sotziedade a 85.000 milliones de dollaros. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/06/2011 + +## Sa limba sarda est una ma b'at chie la cheret a cantzos + +### de Diegu Corraine + +Cando faeddamus de limba sarda, tocat a distinghere sa literadura iscrita dae sa realidade bera de sa limba chi est orale, faeddada. Dae seculos, difatis, tenimus duas traditziones de iscritura una chi at sighidu unu modellu chi si riferiat a su Logudoro, su logudoresu "illustre" e s'ateru chi si riferiat a Casteddu, su casteddargiu "illustre", in ue "illustre" serviat a definire 'opera de sistematzione, regularizatzione de s'ortografia e de sa limba. Ma in cada bidda ant semper sighidu a faeddare sa variedade issoro. Ma si tratat de operas literarias chi non teniant peruna pretesa de essere sa limba ufitziale de su territoriu, comente cherimus como, cun s'impreu de su sardu in sos giornales, in s'amministratzione, in s'iscola, in sa sanidade. + +Tocat a agiunghere finas chi sos iscritores no iscriiant sa variedade locale issoro ma chircaiant una mediatzione prus universale. A su puntu chi leghende sas operas issoro non cumprendimus de cale logu fiant. Ma non fiant linguistas e non connoschiant totu sas variedades, pro podere faghere una mediatzione prus universale. Oe tenimus sos istrumentos pro cumprendere chi sa limba est una, diferentziada in tantas variedades. + +Osservamus finas chi, cando sa limba fiat prus forte, sos iscritores si cunformaiant de prus a unu modellu iscritu prus universale, formale, oe chi sa limba est prus debile, sos iscritores punnant de prus a iscriere in una variedade locale, prus atentos a trascriere sa pronuntzia. + +Est crara una cosa: chi cantu prus universale est s'iscritura, tantu prus s'opera arribbat a unu publicu prus mannu. Si, imbetzes, tramudamus in s'iscritura cada pronuntzia locale, at a essere prus difitzile a nos cumprendere a pare. Si iscriimus "cresia", amus a podere pronuntziare comente nos paret, ma si, sighende totu sas pronuntzias, iscriimus "_chexa_, _chegia_, _creja_,_ l°es_ia, _cesa_", ant a essere iscrituras prus a curtzu a sa pronuntzia locale, ma at a essere prus difitzile a nos cumprendere a pare. Ca sas limba reales sunt medas, cantas sunt sas biddas de Sardigna! E tando at a essere comodu a iscriere "**_cresia_**" e a pronuntziare cada unu a contu suo. Ma s'intentu de sos iscritores est istadu semper su de proponnere un'iscritura cantu prus universale, pro arribbare a unu publicu semper prus mannu non de proponnere s'opera issoro a sa bidda issoro ebbia. + +In prus tocat a narrere de ite limba semus faeddende. Sighende sa Lege sarda 26/97, non cunsideramus limba sarda su tataresu, s'aligheresu, su gadduresu, su tabarchinu. Totu su restu est "sardu". E non b'at nudda de malu si chircamus de agatare, in intro de sas deghinas/chentinas de variedades sardas reales, orales, una mediatzione superiore, universale. + +Est su traballu chi ant fatu e faghent pro totu sas limbas de su mundu chi si cherent ufitziales: un'iscritura chi si potzat leghere in maneras diferentes, es.: "figiu", dae su lat. FILIUM, chi si potzat leghere "_figiu_, _fizu_, _itzu_, _fixu_, _filgiu_, _figliu_, _fillu_". In intro de cada bida podimus finas iscriere chie "_figiu_", chie "_fizu_", chie "_itzu_", chie "_fixu_", chi " _filgiu_", chie "_figliu_", chie "_fillu_". Ma pro documentos generales, ufitziales bastat un'iscritura ebbia. Ca si nd'atzetamus duas, pro ite non tres? E pro ite non bator, chimbe, etc.? Ca, si una non bastat ca non currispondet a sas pronuntzias reales, tando devimus essere giustos e las ponnere totus. Ma, a nos cumbenit? + +Calicunu invocat modellos esternos pro difendere alternativas chi non siant sa chi sa Regione sarda at adotadu in manera isperimentale. E podet essere de agiudu a istudiare su chi ant fatu sos ateros. Prevalet sa solutzione adotada dae sa Regione, sa Limba sarda comuna: unu modellu de iscritura chi podet essere leghidu in deghinas de maneras diferentes. Est su modellu de solutzione de su portughesu, de s'inglesu, de s'ispagnolu, de su frantzesu, de su tedescu, ma finas de s'italianu e de deghinast/chentinas de ateras limbas chi sunt arribende a s'impreu ufitziale dae pagu tempus. + +S'unicu casu diferente diat essere su de sa Norvegia! Ma tocat a essere onestos: su "bokmal" (limba de sos libros) est petzi su danesu chi ant impostu e lassadu in cue sos colonizadores antigos. No est sa limba bera de sos norvegesos. A dolu mannu, s'impositzione est istada gosi profunda chi su "bokmal" (su danesu de Norvegia!) est faeddadu dae s'85%, contra a sa limba bera de su logu, su "nynorsk" (norvegesu nou). Capitat finas custu, ma no mi paret chi custu modellu s'addatet a sa Sardigna, in ue sa limba faeddada in Logudoro, Pianalza, Costera, Baronia, Ogiastra, Marmidda, Sarcidanu, Campidanos, etc. est semper sardu. Ca, si atzetamus su paragone norvegesu, diamus devere cunsiderare s'italianu faeddadu in Sardigna comente una variedade de sardu! + +Gasi etotu, pro onestade, devimus narrere chi est beru chi sos Ladinos faeddant e iscrient in Fassanu, Badiotu, Gardenesu, Fodom, Ampetzanu, ma ant elaboradu una mediatzione iscrita, su "ladin dolomitan" chi sunt esperimentende. Ma cale est sa limba chi no est gosi? Sas limbas reales, orales, sunt diferentziadas in deghinas de variedades locales, ma b'at una mamentu in s'istoria de cada populu chi o iscritores famados o cumissiones de espertos proponent solutziones iscritas unitarias. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 21/06/2011 + +## Pro guvernare su Marghine in sardu + +### Finas Bolotana est in su progetu + +Sa Comuna de **Bolotana **at adderidu a su progetu linguisticu **Pro guvernare su Marghine in sardu**, propostu pro sas biddas chi s'agatant in custu ambitu territoriale. Ant aprovadu finas sa dimanda de unu finantziamentu de 35migia de euros pro mandare a dae in antis sa cosa. +Su progetu, chi tenet a ghia sa Comuna de **Sindia**, l'ant fatu propiu finas ateras comunas de sa zona chi l'ant a devere realizare in forma assotziada. B'at in previsione s'abertura de un'isportellu linguisticu e atividades culturales. S'idea est a assegurare un'**impreu efetivu de sa limba sarda in cada comuna**, moende dea su raportu cun su publicu in sos ufitzios comunales e dae sas deliberas de su cussigiu e de sa giunta chi ant a devere tennere s'iscritura bilingue. Finas sos modulos, sa toponomastica e sos singiales de sas carreras ant a essere **in sardu e in italianu.** +Ma b'at finas interventos chi pertocant in manera ispetzifica su setore culturale e didaticu. In particulare, sunt punnende a **cointeressare sas iscolas** in progetos chi tengiant comente finalidade sa connoschentzia, s'usu e sa difusione de sa limba sarda. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 21/06/2011 + +## Pro nois est naturale a essere ispirados dae sa cultura nostra + +### Intervista de Giovanna Cottu a Momak, de su grupu musicale sardu _Menhir_ + +_Tenimus sa curiosidade de connoschere de prus su +grupu nugoresu "Menhir". Pro casualidade los amus +intesos cantende annos a como in s'anfiteatru de Nugoro +e nos est agradadu meda ca sas paraulas de custa +musica "hip hop" fiant in sardu. Amus sa bonaura de +nde faeddare cun unu de issos: Momak._ + +■■ Comente est naschidu su grupu de sos "Menhir"? +Su grupu de sos Menhir est formadu dae mene e +dae Kappa. Ambos duos semus creschidos cun custa +musica, Kappa at cumintzadu in su 1985 e deo in +su 1989 a frecuentare su salone parrochiale de Santu +Giosepe in ue si faghiant garas de "break-dance". +Amus cumintzadu gasi e, creschende, amus pessadu +de nos unire pro formare su grupu de sos "Menhir". +■■ Cando est naschidu? +Sos "Menhir", nugoresos, ambos duos "b-boys" +(pitzinnos chi ballant sa "break dance"), nos semus +formados in su 1997. Dae tando amus publicadu cun +s'eticheta "S'ard Music". Ma dae como a dae in antis +amus a tennere una eticheta nostra pro nos publicare +sos discos. +■■ Ite musica faghides? +Su genere de musica chi faghimus est "hip hop". +Su "hip hop" est unu movimentu chi includet sa "break +dance", sos "writers", sos dj chi faghent "scratch" e +sos M.C. o "Masters of Ceremony" est a narrere sos +"rappers". +■■ Pro ite custu numene? +Su Menhir est unu simbulu importante, una pedra firma, +antiga. Sa pedra sola chi nudda e nemos bi nche +l'at fata a nche la ghetare. Una pedra chi s'agatat in +Sardigna e finas in ateras partes de su mundu comente +sa musica "hip hop". Si narat "tostu che pedra" ca in +sa matessi manera s'intendet su grupu de sos Menhir. +■■ Su "hip hop" bostru influentziadu dae ateros +generes musicales est? +Pro nois est naturale a essere influentziados dae sa +cultura nostra. Nois nos intendimus ispirados dae sa +musica de sos tenores, nos agradant meda sas tecnicas +issoro, sa manera issoro de cantare. Podimus narrere +chi nos diat agradare a riproduire sas boghes, duncas +su "bassu" e sa "contra" e totu sa musicalidade chi +trasmitent. +■■ Pro ite in limba sarda? +Ca est sa limba nostra chi impreamus pro espressare +su chi intendimus de narrere in sas cantzones. +■■ Cales sunt sos temas chi tratades? +Nois tratamus tematicas chi pertocant sa vida de cada +die, sas problematicas sotziales, duncas su traballu o, +si cherimus, sa mancantzia de traballu pro sos giovanos +. Si moet dae sa musica e, cunforma a s'ispiratzione, +s'arribbat a sas paraulas, si creat gasi su tema e +naschet sa cantzone. +■■ Cales influentzias internatzionales bos ant giutu a +isseberare custu genere musicale? +Prus de totu sa musica "Funk" e su "Jazz". Finas su +"Raggae" e sa "Black Music". Musitzistas mannos comente +a Miles Davis, Grandmaster Flash, Bob Marley. +■■ Cale est su publicu chi bos ascurtat? +Su publicu est a beru de cada edade, e, mancari non +siant apassionados de su "hip hop", nos ascurtant ca +cantamus in sardu. Custu genere de musica at creschidu +meda, s'est evolvidu, est in unu livellu artu meda in +totu su mundu, e Nugoro l'at retzepidu bene. +■■ Progetos importantes pro su tempus venidore? +Emo. Paris cun ateros artistas Mega, Gamo, dj Kork, +tenimus unu progetu musicale importante meda. +Si narat "0784", pro faghere acurtziare de prus sos +pitzinnos de Nugoro chi sunt giai in mesu de custu +genere de musica e chi tenent talentu. +Sos giovanos chi s' acurtziant a su rap e cherent faghere +sas cosas in manera seria, in custu progetu podent +agatare una genna aberta. Devimus narrere chi sos +"rappers" tenent sa possibilidade de s'espressare cun +s' "hip hop" sena aere fatu su cunservatoriu, e duncas +est una musica aberta a totus. + +_Mi paret chi no amus bisongiu, pro como, de andare a +New York pro ascurtare in sas carreras de su Bronx su +"hip hop" o assistere a un'ispetaculu de "break dance" +cun sos "b-boys". Nos bastat a andare a unu cuntzertu +de sos "Menhir", inoghe in Nugoro._ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/06/2011 + +## S'Universidade impreet su sardu pro afortire sa limba + +### Formatzione in sardu fata dae sas Universidades: documentu de su _Coordinamentu pro sa limba sarda_ + +Su _Coordinamentu pro sa limba sarda_, costituidu in Tatari su 15 de lampadas coladu, aunit operadores de politica linguistica, assotzios culturales, istudiosos de limba sarda, maistros e professores, esponentes de fortzas politicas, sotziales e sindicales. Unu delegatzione de su Coordinamentu (formada dae Juvanna Tuffu responsabile de s'Ufitziu de sa limba sarda de sa Provintzia de Terranoa-Tempiu, dae Clara Farina, professora, dae Micheli Pinna, presidente de s'Istitutu "Bellieni" e dae Mario Sanna, in rapresentantzia de s'Ufitziu de sa limba sarda de sa Provintzia de Nugoro) at addoviadu in Tatari lunis 20 de lampadas Su Retore de s'Universidade de Tatari Attilio Mastino e e su rapresentante de s'Assessore Milia. In custa ocasione, sa delegatzione de su Coordinamentu at cunsinnadu su documentu chi sighit inoghe, paris cun sas primas firmas: + +dell'Onorevole Sergio Milia + +Assessore regionale alla Pubblica Istruzione, Beni Culturali, Informazione, Spettacolo e Sport + +Del Magnifico Rettore dell'Universita di Sassari Prof. Attilio Mastino + +Del Magnifico Rettore dell'Universita di Cagliari Prof. Giovanni Melis + +Presidente della Commissione Cultura del Consiglio regionale on. Attilio Dedoni + +Ai membri delle Commissioni Lingua sarda e Scuola dell'Osservatorio della lingua e cultura sarda + +Ai rappresentanti delle Universita di Sassari e Cagliari nell'Osservatorio della lingua e cultura sarda + +agli organi di stampa + +_ _ + +_Il Coordinamento per la lingua sarda_ che raccoglie operatori della politica linguistica, associazioni culturali, studiosi di lingua sarda, esponenti di forze politiche, sociali e sindacali, esprime la propria preoccupazione per l'insufficiente visibilita, presenza e uso della lingua sarda nella societa, nel territorio e, in particolare, nel mondo dell'istruzione nonostante lo preveda la normativa vigente. + +La particolare attenzione mostrata finora dall'Assessorato alla Cultura della Regione Sardegna verso l'uso veicolare e curricolare del sardo nella scuola, la necessaria formazione degli insegnanti e l'offerta formativa comune per l'intero territorio regionale, si e rivelata efficace nella sua applicazione nel triennio precedente e fa ben sperare per il futuro. Gli sforzi fatti dall'Assessorato vanno esattamente in questa direzione e lo dimostra il fatto che, nel quadro della L.R. 26/99, della L.R. 3/08 e del Piano Triennale 2008-2010, ha affidato alle Facolta di Lettere e Filosofia dell'Universita degli Studi di Sassari e di Cagliari l'elaborazione e la realizzazione di un progetto di formazione degli insegnanti con l'utilizzo veicolare della lingua sarda. + +Il Coordinamento ha accolto finora con soddisfazione il progetto presentato dall'Universita di Cagliari l'8 aprile scorso che, applicando scientificamente quanto richiesto dalla Regione Sardegna, prevede nei corsi di formazione l'insegnamento del sardo e l'uso della stessa lingua in almeno il 50% delle ore di insegnamento delle discipline, come previsto dal piano triennale 2008-2010. + +Nel contempo il Coordinamento esprime profonda preoccupazione per il fatto che l'Universita di Sassari non abbia ancora attivato un suo progetto, cosi come ha fatto l'Universita di Cagliari. + +Pertanto il Coordinamento auspica che anche l'Universita di Sassari contribuisca a dare continuita e efficacia alle azioni di politica linguistica intraprese dalla Regione nel rispetto dei criteri e degli indirizzi del Piano, attuato con successo in tutta la realta regionale. + +Il Coordinamento auspica dunque che l'Universita di Sassari provveda al piu presto all'attivazione + +e alla realizzazione di corsi dei formazione per insegnanti con l'utilizzo veicolare della lingua sarda nell'insegnamento delle discipline e nell'attivita didattica, ricorrendo alle risorse umane e scientifiche necessarie. + +Sassari, 20 giugno 2011 _Il Coordinamento per la lingua sarda_ + +_ _ + +Assessore regionale de s'Istrutzione Publica, Benes Culturales, Informatzione,Ispetaculu e Isport + +A su Retore Magnificu de s'Universidade de Tatari Prof. Attilio Mastino + +A su Retore Magnificu de s'Universidade de Casteddu Prof. Giovanni Melis + +Presidente de sa Cumissione Cultura de su Cussigiu regionale on. Attilio Dedoni + +A sos membros de sas Cumissiones Limba sarda e Iscola de s'Osservatoriu de sa limba e cultura sarda + +A sos rapresentantes de sas Universaidades de Tatari e Casteddu in s'Osservatoriu de sa limba e cultura sarda + +a sos organos de informatzione + +Su_ Coordinamentu pro sa limba sarda_ chi aunit operadores de politica linguistica, assotzios culturales, istudiosos de limba sarda, esponentes de fortzas politicas, sotziales e sindicales, est pessamentadu ca no est bastante sa visibilidade, sa presentzia e s'impreu de sa limba sarda in sa sotziedade e in su territoriu e, in particulare, in su mundu de s'iscola, sende chi sa normativa vigente lu previdat. + +S'interessu particulare mustradu finas a como dae s'Assessoradu de sa Cultura de sa Regione Sardigna pro s'impreu veiculare e curricolare de su sardu in iscola, su bisongiu de formatzione de sos insinnantes e s'oferta formativa comuna pro totu su territoriu regionale, at mustradu totu su profetu suo cando est istada aplicada in su trienniu passadu e ponet isperu pro su tempus venidore. Sos isfortzos fatos dae s'Assessoradu sunt sighende propiu custu caminu, comente est dimustradu dae su fatu chi, cunforma a sa L.R. 26/99, a sa L.R. 3/08 e a su Pianu Triennale 2008-2010, at cunfidadu a sas Facultades de Literas e Filosofia de s'Universidade de sos Istudios de Tatari e de Casteddu s'elaboratzione e posta in opera de unu progetu de formatzione de sos insinnantes cun s'impreu veiculare de sa limba sarda. + +Su Coordinamentu at finas a como retzidu cun cuntentu mannu su progetu presentadu dae s'Universidade de Casteddu s'8 de abrile passadu chi, aplichende in manera sientifica cantu sa Regione Sardigna at pedidu, previdet, in sos cursos de formatzione, s'insinnamentu de su sardu e s'impreu de sa matessi limba in a su mancu su 50% de sas oras de insinnamentu de sas materias, comente ponet su pianu triennale 2008-2010. + +In su matessi tempus, su Coordinamentu est pessamentadu meda pro su fatu chi s'Universidade de Tatari no apat galu ativadu unu progetu suo, gasi comente at fatu s'Universidade de Casteddu. + +Pro totu custu, su Coordinamentu tenet s'isperu chi finas s'Universidade de Tatari agiuet a dare continuidade e profetu a sas atziones de politica linguistica aviadas dae sa Regione, rispetende sos criterios e sos indiritzos de su Pianu, atuadu cun esitu bonu in totu sa realidade regionale. + +Su Coordinamentu duncas tenet su disigiu chi s'Universidade de Tatari providat in antis chi si podet a ativare e ponnere in opera cursos de formatzione pro insinnantes cun s'impreu veiculare de sa limba sarda in s'insinnamentu de sas materias e in s'atividade didatica, impreende sas risorsas umanas e sientificas chi pretzisant. + +Tatari, 20 de lampadas de su 2011 _Su Coordinamentu pro sa limba sarda_ + +__ + +_a_l Coordinamento hanno aderito finora: + +Giovanna Tuffu, responsabile Ufitziu limba sarda Provincia di Olbia-Tempio e dei comuni di Badesi, Berchidda, Budoni, Monti, Padru,Tempio + +Mariantonietta Piga, responsabile Ufitziu limba sarda Provincia di Nuoro + +Clara Farina, insegnante e attrice, SASSARI + +Diego Corraine, studioso di lingua sarda + +Michele Pinna, presidente Istituto Bellieni-Sassari + +Salvatore Sfodello, operatore culturale -Sassari + +Rina Putzolu, presidente associazione _pro no ismentigare_ + +Mariantonia Fara-Aassociazione _pro no ismentigare-Sassari_ + +Antonio Buluggiu -Comitato redazione del periodico "Camineras + +_A_ssociazione CLIC ( Circolo delle Lingue, delle Informazioni, delle Culture )- SASSARI + +Maria Mannia, presidente Edizioni Papiros, Nuoro + +Daniela Masia, responsabile ufficio lingua sarda dei comuni di Terralba, Budduso, Ala dei sardi, Golfo Aranci, San Teodoro, Santa Teresa di Gallura, Sant'Antonio di Gallura + +Alba Canu, Vicepresidente del Consiglio Provinciale di Sassari + +Bruno Farina, assessore alla cultura della Provincia di Sassari + +Bertulu Porcheddu, diretore de sa revista culturale in limba sarda "Logosardigna + +Maria Carmela Solinas giornalista-Sassari + +Maria Vittoria Migaleddu, docente-Roma + +Loredana Rosencrantz; docente-Sassari + +Josephine Sassu, artista-Banari + +Redazione Mensile Eja Nuoro + +Gabriella Roggero, insegnante scuola elementare-Sassari + +Virginia Orunesu, insegnante-Sassari + +Giuseppina Mura, psichiatra-Sassari + +Cristina Pitotu; impiegata-Sassari + +Maria Antonietta Mura; impiegata + +Raffaele Oggiano; revisore dei conti-Sassari + +Luisa Pira; preside-Dorgali + +Gianfranco PINTORE, iscritore, Orosei + +Giagu Ledda, Dotore in Meighina e Chirurgia,Bartzellona + +Roberto Bolognesi, Linguista, Amsterdam + +Gianluigi Stochino, Insegnante, Cagliari + +Sarvadore Serra, tradutore in sardu, Nugoro + +Gianfranco Pinna, professore, tradutore in sardu + +Tonino Bassu, professore, Nugoro + +Carlo Zoli, ingegnere di informatica linguistica, Firenze + +Diegu Asproni, pintore, Bitzi + +Tonna Sanna, maistra, Bitzi + +Vincenzo Migaleddu, radiologo, presidente SMIRG, Sassari + +Mario Carboni, coordinadore Comitadu de sa Limba Sarda + +Paola Alcioni, poeta e scrittrice, Casteddu + +Frantziscu CHERATZU, editziones Condaghes, Casteddu + +Nicola Cantalupo, responsabile Ufitziu Limba Sarda Provincia dell'Ogliastra + +Gianfranca Selis, operatore sportello linguistico Provincia Nuoro + +Angelo Canu, operatore sportello linguistico nei comuni di Lode, Torpe, Siniscola, Posada + +Valentina Schirru, operatore sportello linguistico nei comuni di Dorgali, Orgosolo, Oliena + +Mario Antioco Sanna, operatore sportello linguistico nei comuni di Sindia, Macomer + +Sara Nieddu, operatore sportello linguistico nei comuni di Olzai, Oniferi, Orani, Orotelli, Sarule + +Antonella Licheri, operatore sportello linguistico nei comuni di Birori, Borore, Bortigali, Dualchi, Noragugume + +Gianfranca Piras, operatrice sportello linguistico + +Antonio Ignazio Garau, opratore sportello linguistico, interprete-traduttore + +Franca Piras, operatore sportello linguistico presso la ASL e il comune di Nuoro + +Agostino Sanna, operatore sportello linguistico nei comuni di Ortueri, Atzara, Meana sardo + +Silvia Pusole; antropologa Dorgali + +Marco Mura; impiegato Bortigali + +Giuseppe Mura; segretario comunale Bortigali + +Anna Rita Chiocca; storico dell'arte Porto Torres + +Salvatore Pintore; poeta Osilo + +Gabriele Farina, medico + +Salvatore Corda; geometra Banari + +Gianluca Oggiano; tributarista-Sassari - + +Lorenzo Sassu -pensionato-Banari + +Antonello Mucelli, rappresentante + +Veronica Sotgiu, laureata in lingue + +Alessio Mucelli, informatico + +Alberto Sogiu , psicologo, + +Domenico Muroni, laurea in Scienze Politiche + +Italo Masala, impiegato amministrativo , + +Renato Mucelli, militare esercito italiano + +Gesuina Tuffu, insegnante scuola primaria + +Giampaolo Galleri , avvocato + +Sergio Marrosu , medico, + +Ludovica Masia, studente urbanistica Sassari + +Elena Bitti, studente urbanistica + +Cincia Castagna studente urbanistica + +Fabiana Frisanco, studente urbanistica + +Francesco Farina studente universitario + +Emanuele Calaresu, studente urbanistica + +Laura Lay, impiegata ERSU + +Putzolu Manuela , ragioniera, + +Marta Meloni studente economia, + +Vito Farina guardia forestale + +Francesca Lucia Contini, studente economia, + +M.Antonietta Pala, bancaria, + +Gianni Contini dirigente, + +Angela Tuffu, insegnante scuola secondaria di 2° grado, Siniscola + +Chiara Ortu , poliziotta, + +Salvatore Meloni, ispettore igiene, + +Matteo Meloni, studente liceo + +Emanuele Flore, studente liceo. + +Miriam Farina, impiegata + +Daniela Foddai, Docente Scuola Superiore + +Lisetta Manchinu, Commerciante + +Marcello Mulas, Commerciante + +Grazia Melis, Consulente del Lavoro + +Salvatore Canu, Collaboratore Scolastico + +Rosa Farina, pensionata + +Alessandra Ghibellini, Docente Scuola Primaria + +Monica Zedde, Docente Scuola Primaria + +Paolo Cuccu, Studente universitario + +Maria Luisa Pinna, Studentessa universitaria + +Renato Sirigu, Dipendente regionale + +Francesco Mannu, Laureato disoccupato + +Patrizia Cuneo, Dipendente regionale + +Giampiero Cocco, Pensionato + +Anna Clara Garau, Pensionata + +Laura Piredda, Impiegata precaria + +Sebastiana Ibba, Docente Scuola Infanzia + +Gianni Piga, Impiegato + +Francesca Piga, Studentessa universitaria + +Meloni Mondina, casalinga, Muros +Meloni Edoardo, operaio forestale, Orgosolo +Mereu Giovanna, insegnante, Orgosolo +Mereu Antonella, impiegata, Nuoro +Mereu Carolina, impiegata, Milano +Mattu Mariangela, pensionata, Orgosolo. + +Luana Farina, poetessa, Sassari + +Amelia Farina insegnante +Cosimo Bitta, insegnante +Carmela Delrio pensionata +Riccardo Farina pensionato +Pierangela Raffatellu casalinga +Giovanna Sanna casalinga +Federica Farina, commessa +Luciano Repetto, arrotino +Eufrasia Colombo, casalinga +Pietro Serra, bancario +Patrizia Pedrotti, insegnante +Angela Mugoni medico +Paola Salaris medico + +Associazione culturale "Emile"- Ittiri (Sassari) + +Associazione Noidonne 2005 - SASSARI + +Elena Pes, ex-insegnante, iscriet in limba sarda, Silanos + +Marco Sanna giornalista Sassari + +Silvia Dettori laureata in lingue Sassari + +Virginia Orunesu-docente Sassari + +Raffaele Demontis- commerciante Sassari + +Francesco Rebichesu -impiegato -Sassari + +Giorgio Fiori-commerciante-Sassari + +Fabrizio Farina operatore sanitario-Sassari + +Gavino Ventura tecnico di laboratoro-Sassari + +Eliana Caria impiegata-Sassari + +Antonello Rebichesu-impiegato + +Bruno Marras-commerciante-Sassari + +Nicolina Cossu -docente-Sassari + +Pinuccia Santoni docente-Sassari + +Maria Rosa Cherchi-artigiana-Sassari + +Maria giovanna Contini--commerciante-Sassari + +Giovanniantonio Comida-Medico-Sassari + +Antonello Lubinu -docente-Sassari + +Franca Demontis-impiegata-Sassari + +Domenica Mura docente-Sassari + +Letizia Sfodello-insegnante-Sassari + +Rossella Marras -Commerciante-Sassari + +Giovanna Tanda-Avvocata-Sassari + +Alessandro Marras-commerciante-Sassari + +Davide Meloni. Docente-Sassari + +Alessandro Rebichesu-impiegato-Sassari + +Maria Solinas -docente-Sassari + +Federico Demontis-regista-Sassari + +Salvatore Marteddu-docente-Sassari + +Anna Maria Tanda-docente-Sassari + +Antonio Comida-agricoltore-Sassari + +Austinu Sanna, Operadore culturale, Silanos (NU) + +Fiorenza Serra docente -Sassari + +Tiziana De Giovanni, Impiegata Sassari + +Loredana Oggiano-consulente del lavoro-Sassari + +Emanuela De Giovanni, insegnante, Sassari + +Domenica Rotella pensionata Sassari + +Lisa Desole commessa Sassari-Sassari + +Caterina Gracchi casalinga Sassari + +Arnaldo Melissa ex sindacalista Porto Torres + +Letizia Lasia insegnante Sassari + +Barbara Sanna insegnante Sassari + +Silvia Casiddu bancaria Sassari + +Roberta Cartentras disoccupata Porto Torres + +Rita Zinchiri imprenditrice Sassari + +Maria Pia Sannino casalinga Porto Torres + +Gianluigi Solinas agente commercio Sassari + +Sonia Porqueddu disoccupata Porto Torres + +Francesca Sannino disoccupata Porto Torres + +Sonia Ledda segretaria d'azienda Porto Torres + +Antonello Fadda operatore tv Sassari + +Cristina Schintu disoccupata Sassari + +Ombretta Pastore disoccupata Sassari + +Daniela Pisu disoccupata Sassari + +Vincenzo Antonio Fiori imprenditore Sassari + +Giuseppe Solinas studente Porto Torres + +Piermario Addis impiegato Sassari + +Marcello Solinas agente commercio Sassari + +Anna Cristina SERRA, poetessa, Casteddu + +Mario SANNA, ex diretore didaticu, Nugoro + +Gianfranca Piras, Operadora culturale + +Antonello Carta - Fondazione Maria Carta. + +Ines Marras, insegnante scuola primaria, 3° Circolo di Olbia +Mariantonia Fara, Associazione _pro no ismentigare_ - SASSARI + +Valeria Sanna, operatrice culturale + +Vincenza Carboni, socio fondatore associazione "Pro no ismentigare" + +Banne Sio, tradutore in limba sarda, Casteddu + +Emanuela Farris, Insegnante,Bartzellona + +Maria Grazia Pichereddu, Insegnante di Inglese, Liceo Scientifico - Porto Torres + +Giovanni Piga, poeta, scrittore + +Giacomo Meloni-Segretario Generale CSS + +Giorgio Rusta, operatore sportello linguistico nei comuni di Bitti, Lula, Onani, Osidda + +Giulia Ventura,geologa + +Giovanna Bosu,ex operadore de isportellu,Oroteddi + +Paolo Mugoni, redatore de sa rivista Camineras - Tatari. + +Domitilla Mannu sotzia fundadora de s'assotziu " Pro no ismentigare" Tatari + +Maria Giovanna Sanna, insegnante + +Enrico Cadeddu, ex operadore de isportellu + +Sebastiana Casiddu, insegnante scula primaria - OZIERI + +Anna Rita Dui - Insegnante scuola primaria - OLBIA + +Franca Cherveddu - Insegnante + +Francesco Secci, ex operadore de isportellu + +Mariangela Tuffu, professora iscola media + +Alias Antonello + +funzionario P.A. + +Alghero + +Beccu Lia + +insegnante + +Tissi + +Budroni Roberto + +ragioniere + +Tissi + +Bussu Anna + +assistente amministrativo P.A. + +Olzai + +Cannoni Teresa + +funzionario P.A. + +Ittiri + +Canu Elisabetta + +casalinga + +Usini + +Canu Gavino + +autista + +Tissi + +Canu Oscar + +ragioniere + +Tissi + +Canu Rita + +studentessa + +Usini + +Casagrande Maria A. + +funzionario P.A. + +Nuoro + +Chessa Gianni + +pensionato + +Tissi + +Chessa Giovanni L. + +assistente amministrativo P.A. + +Sassari + +Cidda Maria D. + +funzionario P.A. + +Cagliari + +Cossu Salvatorica + +assistente amministrativo P.A. + +Sassari + +Deligia Mauro + +Operaio + +Tissi + +Demartis Pierpaolo + +centralinista P.A. + +Sassari + +Deriu Francesco + +impiegato + +Tissi + +Fenu Sebastiana + +funzionario P.A. + +Tissi + +Fiori Maurizio + +assistente amministrativo P.A. + +Cagliari + +Latte Giovanni + +insegnante + +Sassari + +Lauro Candida + +Dirigente P.A. + +USINI + +Longheu Daniela + +veterinaria + +Sassari + +Mameli Gianluca + +impiegato + +Valledoria + +Manca Gianmichele + +edicolante + +Tissi + +Manunta Giommaria + +attore + +Tissi + +Marcello Maria M. + +assistente amministrativo P.A. + +Sassari + +Marrosu Marco + +Autista P.A. + +Alghero + +Marrosu Maria + +funzionario P.A. + +Ozieri + +Meloni Paola + +assistente amministrativo P.A. + +Sassari + +Mura Claudio + +operaio + +Tissi + +Murtas Francesca + +infermiera + +Cagliari + +Muzzigoni Maria + +assistente amministrativo P.A. + +Aggius + +Pepe Maria Antonietta + +funzionario P.A. + +Teampio + +Pinna Antonio + +impiegato + +Tissi + +Piras Daniela + +impiegata + +Tissi + +Piras Giorgio + +funzionario P.A. + +Quartu + +Piras Marcella + +assistente amministrativo P.A. + +Tempio + +Piras Pietrina + +assistente amministrativo P.A. + +Sassari + +Piredda Franco + +impresario + +Tissi + +Pirri Mauro + +artigiano + +Tissi + +Pitta Elena + +assistente amministrativo P.A. + +Nuoro + +Salaris Antonio + +assistente amministrativo P.A. + +Uri + +Sanna Damiano + +barista + +Tissi + +Sanna Lubinu G.M. + +assistente amministrativo P.A. + +Ossi + +Sechi Loredana + +collaboratrice domestica + +Usini + +Sechi Luigi + +termoidraulico + +Usini + +Sechi Marco + +panettiere + +Tissi + +Serra Bartolomeo + +artigiano + +Tissi + +Serra Francesco + +cameriere + +Tissi + +Sicle Cristina + +assistente amministrativo P.A. + +Sassari + +Solinas Antonella + +impiegata + +Tissi + +Solinas Claudia + +artigiana + +Tissi + +Testoni Rosanna + +assistente amministrativo P.A. + +Alghero + +Chessa Stefano + +insegnante + +Tissi + +#_Diegu Corràine_ + + +### 23/06/2011 + +## Cursu de limba sarda in Maracalagonis + +### Sas letziones durant finas a su mese de nadale + +In sos locales de sa domo comunale de **Maracalagonis** est ativu s' Ufitziu de sa limba sarda, chi abbarrat abertu a su publicu su martis dae sas noe a sa una. Sa Comuna de Maracalagonis, cun s'agiudu de s'ULS, at ammaniadu unu **cursu de alfabetizatzione de limba sarda** abertu a totu sa populatzione. Su cursu, chi est cumintzadu in custas dies, at a durare finas a su mese de nadale de ocannu. S'ufitziu est diretu dae **Pedru Perra**, dae annos impinnadu in sa defensa e in s'istudiu de sa limba sarda. Narat sa sindiga ** Antonedda Corona** chi "_sa limba sarda est una richesa culturale chi sos maresos non si podent permitere de perdere, mescamente in un'epoca che a custa, in ue s'unione de traditziones e cultura diat podere essere unu motore bonu a beru pro s'economia de sa bidda_". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/06/2011 + +## Laboratoriu de istade in Onanie + +### Est riservadu a sos pitzinnos chi cherent connoschere megius su sardu + +"_S'Ufitziu de sa limba sarda bos cramat a bos iscriere a su laboratariu de sardu_". +Est custu un'invitu a adderire a "**jocalimba**", su **laboratoriu **gratuitu de s'istade in sardu chi devent faghere in Onanie. +Est **riservadu a sos pitzinnos** "_in etade de iscola elementare e media_", chi in custa manera tenent sa possibilidade , cun sa pratica ludica, de aprofundire sa connoschentzia de s'idioma nostru. +Sas iscritziones iscadint su trinta de lampadas. Su laboratoriu lu faghent in sa biblioteca comunale dae su chimbe de triulas. Su modulu si podet agatare in su situ internet o in s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa bidda . + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Storia dei curdi + +_Editore:_ Jouvence +_Data de Publicatzione:_ 2003 +_ISBN:_ 887801396X +_Pazinas:_ 404 +_Preju:_ 28 euros + +Custu libru contat s'istoria de su populu curdu, dae s'antighidade finas a sa de tres gherras de su Gulfu de su 2003. Su Kurdistan est unu territoriu partzidu zai a pustis de sa prima gherra mundiale intre sos istados de sa Turchia, Siria, Iran, Iraq . Est propiu custa divisione, fata pro favorire sa naschida de una rezione rica meda de risorsas petroliferas, sa causa printzipale de su drama mannu de sos Curdos, unu problema pro s'istabilidade de s'Oriente mediu e probianu. Sa chistione pertocat tres puntos: su deretu a s'esistentzia, cussu a s'autoderminatzione de su populu e sa presentzia de s'aba e de su petroliu in su Kurdistan. + +Sa timoria de perder su monopoliu subra de s'isfrutamentu de sas risorsas petroliferas, minerarias e agriculas de su Kurdistan, at causadu in sa Turchia, in s'Iran e s'Iraq repressiones violentas contra a sos movimentos indipendentistas chi ant pilisadu sa causa curda. Sos Curdos sunt unu populu chi tenet un'unidade etnica, culturale e sotziale afortida in sos seculos e chi, cun gherras, rebellias, gherrat pro s'unificatzione politica pro poder esser una natzione a beru libera. Difatis non si potet sighire a cunsiderare prus de 30 milliones de Curdos una minoria, cando dae su puntu de bista numericu sunt su de bator populos de s'Oriente mediu e probianu. + +_La Storia dei Curdi_ dat unu cuntribudu balidu meda pro s'istudiu de sa chistione curda, si cumponet de undighi capitulos e sa bibliografia est partzida in noe setziones in ue s'agatat sa tipolozia de sos documentos elencados e s'area de cumpetentzia. + +Mirella Galletti est professora a cuntratu de Deretu de sas comunidades islamicas in s'Universidade Ca' Foscari de Venezia, Bologna e Napule. At fatu seminarios in sas Universidades de Erbil e de Sulaimaniya in su Kurdistan irachenu. S'interessat de istoria moderna e cuntemporanea de s'Oriente mediu e probianu, mescamente de su mundu curdu. Collaborat cun sas rivistas Etudes Kurdes, Millenovecento e La Porta d'Oriente. + + + + +### 27/06/2011 + +## Un'agentzia pro Chirra + +### de Mariu Carboni + +So in favore, ca nde fatzo parte dae tempus meda, +de su movimentu chi dae annos medas pedit +sa veridade e cheret a nche bogare su colonialismu +militare dae Sardigna, macari sia criticu a +propositu de una manera de operare chi cunsidero +betza e superada, e, a bias, finas isballada, ca +est contaminada dae un'ideologismu chi oramai +nch'est in foras de sa realidade . +Si tratat de unu problema, in s'essentzia sua, +politicu, ca su resurtadu positivu de sa protesta e +de sa pretesa de veridade est difitzile chi tengiat +una resessida istrategica si, in su matessi tempus, +non b'at una proposta credibile de prospetiva chi, +moende dae unu venidore ipoteticu de sas bases, +poligonos e servitudes, marchet unu disinnu de +autodeterminatzione pro sa Sardigna e de Soverania +natzionale. +S'indagine chi b'est como nch'at giai pesadu su +velu de su segretu de Pulcinella chi cugugiaiat sas +atividades in Chirra e in Santu Larentu. +A sa Sardigna, perela de ismeraldu de su Mediterraneu, +nche l'ant torrada, in una parte manna a beru +de su territoriu suo e in su mare, a discarriga, +isbentrada che a unu terrinu lunare, avvenenada +e cun sos abitantes suos prus a curtzu, includidos +sos traballadores interessados, tziviles e militares, +vitimas de maladias e avvenenamentos pro +tropu tempus negados, a betia de s'evidentzia +semper prus manna e de sas denuntzias semper +prus puntuales. +Su problema prus mannu est propiu su de sa +fogia de figu de su segretu militare, posta, contra +a cada controllu democraticu e sena rispetare sas +leges subra de sa salude, de sa segurantzia e de +sa natura, subra de atividades chi nudda tenent +de militare in sensu astrintu ma chi interessant, +in cambiu, s'industria, tutelende petzi interessos +tziviles e economicos ligados finas a su sistema +militare- industriale europeu, ma non solu. +S'inchiesta de Fiordalisi (chi est un'etzetzione +chi cheret bantada a beru, ca sa regula est sa de su +silentziu epocale de sa magistradura, chi imbetzes +diat devere tennere s'obligu de s'atzione penale) +paris cun sas inchiestas privadas de organismos +non guvernativos o istatales, at a andare a dae in +antis cun dificultades evidentes, cunsiderada sa +resistentzia e s'omertade sustantziale de sos aparatos +politicu-militares-industriales interessados. +Tocat a ponnere in craru chi, in prus de sas +indagines chi cherent fatas a fundu e cun lestresa, +diat bastare chi sos gestores politicu-militares +de su poligonu faedderent, disvelende sas informatziones +chi de seguru tenent, pro faghere connoschere +sa veridade. +Comente individuare sos fatores eventuales de +arriscu de sa Sindrome de Chirra? +Diat bennere totu megius si, in cambiu de +chircare, pro sa dificultade e sa cumplessidade +de s'incarrigu, sos agos in su pagiargiu classicos, +cunsideradas sas atividades perigulosas medas +chi si faghent dae mesu seculu in su poligonu, +si fagheret publicu su chi sos militares e sas industrias +chi gestint su poligonu connoschent bene:-- +Ite propellentes chimicos e esplosivos e in +cales cantidades ant impreadu cada annu dae su +cumintzu de sas atividades? +--In cales giassos, de pretzisu, si sunt cuntzentradas +sas combustiones de custos propellentes ? +--A cales temperaduras bi sunt istadas e bi sunt +custas combustiones? +--Cales fiant sos bentos preponderantes durante +sas combustiones? +--Cales e cantos esplosivos ant impreadu in sas +atividades de addestramentu e isperimentatzione?-- +Cantos e cales projetiles anticarru o anticoratzaduras +e, semper e cando, penetrantes, ant +impreadu in sos annos? +--In mesu de sos penetradores avantzados, +cantos e cales ant impreadu cun puntas a s'uraniu +isvaloridu o cun metallos o ligas ispetziales? +--Cantos aparatos radaristicos sunt in funtzione, +cun cales evolutziones tecnologicas, cun cales +carateres, in ue sunt situados e in ue irradiant in +manera prevalente e pro cantu tempus? +Diat bastare a tennere a disponimentu custas +rispostas, finas diretas a una cumissione (sa Regione +diat podere, pro narrere, nominare una +Cumissione ispetziale de inchiesta sua) capatza +de essere riservada subra de segretos militares +eventuales vitales e tecnologicos, pro tennere sa +diagnosi chi totus isetant a propositu de sa sindrone +de Chirra. +Larentu** +Tocat a sighire a denuntziare e a sutaliniare totu +sos aspetos negativos chi cherent craridos e eliminados, +ma m'agradat a pessare chi una die siat +totu craru, chi siat atzertadu chi sa sindrome de +Chirra dipendet dae atividades pregressas e presentes +fatas in su poligonu, chi siant individuados +sos fatores de avenenamentu e incuinanamentu. +Chi non permitant prus sas atividades e sas +praticas perigulosas o chi las pongiant in segurantzia, +in sa matessi manera chi oe est obrigatoriu +a ponnere sas marmitas cataliticas in sas +machinas pro controllare s'incuinamentu issoro. +Chi siat innetadu e disincuinadu su territoriu +e su mare interessadu, cun investimentos istatales/ +europeos e cun fundos de risartzimentu contributu +de sas industrias privadas chi ant +determinadu s'avvenenamentu suo e cherent sighire +a utilizare su poligonu, rinaturalizende su +territoriu, e chi siat eliminadu cada depositu de +incuinantes, torrende su Sartu de Chirra a sos carateres +antzestrales suos. +Su territoriu in sa soverania de sos sardos +A custu puntu su territoriu diat devere torrare +in sa soverania de sos sardos, su domaniu +militare torrare a su domaniu regionale, finas in +aplicatzione de s'Art.14 de s'Istatutu sardu vigente +chi narat dae 60 annos sena chi l'aplichent "..La +Regione..succede nei beni e diritti patrimoniali +dello Stato di natura immobiliare e in quelli demaniali, +escluso il demanio marittimo... " +Tando diat tocare a costituire un'Agentzia, finas +internatzionale, tzivile in majoria e eventualmente +finas militare ma in minoria, cun sa presentzia +determinante de sa Regione sarda e de sas Comunidades +prus interessadas, pro chi devengiat un +tzentru de istudiu, isvilupu e isperimentatzione +cun ricadutas economicas, in investimentos, infrastruturas, +formatzione sientifica e ocupatzione. +Chi s'Agentzia siat tzivile e non militare no est +in cunflitu cun sa segretesa netzessaria, militare e +industriale, chi semper e cando diat essere garantida +paris cun sa prevalentzia de su tzivile subra +de su militare e de sa politica subra de su militare, +garantzia, duncas, de controllos e legitimidade finas +autonomistica. +Custa Agentzia diat podere essere un motore +de isvilupu non pro sa zona ebbia ma pro totu sa +Sardigna, e non che a como chi b'at un'enclave coloniale +violenta, istrumentu de rapina e maladias +pro sos sardos chi mancu sa frighinia si collint de +sa richesa enorme chi dae sa base de su Sartu de +Chirra si nche bolat a totu su mundu. +S'Agentzia diat devere godire de sas oportunidades +de s'Art.12 de s'Istatutu sardu vigente con +fiscalidade de vantagiu chi siat a tretu de atirare +investimentos e atividades de sas industrias chi +utilizant s'area, chi diant essere intzentivadas a +nche faghere ruere parte de sas potentzialidades +ocupativas issoro in sos giassos interessados, +semper e cando, in Sardigna, con ocupatzione +agiuntiva e semper in creschida. +Mariu carboni +dae Eja maju 2011 + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/06/2011 + +## Sa limba inuktitut pro sos pitzinnos eschimesos de su Canada + +### Unu remediu contra a sa dispersione iscolastica + +Su ministru de sos **Afares Aborigenos** de su Canada, **John Duncan**, at a presentare in su Parlamentu una relata in ue pedit un'istrategia noa pro faghere a manera chi sos pitzinnos **inuit **siant educados** ** in sa limba issoro, e no in frantzesu e inglesu ebbia. Cunforma a su chi b'at iscritu in su documentu, s'idea est a chircare de ponnere remediu a su 75% de dispersione iscolastica chi, a dolu mannu, interessat sos pitzinnos eschimesos. Pro parte sua, **Mary Simon,** presidenta de s'organizatzione **Inuit Tapirisat Kanatami**, at naradu chi est cuntenta manna de custa novidade, e at decraradu chi "_sa proposta est un'istrategia pro su seculu 21, cun deghe racumandatziones, in ue sa de sa limba est sa prima e prus importante_". + +De fatu, est dae annos chi si faeddat de s'insinnamentu in **inuktitut **(sa limba de sos inuit de su Canada) e, in sos annos 2004-2008, su guvernu de **Nunavut **at impostadu un'istrategia de educatzione bilingue in ue si teniant in contu tres modellos. Cun su primu modellu, b'est s'immersione linguistica in sos giassos in ue sa limba de sos eschimesos est torrende a beru in palas, immersione chi si diat alternare cun sas letziones in inglesu in s'iscola media superiore. Su segundu interessat sas comunidades cun una presentzia forte de s' **inuktitut**, in ue si diat insinnare a sos iscolanos a iscriere e a leghere in sa limba issoro, ma in ue bi diat essere finas una presentzia forte de s'inglesu. Cun su de tres, sas duas limbas si diant intercambiare sena problemas. + +Sa populatzione eschimesa chi est suta de s'amministratzione de su Canada dae sos annos 60 de su seculu coladu est connoschende una vida noa pro sa cultura sua, e dae sos annos 80 tenet unu pagu de autonomia politica. Belle gasi, sas dificultades sotziales causadas dae annos de deculturatzione sunt medas, e si narant alcolismu, perdida de sas raighinas identitarias, unu tassu artu de suitzidios, dispersione iscolastica... A totu custos problemas b'at de agiunghere su chi como est su prus grae: su cambiamentu climaticu, chi est mudende in manera drastica s'ambiente naturale, e chi diat podere custringhere inuit medas a essere "rifugiados climaticos": Mary Simon narat, a custu propositu, chi b'est su perigulu chi sas terras, sas domos e sas infrastruturas de custu populu iscumpargiant in su giru de pagos annos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/06/2011 + +## 11 annos dae sa morte de Lunes Matub + +### Eroe de sa natzione berbera + +Su 25 de lampadas de su 1998 ant ochiidu a Lunes Matub, cantante berberu de sa Cabilia algerina, in su caminu chi leat da Tizi Uzu a Ath Duala. + +A su chi naraiant a s'epoca, sa neghe de sa mortr fiat su GIA islamicu. Ma b'at chie pessat chi siant istados setores segretos de su Podere in carriga finas como chi ant mortu a Matub pro l'impeigare de protestare cun totu s'atoridade de sa boghe sua in favore de sa limba berbera, s'amazigh, e de s'identidade de sa Cabilia e de sos Cabilos. Matub protestaiat fians contra a s'islamizatzione fortzada de s'istadu algerinu, repitende semper: "Deo non so obrigadu a essere mussulmanu". + +Cada annu, cada anniversariu de sa morte sua, est un'ocasione pro migias e migias de berberos pro s'aunire in s'ammentu de Matub e pro protestare in favore de sos deretos linguisticos, culturales e natzionales de sos Cabilos. Comente si bidet finas in sa fotografia chi semus publichende. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 27/06/2011 + +## ISLOVÈNIA: 20 ANNOS DE INDIPENDÈNTZIA + +### Sa prima republica a si nch'essire dae sa Federatzione jugoslava belle sena mortos e dannos, in su 1990/1991 + +In sos annos 90, sa crisi de sas democratzias populares aiat interessadu finas sa Jugoslavia de tando, federatzione de Republicas "aguales" ma, in ue, in realidade, sa Serbia fiat "prus aguale" de sas ateras, in unu sistema opressivu, politicamente e economicamente cumpromissu a pustis de sa morte de Tito, babbu de sa Federatzione e mere mannu, in su 1980. + +Mescamente a pustis de su guvernu de Slobodan Milošević dae s'89 a su 97, sas tendentzias de sas republicas a si nch'essire dae sa RFJ ant cumintzadu a si manifestare deretas. + +Sa prima chi fiat resessida a plocamare s'indipendentzia, rispermiende*si mortos e dannos, est istada s'Islovenia. In unu referendum de su 23 de nadale de su 1990, su 95% de sos votantes si fiat proclamadu in favore de s'indipendentzia. Deretu a pustis, su 25 de lampadas de su 1991, su parlamentu de Lubiana aiat aprovadu sa Carta costitutzionale, votada belle a s'unanimidade, decrarende s'indipendentzia de sa Republica de Islovenia. + +Oramai nche sunt colados 20 annos dae cussa data e s'Islovenia, cun unu territoriu prus minore de sa Sardigna (20.273 km2) e una populatzione de 2 milliones de abitantes, est amministrende sa soverania sua, cun progressos economicos, culturales e sotziales presentados comente "modellu positivu". Sinnale chi unu territoriu minore, guvernadu dae unu populu cun un'identidade natzionale forte e una limba aunida e moderna (francu sa minoria italiana in Ìstria e s'ungheesa a est) podet progredire megius a contu suo. + +Sa populatzione est costituida dae Catolicos, 83%; Mussulmanos, 2,4%; Ortodossos, 2,3%; Protestantes, 2,2%. + +S'Islovenia, oramai est intrada in s'Unione Europea su 1 de manu de su 2004, e dae su 1 de ghennargiu de su 2007 at adotadu s'euro. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 27/06/2011 + +## OBAMA PRONTU A APOJARE S'INDIPENDÈNTZIA DE PUERTO RICO! E A NOIS CHIE NOS AGIUAT? + +### de Diegu Corraine + +Su presidente Barack Obama, su 14 de lampadas coladu at fatu una visita a Puertorico, narende chi est in favore de su progressu e de s'autoderminatzione de s'isula. + +Puertorico est unu territoriu de 9.104 km2 e una populatzione de belle 4 milliones de abitantes (mannu pagu prus o mancu comente sa Corsica), no incorporadu in sos IUA ma assotziadu in cunditzione de "commonwelth", nen federadu ne indipendente: una cunditzione particulare, chi sos indipendentistas portoricanos diant cherrere chi evolvat chirru a s'indipendentzia. A dolu mannu pero su PIP tenet petzi su 2,5% de sos votos. + +In su referendum istatale de su 1998, sa cunditzione de Commonwealth at bintu cun su 50,3% contra a sa possibilidade de essere istadu federadu de IU. + +Sende chi tenent tzitadinantzia istadunidensa dae su 1917, non podent votare pro sa carriga de presidente de IUA. Macari gasi, a Obama, interessant sos 4.5 milliones de portoricanos chi istant in Istados Unidos, pro sas eletziones venidoras. E duncas est dispostu finas a afirmare: "Cando su populu de Puerto Rico at a leare una detzisione crara, su guvernu meu at a essere in favore suo". Promintit ca est seguru chi, tantu, sos indipendentistas no ant a binchere. + +Portorico est in sa cunditzione tipica de sos populos minores, tirados a unu chirru o a s'ateru dae sos interessos de istados istrangios prus mannos. Gasi etotu cun su presidente Obama, chi podet rinuntziare a Portorico comente parte de IUA bastis de binchere sas eletziones suas. Totu custu, afutende*si*nde de sos deretos de sos populos. + +Cosa chi assimigiat meda a cando Cavour fiat dispostu a tzedere sa Sardigna (comente aiat fatu pro Nizza e sa Savoja) a Napoleone III, in cambiu de s'unidade definitiva de Italia. Ma non bi fiat resessidu ca fiant contrarios sos Inglesos chi non cheriant chi sos Frantzesos s'esserent afortidos in su Mediterraneu. + +Custu nos faghet cumprendere comente a sos Savojas de su Rennu de Sardigna lis importaiat pagu o nudda de sa Sardigna e de sos interessos natzionales de sos Sardos. E gasi semus abbarrados in su Rennu de Sardigna/Italia. Finas a sa cunditzione dipendente de oe. + +E oe contamus prus pagu de Portorico e de seguru non tenimus a nemos chi potzat essere interessadu a si baratare su podere suo cun sa libertade nostra! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 28/06/2011 + +## Cjalant il Friul, Sguardi sul Friuli + +### Su libru, cuidadu dae Priscilla De Agostini e Silvana Schiavi Fachin, lu presentant custa chenabura chi benit in Palazzo Morpurgo + +_A insinnare su friulanu in iscola a ite servit? No est chi sos pitzinnos si cunfundent cun ateras limbas? Non b'at a aere prus profetu a lis faghere imparare s'inglesu? No est chi su friulanu istandard faghet morrere sas variedades? Cantu dinare gastant pro sa defensa de sa limba friulana? A insistere in sas limbas locales no est cosa de provintziales?__ +_ + +__Unos cantos topicos a propositu de sa limba friulana, essidos in custos urtimos annos in sos giornales a difusione locale e istatale, si faghent, in custu libru, argumentu de riflessione pro bindighi pessonagios de gabale ligados a su Friuli pro s'istoria issoro personale e professionale. + +Sunt Tullio De Mauro, Nereo Perini, Eleanor Callanan, Novella Cantarutti, Pierluigi Cappello, Adrian Cescje, Lucija Čok, Valter Colle, Lorenzo Fabbro, Furio Honsell, Xavier Lamuela, Domenico Lenarduzzi, Carl Pup, Sergio Salvi, Leonardo Zanier. + +Dae su cunfrontu de sas diferentes opiniones e sensibilidades, caraterizadas dae una connoschentzia profunda de sos problemas e dae una riflessione cuidadosa, naschet unu documentu chi cramat su letore a un'analisi e aprofundimentu interessantes non subra de sos singulos argumentos tratados ebbia, ma galu de prus subra de sa netzessidade de elaborare e promovere unu programa educativu de sas limbas innovativu a beru, chi punnet a isvilupare unu plurilinguismu efetivu e profetosu pro sos tzitadinos de custu giassu de lacana, laboratoriu linguisticu privilegiadu in su coro de s'Europa. + +In sa curnitza galana a beru de su giardinu de **Palazzo Morpurgo **de Udine (_in sa fotografia_)**, chenabura su primu de triulas **** a sa sete de sero, Valter Colle, **operadore culturale; **Lorenzo Fabbro**, vitze presidente de sa Cooperativa Informazione Friulana e giai presidente de s'ARLeF; **Furio Honsell**, sindigu de Udine e giai retore de s'Ateneu friulano e **Carl Pup, **giornalista e rapresentante de su Comitadu 482, s'ant a cunfrontare e ant a aprofundire sos temas de su libru paris cun sas cuidadoras **Priscilla De Agostini** e **Silvana Schiavi** **Fachin, **moderados dae su giornalista **Paolo Cantarutti **e acumpangiados dae unas cantas leturas de **Andrea Collavino e Serena Di Blasio. **Sa publicatzione l'ant realizada a contu de su Centro Interdipartimentale di Ricerca sulla cultura e la lingua del Friuli (Cirf) de s'Universidade dei Udine, gratzias a sos fundos de sa L.482/99. . + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/06/2011 + +## Sa trampa de sos cuntributos silentes + +### de Giuanne Frantziscu Pinna + +S'A.N.C.O.T. (Assotziu Natzionale Consulentes +Tributarios) at denuntziadu sa trampa de +su sistema previdentziale a dannu de sos traballadores +parasubordinados. Sos "cuntributos +silentes" sunt sos cuntributos previdentziales +chi no ant fatu cumprire unu tratamentu pensionisticu +(in pratica sos cuntributos chi non +bastant a dare deretu a una pensione, e duncas +chie los at versados los perdet). Sas categorias +interessadas a custu problema sunt precarios, +parasubordinados, professionistas liberos chi +non sunt iscritos a un'Òrdine professionale, e +feminas medas chi ant devidu lassare su traballu +a pustis de pagos annos pro si dedicare +a sos antzianos o a sos figios. Su problema no +est tantu de sos chi tenent binti annos, ca s'edade +media de sos belle 2 milliones de iscritos a +sa gestione separada de s'Inps est difatis de 41 +annos pro sos omines e de 36 pro sas feminas: +professionistas liberos e parasubordinados chi +sos cuntributos issoro sunt impreados pro pagare +sas pensiones de totu sos ateros dipendentes. +Est unu sistema chi una bia de prus mustrat +de essere fatu pro chie tenet totu sas garantzias, +contra a sos debiles dae unu puntu de vista +cuntratuale. Sos cuntributos versados dae custas +categorias sunt belle 8 milliardos s'annu a +cunfrontu de sos treghenta migia de euros erogados +pro sas pensiones de sos chi sunt resurtados +a la crompere. +Unu mediu contra a custa ingiustitzia +B'at una proposta de lege presentada in sa +Camera chi diat cherrere ponnere mediu a custa +ingiustitzia. Sa proposta, in pagas paraulas, +narat chi si sos cuntributos versados non dant +deretu a una pensione, o su tantu de sa pensione +crompida est tropu bassu, totu sos cuntributos +versados devent torrare in forma de licuidatzione +unica. Est una proposta de bonu sensu +chi pertocat migias de pessones finas in Sardigna +in ue, medas de custas s'ant a agatare sena +pensione, o cun una prestatzione pensionistica +chi no l'at a permitere una bida dinna de custu +numene. Torrare sos cuntributos totu a una bia +in s'edade chi unu andat in pensione, diat essere +un'atu de giustitzia sotziale e economicu. +Giuanne Frantziscu Pinna +dae eja maju 2011 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## MANIFESTU DE GIRONA, UNU DECÀLOGOU PRO SOS DERETOS DE SAS LIMBAS + +### A 15 annos dae sa Decraratzione Universale de sos Deretos Linguisticos de Bartzellona (1996) + +Manifest de Girona: un decaleg perque l'ONU es faci seus els drets linguistics +El PEN Catala condemnara internacionalment la politica del govern valencia contra la llengua catalana * La considera un genocidi linguistic. El 6 de juny fara quinze anys que el Comite de Traduccio i Drets Linguistics del PEN Internacional va presentar a Barcelona la Declaracio Universal de Drets Linguistics. Fa un parell de setmanes, aquest mateix comite, reunit a Girona sota la presidencia del filofof Josep M. Terricabres, va redactar el Manifest de Girona (audio i video), un decaleg que resumeix els principis centrals de la declaracio, amb la voluntat que l'assumeixi l'ONU. Han fet public el manifest Josep M. Terricabres mateix i Carme Arenas, presidenta del PEN Catala. De passada, han explicat que denunciarien a l'assemblea general del PEN, que es reunira aviat a Belgrad, la politica del govern valencia contra la llengua catalana, politica que consideren un genocidi linguistic + +#_Diegu Corràine_ + + +### 30/06/2011 + +## TEMPUS DE NATZIONES + +### de Diegu Corraine + +Mescamente in custos meses semus assistende a cambiamentos mannos, finas in intro de Europa. Si sunt isvilupende e afortende sos movimentos chi reclamant su "deretu de detzidere", de fraigare unu modellu de sotziedade chi tengiat in contu non sos deretos individuales ebbia ma mescamente sos colletivos. Est semper prus forte s'idea chi sos istados mannos non sunt a tretu de guvernare sa sorte de sas natziones e de sos territorios e de s'ambiente in ue custas comunidades istant e cherent istare. Est tempus de natziones, duncas! + +E si sunt isvilupende formas noas de organizatzione de custas ideas, prus pagu formalizadas e istruturadas. Sunt prevalende sas batallas trasversales chi obeint a unu Progetu e no a sas logicas de podere de sos partidos traditzionales. Sas organizatziones prus abbistas l'ant cumpresu e lu sunt pratichende in Catalugna, in Paisu Bascu e in aterue. + +In Sardigna diat parrere chi siamus parte de custu mundu de natziones chi si sunt moende e sunt faghende caminu. Ma gosi no est, e bastat a bidere su resurtadu (minimu) cando su movimentu natzionale sardu si ponet in eletziones, ma cun una programa ispiradu prus a sas ideas sotziales e ambientalistas de unu cale si siat movimentu italianu, ma sena una "idea natzionale". In prus, presentende*si belle semper in italianu, cando est chi ant a tennere un'identidade diferente? O pessant a beru, comente narat calicunu, chi, in sardu, sa gente non cumprendet o est prus pagu de acordu? A dolu mannu, belle totu custos movimentos cunsiderant sa limba sarda petzi comente istrumentu de sa gherra politica e non comente motore. Nois nos timimus chi su movimentu politicu est debile ca no est tzentradu in sa limba e in s'idea natzionale, e chi sa limba est debile ca mancat su movimentu politicu capatzu de cumprendere custu ligamene. No est sa voluntade e mancu s'onestade personale chi mancant. Mancat coerentzia, costantzia, perseverantzia, duncas unu Programa fundadu in sa "idea natzionale", chi superet personalismos, gelosias e sa cuncurrentzia intre organizatziones. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 01/07/2011 + +## Sa cuntierra cun Equitalia + +### de Giuanne Luisu Stochino + +Duos annos sunt colados dae cando est incumintzada +una gherra noa pro s'economia sarda: +sa cuntierra cun Equitalia. Sunt prus de 70000 +sas impresas cuntestadas dae s'ente publicu de +riscossione tributos. Totu est incumintzadu +cun sa crisi economica de custos annos: sas +aziendas non resessint prus a pagare sas tassas +ca no ant dinare, tando si presentat Equitalia. +Sos depidos pertocant IVA, INPS e INAIL e +sunt arribbados oramai a prus de 830 mln de +euros. Sos imprendidores sunt disisperados in +dae in antis de una situatzione chi pro commo +paret chene solutzione. De su problema +s'est interessadu IRS chi at fatu un'espostu a sa +Magistradura: diat parrere puru chi sos missos +notificadores siant irregulares, assuntos sena +formatzione e cuntratu a tempus determinadu, +duncas pro lege non tenent su deretu de faghere +riscossione. "Sa cosa est curiosa meda, ca una +parte de sos depidos pertocat propiu s'INPS chi +Equitalia non pagat a sos dipendentes suos", narat +Gavino Sale de IRS. +Su partidu indipendentista at giai organizadu +unas cantas manifestatziones in dae in antis de +de Equitalia in Tatari e in Casteddu e finas a como +sos resurtados non sunt istados mannos ca +s'ente narat chi devet intervennere su Guvernu, +issos sunt petzi "esecutores". IRS pedit chi siat +reconnota s'impossibilidade ogetiva de pagare, +duncas una moratoria de sos pagamentos e +s'ammortamentu de sos interessos dae s'ora chi +s'Istadu devet dinare meda a sa Sardigna pro su +contu de sa vertentzia "intradas". +Finas a como Equitalia at podidu dare petzi +una rateizatzione ma, pustis de sa manifestatzione +de Casteddu de su 14 de abrile, ant +cuntzessu unu termine prus longu pro pagare. +Sos imprendidores sunt bastante cuntentos +de custu resurtadu ma su problema abbarrat +galu. Sa crisi sighit e sos depidos s'ant a presentare +torra. Sa rateizatzione de 72 mensilidades +giai cuntzessa no est servida meda ca a sa segunda +iscadentzia non rispetada Equitalia aviat +sas protzeduras de riscossione coata chi tocat +s'istipendiu, su redditu personale e sa prima +domo. +giuanne luisu stochino + +#_Sarvadore Serra_ + + +## LinguaWebInfo + +Universitat Autonoma de Barcelona** + +_**Seminariu internatzionale +LIMBAS: + +Aula Magna Universidade +c. de Salaris 18, NÙGORO** + +PROGRAMA +Saludos: +-- Presidente de su Cunsortziu Universitariu +arch. **Sergio Russo** +-- Assessoradu de sa Cultura de sa RAS +dr. **Antonina Scanu** +> RELATZIONES + +> RELATZIONES +> Cunferentzia de sos Relatores +> DIBÀTIDU + +- Moderadore: **Marco Sedda **(ziornalista) + + + + +### 06/07/2011 + +## Sa limba italiana in crisi + +### A su chi narat s'I.N.V.A.L.S.I., sas levas noas l'ischint impitare semper prus pagu + +S 'I.N.V.AL.S.I. at curretu** 545 elaborados de sa proa ** **de italianu** in s'esamene de Istadu de s'annu iscolasticu 2008-09, e at averiguadu sa pagu cumpetentzia in s'impreu iscritu de sa limba italiana dae bandas de sos pitzinnos chi agabbant s'iscola superiore. In totu sas bator cumpetentzias fundamentales (gramaticale, testuale, lessicale e ideativa) b'at unu votu mediu inferiore a sa sufitzientzia. Su votu si dat in bindighesimos e unu traballu sufitziente devet otennere a su nessi 10/15. Tando, ant cunsideradu insufitzientes prus de su mesu de sos elaborados (intre su 54 e su 63 pro chentu, cunforma a sa cumpetentzia leada in cunsideru). Su votu mediu dadu a sos litzeales est agigu subra de sa sufitzientzia. Belle gasi, est arta sa cuota de sas insufitzientzias in sa cumpetentzia gramaticale (34 pro chentu ) e in sa cumpetentzia lessicale (45 pro chentu). Est bassa sa cuota de sas etzellentzias. In sos istitutos tecnicos su votu mediu no nche crompet a sos 9 bindighesimos. A pustis de 13 annos de iscola, su bonu de sos tecnicos de cras no nche crompent a unu gradu bastante de connoschentzia de sa limba italiana. Su voto mediu de sos pitzinnos chi andant a sas iscolas professionales no nche colant s'8; in prus de s'80 pro chentu de sos casos, sas proas sunt cunsideradas insufitzientes in totu sas bator cumpetentzias. E** finas sa calligrafia est una pelea**: con _sms_, _chat _e totu gasi, s'iscritura a manu est semper prus rara, e giai si nde bident sos resurtados. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/07/2011 + +## Unu progetu pro sas comunidades in ue colat su Caminu de Santiago + +### L'at cofinantziadu s'Agentzia de sa Cultura de sa Cummissione Europea + +Su progetu tenet una durada de duos annos e unu costu totale de 373.500 de euros, chi su 50% lu ponet s'Agentzia e s'ateru 50% sos entes partetzipantes. +In programa b'at s'abertura de unu **Portale informaticu multilingue** subra de sas limbas minoritarias e su Caminu de Santiago e una **Espositzione itinerante** chi si narat **Diversidade Culturale e Linguistica in su Caminu de Santiago**, de ammaniare in unos cantos puntos de su caminu, dae Germania finas a Galitzia. +In programa b'at finas s'ammaniongiu, in su mese de santugaine, in Santiago de Compostela, de unu Cungressu cun su titulu "**Europa in sas limbas e in sas culturas suas**", cun rapresentantes de sas istitutziones publicas e privadas chi traballant in su promovimentu e in sa difusione de sas limbas minoritarias in sos territorios in ue colat su caminu de Santiago. +Su progetu previdet finas sa naschida de una **Rete europea de agentes culturales** e de unu **Pranu istrategicu de sa rete europea de agentes culturales**, chi nd'ant a faghere parte sas entidades promotoras de su progetu e ateras chi si bi chergiant agiunghere, cun sa finalidade comuna de sa defensa e promovimentu de sas limbas minoritarias in Europa. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 01/07/2011 + +## Limba sarda in sos protzessos + +### S'avisu de sa Procura de sa Republica a Ddoddore Meloni + +Sa **Procura de sa Republica de Aristanis** at notificadu **in limba sarda **s'avisu de agabbu de sas indagines preliminares a s'indipendentista **Doddore Meloni**, 68 annos, incurpadu de evasione fiscale paris cun sa figia e de bancaruta fraudolenta e fraude in cummertziu, a pustis de un'inchiesta de sa guardia de finantzia. Est in sardu finas sa relata de notifica de s'avisu. L'aiat pedidu Meloni etotu. Lu previdet **s'art. 109 de su codighe de protzedura penale**. +"_Leo atu de sas acusas in ogetu in unu documentu ufitziale de sa Procura de Aristanis in limba sarda_", narat s'indipendentista, chi sos finantzieris li ghetant in cara intradas non decraradas pro prus de 5 milliones e una decraratzione mancada de s'Iva pro ateros 750migia de euros. "_Custa notifica dat a mie e a totu sos sardos , chi cumprendent s'importantzia de custu atu, unu cuntentu mannu. Dae su puntu de vista meu, sa Sardigna est essende dae unu tempus de tzerachia e est torrende a si faghere mere de s'istoria sua_". +"_Como_", concluit Meloni, "_apo a andare a totu sas aulas de giustitzia in ue m'ant a protzessare impitende sa limba sarda mea, a manera de mi torrare a apoderare de sa natzionalidade sarda mea_". +A su chi nat chi est essidu a pigiu dae s'inchiesta, Meloni operaiat cugugiadu dae duas sotziedades, sa "Felix commerciale" de Terralba, sa bidda in ue istat, e sa "Marceddi' srl" de Marrubiu, intestada a una de sas figias: a issa sos finantzieris l'aiant ghetadu in cara de aere produidu sa botariga sena permissu. A s'indipendentista, titulare finas de sa "Trasporti Alpha" de Terralba fallida in su 2007, e a sa figia, nche lis ant secuestradu benes e immobiles pro 600migia euros. Meloni est incurpadu finas de isfrutamentu de su traballu nieddu de 23 traballadores italianos e rumenos impreados in sa sotziedade de trasportos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 13/07/2011 + +## S'interessu pro su latinu e su gregu est creschende + +### Cada annu b'at cursos de istade pro imparare custas limbas + +S'interessu pro su latinu, e gasi etotu pro su gregu, est creschende in mesu de sas levas noas. L'ischit bene **don Manlio Sodi**, presidente de sa **Pontificia Accademia di Teologia** e decanu de sa** **Facultade de Literas classicas de s**'Universita Pontificia Salesiana, **chi dae su** **2005 est ammaniende cursos de istade (intensivos) de latinu, gregu e italianu (pro istrangios).Ocannu cumintzant su 22 de austu e agabbant su 23 de cabudanni. Dae lunis a chenabura, bator oras a die, immersione totale in sa limba de sos babbos.Costat 450 euros. +«_Sunt cursos abertos a totus_ - crarit don Manlio - _e apretziados meda dae chie est a puntu de cumintzare s'universidade e finas dae sos litzeales chi devent torrare a cumintzare s'iscola e tenent bisongiu de aprofundimentos. Su metodu est progressivu. Sas classes (ses, oto alunnos massimu) sunt formadas pro grados de cumpetentzia A sos iscolanos si faghet una proa de intrada de verifica_». +Ma pro ite custu interessu pro su gregu e su latinu? «_Sas limbas latinas e gregas sunt sa crae essentziale pro cumprendere sa traditzione nostra. Est uni'interessu chi at pervadidu non s'Europa ebbia ma finas sa Tzina e sos paisos asiaticos in generale.Propiu sos tzinesos sunt sos prus interessados a sa cultura latina. Amus ammaniadu unos cantos addovios e cuncambios cun s'universidade de Pechinu. Sa passione pro sa limba latina s'est torrada a alluere finas cun sa torrada a sa missa in latinu_». +Ite narrere de prus? Forsis custa globalizatzione famada no est gasi una cosa sena remediu. Forsis a s'atzione massificadora manna de custos tempos currispondet una reatzione aguale e contraria, chi punnat a ponnere in contu alternativas a su "pessamentu unicu". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/07/2011 + +## Iscola de sardu in Bartzellona + +### In sa sede de s'Assotziu de sos sardos intituladu a San Salvador D'Horta + +Su bator de maju coladu est cumintzadu in Bartzellona +su primu cursu de limba sarda. Su patronadu l'at dadu +de s'**Assessoradu de sa Culturale de sa Regione sarda**. +S'initziativa l'at presentada **Silvia Russu**, chi +istudiat in s'Universidade de Tatari, s'interessat de comunicatzione +e giornalismu ma como est faghende +praticantadu in s' **Assotziu de sos Sardos de Bartzellona**. +E est propiu in sa sede de s'Assotziu intituladu a "**San +Salvador D'Horta**", chi est naschda s'iscola de sardu +sunt istudiende e traballende in sa capitale catalana. +Ma in su cursu b'at finas tres catalanos: unu giornalista, +un'istudente universitariu e una mere de domo apassionada +de limbas. Sas duas letziones sa chida las at fatas, +in sardu, su dr. **Giagu Ledda**, istudiosu de limba sarda +e anestesista in s'ospidale de Terrassa. Su dr. **Micheli +Ladu**, funtzionariu de s'isportellu linguisticu de s'assessoradu +de sa Cultura de sa Ras, at presentadu sas +primas tres dies de su cursu. +Finas su presidente de s'Assotziu de sos Sardos, s'avogadu, +su resurtadu "_cun s'isperu de podere faghere unu segundu +cursu pro aprofundire s'istudiu de su sardu_". +Sas letziones sunt agabbadas su 9 de lampadas, finas cun +una chena a base de produtos sardos. +A promovere su sardu in sa tzitade incantadora de +Bartzellona, in ue est presente una comunidade manna +de sardos, est unu passu in prus pro s'ufitzializatzione +e normalizatzione de su sardu. In prus, est unu progetu +particulare e de importu chi afortit galu sas relatziones +giai mannas intre Sardigna e Catalugna. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/07/2011 + +## Ocannu sa de binti editziones de su Premiu de Poesia Sarda "Remundu Piras" + +### Bi podent leare parte sos poetas e sos istudentes de sas iscolas primarias e segundarias + +Ocannu b'est sa de binti editziones de su **Premiu de Poesia Sarda "Remundu Piras"** chi s'Assotziu Culturale **Interrios **at ammaniadu pro ammentare su poeta famadu, naschidu e paschidu in Biddanoa Monteleone; s'Assotziu at tentu s'agiudu de sa Regione Sarda, de sa Provintzia de Tatari, de s'Amministratzione Comunale de sa bidda e de sa Fundatzione Bancu de Sardigna. + +Bi podent leare parte sos poetas e sos istudentes de sas iscolas primarias e segundarias. Tocat chi sas operas no las apant publicadas mai e no las apant premiadas mai in ateros concursos. Su tema est liberu. Sos testos nche devent crompere a sa Segreteria de su Premiu "Remundu Piras", Carrera Natzionale, 251 - 07019 Biddanoa Monteleone intro de su 31 de triulas. + +De sa giuria nde faghent parte: Mariu Masala, Presidente Onorariu; Paulu Pillonca, Presidente; Maria Sale, poetessa; Frantziscu Piras, figiu de su poeta; Lenardu Meloni, rapresentante de s'Assotziu Culturale Interriors. +A sos premiados lis ant a dare libros subra de sa cultura sarda o produtos de sa bidda. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/07/2011 + +## "500 RESONES PRO FAEDDARE IN CATALANU" PRESENTADAS IN S'ALIGHERA + +### S'Omniun Cultural presentat, martis 5-7-2011, su libru "500 raons per parlar catala" de David Pages + +Su _Òmnium Cultural_ de S'Alighera organizat pro cras, martis 5 de triulas, a sas 7,30 de sero, in sa sala cunferentzias de carrera de Carlo Alberto 33, sa presentada de su libru de _**David Pages Cassu**_ de Girona: "**500 raons per parlar catala**", publicadu dae sas editziones catalanas CCG. L'at a presentare su poeta Guido Sari. + +S'opera at a essere presentada intro de ocannu in totu sas tzitades prus mannas de limba catalana. E duncas finas in L'Alguer, chi in sardu mutimus propiu S'Alighera. + +Su libru presentat unas 500 tzitatziones (sas "resones" duncas) de personalidades de importu de sa sotziedade e de sa cultura catalana chi si riferint a sos benefitzios de faeddare sa limba catalana. Comente narat su poeta Carles Duarte in sa premissa a su libru, "est unu gosu a nadare in intro de s'inventariu de argumentos chi nos cunfirmant in s'impinnu de su bisongiu de faghere de sa limba catalana un'espressione naturale e fitiana de su chi semus, de su chi creimus, de comente sentimus..." + +_E nois, cantas nde tenimus de resones pro faeddare in sardu? De seguru, a su mancu su matessi tantu!_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 09/07/2011 + +## Catalanu, bascu e galitzianu forsis in sa base de datos de s'Unione Europea + +### L'ant a pedire sos responsabiles de sa politica linguistica de sas natziones interessadas + +Sos ** ** responsabiles de sa politica linguistica de **Catalugna**, **Baleares**, **Galitzia **e **Paisu Bascu** ant a pedire a sa **Cummissione Europea** de nche ponnere sas limbas issoro in sa base de datos terminologica de s'Unione Europea **IATE** (_Interactive Terminology for Europe_). +In custa manera, s'importantzia de s'inclusione de su catalanu, de su galtzianu e de s'euskera diat cunsistere, a un'ala, in su **valore praticu** suo, ca custu istrumentu permitet de isseberare in una limba de moida termines atzetados in s'UE e agatare sas ecuivalentzias issoro in unu cale si siat de sos 23 idiomas ufitziales chi faghent parte de sa base, e, a s'atera, in su passu a dae in antis chi diat cherrere narrere custa novidade pro **sa presentzia e su reconnoschimentu de sas limbas interessadas.** + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/07/2011 + +## + +LIMBA SARDA E NON «LIMBAS SARDAS» + +### de Diegu Corraine + +Dae annos medas amus oragnizadu addovios dedicados a unu cunfrontu de ideas e esperientzias intituladu "**_Die de sa Limba sarda e de sas ateras limbas de Sardigna_**". Pro sa prima bia in Terranoa, in su 2003, pustis cada annu, in Tatari, in S'Alighera, in Carloforte e in fines in Tortoli in su 2007, su 9 de maju. In fatu, amus torradu a cumintzare in Terranoa in su 2008. + +E deviamus sighire su "giru" linguisticu in Tatari, torra, ma nos semus firmados. Isperemus de nos torrare a addoviare in custu cunfrontu de sa "DIE". + +Totu cun s'idea de afortire sa connoschentzia, a manera chi, in Sardigna, s'iscat chi in prus de sa limba sarda --una--, b'at finas, in sos territorios rispetivos, su gadduresu, su tataresu, s'aligheresu, su tabarchinu. Comente limbas a bandas, diferentes dae su sardu, sende chi sunt faeddadas in una parte de Sardigna. Ma est craru chi non sunt limba sarda. E custu no est unu demeritu ma, antis, unu reconnoschimentu de sa personalidade linguistica de sas comunidades chi las faeddant. E custu cuadru linguisticu est craridu bene finas dae sa Lege 26 de su 97, chi istabilit chi su sardu est sa limba de sos sardos, sa limba de sa Sardigna e chi sas ateras limbas tenent su matessi tratamentu, in logu issoro. + +Su sardu est sa limba de sa continuidade istorica de sa natzione sarda, dae sas raighinas linguisticas anteriores: sa limba "propia". Su gadduresu, su tataresu, s'aligheresu, su tabarchinu, sunt limbas inglobadas in epocas posteriores (pro resones istoricas chi connoschimus). Comente in s'istadu italianu, in prus de s'italianu (limba de totu su territoriu), b'at ateras 12 minorias, in Sardigna, in prus de su sardu (limba de totu su territoriu), b'at ateras 4 minorias, duncas. + +Su fatu chi calicunu, forsis sena si nd'abbigiare, pro descriere custa situatzione linguistica, faeddet de "lingue sarde", de "limbas sardas", est una faddina terminologica o una trampa linguistica pro ponnere in su matessi livellu sas limbas in Sardigna? Macari ipotizende una politica linguisticu-ideologica in ue su sardu devat perdere sa primatzia linguistica in totu su territoriu de s'isula, comente est garantidu dae s'istoria e dae sas leges? + +O est una manera de nche catzare tzentralidade a su sardu in sa sotziedade e in su territoriu, in sa comunicatzione e in s'informatzione; de lu diluire in unu mare mannu babelicu in ue su sardu perdet galu de prus ma sos ateros non binchent? + +Ca b'at una manera noa de gherrare contra a su sardu: su de li ponnere contra sas ateras bator limbas, faghende creere chi est sardu chi las est indebilitende, chi est su sardu sa limba "mortora". Cando imbetzes ischimus chi est s'italianu, s'in casu, chi est ponende in dificultade sardu, gadduresu, tataresu, aligheresu e tabarchinu. E chi, duncas, devimus essere aunidos pro cuntrastare sa fortza cunditzionante de s'italianu. + +Duncas non faeddemus prus de "limbas sardas" ma, s'in casu, de limba sarda e de sas ateras limbas... de Sardigna. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/07/2011 + +## Un'ursitu chi faeddat in gaelicu a sos pitzinnos iscotzesos + +### Non diat essere malu a faghere una cosa gasi finas in sardu. + +Un'ursitu de giogu geniosu e galanu, chi imparat a sos pitzinnos 33 paraulas in gaelicu, at a essere unu donu de Pasca de Nadale, ocannu, in Iscotzia. + +Lu ponent a bendere in sas butegas dae su mese de santandria. + +Sa cosa interessat totu sas mamas e sos babbos iscotzesos chi cherent cumintzare a imparare su gaelicu a sos figigheddos issoro. + +Ma, comente funtzionat? bastat a incarcare sos pulsantes chi b'at in origras, brancas e matza pro intendere s'ursitu faeddende de colores, numeros e formas in gaelicu. + +Custu giogu l'at realizadu sa fabrica pro pitzinnos **Acair Limited**, chi at otentu unu finantziamentu dae **Bord na Gaidhlig** (una "quango", est a narrere una "quasi-autonomous non-governmental organisation" incarrigada dae su guvernu iscotzesu de faghere politica linguistica in gaelicu) + +Narat **Agnes Rennie, **capu esecutivu de** Acair**: "Custa est una novidade pro nois, e semus bidende de distribuire s'ursitu chi faeddat in sas butegas in tempus pro Pasca de Nadale. Sas paraulas sunt sas prus comunas pro inditare sos numeros, sos colores e sas formas; a un'ala ant a essere utiles pro babbos e mamas, a s'atera ant a essere ispassiosas pro sos pitzinnos. Semus giai faeddende, cun sos sotzios nostros in Irlanda, de sa possibilidade de faghere libros e cartones animados chi tengiant comente protagonista s'ursitu chi faeddat! " + +Su responsabile de s'istrutzione in su **Bord na Gaidhlig**, **Mary MacMillan**, agiunghet: "Istudios sientificos ant mustradu chi, a animare sos pitzinnos a imparare limbas noas, agiuat su potentziale issoro de aprendimentu. Nois pessamus finas chi, a imparare una limba a giovanos, podet essere una cosa ispassiosa, e semus cuntentos de assistere Acair in sa creatzione de custu giogu interativu nou pro agiuare sos pitzinnos iscotzesos a imparare su gaelicu. + +S'idea no est mala. E non diat essere malu a faghere una cosa gasi finas pro su sardu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## SOUAD MASSI + +Souad Massi est naschida su 23 de austu de su 1972 in Algeri. Si nch'est fata manna in una familia modesta chi li cunsentit de cultivare sas passiones suas. E duncas, ascurtat sas radios chi trasmitint musica americana e giogat a pallone. Su frade musitzista nche la marcat a un'iscola in ue Souad sighit istudios de musica classica e imparat a sonare sa chitarra. + +Agabat in iscola tres annos a pustis e intrat dereta in unu grupu de flamenco, "Les Trianas d'Alger", chi entusiasmat su publicu de Algeri. Sos problemas politicos algerinos fortzant a Souad a dassare sa musica pro carchi tempus pro fagher unu traballu prus trancuillu, in antis de torrare a sa musica in su 1997, comente chitarrista de unu grupu rock, a largu duncas dae su disigiu suo musicale chi est in favore de su country. Su 1999 cambiat sa bida sua ca, invitada a Parigi pro su Festival de sas Feminas de Algeria, est leada a cuntratu dae una sotziedade de discos chi li registrat su primu album. "Raoui" essit in su 2001 e gasi cumintzat sa carrera internatzionale de S. Massi, pro more de su misturitzu de folk, chaabi, country e finas reggae, animadu dae sa boghe profunda e caente. In su 2003 essit su segundu album chi tenet un'esitu de publicu mannu, reconnotu finas dae sos professionistas de su setore, chi la cumpensat de s'impinnu de totu sos annos colados in fatu de sa musica. + +In su 2004 essit s'album "Deb", un'incantu de musica, in ue sa musicalidade de s'arabu si distillant paris cun sas ateras sonoridades chi sunt intradas in sa boghe de Souad. + +Cumintzat tando a girare in su mundu, cun cuntzertos in Canada e Australia, in Camerun e Ispanna. In su 2005 tenet finas su tempus de registrae un'ateru album, "Mesk Elil", unu donu pro s'origra de chie ascurtat! + +DISCOGRAFIA + + + + +### 07/07/2011 + +## A controllare sas atividades chi sas universidades faghent gratzias a sos finantziamentos pro sa limba sarda + +### Lu pedit su cussigeri regionale sardista EFis Planetta + +A ponnere in contu sa limba sarda, a la promovere in sa maniera prus cumpleta e profetosa, puntende mescamente a su mundu de s'universidade, ma finas a controllare sas atividades chi sos ateneos faghent gratzias a sos finantziamentos regionales, costituende una **Cummissione de inchiesta cunsiliare** pro averiguare s'esecutzione efetiva de totu sos progetos. + +Sunt sos puntos prus de importu de un'interpellantzia " _subra de s'impreu veiculare efetivu de sa limba sarda in s'insinnamentu de sas materias e in s'atividade didatica in sas universidades sardas, riferidu a sos pranos triennales 2008-2010 e 2011-2013 pro su Promovimentu e avvaloramentu de sa cultura e de sa limba de Sardigna_ ", presentada dae s'on. **Efis Planetta**, cussigeri regionale de su **Psd'Az**. + +Pro essere prus pretzisos, s'esponente de sa majoria pedit de interpellare s'assessore regionale de sa Cultura, **Sergio Milia**_,_ pro ischire " _si non pessat chi siat cosa a adotare initziativas adeguadas pro subordinare sos finantziamentos regionales a sas universidades de Casteddu e de Tatari, riferidos siat a su Pranu triennale 2008-2010, siat a su Pranu 2011-2013, a preventivos e progetos operativos coerentes cun sos pranos matessi_". Planetta ponet finas in craru chi "_macari connoschende sa cuntierra chi ant pesadu in manera visibile s'universidade de Tatari e in manera cuada sa de Casteddu contra a sa limba sarda e mescamente contra a sa politica linguistica de sos pranos triennales e a s'istandardozatzione de sa limba sarda (de cunseguentzia contra a un'istandardiizatzione augurada de sas limbas alloglotas e a s'ufitzialidade issoro) paret, comente minimu, discutibile su fatu chi apant postu in su bilantziu in favore issoro ateros 500.000 euros a s'annu chi no los ant programados cunforma a sos indiritzos de politica linguistica de su finantziadore_" . + +Planetta faeddat finas de sos isseberos fatos dae s' **'Ufitziu regionale de sa Limba sarda **e pregontat a s'esponente de s'Esecutivu " _si est de acordu cun s'isseberu de s'Ufitziu Regionale de sa Limba Sarda de difendere totu sas variedades de sas limbas chi si faeddant in Sardigna, reconnoschende in su matessi tempus sa netzessidade de sighire a isperimentare un'istandard de iscritura unicu pro su sardu e de nche crompere a un'istandard de iscritura pro sas ateras limbas sardas (Gadduresu/Turritanu o Sardu-Corsicanu, Aligheresu e Tabarchinu),de impitare comente norma in s'amministratzione publica, in iscola, in sos medios de comunicatzione_". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/07/2011 + +## Sa Republica de su Sudan de su Sud indipendente in manera ufitziale + +### L'at decraradu** **su** presidente de su Parlamentu sudsudanesu, James Wani Igga** + +Su presidente de su Parlamentu sudsudanesu,** James Wani Igga**, at decraradu custu sabadu in manera ufitziale s'indipendentzia de sa Republica de su Sudan de su Sud, s'urtimu passu istabilidu dae** s'acordu de paghe de su 2005** chi at fatu agabbare sa gherra tzivile longa intre su nord e su sud de su Sudan. + +"Nois, sos rapresentantes eleghidos in manera democratica dae su populu, decraramus chi su Sudan de su Sud est un'Istadu indipendente e soveranu ", at naradu Igga leghende sa decraratzione formale de indipendentzia in Juba, sa capitale. + +Deghinas de migias de sudsudanesos ant balladu e cantadu dae mesunote de chenabura pro festare sas primas oras de vida de s'Istadu nou. In unu primu mamentu, sas fortzas de segurantzia ant proadu a mantennere su controllu in sas carreras, ma deretu si sunt retiradas , in s'interi chi sa gente fiat faghende bentulare cun alligria sa bandera natzionale noa (niedda, ruja e birde). + +Una truma manna de pessones si sunt reunidas in su logu in ue ant tzelebradu sa tzerimonia de s'indipendentzia, chi b'ant assistidu dignitarios istrangios medas, e in mesu de custos su presidente de su Sudan, **Omar Hassan al Bashir**, su segretariu generale de s' ONU, **Ban Ki Moon**; s'ambassadora de sos Istados Unidos in s'ONU, **Susan Rice**; e sos dirigentes de Nigeria, Tanzania e ateros 30 paisos africanos. + +Sa gente at giuiladu cuntenta cando su presidente de su Sudan de su Sud, **Salva Kiir**, at iscugugiadu un'istatua manna de s'eroe de sa gherra tzivile **John Garang**, s'omine chi at firmadu s'acordu de paghe de su 2005 cun su guvernu sudanesu. + +In mesu de sos cungregados b'aiat unos 200 simpatizantes de su leader rebelle de su Darfur **Abdel Wahed al Nur**, chi sos cumbatentes suos sunt gherrende dae oto annos contra a s'esecutivu de Al Bashir in custa regione de su Sudan. Custas pessones ant naradu a cuncordu frases che a "Bene bennidu, bene bennidu, Istadu nou". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/07/2011 + +## Su Cantu de sei + +### Poesia improvisada in Sinnai + +A torrare a ponnere in contu sa poesia improvisada chi siat! Sinnai si ponet in prima fila, cun sa prima editzione de "**Su Cantu de sei**", ammaniada dae su **Circolo Legambiente "Su Tzinnibiri",** cun s'agiudu de sa **Comuna**, de **assotzios culturales**, de s'**Isportellu de sa Limba Sarda de sa Provintzia** e de **Legambiente Sardigna**. + +Est belle una mobilitatzione, cun s'idea de interessare improvisadores de biddas diferentes. + +Sa manifestatzione l'ant aberta sa sindiga noa **Barbara Pusceddu **e s'assessore nou a sa cultura, ispetaculu e traditziones locales **Frantziscu Matta**, chi ant postu in craru sa netzessidade e s'importantzia de vardare e faghere andare a dae in antis una traditzione nobile a beru - galu, pro bonaura, cun raighinas fortes in su territoriu - chi devet essere unu fatore agregante e identitariu chi non si nde podet faghere a mancu. + +Su primu sero, **Brunu Melis** de Sinnai e **Dolores Dentoni** de Ceraxus si sunt classificados in sos primos duos postos de sa "**versada**" e ant otentu su deretu de andare a s'ateru turnu. + +Custa chenabura chi benit ant a leare parte in sa manifestatzione improvisadores de Setimu, Quartu, Quartucciu, Sinnai, Ceraxus e Carbonia. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 13/07/2011 + +## Chie non cheret su sardu ufitziale + +### de Diegu Corraine + +Comente protagonista de sos atacos a s'impreu ufitziale de su sardu, a urtimu s'est agiunta s'Universidade de Tatari, agiuada deretu dae sos inimigos solitos de su sardu. Cando istudentes e istitutziones pedint chi finas s'Universidade fatzat sa parte sua, proponende sas materias finas in sardu, issos rispondent aungende sos peus pregiuditzios contra a una norma iscrita de su sardu, pro cuare s'incapatzidade reale issoro de faghere iscola in sardu. Pro evitare chi sa gente iscobergiat chi non sunt capatzos, chircant de iscostiare sa meria a aterue, como contra a sa Limba Sarda Comuna. Timent chi calicunu lis nargiat: "ite nche faghides in cue, si no nd'ischides"? Duncas, pessonagios chi sunt semper istados contra a s'impreu ufitziale de su sardu, como si la leant contra a sa Lsc, faghende creere chi siat custu su problema e chi siant issos sos difensores beros de su sardu. In realidade sunt contrarios de su totu a s'impreu de su sardu, cale si siat norma iscrita chi propongiamus, Lsc o nono. Ca issos s'istandard lu tenent giai e si lu cherent difendere, a cale si siat costu: s'italianu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/07/2011 + +## S'Unione Europea finantziat cursos de catalanu pro sos istudentes + +### Si tratat de unu programa ispetzificu pro promovere sas limbas minoritarias + +Su segretariu esecutivu de sa **Xarxa Vives**, **Ignasi Casadesus**, at fatu ischire in un'addoviu cun sos giornalistas in Bartzellona chi sos 957 istudentes chi ant pedidu de istudiare catalanu costituint un'incrementu de su 43% cunforma a s'annu coladu. + +In sa presentada de custos datos sunt intervennidos finas su segretariu de **Universidades de la Generalitat**, **Antoni Castella**, su presidente de sa **Xarxa Vives** e retore de sa **Universidad Politecnica de Cataluña**, **Antoni Giro**, e su presidente de sa setzione filologica de su **Institut d'Estudis Catalans**, **Isidor Mari**. + +Petzi 200 de sos prus de 900 chi l'ant pedidu ant a podere leare parte in sos cursos de catalanu finantziados dae s' **Unione Europea** cun unu programa ispetzificu de promovimentu de sas limbas minoritarias (**EILC**), chi in s'annu 2009 b'ant agiuntu su catalanu e su valentzianu. + +Custu est su segundu annu chi sa **UE **finantziat custos cursos, chi ant tentu un'agasagiu bonu a beru in mesu de sos giovanos europeos chi sighint istudios de **Erasmus **in calicuna de sas 21 universidades de sa regione **Vives**, chi at acollidu unos 10.000 iscolanos in su cursu 2010-2011, cunforma a datos de sa **Xarxa**. + +Su segretariu de Universidades, Antoni **Castella**, at naradu chi sa dimanda manna de custos cursos de catalanu "est un'argumentu in prus " in dae in antis de sa UE pro reclamare s'ufitzialidade de sa limba catalana, finas leende in cunsideru su dibatidu a pitzu de s'intrada de sa Croatzia in s' Unione. + +Por parte sua, Isidor **Mari**, de su IEC, at postu in craru chi custos datos isfaulargiant sos chi, in campos diferentes, bident su catalanu comente un'ostaculu. + +In totu, comente at naradu **Casadesus**, sa UE cuntzedet 100.000 de euros pro custos cursos e nde finantziat cada unu cun 6.200 de euros. + +Sa **Xarxa Vives** est una prataforma creada dae 21 universidades de limba catalana, chi tenet comente missione sa de promovere sa collaboratzione interuniversitaria e s'interatzione cun sa sotziedade. + +In mesu de ateru, at fatu naschere sa prima ghia multilingue in linia de sos istudios de sos 21 tzentros universitarios suos, unu programa transfrontaleri (**Cultur Pro**) chi punnat a s'inserimentu professionale pro mediu de sa limba e de sa cultura professionales, e unu portale de referentzia pro sos istudiodos, cun informatziones subra de sos programas de finantziamentu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/07/2011 + +## Una costitutzione noa pro sas Ìsulas Faer Øer? + +### Cuntierra cun su guvernu de Danimarca. + +Su primu ministru danesu, **Lars Lokke Rasmussen**, at naradu chi sa proposta de costitutzione noa chi est leende in cunsideru su guvernu de sas **Ì****sulas ****Faer Øer** "_est incumpatibile cun sa costitutzione danesa e sas duas costitutziones non diant podere coesistere_". Rasmussen pessat chi su testu andat contra a articulos fundamentales de sa costitutzione danesa e chi, si in casu l'aprovant, sas Ìsulas ** **Faer Øer** ** "_diant devere proclamare s'intentzione issoro de decrarare s'indipendentzia dae sa Danimarca_". Pro parte sua, su primu ministru de sas Faer Øer , **Kaj Leo Holm**, at naradu in una riunione cun Rasmussen chi issos non chernt s'indipendentzia "_imediada_", e chi diat tocare a modificare sa proposta. + +Sa costitutzione de sas Faer Øer est istada una proposta de su guvernu essidu dae sas eletziones de su 2008, una coalitzione intre su **Partidu Populare**-indipendentista- su** Partidu de s'Unione ** e su **Partidu Sotzialdemocraticu **-unionistas-. Sa proposta prevediat sa cunvocatzione de unu referendum subra de sa costitutzione in s'annu 2010, chi pero l'ant tasidu prus de una bia e como non tenet una data cuncreta. Belle gasi sas tensiones subra de su testu costitutzionale sunt istadas medas a beru in sos urtimos annos. Sa resone prus manna de sa cuntierra intre sos duos guvernos est su puntu in ue si narat chi " _totu su podere de su paisu est in manos de su populu de sas Faer Øer_ " e finas su fatu chi non si faghet mai riferimentu a sa costitutzione danesa o a su Commonwealth. Sos partidos de sas Faer Øer, pro parte issoro, narant chi sa proposta de costitutzione devet andare a dae in antis,e sa ghia politica de su partidu indipendentista **Republica **at naradu chi "_amus a faghere sa costitutzione nostra e custa at a essere sa base pro negotziare cun sa Danimarca in su tempus vendore_". De ateru ghetu, su prus de sos partidos danesos bident custa proposta comente " _s'anticamera de s'indipendentzia_ ". + +Su progetu de costitutzione est una cunseguentzia de s'acordu chi ant fatu sos guvernos de Faer Øer e de Danimarca, in s'annu 2005, moende dae su **Protocollu n. 58 de su 24 de lampadas de su 2005**, chi introduiat unu modellu nou de autoguvernu pro su paisu atlanticu. Sas cumpetentzias noas tramudadas a sas Faer Øer includiant giustitzia, passaportos, fronteras, segurantzia. Su protocollu, in prus, cunsiderat sa limba de Faer Øer** **comente sa limba printzipale de sas isulas, e sas Faer Øer etotu comente una natzione, macari chi su danesu mantengiat su matessi pesu in sa vida ufitziale. B'at finas de narrere chi, in sos urtimos annos, sas Ìsulas ant abertu rapresentantzias in **Londra**, in ** Reykjavik **e in s'**Unione Europea**, e ant mantesu cuntatos e fatu acordos cun s'**ONU** e cun sa **NATO**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/08/2011 + +## Una gramatica de sa limba ibinda + +### L'ant presentada in s' Universidad Lusiada de Angola + +S'** ibinda** (_finas kibinda_, _chibinda_, _tchibinda_) est unu limbagiu o grupu dialetale bantu chi si faeddat in sa provintzia e exclave angolana de Cabinda. + +Unu libru subra de sa gramatica de custa limba, chi s'intitulat "Gramatica elemental Ibinda", l'ant presentadu in sa capitale de provintzia omonima in s'auditorium de s'**Universidad Lusiada** de Angola. + +Su libru, de 68 paginas, l'at iscritu su preideru catolicu **Jose Silvino Mazunga** e l'at publicadu **Mayamba-Editora**. + +S'opera l'at presentada **Padre Jorge Casimiro Congo**, chi at bantadu s'initziativa de s'autore, narende chi est unu cuntributu a s'istudiu e afirmatzione de sa cultura **ibinda**. + +Pro sa segretaria provintziale de istrutzione, sientzia e tecnologia, **Berta Marciano**, su traballu de Padre Mazunga est un'agiudu mannu, in custu mamentu chi su Ministeriu de s'istrutzione nch'est ponende sas limbas natzionales de Angola in su sistema educativu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/07/2011 + +## Una pitzoca australiana e s'euskera + +### At bogadu a campu unu giogu in internet pro sa limba basca, in ue sos chi bi leant parte formant unu grupu musicale + +Sos giovanos de Euskadi connoschent s' **euskera **ma l'impitant pagu. Un'australiana, **Philippa Nicole Barr,** chi non connsochet sa limba basca, los at a cumbinchere a l'impreare de prus cun unu videogiogu de partes in internet in ue sa musica tenet un'importu mannu a beru. + +Custa giovana at bintu unu cuncursu internatzionale, ammaniadu dae s'agentzia comunale de Bilbao **Lan Ekintza** paris cun unas cantas comunas de sa provintzia e cun sa mankomunitateak de **Uribe Kosta**. Custu disinnu "originale e nou" s'at a cumpletare cun s'agiudu de giovanos, tecnicos e artistas in sos noe meses chi benint. + +In un'addoviu chi ant fatu in custas dies coladas, su sindigu de **Getxo**, **Imanol Landa, **acumpangiadu dae rapresentantes de sas comunas de **Leioa **e **Erandio**, e de sa mankomunitateak, at presentadu su progetu nou chi faghet parte de s'initziativa ** Ipar Uribe** pro agiuare s'impreu de s' euskera dae bandas de sos giovanos, resurtadu de unu cuncursu de ideas fatu in totu su mundu cun s'impresa **Conexiones Improbables**. "_No est sa prima bia chi nos agiuamus a pare pro dare impulsu a s'euskera. E custu traballu at a sighire in su tempus venidore_", at agiuntu Landa. + +A su cuncursu sunt arribbadas 27 ideas de diferentes partes de su mundu, e sete sunt istados sos finalistas. In fines, at bintu su progetu de **Philippa Nicole Barr**, un'australiana chi at istudiadu antropologia in **Sidney**. + +Barr, chi tenet esperientzia de traballu cun sas comunidades aborigenas de su logu suo, proponet de faghere unu videogiogu de partes in ue sos chi bi leant parte devent formare unu grupu musicale, cun sas musicas, sos testos e totu su restu. "_Si tratat de creare cuntenutos e un'istoria, animende sos giovanos a utilizare s'euskera_", at agiuntu. S'australiana proponet de ponnere sas tecnologias noas e sa musica pro agiuare sos idiomas minorizados. A propositu de su bascu, issa at agiuntu chi "_est una limba misteriosa a beru, proa de sa diversidade de s' Europa e de s'istoria sua_", + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/07/2011 + +## Sardistas e bilinguismu + +### Sa positzione de su Psd'az. in sa pagina ufitziale Facebook + +_Su partidu sardu de atzione at naradu sa sua a propositu de sa chistione de sa limba sarda. L'at fatu in sa pagina ufitziale sua de Facebook. Amus pessadu de nche ponnere su testu finas in custu situ. S'isperu est chi finas sos ateros partidos espressent sa positzone issoro_ + +A totu sos Sardos + +Dae pagu tempus in goi sa + +Segreteria est ponende capu a sa chistione de sa Limba Sarda. Po primu at + +graminau bene totu su chi s'est fatu cun sas lezes bessidas fintzas a oe, po la + +sarbare e po la mentenner in bonu. + +E at bidu chi in 15 annos + +isperimentande, cun proas po dare inditos e ponende dinare prus de su tantu, su + +Guvernu 'e sa Regione no est galu a tretu, timende a si torrare a pessare, de + +cherrer ponner su sardu in totu sas iscolas de Sardinna, s'urtimuna. + +A su Partidu Sardu li paret chi + +no est ora de fagher cantaza po cale limbazu imparare in iscola; ischit chi unu + +"standard" tocat a lu ponner po limba de ufitziu, e chi su Sardu si + +depet chistionare in donzi bidda e in totu sos Comunes, cadiunu a sa moda chi + +an semper connotu. + +Sos sardistas dian cherrer chi, + +pro imparare su Sardu, intren mastros capassos e bolontadosos, ca jai bi nd' at + +medas, chi chirchen sa menzus manera de amostrare unu limbazu chi s'addatet a + +su logu suo. Oe chi est oe, su 'e pessare a unu sardu solu e a limbazos + +difenentes, tocat a sos de s'Universidade chi anden isperimentande, amentande + +chi sun cosas chi arrecheden tempus meda, a bida intrea, e chi in custu tenen + +importu mannu giornales e televisiones. + +Oe e tantu b'at de tocheddare a + +ue tocat, e de ispuntorzare po che + +ponner Cultura e Limba Sarda in su 'e imparare po leze in totu sas iscolas + +prubbicas, chene isetare s'intertenimentu de carchi mastru bolontadosu o tempus + +de azunta. Totu su ch'est in podere suo sa Regione lu depet fagher, po + +s'Iscola, ponende in mesu sos chi in s' Iscola ogan de conca e cumandan, e + +ogande a campu zente capassa, de manera chi su Sardu intret in totue e po + +semper in totu sas iscolas, comitzande dae sa Limba Sarda che materia de + +obbrigu. + +Su "Piano Triennale" po + +sa Limba Sarda 2011-2013 chi at amaniau sa Regione, ponet po s' Iscola unu + +tantu de dinare chi, a parre nostru, est meda prus pagu de su tantu chi diat + +serbire. + +Sos Sardistas sun peleande dae + +meda po sa Cultura nostra chi non nos cheren amiter, ca semus petzi nois, intro + +'e sos Populos de s' Europa, chi non podimus dare s'importu chi at, a sa Limba + +nostra, cun s'idea de cuberare puru mezorju e traballu, e tirande mencari + +carchi cosa 'e bonu, in su mentres chircande sos deritos de su + +"bilinguismu", chi tenen ateros che a nois. + +Chene tenner timoria peruna, cun + +una bona Furriada in politica e cultura, est capassu chi sa zente noa, sos + +zovanos, si nde potan sapire de prus, e apan disizu e cuntentu de esser parte + +de una Nassione, che a su Populu Sardu e totu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/08/2011 + +## A nche torrare sos numenes antigos a sas carreras de Tatari + +### Sa proposta presentada a su presidente de sa prima tzircuscritzione + +A nche torrare sos numenes antigos a sos gutureddos de sos bighinados betzos de Tatari, e a nche ponnere sas targas cun sos numenes de su tempus de sos ispagnolos in unas cantas carreras e pratzas de sa tzitade. + +Sa proposta l'ant fata su cussigeri de tzircuscritzione Mariu Ibba e s'istoricu de s'arte Lisandru Ponzelletti, e l'ant imbiada a su presidente de sa prima tzircuscritzione Giosepe Masala. + +Su dinare, narant, si diat podere agatare siat cun unu cuntributu de sa tzircuscritzione, siat cun una dimanda de finantziamentu a entes o assotzios, o finas cun una dimanda de cuntributu a sa Provintzia de Tatari cunforma a sa lege regionale 26 de su 1997, chi previdet agiudos a sos entes locales pro nche torrare sos toponimos in sardu. + +Pro sa toponomastica de s'epoca ispagnola, imbetzes, s'idea est a faghere intrare sa proposta in sos progetos de sas "_Citta Regie_", gasi comente ant fatu, pro narrere, in S'Alighera. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Origini + +__ + +_Tradutzione:_ Egi Volterrani +_Editore:_ Bompiani +_Data de Publicatzione: _2004_ +Collana:_ Narratori stranieri di Bompiani +_ISBN:_ 8845213641 +_Paginas:_ 488 +_Preju:_ euros 19,00 + +Cumbinat a totus, arribende a unu mamentu de sa bida, pustis chi non bi sunt prus zajos e parentes de sas zeneratziones de in antis, de s'imputare de no aer bastante preguntadu carchi cosa de su tempus coladu de sa familia, de contos de omines e feminas chi nos ant dassadu, paris cun sos cromosomas issoro, tratos fisicos e psicolozicos, talentos e forsis timorias; e como nois non bi la faghimus prus a nos amentare sos percursos de custos contos. + +Iscritores meda, cando arribant a custu mamentu, tenent su bisonzu de iscrier unu libru chi contet sa chirca de sas orizines, pro si torrare a pigare sa fortza chi est intro su crescher de un'arbore zenealozicu. + +Pro su libanesu Amin Maalouf, narratore mannu de istoria e de contos (amentamus _Sas crotziatas bidass dae sos Arabos, Su manoscritu de Samarcanda, Su peripru de Bardassarru_) su contu de sa familia si mudat in una parabula de comente s'imbenint e si gherrant sa tzivilidade orientale e sa otzidentale terminende su 1800 e cumintzende su 1900, in una biddedda in sos montes in crisi de identidade, in mesu de s'identidade otomana e siriana, frantzesa e libanesa, e intre finas de cuntierras reliziosas, ca non fiat fatzile a biver totu paris catolicos, protestantes, ortodossos e maronitas. + +Sa de sos Maalouf non fiat una familia fiat una tribu in ue totu sas erentzias s'aunint ca s'ausaiat a si cojuare a pare. In _Orizines,_ chi est petzi sa prima banda de un'istoria prus manna, s'iscritore dat mescamente cara a duos frades: Botros e Gebrayel, ambos chi sunt abramidos de cambiare e abertos a bia de su progressu e de sa tecnolozia otzidentale. Ma cun duos obietivos diferentes. Su mannu, Botros, zaja de s'autore, nche diat cherrer carrare sas connoschentzias noas pro azuare sa bidda sua a s'irgrogliare, e at a fundare un'iscola moderna a beru in mesu de milli anneos, imbetzes Gebrayel isseberat de emigrare e in Cuba devenit unu cumertziante ricu meda. + +Maalouf si pigat su chi leghet a manu tenta a bia de sa cumpretesa de sa chirca sua in mesu de pedras antigas e fotografias incanidas e chistiones chi nos mustrant unu mosaicu cun colores meda finas a arribare a torrare a bida mundos chi non bi sunt prus, che a su mundu orientale de sa bidda sua colende a su mamentu de sa belle epoque cubana. E cando lu lezes su libru ti s'intazat semper de prus ca creschet sa passione de s'autore in unu contu in ue prima s'autore moet lebiu, paret chi timat de fraigare un'epopea cun fundamentas umiles e pagu connotas, ma pustis si nche ghetat in su riu prenu de sos sentimentos e resessit a cumbinare su caminu suo cun su bisonzu de cunviventzia de culturas. + +Amin Maalouf naschit in Beirut in su 1949, est un arabu-cristianu. Su babu fiat iscritore e ziornalista e sa mama fiat de una familia Cristianu-maronita. Amin at frecuentadu un'iscola frantzesa de Zesuitas in Beirut e a pustis de aer fatu istudios universitarios in su campu de s'economia e de sa sotziolozia, at cumintzadu a traballare comente ziornalista; custu l'at permitidu de s'interessare de politica internatzionale e a biazare in paisos medas comente imbiadu: India, Bangladesh, Etiopia, Somalia, Kenya, Yemen e Alzeria . Collaboradore de su cuotidianu libanesu "An-Nahar",in su 1976, cando sa gherra tzivile iscopiat in Libanu, si nche tramudat a Frantza, cun sa familia sua, in ue devenit redatore capu de "Jeune Afrique". Istat e traballat in Parizi. + + + + +### 02/08/2011 + +## Abertu in Thiniscole s'ufitziu de sa limba sarda + +### A tutelare sa limba regionale e a garantire su bilinguismu est una prioridade + +Su patrimoniu est de sos chi non cherent perdidos. Sa cultura de su logu non si podet permitere de nche faghere morrere sa limba sarda, chi est arrischende de iscumparrere cun su tempus. Finas in Thiniscole, duncas, ant abertu un'ufitziu pro sa limba sarda, cun s'idea de promovere sas atividades e sos servitzios ligados a sa defensa de s'identidade nostra. + +Su servitziu l'ant postu in opera pro more de su progetu provintziale "Guvernare cun sa limba", finantziadu dae sa lege istatale 482. Si tratat de unu traballu articuladu in castas de interventos diferentes, pro agiuare una politiica de sa limba prus dinamica e afortire s'impreu de su sardu in sas comunicatziones de cada die. Finalidades de importu, duncas, chi pro si cuncretizare tenent bisongiu de un'isfortzu sinergicu intre istitutziones, servitzios publicos e tzitadinos. + +S'amminiistratzione comunale de Thiniscole at adderidu deretu a su progetu, e sa gente nd'est cuntenta manna. S'ufitziu est abertu cada die dae sas oto a sa una in sa biblioteca comunale de carrera de Roma. "Est pretzisu a difundere s'impreu de su sardu in mesu de sos giovanos - at craridu s'assessore a sa cultura Pedru Carta - e custu progetu previdet una serie de atividades pro faghere impitare de prus sa limba sarda, iscrita e faeddada. A custu propositu semus ammaniende unas cantas manifestatziones. In giogu b'at sa supraviventzia de unu cantzu essentziale de sa cultura nostra. A tutelare sa limba regionale e a garantire su bilinguismu - at concruidu Carta - est una prioridade". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/08/2011 + +## Letziones de sardu pro trinta pitzinnos in Pasada + +### Ant fatu su primu laboratoriu "Literas e paraulas ispartzinadas" + +Ant fatu in custas dies coladas in Pasada, in sa ludoteca comunale, su primu laboratoriu "Literas e paraulas ispartzinadas", ghiadu dae Anghelu Canu. Sa cosa at interessadu prus de trinta pitzinnos, e totus, iscolanos e ludotecarias, nde sunt istados cuntentos mannos. Su cursu l'ant fatu totu in sardu, finas s'atu finale in ue sos pitzinnos ant imbentadu e iscritu unas cantas paristorias, semper in sa limba nostra. Sos chi ant leadu parte in custa initziativa, chi tenet sa finalidade de promovere e difundere s'impreu de sa limba sarda in sas comunicatziones interpersonales, ant retzidu un'atestadu de partetzipatzione, chi lis est agradadu meda. Chie cheret bidere sos traballos de sos pitzinnos lu podet faghere abbaidende sa setzione "Ufitziu de sa limba sarda - documentos" de su situ informaticu de sa comuna de Pasada. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/08/2011 + +## IDEAS NOAS, UNIVERSIDADE BETZA E COLONIALE + +### de Diegu Corraine + +Sa limba s'est indebilitada in manera ispantosa in sos urtimos annos, arribbende a essere faeddada dae su 70% de sa gente manna, contra a su 13% de sos pitzinnos. In su matessi tempus, pero, est creschende sa cussentzia e sa connoschentzia de sos medios possibiles, de sas istrategias, de sos atores pro cambiare in bonu, adderetzare su caminu de sa limba. + +Oramai sunt chentinas sos giovanos chi ant frecuentadu cursos e master de sardu, tradutzione, terminologia. Medas sos chi si sunt dotorados in materias diferentes e diant essere a tretu de las imparare in sardu a atere. Medas ant istudiadu in logu istrangiu e connoschent situatziones prus avantzadas comente sa catalana, sa basca, sa gallesa. Sardos medas e istrangios medas chi sunt perfetzionende istadiu in materia linguistica finas sarda e sunt imparende su sardu! + +Dae a su nessi 30 annos, su cunfrontu in tema de limba/s est basadu in un'elaboratzione sientifica e giuridica internatzione noa, in ue s'Unesco at tentu e tenet parte manna: sa Carta europea de sas Limbas de su '92, sa Decraratzione Universale de sos deretos linguisticos de su 96 e ateras Cartas, sunt sa base ineludibile de cale si siat politica linguistica. Su Manifestu de Girona de su PEN International de sos _Deretos Linguisticos_, essidu a lughe custu maju passadu, nd'est una mustra e una sintesi crara. + +S'Universidade nostra, in cambiu, finas cun professores giovanos, est firma in sa dialetologia, in sa linguistica folclorica, cun una visione paternalistica, cunservadora e reatzionaria de limbas che a su sardu.Cun sos pregiuditzios solitos de 30 o 50 annos a como, contra a sa pranificatzione e a sa politica linguistica. E cun unu difetu in prus: a su solitu, custos professores de universidade non connoschent su sardu o no lu cherent impreare in sas letziones, sende chi sas leges lu cunsentant o lu propongiant comente mediu coerente de sa didatica. + +Calicunu narat chi, in realidade tenent unu cumplessu chi los cunvertit in_ mortores de limba_: si birgongiant de no ischire su sardu o ateru, ma non tenent sa gana o sa fortza de si l'imparare. Lis diat agradare ma no lu faghent. E tando gherrant contra a chie est in favore de su progressu de su sardu, cun cale si siat arma: calunnia, disinformatzione. Una manera de sarvare linguisticamente a issos, ochiende linguisticamentos sos ateros, chi su sardu l'ischint o lu cherent imparare. + +A unu chirru tenimus una leva de giovanos chi pedit ufitzialidade pro su sardu in cale si siat ambitu e impreu, finas in s'Universidade, in base a sas leges vigentes in contu de limba, e in base a sa politica chi, a su nessi in parte, si proponet finalidades craras de politica linguistica. + +A s'ateru chirru tenimus un'universidade chi, in cambiu de essere cuntenta de sa possibilidade e ruolu chi li pretendent o atribuint, si negat, atacat, non cheret cambiare, ma, antis, est in cherta de cambiare sa politica. In aterue de custa casta de Universidade si nde sunt liberados o si nde sunt liberende. E in Sardigna? Diat tocare a cumintzare a nos nde liberare finas nois. + +Istrochende a atere: «Un 'atera Universidade est possibile». + +#_Diegu Corràine_ + + +### 02/08/2011 + +## Intervista a PÀULU FRESU + +### «Si mancat sa limba, est comente chi manchet unu bratzu o una manu» + +_Amus addoviadu a Pàulu Fresu, in ocasione de su de 36 ispetàculos de sos 50 chi est faghende pro tzelebrare sos chimbanta annos edade, cròmpidos su 10 de freàrgiu passadu. Inoghe publicamus su resurtadu de sa tzarrada, in antis de l'acumpangiare a sas proas de sonu pro s'ispetàculu de su sero, fatu dae unu palcu postu in sas arenas in s'oru de mare de Gonone._ + +In prus, in bidda b'aiat unu grupu, tando bi fint sos complessos, sonaiant in sos isposos... + +#_Diegu Corràine_ + + +### 03/08/2011 + +## Su cuncursu de poesia in limba sarda "Su mustajoni" + +### L'at ammaniadu sa Pro Loco de Simala + +Sa Pro loco de Simala at ammaniadu su cuncursu de poesia in limba sarda "Su mustajoni" pro s'annu 2011. + +Totus podent leare parte in su cuncursu. + +Su tema est " Su mustajoni " e s'idea est a ponnere in contu sa cultura locale torrende a proponnere un'aspetu, oramai olvidadu, de sas costumantzias nostras. + +Si podet imbiare petzi una poesia in limba sarda, cun s'istile e cun sa tecnica chi si cherent. + +Cada pessone chi leat parte in su cuncursu: + +garantit chi s'opera imbiada no est istada publicada mai, chi l'at fata propiu su concurrente e chi duncas no est de paternidade de s'ingeniu angenu (cun copia totale o partziale); + +dat su permissu a sa Pro Loco de Simala de impreare e publicare s'opera, sena bi cherrere balangiare nudda. + +S'autore abbarrat mere de s'opera e, in casu de impreu, s'at a inditare sa paternidade. + +Sas operas las at avvalorare una giuria formada dae tres espertos e istudiosos de sa materia. B'ant a essere unu binchidore assolutu, unu segundu e unu tertzu classificadu. + +Su resurtadu de s'sseberu de sas tres poesias finalistas l'ant a comunicare in posta eletronica o telefonende. No ant a dare peruna comunicatzione a sos autores chi sas operas issoro no ant a essere de sas primas tres classificadas. + +Sa tzerimonia de premiatzione l'ant a faghere in Simala in cabudanni; sa die e s'ora l'ant a narrere in unu segundu tempus. + +Premios + +primu classificadu € 150,00 + +su de duos: € 100,00 + +su de tres € 50,00 + +S'autore chi cheret leare parte in su cuncursu devet imbiare a sa Pro Loco de Simala, cun litera racumandada, custu materiale: + +N. 3 copias de sa poesia datiloscrita in fogiu formadu A4 cun tradutzione in italianu. In sos fogios non bi devet essere perunu sinnu identificadore. Sas poesias cherent ispedidas in busta cungiada (pro garantire s'anonimadu non devet cumparrere su mitente) cuntenente un'atera busta, sigillada, in ue cherent postos su sambenadu e su numene de s'autore, s'indiritzu de domo, su numeru de telefonu e s'indiritzu de posta eletronica , e finas sa decraratzione de autentitzidade de s'opera e s'autorizatzione a su tratamentu de sos datos personales (custu modulu si podet iscarrigare dae su situ de sa comuna de Simala). No ant a essere leados in cussideru plicos cun documentaztone incumpleta e/o inoltrados a pustis de sa data istabilida in custu regulamentu. + +Sos documentos devent pervennere a s'indiritzu de sa Pro Loco intro e no a pustis de su trinta de austu 2011. Sas bustas chi pro cale si siat resone o discuidu non pervengiant in sos termines a s'indiritzu inditadu no ant a essere leadas in cussideru pro sas finalidades de custa gara. + +Custu est s'indiritzu pro ispedire sas poesias e sa documentaztione chi bi cheret: + +A. T. Pro Loco Simala c/o Maria Luigia Marongiu Via Brigata Sassari, 12 - 09090 Simala (Or) + +Numeru de telefonu e posta eletronica de referentzia: + +3493244163 + +luisa.atzei@tiscali.it + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 03/08/2011 + +## S'addoviu europeu de sos giovanos chi faeddant limbas minoritarias + +### L'ant fatu in sa capitale basca Vitoria + +Sos giovanos chi ant leadu parte in un'addoviu fatu in custas dies in sa **Facultade de Literas de sa capitale basca Vitoria** ant pedidu a sas autoridades de mandare a dae in antis politicas linguisticas chi "assegurent s'impreu de sas limbas minoritarias". Issos creent chi sos guvernos devent agiuare sa "creatzione de ispatzios " pro agiuare a impitare s'euskera e ateras limbas minoritarias medas chi, siat in intro de Europa siat in foras, sunt arrischende de nche las ponnere a un'ala. + +Custa cosa l'ant detzidida in s'urtima die s' ** Addoviu europeu de sos giovanos chi faeddant limbas minoritarias**, a ue b'at acudidu pessones medas in pessamentu pro su tempus venidore de sas limbas issoro rispetivas. A pustis chi ant analizadu sas esperientzias de cada logu e ant ascurtadu cun atentu su parrere de unos cantos espertos, sos partetzipantes ant iscritu unu manifestu in ue ant craridu su chi tocat a faghere. + +In particulare, issos pedint a sas autoridades su "reconnoschimentu legale" de totu sas limbas "in cunditziones de egallidade ". Prus in cuncretu, pessant chi totu sos paisos devent firmare sa **Carta Europea de sas Limbas**, e faghere a manera chi siat aplicada. + +Resurtat chi 40 milliones de tzitadinos de sa UE impitant in manera regulare una limba regionale o minoritaria istorica. Sa chistione est chi, **cunforma a datos de s' Unesco**, **prus de trinta limbas europeas sunt in perigulu**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 03/08/2011 + +## PRO S'UNIVERSIDADE SARDA + +### Comitadu promotore pro sa costitutzione de sa Universidade Sarda Libera + +Publicamus su comunicadu: + +v>"At leadu forma durante s'Iscola de Istiu in s'Argentiera (SS) su Comitadu promotore pro sa costitutzione de sa Universidade Sarda Libera, ideada dae sa Fundatzione** **Camillu Bellieni, Sotziedade pro sa Limba Sarda e Comitadu pro sa Limba Sarda. + +Su Comitadu tenet su propositu de faghere un'istudiu de atuabilidade economica, gestionale, tecnicu-sientifica, cun sa punna de fraigare una Universidade sarda privada e aberta a partetzipatziones publicas e privadas finas internatzionales, pro produire ofertas formativas, chirca e istudios sientificos, consulentzias e servitzios de cultura avantzada in contu de limba sarda, sa limba propia de sa natzione sarda, e de sas limbas minoritarias presentes in Sardigna, finas a cunfrontu cun sas limbas europeas e mediterraneas. + +Sa missione particulare de sa Universidade Sarda Libera at a essere sa de dare assistentzia e agiudu, siat sientificu siat operativu, a sas pessones, a sos assotzios, a sas comunidades, a sas istitutziones, a sas impresas, chi siat de profetu pro s'imparongiu de sa limba sarda e pro s'impreu veiculare de su sardu in sas iscolas de cada ordine e gradu, pro agiuare a cumprire unu sistema de coufitzialidade prena de su sardu cun s'italianu in Sardigna." + +#_Diegu Corràine_ + + +### 06/08/2011 + +## S'Unione de sas Comunas de s'Anglona in favore de su Pranu pro sa limba sarda + +### In mesu de s'ateru, proponent s'insinnamentu de materias curricolares in sa limba nostra + +Un'atzione de propaganda de s'**Unione de sas Comunas de s'Anglona**, in favore de su **Pranu Triennale pro sa cultura e sa limba sarda**. L'ant proposta su sindigu de Perfugas Mariu Satta e su sindigu de Codaruina (_Valledoria_) Tore Terzitta, presidente de s'Unione. +S''Unione at a faghere un'ordine de sa die pro amparare una **petitzione elaborada in propositu dae su sindigu de Perfugas**. Totu custu in s'interi chi in sa Regione sunt arresonende de s'aprovatzione de su finantziamentu de sos progetos inditados in su pranu. Sas contrariedades sunt pagas, ma diant podere ponnere in perigulu totu una serie de progetos chi interessant sas formas prus diferentes de defensa e isvilupu de su patrimoniu culturale nostru. +Su testu de petitzione l'ant imbiadu finas a sa ** Proviintzia de Tatari**, pro chi aprovet finas issa un'ordine de sa die, e a s' **Ufitziu Iscolasticu Regionale**, pro chi pongiat s'insinnamentu de materias curricolares in limba sarda in mesu de sos isseberos chi sos istudentes sardos podent faghere. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/08/2011 + +## LIMBA SARDA VEICULARE: CUNTIERRA UNISS E RAS + +### + +CONSIGLIO REGIONALE DELLA SARDEGNA + +Attilio Dedoni + +Presidente Commissione Consiliare Cultura... + +AI Magnifico Rettore dell'Universita di Sassari, Sede + +e p.c. + +On.le Sergio Milia + +Assessore della Pubblica Istruzione Sede + +_Oggetto: Universita di Sassari, osservazioni sul Piano Triennale degli interventi di promozione e valorizzazione della lingua sarda 2011-2013_ + +Con la presente si intende significare apprezzamento e stima in relazione alfa volonta dell'Universita di Sassari di intervenire positivamente nel processo di approvazione dei Piano Triennale della lingua sarda 2011-2013 e allo stesso tempo per esprimere il mio personale parere in merito ai rilievi sintetici della nota del 4 luglio u.s. + +Mi permetto di sottolineare che l'approvazione del Piano Triennale non e un fatto di arbitraria discrezionalita politica ma, invece, un processo democratico e istituzionale complesso e regolamentato dalla legga in maniera molto dettagliata. All'interno di questo procedimento il legislatore ha gia previsto le forme e le modalita di intervento dei singoli componenti istituzionali e attori sociali che possono intervenire e interferire criticamente e costruttivamente nella formulazione del progetti obiettivi del Piano stesso. + +Risulta, a seguito di verifica che, al momento della stesura del Piano 2011-2013, per fa prima volta, non solo l'Osservatorio abbia svolto il suo ruolo consultivo e prepositivo ma, per merito dell' assessore Sergio Milia, l'organismo all'interno del quale e garantita anche la presenza istituzionale dell Universita di Sassari, coinvolto fattivamente nella redazione del documento e che tutte te proposte formulate, compatibili con l'indirizzo politico scelto, siano state inserite nella versione finale. + +Pertanto, di fronte all'unanimita espressa in termini di legge dell'organismo preposto al monitoraggio, e relativamente alla presa d'atto della Giunta Regionale, la Commissione che ho l'onore di presiedere ha espresso il giusto parere positivo di competenza sulle scelte gia ratificate dal l'Osservatorio e dallo stesso Governo Regionale. + +Il prezioso contributo dell'ateneo turritano giunge successivamente al parere positivo espresso dal proprio rappresentate nell'Osservatorio. Cionondimeno, e apprezzabile e legittimo politicamente e culturalmente il fatto che l'Universita di Sassari voglia esprimere ulteriori osservazioni. nonche argomentare su una materia alquanto delicata e sensibile. + +In qualita di Presidente della Commissione Cultura, e rappresentante politico al servizio della sua terra, sento di esprimere alcune puntualizzazioni in merito alle osservazioni proposte: + +Non si evince in nessuna parte del documento che la politica linguistica regionale sia improntata esclusivamente, sulle norme ortografiche di riferimento pur di estrema importanza nella normalizzazione linguistica attualmente a disposizione dell'Ufficio Regionale, ma anzi in molti passaggi del testo si specifica a piu riprese il principio che ogni varieta del sardo ha la stessa legittimita della norma implementata e che la Regione adotta queste norme solo in uscita per alcuni atti, rispettando varieta, dialetti, geoletti e idioletti di tutta l'isola e di tutta la popolazione. + +Il Piano, nel rispetto della legge regionale 26, considera assolutamente paritarie le varieta del sassarese, catalano, gallurese e tabarchino nei loro rispettivi territori di diffusione e anzi propone dei progetti dedicati che, se fossero finanziati in modo piu cospicuo in sede di approvazione del/a Legge di bilancio, andrebbero a coprire i desiderata dell'Universita di Sassari nella tutela delle lingue minori all'interno di lingue di minoranza di piu vasta diffusione. + +E' la stessa Regione che nel Piano suddetto, e non da oggi, ad aver denunciato la paradossale situazione giuridica e amministrativa del mancato riconoscimenlo a livello di Stato centrale delle lingue minoritarie tabarchina, gallurese e sassarese. Infatti la legislazione statale di riferimento n° 482 riconosce per l'Isola di Sardegna esclusivamente il catalano come lingua minoritaria all'interno della diffusa lingua sarda. Iniziative similari ai quella proposta dall'Universita di Sassari sono state gia promosse da diverse regioni oltre ala Sardegna, ma purtroppo sempre rigettate dallo Stato centrale e dalla Corte Costituzionale per le note motivazioni giuridiche. Credo, comunque, che Universita, Giunta e Consiglio Regionale possano insieme creare un percorso comune per la piu completa affermazione di tali diritti. + +Il Piano non si insinua nella liberta di ricerca delle universita sarde che anzi sono state, mi pare. coinvolte prontamente nella redazione de! documento stesso. Tutti i progetti linguistici presentati dal rappresentante dell'Universita di Cagliari sono stati inseriti nel documento finale. Non risulta pero siano pervenute agii uffici competenti proposte di progetti di ricerca da parte del rappresentante istituzionale dell'Universita di Sassari. + +La Regione senza ledere assolutamente l'autonomia degli atenei sardi, ha tutto il diritto costituzionalmente riconosciuto, di programmare la spesa dei fondi indicando procedure, obiettivi e linee di indirizzo e controllo delle attivita realizzate. Non si tratta quindi di finanziare cattedre o gestioni particolari, che risultano siano state poste in essere in passato ma ponendo in campo invece azioni virtuose di coinvolgimento delle Associazioni che meritoriamente hanno sinora operato per la lingua sarda, in questo senso, le universita sarde si dovrebbero aprire alla piu ampie e partecipate opportunita che il ricco mondo della cultura, lingua e tradizione della Nazione sarda puo esprimere.. + +Rispetto al progetto dell'Alimus. Atlante Linguistico Multimediale della Sardegna, consta allo scrivente che il responsabile scientifico dell'opera sia il professor Michele Contini dell'Universita di Grenoble, il quale, in relazione alla sua carica di direttore dell'Atlante Linguistico Internazionale Romanzo, credo possa avere tutti i titoli , non solo accademici, per difendere in ambito scientifico il suo operato. + +Avviandomi alla conclusione, mi preme sottolineare che il Piano Triennale, senza l'intervento concreto del Consiglio Regionale in sede di approvazione della Legge di bilancio, rischia di essere un mero esercizio programmatorio. Infatti la Commissione che ho l'onore di presiedere, a tal proposito, ha espresso all'atto dell'approvazione del Piano della Lingua Sarda 2011-2013 l'auspicio che l'intera Assemblea legislativa che rappresenta il Popolo Sardo, possa, pur nei limiti finanziari e di bilancio derivanti dall'attuale crisi, sostenere la concreta realizzazione degli interventi. Con la consueta vicinanza all'Universita di Sassari dichiaro la piena e totale disponibilita ad affiancarla per il raggiungimento di questi obiettivi. + +Con le piu vive cordialita + +Attilio Dedoni + +--------- + +Ill.mo On. Attilio Dedoni, +Presidente dell'VIII Commissione Permanente +Consiglio Regionale della Sardegna +Via Roma, 25 - 09125 CAGLIARI + +e p. c. Ill.mo On. Avv. Sergio Milia, +Assessore della Pubblica Istruzione, Beni Culturali, +Informazione, Spettacolo e Sport +Regione Autonoma della Sardegna +Viale Trieste, 186 - 09123 CAGLIARI + +Ill.mo On. Dedoni, + +faccio seguito alla cortese comunicazione della On.le S.V. avente per oggetto le osservazioni dell'Universita di Sassari sul Piano Triennale degli interventi di promozione e valorizzazione della lingua sarda per il 2011-13. +Nell'esprimere il mio vivo ringraziamento per la Sua consueta e cordiale attenzione, rilevo qui, di passaggio, che dell'elaborazione di dette osservazioni la S.V. era stata informata per tempo, in un rapporto di cordiale dialogo istituzionale. Questo, considerato anche che il rappresentante di Ateneo presso l'Osservatorio, il prof. Angelo Castellaccio, ha riferito che la discussione del Piano Triennale in tale organismo e stata eccessivamente ridotta nei tempi, tale da non consentire - a suo giudizio - un'efficace interazione tesa al miglioramento del testo. +Mi pare poi corretto riconoscere, visti anche alcuni riferimenti della S.V. nella comunicazione sopra citata, che in passato il nostro Ateneo possa non aver pienamente risposto alle attese della Regione sarda e della opinione pubblica nel campo della valorizzazione delle lingue e delle culture della Sardegna e nella gestione delle apposite risorse: tanto piu, percio, come nuovo Rettore, sento e mi impongo per il futuro l'obbligo di valutazioni e azioni attente, corredate da rigorose argomentazioni scientifiche, fondate sulla qualita, la competenza e la professionalita dei soggetti coinvolti. In questo nuovo percorso, peraltro, come manifestazione di una volonta radicata, l'Ateneo di Sassari ha inteso inserire nel proprio Statuto un forte richiamo alle lingue e alle culture della Sardegna, come elemento identitario imprescindibile. L'art. 57 dello statuto, che sara oggi discusso in Senato accademico precisa: << L'Ateneo promuove la tutela e la conoscenza dei beni e delle fonti dell'identita locale, con particolare riferimento alle lingue delle minoranze e alla lingua sarda nelle sue articolazioni territoriali, alle risorse naturali, ai beni storici, culturali, ambientali, paesaggistici e architettonici, ai saperi e alle tradizioni locali>>. +Colgo inoltre l'occasione per formulare alcune osservazioni di carattere piu generale, che vanno a toccare la questione dei nostri progetti di corsi di formazione per insegnanti di lingue minoritarie della Sardegna, argomento che ci vede impegnati in un confronto articolato con la Regione. In particolare, tengo a segnalare e precisare che: +1) l'Ateneo si confronta in convegni e incontri sulla lingua sarda, il prossimo promosso a Uri per il 9 settembre. In tempi brevi contiamo di tenere a Sassari un Convegno, con studiosi di Universita italiane ed estere, per dibattere le complesse questioni che stanno dietro alla valorizzazione e promozione delle lingue minoritarie: e un segnale concreto della nostra sensibilita alla materia, ma anche della necessita di procedere attraverso percorsi autenticamente scientifici per evitare ogni improvvisazione che pregiudichi l'efficacia delle azioni intraprese; +2) circa la questione dell'uso veicolare delle lingue minoritarie nei corsi, ribadiamo di averlo previsto in forma di lezioni laboratoriali (si tratta, a tutti gli effetti, di lezioni frontali). Circa la loro fruibilita come lingue CLIL nell'insegnamento delle diverse discipline impartite, non intendiamo in ogni caso sottrarci al problema: ferma restando la liberta dei singoli docenti, e rilevato che una corretta prassi di educazione plurilingue consiglia di partire dalle lingue che i discenti conoscono meglio, i corsi saranno infatti occasione, attraverso il confronto coi partecipanti, per una riflessione seria sull'argomento, che parta dalle esperienze di chi vive ogni giorno il mondo della scuola. Il problema che si scorge e dato dall'esigenza di abbinare competenze disciplinari altamente specialistiche, che solo l'Universita puo garantire, con l'utilizzo di codici che garantiscano una trasmissione non banalizzata di esse: il che richiede, ovviamente, fasi di sperimentazione, anche terminologica, coi discenti, in un processo di feedback che solo puo produrre solide acquisizioni. +La commissione di Ateneo non intende sottrarsi alla sperimentazione, ma se la Regione mantenesse comunque ferma la richiesta di impiego veicolare delle lingue minoritarie anche nel 50% delle lezioni disciplinari, segnala una difficolta che e legata soprattutto alla fase storica che stiamo vivendo ed alla necessita di introdurre una gradualita che garantisca alti standard qualitativi e consenta di non banalizzare l'insegnamento disciplinare, ma che esalti il risultato scientifico. Il progetto regionale non e facilmente applicabile e l'Universita preferisce rinunciare in questo caso al contributo regionale, pur di non svilire il livello del proprio contributo. +3) L'Ateneo e comunque aperto a valutare le proposte dell'Assessorato regionale e dell'Osservatorio, di cui fa parte: per superare le diversita di vedute con la Regione e stato concordato di dar vita a una commissione ristretta al fine di confrontare, nel merito, le reciproche posizioni e verificarne la conciliabilita: dal 28 giugno, data in cui e stata avanzata la proposta dall'Assessore Milia, attendiamo di conoscere i nominativi espressi dalla Regione per dar vita a tale commissione ristretta; +4) in ogni caso, non accetteremo in nessun modo di selezionare in accordo con la Regione gli insegnanti da impiegare nei corsi: lo riterremmo lesivo della dignita dell'istituzione universitaria; +5) stanno per comparire sul sito internet di Ateneo i nostri progetti per corsi di formazione di insegnanti di lingua minoritaria: segnale doveroso di trasparenza e di contributo alla costruzione di una corretta prassi scientifica in materia; +6) fermo restando quanto in conclusione del punto 2, qualora non si addivenisse con la RAS a un accordo soddisfacente per entrambe le parti entro il mese di settembre, intendiamo comunque soddisfare responsabilmente le esigenze del territorio: realizzeremmo infatti dei corsi di aggiornamento, con le nostre risorse, autenticamente sperimentali e aperti alle istanze della scuola. L'Universita rinuncera di conseguenza alle risorse regionali, ma promuovera comunque i corsi di lingua sarda. +Colgo l'occasione per ribadire che l'Universita sostiene in modo convinto i valori di democrazia che vorremmo fossero alla base del piano triennale, chiede piu pluralismo, piu attenzione per tutte le minoranze linguistiche; si apre al territorio, si mette a disposizione della Regione, senza pero rinunciare alla sua autonomia sul piano scientifico e al suo spirito critico. +La commissione di Ateneo che si occupa di lingua sarda e composta da alte e apprezzate professionalita che si mettono al servizio della Sardegna, con l'appoggio convinto di tutta la comunita universitaria: si battono per valorizzare la lingua sarda nelle sue diverse varieta come lingua per oggi e soprattutto per il futuro della Sardegna, capace di innervare l'identita locale. +Con viva cordialita. + +IL RETTORE + +Attilio Mastino + +#_Diegu Corràine_ + + +## Sa CUMISSIONE CULTURA DE SU CUSSÌGIU REGIONALE e SA UNISS + +### Cuntierra a propositu de sos cursos de formatzione in limba sarda prevididos dae su Pranu Triennale 2008/2010 de sa RAS + +#_Diegu Corràine_ + + +## Una finestra sul massacro + +_ISBN_: 8883351339 +_Genere_: Storia +_Editore_: GUERINI E ASSOCIATI +_Annu_: 2000 +_Pazinas_: 256 +_Preju_: 19,63 + +A dies de oe petzi pagas pessones faeddant de su massacru de sos armenos fatu dae sos turcos dae su 1915 a su 1916 e chi at rapresentadu su primu zenotzidiu de su seculu 20 chi unu populu at devidu patire: si carculat chi siant mortos unu millione e mesu de armenos in su territoriu otomanu. +Finas sos istoricos tenent in manos custos datos ma sa Turchia sighit a negare sos massacros e su zenotzidiu. +Su libru de Marco Impagliazzo _Una finestra sul massacro_ contat sos amentos de su prade dominicanu Jacques Rhetore e ponet in dificultade sas tesis turcas chi ant semper negadu su massacru. +Sa trassa de s'istoria est s'Imperu Otomanu in decadentzia chi faghet sa Prima Gherra Mundiale a costazu de sos Imperos Tzentrales sighende sos ideales de su partidu rivolutzionariu de sos Zovanos Turcos chi in su 1908 aiant leadu su podere cun ideas natzionalisticas. +Sos turcos narant chi sos documentos in manos de sos istoricos non sunt autenticos e cunfirmant chi ant fatu sa deportatzione armena a iscopu de defensa ca timiant chi sos armenos aerent azuadu sos inimigos, faghende notare chi finas sas populatziones musulmanas ant patidu su matessi tratamentu. +Su prade dominicanu Jacques Rhetore fiat unu deportadu tratesu in Mardin, una bidda minore de s'Anatolia orientale in ue bi fiat zente meda catolica. +In custa bidda colaiant trumas de zente destinada a su disterru de sa Mesopotamia: pro sa majoria de custas pessones sa morte fiat s'isetu beru de su biazu e moriant a penorias suta de su sole buddidu. +Sos armenos ant patidu violentzias disustinadas: torturas, recatos, sas feminas beniant bendidas e sos pitzinneddos iscravizados. +Pro non patire custas violentzias sa bia unica de iscampu fiat a si cunvertire a s'Islam ma su prus de sos cristianos no atzetant custu recatu e patint su martiriu. +In Mardin bi fiant 17.000 cristianos, su mesu de sos abitantes de sa bidda, nemos de custos fiant armenu-gregorianu (sa majoria de sos armenos chi no atzetant su Concilio di Calcedonia), a custos sos turcos lis daiant neghe de cherrer s'indipendentzia de su populu issoro. A pustis b'aiant sos zacobistas (siriacos) chi no ant mai connotu unu rezimene de cristianidade e chi s agataiant bene cun su sistema sotziale otomanu. +Sos zacobitas, sos gregorianos e sos catolicos sunt istados carculados a sa matessi manera e trutzidados tenta a pare. +Proite ant fatu custos disafios?Ca su prozetu de turchizatzione de s'istadu otomanu cheriat a onzi modu sa caraterizatzione islamica comente fatore determinante de identificatzione etnica. +Sos armenos sunt istados pessighidos cun sa proclamatzione de sa jihad cherta dae su guvernu e formada dae ateos chi ischiant chi petzi una gherra reliziosa aiat podidu ponner contra a sas populatziones musulmanas cun sos cristianos. +Comente contat su prade Rhetore a costazu de sa gherra reliziosa b'ant postu finas s'arma de s'imbidia sotziale: sos armenos e sos cristianos finas si fiant in cunditziones de inferioridade zuridica, sunt istados abiles a si creare cunditziones de bida meda mezus de sas populatziones musulmanas. +Eris che a oe s'unione islam-modernidade at creadu disastros disustinados. +Su prade Rhetore nos narat finas chi sos turcos fiant alleados de sos tedescos, su suspetu est chi custos duos populos ant fatu paris s'isterminiu. Si benint cunfirmados sos modos chi unos cantos ufitziales tedescos ant tratadu sos armenos si podet cumprender comente si siat podidu afirmare in manera gai fatzile su nazismu. + + + + +### 05/08/2011 + +## SA CUMISSIONE CULTURA DE SU CUSSÌGIU REGIONALE e SA UNISS + +### Litera de su presidente Dedoni a su Retore Mastino. Puntada n. 3! + +_In custa litera chi publicamus in formadu testu e in pdf s'on. Dedoni cunfirmat chi sa UniSS devet rispetare sos criterios e sas cunditziones de su PT 2008/10 in contu de formatzione in limba sarda pro maistros e professores. +Sa litera nos paret de una craresa assoluta. Chissai chi pargiat crara finas a su Retore Mastino e a sa Cumissione de sa limba sarda de Ateneu!_ + +---- + +_Al Prof. ATTILIO MASTINO_ + +_Magnifico Rettore dell'Universita degli Studi di Sassari_ + +_Piazza Universita, 21_ + +_07100 SASSARI_ + +_e.p.c: On.le SERGIO MILIA +Assessore della Pubblica Istruzione RAS Viale Trieste. 186 +09123 CAGLIARI_ + +Oggetto: Legge regionale 26/97 - Piano Triennale della Lingua Sarda. + +Magnifico Rettore, + +innanzitutto desidero ringraziarLa per il suo qualificato interessamento e per la espressa volonta di dare un contributo fattivo alle politiche linguistiche ¡n Sardegna. Inoltre e con vivo apprezzamento che apprendo dell'inserimento nello Statuto dell'Universita di Sassari di un articolo a tutela della lingua sarda e delle altre parlate della Sardegna. Tale scelta a mio avviso qualifica ulteriormente l'Ateneo Turritano sul fronte dei reali problemi delle identita della Sardegna e recupera ampiamente su un poco brillante passato che la sua azione contribuisce a far dimenticare. Mi permetta altresi di evidenziare in qualita di Presidente dell'ottava commissione del consiglio regionale il piu produttivo approccio, registrato nella garbata polemica su alcune problematiche afferenti il piano triennale della lingua sarda. Cio mi lascia ben sperare in una futura e positiva collaborazione istituzionale nell'interesse della lingua e della cultura sarda, soprattutto in un momento in cui le lingue minoritarie rischiano realmente l'estinzione. + +Ritengo pero opportuno far presente, che la partecipazione dell'Universita di Sassari al procedimento della redazione del piano triennale della lingua sarda 2011/2013, per quanto mi consta dagli atti in possesso, ha partecipato nei tempi e nei modi previsti.. Orbene, sui contributi dell'Ateneo sono state annunciate osservazioni al piano, ma sono giunte tardivamente allorquando la commissione aveva gia esitato il provvedimento di giunta. Ritengo, altresi, opportuno poiche e diventato argomento di pubblico dibattito, pur non essendo oggetto precipuo della nostra corrispondenza, la questione dell'uso della lingua veicolare nella formazione degli insegnanti affidata alle due Universita sarde, nel merito riterrei di esprimere il mio parere. Premesso che, il rispetto per l'autonomia dell'Universita deve restare totale, e per cui la Regione non intende interferire nella libera ricerca, ma e opportuno affermare che nessuno si deve sentire leso allorche la Regione intenda offrire degli opportuni indirizzi programmatici in base alle proprie politiche di sviluppo, e soprattutto in un periodo di crisi come questo. + +Cio non di meno, non mi pare sia corretto che la commissione di professori da Lei nominata possa e debba insistere sull'interpretazione di alcuni passi piu o meno correlati e approvati a suo tempo dall'Osservatorio, dalla Giunta regionale e dalla Commissione cultura. Infatti e bene ricordare che alcuni documenti citati sono da anni in nostro possesso e sono stati analizzati, studiati e perfezionati nell'arco di due legislature. + +Specificatamente con il progetto obbiettivo 22.3-3.3, si era richiesto alle due Universita di formare gli insegnanti di lingua sarda prevedendo il 50% di ore di insegnamento con Tuso esclusivo della lingua sarda a livello veicolare. Inoltre l'Amministrazione regionale aveva previsto nei criteri dell'incarico affidalo agli Atenei la possibilita di affiancare agli insegnanti nelle scuole individuate come pilota, lo strumento operativo del laboratorio didattico in orario curriculare. + +Va da se, come e da intendersi che la lezione "laboratoriale" di sardo a perfezionamento del corso di insegnante dovrebbe essere in sardo altrimenti cadremo nel ridicolo di una lingua insegnata in un'altra lingua; condizione che spero vivamente l'Ateneo voglia evitare. Pertanto mi sembra che la posizione della commissione di riservare il 50% di lezioni in sardo a una attivita "laboratoriale secondaria" che era prevista originariamente al cento per cento in sardo dagli orientamenti dell'Amministrazione regionale, sia da registrarsi piuttosto come sintomo di disagio dei componenti della commissione d'Ateneo rispetto all'uso del sardo a livello veicolare ed effettivo. Un disagio e sperabile solo transitorio, che non intenda nascondere fattori ideologici, ovvero imperizia, oppure ancor piu grave che si voglia considerare il sardo una ''lingua secondaria"'. + +Ma non voglio dilungarmi su questioni di merito relative all'insegnamento, ritengo infatti molto piu importante e per alcuni versi preoccupante che l'esito di questa vicenda leda il concetto stesso di "lingua sarda" come si evince dalle esternazioni e prese di posizione della commissione di Ateneo. Infatti si rappresenta piuttosto un giudizio "politico" negativo sulla possibilita che la lingua sarda possa esprimere la modernita e la contemporaneita; giudizio questo, che contrasta nettamente non solo con i vari piani triennali, ma anche con la normativa regionale, italiana ed europea di merito. A tal riguardo si raccontano di belle esperienze di docenti di vario ordine e grado che insegnano in sardo in via curriculare in diverse materie senza per questo venire meno ai caratteri di attualita che la lingua ben riesce ad esprimere. Mi verrebbe da chiedere alla commissione d'Ateneo, se si nega la filosofia politica, amministrativa, linguistica che sta alla base di una programmazione di criteri di spesa, come ci si puo proporre poi gestori di tali interventi che non si condividono? Necessita quindi che vi sia una nuova sensibilita e si osservi con piu rigore la normativa e l'orientamento esitalo dal legislatore. +Credo che non siano sfuggite, le ultime osservazioni della Corte dei Conti in merito ai finanziamenti corrisposti alle universita sarde, ove si reclamano per il Consiglio regionale, e non piu solo per l'Esecutivo, e quindi per la Commissione competente la relazione e la rendicontazione delle attivita e delle poste finanziarie realizzate dagli Atenei nelle varie attivita. + +E' fondamentale un rapporto piu attento, virtuoso e iterativo fra il Consiglio regionale, e le Universita sarde per poter al meglio offrire, non solo per quel che riguarda la legge della lingua e cultura sarda, ma sui vari fronti di interesse della societa sarda, che in particolare in questo tempo di crisi reclama quali possibilita del proprio sviluppo. Pertanto e sempre piu necessaria ed auspicabile una piu proficua collaborazione istituzionale per garantire una piu radicata e partecipata azione anche degli Atenei nei progetti di sviluppo dell'Isola. + +L'occasione mi e particolarmente gradita per porgerLe le piu vive cordialita + +Attilio Dedoni + +#_Diegu Corràine_ + + +### 05/08/2011 + +## Sa chimica «birde»: sos datos de una trampa crara + +### de Vissente Migaleddu + +In custos urtimos tempos in sos gionales sardos e finas de foras ant iscritu meda subra de su protocollu de intesa intre ENI, entes locales e sindicados pro sa chi, in paraulas de bonu bendidore, cramant sa chimica "birde". Dae comente amus leggidu in sos giornale e finas in sos acordos riservados (addendum incruidu) s'investimentu decraradu est de 1200 milliones de euros pro una istima de seschentos chimbanta impreados noos (prus o mancu unu millione e mesu a impreadu). S'obietivu est de sustituire in Portu Turre sa chimica traditzionale cun produtziones noas de materias ecosustenibiles e biocumpatibiles, de produire energia pro mediu de un'inchinisadore de 40 MWe a biomassas e a urtimu de incumintzare sas bonificas de totu su logu incuinadu dae sas produtziones de sa chimica grae de sos annos colados. + +Incumintzamus s'analisi de sos datos dae sas bonificas a ue est destinadu prus o mancu sa meidade de s'investimentu (pagu de prus de 500 milliones de euros); b'at de narrere deretu chi sa bonifica est un atu devidu pro lege; chie incuinat devet pagare e duncas custa parte de dinare non podet essere cunsiderada un'investimentu in intro de cussos 1200 milliones de euros ma est un'atu cumpensatoriu ebbia. B'at unu protzessu aviadu in su tribunale de Tatari a carrigu de bator dirigentes de s'ENI e ateras sotziedades cunsortziadas pro disacatu ambientale e abbelenamentu de su tziclu de sas abbas e de sos alimentos; sas imputatziones pertocant sa gestione de su depuradore de s'area industriale de Portu Turre pro sos annos 2004-5 e custu testimoniat chi sas responsabilidades de totu su disacatu ambientale sunt de chircare no in tamen in su tempus de Rovelli ma finas in sos tempos reghentes. S'istoria de su benzene in cantidade manna in s'abba marina de sa darsena, tantu de proibire chi sa gente bi potzat intrare, nd'est un'atera cumproa. + +Si de chimica birde si devet faeddare, non podet essere energivora, est a narrere chi non podet consumare energia meda e cun resa bassa comente resurtat in sa chimica grae traditzionale; si bi cheret ernergia meda, mancat su primu assuntu de sa sustenibilidade. Macari totu, unu de sos puntos de importu massimu de su protocollu de intesa est su de realizare un'inchinisadore a biomassas de 40 MWe e de torrare a nou una termotzentale a ogiu combustibile e a FOK (refudu ispetziale perigulosu de su cracking de s'etilene) de 160 MWe. Pagos ischint chi pro agatare biomassas (cun unu podere calorificu inferiore a su nessi de 3500 chilucalorias/chilu), bastante pro alimentare una potentzia gasi arta, bi nde cherent prus o mancu 600.000 ton/annu.Segundu un'istudiu de sa facultatade de agraria de s'Univesidade de Tatari, totu su territoriu sardu postu a padente e a magrone (pagu prus de 800.000 etaras/ 8000 Km2 / una de sa tres partes de su territoriu intreu de sa Sardigna) nde podet produire 300.000 ton/annu si contivigiadu in manere sustenibile, pudende e sena arribbare a segare sos arbores. + +Intre sas fontes rinnovabiles, sas biomassas sunt in s'Istadu Italianu sa prus "ambiguas"; una lege (Dlg 387/03 art.17), contraria a sas normas europeas, assimilat a sas biomassas finas sa parte non biodegradabile (plasticas, tessutos de sintesi) de sos refudos solidos urbanos; custas materias sintetizadas dae su petroliu e dae su cloru, pustis brusiadas finas cun sas megius tecnologias, nche bogant in s'aera diossina, furanos e metallos graes chi sunt unu perigulu mannu pro sa salude de s'ambiente e de sa gente. Macari custu perigulu, custas praticas sunt alimentadas cun agiudos de Istadu (Cip 6, tzertificados birdes) chi sunt pagados cun una tassa chi nos agatamus in sa bulleta de sa lughe. Est unu "ticket" a s'imbesse in ue pagamus pro nos ismalaidare. No est unu casu chi in su protocollu de intesa si mentovet custa lege. Si un'inchinisadore devet essere alimentadu cun CDR (combustibile de refudos) pro arribbare a 600.000 ton/annu devimus impreare, boghende*bi s'umidu, a su nessi 2 milliones de ton/annu de refudos solidos urbanos; lastima chi in totu sa Sardigna nde produimus 850.000 ton/annu e su 25% lu brusiamus giai in sos inchinisadores de Casteddu e Macumere; at a tocare a los batire dae foras. + +Agatare materias noas biocumpatibiles e sintetitzadas in maneras ecosustenibiles est un'isforztu nobile e chi meritat atentu. Su chi bisongiat est un'analisi atzuda subra de sas cantidades de terrinu e de frutos de sas terra chi tocat de produire a manera chi totu siat ecosustenibile pro sa Sardigna e pro totu sa terra. E non devimus ismentigare chi sos benes primos chi no nde podimus faghere a mancu sunt su mandigu e s'abba chi ant a essere sas richesas beras de su tempus venidore. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 05/08/2011 + +## Sa chimica «birde»: sos datos de una trampa crara + +### de Vissente Migaleddu + +In custos urtimos tempos, in sos gionales sardos e finas de foras, ant iscritu meda subra de su protocollu de intesa intre ENI, entes locales e sindicados pro sa chi, in paraulas de bonu bendidore, cramant sa chimica "birde". Dae comente amus leggidu in sos giornale e finas in sos acordos riservados (addendum incruidu) s'investimentu decraradu est de 1200 milliones de euros pro una istima de seschentos chimbanta impreados noos (prus o mancu unu millione e mesu a impreadu). S'obietivu est de sustituire in Portu Turre sa chimica traditzionale cun produtziones noas de materias ecosustenibiles e biocumpatibiles, de produire energia pro mediu de un'inchinisadore de 40 MWe a biomassas e a urtimu de incumintzare sas bonificas de totu su logu incuinadu dae sas produtziones de sa chimica grae de sos annos colados. + +Incumintzamus s'analisi de sos datos dae sas bonificas a ue est destinadu prus o mancu sa meidade de s'investimentu (pagu de prus de 500 milliones de euros); b'at de narrere deretu chi sa bonifica est un atu devidu pro lege; chie incuinat devet pagare e duncas custa parte de dinare non podet essere cunsiderada un'investimentu in intro de cussos 1200 milliones de euros ma est un'atu cumpensatoriu ecunsortziadas pro disacatu ambientale e abbelenamentu de su tziclu de sas abbas e de sos alimentos; sas imputatziones pertocant sa gestione de su depuradore de s'area industriale de Portu Turre pro sos annos 2004-5 e custu testimoniat chi sas responsabilidades de totu su disacatu ambientale sunt de chircare no in tamen in su tempus de Rovelli ma finas in sos tempos reghentes. S'istoria de su benzene in cantidade manna in s'abba marina de sa darsena, tantu de proibire chi sa gente bi potzat intrare, nd'est un'atera cumproa. + +Si de chimica birde si devet faeddare, non podet essere energivora, est a narrere chi non podet consumare energia meda e cun resa bassa comente resurtat in sa chimica grae traditzionale; si bi cheret pro agatare biomassas (cun unu podere calorificu inferiore a su nessi de 3500 chilucalorias/chilu), de sa tres partes de su territoriu intreu de sa Sardigna) nde podet produire 300.000 ton/annu si contivigiadu in manere sustenibile, pu + +Intre sas fontes rinnovabiles, sas biomassas sunt in s'Istadu Italianu sa prus "ambiguas"; una lege (Dlg 387/03 art.17), contraria a sas normas europeas, assimilat a sas biomassas finas sa parte non biodegradabile (plasticas, tessutos de sintesi) de sos refudos solidos urbanos; custas materias sintetizadas dae su petroliu e dae su cloru, pustis brusiadas finas cun sas megius tecnologias, nche bogant in s'aera diossina, furanos e metallos graes chi sunt unu perigulu mannu pro sa salude de s'ambiente e de sa gente. Macari custu perigulu, custas praticas sunt alimentadas cun agiudos de Istadu (Cip 6, tzertificados birdes) chi sunt pagados cun una tassa chi nos agatamus in sa bulleta de sa lughe. Est unu "ticket" a s'imbesse in ue pagamus pro nos ismalaidare. No est unu casu chi in su protocollu de intesa si mentovet custa lege. Si un'inchinisadore devet essere alimentadu cun CDR (combustibile de refudos) pro arribbare a 600.000 ton/annu devimus impreare, boghende*bi s'umidu, a su nessi 2 milliones de ton/annu de refudos solidos urbanos; lastima chi in totu sa Sardigna nde produimus 85.000 ton/annu e su 25% lu brusiamus giai in sos inchinisadores de Casteddu e Macumere; at a tocare a los batire dae foras. + +_[dae EJA 5, lampadas-triulas 2011]_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 05/08/2011 + +## Formatzione in sardu de maistros e professores: la cherimus! + +### de Diegu Corraine + +Sos istudiosos sardos e istrangios de sas Universidades ant tentu meritos mannos pro sa connoschentzia de sas variedades de su sardu. E medas connoschentzias linguisticas las tenimus finas gratzias a istudiosos no-universitarios, chi a bias ant dedicadu sa vida issoro a sa limba sarda. + +A dolu mannu, pero, su bonu de sos istudiosos universitarios ant tratadu sa limba nostra belle semper comente ogetu de istudiu, sena si nd'importare meda de sarvare, afortire, promovere su sardu, pro li garantire tempus venidore. E tando non b'at de s'ispantare chi custu pessamentu, custu pistighingiu de afortire su sardu e de praticare una politica e pranificatzione linguistica, pro assegurare a sa limba nostra vitalidade e ufitzialidade in sa sotziedade e in su territoriu, siat istadu de sos "militantes", chi ant leadu e imparadu materias linguisticas pro addatare sa limba a custa finalidade noa de su sardu, chi de seguru est una posta noa de sa sotziedae sarda de oe. + +E tando non nos devimus mancu ispantare chi, a su solitu, s'Universidade in Sardigna no apat mai agiuadu in manera crara e determinada (si no at contrariadu), in sos urtimos annos, su protzessu de istandardizatzione e modernizatzione de su sardu, pro l'addatare a cale si siat ambitu e impreu. Lastima, ca a su presente e venidore de sa limba sarda s'Universidade diat servire. Diat servire chi siat capatza de afrontare sa modernidade. Diat servire chi in s'Universidade b'apat dipartimentos mannos destinados a s'apoderare de sa limba e a imparare sa limba. Diat servire chi sos giovanos, ma finas maistros e professore in servitziu, potzant sighire materias noas: tradutologia, tradumatica, terminologia, didaticas de sa limba sarda, etc. E chi custas materias siant fatas finas in sardu. + +Est craru chi, si totu custu mancat, no est neghe de s'Universidade ebbia, est neghe de sa politica, sarda in particulare, chi no isfrutat totu sas prerogativas chi tenet (e ateras chi diat podere pretendere). Ma sa politica a sa sola non faghet nudda, si non b'at unu movimentu de pressione e de proposta, mannu e trasversale, ca sa limba no est nen de dereta nen de manca. Pro custu, nos moimus! + +Ma cando sa politica tenet sa voluntade, sas ideas craras (e su dinare!) pro intervennere in contu de limba sarda, comente est capitadu urtimamente cun su Pianu triennale 2008/10, s'Universidade non si podet ponnere contra, pro difendere interessos suos o cuare debilesas o incapatzidades. S'Universidade devet faghere sa parte sua. B'at una parte manna de giovanos sardos chi non cheret abbarraree nen firma ne a sa muda. + +_[dae EJA 5, lampadas-triulas 2011]_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/08/2011 + +## Sa limba aymara in su situ Global Voices + +### Bi traballant istudentes universitarios medas + +In mesu de sos sitos de **Global Voices** naschidos dae pagu, bi nd'at unu chi tenet unu primadu de importu: est su primu in una limba indigena, s' **aymara. **Est sa limba materna de prus de duos milliones de pessones chi istant in sas Andas, mescamente in Bolivia e in Peru, in ue l'ant reconnotu su status de limba ufitziale. S'aymara lu faeddant finas in unos cantos giassos de Tzile e de Argentina, e in cussas comunidades aymaras chi si nche sunt tramudadas dae sas regiones in ue istaiant. + +Su primu messagiu de Global Voices bortadu dae s'ispagnolu in aymara est essidu in cabudanni de su 2009, e dae cussu mamentu sas tradutziones ant sighidu pro un'annu cun discontinuidade. Ma, dae cando **Victoria Tinta** (_in sa fotografia_) est intrada comente diretora, su situ at cumintzadu a bogare a campu a fitianu messagios in aymara. In prus de torrare a bidere e sestare sas tradutziones, Victoria est responsabile de s'isseberu e de su coordinamentu de sos tradutores voluntarios. In totu leant parte in su progetu 21 voluntarios, e b'at unas doighi 12 pessones chi traduint in manera regulare. + +Su situ nou est naschidu cunforma a su progetu **Jagi Aru**, cun sede in **El Alto** in Bolivia, chi sa finalidade sua est a promovere e a mantennere s'aymara faghende creschere sa cantidade de materiales in linia in custa limba. Tradutores e cumponentes medas de su progetu Jaqi Aru sunt istudentes de su dipartimentu de linguistica de s' **Universidade Publica de El Alto**, totus istudiosos apassionados de s'aymara chi cherent sarvare custa limba pro sas levas venidoras. Pro more de s'assotziu cun Global Voices, su grupu produit materiale de calidade in aymara a furriu de chistiones culturales e de atualidade de cada parte de su mundu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/08/2011 + +## Su guvernu bascu contra a su guvernu frantzesu + +### Criticas a Parigi ca non difendet sas limbas minoritarias + +Sa vitzecussigera de Politica Linguistica de su Guvernu Bascu, **Lourdes Auzmendi** (_in sa fotografia_) at afirmadu chi su Guvernu frantzesu non faghet una politica linguistica pro agiuare sas limbas minoritarias de su territoriu suo, e ** no at galu ratificadu sa Carta Europea de sas Limbas**. + +L'at naradu in su 'Primu Addoviu Europeu de Giovanos chi faeddant Limbas Minoritarias' chi ant fatu in sa capitale basca Vitoria. + +In particulare, issa at denuntziadu su fatu chi "galu b'at **comunidades a curtzu nostru chi sunt arrischende de iscumparrere**", e in mesu de custas b'est "su Paisu Bascu-Frantzesu" . + +Sa situatzione est megius in s'Istadu ispagnolu, ca su Guvernu at ratificadu sa Carta Europea de sas Limbas: in Euskadi, pro narrere, **su 75 % de sos giovanos connoschent s' euskera**, finas si s'impreu suo "si reduit meda", "dipendende dae sos ambitos in ue sos giovanos si moent". + +A parrere de Auzmendi, sa tollerantzia est una de sas carateristicas comunas de sa pluralidade, "**ca sas limbas mai si sutraent, sas limbas semper si sumant**". "Cando essit a campu una limba, non s'eliminat s'atera, ma si b'agiunghet", at asseguradu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 09/08/2011 + +## Chi su corsicanu siat limba ufitziale de s'isula + +### Lu pedit s'Assemblea de Corsica + +In su documentu, presentadu dae su cussigeri **Pierre Ghjonga,** b'at iscritu chi su corsicanu devet tennere una presentzia prus forte meda in totu sos ambitos de sa vida in Corsica, mescamente in **s'****istrutzione **(in ue si proponet s'immersione linguistica), ma finas in campos che a **sas tecnologias noas, s'amministratzione e sos medios de comunicatzione**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/08/2011 + +## Su sardu devet essere "limba de totus, limba pro totu". + +### Intervista a Diegu Corraine _(IlMinuto)_ + +_(IlMinuto) - Casteddu, 5 de su mesi de austu - Est lompiu a s'atobiu numeru tres "Ndi chistionaus impari": sa fentana noa de "IlMinuto" chi chistionat de sa lingua sarda e de sa politica linguistica. Custa cida sa redatzioni intervistat a Diego Corraine, segretariu de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda, membru de s'Osservatoriu de la Limba Sarda, diretori de sa sotziedadi editoriali Papiros de Nugoro e furriadori in sardu de sa Pimpa de Altan._ + +Amus gherradu pro annos pro atuare s'art. 6 de sa Costitutzione italiana (Tutela de sas minorias linguisticas) e in su 1999 amus tentu sa Lege 482 chi reconnoschet a su sardu (sa segunda limba de s'istadu italianu pro cantidade de pessones chi la faeddant) ufitzialidade in ambitos e usos importantes comente su mundu de s'informatzione, s'iscola, s'amministratzione. Est su chi mutimus "normalizatzione" de una limba, diat essere su de faghere a manera chi siat de impreu "normale" in sa sotziedade. Est craru chi un'ufitzialidade bera e prena est mala a praticare si non b'at a su mancu una norma de iscritura univoca de sos documentos (istatutos, leges, carta de identidade, cartellones, publitzidade, inditos, etc.). Ca sa novidade a cunfrontu de su tempus coladu finas reghente est chi non cherimus sa limba petzi in literadura o pro faeddare cada die ebbia, ma in cada ambitu e usu, commente limba normale, in sa sotziedade e in su territoriu. Pro faghere totu custu e ateru b'at bisongiu de una limba generale chi tengiat regulas craras e seguras, costantes e coerentes. Est su chi mutimus "normativizatzione" de una limba, duncas s'opera sientifica de dare una "normativa" a sa limba de unu logu. Est sa chi cramamus limba de referentzia. De su restu, sa limba iscrita de sos iscritores, in totu sos seculos colados, s'acuartziaiat meda a custu. Perunu iscritore at iscritu mai cunforma a sa variedade locale/personale sua, ca teniat s'idea de tennere unu publicu de letores cantu prus mannu possibile: totu sos Sardos. Sa limba orale est un'atera cosa, est giustu e bellu chi siat diferente dae logu in logu. Ma podet/devet andare de acordu cun una norma iscrita universale. + +Tando sa norma iscrita "mediat" sas diferentzias de sa limba faeddada, ma no est "esclusiva". Est craru chi non podet essere una media matematica. In perunu limba l'est. + +Sa Lsu est de su 2001 e sa Lsc de su 2006. Ambas sunt propostas de "normas" de referentzia pro iscriere in sardu in manera universale e ufitziale. Est, e est istadu, unu resurtadu istoricu pro totu sa limba sarda, ca, in fines, su populu sardu s'at dadu regulas craras de referentzia iscrita, chi li cunsentint un'impreu ufitziale e s'elaboratzione de terminologias addatas a sa modernidade in cale si siat setore de sa vida. Duncas, amus fatu su chi ateras limbas ant fatu, cando si cheriant ufitziales. Sa diferentzia intre Lsu e Lsc est + +So istadu cuntentu meda de aere leadu parte in custas cumissiones. Est istada un'esperientzia chi diat infervorare a chie si siat. A ponnere sas bases firmas de sa limba iscrita ponet cuntentesa, sentidu de dinnidade e de istima pro sa limba e pro sa natzione sarda. Pro mene est unu praghere mannu, sende chi su cunfrontu, a bias, est istadu tostu e forte. Ma est naturale, in totu sas limbas e cumissiones chi si sunt interessadas de sa sorte de una limba. Sa cosa bella est chi sa prima proposta, sa Lsu, l'ant firmada totu sos membros de sa Cumissione incarrigada dae sos Assessores de tando, in antis Ballero a pustis Onida, e dae sas firmas autografas in su documentu originale. Si calicunu, a pustis, at cambiadu idea, custu no nche catzat balia peruna a su traballu fatu. Sa Lsc est istadu su frutu de unu cunfrontu in una sutacumissione linguistica incarrigada dae su Presidente Soru in su 2005 de elaborare una proposta de norma de referentzia iscrita pro su sardu e, pustis de custu cunfrontu, de una detzisione de sa Giunta Soru matessi. Duncas sa proposta Lsc est frutu de una detzisione politica (chi carchi membru de sa cumissione esseret istadu de acordu o nono) leada dae sa Giunta. Meritu istoricu de su presidente Soru e de s'Assessore de sa cultura Elisabetta Pilia. + +Sa Lsc no est in alternativa a sas variedades locales (in pratica prus de 300, una cada comuna de Sardigna) ma est cumplementare, in prus. Cadaunu est mere de faeddare su limbagiu suo. Ma agiungo finas chi cadaunu "podet iscriere" cunforma a sa variedade sua o ispirende*si a una variedade proposta dae sos iscritores de su tempus presente o coladu. + +In peruna limba, sa norma iscrita si ponet contra a sas variedades orales ("oe deo o bois"!), ma est un'integratzione, chi projetat sas variedades locales foras de sa bidda. Podimus narrere chi sa norma iscrita generale, comuna, balet pro cuncambiare messagios "foras" de sas lacanas de bidda, sa norma orale/iscrita locale pro cumprire sa matessi finalidade "in intro" de sa bidda. + +In cale si siat ocasione, cando faeddamus de "mesania" o "media" tocat a istabilire semper cale sunt sos "estremos". Si nono, comente faghimus a narrere chi una cosa est "in mesu". Est comente cando naramus "est a manca" o "est a dereta". "A manca de ite"? Totu est relativu a su puntu de referentzia chi isseberamus. + +In contu de limba sarda, tocat a istabilire comente collocare sas diferentzias chi si presentant in totu sos casos in ue, dae una base latina comuna, tenimus resurtados diferentes, dae logu in logu. + +Est crara finas una cosa: si sa limba est _ogetiva_ sua, diferentes sunt sas ideas chi nde tenet cadaunu de nois, cunforma a su "puntu de vista" _sugetivu_ suo. Si pro unu paragone, leamus sa base latina LUCE(M), tenimus comente resurtadu reale _lu°e_, _luxi_, _luge_, _luke_, _lugi_, _luhe_, _lughe_. No est _lughe_ e _luxi_ ebbia, comente calicunu diat cherrere rapresentare, ca cheret bidere una parte ebbia de "totu" sa limba. + +E tando comente podimus disponnere custos resurtados reales? In ambas cumissiones su criteriu est istadu su de definire una linia evolutiva, moende propiu dae sa mesura-campione latina comuna LUCE(M). Duncas _luke_ de Irgoli/Orosei est su resurtadu prus a curtzu a su latinu (su livellu 0, ponimus) e _luxi_ su resurtadu prus a largu (su livellu 10, ponimus), su de Casteddu. Sena chi apat prus valore o de mancu su de essere prus a curtzu o prus a largu. E tando in sutzessione volutiva podimus tennere _luke_, _lu°e_, _luhe_, _lughe_, _luge_, _lugi_, _luxi_. + +Sos resurtados medios sunt _lughe_, _luge_. Su primu de s'area chi andat dae sa Sardigna de mesu a susu, su segundu tipicu de sa Sardigna sud-orientale. Non tenimus unu resurtadu matematicamente mediu intre _lughe_, _luge_. Ambas cumissiones ant isseberadu _lughe_, comente resurtadu prus rapresentativu de sa limba sarda, cumplessivamente, ca mantenet s'oclusividade originaria de su latinu. Gasi pro totu sos casos de evolutzione de sa -C- (pronuntziada K) de su latinu. Una cosa est crara: si no esseret isseberadu su resurtadu _lughe_, _paghe_, etc, s'alternativa podiat essere _luge_, _page_, ma non _luxi_, _paxi_, o _luke_, _pake_, chi sunt una de sas estremidades. Un'ateru casu: resurtadu Lsc de su lat. FILIUM est istadu _figiu_, non sa variedade setentrionale _fizu_ o sa meridionale _fillu_. + +Gasi etotu sas cumissiones ant preferidu comente resurtadu tipicu _limba_ (est beru o nono chi cando cherimus rapresentare sa singularidade de su sardu faeddamus de _limba_ e non de _lingua_, sende chi _lingua_ tengiat su matessi valore e dinnidade) e _iscola_, _ispina_, e non _lingua_, _scola_, _spina_, etc. Ant fatu bene o ant fatu male? Semper chistione de puntos de vista. Est beru chi in custos casos s'isseberu est prus a curtzu a sas variedades setentrionales, ma in ateros casos est prus a curtzu a sas meridionales ( in Lsc, _cresia_ e non _chexa_, _creja_, _chegia_, _cesa_, _l°esia_, etc.; _prus_ e non _cius_, _pius_; _lavra_ e non _lara_, etc.). Cun carchi curretivu chi paret prus a curtzu a sas variedades de cabu de susu. Ma cando semus faeddende e faghende a manera chi su sardu siat limba ufitziale, la devimus agabbare cun sos localismos. Cadaunu faeddet e iscriat ecomment li paret, finas in sas variedades literarias, a sa logudoresa, a sa nuoresa, a sa baroniesa, a sa casteddargia. Ma sa limba "bandera", istandard, chi nos devet rapresentare comente Sardos est un'atera cosa: sa Lsc, chi de su restu est isperimentale e si podet semper acontzare. + +Su chi chergio narrere est chi sa "media" no est geografica ma evolutiva foneticamente e morfologicamente. Non podet andare bene pro una "bandera" linguistica, un'istandard, una proposta tropu arcaica comente su limbagiu de Orosei/Irgoli ne una tropu evolvida comente su de Casteddu. + +Nono. Sa norma iscrita de sa Lsc balet pro su sardu ebbia, chi est sa limba natzionale de sos Sardos. Gadduresu, tataresu, aligheresu, tabarchinu, sunt limbas minoritarias in intro de su territoriu de Sardigna, e in sos territorios in ue sunt faeddadas tenent sos matessi deretos de su sardu. Ma si non tenent una norma iscrita de referentzia, si la devent faghere, finas cun s'agiudu de sa Ras e devent pretendere chi siat ufitzializada dae sa Giunta regionale e est capitadu commentcun sa Lsc. + +Sunt modellos literarios non limbas reales. Sunt astratziones propostas dae sos iscritores in su tempus. Sunt s'espressione de modellos literarios, cando non fiat de atualidade s'impreu ufitziale de su sardu. E non sunt mancu omogeneos in intro issoro. In su chi mutimus logudoresu, b'at chie iscriet fiore chie frore. Non b'at regula. + +Sunt resurtadu de un'atividade creativa chi fiat fundada a unu chirru in sa linia Tatatri/Otierie a s'ateru in Casteddu. Logudor esu est agetivu de Logudoro, unu de sos giassos istoricos de Sardigna. No est una limba ma una modalidade espressiva, a iscriere "a sa logudoresa". Ma dae custu non podimus arribbare a narrere chi su mesu de Sardigna faeddat in "logudoresu", comente chi s'orgolesu, su durgalesu, su garteddesu, s'oroteddesu, etc. "derivent, nascant" dae su logudoresu. Gasi etotu pro su chi mutint campidanesu, modernamente. +Como chi sas leges nos autorizant a un'impreu ufitziale, s'utilidade de un'istandard est de una craresa assoluta. + +Ma si calicunu cheret sighire a iscriere a sa logudoresa o a sa casteddargia o a sa baroniesa, etc. (o in variedades galu prus locales) est mere de lu faghere. Custu non cuntrastat cun su bisongiu/profetu de una limba istandard suoralocale, chi abbarrat firmu e "ineludibile", a la narrere cun unu faeddu modernu e cultu.__ + +Caduanu de nois devet gherrare in su mundu in ue est, non podet idealizare o pretendere chi totus siant de acordu. Semus in un'epoca istraordinaria, finas cun sas cuntierras, sas gherras, sos cuntrastos, ma finas cun sa voluntade de unidade chi est binchende, semus aunidos in s'istima pro su sardu. Chie non tenet istima non gherrat, comente capitat in cale si siat natzione chi est gherrende pro esistire. Finas pro fraigare sas cosas megius, b'at parreres diferentes. Tando, a bi pessare bene, finas, su "istrobbu" chi naras tue est naturale + +In custos urtimos annos semus intro de unu "renaschimentu" beru de sa limba e de sa natzione sarda. Un'epoca particulare, in ue sa limba s'agatat in una cunditzione de debilesa manna, ma in ue pero ischimus e connoschimus sos males e sos medios chi bi cherent pro sanare. Bidimus ite ant fatu ateras limbas pro aguantare e s'afortire. Tenimus leges in favore, ca amus gherradu pro las otennere, e tenimus prus istrumentos linguisticos e economicos. In sa debilesa, semus prus fortes. In prus, sa telematica e s'informatica nos podent agiuare a faghere megius e prus in presse su chi ateras limbas ant fatu in tempus meda. E cheret fatu deretu, ca sa limba "non nos dat tempus"! + +Bi cheret una lege de politica linguistica chi aunat su megius de sa Lege 26 e de sa 482, paris cun sos resurtados giuridicos e praticos oftentos dae ateras limbas, in intro de s'Istadu italianu e in foras. + +Ma, dae deretu, tocat a praticare sa limba semper e in totue, dae Casteddu a cada bidda, in manera ufitziale. Nos devimus "inghiriare" de limba in totue, cun sa cartellonistica, sa publitzidade, sos inditos. Non devimus perdere peruna ocasione de "mustrare" su sardu. Sas Retes Sotziales sunt unu mediu de espansione poderosu pro sa limba sarda. + +Deo so animosu: su sardu s'at a afortire, macari b'apat galu carchi contrariu, finas in su mundu de sos istudiados. Ma sunt semper de mancu e sos chi semus in favore semper de prus. Finas ca nos semus abbigende chi est una de sas urtimas ocasiones pro afirmare, afortire, ufitzializare su sardu. Cadaunu devet faghere sa parte sua. Ca nemos l'at a faghere in parte nostra. + +Chergio sighire, paris cun sos ateros amigos e giovanos chi bi creent, a operare pro creschere sa presentzia de sa limba sarda in sa sotziedade e in su territoriu, cun rivistas, libros, medios de promotzione e impreu de su sardu, radiu e televisione, pro proponnere s'impreu de su sardu a entes, impresas, movimentos, assotzios. +Devimus isperimentare un'educatzione linguistica chi non siat petzi iscolastica ma sotziale, e una poliitica linguistica dae "bassu", sena isetare chi si moat dae "artu". Sa presentzia in s'iscola de su sardu, finas a s'Universidade, est istrategica, pero. Ca cunditzionat positivamente s'isvilupu de totu sa limba, in totue. Devimus imparare dae sa politica de immersione linguistica de sos Catalanos, ma finas dae ateras esperintzia, sena lassare de isperimentare finas solutziones "nostras". Ma devimus gherrare dae deretu pro isfrutare totu sas possibilidades chi nos dant sas leges in vigore, sena isetare su "megius", chi pero devimus chircare e fraigare. + +Su sardu devet essere "limba de totus, limba pro totu" e "semper e in totue". E at a binchere contra a totu sas fortzas contrarias. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/08/2011 + +## AT CUNGIADU "GALICIA HOXE", S'ÙNICU CUOTIDIANU IN GALITZIANU + +### Un'efetu de sa "gallegofobia" de su guvernu cunservadore de Nuñez Feijoo? + +Dae cando est presidente de su Guvernu de Galitzia Alberto Nuñez Feijoo, su 17 de abrile de su 2009, podimus narrere chi sunt cumintzados tempos malos pro sa limba galitziana. Su Partidu Populare chi est guvernende como, difatis, est contrariu a sa politica linguistica sighida in antis dae sa Xunta guvernada dae una coalitzione in ue fiat presente una parte natzionalista galitziana forte. Cun s'iscusa de aplicare a beru una politica de bilinguismu, "Feijoo est in cherta de nche catzare s'ufitzialidade de su galitzianu", comente narat su presidente de "A Mesa" Carlos Callon, chi gherrat pro sa normalizatzione de su galitzianu. + +Un'ateru organismu in defensa de su galitzianu "Queremos Galego" in unu Manifestu de su 17 de maju faghet un'elencu particularizadu de totu sos atacos de su guvernu a sa limba galitziana: sa chi in medas mutint como "gallegofobia". + +In custu "clima" malu pro sa limba propia de Galitzia, chi agatamus finas pro su catalanu e su bascu in Catalugna e Paisu Bascu, devimus cunsiderare finas s'iscumparta unu mese a como de s'unicu cuotidianu in limba galega in pabiru: GALICIA HOXE. S'urtimu numeru in pabiru est essidu su 28 de lampadas. E custu, a pustis chi, s'annu passadu, ant cungiadu su cuotidianu digitale prus connotu, VIEIROS, e su setimanale istoricu A NOSA TERRA. + +In GH bi traballaiant 19 pessones, su prus giovanos, cun ideas progressistas, in defensa de sa cultura galitziana e de s'autoguvernu. Como bi nd'at abbarradu petzi duos de giornalistas, chi mantenent aberta sa versione internet. Ma non s'ischit finas a cando. + +Galicia Hoxe fiat essidu a campu sa prima iba su 17 de maju de su 2003. Fiat s'erede diretu de O Correo Galego, su primu cuotidianu iscritu totu in gallego, naschidu su 6 de ghennargiu de su 1994, gratzias a sa voluntadede de sa Xunta cumandada tando dae Manuel Fraga, ex ministru de Francisco Franco. + +In medas, urtimamente, ant acusadu su guvernu de Feijoo de nche catzare sos agiudos a sos medios informativos in galitzianu, cando chi su matessi guvernu sighit a agiuare sos grupos informativos mannos e… cunservadores, in castiglianu. + +Duncas, no est in Sardigna ebbia chi sos contrarios a sas limbas natzionales sunt boghende a campu sas armas issoro. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/08/2011 + +## + +BOLÌVIA: Sos funtzionarios publicos ant a devere imparare finas una limba indigena, originaria, pro mantennere su postu + +### Si colat sa lege proposta dae su vitzepresidente Alvaro Garcia Linera + +De acordu cun s'articulu 234 de sa _Costitutzione Politica de s'Istadu_ noa, vigente in Bolivia dae su 2009, sas pessones chi punnant a otennere un'incarrigu publicu, devent faeddare a su nessi duas limbas ufitziales de s'Istadu. + +S'articulu 5 de sa CPE istabilit comente limbas ufitziales de s'Istadu su castiglianu e totu sas limbas de sas natziones e populos indigenos, chi sunt 36: su aymara, araona, baure, besiro, canichana, cavineño, cayubaba, chacobo, chiman, ese ejja, guarani, guarasu'we, guarayu, itonama, leco, machajuyai-kallawaya, machineri, maropa, mojeño-trinitario, mojeño-ignaciano, more, moseten, movima, pacawara, puquina, quechua, siriono, tacana, tapiete, toromona, uru-chipaya, weenhayek, yaminawa, yuki, yuracare e zamuco. + +Su vitzepresidente de s'Istadu bolivianu, Alvaro Garcia Linera, at avertidu sos funtzionarios publicos chi nch'ant a perdere su postu istatale si no imparant a faeddare a su nessi una limba indigena, originaria, a pustis chi at a essere aprovadu unu progetu de lege subra de sa valorizatzione de sas limbas presentadu unas cantas chidas a como. + +Finas sos medios de comunicatzione, si colat custa lege, ant a essere interessados, ca lis at a tocare de impreare in sa programatzione issoro trasmissiones in limbas originarias. Cosa chi capitat giaia, de su restu, ca b'at radios e televisiones chi trasmitint programas in aymara, quechua e guarani. + +_Ah, tambene esseret gosi finas in Sardigna!_ + +#_Diegu Corràine_ + + +## Parlamentu Europeu contra sas minorias + +Sos grupos politicos de su Parlamentu Europeu ant botzadu sa proposta de su Guvernu Ispannolu finalizada a reconnoscher s'impreu de sas limbas co-ufitziales de s'Ispanna (bascu, catalanu e gallegu) in sas comunicatziones iscritas a sos tzitadinos. + +Mancari chi su Presidente de su Parlamentu Josep Borrell l'apat apozadu, su provedimentu no est coladu petzi pro unu votu (7 votos contra 6). + +Pro fortuna su Presidente de su Grupu Liberale Europeu, Graham Watson at naradu chi est dispostu a assegurare totu s'azudu chi servit pro modificare custa detzisione. Si nono, su Guvernu de Zapatero at a istudiare sa possibilidade de presentare ricursu contra su provedimentu in dae in antis de su tribunale de sa Zustissia de s'Unione Europea. /sbs/ + + + + +### 08/08/2011 + +## Manuelle Mureddu: fumetes in sardu + +### Intervista + +Deo so siat un'autore de comics siat un'illustradore. Sunt artes diferentes ma chi a bortas si addoviant. + +No isco narrere comente apo cumintzau. Sa prima cosa est s'esigentzia de contare, de faveddare, de narrere sa tua, chi si tatat, chi si cheret tatada, e custu est su sentiu. No est una cosa chi detzidis, est una esigentzia, unu disizu. + +A pustis b'at unu isseperu. S'isseperu cussiente ti permitit de mudare una passione in unu traballu. + +Ma tocat de si sacrificare meda. Non benit naturale. + +Est una gherra. + +Si pro istudios cussideramus cuddos canonicos, apo fatu s'Istitutu de Arte de Nugoro e a pustis sa "Scuola Internazionale di Comics" in Italia, in Roma. + +Ma non sun sos unicos istudios importantes, antzis. S'istudiu de unu creativu est a traballare cada die chi Deus mandat in terra pro s'elevare. Non a disinnare ebbia, ma a istudiare meda, pro cumprendere su mundu. S'estetica de sas cosas ti contat su mundu in ue istas. + +< div>**E sos temas tuos cales sunt?** + +Dipendet. Apo essentzialmente duos filones pro como, su primu est su chi est prus connotu, chi at a fundamentu sa cultura sarda, mascamente sa disconnota, sia comente estetica siat comente istoria. Su sicundu, prus pacu connotu, est intimista, su forrocare in sas intrannas meas. + +In beridade pesso chi sos duos temas non sien pro nudda istacaos fra issos, antzis. + +A bortas sos contos chi paren pru lepios, comente cussos pro pitzinnos minores, sun cussos chi an prus livellos, sos prus introspetivos. + +Potentissimu! Vivissimu! Bellissimu! + +Pro ti fachere un'idea pessa chi ocanu b'at unu sardu candidau a sos Eisner Award, una casta de Oscar de sos comics americanos! + +Sa novidade sun sicuramente sas Graphic Novel e su Graphic Journalism. + +Sas primas non sun ateru si non romanzos a fumetes e, che a totu sos romanzos, nd'atzapamus de istiles, tematicas, argumentu e livellu diferente, esatamente che a unu libru "normale"! + +Su Graphic Journalism est su giornalismu disinnau. Reportages veros realizaos in locu e documentaos in forma comics. + +Famau meda Palestina su traballu de Joe Sacco, autore maltesu, supra sa chistione apuntu palestinesa o puru Quaderni Ucraini, unu biazu in sa ex Unione Sovietica fatu dae Igort, mastru mannu de sos comics mundiales. Ah, Igort est sardu. + +No isco respundere a custa dimanda. Sicuramente mi sento europeu. + +E su publicu comente rispondet a sas operas tuas? + +Bene meda. Sa zente lu cumprendet cando pones passu. + +Eh, totu est longu de narrere! Sas cosas de ammentare sun totu sos contos minores chi sun istaos regoltos in su libru Arbaree-Contos de sa Terra de s'Àrbore (Domus de Janas editore), pustis podimus ammentare sas illustratziones de lu libru Sa Die de sa Sardigna, iscritu dae Rossana Copez e produiu dae sa Regione, su postale de sa limba sarda in Aristanis, una serie de satiras de Remundu Piras illustradas, su libru supra de Biada Maria Gabriella... Sun medas! + +Pustis, publicatziones varias de comics in Sardigna, in Italia e in Gretzia, chi an apiu atentzione meda dae su setore. + +A luego su libru novu, est zai finiu. Abbarrae a contu! + +Fipo nande, est in essia su libru novu (mancari nos torramus a intendere cando essit!) pro su mercau sardu, bos at a fachere piachere chi est istau iscritu chin grafia normalizada! + +De sos progetos pro su benidore non naro nudda, b'at cosas pro su mercau editoriale sardu e cosas pro sos mercaos istranzos. Amus a biere! + +_Pregontas de Diegu Corraine_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/08/2011 + +## Acordu intre Amazon e Mondadori pro sos libros digitales in italianu + +### Pro ite a non faghere una cosa gasi finas in sardu? + +Giai dae su mese de ghennargiu de ocannu Mondadori at fatu una politica de distributzione cuntemporanea de sas versiones in pabiru e digitales pro totu sas novidades printzipales, punnende a intrare a regimene prenu in su 2012. Su vitzepresidente e amministradore delegadu de Mondadori, **Maurizio Costa**, at craridu chi « _in su mercadu de sos libros digitales Mondadori tenet s'idea de faghere a ghia, e semus seguros chi su 2012 at a singiare su cumintzu a ritmu prenu de custu mercadu chi tenet potentzialidades mannas finas in su paisu nostru e chi, a pustis de un'annu de istudiu e isperimentatzione, est prontu a esplodere_». + +Nois in Sardigna non podimus si no abbaidare cun interessu a custa novidade. Essende su sardu una limba chi est istada negada e "segada" pro seculos, e chi devet recuperare in pagos annos su tempus perdidu, sas tecnologias modernas podent e devere essere un'agiudu mannu in custu traballu. Duncas, bene bennidu finas su libru digitale si si faghet finas in sardu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/08/2011 + +## Su programa "Oportunidades" pro sas limbas indigenas de su Messicu + +### Cunsinnados sos tzertificados a 27 promotores in sas limbas maya, tzotzil, chole e tzeltal + +Su** **responsabile de su **programa federale "Oportunidades**" at cunsinnadu in **Oxchuc **(Chiapas, Messicu) bintisete tzertificados de calidade a promotores sotziales chi traballant in giassos in ue b'at indigenos medas. + +Ocannu prus de 100 milliones de pesos ant a essere investidos in Oxchuc: su prus de su finantziamentu l'ant a destinare a sas bursas de istudiu. + +Zoletto at naradu chi como Oportunidades tenet **200 promotores bilingues** chi, pro otennere sa tzertificatzione, devent essere esaminados cun s'istandard de cumpetentzia aprovadu dae su **Consejo Nacional de Normalizacion y Certificacion de Competencias Laborales** (CONOCER). + +In sa tzerimonia, in ue ant dadu su reconnoschimentu a ses promotores in limba **maya**, chimbe in **tzotzil**, tres in **chol **e su restu** ** in **tzeltal**, fiant presentes **Socorro Zavaleta Cruz**, delegada in Chiapas de sa "Secreteria de Isvilupu Sotziale" (Sedesol), sa presidenta munitzipale de custu munitzipiu **Cecilia Lopez Sanchez**, **Jesus Caridad Aguilar Muñoz,** segretariu de "Populos e Culturas Indigenas de su Chiapas" (PCICH), **Javier Lopez Sanchez**, diretroe de s' " Istitutu Natzionale de sas Limbas Indigenas (INALI). + +In su messagiu a sos tzitadinos de Oxchuc, de ue est oriundu, Javier Lopez Sanchez at naradu: "Leo profetu pro bos ammentare que sa **lege generale de sos deretos linguisticos** narat in manera crara, dae su 2003, chi s' **ispagnolu, sas limbas indigneas e finas sa limba de sos sinnos sunt limbas natzionales,** est a narrere chi, pro sa prima bia in s'istoria de su Messicu tenent totus su matessi status". Isse, tando, at bantadu meda su traballu chi **Oportunidades **at fatu pro operare in sas limbas maternas de sos destinatarios, impitende, duncas, finas sas limbas indigenas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/08/2011 + +## MANIFESTU de GIRONA DE SOS DERETOS LINGUÌSTICOS UNIVERSALES + +### 15 annos a pustis de sa Decraratzione Universale de sos Deretos Linguisticos de Bartzellona, su Decalogu de su PEN nde proponet una sintesi. + +(8-8-2011) Su PEN Internatzionale aunit sos iscritores de su mundu. + +Bindighi annos a como, su Comitadu de Tradutzione e Deretos Linguisticos de su PEN Internatzionale at publicadu pro sa prima bia sa Decraratzione Universale de sos Deretos Lingu rave;sticos. + +Oe, su matessi Comitadu, riunidu in Girona, proclamat unu Manifestu cun sos deghe printzipios generales de sa Decraratzione Universale. + +_Su Comitadu de Tradutzione e Deretos Linguisticos de su PEN Internatzionale_ + +_Girona, 13 de Maju de su 2011_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/08/2011 + +## + +Sa Decraratzione Universale de sos Deretos Linguisticos tenet 15 annos + +### Promovida dae su PEN Internatzionale e dae su CIEMEN de Bartzellona + +Sas dies dae su 6 a s'8 de lampadas de su 1996 si fiant riunidos in Bartzellona 66 ONG, 41 Tzentros PEN e 41 espertos in deretos linguisticos de totu su mundu. A cunvocare sa Cunferentzia Mundiale de Deretos Linguisticos fiant istados, tando, su Comitadu de Tradutziones e Deretos Linguisticos de su PEN Club Internatzionale e su CIEMEN (Centre Internacional Escarre per a les Minories Ètniques i les Nacions), cun s'agiudu morale e tecnicu de s'UNESCO. S'Assemblea de partetzipantes aiat aprovadu sa Decraratzione Universale de Deretos Linguisticos pro aclamatzione in un'atu tzelebradu su 6 de lampadas in s'Auditoriu de s'Universidade de Bartzellona. Sos delegados de sas ONG, Tzentres PEN e espertos aiant firmadu su documentu in sa matessi ocasione e, a pustis, aiant cunsinandu su testu cun totu sas firmas a su rapresentante de su Diretore Generale de s'UNESCO. + +Sa definitzione de unos cantos deretos linguisticos giustos non podet essere subordinada a s'istatus politicu o amministrativu de sas limbas ne a criterios sugetivos, comente podet essere, a parrere de calicunu, su gradu de codificatzione o sa cantidade de locutores. Pro custu, sa Decraratzione proclamat s'egualidade de sos deretos linguisticos, sena distintziones non pertinentes intre limbas ufitziales / no-ufitziales, natzionales / regionales / locales, majoritarias / minoritarias, o modernas / arcaicas. + +Sa Decraratzione cunsiderat inseparabiles e interdipendentes sas dimensiones colletiva e individuale de sos deretos linguisticos, ca sa limba si costituit colletivamente in intro de una comunidade e ca, in intro suo, sas pessones l'impreant in manera individuale. Duncas, sos deretos linguisticos individuales podent essere efetivos si sunt rispetados sos deretos colletivos de totu sos grupos linguisticos. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 09/08/2011 + +## S'ISCOLA DE ISTIU SARDISTA E SU CUNFRONTU DE IDEAS + +### de Diegu Corraine + +In s'Hostel Argentiera (SS), dae su chenabura 29 de triulas a sa dominiga 31, b'at apidu sa segunda editzione de sa "Iscola de Istiu Sardista", organizada dae s'Istitutu Bellieni e dae sa Segreteria Natzionale de su Partidu Sardu, chi ocannu teniat comente tema "Sa Politica Linguistica, Intelletuales, Indipendentzia". Su programa previdait relatziones breves pro introduire a su dibatidu, ma mescamente interventos de sos partetzipantes. A s'Iscola ant leadu parte dirigentes, iscritos e simpatizantes de su Partidu Sardu e de su movimentu linguisticu e indipendentista sardu, maistro e professores, operadores de sos isportellos linguisticos comunales, iscritores, editores, giornalistas, operadores de su mundu de s'ispetaculu. + +Micheli Pinna at fatu a moderadore e a presentadore de sas sessiones, in ue amus presentadu relatziones finas Mariu Carboni, Mauru Maxia e deo. S'urtimu sero Clara Farina at presentadu unu ispetaculu de poesias in sardu. + +Est istada un'ocasione bona pro nos cunfrontare finas in temas de atualidade, comente sa funtzione de s'Universidade in Sardigna e s'Universidade e sa limba sarda. Su de nos addoviare in unu logu istesiadu, pro tres dies, est istada una de sas ocasiones megius pro noas cunfrontare a pare. A dolu mannu nostru, ocasiones che a custa non sunt medas in Sardigna. Mescamente si chie bi leat parte che a mie est liberu de manifestare su pessamentu suo, sena si devere assugetare a peruna disciplina de partidu. Cosa oramai rara in Sardigna, in ue, cadaunu est fraighende sa cresia sua, belle chi totus faeddent de unidade e cuncordu, ma a sa sola. + +Sa cosa de importu est istada finas chi in custas tre dies fiat presente su segretariu de su PS Juvanne Colli (su sabadu finas su presidente Giagu Sanna). E non pro ponnere "s'imprenta" sua ma pro ascurtare e leare ideas dae sos reladores e dae sos presentes intervennidos in sos cunfrontos. Una manera de operare noa e diferente dae su solitu, in ue b'at semper calicunu (forsis finas in su PS) chi si presentat, nch'isbagat a subra de sos presentes su pessamentu suo, e si nch'andat, sena mancu isetare s'efetu chi podet aere fatu su chi at naradu. Mi paret una cunduta bona chi diat tocare a isperimentare e a torrare a proponnere in ateras ocasiones, finas tratende ateros temas. + +Ma est istada finas un'ocasione pro connoschere pessones noas o pro las connoschere in pessone, pustis chi nos essere connotos in manera virtuale in sa retes sotziales. Antis, oramai, sa connoschentzia in sas retes sotziales + +M'est capitadu giai ateras bortas de essere invitadu a manifestare su pessamentu meu subra de sa politica linguistica e su tempus venidore de sa limba sarda, finas in ocasione de seminarios o addovios organizados dae ateras fortzas politicas (dae su PDL a IRS, a ProgRes). Bi so semper andadu cumbintu chi sa chistione de sa limba est su fundamentu de s'identidade natzionale nostra e chi duncas est trasversale, nen de manca nen de dereta, duncas "de manca e de dereta". E chi, duncas, tocat a faghere creschere cale si siat ocasione de analisi e unidade. + +Ca s'arriscu est semper chi sas fortzas politicas tengiant sa "idea giusta" sena aere mai ascurtadu sa gente (finas sas pessones chi non cherent tennere unu partidu che a mie) chi custas ideas las diat devere ponnere in pratica. + +Si cherimus chi sa politica siat de totus e non de pagos (esecutores e votantes a sa tzurpa), devimus aberrere sos partidos e sos movimentos a sas ideas de sos ateros, sena sa pretesa de faghere tesseras o tirare votos. Ca a faeddare (o lassare faeddare) petzi a gente chi est de acordu pro printzipiu o disciplina est tropu fatzile. E gasi etotu a faghere sos "primos de sa classe". Ma non servit, in definitiva. + +Si cherimus chi progredat sa natzione sarda e sos interessos suos, diat tocare a incrementare ocasiones che a s'Iscola de Istiu Sardista (non b'at bisongiu de la cramare _Summer School_ pro nde creschere s'importantzia!), ma finas de istabilire _ocasiones comunas a totu sas fortzas_ chi nde tenent sa gana, pro leare pessos comunos a su nessi in temas particulares e de interessu generale. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 10/08/2011 + +## Sarvadore Acampora segretariu nou de ProgReS + +### L'ant eleghidu in su Cungressu Natzionale + +In s'interventu suo su segretariu in essida **Bobore Bussa**, (chi at ghiadu in sos meses colados **sa fase costituente** cumintzada cun s'Assemblea de su duos de ghennargiu de ocannu in Santa Cristina), at faeddadu de sas tapas printzipales chi nch'ant giutu a su Cungressu, abergende unu dibatidu cun sos rapresentantes de sas ateras formatziones politicas in s'optzione **indipendentista-soveranista** comente alternativa a s'autonomismu. At finas saludadu s'Ogiastra, ammentende sa situatzione dramatica de Chirra. At cuncruidu s'incarrigu suo augurende bonu traballu a su segretariu nou e espressende su cuntentu mannu suo mescamente pro sa voluntade colletiva de investire a beru in sos giovanos e in unu progetu politicu e de guvernu de sa Sardigna credibile e innovadore. + +Acampora, a betia de s'esperientzia manna sua crompida in annos de politica, est su **segretariu prus giovanu** de partidu de s'istoria de Sardigna, e unu de sos prus giovanos in Europa. + +Su segretariu nou at manifestadu sa voluntade de proponnere solutziones risolutivas in sos territorios, andende prus in gasi de sa politica de denuntzia, faghende*si portaboghe de unu **partidu pluralista** e **abertu **in ue esperientzias e propostas diferentes** **siant a tretu de si ponnere in pare pro elaborare unu **progetu de guvernu ** beru de sa regione sarda, in sa prospetiva de sa republica venidora + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/08/2011 + +## Tengio un'amore mannu pro custa terra + +### de Rachel Falchi + +_Otieri est sa bidda de mama e de babbu e deo faeddo, duncas, s'otieresu. +Istimo sa limba sarda e potzo narrere chi so creschida respirende*la ca babbu, mama, giaju, giaja, tios, tias, faeddaiant tra issos e cun megus puru in sardu; procustu no est istadu difitzile a l'imparare. A minore m'ammento espressiones, paraulas comente sas chi mi naraiat mama mea: "fiza mea istimada... corigheddu de mama". O giaja mea cando a merie calaiat una mudesa cumpreta ca nos deviamus pasare: "como dormides unu pagu e no faeddedas, mi'!". Mi torrant cun piaghere a sa mente sas sorres de giaja mea cando cada borta beniant a bisita dae Otieri a Tatari...nos setziamus in giru a sa mesa de coghina e sos 'mannos' contaiant de sas urtimas novidades._ + +_ +Cussas conversatziones fiant prenas de ditzos, comente su chi naraiat una sorre de giaja pro chie fiat tostorrudu in sas ideas suas: "a cussa b i cheret sa pala e su tzapu"! Cando custos tios comintzaiant a faeddare de una pessone a pustis faeddaiant de un'infinidade de zente: "cussa est sa mama de... est sa sorre, est muzere de..., su giaju fiat pastore..., su connadu... etc. E, naturale, nemos fiat mutidu cun su numene suo, cadaunu aiat s'improverzu pro lu connoschere menzus. Gosi si contaiat de familias e generatziones intreas, sos traballos de cadaunu, istorias, duncas, dae ue essiant a pizu sas traditziones sardas. _ + +_ +Totu sas istorias contadas in sardu, sa cunversatziones de sos parentes, de babbu e mama, pro mene sunt istadas detzisivas pro imparare su sardu. In prus a s'otieresu, gratzias a sos amigos de familia, apo connoschidu ateras formas de limba sarda, sa de Patada, Putumagiore, Nugoro, Orune. Su sardu est semper istadu parte de sa bida mea e deo matessi, cando apo s'ocasione, faeddo in sardu. Finas in s'universitade mi bortaia a carchi collega mea in sardu, ma a dolu mannu non semper rispondiant in sardu, puru connoschende*lu. _ + +_ +Prus est colende su tempus prus mi so abbizende, osservende pessones meda, chi sunt semper prus pagu sas chi sunt 'fieras' de faeddare in s ardu, mescamente sas generatziones noas. Custas in particulare, medas bortas, no ant intendidu mai in domo issoro faeddende in sardu. Pesso chi sa limba sarda no est presente meda in sa bida de medas sardos pro resones divessas: finas sas abitudines normales de cada die, chi sunt importantes pro sa salude de sa familia, comente sos momentos ue totu paris, parentes e amigos, contant istorias e custu est unu purmone birde de cultura e de bida pro sas traditziones e sa limba._ + +_ +Oe, a dolu mannu, cussas pagas oras chi si diat podere faeddare in familia, sunt prenas dae sa televisione o dae sa tecnologia. Creo chi su progressu siat importante, ma est dannosu cando induit sas pessones a si nch'allargare e a s'ismentigare sas raighinas issoro, sa cultura, su 'chi fiamus'. Sa globalizatzione, su bisonzu de traballare, ispinghet sas generatziones a faghere istudios e traballos pro essere cumpetitivos in su mundu; podimus narrere chi totu custu est zustu, ma una parte de su coro de nois totus devet essere de sa terra ue semus, sa Sardigna. Ca si nono semus tzitadinos de su mundu e ist ranzos in domo nostra. A s'ispissu apo intendidu narende: "su sardu? E a ite servit?". Duncas b'at una boluntade de bortare sas palas a sa cultura e sas raighinas._ + +_ +Est innaturale e tristu meda pro unu sardu a no ischire faeddare in sardu. Deo apo fatu meu s'otieresu ca fiat biu in su cuntestu ue so creschida e s'est pesadu unu ligamene afetivu cun sa limba. Su ligamene b'est ca torrant a sa mente sos ammentos de pessones caras, de cosas de su passadu e totu custu annanghet semper de prus su bisonzu de cultivare sa limba sarda. Finas si oe sas possibilidades pro sa zente de s'agregare sunt divessas dae su passadu, nois, mannos e minores devimus agatare semper su mediu de ligare sa cultura sarda a totu sa cunseguentzias de su._ + +_ +Unu populu chi rinuntziat a su passadu suo est comente unu fundu chentza raighina. Sa limba sarda non devet essere solu sa limba de sa zente betza de sartu; sa prima paraula de sas criaduras siat in "sardu"! la!". _ + +_ +Duncas, familias sardas, faeddade in sardu! _ + +__* RACHEL FALCHI, naschida in su 1980 in Bangalore in Ìndia. Adotada, cando teniat 10 meses, dae mama e babbu sardos. Creschida in Tatari, at istudiadu materias tecnicu-economicas in s'iscola superiore e s'est laureada in Economia Aziendale in su 2010. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 10/08/2011 + +## Abertu s'Ufitziu de sa limba sarda in sa Provintzia de Terranoa-Tempiu + +### Est un'isportellu itinerante e interessat 13 comunas de sa Provintzia + +In su mese de maju sa Provintzia de Terranoa Tempiu at ativadu s'Ufitziu de sa limba sarda cunforma a sa lege istatale de tutela de sas minoria linguisticas (lege 482/1999). + +S'Ufitziu est un'isportellu itinerante e interessat 13 comunas de sa Provintzia e sunt Tempiu, Badesi, Ala, Budduso, Belchidda, Monte, Budune, Figari (Golfo Aranci), Locusantu, Padru, Sant'Antoni, Lungoni, Santu Diadoru. S'Ufitziu tenet comente obietivu printzipale su de dare assistentzia in s'impreu ufitziale de su sardu, de consulentzia a sas amministratziones comunales, a sas istitutziones iscolasticas, a sos assotzios, a sos tzitadinos pro sa promotzione e s'impreu de sa limba sarda in totu sos ambitos e in totu sas ocasiones de vida politica, sotziale, economica, amministrativa e culturale. + +Su progetu cheret promovere s'impreu orale e iscritu de sa limba sarda siat in intro de s'amministratzione siat in sos raportos cun sos tzitadinos e in su matessi tempus bolet favorire e valorizare finas sa limba faeddada in custu territoriu, su gadduresu. At a essere compitu de sa responsabile de s'Ufitziu linguisticu provintziale, Juvanna Tuffu, istudiosa de limba sarda, a faghere initziativas de valorizatzione siat de su sardu e finas de su gadduresu tramite addovios, cunferentzias, presentatzione de libros e proietzione de cortometragios a manera de mustrare comente s'impreu de una limba minoritaria comente su sardu o su gadduresu, potzat essere "normale" non setzi in ambitu familiare, ma finas in sos cuntestos formales comente in sos ufitzios publicos e in sa vida de cada die, pro narrere in sas iscritas de impreu publicu comente avisos a su publicu de genere diferente, ordinantzias, deliberas, ma finas locandinas, targhetas, publitzidade, giornales ecc. Juvanna Tuffu est finas responsabile de s'Ufitziu de sa limba sarda de sa comunas de Tempiu, Badesi, Monte, Belchidda, Budune e Padru. Daniela Masia est sa responsabile de s'Ufitziu de sa limba sarda de sas comunas de Figari, Locusantu, Sant'Antoni, Lungoni, Santu Diadoru, Ala e Budduso. + +S'Ufitziu de sa limba sarda ets abertu a su publicu in custas dies: in Tempiu su lunis de sa prima e de sa de tres chidas de su mese (dae sas 9,00 a sas 14,00), in Monte su martis de sa prima e de sa de tres chidas de su mese (dae sas 9,00 a sas 14) e su primu mercuris de su mese; in Belchidda su martis (dae sas 14.30 a sas 17.30) e sa giovia (dae sas 9 a sas 14) de sa prima chida de su mese e sa giovia de sa de tres chidas de su mese; in Terranoa sos mercuris de su mese e su martis de sa segunda chida; in Padru su mercuris de sa segunda chida de su mese e sa giovia de sa de bator chidas de su mese; in Budune sa giovia de sa segunda chida de su mese (dae sas 9 a sas 14); in Badesi su lunis de sa de duas e de sa de bator chidas de su mese. + +S'ufitziu tenet finas un indiritzu de posta eletronica: + +#_Juvanna Tuffu_ + + +### 11/08/2011 + +## Informatzione (mancada) in sardu e assotzios culturales, fortzas natzionalistas, indipendentistas. + +### de Diegu Corraine + +Est giai capitadu prus de una bia chi rapresentantes de assotzios culturales "identitarios" sardos, de sas fortzas natzionalistas, indipendentistas, si siant **chessados cun nois ca non publicamus bastante noas chi s'interessent de sas ideas e atividades issoro**. Amus semper rispostu chi tenimus ite faghere meda cun materiales informativos chi nos arribbant in inglesu, frantzesu, ispagnolu, catalanu e ateras limbas minoritarias (sas chi cumprendimus!). Ca sa finalidade prima de custu situ est s'informatzione a propositu de sas limbas e sas natziones. + +Ma nos tocat finas de impreare materiales informativos (avisos, comunicados…) chi nos arribbant in italianu e faghimus cantu podimus pro los proponnere in sardu in sa s noas nostras. Ma cando custos materiales o comunicados in italianu nos arribbant dae assotzios culturales, fortzas natzionalistas, indipendentistas, chi diant devere tennere su sardu comente elementu tzentrale de s'atzione e de s'ideale issoro, nos benit unu pagu de benenu! E tando, no est semper chi los leamus in su cunsideru chi si diant meritare (si no est chi carchi amigu issoro nos los bortata in sardu!). Non nos agradat meda a traballare in parte de sos ateros, si mancu isssos mustrant de nde tennere s'interessu. + +B'at petzi carchi ufitziu de sa limba sarda, comente su de sa provintzia Terranoa-Tempiu, chi faghet semper sos comunicados in sardu e in italianu. E, sigomente sunt materiales informativos iscritos in sardu Lsc (chi est sa norma sighida dae L&N), una parte mannu de custos testos podet intrare in sa noa nostra. Naramus chi totu custu nos agiuat in su traballu. + +At a essere pagu, ma finas L&N podet essere un'ocasione in prus pro propagandare s'informatzione identitaria. A su nessi ca semus in pagos, a dolu mannu, a proponnere, semper, informatzione in sardu. + +Tando, nos paret chi totu sos organismos numenados finas a como, diant devere **leare in su seriu** (non pro nois ebbia ma finas pro essere coerentes cun s'idea issoro) **s'impositu de bogare a campu informatzione in sardu** (normativu) e in italianu (si cherent). Si l'ant a faghere, a su nessi ant a mustrare a beru chi sunt coerentes cando faeddant de soverania, autodeterminatzione, indipendentzia. + +Chi cumintzent giai dae como a fraigare soverania e a essere indipendentes (in sa mente e in sa limba)! **Cumintzent a s'autodeterminare a beru, dae como, a su nessi in sa limba!** + +#_Diegu Corràine_ + + +## Parlamentu Europeu contra a sas minorias + +24/05/2006 + +Sos grupos politicos de su Parlamentu Europeu no ant atzetadu sa proposta de su Guvernu Ispannolu finalizada a reconnoscher s'impreu de sas limbas co-ufitziales de s'Ispanna (bascu, catalanu e gallegu) in sas comunicatziones iscritas a sos tzitadinos. + +Mancari chi su Presidente de su Parlamentu Josep Borrell l'apat apogiadu, su providimentu no est coladu pro unu votu ebia (7 votos contra a 6). + +Pro fortuna su Presidente de su Grupu Liberale Europeu, Graham Watson at naradu chi est dispostu a assegurare totu s'azudu chi servit pro modificare custa detzisione. Si nono, su Guvernu de Zapatero at a istudiare sa possibilidade de presentare ricursu contra a su providimentu in dae in antis de su tribunale de sa Giustitzia de s'Unione Europea. /sbs/ + +dae www.lenghe.net + + + + +### 20/08/2011 + +## Unu ditzionariu in linia de termines informaticos in catalanu + +### L'at publicadu su Termcat + +Su TERMCAT publicat sa terminologia e sa fraseologia prus comunas in custu campu de atividades pro agiuare su protzessu de creatzione o tradutzione de produtos informaticos in catalanu. +In su ditzionariu b'at prus de 6.000 ischedas: 2.450 ischedas collint terminologia multilingue de interessu pro su campu de sa localizatzione (ofimatica, editzione eletronica, cummertziu eletronicu, telefonia mobile, internet, videogiogos, e totu gasi.), e 3.650 ischedas collint esempros de unidades fraseologicas, in catalanu e in inglesu, impitadas a fitianu in sa redatzione e tradutzione de produtos informaticos. +Custu istrumentu permitet de intrare a sa lista alfabetica de totu sos termines e unidades fraseologicas (moende dae catalanu, ispagnolu, frantzesu e inglesu) e aberrere sas ischedas, o finas de faghere in manera direta chircas elementares o avantzadas. Si podet finas incarcare in s'optzione "Acces tematic" e filtrare petzi sas unidades terminologicas o fraseologicas. +In manera cumplementare, si podet cunsultare su documentu "Localitzacio de productes informatics", chi collit unos cantos orientamentos linguisticos e terminologicos pro sa redatzione o tradutzione de produtos informaticos in catalanu. +S'opera faghet parte de sa colletzione " Diccionaris en Linia", chi includet regortas de terminologia a furriu de campos diferentes de ispetzialidade che a sa "Terminologia dels videojocs" o su "Diccionari dels mercats financers". Permitet finas sa discarriga de su cuntenutu ("Terminologia Oberta") in unu formadu XML istandard e sa creatzione de una lista PDF a dimanda, cun una lissentzia de impreu abertu. +Su TERMCAT est un'organismu cun partetzipatzione de sa "Generalitat de Catalunya", de s' "Institut d'Estudis Catalans" e de su "Consorci per a la Normalitzacio Linguistica", chi si incarrigat de coordinare e promovere sas aplicatziones terminologicas in limba catalana. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/08/2011 + +## Sos Istados Unidos e sas limbas in perigulu + +### Duas agentzias federales ant a investire 3,9 milliones de dollaros in 34 progetos pro s'archiviatzione digitale de 50 idiomas chi sunt arrischende s'estintzione + +Si tratat de sa de sete fases de su programa "Documentende limbagios in perigulu de estintzione" (DEL), una campagna fata paris dae sa Fundatzione Natzionale de sas Sientzias (NSF) e dae sa "National Endowment for the Humanities" (NEH), chi ant annuntziadu su partzimentu de fundos in un comunicadu unitariu. + +Sos fundos ant a finantziare istudios e progetos relatzionados cun idiomas e dialetos de sa penisula de **Kamchatka**, in Russia; sos Istados de **Nuevo Mexico** e **Oklahoma**, in sos II.UU.; unu limbagiu in **Oaxaca**, Messicu, e sa documentatzione de s'impreu de su **quechua **dae bandas de sos pitzinnos in Bolivia e Peru, in mesu de ateru. Su dinare at a essere destinadu, pro narrere, a s'archiviatzione digitale de su **karuk **e de su **yurok**, duos limbagios indigenos in su nord de sa California, chi los faeddant galu petzi pagos antzianos. + +S'interessu de sos istudiosos naschet dae su fatu chi sos documentos academicos dant pagas informatziones a furriu de custas duas limbas, e duncas parte de su dinare at a agiuare a analizare totu su traballu fatu in su seculu coladu e a sighire sos istudios de como. "Devimus megiorare sa documentatzione de sas limbas in perigulu de estintzione in antis chi siant ammudadas", at naradu **Myron Gutmann**, sudiretore de Sientzias Sotziales de sa NSF. Custos idiomas "sunt una fonte insustituibile de informatzione linguistica e cognitiva, e sos avantzamentos reghentes in sa tecnologia informatica permitent de integrare e analizare custas connoschentzias in forma prus cumpleta", at agiuntu. + +Unos cantos progetos finantziados dae su programa punnant a megiorare sa connoschentzia de sos aspetos "universales" de sos idiomas e su chi custos podent esplicare in sos protzessos cognitivos de s'essere umanu. Pro narrere, **Jurgen Bohnemyer**, un'istudiosu de s'Universidade Istatale de New York (SUNY, in inglesu), est istudiende comente sa gente rapresentat "su cuntzetu de s'ispatziu " in 25 idiomas faeddados in totu sos sos continentes. + +Un'ateru progetu finantziadu dae sos II.UU. at a agiuare a istudiare su protzessu de acuisitzione, dae bandas de sos pitzinnos, de su **chuj**, unu limbagiu de su sud de su Messicu e de s'est de su Guatemala relatzionadu cun sos **mayas **e chi est unu de sos chi sunt arrischende de prus de iscumparrere. A parrere de su presidente de NEH,** Jim Leach**, s'estintzione de un'idioma in antis chi siat documentadu "limitat sa connoschentzia nostra de sa forma chi sa gente si relatzionat cun s'ambiente sotziale e naturale suo". + +"Amparende sa creatzione de ditzionarios, archivios gramaticales e digitales, su programa DEL preservat e faghet atzessibile unu cumplessu mannu de informatzione culturale chi rifletet sas traditziones e sa sabiduria de sos populos chi ant vividu e froridu in su praneta nostru", at agiuntu Leach. In mesu de sos progetos finantziados dae sas agentzias federales bi nd'at unu pro faghere unu ditzionariu de su** itelmen**, chi lu faeddant unas binti pessones in sa penisula russa de **Kamchatka**, e un'ateru simile pro su **apache mescalero**, chi lu faeddant unas noighentas pessones in su sud de su Nuevo Mexico. + +Ant finas destinadu fundos a s'istudiu de su **tataltepec **de Valdes Chatino, chi lu faeddant unas duamigia pessones in **Oaxaca **(Messicu), e a ateros istudios linguisticos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/08/2011 + +## CUSSÌGIOS pro afortire s'impreu privadu e publicu de su sardu… sena timoria + +### de Diegu Corraine. + +_A dolu mannu sa limba chi impreamus a su solitu cun pessones connotas pro sa prima bia est semper de prus s'italianu. E duncas sunt minimende sas ocasiones de intendere pessones faeddende in sardu. Ma, sende gasi, est creschende sa cussentzia e su bisongiu de afortire sa limba sarda, in cale si siat campu e impreu. E custa cussentzia e voluntade la sumy leende mescamente sas pessone chi non sunt "naschidas" cun sa limba sarda, pessones chi ant imparadu prus s'italianu chi non su sardu in familia e chi cherente "torrare" a sa limba sarad._ + +_Si cherimus afortire sa presentzia publica de su sardu e cunsentire a semper prus gente de faeddare in sardu, devimus tirare profetu dae cale si siat ocasione, pro lu faeddare e l'iscriere. _ + +_Mescamente, si su babbu o sa mama non ant faeddadu in sardu a sos figios dae sa prima die de sa vida, at a essere prus traballosu a imparare su sardu a pustis. Traballosu ma no "impossibile"!_ + +_Inoghe proponimus unos cantos cussigios, giai isperimentados dae medas pessones e chi podent tennere efetu seguru._ + +_Si carchi letore tenet ateros cussigios, nos iscriat: _[_limbasnatziones@gmail.com_](mailto:limbasnatziones@gmail.com)_._ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 13/08/2011 + +## Su libru in sardu est prus bellu + +### Laboratoriu in sardu pro sos pitzinnos de sas elementares in Uliana + +S'Ufitziu de sa limba sarda (Provintzia de Nugoro), s'assessoradu a sa cultura de sa Comuna de Uliana, cun s'agiudu de sa biblioteca comunale, sunt ammaniende unu laboratoriu in sardu pro sos pitzinnos de sas elementares. Su titulu est: **"Su libru in sardu est prus bellu"**. Sas letziones las faghent in cabudanni. **Valentina Schirru**, operadora ispetzializada de sa didatica in limba sarda, at a ghiare sos giovanos partetzipantes in s'iscritura in sardu. S'argumentu isseberadu pro sas atividades laboratoriales est **"Sos contos antigos".** Sa finalidade est a agiuare sos pitzinnos a intrare in ballassa cun sas regulas de s'iscritura e de sa letura in sardu, pro garantire a custa limba un'ambitu comunicativu nou. Su laboratoriu s'at a cuncruire cun sa produtzione de elaborados dae bandas de sos iscolanos. Custos elaborados los ant a presentare in ocasione de su **Festival de literadura pro sa pitzinnia** **"Tuttestorie"**, in programa in Uliana su sete, s'oto e su noe de santugaini. Pro si singiare a su laboratoriu tocat a andare a biblioteca. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 16/08/2011 + +## Su programa de sa Festa de su Redentore in Nugoro + +### In su situ de de sa Comuna l'ant publicadu finas in sardu + +su 18 de agustu** +_de Grassia Deledda Cumpannia Bocheteatro _ + +_su 19 de agustu +a sas 9 de sero - Anfiteatru "Fabrizio De Andre" +Ispetaculu chin Sabina Guzzanti +Rassigna "Citta di Nuoro - AnimaMediterranea"_ + +_in Carrera Lamarmora Cursu Garibaldi, Prata Vittorio Emanuele_ + +_cumintzat s'etnomusicologo Fabio Calzia; cantadores +E. Bazzoni M. Manca, F. Figos; chiterra: T. Matzau; fisarmonica: G. Sannia _ + +_de F. Cuboni e C. Manca _ + +_de sa Coop. Lariso_ + +_Rassigna "Nuoro Jazz" ammaniau dae s' Ente Musicale de Nugoro _ + +_Rassigna "Citta di Nuoro - AnimaMediterranea"_ +_ammaniau dae s' Ente Musicale de Nugoro_ + +_Prima biennale de fotografia Tzitade de Nugoro _ + +_ammaniau dae s'Assotziu isportivu Arcieri Arcos de Nugoro_ +de J. Tore e assazu de produtos tipicos** +_Assotziu culturale Seuna Nugoro_ + +_ammaniau dae sa CCIAA e dae s' I.S.R.E. _ + +_Assotziu culturale Seuna Nugoro _ +_Ziru: Cresia de sa Sulidae Carrera Sa Sulidae, Largu Pirari, Carrera Chironi, Prata de su Rosariu, Cresia de Su Serbadore, Cresia de Santa Ruche, Carrera Sulis, Carrera Roma, Carrera Dante, Carrera IV Novembre, Prata, de Sas Grassias, Carrera Sas Grassias, Carrera Gramsci, Carrera Manzoni, Prata Vittorio Emanuele, Prata de Santa Maria_ +_Rassigna "Citta di Nuoro AnimaMediterranea" _ + +_Ziru: Prata de Santa Maria, Carrera Efisio Tola, Prata Santu Jubanne, Carrera Roma, Prata Dante, Carrera Dante, Carrera Deffenu, Prata Melis, Carrera Ciusa Romagna, Carrera Lamarmora, Cursu Garibaldi, Carrera Mussegnore Bua, Prata de Santa Maria_ +_Ziru: Viale Sardigna, Carrera Lamarmora, Cursu Garibaldi, Prata Vittorio Emanuele _ + +_Ziru: Cresia de Santa Maria, Carrera Aspromonte, Carrera de sa Sulidae, Monte Ortobene _ + +_ammaniau dae s' Istitutu Superiore Regionale Etnograficu _ +_Rassigna "Nuoro Jazz" de s' Ente Musicale de Nugoro _ + +_ammaniau dae s' Istitutu Superiore Regionale Etnograficu _ +A. Diliberto pianoforte, L. Piana bateria, S. Maltana contrabbassu** + +_Rassigna "Nuoro Jazz" de s' Ente Musicale de Nugoro_ +_Rassigna "Nuoro Jazz" de s' Ente Musicale de Nugoro _ + +_Rassigna "Nuoro Jazz" de s' Ente Musicale de Nugoro _ + +_de Sa S.S. Atletica Goceano _ +_de s' Ente Musicale de Nugoro _ + +_in collaboratzione chin sa cooperativa Lariso_ + +_Rassigna "Citta di Nuoro - AnimaMediterranea"_ + +_ammaniau dae sa A.S. Atletico Nuoro_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 16/08/2011 + +## Unu cursu de limba sarda in Pula + +### Cumintzat in su mese de cabudanni + +Gratzias a sas leges chi amparant sa limba Sarda (Lege regionale 26/97 e Lege istatale 482/99) e pro difundere su bilinguismu in sa Comuna de Pula, s'at a faghere unu Cursu pro sa gente de sa bidda e pro sos funtzinarios de sa Comuna. S'at a arresonare de: +Sas iscritziones cherent fatas fatas in sa Comuna de Pula (Ufitzios Protocollu e Anagrafe), o finas imbiende una post-el a custu indiritzu: ofitziulinguasarda.pula@gmail.com. +Pro su cursu non si pagat nudda. Si cumintzat in su mese de cabudanni. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/08/2011 + +## In bascu s'esamene teoricu de sa patente. A proamus finas in Sardigna? + +### de Diegu Corraine + +Dae unas canta chidas, in Euskadi, in Paisu Bascu duncas, ant presentadu su progetu pro cunsentire de faghere s'esamene teoricu de sa patente in bascu in 52 autoiscolas de sa Comunidad Autonoma Vasca. E totu custu gratzias a materiale multimediale elaboradu in limba basca e a su traballu de istrutores _euskaldunos_ (de limba basca) cualificados. + +Sa campagna _En euskera tiene su punto-Euskaraz badu halako puntu bat_, pro ispainare sa possibilidade de usu de sa limba basca in s'imparongiu de sa teoria pro devennere autistas patentados, l'ant presentada sa vitzecussigera de Politica Linguistica de su Guvernu bascu, Lurdes Auzmendi, e sa Diretora de Traficu de sa CAV, Amparo Lopez. + +Unu cras, s'atera posta chi devent binchere in Paisu Bascu est sa possibilidade de faghere finas s'esamene praticu in bascu. Ma finas de creschere sa cantidade de iscolas chi proponent custu esamene, in ue sos candidados imparant a connoschere finas sa normativa de traficu in bascu. + +Si pessamus chi su bascu est una limba preindoeuropea e chi est faeddada petzi dae sa tertza parte de sa populatzione, nos abbigiamus de cantu isfortzu sunt faghende sos Bascos e cantu custas atziones sunt istrategicas, ca currispondent a s'idea de politica linguistica de afortire sa "normalidade" de sa limba. Duncas, faghere a manera chi su euskera siat presente in cada campu e impreu. + +E si in Sardigna cumintzamus dae custu ambitu de imparu chi "semper iscola est"? E chi dat sa possibilidade de isperimentare in sardu finas una terminologia aposita, moderna e ispetzialistica. E finas sa possibilidade de proponnere su sardu a pessones noas, chi si tratet de professores o de alunnos. + +Baddu si un'esperentzia de sardu in sas autoiscolas non potzat animare finas ateras genias de iscola a impreare su sardu, finas… s'Universidade! + +_[In sa fotografia, Lurdes Auzmendi e Amparo Lopez]_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 19/08/2011 + +## Sas premiatziones de su cuncursu de poesia sarda "Remundu Piras" + +### Sunt custu sabadu in Biddanoa pro sa de tres e pro sa de bator setziones, in nadale pro sa prima e pro sa de duas + +Sabadu, su binti de austu, a sas sete e mesu de sero, in su campu de sa Parrochiale de Biddanoa Monteleone, b'at tzerimonia de premiatzione de su Premiu de Poesia Sarda "Remundu Piras", ammaniadu dae s'Assotziu Culturale "**Interrios**". +Sa giuria, formada dae su presidente onorariu **Mariu Masala**, dae su presidente **Paulu Pillonca** e dae sos giurados **Maria Sale**, **Frantziscu Piras** e **Lenardu Meloni**, chi s'est reunida pagas dies a como, at fatu sa classifica de sos binchidores de s'editzione 2011. +Sa cummissione s'est espressada in custa manera: sa de tres setziones (aberta a poetas sardos e non sardos chi ant presentadu testos de poesia rimada in sardu) l'at binta **Antoni Maria Pinna** cun sa poesia "Nessi pro pagu". Su de duos est **Giuanne Baingiu Vasco** con "Nues"; sa de tres est **Anna Cristina Serra**, cun "Poita deu puru". Su premiu a sa carriera l'ant assinnadu a Sarvadore Murgia pro sa poesia "Est torrada", cando chi su Premiu ispetziale de sa giuria l'ant assinnadu a Giuanne Soggiu, cun "Timorias d'ezzesa". Ant assinnadu sa mentzione de onore a Lenardu Ànghelu Berria pro sa poesia "A Tziu Remundu Piras", a Ànghelu Porcheddu pro "M'has agattare" , a Giuanne Frantziscu Garrucciu pro "Tu se' lui me' scalamento", a Giuanne Pira pro "E tando bae", a Sarvadore Ladu pro "Nuraghe Ruju" e a Antoni Brundu pro"Su t'ider dae nou". +Pro sa de bator setziones (aberta a sos poetas sardos naschidos e residentes in Biddanoa), sa giuria at assinnadu su primu premiu a **Sarvadore Meloni** pro sa poesia "Utios de mare", su de duos a **Antoni Nieddu** pro "Vint'annos de ammentos" e su de tres a **Lughia Idili** pro "S'Italia Unida" e a **Nicoledda Sechi** pro "S'Istitntu". +Sa Targa de sos eredes de su poeta Remundu Piras l'ant assinnada a Manuela Meloni pro sa poesia "Ammentos de Pizzinnia". Totu sos binchidores ant a essere premiados cun libros subra de sa cultura e sa limba sarda. +Sas premiatziones de sa prima e de sa de duas setziones, riservada a sos iscolanos de sas iscolas de Sardigna, sunt, imbetzes, in su mese de nadale + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 21/08/2011 + +## Dae su 2012, sos iscolanos framengos ant a essere trilingues + +### In Flandra, prima limba su neerlandesu, pustis su frantzesu e s'inglesu. + +E in Sardigna? Arriscamus de essere monolingues petzi... in italianu! + +Cumintzende dae s'annu iscolasticu 2013-2014, sos iscolanos de Flandra ant a devere imparare in manera obrigatoria s'inglesu, sa de tres limbas, a pustis de su neerlandesu (prima limba) e de su frantzesu. Est su chi at detzididu Pascal Smet, ministru de s'educatzione, e aprovadu su guvernu framengu. «Unu Framengu non devet essere bilingue, ma trilingue», at afirmadu Smet. + +Sa detzisione devet galu otennere su cunsentimentu de su Cussigiu framengu de s'insinnamentu (Vlor), in antis de colare a su parlamentu pro sa ratifica. + +In prus de sas tres limbas,, sas iscolas framengas ant a podere proponnere s'imparongiu de sas ateras limbas de s'Europa e, gasi etotu, de sas limbas de sos istados in isvilupu mutidos BRIC (Brasile, Russia, Ìndia, Tzina). + +Pascal Smet no at perdidu s'ocasione pro manifestare s'ispantu suo pro sa mancantzia de obrigatoriedade de su neerlandesu comente segunda limba in sas iscolas francofonas de sa Vallonia. + +Custu pessu de sos framengos est una risposta coerente e paghiosa a chie cheret semper contraponnere s'impreu de una limba oramai internatzionale che a s'inglesu a s'impreu de sa limba natzionale. + +E nois in Sardigna? Arriscamus de essere monolingues in italianu e semus galu in s'isetu de imparare su sardu in iscola. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 23/08/2011 + +## Su programa "Oportunidades" pro sas limbas indigenas de su Messicu + +### Cunsinnados sos tzertificados a 27 promotores in sas limbas maya, tzotzil, chole e tzeltal + +Su** **responsabile de su **programa federale "Oportunidades**" at cunsinnadu in **Oxchuc **(Chiapas, Messicu) bintisete tzertificados de calidade a promotores sotziales chi traballant in giassos in ue b'at indigenos medas. + +Ocannu prus de 100 milliones de pesos ant a essere investidos in Oxchuc: su prus de su finantziamentu l'ant a destinare a sas bursas de istudiu. + +Zoletto at naradu chi como Oportunidades tenet **200 promotores bilingues** chi, pro otennere sa tzertificatzione, devent essere esaminados cun s'istandard de cumpetentzia aprovadu dae su **Consejo Nacional de Normalizacion y Certificacion de Competencias Laborales** (CONOCER). + +In sa tzerimonia, in ue ant dadu su reconnoschimentu a ses promotores in limba **maya**, chimbe in **tzotzil**, tres in **chol **e su restu** ** in **tzeltal**, fiant presentes **Socorro Zavaleta Cruz**, delegada in Chiapas de sa "Secreteria de Isvilupu Sotziale" (Sedesol), sa presidenta munitzipale de custu munitzipiu **Cecilia Lopez Sanchez**, **Jesus Caridad Aguilar Muñoz,** segretariu de "Populos e Culturas Indigenas de su Chiapas" (PCICH), **Javier Lopez Sanchez**, diretroe de s' " Istitutu Natzionale de sas Limbas Indigenas (INALI). + +In su messagiu a sos tzitadinos de Oxchuc, de ue est oriundu, Javier Lopez Sanchez at naradu: "Leo profetu pro bos ammentare que sa **lege generale de sos deretos linguisticos** narat in manera crara, dae su 2003, chi s' **ispagnolu, sas limbas indigneas e finas sa limba de sos sinnos sunt limbas natzionales,** est a narrere chi, pro sa prima bia in s'istoria de su Messicu tenent totus su matessi status". Isse, tando, at bantadu meda su traballu chi **Oportunidades **at fatu pro operare in sas limbas maternas de sos destinatarios, impitende, duncas, finas sas limbas indigenas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Montenegro: indipendente + +Cun s'isseberu de su Montenegro (cun unu territoriu de 13.812 km2 e 672.000 de abitantes) de si separare dae s'Istadu comunu, finas sa Serbia si faghet indipendente. Finas a como su guvernu de Belgrado non s'est galu espressadu ufitzialmente, cando chi medas partidos serbos pessant chi diat dever esser su primu ministru serbu a reconnoscher s'indipendentzia de su Montenegro. Su ministru de sos afares internatzionales Vuk Draskovic pedit sa restauratzione de sa monarchia in Serbia! + +Faeddende a sos indipendentistas, su primu ministru montenegrinu Milo Djukanovic, in favore a sa campanna soveranista, at decraradu chi sa boluntade de sos tzitadinos fiat su de torrare a s'indipendentzia de su Montenegro. «Bos toro gratzias pro sa passentzia bostra. Che pessones serias nois non nos semus chertos cuntentare de istimas. Amus contadu su 99% de sas ischedas e, in base a custas, nois amus otentu su 55,5% de sos votos chi ant chertu unu Montenegro indipendente. Custu cheret narrer chi, in balore assolutu, su blocu pro s'indipendentzia otenet 45.000 votos in prus», at decraradu Milo Djukanovic. + +«Est sa die prus importante de s'istoria de su Montenegro» at naradu Djukanovic, ringratziende finas sos Montengrinos chi no at votadu in favore (ma ant garantidu cun sa partetzipatzione issoro sa seriedade de su referendum) e s'Unione Europea pro s'azudu in s'organizatzione de su referendum. + +Djukanovic at cunfirmadu chi s'indipendentzia de su Montenegro fiat in s'interessu de unu Montenegro democraticu. In fines, at fatu sos augurios a sa Serbia chi, in custa manera, s'est fata finas issa indipendente! + + + + +### 23/08/2011 + +## S'Unione Europea agiuat sa limba italiana + +### In cambiu, non dat perunu agiudu a sa limba sarda + +Sa **Cummissione Europea** at detzididu de agiuare s' **Universidade de s'Isvitzera Italiana** a promovere s'italianu in intro de sa Cunfederatzione. Cun s'obietivu de **difundere sas limbas euopeas chi si insinnant prus pagu e si faeddant prus pagu**, preparende sos istudentes universitarios suta de su profilu linguisticu e culturale, **Bruxelles at a finantziare sos cursos intensivos de limba italiana EILC** (Erasmus Intensive Language Courses), riservados a sos istudentes chi sighint su programa de cuncambiu Erasmus. Sas letziones las ant a faghere in sos campus de Lugano e de Mendrisio e ant a faghere aumentare sos cursos de limba italiana chi s'USI proponet cada annu a totu sos istudentes, collaboradores e professores, dae su livellu de sos imparaditzos a su livellu avantzadu. + +Dae s'annu academicu 2011-2012, difatis, s'Isvitzera leat parte in manera ufitziale in sos programas de istudiu europeos (**Lifelong Learning **e **Youth in Action**) gratzias a un'acordu bilaterale subra de s'educatzione firmadu cun s'Unione Europea. + +In pagas paraulas, s'Unione agiuat s'italianu ca est una limba chi si insinnat pagu e si faeddat pagu, ma non pessat de agiuare una limba a beru in perigulu comente su sardu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/08/2011 + +## Comente su guvernu ispagnolu agiuat sas limbas galitziana e catalana + +### Destinados a sa normalizatzione linguistica 236 milliones de euros a annu + +Su guvernu ispagnolu destinat prus de 236 milliones de euros a annu a sa normalizatzione linguistica de su galitzianu e de su catalanu. Una **partida de sas tassas de totu sos tzitadinos ispagnolos l'ant destinada in esclusiva a sas comunidades autonomas cun limba coufitziale **-francu su Paisu Bascu e Navarra, chi non faghent parte de su regimene comunu de finantziamentu- cun sa finalidade de normalizare s'impreu de custas limbas chi lis narant "autonomicas". + +Su modellu de finantziamentu, aprovadu dae su guvernu istatale e dae sas comunidades autonomas in su 2009 (in vigore), **istabilit su pagamentu de 236,85 milliones de euros a sas comunidades cun limba coufitziale**, in contu de 'normalizatzione linguistica. Custa suma si la partzint sa **Generalidad de Cataluña **(97,9 milliones de euros), sa **Generalidad de la Comunidad Valenciana** (61,6 milliones de euros), sa **Junta de Galicia** **(**45,9 milliones de euros) e su **Gobierno autonomico de las Islas Baleares** (31,2 milliones de euros). + +#_Sarvadore Serra_ + + +## aaaloob + +### aaaloo + +aaal + +#_Sarvadore Serra_ + + +## bbb + +### bbb + +bbbtm + +#_Sarvadore Serra_ + + +## ddd + +### ddd + +ddd + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 26/08/2011 + +## Torrant a cumintzare in Sinnia sos cursos de limba sarda + +### Su servitziu ativadu finas in s'Ufitziu de su Giuighe de Paghe + +Sa Comuna de Sinnia, pro su de bator annos unu infatu de s'ateru, at ativadu su servitziu linguisticu (ufitziu de sa limba sarda e cursu de sardu); ocannu custu matessi servitziu est ativu finas inche s'Ufitziu de su Giuighe de Paghe. + +Sinnia est una bidda inserida in un'unione de comunas chi nde faghent parte Biddesartu (ghia), Brucei, Maracalagonis e Muravera; custa unione at otentu unu finantziamentu apositu dae s'Istadu in s'ambitu de sa lege 482/99 pro sa tutela de sas minorias linguisticas istoricas. Sa matesi lege e su matessi finantziamentu, macari otentu cu una protzedura diferente, bi sunt pro s'Ufitziu de su Giuighe de Paghe de Sinnia. + +Su servitziu linguisticu cunsistit in sa tradutzione in sardu de atos publicos, manifestos, cartellos e, prus in generale, de sos documentos destinados a sa populatzione S'ufitziu de sa Limba Sarda de sa Comuna est abertu a su publicu cada martis dae sas noe a sa una inche su CeSIL, a pee pranu de su Munitzipiu. S'Ufitziu de sa Limba Sarda de su Giuighe de Paghe est abertu cada lunis dae sas noe a sa una, inche sa sede di carrera de Rossini. Pro esigentzias particulares si podent cramare sos operadores pro fissare u'addoviu finas in foras de custos orarios, e totu sos servitzios de s'ufitziu sunt disponibiles finas pro sos tzitadinos e sos amministradores de ateras comunas chi pro como no nd'ant. +Ambos duos sos ufitzios ant a tennere unu situ informaticu pro nd'agiuare s'atividade. + +Sos cursos de limba sarda de ambos duos entes ant a resurtare integrados, a manera chi dipendentes e tzitadinos potzant sighire ambos duos, cun unu numeru prus mannu de oras, o potzant isseberare, semper e cando, intre unu numeru prus mannu de dies e orarios. Su cursu de sa Comuna, chi cumintzat su 29 de austu, est su lunis e sa chenabura dae sas bator a sas sete de merie (pro unu totale de 42 oras) inche sa Biblioteca Comunale; su de su Giuighe de Paghe, chi cumintzat su 30 de austu, est cada martis e giovia dae sas tres a sas chimbe e mesu de merie inche sa sede de carrera de Rossini + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 25/08/2011 + +## Progetos pro aumentare sa connoschentzia de su catalanu de sos professores de s'universidade + +### Pro sa normalizatzione linguistica in sas universidades de Catalugna. Unu modellu pro sa Sardigna. + +Sa _Generalitat_ (su sistema politicu-istitutzionale chi guvernat su territoriu catalanu) at a destinare pro su cursu imbenente **580.000 euros a progetos de normalizatzione linguistica in sas universidades de Catalugna**, cunforma a su chi at naradu s'agentzia Europa Press. + +Si tratat de progetos de autoaprendimentu de su catalanu, atividades pro afortire s'acollogimentu linguisticu de sos alunnos istrangios, e sos cursos e esamenes de acreditamentu de livellu C pro su _Profesorado Docente Investigador_ (PDI). + +In su mese de cabudanni de su 2010, su Guvernu catalanu aiat aprovadu su _Decretu subra de s'acreditamentu de sa connoschentzia linguistica de sos professores de sas universidades_, chi obrigat sos aspirantes professores universitarios in Catalugna -francu professores visitantes, emeritos o onorarios- a acreditare unu livellu C de catalanu, o simile, su segundu livellu massimu de sos chimbe esistentes. CiU (Convergencia i Unio), su partidu majoritariu, at annuntziadu sa voluntade de mantennere custa normativa. + +_Giai s'ischit, "normalizatzione" cheret narrere a faghere a manera chi sa limba catalana siat "normale" in cada campu e usu, finas in s'universidade, in ue su catalanu est presente in manera belle generale._ + +_E in Sardigna? Totu un'ateru mundu. Petzi como semus cumintzende a pretendere chi finas s'universidade agiuet s'opera de "normalizatzione" de su sardu, comente sas leges cunsentint de faghere e comente una cantidade semper prus manna de giovanos pretendent. Est unu caminu prenu de dificultades, ma non tocat a s'isporare. B'at professores universitarios chi connoschent su sardu e cherent tennere s'ocasione pro lu faghere. +Sos Retores devent chircare e agiuare in cale si siat manera custos professores, macari non siant de facultades umanisticas o linguisticas, antis "propiu" si sunt de facultades tecnicas o sientificas, chi non tenent sos pregiuditzios contrarios a s'impreu curricolare e veiculare de su sardu mustradu dae unos cantos "linguistas". +Ma finas sa Ras diat podere organizare cursos intensivos pro professores de s'universidade chi cherent megiorare sa calidade de su sardu issoro, a manera chi potzat essere addatu, in su registru e in sa terminologia, a imparare cale si siat materia._ + +#_Diegu Corràine_ + + +## Duda chi siant fogu sos isteddos, duda chi su sole si moat, duda chi sa veridade siat faula, ma non dudes mai chi t'istimo (W. Shakespeare) + +#_Diegu Corràine_ + + +### 31/08/2011 + +## Cheret a promovere sa limba gaelica + +### Lu pessant sos duos tertzos de sos iscotzesos + +Duos tertzos de sos iscotzesos pessant chi tocat a **faghere de prus pro promovere sa limba gaelica**: gasi resurtat dae un'istudiu demoscopicu fatu de reghente. + +Semper e cando resurtat chi, pro s' 81 pro chentu de sas pessones, ** est importante chi s'Iscotzia non perdat s'erentzia linguistica sua.** + +Su demoistudiu l'at fatu **su guvernu iscotzesu**; at interessadu 1,009 de pessones; at includidu unas cantas chistiones chi pertocant sa limba, che a s'usu currente suo, s'insinnamentu, su patrimoniu lessicale. Su 70 pro chentu de sos intervistados at naradu chi bi diant cherrere prus oportunidades de imparare su gaelicu; su 90 pro chentu at pretzisadu chi** sos pitzinnos diant devere istudiare s'istoria , sa cultura, sas traditziones, sa limba e sa literadura de Iscotzia.** + +Su ministru de s'istrutzione **Alasdair Allan** at cummentadu: "Su guvernu iscotzesu at semper cretidu in s'importantzia de su gaelicu pro su patrimoniu culturale nostru, pro su turismu e pro s'economia; custu istudiu mustrat chi **su prus de sos iscotzesos sunt de acordu chi sa limba est a beru una cosa de profetu**". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/08/2011 + +## Su parrere de ProgReS subra de sa chistione de sa limba sarda + +### Su testu de unu primu interventu chi at publicadu in su situ informaticu suo + +_Progetu Republica de Sardigna at publicadu, in su situ suo +www.progeturepublica.net, custu primu interventu a furriu de sa chistione linguistica. Est, a parrere nostru, unu cuntributu de importu a su dibatidu_. + +Sa **chistione linguistica sarda**, a dolu mannu galu no risolvida pustis de annos meda, est istada semper pretestu pro polemicas e divisiones, giai mai de propostas articuladas e a subra de is partes. + +Epuru est una chistione **vitale** e est traballosa dae su puntu de bista politicu, e minessit de essere bogada dae is positziones pigadas in manera retorica, dae is interessos particulares e dae is atziones de disinformatzione. + +Gratzias a custu atuamentu, dae Lunis, dae oe su 29 de Austu e cada lunis pro is **10 chidas** chi benint, ProgReS - Progetu Republica presentat in manera publica su **progetu istategicu** a pitzu de sa **Sardigna plurilingue** naradu Politicas Linguisticas in ProgReS, formadu dae 10 puntos, chi ant a essere publicados in custu giassu unu a sa borta. + +Su progetu est su resurtadu de unu traballu longu e arresonadu de su **Tzentru Istudios** a pitzu de is Politicas Linguisticas, fintzas cun s'agiudu e sa consulentzia de espertos esternos a su partidu. + +ProgReS ddu bolet ponnere a s'atentzione de sa **sotziedade tzivile** e de is fortzas politicas sardas cun s'isperu de donare unu cuntributu determinante a s'evolutzione de su dibatidu a pitzu de sa chistione linguistica natzionale sarda. + +Una bia presentados totus is puntos, in su mese de Santugaine 2011 su Tzentru Istudios a subra de is Politicas Linguisticas de ProgReS at a faghere una cunferentzia de imprenta pro presentare su documentu intreu e pro **ascurtare osservatziones e cussigios**. + +Oe presentamus s'Articulu 1 "**Premissa**". + +1. **ProgReS - Progetu Republica** creet chi cada persone chi faghet parte de una **comunidade politica** in ue una limba est bastante difusa apat su **deretu** a comunicare in cussa limba in **cada cuntestu** e in sos **raportos cun sas istitutziones** etotu. Duncas ProgReS pensat chi **totus** sas **istitutziones publicas** e sas **sotziedades privadas** chi dant servitzios de interessu publicu apant su **dovere de impreare sa limba de sa comunidade** cun sos tzitadinos chi la cherent impreare e chi in sas **comunicatziones colletivas** cuddas istitutziones e sotziedades apant su dovere de dare sa possibilidade a su tzitadinu de retzire sa comunicatzione in cussa limba. + +Sende chi: segundu sa cherta de sa Regione Autonoma (cf. "Le lingue dei sardi -- Una ricerca sociolinguistica", RAS, 2007) sas limbas de Sardigna sunt **impitadas** o **connotas bene** dae una **majoria de tzitadinos** e chi medas de issos las allegant o las cherent allegare comente **prima limba** e, galu, sende chi est craru su disigiu forte de esertzitare su **deretu a sa connoschentzia** e a s'impreu istitutzionale de sas limbas sardas, ProgReS proponet un'evolutzione de sa politica linguistica chi apat comente punna una cunditzione de **plurilinguismu sotziopoliticu reconnotu in prenu**. + +Mancari chi custu obbietivu fiat istadu prus simpre e prus lestru a bi lompere in una cunditzione de **indipendentzia** de sa **Republica de Sardigna**, ProgReS si operat pro chi custu protzessu, longu e urgente, sia postu in motu **dae como** etotu, impitende cada mezu cuntzedidu dae su regime de autonomia de sa Regione Sardigna intro de s'istadu italianu. + +1. **ProgReS - Progetu Republica** riteni chi dungja passona chi e palti d'una **comunitai pulitica** undi una linga e abbeddhu diffusa aggjia d'ae lu **dirittu** di comunica in chissa linga in **dungja cuntestu**, finz'a li **rappolti cu l'istituzioni**. ProgReS paltantu riteni chi **tutti** l'**istituzioni pubblichi** e li **'mpresi priati** di silvizii di pubblicu 'ntaressu aggjiani d'ae lu **doveri di tratta la linga di la comunitai** cu lu cittadinu chi 'ntendia imprialla e chi, illi **comunicazioni pubblichi**, li suprammintuati istituzioni e impresi aggjiani lu doveri d'uffri a dungja cittadinu la pussibbilitai di ricii li comunicazioni 'n chissa linga. + +Aendi avvilguatu: (cf. "Le lingue dei sardi - Una ricerca sociolinguistica", RAS, 2007) chi li linghi saldi so **impriati** e **cunnotti** da unu **'nnummaru maggjuritariu di cittadini** e chi umbe immez'a chisti li faeddhani o ani lu 'ntindimentu di faiddalli ch'e **primma linga**; aendi puru avvilguatu chi v'e la 'uluntai di silvissi di lu **dirittu a la cunniscenzia** e a lu 'mpreu istituziunali di li linghi saldi, ProgReS pruponi un aggjustu e un middhori di la pulitica linguistica naziunali chi miria a arria a una cundizioni di **plurilinguismu sociopuliticu pienamenti ricunnottu** e funziunalmenti pianificatu. + +Puru cridendi chi chistu esitu si possia accansa piu lestru e meddhu in una cundizioni d'**indipindenzia** di la **Ripubblica di Saldingja**, ProgReS s'impingja pal fa in manera chi chistu prissanti e longu prucessu sia postu in motu **da abali**, impriendi dungja mezu cunsintutu da la cundizioni d'autunumia di la Regioni Saldingja indrent'a la Ripubblica Italiana. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Collaboradores de Tempus Nostru + +LIMBAS + +Marcadu in su Tribunale de Nugoro n. 87/1987 dae su 20/07/1987 + +DIRETORE RESPONSABILE + +Chiaffredo VALLA + +Diretore editoriale +Diegu Corraine + +Redatores: +Diegu Corraine +Zuanne Luisu Stochino +Sarvadore Serra + +COLLABORADORES + +Gianfranco Pinna + + + + +### 01/09/2011 + +## Unu regimene de autoguvernu chi lis permitat de gestire sas richesas issoro + +### Lu pedint sos indigenos de s'Astrintorgiu de Torres + +Sos prus pagu de 9.000 abitantes de duos munitzipios de su nord estremu de s'**Australia** cherent unu **regimene de autoguvernu** pro magonire sas siendas issoo; cherent finas su podere de** intervennere in sos afares internatzionales** chi los interessant . Est sa petitzione chi sos indigenos de s'**Astrintorgiu de Torres** (abitantes de unu grustu de isulas chi s'agatant intre s'isula-continente e Papua- Guinea Noa) ant presentadu a su guvernu de ** Queensland**, chi s'est inpinnadu a l'istudiare e a la proponnere a sas autoridades federales australianas de **Canberra**. + +Sos duos munitzipios chi disigiant de si faghere autonomos sunt sa **Regione de sas Ìsulas de s'Astrintorgiu de Torres** e sa **Contea de Torres**, ambos duos apartenentes a s'Istadu federadu de Queensland e ambos duos formados dae isulas in ue su prus de sa populatzione apartenet a su populu indigenu de sos isulanos de s'Astrintorgiu de Torres. Su sindigu de sa Contea de Torres, **Pedro Stephen**, at leadu profetu de sa visita de sa prima ministra de Queensland, **Anna Bligh**, pro crarire sa cosa. Stephen diat cherrere chi sos duos munitzipios si unant in unu territoriu autonomu cun poderes de autoguvenu. Su sindigu at fatu s'esempru de **Norfolk**, un'isula chi faghet parte de s'Australia ma tenet unu guvernu e unu parlamentu suos. + +Sa prima ministra de Queensland at naradu chi est de acordu a presentare sa proposta a su guvernu federale australianu. Semper e cando, at agiuntu Bligh, bi cheret unu "cunsensu" intre sos isulanos e sos guvernos de Queensland e Australia pro mandare a dae in antis sa riforma. Stephen, pro contu suo, at pretzisadu chi s'autonomia si diat podere otennere sena bisongiu de s'ischirriare dae Queensland. + +_ _ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/09/2011 + +## Amazon diat podere essere su rivale de Apple in su mercadu de sas "tauleddas" + +### Diat podere bendere chimbe milliones de dispositivos mobiles in s'urtimu trimestre de s'annu + +Su portale Amazon.com diat podere bendere intre tres e chimbe milliones de tauleddas in s'urtimu trimestre de s'annu e diat podere devennere, duncas, su rivale prus mannu de s'iPad. Gasi narat sa cumpangia Forrester Research. Amazon galu no at annuntziadu in manera ufitziale chi cheret ponnere in su mercadu una "tauledda" sua, ma un'istudiu de mercadu de Forrester mustrat chi, si bi sunt sas cunditziones giustas, su produtu diat podere resessire bene. + +S'analista Sarah Rotman at pretzisadu chi una "tauledda" posta in su mercadu a un preju chi no nche colet sos 300 dollaros diat podere permitere a Amazon -bastet chi apat bastante produtzione pro cuntentare sa dimanda- de bendere intre tres e chimbe milliones de dispositivos. + +"Amazon tenet su potentziale non petzi pro bendere bene su machinariu suo, ma finas pro essere una prataforma informatica pro sos servitzios de impresa", at agiuntu Rotman, chi pessat chi in un'annu bi diat podere aere diferentes "tauleddas" de Amazon faturadas pro diferentes impresas. + +"Apple tenet unas 100.000 aplicatziones disinnadas pro s'iPad, cando chi sa prataforma Honeycomb de Google at atiradu prus pagu de 300 aplicatziones", at postu in craru s'analista. + +Apple at bendidu belle 30 milliones de 'iPads dae s'essida de su mese de abrile de su 2010, e sas impresas rivales ant postu pagu a timere su gigante tecnologicu cun sas propostas issoro. + +Motorola at bendidu 440.000 unidades de sos dispositivos suos Xoom in sos primos meses, cando chi RIM at registradu mesu milliones de bendidas de sa BlackBerry PlayBook sua. + +Custu matessi mese Hewlett-Packard at cantzelladu su TouchPad suo ca at bendidu tropu pagu, mancari su preju siat faladu a 99 dollaros. + +HP at cunfirmadu s'interrutzione de sa produtzione de sos aparatos suos cun sistema operativu WebOs, includidu suTouchPad. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/09/2011 + +## Su parrere de ProgReS a propositu de sa chistione linguistica + +### Su de duos interventos in su situ informaticu suo + +_Custu est su de duos interventos a furriu de sa chistione linguistica chi Progetu Republica de Sardigna at publicadu in su situ suo www.progeturepublica.net + +_ + +Cando amus inghitzadu su traballu in su tzentru de istudios supra sa chistione linguistica sarda, non fiamus partende dae nudda. Partiamus dae printzipios generales cumpartzidos. In antis de totu, sa **nonviolentzia** e su **refudu de su natzionalismu** e de s'**etnotzentrismu**. Pero, in custa comente in ateras chistiones mannas, a los ponnere a currere a beru, sos printzipios generales e astratos sunt matanosos. Est istadu gai e totu, finas ca nois cherimus faghere politica ponende mente a sa **realidade sotziale** e **culturale** in ue faghimus sas cosas e in ue sas cosas "faghent" nois ateros. Custu, chena mai ismentigare chi semus tratende cun persones chi esistint a beru, cun unu **sugetu colletivu istoricu**, no astratu. + +S'articulu de duos de su documentu linguisticu nostru, tando, bogat a campu sa sintesis de **annos de traballu** e de cunsideros, de cunfrontos intro nois matessi e in foras cun is ateros. Afrontat sa chistione linguistica in totus sos aerzos suos, chena sa timoria chi calicunu de custos - delicados meda - potzant finas faghere naschere anneos o brigas. Custa timoria at semper cumbintu sas fortzas politicas sardas a impreare sa chistione linguistica feti che a una coberta ideologica o un'arma bona pro desviare sa gente dae ateras cosas, chena mai **chircare una solutzione onesta**, fata e cumprida pro s'**interessu de totus**. Non b'ant frassidade o iscusas, in sos isseberos de printzipiu chi amus fatu, cosa chi at a parrere crara a chie at a leghere sas propostas nostras, ma b'at sa cussentzia funguda de sa **netzessidade istorica** de oferrere a sos sardos e a sa Sardigna intrea istrumentos bonos pro nos mantzibare, pro **essere liberos**. Istrumentos chi nemos at mai fraigadu o creidos possibiles. + +Non b'at **nudda de impossibile**, in su chi semus proponende nois, nudda chi istet in foras de nois, in foras de s'istoria nostra, in foras de su disigiu mannu de parare fronte a su tempus benidore. B'at pero sa cussentzia chi sas limbas cherent liberadas, non tentadas o serradas in carchi museu. Sa cussentzia chi sas limbas non podent essere che a marcas ideologicas o de identidade, chi non depent serbire pro fraigare muros e lacanas, ma pro che los bogare. Sa cussentzia chi sa realidade fata de **medas limbas** in ue sos sardos bivent est una sienda manna: petzi s'egoismu, sa tontesa, su discuidu, s'ignorantzia de sas classes dirigentes nostras in tantos annos sunt renessidos a la cuare. + +Tando est cun altivesa e cun sa cussentzia de su pesu mannu de custu progetu chi cumbido totus a leghere e a meledare custu articulu de su documentu nostru de politica linguistica, e chergio **bestire coragiu** a totus sos chi sunt interessados pro chi pongiant fatu a sa publicatzione de sos ateros, in sas chidas chi benint. Pro che torrare a su tempus benidore una **Sardigna megius de cudda chi amus leadu a imprestidu dae sos figios nostros**. + +_Omar Onnis_ - Presidente de ProgReS - Progetu Republica + +Su Lunis chi intrat, 12 de Cabudanni, **Maltinu Dibeltulu** presentat s'Articulu 3 "Pro una visione noa: prus limbas e una natzione unica" + +_ _ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/09/2011 + +## B'at prus indipendentistas chi no unionistas in Iscotzia + +### Sos chi cherent a s'ischirriare dae Londra sunt artiados a su 39%, cando chi sos contrarios sunt falados a su 38% + +Pro sa prima bia dae su 2008, su cunsensu populare a s'indipendentzia de Iscotzia est prus mannu de su disigiu de abbarrare in su Rennu Unidu. A su chi resurtat dae un'istudiu demoscopicu de s'istitutu **TNS-BMRB**, su 39% de sos iscotzesos sunt in favore de s'ischirriongiu dae Londra, cando chi sos contrarios nche sunt falados a su 38%. Su cambiu de tendentzia cuintzidet cun sos primos meses de su guvernu iscotzesu nou, naschidu a pustis chi sos eletores ant dadu sa majoria assoluta a su **Partidu Natzionale Iscotzesu** (_Scottish National Party_, SNP) de su primu ministru atuale **Alex Salmond **(_in sa fotografia_). + +B'at duos datos chi cherent leados in cunsideru. Su primu est chi sos indetzisos arribbant a su 23%, una de sas tzifras prus artas in custa casta de istudios demoscopicos, chi in Iscotzia, a su solitu, mustrant opiniones meda prus polarizadas. Su de duos est chi sa tzifra de sos chi sunt contra a s'indipendentzia (38%) est una de sas prus bassas de totu s'istoria: in sos urtimos annos, pro narrere, sos unionistas fiant semper subra de su 40%, e a s'ispissu fiant intre su 50% e su 60%. + +Custos datos non faghent ispantu si si pessat a sos resurtados de un'ateru istudiu fatu in su mese de lampadas. In cussa ocasione sunt essidas a campu dua tendentzias chi como parent cunfirmadas. A un'ala, s'indipendentismu s'est difusu meda in s'eletoradu de Glasgow, sa tzitade prus manna de Iscotzia (tocat a ammentare chi, in sas eletziones de maju, s'**SNP** est istadu su partidu prus votadu in 5 de sas 8 tzircuscritziones de sa metropoli). A s'atera, sos giovanos sunt sos chi sunt prus in favore a s'indipendentzia, e custu aberit prospetivas bonas pro su tempus venidore. + +De seguru custu b'intrat meda cun sa crisi economica, chi nch'est giughende a minimare in manera manna a beru sos finantziamentos publicos: a su sentimentu natzionalista istoricu de sos iscotzesos s'agiunghent sa discunfiantzia e su discuntentu pro su guvernu de su Rennu Unidu, e, duncas, su disigiu de si chircare unu caminu a contu issoro e de si guvernare a sa sola. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/09/2011 + +## Limba e cultura sarda. Esperientzias cumparadas. + +### Si nde faeddat chenabura e sabadu in Uri, in un'addoviu ammaniadu dae sa Provintzia de Tatari + +Chenabura 9 e sabadu 10 de cabudanni, in sa Biblioteca Comunale de Uri, b'at duas dies de istudiu a propositu de "**Limba e cultura sarda. Esperientzias cumparadas**". Custu addoviu l'at ammaniadu sa Provintzia de Tatari - Setore Cultura, cun sos fundos de s'art 13 de sa lege regionale 26/1997 (initziativas pro sa tutela de sa limba e cultura sarda). Bi leant parte istudiosos de sardu, amministradores, esponentes de su mundu academicu. +Chenabura b'at relatziones a propositu de "**Limba sarda e _Risorgimento _italianu: sos efetos de s'italianizatzione linguistica in sos tempos de s'unidade de Italia**" e unu dibatidu a furriu de su tema "**Limba, identidade e omologatzione**". +Sabadu in antis si faeddat de "**Difusione de sa limba e cultura sarda oe**"; pustis si presentant su progetu "**Giocos e Contos**" de sa Consulta Arvada, sas initziativas mandadas a dae in antis in S''Alighera cun s'agiudu de s'**Espai Llull**, su progetu "**Vivim la Llengua**" de s'assotziu aligheresu "Unduetre", su progetu de **musica rap in sardu** de su grupu "Stranos elementos". +Sos traballos los cungiat s'interventu de s'assessore regionale a s'istrutzione publica **Sergio Milia**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/09/2011 + +## Duas dies de cunferentzias e ispetaculos pro faeddare de sa Sardigna + +### Est in Abbasanta, su 16 e su 17 de custu mese, sa Festa Manna 2011 de iRS + +Sa flota sarda, sa cuntierra de sas intradas, Abbanoa, Equitalia, sos poligonos militares, su risanamentu ambientale. Custos e ateros sunt sos temas chi ant a tratare in sa Festa Manna chi iRS (indipendentzia Republica de Sardigna) at ammaniadu pro su seighi e su deghessete de cabudanni in s'Hotel Su Bajone de Abbasanta. + +Su seighi si cumintzat a sas chimbe e mesa de merie cun sa projetzione de su documentariu _Cattedrali di sabbia_ de Paulu Carboni, sighidu dae unu dibatidu subra de sos modellos de isvilupu e s'istoria de sos logos. Pustis b'at cuntzertos cun artistas sardos. + +Pro su deghessete b'at in programa duas cunferentzias. Una at a tratare de "Soverania e deretos: esperientzias e propostas pro unu caminu de autoguvernu in Sardigna", cun interventos de M. Dadea, G. Colli, C. Zuncheddu, A. Lopez Tena, O. Chessa, P. Cherchi, A. Mongili, G. Uggias. S'ateru tenet comente argumentu "Sardigna suta de embargo - decraratzione de s'istadu de crisi. Possibile est a cumpartzire istrategias e solutziones?" e b'ant a leare parte rapresentantes de artesanos e cumertziantes liberos, pastores sardos, precarios de s'iscola, camionistas, comitadu contra a sos radar, comitadu contra a su Galsi. Pustis b'at una asseblea generale de iRS e, in fines, ateros cuntzertos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 09/09/2011 + +## Nono a cambiare su modellu de immersione linguistica! + +### Sa Generalitat de Catalugna contra a su Tribunale Superiore de Giustitzia + +Sa **Generalitat **de Catalugna est gherrende a sa prus arta pro parare fronte a su **Tribunale Superiore de Giustitzia** de Catalugna e mantennere sena cambiamentos su** modellu de immersione linguistica** chi custu organismu at postu in discussione. Sa contraofensiva, ghiada dae su presidente de su guvernu catalanu, **Artur Mas **(_in sa fotografia_), de **Convergencia i Unio**, s' isvilupat in duos frontes: su fronte giuditziale, neghende a su Tribunale sa cumpetentzia pro pretendere modificas de una lege in vigore; e su fronte politicu, tenende contu de sas netzessidades de sa Moncloa venidora. CiU at a sighire a cunfiare in su **PP** in Catalugna, sotziu preferidu de su guvernu in minoria. Pero su PP forsis no at a podere cunfiare in CiU in parlamentu in sa legisladura beniente, cando su partidu ghiadu dae **Rajoy **podet tennere bisongiu de si ponnere de acordu cun sos natzionalistas, si binchet sas eletziones sena otennere sas majoria assoluta. + +"Cunforma a su chi faghet su PP cando andat a su guvernu de Ispagna, cun CiU e cun su guvernu atuale de sa Generalitat at a tennere pagu de ite faghere", at craridu Mas. "Sunt annos chi nos ponent su tocu cun sa chistione de su catalanu. Ant a devere isseberare", at agiuntu, abertende sa ghia politica de su PP a no impitare s'immersione linguistica comente istrumentu de propaganda o ogetu de ricursos giuditziales. Su PP catalanu in su 2009 aiat fatu ricursu contra a sa **Lege de Educatzione de Catalugna** (LEC) aprovada cussu matessi annu, e Mas cheret essere seguru chi su partidu ghiadu dae Rajoi non fatzat ateras atziones cun s'agiudu de su Tribunale Superiore. S'abertimentu at funtzionadu: pagas oras a pustis, su vitzesegretariu de sa comunicatzione de su PP, **Esteban Gonzalez Pons**, at asseguradu dae Madrid chi "su PP cheret abbarrare a curtzu meda a CiU. "Non cherimus subordinare su dibatidu subra de sa creatzione de postos de traballu a perunu assuntu chi nos potzat ischirriare", at craridu. + +A parrere de su PP, sa LEC "limitat" sos deretos linguisticos de sos tzitadinos in sa comunidade e non promovet "unu modellu de sotziedade aberta". Pero su guvernu tzentrale at naradu chi sa lege catalana est cunforme siat a sa Costitutzione siat a s'Istatutu catalanu. Sa LEC, pro parte sua, tenet fundamentu in sa lege de politica linguistica aprovada in su 1998 suta de su guvernu de su PP in su primu mandadu de s'ex presidente Jose Maria Aznar, chi l'aiat cunsiderada costitutzionale. Su PP teniat bisongiu finas tando de sos votos de CiU pro guvernare. + +Sa Generalitat si fundat in custa lege pro mandare a dae in antis sa defensa giuditziale sua. Gasi crarit in su ricursu chi at presentadu a su Tribunale pro **andare contra a su providimentu chi ponet s'ispagnolu comente limba veiculare in sas iscolas**. Custu tribunale, sustenent sos servitzios giuridicos de sa Generalitat, non tenet cumpetentzia pro obligare a modificare unu modellu linguisticu chi derivat dae una lege in vigore, aprovada dae sa Generalitat e ratificada dae su guvernu tzentrale. "Devimus crarire cale organu tenet potestade pro modificare sa Lege de Educatzione", at naradu sa cussigera de su Dipartimentu de Insinnamentu, **Irene Rigau**. "Unu giuighe no nche podet bogare una lege", at agiuntu, sighende sa matessi linia, Mas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/09/2011 + +## Su sardu cheret impitadu comente limba veiculare + +### Lu narat Istevene Coinu, capu de ufitziu de s'Assessoradu Regionale pro s'Istrutzione Publica + +Sa Sardigna tenet idea de ''_insinnare in sas iscolas su sardu cun letziones in sardu_''. L'at annuntziadu Istevene Coinu, capu de Ufitziu de s'Assessoradu de s'Istrutzione Publica de sa Regione Sarda in su dibatidu '_Sas raighinas e sas resones de sos populos minoritarios. Su puntu de vista politicu_', ammaniadu in s'ambitu de sas de tres editziones de su "_Festival des peuples minoritaires_" chi sunt faghende in Aosta. ''_Cheret chi custas limbas de difendere siant faeddadas, a manera chi non si nche morgiant. A faeddare limbas diferentes unit, non dividit_'', at naradu Coinu, chi at preannuntziadu sa presentada de una lege cuadru regionale a furriu de custu tema. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/09/2011 + +## Preventzione e seguresa in agricultura + +### Nde faeddamus peri in sardu + +_A averiguare sa presentzia de sos istivales, de sa tuta, de su cascu. A dare cara in ue si ponent sos pees. A artziare o falare dae su tratore petzi cando est firmu._ Sunt, custos, unos cantos cussigios chi si podent leghere, finas in sardu, in su **Manuale de sa seguresa in agricultura** ammaniadu dae s ' **INAIL** e dae s' **ASPEN** de Nugoro e chi, dae oe, si podet ritirare sena pagare nudda in s'INAIL etotu e in sos Assotzios agriculos de categoria de Nugoro e de s'Ogiastra. +S'**Ufitziu de sa limba sarda de Nugoro** at cuidadu sas partes in sardu de su libreddu, chi crarit cun fumetes galanos cales sunt sas operatziones prus perigulosas e, duncas, de evitare pro traballare in seguresa in unu setore, s'agricultura, galu oe tzentrale in s'economia nostra, ma in ue, a dolu mannu, non mancant sos intzidentes, a s'ispissu graves. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 16/09/2011 + +## Sa comuna de Tempiu at adderidu a su progetu de sa limba sarda + +### Sunt giai cumintzados sos cursos de formatzione + +Sa comuna de Tempiu at adderidu a su progetu de sa limba sarda, cunforma a sa lege istatale de tutela de sas minorias linguisticas (lege 482/1999). S'ufitziu linguisticu interessat treighi comunas de sa Provintzia e cheret promovere s'impreu orale e iscritu de sa limba sarda e de su gadduresu cun addovios, cunferentzias, presentadas de libros e projetzione de curtometragios, siat in intro de s'amministratzione siat in sos raportos cun sos tzitadinos in totu sos ambitos e in totu sas ocasiones de vida politica, sotziale, economica e culturale. + +In su progetu b'at sa D.ssa Giuanna Tuffu, responsabile de s'Ufitziu de sa limba sarda, e sa D.ssa Giuanna Frantzisca Piras, chi cuidat sos cursos de formatzione destinados mescamente a sos dipendentes de sas comunas de Tempiu, Badesi, Sant'Antoni, Lungone e Logusantu, chi ant adderidu a su progetu, e a totu sos tzitadinos interessados a bi leare parte. + +S'Ufitziu de sa limba sarda est abertu su primu e su de tres lunis de su mese dae sas 9:00 a sas 14:00 in sa Biblioteca Comunale de Tempiu; sos cursos de formatzione, in cambiu, sunt cumintzados mercuris su batordighi de cabudanni dae sas 9:00 a sas 14:00 in sos matessi locales. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## S'Ikea at a faeddare finas in Catalanu + +Su Ministru catalanu de su Cumertziu, **Josep Huguet, **e su diretore de bendidas pro s'Ispagna de s'IKEA, **Jaime Garcia Alegre****, ant firmadu una cunventzione pro promover s'impreu de su catalanu in totu sos istabilimentos cumertziales de s'IKEA in Catalugna.** + + + + +### 20/09/2011 + +## S'ANGLOMANIA DE SOS "INDIPIPENDENTISTAS" SARDOS + +### de Diegu Corraine + +Ite nos isetamus dae unu movimentu indipendentista, sardu in particulare, in contu de comunicatzione e de informatzione? Chi impreent a su nessi sa limba natzionale, su sardu, mescamente in sas ocasiones importantes, in ue devent rapresentare s'identidade natzionale. E Irs ite faghet? In sa Festa Manna de ocannu si bidiant craros sos cartellos mannos IRS INFO POINT, IRS STORE, etc. Sena contare chi su situ internet est IRSONLINE! + +Ite cosa ridicula custa anglomania chi cuat una italofonia reale e mandrona, provintziale, autocolonialista e contraria a cale si siat idea de movimentu natzionale, peus e peus si si proclamat indipendentista. In custu, IRS paret sighidu bene dae Progres, chi at intituladu s'urtimu cungressu suo petzi cun SUMMIT! Est una cosa birgongiosa! Ma a ue cherent arribbare? Sighende gosi, annoas amus a assistire a una "Great Fest" o "Great Party"! + +S'ant a definire indipendentistas, ma non sunt indipendentes mancu in conca. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 26/09/2011 + +## Totus in defensa de s'otzitanu + +### In Catalugna, contra a su ricursu presentadu dae su guvernu + +Unos cantos entes, partidos politicos e assotzios culturales ant mustradu cantu sunt neghidados ca su **Tribunale Costitutzionale** ispagnolu at atzetadu su **ricursu presentadu dae su guvernu** contra a sa **lege de s'aranesu** aprovada dae su **parlamentu catalanu** in su mese de cabudanni de su 2010. Custa lege previdet chi s'aranesu (un casta de **otzitanu**) siat sa limba propia de sa **Vall d'Aran** e chi duncas siat reconnotu comente limba de preferentzia in intro de s'amministratzione. Pretzisamente sa catalogatzione comente limba de preferentzia est istada sa cosa chi at cumbintu su guvernu ispagnolu a presentare unu ricursu a su Tribunale Costitutzionale, narende chi "una lege de sa comunidade autonoma de Catalugna non podet regulare s'impreu de sas limbas coufitziales". Su Tribunale Costitutzionale at suspendidu in manera cautelare sos pretzetos impugnados e at dadu a sas partes unu termine de bindighi dies pro formulare osservatziones. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 26/09/2011 + +## Pro cada limba chi faeddas tenes una vida in prus + +### Cumintzat oe sa Die europea de sas limbas + +"_Pro cada limba noa chi faeddas tenes una vida in prus; si connosches petzi una limba, vives petzi una bia_ ". Custu ditzu tzecu est una de sas paraulas de ordine de sa **Die europea de sas limbas n. 10**, chi dae oe pro carchi die at a essere marcada dae unos cantos eventos, comente cunferentzias, leturas de poesias, giogos a intzertare e giogos de carrera. S'idea est a promovere s'imparongiu de sas limbas e a festare sa diversidade linguistica europea, moende dae sas 23 limbas "_ufitziale_s" de sa UE finas a nche crompere a sa profusione de limbas e dialetos coufitziales, regionales e minoritarios. + +S'UE investit unu milliardu de euros a annu in programas chi punnant a afortire sas abilidades linguisticas e sas cumpetentzias de ateru tipu, cun initziativas che a **Erasmus**, chi permitit a sos istudentes universitarios de nche colare parte de su periudu issoro de istudiu o de formatzione in un' ateru logu. In mesu de sas ateras initziativas finantziadas dae sa UE bi sunt finas su programa **Leonardo da Vinci **(formatzione professionale) e su programa **Gioventude in atzione** (voluntariadu/traballu de giovanos). In intro de s'impinnu suo pro s'isvilupu de s'aprendimentu de sas cumpetentzias linguisticas, sa Cummissione cheret duplicare su numeru de custas bursas in su progetu suo de bilantziu pro su periudu 2014-2020. Sa UE, in prus, investit 50 milliones de euros a annu pro agiuare atividades e progetos de natura linguistica . + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/09/2011 + +## Una pellicula in catalanu pro s'Oscar + +### Est "Pa negre", de Agusti Villarong, e nch'at coladu a Almodovar + +_ _ + +_Pa negre_, de **Agusti Villaronga**, est sa pellicula ispagnola chi at a gherrare pro una candidadura in sos **Oscar**. Est sa prima bia chi **una pellicula girada in catalanu **at a rapresentare su tzinema ispagnolu** ** in sos premios de Hollywood. De seguru non fiat sa favorida de su triu finalista (_La voz dormida_, de **Benito Zambrano**, e _La piel que habito_, de **Pedro Almodovar**), pero sos academicos ant detzididu chi custu drama subra de su pustis gherra in una badde de Catalugna devet essere s'imbiada a sa de 84 editziones de sos Oscar in sa setzione de sa megius pellicula de limba no inglesa. + +Pro su majorchinu Villaronga, unu tzineasta cun un'istile suo e chi at bintu ocannu, cun custu traballu, su **Premio Nacional de Cinematografia** de Ispagna, at a essere sa prima presentzia sua in su cuncursu de sos Oscar, cun custa chi est una versione de unu romanzu de **Emili Teixidor.** Sos protagonistas de sa pellicula sunt **Nora Navas** e su pitzinnu **Francesc Colomer.** + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Banner Top + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/10/2008 + +## Polìticas e Leges pro sas limbas minoritàrias a cunfrontu + +### Friulanos, Ladinos, Otzitanos, Aligheresos, Sardos + +A s'addòviu organizadu dae s'Ufìtziu de sa Limba Sarda de sa Provìntzia de Aristanis in Donigala Fenughedu su 10-10-2008 ant leadu parte espertos chi sunt bènnidos dae Friluli, Ladìnia, Otzitània italiana, S'Alighera, operadores de sos isportellos linguìsticos, espertos e apassionados de limba sarda. + +Su tema fiat sa legislatzione linguìstica, sas polìticas linguìsticas de sas minorias e sas prospetivas de una polìtica linguìstica noa e cuncreta in Sardigna. In particulare, un'ipòtesi de lege noa de polìtica lingìstica pro sa Sardigna. + +Ant presentadu s'atividade de s'Uls de Aristanis s'assessore prvintziale de sa cultura Cristiano Carrus e su diretore de s'Uls provintziale Sarvadore Cubeddu. + +Ant faeddadu Marco Stolfo, friulanu, Vittorio dell'Aquila, chi òperat cun sa limba ladina, Marco Viola de sa provìntzia autònoma de Trento, Giacomo Lombardo, otzitanu, Carles Sechi, aligheresu. + +Totus ant afirmadu su bisòngiu de colare dae cunsiderare sas limbas issoro comente patrimòniu culturale ebbia a las afortire comente mèdios de comunicatzione in cada àmbitu e impreu. + +S'ùnica possibilidade de tempus benidore pro sas limbas nostras, a pàrrere de sos relatores, est chi si cunvertant in limbas "normales" e ufitziales in intro de cada comunidade natzionale minoritària interessada. Duncas est pretzisu chi sas limbas minoritària siant limbas de s'amministratzione, de s'iscola, de sos mèdios de comunicatzione. + +A merie, at cumpretadu sa die de istùdiu unu cunfrontu de sos relatores moderadu dae Giosepe Coròngiu, diretore de su servìtziu de sa Limba Sarda de sa Regione Autònoma de sa Sardigna. + +Inoghe, pro comodidade de chie non fiat presente, publicamus sos interventos de sos relatores, gasi comente los amus registrados. + +#_Sarvadore Serra_ + +- +Coròngiu e relatores + +- +Carles Sechi + +- +Lombardo + +- +Cristiano Carrus + +- +Marco Stolfo + +- +Sarvadore Cubeddu + +- +Vittorio dell'Aquila + +- +Marco Viola + + +### 21/10/2008 + +## LinMiTer / Neologia in sas Limbas Minoritàrias + +### Seminàriu in Lanusè | 24-25 · 11 · 2008 + +Sa Terminologia est su setore chi cunsentit a sas limbas de s'ampliare, de si cumpretare, de si modernizare. Est pròpiu custa chi, impreada mescamente in sos setores tècnicu-sientìficos, cunsentit a sas limbas de aumentare su nùmeru de sos vocàbulos e ampliare sa capatzidade de sas limbas de interpretare e denominare su mundu chi nos inghìriat. + +Pro sas limbas natzionales che a su sardu, sas paràulas noas cunsentint finas de bìnchere s'idea chi siant petzi mèdios pro espressare su tempus coladu e chi non siant addatas a su tempus presente. Su fatu est chi no esistint limbas addatas e limbas "no" addatas a veiculare sa modernidade, ma limbas lìberas o privadas de lu fàghere, o limbas chi si sunt liberende. +Su sardu, cun sas leges chi lu cunsentint e cun sa voluntade chi tenent medas de nois, est de custa ùrtima categoria: cherimus un'isvilupu modernu de sa limba. Duncas sa terminologia e sas paràulas noas nos interessant. Gasi etotu pro sas àteras limbas minoritàrias. + +In àteros duos seminàrios fatos in Catalugna (Barcelona) e Còrsica (Corti) sunt istados aprontados Glossàrios relativos a s'Ambiente e a sos Trasportos. + +Su Seminàriu 2008, **_Neologia e risorsas terminològicas_**, est riservadu a rapresentantes de unas cantas limbas neolatinas chi leant parte in LinMiTer, chi s'ant a riunire in Lanusè (Istitutu Salesianu, viale Don Bosco) dae su 21 a su 23 de santandria, ma at a tènnere una parte aberta a su pùblicu de sos interessados dae su 24 a su 25 de su matessi mese, in su matessi locale de sos Salesianos. + +_Programa_ +_de sas sessiones pùblicas_ de +h 9.00-13.00 / h 16.00-19.00 + +Chie est interessadu a leare parte a su traballu de sas dies 24 e 25 e cheret _riservare un'aposentu cun tratamentu de pensione cumpreta_ in sa residèntzia salesiana (47 èuros a pessone in aposentu duplu, 52 èuros a pessone in aposentu sìngulu), podet telefonare a s'ULS de sa prov. de Ogiastra, +39 0782 600 931, o iscrìere a: + +#### uls.sar@gmail.com](mailto:uls.sar@gmail.com) + +#_Sarvadore Serra_ + +4 + +5 + +2 + +3 + +1 + + +## Banner Left + +#_Sarvadore Serra_ + + +## banner sx + +#_Sarvadore Serra_ + + +## CURRELIMBA, S'OGIASTRA PRO SU PROGRESSU DE SU SARDU + +### 60 mototziclistas s'ant giradu sas biddas ogiastrinas, atachende manifesteddos in favore de sa limba e de sos produtos locale + +Inoghe unas cantas fotos de sa manifestatzione + +#_Sarvadore Serra_ + +0 +in Tortolì + +5 +in Biddamanna + +4 +in Biddamanna + +3 +in Biddamanna + +2 +in Biddamanna + +1 +in Tortolì + + +## Le lingue romanze + +_Editore:_ Il Mulino +_Data de Publicatzione_: 2005 +_Collana:_ Itinerari +_ISBN_: 8815102949 +_Pazinas_: 144 +_Preju _: 11 euros + +_In sos bator continentes b'at 621 milliones de pessones chi faeddant limbas romanzas: portughesos, ispannolos, catalanos, otzitanos, frantzesos, italianos, sardos, retoromanzos e rumenos. Totu custas limbas tenent orizine in su latinu faeddadu. Ma coment'est chi dae su latinu sunt derivadas totu custas limbas? E ite carateristicas tenent? In custu libru s'autore, a pustis de una descritzione atenta de sa difusione de sas limbas romanzas in su mundu, si firmat a analizare sa diferentziatzione intre su latinu faeddadu e su latinu literariu, cun s'azudu de sas fontes chi dant contu de sa limba chi fiat faeddada de a beru dae sos Romanos antigos. A onzi limba romanza, a pustis, est dedicada un'analisi ispetzifica chi nd'amustrat s'evolutzione, s'istrutura linguistica e sas tendentzias de oe. + + + + +## SA LIMBA SARDA SI PRESENTAT IN PÙBLICU + +### < Addòvios Benidores +< Addòvios Passados + +Si cheres èssere avisadu de sos EVENTOS BENIDORES, iscrie a: + +#### uls.sar@gmail.com](mailto:uls.sar@gmail.com) + +#_Sarvadore Serra_ + +. + + +## DIES e MESES in LSC + +### > lunis, martis, mèrcuris, giòvia, sàbadu, domìniga +> ghennàrgiu, freàrgiu, martzu, abrile, maju, làmpadas, trìulas, austu, cabudanni, santugaine, santandria, nadale + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Su cunvegnu "Atlas Linguistique Roman 2008" in Badde de Fassa + +### 16-18 · 10 · 2008 | Vigo di Fassa /Vich de Fasha + +Custa chida sa Provìntzia de Trento, in collaboratzione cun s'Istitutu culturale ladinu, unos cantos linguistas europeos chi sunt in su Comitadu Sientìficu de s’ALiR (Atlas Linguistique Roman) si riunint pro cunfrontare sos istùdios issoro. + +In particulare, sinnalamus sa presèntzia de sos sardos Micheli Contini, professore emèritu de sa Universidade de Grenoble e membru de su comitadu sientìficu de s'ULS Ogiastra e de Maria Giosepa Cossu. esperta de fonètica sarda. + +Su bonu de sos relatores in su seminàriu presentant istùdios relativos a sos nùmenes de unos cantos animales in totu sas limbas neolatinas. + +Su seminàriu de ocannu cumintzat su 16 de custu mese e durat finas a su 18 in su Museu ladinu de Fassa in Vigo/Vich, cunforma a su programa chi publicamus in pdf, inoghe suta. + +#_Sarvadore Serra_ + +Programa ALIR 2008 +Cara + +Programa ALIR 2008 +Intro + + +### 16/10/2008 + +## "Cun s'abba e cun su Fogu" unu progetu de importu pro su museu de Paule + +### 18·10·2008 | PAULE + +Su 18 de Santugaine in su Museu "Palatzu Atzori" de Paule, a sas 5 de sero, at a èssere presentadu su progetu "Cun s'abba e cun su fogu", unu contu museale pro Paule: sonos, imàgines e ammentos de su passadu chi nos nch'ant a leare a su tempus benidore. + +Ant a èssere mustrados duos filmados: in su primu ant a èssere presentadas totu sas richesas culturales e archeològicas de sa bidda e fintzas sos monumentos de importu chi àteru non sunt si no unu càminu culturale chi dae su museu s'at a mòvere e at a andare a totu su territòriu de Paule; in su segundu ant èssere presentados sos temas de su biàgiu, de sa pedra, de s'abba e de su fogu chi luego ant a èssere a beru setziones de su museu. + +At a èssere aprontada fintzas una sala cun unos cantos istèrgios de terra e lugherras agatados in unu nuraghe chi tenet su matessi nùmene e chi est una de sas richesas archeològicas de sa bidda. + +Ant a intervènnere: **Domenico Gallus** - Sìndigu de Paule; **Renato Soru** - Presidente de sa Regione Sardigna; **Maria Antonietta Mongiu** - Assessore a sa Cultura de sa Regione Sardigna; **Pasquale Onida** - Presidente de sa Provìntzia de Aristanis; **Antonello Arru** - Presidente de sa Fundatzione Bancu de Sardigna; **Enrico Atzen**i - Diretore de su Museu e de su Parcu Archeològicu de Santa Cristina; **Anna Depalmas** - Curadora de su Museu; **Monica Sorti** - Progetista de su Museu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Bandera LINMITER + +#_Sarvadore Serra_ + + +## ASSÒTZIOS SARDOS IN SU MUNDU + +### Una natzione, unu coro, una limba + +Sos Sardos semus una natzione cun un'istòria cumplessa chi assimìgiat a sa de sos àteros pòpulos: una terra de riferimentu, Sa Sardigna, unu pòpulu, sos Sardos, una limba, su sardu, chi nos identìficat e distinghet. Una parte de sos Sardos, però, pro resones de traballu e, oe, finas de istùdiu, istat in foras de s'ìsula. In ue, però, mantenent in cale si siat manera, ligàmenes culturales e sentimentales cun sa pàtria comuna, sa Sardigna. + +In custa pàgina, cherimus informare de custa realidade cumpllessa e diferente, sinnalende sitos internet chi presentant custos assòtzios sardos de logu istràngiu, in ue sa limba sarda sighit a èssere presente, a bias finas prus lìbera dae sas interferèntzias chi tenet in Sardigna, pròpiu ca no est cunditzionada dae sas pressiones de s'italianu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/10/2008 + +## Contra a sa cungiada de s'Istitutu Ladinu + +### Comunicadu de s'ALIR (Atlas Linguistique Roman) + +Su presidente Joan Veny i Clar, su diretore Michel Contini (in sa fotografia)e sos cumponentes de sos Comitados natzionales de s’Atlas Linguistique Roman, riunidos in Cungressu dae su 16 a su 18 de santugaine in s’Istitut Cultural Ladin «Majon de Fascegn» in Vich/Vigo di Fassa chi benint dae universidades italianas, frantzesas, ispagnolas, portughesas, lussemburghesa, romenas, finlandesas, tedescas, ant protestadu contra a sas decraratzione de su ministru Brunetta chi in su setimanale Panorama de su 16 m.c. at decraradu chi s'Istitutu ladinu diat èssere inclùdidu in mesu de sos chi mutint «Entes inùtiles». + +Ant ammentadu a su ministru sa calidade sientìfica e de coordinnamentu culturale in su territòriu chi at tentu in sos ùrtimos trinta annos s'Istitutu, documentados dae cungressos, libros, publicatziones. + +In fines assegurant chi "su ladinu, in cantu limba romànica, est inseridu in mesu de sas limbas de s’Atlas Linguistique Roman e si riservant finas intervènnere cun sas istitutziones natzionales issoro pro fàghere pressiones in tutela de s'Istitutu". + +In defensa de s'Istitutu est intervènnidu finas su presidente de su Trentinu, Lorenzo Dellai. + +Pro firmare in favore de s'Istitutu ladinu, si podet iscrìere a: [info@istladin.net](mailto:info@istladin.net). + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/10/2008 + +## Limba Sarda e umanizatzione de sa sanidade + +### 28-10-2008 | Nùgoro | Cursu de formatzione abertu a totus sos operadores, dipendentes e conventzionado de sa ASL de Nùgoro. + +Punnare a umanizare sas curas e a megiorare sas relatziones intre operadores sanitàrios e malaidos. Est custa sa mira de su cursu de formatzione chi s'at a fàghere martis 28 de santugaine in Nùgoro in sa sala cunferèntzias de s'ispidale "Santu Frantziscu". + +"Est de importu oe, chi sos entes pùblcos in Sardigna, tenzant a contu cantu podet èssere de agiudu in sas relatziones cun sos tzitadinos e sos malaidos in custu casu, chi sos operadores connoscant sa limba sarda" - Gasi ant naradu sos responsabiles de sa ASL de Nùgoro presentende su cursu. + +Su seminàriu de formatzione est finantziadu dae sa lege istatale 482 e benit fatu in ora de traballu e previdit puru 8 creditos formativos pro chie colat sa verifica previdida a s'acabu de su cursu. + +Diego Corraine - Istudiosu de limba sarda, Diretore de s'Ufìtziu de sa Limba Sarda de Ogiastra Lanusè-Tortolì. + +Maria Antonietta Piga - Diretora de s'Ufitziu de sa Limba sarda de Nugoro + +Tonino Bussu - Professore de iscola - espertu de limba sarda + +Salvatore Marchi - Dutore Veterinàriu ASL di Nuoro + +Vincenzo Migaleddu - Dutore Radiologu, Tàtari, Presidente de sa SMIRG-onlus no profit foundation. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/10/2008 + +## "Atòngiu Literàriu" in sas Provìntzias de Ogiastra, Gaddura, Tàtari + +### Presentada de libros iscritos in sardu + +A pustis de sa manifestatzione mutida "Beranu Literàriu", s'Ufìtziu de sa Limba Sarda de sa Provìntzia de s'Ogiastra sighit a dare tretu a is autores sardos chi ant detzìdiu de iscrìere is libros issoro in sardu. +Custa bia sa presentada non s'at à fàghere feti in sa Provìntzia de Ogiastra ma finas in sa Provìntzia de Gaddura e in sa Provìntzia de Tàtari. +Cun su beranu literàriu s'ULS de s'Ogiastra at batidu sete iscritores sardos in sete bidddas de sa Provìntzia; is autores ant presentadu su libru issoro, e custa est istada peri s'ocasione pro allegare de is prospetivas de sa limba sarda oe e in su tempus benidore, non feti in sa literadura ma in generale in sa vida de cada die. +Como sa manifestatzione sighit e diventat prus manna, e punnat a fàghere allegare de su sardu in sa literadura e non solu peri is biddas de is àteras duas provìntzias. Difatis 10 Comunus de sa Provìntzia de Tàtari e 4 de sa Provìntzia de Gaddura ant aderidu a su progetu "In Sardu, sa Limba Nostra", cun capofila sa Provìntzia de s'Ogiastra. +S'Atòngiu Literàriu est duncas s'ocasione pro cumintzare s'atividade de su rpogetu finas in custas biddas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/10/2008 + +## Catòlicos e protestantes pessant de bortare sa Bìblia in 6.000 limbas + +### Acordu de collaboratzione in Vaticanu + +Sa Crèsia catòlica e sas sotziedades bìblicas protestantes ant firmadu su 14 de custu mese in Vaticanu un'acordu de collaboratzione pro favorire sa tradutzione e divulgatzione de sa Bìblia in sas belle 6.000 limbas esistentes in su mundu. + +Sa Bìblia est istada bortda giai in 2.454 limbas, in 438 in forma integrale e b'abbarrant galu medas tradutziones chi cherent fatas at naradu miss. Vincenzo Paglia durante sa cunferèntzia istampa fata in Vaticanu. + +Sas duas sotziedades ant validadu 130 tradutziones ecumènicas , duncas aprovadas dae sas duas religiones, mancari abbarrent diferèntzias de caràtere dotrinale. + +S"'interpretatzione de sa Bìblia sighit a èssere motivu de divisiones" , at reconnotu su cardinale Walter Kasper. In su 2006 sas sotziedades bìblicas ant distribuidu 26 millones de esemplares de sa Bìblia. Su papa Beneditu XVI at ammentadu a sos pìscamos curtos a pare in Vaticanu chi sa Bìblia "no est unu testu mitològicu", ma "un'istòria reale" e chi sa letura sua est fundamentale pro sa fide. + +Podimus tènnere s'isperu chi finas su sardu potzat tènnere una tradutzione ufitziale e unitària? + +Sa Facultade teològica de Casteddu s'at leadu s'impinnu de lu fàghere. + +_> In sa fotografia: Pàgina de una Bìblia antiga in latinu_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## L'origine delle lingue + +_Tradutzione_: Stefano Ravaioli +_Editore_: Adelphi +_Data de Publicatzione: _2001 +_Collana_: BS Biblioteca Sientifica +_ISBN_: 8845916308 +_Pazinas_: 302 +_Preju_: 30,99 + +Pagu prus o mancu chentu annos a como sa Sotziedade Linguistica de Parizi aiat postu fine in manera ufitziale a sas discussiones, a s'ispissu curiosas, subra de s'ipotesi de un'orizine unica de sas limbas, de una limba mama dae ue sunt derivados sas zenias diferentes e sa babele di idiomas de sos populos de su mundu, chi est torra a su tzentru de s'interessu, belle comente est capitadu a sos istudios subra de sa cussentzia: cunfirmas de importu sunt difatis arribadas, in manera indipendente dae ateras dissiplinas, in particulare dae sa zenetica de sas populatziones. A su puntu chi oe, cudda conzetura iscreditada aparit sa prus fundada e rica de isvilupos, comente dimustrat custu libru - chi diat tocare de legher in parallelu cun _Storia e geografia dei geni umani_ de Cavalli-Sforza -, in ue si podent bider sos resurtados de una riflessione durada trinta annos, a ue Ruhlen fiat zai arribadu, sighende su caminu fatu dae Greenberg, a una teoria chi a medas est parta estrema: sa classificatzione de prus de chimbemiza limbas connotas in doighi familias mannas ebia. Custas super-familias sunt ricundutzibiles, a parrer de Ruhlen, a una ebia, sa limba primizenia chi sos 'sapiens sapiens' prozenitores nostros nch'ant leadu cun issos cando, non prus de chentumiza annos como, si sunt moidos cun una serie de migratziones mannas dae sa culla africana issoro a cunchistare su praneta. + + + + +## Decraratzione Universale de sos Deretos de s’Òmine + +### Proclamada dae sas Natziones Unidas su 10 de nadale de su 1948 + +Cunsiderende chi su reconnoschimentu de sa dinnidade chi pertocat totu sos membros de sa famìlia umana e sos deretos issoro aguales e inalienàbiles costituit su fundamentu de sa libertade, de sa zustìtzia e de sa paghe in su mundu, +Cunsiderende chi su misconnoschimentu e su minisprètziu de sos deretos de s’òmine ant zutu a atziones de barbaridade chi ofendent sa cussèntzia de s’umanidade e chi sa bènnida de unu mundu in ue sos èsseres umanos ant a esser lìberos de faeddare e de creer, liberados dae sa timòria e dae sa misèria, est proclamada comente s’isetu prus mannu de s’òmine, +Cunsiderende chi est indispensàbile chi sos deretos de s’òmine siant garantidos dae normas zurìdicas, a manera chi s’òmine non siat custrintu prus, comente remèdiu estremu, a si rebellare a sa tirannia e a s’opressione, +Cunsiderende chi est essentziale a animare s’isvilupu de sas relatziones de amighèntzia intre sas natziones, +Cunsiderende chi in sa Carta sos pòpulos de sas Natziones Unidas ant proclamadu torra sa fide issoro in sos deretos fundamentales de s’òmine, in sa dinnidade e su balore de sa pessone umana, in sa paridade de sos deretos de sos òmines e de sas fèminas, e chi issos si sunt decrarados dispostos a favorire su progressu sotziale e a instaurare cunditziones de bida mezus in una libertade prus manna, +Cunsiderende chi sos Istados Membros si sunt impinnados pro assegurare, in cooperatzione cun s’Organizatzione de sas Natziones Unidas, su rispetu universale e efetivu de sos deretos de s’òmine e de sas libertades fundamentales, +Cunsiderende chi un’idea comuna de custos deretos e libertades tenet s’importàntzia prus manna pro cumprire totu custos impinnos, + +S’Assemblea Zenerale proclamat + +custa Decraratzione Universale de sos Deretos de s’Òmine comente s’ideale comunu chi totu sos pòpulos e totu sas natziones devent sighire pro fagher a manera chi totu sos indivìduos e totu sos òrganos de sa sotziedade, tenende semper in mente custa Decraratzione, s’isfortzent, cun s’insinnamentu e s’educatzione, a isvilupare su rispetu de custos deretos e libertades e a nd’assegurare, cun mesuras progressivas de caràtere natzionale e internatzionale, su reconnoschimentu e s’aplicatzione universales e efetivos, siat intre sas populatziones de sos Istados Membros etotu, siat intre cussas de sos territòrios postos suta de sa zurisditzione issoro. + +ARTÌCULU 1 +Totu sos èsseres umanos naschent lìberos e aguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e devent operare s’unu cun s’àteru cun ispìritu de fraternidade. + +ARTÌCULU 2 +Onzunu podet fagher baler totu sos deretos e totu sas libertades proclamadas in sa Decraratzione presente, sena distintzione peruna, pro resones de ratza, de colore, de sessu, de limba, de relizione, de idea polìtica o de onzi àtera idea, de orìzine natzionale o sotziale, de richesa, de nàschida o de cale si siat àtera cunditzione. +In prus, no at a esser fata peruna distintzione fundada subra de s’istatutu polìticu, zurìdicu o internatzionale de su Paisu o de su territòriu dae ue una pessone podet benner, sende chi custu Paisu o territòriu siat indipendente, suta de tutela, no autònomu o assuzetadu a una limitatzione cale si siat de soverania. + +ARTÌCULU 3 +Onzi indivìduu tenet deretu a sa bida, a sa libertade e a sa seguràntzia de sa pessone sua. + +ARTÌCULU 4 +Nemos at a poder esser mantesu ne in istadu de iscravitùdine, nen de tzerachia; s’iscravitùdine e sa trata de sos iscraos sunt proibidas in totu sas formas. + +ARTÌCULU 5 +Nemos at a poder esser assuzetadu a sa tortura, ne a penas o a tratamentos crudeles, inumanos o degradantes. + +ARTÌCULU 6 +Onzunu tenet su deretu a su reconnoschimentu in onzi logu de sa personalidade zurìdica sua. + +ARTÌCULU 7 +Totus sunt aguales in dae in antis de sa leze e tenent deretu sena peruna distintzione a una tutela aguale de sa leze. Totus tenent deretu a una tutela aguale contra a onzi discriminatzione chi vìolet sa Decraratzione presente e contra a onzi istigamentu a custa discriminatzione. +ARTÌCULU 8 +Onzi pessone tenet deretu a unu ricursu efetivu a sas zurisditziones natzionales cumpetentes contra a sos atos chi vìolant sos deretos fundamentales chi li sunt reconnotos dae sa costitutzione o dae sa leze. + +ARTÌCULU 9 +Nemos podet esser arrestadu, impresonadu o esiliadu in manera arbitrària. + +ARTÌCULU 10 +Onzi pessone tenet su deretu, in agualidade prena, a un’udièntzia zusta e pùblica in dae in antis de unu tribunale indipendente e impartziale, chi at a detzider siat de sos deretos e òbrigos suos siat de su fundamentu de onzi acusa, in matèria penale, direta contra a issa. + +ARTÌCULU 11 +1. Onzi pessone acusada de unu reatu si devet cunsiderare innotzente finas a cando s’at a istabilire in manera legale sa neghe sua in unu protzessu pùblicu in ue ant a esser asseguradas totu sas garantzias netzessàrias a sa defensa sua. +2. Nemos at a poder esser cundennadu pro atziones o omissiones chi, in su mamentu chi sunt istadas fatas, non costituiant reatu pro su deretu natzionale o internatzionale. In prus, non s’at a poder imponner peruna pena prus manna de sa chi si podiat aplicare in su mamentu chi su reatu est istadu fatu. + +ARTÌCULU 12 +Nemos at a poder esser ozetu de interferèntzias arbitràrias in sa bida privada sua, in sa famìlia sua, in sa domo o in sa currispondèntzia sua, nen de atacos a s’onore o a sa reputatzione sua. Onzi pessone tenet su deretu de esser tutelada dae sa leze contra a custas intromissiones o a custos atacos. + +ARTÌCULU 13 +1. Onzi pessone tenet su deretu a sa libertade de movimentu e de residèntzia e de isseberare sa residèntzia sua in intro de un’Istadu. +2. Onzi pessone tenet su deretu de si nch’andare dae unu paisu, finas dae su suo, e de bi poder torrare. + +ARTÌCULU 14 +1. Onzi pessone, si est pessighida, tenet su deretu de si chircare asilu e de l’otenner in àteros paisos. +2. Custu deretu non podet esser invocadu si sa pessone est pessighida a beru pro unu reatu de deretu comunu o pro atziones contràrias a sas finalidades e printzìpios de sas Natziones Unidas. + +ARTÌCULU 15 +1. Onzi pessone tenet deretu a una natzionalidade. +2. Nemos podet esser privadu de sa natzionalidade sua, nen de su deretu de cambiare natzionalidade. + +ARTÌCULU 16 +1. S’òmine e sa fèmina, dae s’edade addata, sena perunu impedimentu pro sa ratza, sa natzionalidade o sa relizione, tenent su deretu de si cojuare e de si fagher una famìlia. Issos tenent sos matessi deretos in ocasione de su cojuiu, a pustis de su cojuiu e in s’ora de s’ispartzimentu. +2. Su cojuiu s’at a poder fagher petzi cun s’acordu lìberu e prenu de sos isposos. +3. Sa famìlia est s’elementu naturale e fundamentale de sa sotziedade e tenet deretu a esser tutelada dae sa sotziedade e dae s’Istadu. + +ARTÌCULU 17 +1. Onzi pessone, a sa sola o paris cun àteros, tenet deretu a tenner una propiedade sua. +2. Nemos podet esser privadu in manera arbitrària de sa propiedade sua. +ARTÌCULU 18 +Onzi pessone tenet deretu a sa libertade de pessamentu, de cussèntzia e de relizione; custu deretu ìmplicat sa libertade de cambiare relizione o idea, e finas sa libertade de manifestare sa relizione o s’idea sua, a sa sola o paris cun àteros, siat in pùblicu siat in privadu, cun s’insinnamentu, sas pràticas, su cultu e su rispetu de sos ritos. + +ARTÌCULU 19 +Onzi pessone tenet deretu a sa libertade de opinione e de espressione; custu ìmplicat su deretu a no esser pessighidu pro sas opiniones suas e su de chircare, de retzire e de difunder, sena cunsiderare sas fronteras, sas informatziones e sas ideas cun cale si siat mèdiu de espressione. + +ARTÌCULU 20 +1. Onzi pessone tenet deretu a sa libertade de riunione e de assòtziu patzìficu. +2. Nemos podet esser obrigadu a fagher parte de un’assòtziu. + +ARTÌCULU 21 +1. Onzi pessone tenet su deretu de leare parte a su guvernu de sos afares pùblicos de su paisu suo, siat in manera direta, siat tràmite rapresentantes isseberados liberamente. +2. Onzi pessone tenet su deretu de intrare, in cunditziones de agualidade, in sas funtziones pùblicas de su paisu suo. +3. Sa boluntade de su pòpulu est su fundamentu de s’autoridade de sos poderes pùblicos; custa boluntade si devet espressare cun eletziones onestas chi devent esser fatas periodicamente, cun votu universale aguale e segretu o cunforme a una protzedura ecuivalente chi asseguret sa libertade de votu. + +ARTÌCULU 22 +Onzi pessone, comente membru de sa sotziedade, tenet deretu a sa seguràntzia sotziale, pro otenner su godimentu de sos deretos econòmicos, sotziales e culturales indispensàbiles a sa dinnidade e a s’isvilupu lìberu de sa personalidade sua, gràtzias a s’isfortzu natzionale e a sa cooperatzione internatzionale, cunsideradas s’organizatzione e sas risorsas de onzi paisu. +ARTÌCULU 23 +1. Onzi pessone tenet deretu a su traballu, a isseberare liberamente su traballu suo, a cunditziones de traballu zustas e chi podant acuntentare, e a sa protetzione contra a sa disocupatzione. +2. Totus tenent su deretu, sena peruna discriminatzione, a unu salàriu aguale pro unu traballu aguale. +3. Chie traballat tenet deretu a una paga zusta e chi l’acuntentet, chi asseguret a issu e a sa famìlia sua un’esistèntzia chi siat cunforme a sa dinnidade umana e cumpretada, si bisonzat, dae totu sos àteros mèdios de tutela sotziale. +4. Onzi pessone tenet su deretu de fundare, paris cun àteros, sindicados e de intrare in sindicados pro difender sos interessos suos. + +ARTÌCULU 24 +Onzi pessone tenet deretu a su pasu e a su disaogu e mescamente a unu lìmite zustu de su tempus de traballu e a fèrias periòdicas pagadas. + +ARTÌCULU 25 +Onzi pessone tenet deretu a unu livellu de bida bastante pro l’assegurare sa salude, s’istonzu bene suo e su de sa famìlia sua, mescamente pro s’alimentatzione, sa bestimenta, sa domo, sas curas mèdicas e finas pro sos servìtzios sotziales indispensàbiles; tenet deretu a sa seguràntzia si est disocupada, malàida, imbàlida, biuda, betza o si at pèrdidu sos mèdios suos pro campare a pustis de eventos indipendentes dae sa boluntade sua. +Sa maternidade e s’infàntzia tenent deretu a un’azudu e a un’assistèntzia particulare. Totu sos pitzinnos, chi siant nàschidos in su cojuiu o in foras de custu, godint de sa matessi tutela sotziale. + +ARTÌCULU 26 +1. Onzi pessone tenet deretu a s’istrutzione. S’istrutzione devet esser gratùita, a su nessi pro s’insinnamentu elementare e fundamentale. S’istrutzione elementare est obrigatòria. S’istrutzione tècnica e professionale devet esser zeneralizada; s’intrada a sas iscolas superiores devet esser aberta in agualidade prena a totus, cunforme a su mèritu issoro. +2. S’istrutzione devet punnare a s’isvilupu prenu de sa personalidade umana e a s’afortimentu de su rispetu de sos deretos de s’òmine e de sas libertades fundamentales. Issa devet favorire sa cumprensione, sa tolleràntzia e s’amighèntzia intre totu sas Natziones e totu sos grupos ratziales e reliziosos, e finas s’isvilupu de sas atividades de sas Natziones Unidas pro su mantenimentu de sa paghe. +3. Babos e mamas tenent, comente prioridade, su deretu de isseberare sa casta de educatzione de dare a sos fizos issoro. + +ARTÌCULU 27 +Onzi pessone tenet su deretu de leare parte liberamente a sa bida culturale de sa comunidade, de godire de sas artes e de tenner parte in su progressu sientìficu e in sos benefìtzios chi nde resurtant. +Onzunu tenet su deretu a sa protetzione de sos interessos morales e materiales chi derivant dae cale si siat produtzione sientìfica, literària o artìstica, chi issu nd’est s’autore. + +ARTÌCULU 28 +Onzi pessone tenet deretu, in àmbitu sotziale e in àmbitu internatzionale, a un’òrdine fatu a manera chi sos deretos e sas libertades proclamadas in sa Decraratzione presente podant esser realizados in manera cumpreta. + +ARTÌCULU 29 +1. Onzi pessone tenet doveres cun sa comunidade, in ue petzi est possìbile s’isvilupu lìberu e prenu de sa personalidade sua. +2. In sa pràtica de sos deretos suos e in su godimentu de sas libertades suas, onzunu est assuzetadu petzi a sas limitatziones istabilidas dae sa leze, cun s’intentu de assegurare su reconnoschimentu e su rispetu de sos deretos e libertades de sos àteros e cun sa finalidade de satisfagher sos bisonzos zustos de sa morale, de s’òrdine pùblicu e de s’istonzu bene zenerale in una sotziedade democràtica. +3. Custos deretos e libertades no ant a poder, in perunu casu, esser praticados in manera contrària a sas finalidades e printzìpios de sas Natziones Unidas. + +ARTÌCULU 30 +Non b’at perunu disponimentu de custa Decraratzione chi podat esser interpretadu comente implicante pro un’Istadu, unu grupu o una pessone unu deretu a fagher cale si siat atividade o un’atzione chi punnet a sa distrutzione de sos deretos e libertades chi bi sunt proclamados. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Carta Europea de sas Limbas Regionales o Minoritàrias + +### Istrasburgu, su 5 de santandria de su 1992 + +PREÀMBULU + +Sos Istados membros de su Cussizu de Europa firmatàrios de sa Carta presente, +cunsideradu chi su Cussizu de Europa tenet sa finalidade de atuare un'unione prus istrinta intre sos Membros pro tutelare e promover sos ideales chi sunt patrimòniu comunu issoro; +cunsideradu chi sa tutela de sas limbas istòricas rezionales o minoritàrias de Europa, chi unas cantas de custas in su tempus arriscant de iscumparrer, azuat a mantenner e a isvilupare sas costumàntzias e sa richesa culturale de s'Europa; +cunsideradu chi su deretu a impreare una limba rezionale o minoritària in sa bida privada e pùblica costituit unu deretu inalienàbile cunforme a sos printzìpios inclùdidos in su Patu Internatzionale subra de sos deretos tziviles e polìticos de sas Natziones Unidas e in cunformidade cun s'idea de sa Cunventzione de su Cussizu de Europa subra de sa defensa de sos Deretos de s'Òmine e de sas Libertades fundamentales; +leadu in cunsideru su traballu fatu in s'àmbitu de sa CSCE e mescamente s'Atu Finale de Helsinki de su 1975 e su Documentu de sa Riunione de Copenhagen de su 1990; +marcadu su balore de s'interculturalismu e de su plurilinguismu e cunsideradu chi a tutelare e a animare sas limbas rezionales o minoritàrias non diat dever fagher dannu a sas limbas ufitziales e a su bisonzu de las imparare; +tenende sa cussèntzia chi sa tutela e sa promotzione de sas limbas rezionales o minoritàrias in sos istados e reziones diferentes de Europa rapresentant unu cuntributu importante pro s'edificatzione de un'Europa fundada subra de sos printzìpios de sa democratzia e de sa diversidade culturale, in s'àmbitu de sa soverania natzionale e de s'integridade territoriale; +leadas in cunsideru sas cunditziones ispetzìficas e sas costumàntzias istòricas pròpias de onzi rezione de sos istados de Europa, +Ant istabilidu su chi sighit: + +DISPONIMENTOS ZENERALES + +_Definitziones +_Cunforme a sa Carta presente: +a. s'espressione "limbas rezionales o minoritàrias" si riferit a sas limbas faeddadas +i. a su sòlitu in s'àmbitu de unu territòriu de un'Istadu dae tzitadinos de cussu Istadu chi costituint unu grupu prus minore, in cantu a nùmeru, de su restu de sa populatzione de s'Istadu, e +ii. diferentes dae sa/s limba/s ufitziale/s de cussu Istadu; +custa espressione no includet nen sos dialetos de sa/s limba/s ufitziale/s de s'Istadu nen sas limbas de sos imigrados; +b. s'espressione "territòriu in ue una limba rezionale o minoritària est impreada" si riferit a sa zona zeogràfica in ue custa limba costituit sa manera de s'espressare de unu nùmeru de pessones a tretu de zustificare s'adotzione de sas mesuras diferentes de tutela e promotzione prevìdidas dae sa Carta presente; +c. s'espressione "limbas privas de territòriu" inditat sas limbas impreadas dae tzitadinos de s'Istadu, ma chi, finas si sunt faeddadas traditzionalmente in s'àmbitu de su territòriu de custu Istadu, non podent esser identificadas cun un'àrea zeogràfica ispetzìfica de s'Istadu matessi. + +1. Onzuna de sas partes s'impinnat a aplicare sos disponimentos de sa Parte II a totu sas limbas rezionales o minoritàrias faeddadas in s'àmbitu de su territòriu issoro e chi currispondent a sas definitziones de s'artìculu 1. +2. Pro su chi pertocat onzi limba inditada in su mamentu de sa ratìfica, atzetatzione o aprovatzione, cunforme a s'artìculu 3, onzi Parte s'impinnat a aplicare unu mìnimu de trintachimbe paràgrafos isseberados intre sos disponimentos de sa Parte III de sa Carta presente, a su nessi tres de custos isseberados dae onzunu de sos artìculos 8 e 12 e unu dae onzunu de sos artìculos 9, 10, 11 e 13. + +_Modalidades_ +1. Onzi Istadu cuntraente at a dever ispetzificare in s'atu de ratìfica, atzetatzione o aprovatzione, onzi limba rezionale o minoritària o onzi limba ufitziale, prus pagu faeddada in totu o in parte de su territòriu suo, a ue s'ant a aplicare sos paràgrafos isseberados in cunformidade a su paràgrafu 2 de s'artìculu 2. +2. Cale si siat parte podet, in cale si siat mamentu imbeniente, notificare a su Segretàriu Zenerale chi issa atzetat sos òbrigos chi benint dae sos disponimentos de cale si siat àteru paràgrafu de sa Carta non galu ispetzificadu in s'istrumentu de ratìfica, atzetatzione o aprovatzione, o de aplicare su paràgrafu 1 de s'artìculu presente a àteras limbas rezionales o minoritàrias, o a àteras limbas ufitziales prus pagu faeddadas in totu o in parte de su territòriu issoro. +3. Sos impinnos prevìdidos in su paràgrafu de in antis ant a esser cunsiderados parte integrante de sa ratìfica, atzetatzione o aprovatzione e ant a tenner su matessi efetu dae sa data de sa notìfica issoro. + +_Normas atuales de tutela_ +1. Perunu disponimentu de sa Carta presente podet esser interpretadu in sensu limitativu o in dèroga a sos deretos assegurados dae sa Cunventzione europea de sos Deretos de s'Òmine. +2. Sos disponimentos de sa Carta presente no ant a tenner peruna intzidèntzia subra de sos disponimentos prioritàrios o s'istadu zurìdicu de sas pessones chi faghent parte de sas minorias e chi esistint zai in una Parte o sunt prevìdidos dae acordos internatzionales bilaterales o multilaterales ispetzìficos. + +_Òbrigos esistentes_ +Nudda de su chi est inclùdidu in sa Carta presente at a poder esser interpretadu in azudu de cale si siat deretu a cumintzare un'atividade o a ponner in òpera un'atzione chi siat contra a sas finalidades de sa Carta de sas Natziones Unidas o a àteros òbrigos de su deretu internatzionale, contende finas su printzìpiu de sa soverania e de s'integridade territoriale de sos Istados. + +_Informatziones_ +Sas partes s'impinnant a assegurare chi autoridades de guvernu, organizatziones e pessones interessadas siant informadas subra de sos deretos e doveres istabilidos dae sa Carta presente. + +OBIETIVOS E PRINTZÌPIOS CRÒMPIDOS +IN CUNFORMIDADE A SU PARÀGRAFU 1 DE S'ARTÌCULU 2 + +_Obietivos e printzìpios_ +1. Pro su chi pertocat sas limbas rezionales o minoritàrias, in sos territòrios in ue custas limbas sunt faeddadas e cunforme a sa situatzione de onzi limba, sas Partes basant sa polìtica issoro, sa lezislatzione e sa prassi issoro subra de custos obietivos e printzìpios: +a. su reconnoschimentu de sas limbas rezionales o minoritàrias comente espressione de sa richesa culturale; +b. su rispetu de s'àrea zeogràfica de onzi limba rezionale o minoritària a manera de assegurare chi sas tzircuscritziones aministrativas esistentes o noas non costituant un'impèigu a sa promotzione de custa limba rezionale o minoritària; +c. su bisonzu de un'atzione de promotzione detzisa de sas limbas rezionales o minoritàrias cun sa finalidade de las tutelare; +d. s'azudu e/o su sustentu a s'impreu orale e iscritu de sas limbas rezionales o minoritàrias in sa bida pùblica e privada; +e. su mantenimentu e s'isvilupu de sos raportos, in sos setores prevìdidos dae sa Carta presente, intre sos grupos chi faeddant una limba rezionale o minoritària e àteros grupos de su matessi Istadu chi faeddant una limba pretzisa o sìmile, in prus a sa creatzione de raportos culturales cun àteros grupos de s'Istadu chi faeddant limbas diferentes; +f. sa previsione de formas e mèdios adeguados de insinnamentu e istùdiu de sas limbas rezionales o minoritàrias in totu sos livellos; +g. sa previsione de mèdios chi permitant a sos chi non faeddant una limba rezionale o minoritària chi istent in s'àrea in ue custa limba est impreada, de l'imparare, si lu disizent; +h. sa promotzione de istùdios e de chircas subra de sas limbas rezionales o minoritàrias in sas universidades o in istitutos ecuivalentes; +i. sa promotzione de formas adeguadas de iscàmbios transnatzionales, in sos setores prevìdidos dae sa Carta presente, pro sas limbas rezionales o minoritàrias impreadas in forma pretzisa o sìmile in duos o prus Istados. +2. Sas Partes s'impinnant a eliminare, si non l'aerent galu fatu, cale si siat diferèntzia, esclusione, restritzione o preferèntzia non zustificadas, relativas a s'impreu de una limba rezionale o minoritària, chi cherent disanimare o fagher dannu a su mantenimentu e a s'isvilupu de sa matessi. S'adotzione de providimentos ispetziales pro sas limbas rezionales o minoritàrias, destinados a promover sa paridade intre sos faeddadores de custas limbas e su restu de sa populatzione e chi cherent tenner in su cunsideru zustu sas situatziones ispetzìficas, no est cunsiderada un'atu discriminante pro sos chi faeddant limbas difùndidas. +3. Sas Partes s'impinnant a promover cun mesuras adeguadas sa cumprensione a pare intre totu sos grupos linguìsticos de s'istadu issoro, mescamente a manera chi su rispetu, sa cumprensione e sa tolleràntzia pro sas limbas rezionales o minoritàrias siant intre sos obietivos de s'istrutzione e formatzione dadas in s'istadu issoro, e a animare sos mèdias pro sighire su matessi obietivu. +4. Definende sa polìtica issoro in cantu a sas limbas rezionales o minoritàrias, sas partes s'impinnant a leare in cunsideru sos bisonzos e sos disizos espressados dae sos grupos chi faeddant custas limbas. Issos sunt animados a creare, si bisonzat, òrganos incarrigados de cussizare sas autoridades de guvernu in cantu a sas chistiones chi pertocant sas limbas rezionales o minoritàrias. +5. Sas partes s'impinnant a ponner in pràtica, mutatis mutandis, sos printzìpios elencados in sos paràgrafos de in antis, dae 1 a 4, pro sas limbas privas de territòriu. Sende gasi, pro su chi pertocat custas limbas, sa natura e sa portada de sas mesuras chi si devent impreare pro fagher a manera chi sa Carta presente siat efetiva ant a esser determinadas in manera flessìbile, tenende in contu sos bisonzos e sos disizos e rispetende sas costumàntzias e sas caraterìsticas de sos grupos chi faeddant sas limbas numenadas. + +MESURAS CHI SERVINT A PROMOVER S'IMPREU DE SAS LIMBAS REZIONALES O MINORITÀRIAS IN SA BIDA PÙBLICA CUNFORME A SOS IMPINNOS SUTASCRITOS CUNFORME A SU PARÀGRAFU 2 DE S'ARTÌCULU 2 + +_Istrutzione_ +1. Pro su chi pertocat s'istrutzione, sas Partes s'impinnant, in s'àmbitu de su territòriu in ue custas limbas sunt faeddadas, cunforme a sa situatzione de onzuna de custas limbas e sena prezudìtzios in cantu a s'insinnamentu de sa/s limba/s ufitziale/s de s'Istadu, a: +a. i. assegurare s'istrutzione preiscolare in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; o +ii. assegurare una parte rilevante de s'istrutzione preiscolare in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; o +iii. aplicare una de sas mesuras prevìdidas in sos puntos in antis i) e ii) a su nessi a sos alunnos de sas famìlias chi lu disizent e essende su nùmeru bastante; o +iv. si s'aministratzione pùblica non tenet cumpetèntzia direta in su campu de s'istrutzione preiscolare, favorire e/o animare s'aplicatzione de sos providimentos prevìdidos in sos puntos in antis dae i) a iii); +b. i. assegurare s'istrutzione primària in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; o +ii. assegurare una parte rilevante de s'istrutzione primària in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; o +iii. previder, in s'àmbitu de s'istrutzione primària, chi s'insinnamentu de sas limbas rezionales o minoritàrias relativas constìtuat parte integrante de su curriculum; o +iv. aplicare una de sas mesuras prevìdidas in sos puntos in antis dae i) a iii) a su nessi a sos alunnos de sas famìlias chi lu disizent e essende su nùmeru bastante; +c. i. assegurare s'istrutzione segundària in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; o +ii. assegurare una parte rilevante de s'istrutzione segundària in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; o +iii. previder, in s'àmbitu de s'istrutzione segundària, s'insinnamentu de sas limbas rezionales o minoritàrias comente parte integrante de su curriculum; o +iv. aplicare una de sas mesuras prevìdidas in sos puntos in antis dae i) a iii) a su nessi a sos alunnos chi lu disizent -o, in ue bi siat su casu e sas famìlias lu disizent - essende su nùmeru bastante; +d. i. assegurare un'istrutzione tècnica e professionale in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; o +ii. assegurare una parte rilevante de s'istrutzione tècnica e professionale in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; o +iii. previder in s'àmbitu de s'istrutzione tècnica e professionale, s'insinnamentu de sas limbas rezionales o minoritàrias comente parte integrante de su curriculum; o +iv. aplicare una de sas mesuras prevìdidas in sos puntos in antis dae i) a iii) a su nessi a sos alunnos chi lu disizent -o, in ue bi siat su casu e sas famìlias lu disizent - essende su nùmeru bastante; +e. i. previder, s'istrutzione universitària e àteras formas de istrutzione superiore in sas limbas rezionales o minoritàrias; o +ii. previder s'istùdiu de custas limbas comente dissiplinas de s'insinnamentu universitàriu e superiore; o +iii. si, pro su ruolu de s'Istadu in sos istitutos de istrutzione superiore, sos puntos i) e ii) non podent esser aplicados, animare e/o autorizare s'atuatzione de un'insinnamentu universitàriu o de àteras formas de insinnamentu superiore in sas limbas rezionales o minoritàrias, o ponner a disponimentu mèdios chi permitant de istudiare custas limbas in s'universidade o in àteros istitutos superiores; +f. i. fagher a manera chi siant assegurados cursos de educatzione pro adultos o de istrutzione permanente mescamente o de su totu in sas limbas rezionales o minoritàrias; o +ii. proponner custas limbas comente dissiplinas pro s'istrutzione de sos adultos e pro s'educatzione permanente; o +iii. si s'aministratzione pùblica non tenet cumpetèntzia direta in su campu de s'istrutzione de sos adultos, favorire e/o animare s'insinnamentu de custas limbas in s'àmbitu de s'istrutzione de sos adultos e de s'istrutzione permanente; +g. fagher a manera chi siat asseguradu s'insinnamentu de s'istòria e de sa cultura espressadas dae sa limba rezionale o minoritària; +h. assegurare sa formatzione initziale e permanente de sos insinnantes chi servit a ponner in atu cantu est istadu naradu in sos paràgrafos dae a) a g) atzetados dae sa Parte; +i. creare unu o prus òrganos de vizilàntzia incarrigados de controllare sas mesuras adotadas e sos resurtados otentos in s'istitutzione o in s'isvilupu de s'insinnamentu de sas limbas rezionales o minoritàrias e de iscrier sas relatziones periòdicas subra de sas indàzines issoro, chi ant a esser publicadas. +2. In cantu a s'istrutzione, e cunforme a sos territòrios diferentes dae cussos in ue sas limbas rezionales o minoritàrias sunt impreadas traditzionalmente, sas Partes s'impinnant a autorizare, animare o ponner in atu, si su nùmeru de sos faeddadores de una limba rezionale o minoritària lu zustìfichet, s'insinnamentu in sa o de sa limba rezionale o minoritària a totu sos livellos de istrutzione relativos. + +_Autoridades zuditziàrias_ +1. Sas partes s'impinnant, cunforme a sas tzircuscritziones de sas autoridades zuditziàrias in ue su nùmeru de sos residentes chi faeddant sas limbas rezionales o minoritàrias zustìfichet sas mesuras ispetzificadas a pustis, cunforme a sa situatzione de onzuna de custas limbas e si s'impreu de sas possibilidades ofertas dae su paràgrafu presente non siat cunsideradu dae su zùighe un'impèigu a s'aministratzione zusta de sa zustìtzia: +a. in sas protzeduras penales: +i. a previder chi sos zùighes, a pustis de sa rechesta de una de sas partes, fagant sa protzedura in sas limbas rezionales o minoritàrias; e/o +ii. a assegurare a s'imputadu su deretu de s'espressare in sa limba rezionale o minoritària sua; e/o +iii. a previder chi si tenzant in contu sas dimandas e sas proas, iscritas o orales, finas si sunt formuladas in una limba rezionale o minoritària; e/o +iv. a mustrare, a pustis de sa rechesta, sos atos ligados a una protzedura zuditziària in sa limba rezionale o minoritària relativa, +si servit impreende intèrpretes e tradutziones chi non fagant gastare de prus a sos interessados: +b. in sas protzeduras tziviles: +i. a previder chi sos zùighes, a pustis de sa rechesta de una de sas partes, fagant sa protzedura in sa limba rezionale o minoritària; e/o +ii. a permiter, si una parte in càusa diat dever cumparrer de pessone in antis a unu tribunale, chi custa s'espresset in sa limba rezionale o minoritària sua sena pro custu deper sustenner àteru gastu; e/o +iii. a permiter sa mustra de documentos e proas in sas limbas rezionales o minoritàrias, faghende recursu, si bisonzat, a intèrpretes e tradutziones; +c. in sas protzeduras in antis a sos tribunales cumpetentes in matèria aministrativa: +i. a previder chi sos zùighes, a pustis de sa rechesta de una de sas partes, fagant sa protzedura in sas limbas rezionales o minoritàrias; e/o +ii. a permiter, si una parte in càusa deveret cumparrer de pessone in dae in antis a unu tribunale, chi custa s'espresset cun sa limba rezionale o minoritària sua sena pro custu sustenner àteru gastu; e/o +iii. a permiter sa mustra de documentos e proas in sas limbas rezionales o minoritàrias, faghende recursu, si bisonzat, a intèrpretes e tradutziones; +d. a leare providimentos, a manera chi sos paràgrafos in antis b) e c) e s'impreu eventuale de intèrpretes e de tradutziones non fagant gastare de prus a sas pessones interessadas. +2. Sas Partes s'impinnant: +a. a non negare sa valididade de atos zurìdicos redatados in s'Istadu petzi ca sunt formulados in una limba rezionale o minoritària; o +b. a non negare sa valididade, intre sas partes, de atos zurìdicos redatados in s'Istadu petzi ca sunt formulados in una limba rezionale o minoritària e a previder chi custos ant a esser oponìbiles a tertzos interessados chi non faeddant custas limbas, a cunditzione chi su contenutu de s'atu siat fatu connoscher a issos dae chie lu faghet baler; o +c. a non negare sa valididade, intre sas partes, de atos zurìdicos redatados in s'Istadu petzi ca sunt formulados in una limba rezionale o minoritària. +3. Sas Partes s'impinnant a ponner a disponimentu, in sas limbas rezionales o minoritàrias, sos testos lezislativos natzionales prus importantes, e cussos chi pertocant de prus sos chi impreant custas limbas, si custos testos non siant zai disponìbiles in àtera manera. + +_Autoridades aministrativas e servìtzios pùblicos_ +1.In sas tzircoscritziones aministrativas de s'Istadu in ue tenzat sa residèntzia unu nùmeru de faeddadores de sas limbas rezionales o minoritàrias chi zustìfichet sos providimentos chi sighint e cunforme a sa situatzione de onzi limba, sas Partes s'impinnant, in sa mesura chi custu siat pagu prus o mancu possìbile, a: +a. i. assegurare chi sas autoridades aministrativas impreent sas limbas rezionales o minoritàrias; o +ii. assegurare chi sos funtzionàrios chi traballant cun su pùblicu impreent sas limbas rezionales o minoritàrias cun sas pessones chi faeddant cun issos in custas limbas; o +iii. assegurare chi sos faeddadores de limbas rezionales o minoritàrias podant presentare dimandas orales o iscritas e retzire risposta in custas limbas; o +iv. assegurare chi sos faeddadores de limbas rezionales o minoritàrias podant presentare dimandas orales o iscritas in custas limbas; o +v. assegurare chi sos faeddadores de limbas rezionales o minoritàrias podant presentare unu documentu bàlidu redatadu in custas limbas, +b. ponner a disponimentu mòdulos e testos aministrativos de impreu currente pro sa populatzione in sas limbas rezionales o minoritàrias o in versiones bilìngues: +c. permiter a sas autoridades aministrativas de iscrier documentos in una limba rezionale o minoritària. +2. In cantu a sas autoridades locales e rezionales de sos territòrios in ue su nùmeru de sos residentes chi faeddant limbas rezionales o minoritàrias zustìfichet sos providimentos chi sighint, sas Partes s'impinnant a permiter e/o a animare: +a. s'impreu de sas limbas rezionales o minoritàrias in su cuadru de s'aministratzione rezionale o locale; +b. sa possibilidade pro sos faeddadores de limbas rezionales o minoritàrias de presentare dimandas orales e iscritas in custas limbas; +c. sa publicatzione dae parte de sas autoridades rezionales de documentos ufitziales finas in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; +d. sa publicatzione dae parte de sas autoridades locales de documentos ufitziales finas in sas limbas rezionales o minoritàrias relativas; +e. s'impreu dae parte de sas autoridades rezionales de sas limbas rezionales o minoritàrias in sas chistiones de sas assembleas, sena nche dogare, mancari gasi, s'impreu de sa/s limba/s ufitziale/s de s'Istadu; +f. s'impreu dae parte de sas autoridades locales de sas limbas rezionales o minoritàrias in sas chistiones de sas assembleas, sena nche dogare, mancari gasi, sa/s limba/s ufitziale/s de s'Istadu; +g. s'impreu e s'adotzione, si bisonzat paris cun sa denominatzione in sa/ s e limba/s ufitziale/s, de sas formas traditzionales e curretas de sa toponomàstica in sas limbas rezionales o minoritàrias. +3. In cantu a sos servìtzios pùblicos assegurados dae sas autoridades aministrativas o dae àteros chi tenent sa funtzione issoro, sas Partes s'impinnant, in s'àmbitu de su territòriu in ue sas limbas rezionales e minoritàrias sunt faeddadas, cunforme a sa situatzione de onzi limba e in sa mesura chi custu siat pagu prus o mancu possìbile, a: +a. assegurare chi sas limbas rezionales o minoritàrias siant impreadas in ocasione de sa presentada de su servìtziu; o +b. permiter a sos faeddadores de sas limbas rezionales o minoritàrias de formulare dimandas e retzire rispostas in custas limbas; o +c. permiter a sos faeddadores de limbas rezionales o minoritàrias de formulare una dimanda in custas limbas. +4. Pro render efetivos sos disponimentos cunforme a sos paràgrafos 1, 2 e 3 chi issas ant atzetadu, sas Partes s'impinnant a leare unu o prus de sos providimentos chi sighint: +a. s'impreu de tradutziones o de intèrpretes cando siant rechestos; +b. s'assuntzione e, cando custu non siat possìbile, sa formatzione de funtzionàrios e de àteros impreados pùblicos in nùmeru bastante; +c. s'atzetatzione, pro cantu possìbile, de sas rechestas de impreados pùblicos, chi connoschent una limba rezionale o minoritària, de esser nominados in su territòriu in ue custa limba est faeddada. +5. Sas Partes s'impinnant a permiter, a pustis de sa rechesta de sos interessados, s'impreu e s'adotzione de sambenados in sas limbas rezionales o minoritàrias. + +_Mèdias_ +1. Sas Partes s'impinnant cun sos faeddadores de sas limbas rezionales o minoritàrias in sos territòrios in ue custas limbas sunt impreadas, cunforme a sa situatzione de onzuna, in sa mesura chi s'aministratzione pùblica tenzat, in manera direta o non direta, cumpetèntzia, podere o unu ruolu in custu campu e rispetende sos printzìpios de indipendèntzia e de autonomia de sos mèdias: +a. in sa mesura chi sa ràdio e sa televisione tenzant una funtzione de servìtziu pùblicu: +1. a assegurare sa creatzione a su nessi de un'emitente radiofònica e de unu canale televisivu in sas limbas rezionales o minoritàrias, o +ii. a animare e/o favorire sa creatzione a su nessi de un'emitente radiofònica e de unu canale televisivu in sas limbas rezionales o minoritàrias; o +iii. a leare providimentos adeguados a manera chi sos entes radiotelevisivos programent trasmissiones in sas limbas rezionales o minoritàrias; +b. i. a animare e/o favorire sa creatzione a su nessi de un'emitente radiofònica in sas limbas rezionales o minoritàrias; o +ii. a animare e/o favorire sa trasmissione de programas radiofònicos regulares in sas limbas rezionales o minoritàrias. +c. i. a animare e/o favorire sa creatzione a su nessi de unu canale televisivu in sas limbas rezionales o minoritàrias; o +ii. a animare e/o favorire sa difusione de programas televisivos regulares in sas limbas rezionales o minoritàrias; o +d. a animare e/o favorire sa creatzione e sa difusione de produtziones audio e audiuvisivas in sas limbas rezionales o minoritàrias; o +e. i. a animare e/o favorire sa creatzione e/o su mantenimentu a su nessi de un'òrganu de istampa in sas limbas rezionales o minoritàrias; o +ii. a animare e/o favorire sa publicatzione regulare de artìculos pro s'istampa in sas limbas rezionales o minoritàrias; o +f. i. a pagare su gastu suplementare de sos mèdios de comunicatzione chi impreent sas limbas rezionales o minoritàrias in ue sa leze previdet un'assistèntzia finantziària in zenerale, a sos mèdias, o +ii. a estender sos providimentos de assistèntzia finantziària in vigore a sas produtziones audiovisivas in sas limbas rezionales o minoritàrias. +2. Sas Partes s'impinnant a assegurare sa libertade de retzire diretamente sas trasmissiones radiofònicas e televisivas de sos istados chi sunt a curtzu in una limba faeddada in forma pretzisa o sìmile a una limba rezionale o minoritària, e a non s'oponner a torrare a trasmiter in custa limba programas radiofònicos o televisivos de sos istados chi sunt a curtzu. Issas s'impinnant in prus a assegurare chi peruna restritzione a sa libertade de espressione e a sa tzirculatzione lìbera de s'informatzione in una limba impreada in forma pretzisa o sìmile a sa de una limba rezionale o minoritària siat imposta a s'istampa. S'esertzìtziu de sas libertades zai numenadas, cumportende doveres e responsabilidades, podet esser suzetu a tzertas formalidades, cunditziones, restritziones o santziones prevìdidas dae sa leze, chi costituint mesuras indispensàbiles, in una sotziedade democràtica, a sa seguràntzia natzionale, a s'integridade territoriale o a sa seguràntzia pùblica, a sa tutela de s'òrdine e a sa preventzione de sa criminalidade, a sa tutela de sa salude o de sa morale, a sa tutela de sa reputatzione e de sos deretos de sos àteros, pro cuntrastare sa divulgatzione de informatziones riservadas o pro assegurare s'autoridade e s'impartzialidade de su podere zuditziàriu. +3. Sas Partes s'impinnant a assegurare chi sos interessos de sos faeddadores de limbas rezionales o minoritàrias siant rapresentados o leados in cunsideru in su cuadru de sas istruturas chi si siant creadas cunforme a sa leze e chi tenent s'incàrrigu de assegurare sa libertade e sa pluralidade de sos mèdias. + +_Atividades culturales e istruturas issoro_ +i. In cantu a sas istruturas e a sas atividades culturales -mescamente bibliotecas, videotecas, tzentros culturales, museos, archìvios, acadèmias, teatros e tzìnemas, in prus a sa produtzione literària e tzinematogràfica, a s'espressione culturale populare, a sos ispetàculos, a sas indùstrias culturales, chi includant in mesu de sas àteras cosas s'impreu de sas tecnolozias noas- sas Partes s'impinnant, in s'àmbitu de su territòriu in ue custas limbas sunt impredas e cunforme a sa cumpetèntzia, a su podere o a su ruolu de sas autoridades pùblicas in custu campu, a: +a. animare s'espressione e sas initziativas pròpias de sas limbas rezionales o minoritàrias e a favorire sos mèdios de atzessu diferentes a sas òperas produidas in custas limbas; +b. favorire sos mèdios de atzessu diferentes in àteras limbas a sas òperas produidas in sas limbas rezionales o minoritàrias promovende e isvilupende sas atividades de tradutzione, dopiazu, postsincronizatzione e impreu de sos sutatìtulos; +c. favorire s'atzessu in limbas rezionales o minoritàrias a òperas produidas in àteras limbas, promovende e isvilupende sas atividades de tradutzione, dopiazu, postsincronizatzione e impreu de sos sutatìtulos; +d. assegurare chi sos organismos incarrigados de organizare e de sustenner formas diferentes de atividades culturales includant in mesura adeguada sa connoschèntzia e s'impreu de limbas e culturas rezionales o minoritàrias in sas atividades chi issos promovent o sustenent; +e. favorire providimentos pro assegurare chi sos organismos incarrigados de organizare e de sustenner sas atividades culturales tenzant personale a disponimentu cun domìniu prenu de sa limba rezionale o minoritària in prus de sa/s limba/s de su restu de sa populatzione; +f. favorire sa partetzipatzione direta, in cantu a sas istruturas e a sos programas de sas atividades culturales, de rapresentantes de sos faeddadores de limbas rezionales o minoritàrias; +g. animare e/o favorire sa creatzione de unu o prus organismos incarrigados de collire, archiviare e presentare a su pùblicu òperas produidas in sas limbas rezionales o minoritàrias; +h. si bisonzat, creare e/o promover e finantziare servìtzios de tradutzione e de chirca terminolòzica, mescamente cun sa finalidade de mantenner e isvilupare in onzi limba rezionale o minoritària una terminolozia aministrativa, cumertziale, econòmica, sotziale, tecnolòzica o zurìdica apropiada. +2. In cantu a sos territòrios diferentes dae cussos in ue sas limbas rezionales o minoritàrias sunt impreadas a su sòlitu, sas Partes s'impinnant a autorizare, animare e/o previder, si su nùmeru de sos faeddadores de sa limba rezionale o minoritària lu zustìfichet, atividades adeguadas o istruturas culturales in cunformidade a su paràgrafu de in antis. +3. Sas Partes s'impinnant, in sa polìtica culturale issoro in logu istranzu, a dare s'importu zustu a sas limbas rezionales o minoritàrias e a sa cultura chi issas espressant. + +_Bida econòmica e sotziale_ +1. In cantu a sas atividades econòmicas e sotziales, sas Partes s'impinnant, in totu s'istadu, a: +a. escluder dae sa lezislatzione issoro cale si siat disponimentu chi proibat o lìmitet sena resones zustificàbiles s'impreu de sas limbas rezionales o minoritàrias in sos documentos de sa bida econòmica e sotziale e mescamente in sos cuntratos de traballu e in sos documentos tècnicos comente istrutziones pro s'impreu de produtos o de impiantos; +b. proibire s'inserimentu in sos regulamentos internos de sas impresas e in sos atos privados de clàusolas chi escludant o lìmitent s'impreu de sas limbas rezionales o minoritàrias, a su nessi intre sos faeddadores de sa matessi limba; +c. s'oponner a normas chi cherent disanimare s'impreu de sas limbas rezionales o minoritàrias in s'àmbitu de sas atividades econòmicas o sotziales; +d. favorire e/o animare cun mèdios diferentes dae cussos prevìdidos in sos paràgrafos de in antis s'impreu de sas limbas rezionales o minoritàrias. +2. In cantu a sas atividades econòmicas e sotziales, sas Partes s'impinnant, cunforme a sa cumpetèntzia de s'aministratzione pùblica, in su territòriu in ue sas limbas rezionales o minoritàrias sunt impreadas e pro cantu custu siat pagu prus o mancu possìbile a: +a. includer in sos regulamentos finantziàrios e bancàrios issoro, clàusolas chi permitant, cun cunditziones cumpatìbiles cun sa pràtica cumertziale, s'impreu de sas limbas rezionales o minoritàrias in sas emissiones de òrdines de pagamentu (assinnos, tratas, etc.) o de àteros documentos finantziàrios o, a su bisonzu, assegurare chi custu protzessu siat efetivu; +b. in sos setores econòmicos e sotziales diretamente suta de su controllu issoro (setore pùblicu), organizare atividades pro promover s'impreu de sas limbas rezionales o minoritàrias; +c. assegurare chi sas istruturas sotziales comente ospidales, domos de pasu e pensionatos diant sa possibilidade de retzire e de tratare in sa limba issoro sos faeddadores de una limba rezionale o minoritària chi tenzant bisonzu de curas pro motivos de salude, pro betzesa o pro àteras resones; +d. assegurare, cun modalidades adeguadas, chi sos avisos de seguràntzia siant redatados finas in sas limbas rezionales o minoritàrias; +e. render atzessìbiles in sas limbas rezionales o minoritàrias sas informatziones dadas dae sas autoridades cumpetentes in cantu a sos deretos de sos consumadores. + +_Iscàmbios transfrontaleris_ +1. Sas Partes s'impinnant: +a. a aplicare sos acordos bilaterales e multilaterales chi las ligant a sos Istados in ue est impreada sa matessi limba in forma pretzisa o sìmile, o a chircare de los cuncruire cando bisonzat, a manera de favorire sos cuntatos intre sos faeddadores de sa matessi limba in sos Istados interessados, in sos campos de sa cultura, de s'educatzione, de s'informatzione, de sa formatzione professionale e de s'educatzione permanente; +b. in s'interessu de sas limbas rezionales o minoritàrias, a favorire e/ o promover sa cooperatzione transfrontalera, in particulare intre sas aministratziones rezionales o locales de sos territòrios in ue sa matessi limba est impreada in forma pretzisa o sìmile. + +APLICATZIONE DE SA CARTA + +_Raportos periòdicos_ +1. Sas Partes ant a presentare periodicamente a su Segretàriu Zenerale de su Cussizu de Europa, in una forma chi at a esser determinada dae su Cussizu de sos Ministros, unu raportu subra de sa polìtica sighida in cunformidade cun sa Parte II de sa Carta presente e subra de sas mesuras adotadas pro ponner in pràtica sos disponimentos de sa Parte III chi issas ant atzetadu. Su primu raportu devet esser presentadu s'annu a pustis de s'intrada in vigore de sa Carta pro sa Parte interessada, sos àteros raportos a intervallos de tres annos a pustis de su primu. +2. Sas Partes ant a render pùblicos sos raportos issoro. + +_Verìfica de sos raportos_ +1. Sos raportos presentados a su Segretàriu Zenerale de su Cussizu de Europa prevìdidos in s'artìculu 15 ant a esser esaminados dae unu comitadu de espertos formadu in cunformidade a s'artìculu 17. +2. Organismos e assòtzios costituidos legalmente in una Parte ant a poder fagher presente a su Comitadu de espertos chistiones relativas a sos impinnos leados dae custa Parte cunforme a sa Parte III de sa Carta presente. A pustis de aer intesu sa parte interessada, su Comitadu de espertos at a poder leare in cunsideru custas informatziones in s'istesura de su raportu prevìdidu in su paràgrafu 3 de s'artìculu presente. Custos organismos o assòtzios ant a poder in prus presentare decraratziones pro sa polìtica sighida dae una Parte in cunformidade a sa Parte III. +3. In base a sos raportos prevìdidos in su paràgrafu 1 e a sas informatziones prevìdidas in su paràgrafu 2, su comitadu de espertos at a amaniare unu raportu pro su Comitadu de sos Ministros. Custu raportu at a esser acumpanzadu dae sas osservatziones chi sas Partes ant a esser invitadas a formulare e su Comitadu de sos Ministros l'at a poder render pùblicu. +4. Su raportu prevìdidu in su paràgrafu 3 at a cuntenner in particulare sas propostas de su comitadu de espertos a su Comitadu de sos Ministros pro sa preparatzione de osservatziones eventuales de custu a una o prus Partes. +5. Su Segretàriu Zenerale de su Cussizu de Europa at a presentare onzi duos annos unu raportu pretzisu a s'Assemblea parlamentare subra de s'aplicatzione de sa Carta. + +_Comitadu de espertos_ +1. Su comitadu de espertos at a esser formadu dae unu membru de onzi Parte chi su Comitadu de sos Ministros at a incarrigare leende·lu dae una lista de pessones de moralidade arta e de cumpetèntzia reconnota in sas chistiones tratadas dae sa Carta, chi ant a esser propostas dae sas Partes interessadas. +2. Sos membros de su comitadu ant a esser nominados pro unu tempus de ses annos e su mandadu issoro est rinnovàbile. Si unu membru non podet cumpretare su mandadu suo, at a esser sustituidu cunforme a sa protzedura prevìdida in su paràgrafu 1 e su membru nominadu in parte sua at a cumpretare su tempus de su mandadu de su predetzessore. +3. Su comitadu de espertos at a adotare unu regulamentu internu suo. Sos servìtzios de segreteria suos ant a esser assegurados dae su Segretàriu Zenerale de su Cussizu de Europa. + +DISPONIMENTOS FINALES + +Sa Carta presente est aberta a sa firma de sos Istados membros de su Cussizu de Europa. Custa at a esser suzeta a ratìfica, atzetatzione o aprovatzione. Sos istrumentos de ratìfica, atzetatzione o aprovatzione ant a esser depositados a su Segretàriu Zenerale de su Cussizu de Europa. + +1. Sa Carta presente at a intrare in vigore sa prima die de su mese imbeniente, a sa fine de unu tempus de tres meses, a pustis chi chimbe Istados membros de su Cussizu de Europa ant a aer espressadu su cunsensu issoro a esser ligados a sa Carta in cunformidade a sos disponimentos de s'artìculu 18. +2. Pro cale si siat Istadu membru chi a pustis at a espressare su cunsensu suo a esser ligadu dae sa Carta, custa at a intrare in vigore dae sa prima die de su mese imbeniente, a sa fine de unu tempus de tres meses, a pustis de sa data de su depòsitu de s'istrumentu de ratìfica, atzetatzione o aprovatzione. + +1. A pustis de s'intrada in vigore de sa Carta presente, su Comitadu de sos Ministros de su Cussizu de Europa at a poder invitare cale si siat Istadu chi non siat membru de su Cussizu de Europa pro aderire a sa Carta. +2. Pro onzi Istadu aderente, sa Carta at a intrare in vigore dae sa prima die de su mese imbeniente, a sa fine de unu tempus de tres meses a pustis de sa data de su depòsitu de s'istrumentu de adesione a su Segretàriu Zenerale de su Cussizu de Europa. + +1. Onzi parte podet a su mamentu de su depòsitu de s'istrumentu de ratìfica, de atzetatzione, de aprovatzione o de adesione suo, formulare una o prus riservas a sos paràgrafos dae 2 a 5 de s'artìculu 7 de sa Carta presente. Non s'amintit peruna àtera riserva. +2. Onzi parte chi apat formuladu una riserva cunforme a su paràgrafu de in antis la podet ritirare de su totu o in parte imbiende·nde notìfica a su Segretàriu Zenerale de su Cussizu de Europa. Su ritiru at a tenner efetu dae sa data de retzida de sa notìfica dae su Segretàriu Zenerale. + +1. Onzi parte podet, in cale si siat mamentu, denuntziare sa Carta presente imbiende·nde notìfica a su Segretàriu Zenerale de su Cussizu de Europa. +2. Sa denùntzia at a tenner efetu sa prima die de su mese chi sighit sa fine de unu tempus de ses meses a pustis de sa data de retzida de sa notìfica dae su Segretàriu Zenerale. + +Su Segretàriu Zenerale de su Cussizu de Europa at a notificare a sos Istados membros de su Cussizu e a onzi Istadu chi apat aderidu a sa Carta presente: +a. onzi firma; +b. su depòsitu de onzi istrumentu de ratìfica, de atzetatzione, de aprovatzione o de adesione; +c. onzi data de intrada in vigore de sa Carta presente in cunformidade a sos artìculos suos 19 e 20; +d. cale si siat notìfica retzida in cantu a s'aplicatzione de sos disponimentos de s'artìculu 3, paràgrafu 2; +e. onzi àteru atu, notìfica o comunicatzione relativa a sa Carta presente. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/01/2013 + +## Decraratzione Universale de sos Deretos Linguisticos + +### Bartzellona, 9 de lampadas de su 1996 + +Sas istitutziones e organizatziones non guvernativas chi ant firmadu sa Decraratzione Universale de sos Deretos Linguisticos presente, reunidas in Bartzellona, dae su 6 a su 9 de lampadas de su 1996, + +Cunsiderende chi sa Decraratzione Universale de sos Deretos de s'Òmine de su 1948 in su preambulu suo afirmat sa "fide in sos deretos umanos fundamentales, in sa dinnidade e in su balore de sa pessone umana e in sa paridade de sos deretos de sos omines e de sas feminas" e chi, in s'articulu 2, istabilit chi "onzunu tenet totu sos deretos e totu sas libertades" sena distintzione "de ratza, de colore, de sessu, de limba, de relizione, de idea politica o de atera casta, de orizine natzionale o sotziale, de richesa, de naschida o de cale si siat atera cunditzione"; + +Cunsiderende su Patu Internatzionale de sos deretos tziviles e politicos de su 16 de nadale de su 1966 (articulu 27) e su Patu Internatzionale de sos deretos economicos, sotziales e culturales de sa matessi data, chi in sos preambulos issoro istabilint chi sa pessone umana non podet essere libera si non si creant sas cunditziones chi li permitant de godire siat de sos deretos tziviles e politicos siat de sos deretos economicos, sotziales e culturales suos; + +Cunsiderende sa Risolutzione n. 47/135, de su 18 de nadale de su 1992, de s'Assemblea Generale de s'Organizatzione de sas Natziones Unidas chi impreat sa Decraratzione subra de sos deretos de sas pessones chi faghent parte de sas minorias natzionales o etnicas, reliziosas e linguisticas; + +Cunsiderende sas decraratziones e cunventziones de su Cussizu de Europa, comente sa Cunventzione europea pro sa protetzione de sos deretos umanos e de sas libertades fundamentales de su 4 de santandria de su 1950 (articulu 14), sa Cunventzione de su Cussizu de sos Ministros de su Cussizu de Europa, de su 29 de lampadas de su 1992 (in base a custa s'aprovat sa Carta Europea subra de sas limbas rezionales o minoritarias ), sa Decraratzione de sa Camera de su Cussizu de Europa, de su 9 de santugaine de su 1993, subra de sas minorias natzionales; e sa Cunventzione-cuadru pro sa protetzione de sas minorias natzionales de su mese de santandria de su 1994; + +Cunsiderende sa Decraratzione de Santiago de Compostela de su PEN Club Internatzionale e sa Decraratzione de su 15 de nadale de su 1993 de su Comitadu de tradutziones e deretos linguisticos de su PEN Club Internatzionale subra de sa proposta de realizare una cunferentzia mundiale de sos Deretos Linguisticos; + +Cunsiderende chi in sa Decraratzione de Recife (Brasile), de su 9 de santugaine de su 1987, su de bintiduos Seminarios de su Sotziu Internatzionale pro s'Isvilupu de sa Comunicatzione Interculturale racumandat a sas Natziones Unidas de leare sas mesuras netzessarias pro s'impreu e s'aplicatzione de una Decraratzione Universale de sos Deretos Linguisticos; + +Cunsiderende sa Cunventzione numeru 169 de s'Organizatzione Internatzionale de su Traballu, de su 26 de lampadas de su 1989, chi pertocat sos populos indigenos in sos istados indipendentes; + +Cunsiderende chi sa Decraratzione Universale de sos deretos colletivos de sos populos, adotada in su mese de maju de su 1990 in Bartzellona, decrarat chi cale si siat populu tenet su deretu de espressare e isvilupare sa cultura, sa limba e sas normas de organizatzione suas e, pro lu fagher, devet creare sas istruturas politicas educativas, de comunicatzione e de aministratzione publica propias, in ambitos politicos diferentes; + +Cunsiderende sa Decraratzione finale de s'Assemblea generale de sa Federatzione Internatzionale de sos professores de limbas bivas in Pecs (Ungheria), de su 16 de austu de su 1991, chi racumandat chi sos deretos linguisticos siant cunsiderados comente deretos fundamentales de s'omine; + +Cunsiderende sa relatzione de sa Cumissione de sos Deretos Umanos de su Cussizu Economicu e Sotziale de sas Natziones Unidas, de su 20 de abrile de su 1994, chi pertocat su testu provisoriu de sa Decraratzione de sos deretos de sos populos indigenos, Decraratzione in ue sos deretos individuales tenent balore a sa lughe de sos deretos colletivos; + +Cunsiderende su testu provisoriu de sa Decraratzione de sa Cumissione Interamericana de sos deretos umanos subra de sos deretos de sos populos indigenos, aprovada in sa sessione 1278 de su 18 de cabudanni de su 1995; + +Cunsiderende chi sa majoria de sas limbas de su mundu chi arriscant de iscumparrer apartenent a sos populos chi non sunt soveranos e chi duos de sos fatores printzipales chi impedint s'isvilupu de custas limbas e illestrint su protzedimentu de sustitutzione linguistica sunt sa mancantzia de autoguvernu e sa politica de sos Istados chi imponent s'istrutura politicu-aministrativa e sa limba issoro; + +Cunsiderende chi s'invasione, sa colonizatzione e s'ocupatzione, gasi comente ateros casos de subordinatzione politica, economica o sotziale, implicant a s'ispissu s'impositzione direta de una limba istranza o, a su mancu, sa dificultade de intender su balore de sas limbas e sa cumparta de atitudines linguisticas dominantes chi podent fagher dannu a s'onestade linguistica de sos faeddadores; e cunsiderende duncas chi, pro custos motivos, sas limbas de unos cantos populos chi si sunt fatos soveranos s'agatant in intro de unu protzedimentu de sustitutzione linguistica pro neghe de una politica chi favorit sa limba de sas colonias antigas o de sos poderes imperiales; + +Cunsiderende chi s'universalismu si devet basare subra de una cuntzetzione de sa diversidade linguistica e culturale chi nche colet siat sas tendentzias chi uniformant e siat sas chi separant; + +Cunsiderende chi pro assegurare sa cunviventzia intre comunidades linguisticas, bisonzat de istabilire printzipios universales chi permitant de assegurare sa promotzione, su rispetu e s'impreu sotziale publicu e privadu de totu sas limbas; + +Cunsiderende chi fatores diferentes de ordine extralinguisticu (istoricos, politicos, territoriales, demograficos, economicos, sotziuculturales, sotziulinguisticos e de s'ambitu de sos cumportamentos colletivos) produint problemas chi causant s'iscumparta, s'emarzinatzione e su degradu de limbas medas, e b'at bisonzu, duncas, chi sos deretos linguisticos si ponzant in una prospetiva globale, cun sa finalidade de aplicare in onni casu sas solutziones ispetzificas adeguadas; + +Ischende chi b'at bisonzu de una Decraratzione Universale de sos Deretos Linguisticos chi permitat de curregere sas diferentzias linguisticas, de assegurare su rispetu e s'isvilupu prenu de totu sas limbas e de istabilire sos printzipios de una paghe linguistica pranetaria giusta e paritaria, comente fatore printzipale de sa cunviventzia sotziale; + +DECRARANT CHI + +Sa situatzione de onni limba, cunsiderende sas osservatziones de in antis, est su resurtadu de sa confluentzia e de s'interatzione de una variedade manna de fatores: politicu-zuridicos, ideolozicos e istoricos, demograficos e territoriales, economicos e sotziales, culturales, linguisticos e sotziulinguisticos, interlinguisticos e a urtimu sugetivos. + +In cuncretu, sa situatzione atuale est caraterizada dae: + +- Sa tendentzia unificadora seculare de sa majoria de sos Istados de minimare sa diversidade e de favorire cumportamentos contrarios a sa pluralidade culturale e a su pluralismu linguisticu. + +- Su protzedimentu de mundializatzione/globalizatzione de s'economia e de su mercadu de s'informatzione, de sa comunicatzione e de sa cultura, chi cambiat sos ambitos de relatzione e sas formas de interatzione chi garantint sa coesione interna de onni comunidade linguistica. + +- Su modellu de creschida economica propostu dae sos grupos economicos transnatzionales chi pretendet de identificare sa deregulamentatzione cun su progressu e s'individualismu cumpetitivu cun sa libertade, e custu produit diferentzias economicas, sotziales, culturales e linguisticas serias e semper prus mannas. + +Sos fatores chi, in custu mamentu, minetzant sas comunidades linguisticas, siat chi si tratet de mancantzia de autoguvernu, o de una demografia limitada o de unu popolu ispartzinadu in parte o de su totu, de un'economia precaria, de una limba non codificada o de unu modellu culturale opostu a su chi predominat, faghent a manera chi limbas medas non si podant sarvare e s'isvilupare si non si tenent in cunsideru custos obietivos fundamentales: + +- In sa prospetiva politica, pessare a un'organizatzione de sa diversidade linguistica chi permitat sa partetzipatzione efetiva de sas comunidades linguisticas in custu modellu de creschida nou. + +- In sa prospetiva culturale, fagher devenner s'ispatziu comunicativu mundiale de su totu cumpatibile cun una partetzipatzione giusta de totu sos populos, de totu sas comunidades linguisticas e de totu sas pessones a su protzedimentu de isvilupu. + +- In sa prospetiva economica, fundare un'isvilupu sustenibile basadu subra de sa partetzipatzione de totus e in su rispetu de s'echilibriu ecolozicu de sas sotziedades e de unas cantas relatziones giustas intre totu sas limbas e culturas. + +Duncas, sa Decraratzione presente leat in cunsideru sas comunidades linguisticas e non sos Istados, e s'iscriet in s'ambitu de s'afortimentu de sas istitutziones internatzionales a tretu de garantire un'isvilupu sustenibile e giustu pro totu s'umanidade, e tenet comente finalidade sa de favorire s'organizatzione de un'ambitu politicu de sa diversidade linguistica basada subra de sa cunviventzia e de su rispetu a pare e subra de sa defensa de s'interessu generale. + +CRARIMENTOS CUNTZETUALES + +1. Custa Decraratzione cunsiderat comunidade linguistica onni sotzietade umana chi, collocada istoricamente in un'ispatziu territoriale determinadu, reconnotu o nono, s'identificat comente populu e at isvilupadu una limba a cumone comente mediu de comunicatzione naturale e de coesione culturale intre sos membros suos. Cun s'espressione "limba propia de unu territoriu" si faghet riferimentu a s'idioma de sa comunidade istabilida istoricamente in custu territoriu. + +2. Custa Decraratzione moet dae su printzipiu chi sos deretos linguisticos sunt siat individuales siat colletivos, e adotat comente referentzia de sa totalidade de sos deretos linguisticos su casu de una comunidade linguistica istorica in s'ispatziu territoriale suo, cunsideradu non comente un'area geografica ebbia in ue istat custa comunidade, ma finas comente un'ispatziu sotziale e funtzionale indispensabile pro s'isvilupu prenu de sa limba. Dae custa premissa si podet istabilire un'isvilupu o continuum de sos deretos chi currispondent a sos grupos linguisticos cunforme a su coma 5 de custu articulu e a cussos de sas pessones chi istant in foras de su territoriu de sa comunidade issoro. + +3. Pro sas finalidades de custa Decraratzione, si cunsiderant duncas comente abitantes in su territoriu issoro e comente apartenentes a una comunidade linguistica finas sas colletividades chi: + +i. s'agatant partzidas dae su restu de sa matessi comunidade dae lacanas politicas o aministrativas; + +ii. sunt installadas istoricamente in un'ispatziu geograficu minimadu, inghiriadu dae membros de ateras comunidades linguisticas; o + +iii. installadas istoricamente in un'ispatziu geograficu chi cumpartzint cun membros de ateras comunidades linguisticas chi tenent su matessi passadu istoricu. + +4. Custa decraratzione cunsiderat finas comente comunidades linguisticas in intro de su territoriu istoricu issoro sos populos nomades in sas areas de dislocamentu o sos populos de istantziamentu ispartzinadu. + +5. Custa Decraratzione cunsiderat comente grupu linguisticu onni colletividade umana chi cumpartzit una matessi limba e chi s'agatat installada in s'ispatziu territoriale de una comunidade linguistica, sena tennere pero su matessi passadu istoricu, comente capitat in su casu de sos imigrados, rifuziados, deportados o de sos membros de sas diasporas. + +1. Custa Decraratzione cunsiderat chi, cando comunidades o grupos linguisticos diferentes bivent in unu matessi territoriu, sos deretos formulados in custa Decraratzione si devent esertzitare basende*si subra de su rispetu a pare intre totus e cun sas garantzias democraticas prus mannas. + +2. Pro istabilire un'echilibriu sotziulinguisticu chi acuntentet, est a narrer, s'adeguada articulatzione intre sos deretos rispetivos de custas comunidades o grupos linguisticos e de sas pessones chi nde faghent parte, tocat a tennere in contu, in prus de s'istoria chi lis pertocat e de sa boluntade issoro espressada in manera democratica, ateros fatores chi podent cumportare unu tratamentu cumpensadore chi permitat unu riechilibriu, custos fatores rapresentant su caratere fortzadu de sas migratziones chi ant conduidu a sa cunviventzia de comunidades e grupos diferentes, o a sa precariedade politica, sotziueconomica e culturale issoro. + +1. Custa Decraratzione cunsiderat comente deretos personales inalienabiles e chi si podent aplicare in cale si siat situatzione, sos chi sighint: + +- su deretu a essere reconnotu comente unu membru de una comunidade linguistica; + +- su deretu a s'impreu de sa limba in privadu e in publicu, + +- su deretu de impreare su numene propiu; + +- su deretu de intrare in cuntatu e de s'assotziare cun sos ateros membros de sa comunidade linguistica de orizine, + +- su deretu de mantennere e isvilupare sa cultura propia; + +e totu sos ateros deretos de cuntenutu linguisticu reconnotu in su Patu Internatzionale de sos Deretos Tziviles e Politicos de su 16 de nadale de su 1966 e in su Patu Internatzionale de sos Deretos Economicos, Sotziales e Culturales de sa matessi data. + +2. Custa Decraratzione cunsiderat chi sos deretos colletivos de sos grupos linguisticos, in prus de cussos istabilidos pro sos membros issoro in s'articulu pretzedente e cunforme a sos disponimentos de su puntu 2 de s'articulu 2, podant includer: + +- su deretu a s'insinnamentu de sa limba e cultura propia; + +- su deretu a disponner de sos servitzios culturales; + +- su deretu a una presentzia giusta de sa limba e de sa cultura de su grupu in sos medios de comunicatzione; + +- su deretu a essere atesos in sa limba propia in sos organismos ufitziales e in sas relatziones sotziueconomicas. + +3. Sos deretos de sas pessones e de sos grupos linguisticos numenados in antis non podent rapresentare ostaculu perunu a s'interrelatzione e a s'integratzione de custos cun sa comunidade linguistica chi los retzit, nen perunu limite a sos deretos de custa comunidade o de sos membros suos a s'impreu publicu de sa limba propia in totu s'ispatziu territoriale suo. + +1. Custa Decraratzione cunsiderat chi sas pessones chi si moent e s'istabilint in su territoriu de una comunidade linguistica diferente dae sa propia tenent su deretu e su dovere de mantennere in cue una relatzione de integratzione. Pro integratzione s'intendet una sotzializatzione cumplementare de custas pessones a manera chi podant mantennere sas carateristicas culturales de orizine propias, finas si cumpartint cun sa sotziedade chi las acollit referentzias bastantes, balores e cumportamentos pro permiter unu funtzionamentu sotziale globale chi no apat prus problemas de cussos chi tenent sos membros de sa comunidade chi los retzit. + +2. Custa Decraratzione cunsiderat, in cambiu, chi s'assimilatzione,-cunsiderada comente s'aculturatzione de sas pessones in sa sotziedade chi las collit, a manera chi sustituat sas carateristicas culturales de orizine tramite sas referentzias, sos balores e sos cumportamentos propios de sa sotziedade chi las retzit- non devet essere in perunu casu fortzada o induida, ma su resurtadu de un'isseberu liberu de su totu. + +Custa Decraratzione si basat subra de su printzipiu chi sos deretos de totu sas comunidades linguisticas sunt aguales e indipendentes dae s'Istatutu zuridicu o politicu de sa limba issoro in cantu limba ufitziale, rezionale o minoritaria. S'espressione "limba rezionale" o "limba minoritaria" non si leat in cunsideru in custu testu ca, finas si in carchi casu su reconnoschimentu comente limbas minoritarias o rezionales podet azuare in s'aplicatzione de unos cantos deretos, est frecuente s'impreu de custos e ateros determinativos pro restringher sos deretos de una comunidade linguistica. + +Custa Decraratzione escludet chi una limba podat essere cunsiderada propia de unu territoriu petzi pro su fatu de essere s'ufitziale de s'Istadu o de essere impreada pro traditzione in intro de custu territoriu comente limba aministrativa o de unas cantas atividades culturales. + +PRINTZÌPIOS GENERALES + +1. Totu sas limbas sunt s'espressione de un'identidade colletiva e de una manera diferente de pertzepire e de contare sa realidade. Pro custu devent poder godire de sas cunditziones netzessarias pro s'isvilupu issoro in totu sas funtziones. + +2. Onni limba est una realidade costituida de manera colletiva e est in intro de una comunidade chi devenit disponibile pro s'impreu individuale comente unu mediu de coesione, de identificatzione, de comunicatzione e de espressividade creativa. + +1. Totu sas comunidades linguisticas tenent su deretu de amaniare e gestire sas risorsas propias pro assegurare s'impreu de sa limba sua in totu sas funtziones sotziales . + +2. Totu sas comunidades linguisticas tenent su deretu de disponner de sos medios netzessarios pro assegurare sa trasmissione e sa proietzione benidoras de sa limba. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de codificare, istandardizare, tutelare, isvilupare e promover su sistema linguisticu suo, sena interferentzias causadas (indotte) o fortzadas. + +1. Totu sas comunidades linguisticas sunt aguales in su deretu. + +2. Custa Decraratzione no amintit discriminatzione peruna chi siat de impeigu pro sa limba de una comunidade linguistica, basada subra de criterios comente su livellu de soverania politica, sa situatzione sotziale, economica o cale si siat ateru criteriu, o subra de su livellu de codificatzione, atualizatzione o modernizatzione. + +3. In aplicatzione de su printzipiu de agualidade bisonzat disponner de sas mesuras indispensabiles a manera chi custa agualidade siat efetiva. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de tennere a disponimentu medios de tradutzione in ambos sensos, chi assegurent s'esertzitziu de sos deretos presentados in custa Decraratzione. + +1. In s'ambitu publicu, totus tenent su deretu de isvilupare totu sas atividades in sa limba issoro, si est limba propia de su territoriu in ue tenent sa residentzia. + +2. In s'ambitu personale e familiare totus tenent su deretu de impreare sa limba issoro. + +1. Onni pessone tenet su deretu de imparare sa limba propia de su territoriu in ue tenet sa residentzia. + +2. Onni pessone tenet su deretu de essere poliglota e de connoscher e impreare sa limba prus giusta pro s'isvilupu personale o pro sa mobilidade sotziale sua, sena prezuditzios de sas garantzias istabilidas in sa Decraratzione presente pro s'impreu publicu de sa limba propia de su territoriu. + +Sos disponimentos de custa Decraratzione non podent essere interpretados o impreados contra a onni atera norma o pratica previdida dae unu rezimene internu o internatzionale prus in favore a s'impreu de una limba in intro de su territoriu chi l'apartenet. + +REGÌMENE LINGUÌSTICU GENERALE + +Aministratzione publica e organismos ufitziales + +1. Onni comunidade linguistica tenet su deretu de impreare sa limba sua comente limba ufitziale in su territoriu suo. + +2. Onni comunidade linguistica tenet su deretu de iscrier sos atos zuditziales e aministrativos, sos documentos publicos e privados e sas iscritziones in sos rezistros publicos in sa limba propia de su territoriu e chi custos siant cunsiderados balidos e efetivos sena chi perunu nde podat cuntestare sa connoschentzia. + +Onni membru de una comunidade linguistica tenet su deretu de si relatzionare e de essere atesu in sa limba sua in sas relatziones cun sos poderes publicos o cun sas divisiones aministrativas tzentrales, territoriales, locales e supraterritoriales cumpetentes in su territoriu in ue custa limba est propia. + +1. Onni comunidade linguistica tenet su deretu de tennere a disponimentu e de otennere totu sa documentatzione ufitziale in sa limba sua, in suportu de pabiru, informaticu o in cale sis siat ateru, pro sas relatziones chi pertocant su territoriu in ue custa limba est propia. + +2. Sos poderes publicos devent disponner de formularios, documentos e modellos aministrativos in suportu de pabiru, informaticu o in cale si siat ateru materiale redatados in sas limbas territoriales, e los devent ponner a disponimentu de su publicu in sos servitzios chi pertocant sos territorios in ue sa limba rispetiva est propia. + +1. Onni comunidade linguistica tenet su deretu de cherrer chi sas leges e ateros disponimentos zuridicos chi la pertocant siant publicados in sa limba propia de su territoriu. + +2. Sos poderes publicos chi tenent in sos ambitos de atuatzione issoro prus de una limba territorialmente istorica devent publicare totu sas leges e sos ateros disponimentos zuridicos de caratere generale in custas limbas, finas si sos chi las faeddant nde cumprendent ateras. + +1. Sas Assembleas de sos rapresentantes devent adotare comente ufitziale sa limba o sas limbas faeddadas istoricamente in su territoriu chi rapresentant. + +2. Custu deretu pertocat finas sas limbas de sas comunidades ispartzinadas de assestamentu cunforme a s'articulu 1, paragrafu 4. + +1.Totus tenent su deretu de impreare pro s'orale e pro s'iscritu, in sos Tribunales de Giustitzia, sa limba faeddada istoricamente in su territoriu in ue tenent sa residentzia. Sos Tribunales devent impreare sa limba propia de su territoriu in sos atos internos issoro, si pro motivos de s'organizatzione zuditziale de s'Istadu, su protzedimentu s'aplicat in foras de su logu de orizine, si devet mantennere sa limba de orizine. + +2. In cale si siat casu, totus tenent su deretu a essere zudicados in una limba chi podant cumprender e faeddare, o otennere de badas s'azudu de un' interprete + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de otennere chi sas iscritziones de sos registros publicos siant in sa limba propia de su territoriu + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de pretender chi sos documentos notariles o ufitziales autorizados dae funtzionarios chi esertzitant sa fide publica siant redatados in sa limba propia de su territoriu in ue su notariu, o su funtzionariu autorizadu, tenet sa cumpetentzia. + +Insinnamentu + +1. S'insinnamentu devet cuntribuire a favorire sa capatzidade de autoespressione linguistica e culturale de sa comunidade linguistica de su territoriu in ue si praticat. + +2. S'insinnamentu devet cuntribuire a su mantenimentu e a s'isvilupu de sa limba faeddada dae sa comunidade linguistica in ue si praticat. + +3. S'insinnamentu devet semper istare a su servitziu de sa diversidade linguistica e culturale, e de sas relatziones armoniosas intre comunidades linguisticas diferentes de totu su mundu. + +4. In s'ambitu de sos Printzipios de in antis, totus tenent su deretu de imparare cale si siat limba + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de detzidere cale devet essere su gradu de presentzia de sa limba sua, in cantu limba veicolare e ogetu de istudiu, a totu sos livellos de insinnamentu in intro de su territoriu suo: preiscolare, primariu, segundariu, tecnicu e professionale, universitariu e de formatzione de sos mannos + +ARTÌCULU 25 + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de disponner de totu sas risorsas umanas e materiales netzessarias pro otennere su gradu disizadu de presentzia de sa limba sua a totu sos livellos de insinnamentu in intro de su territoriu suo: insinnantes formados in manera adeguada, metodos pedagozicos adeguados, manuales, finantziamentos, locales e istrumentos, medios tecnicos traditzionales e innovadores + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu a un'insinnamentu chi permitat a totu sos membros suos de otennere su dominiu cumpretu de sa limba issoro, cun sas capatzidades diferentes chi pertocant totu sos ambitos de impreu solitu, e finas su megius dominiu possibile de cale si siat atera limba chi si cheret imparare + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu a un'insinnamentu chi permitat a sos membros suos sa connoschentzia bona de sas limbas ligadas a sa traditzione culturale issoro, comente sas limbas literarias o sacras, impreadas in s'antigu comente limbas abituales de sa comunidade propia. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu a un'insinnamentu chi permitat a sos membros suos de otennere una connoschentzia bona de su patrimoniu culturale suo (istoria e geografia, literatura e ateras manifestatziones de sa cultura propia), gasi comente sa connoschentzia megius possibile de cale si siat atera cultura chi si cheret connoschere. + +1. Onni pessone tenet su deretu de retzire s'insinnamentu in sa limba propia de su territoriu in ue tenet sa residentzia. + +2. Custu deretu no escludit su deretu de atzessu a sa connoschentzia orale e iscrita de cale si siat atera limba chi siat utile pro comunicare cun ateras comunidades linguisticas. + +Sa limba e sa cultura de onni comunidade linguistica devent essere ogetu de istudiu e de chirca a livellu universitariu. + +Setzione 3 + +Onomastica + +ARTÌCULU 31 + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de mantennere e de impreare in totu sos ambitos e ocasiones su sistema onomasticu suo. + +ARTÌCULU 32 + +1. Onni comunidade linguistica tenet su deretu de impreare sos toponimos in sa limba propia de su territoriu, in sos impreos orales e iscritos, e in totu sos ambitos, privados, publicos e ufitziales. + +2. Onni comunidade linguistica tenet su deretu de istabilire, mantennere e revisionare sa toponomastica autoctona. Custa non podet essere eliminada, alterada o adotada in manera arbitraria, comente non podet essere mancu sustituida in casu de cambiamentos politicos o de atera casta. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de si dare su numene in sa limba sua. Cale si siat tradutzione in ateras limbas, duncas, devet evitare denominatziones cunfusas o de menispretziu. + +Onni pessone tenet su deretu de impreare s'antroponimu suo in sa limba chi l'est propia in totu sos ambitos, e tenet deretu a una trascritzione fonetica su prus fidele possibile in un'ateru sistema graficu cando est netzessariu. + +Medios de comunicatzione e tecnolozias noas + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de detzidere cale devet essere su livellu de presentzia de sa limba sua in sos medios de comunicatzione de su territoriu suo, siat in sos locales e traditzionales siat in sos prus importantes e de tecnolozia avantzada, in manera indipendente dae su sistema de difusione o de trasmissione impreadu. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de disponner de totu sos medios umanos e materiales netzessarios pro assegurare su livellu disizadu de presentzia de sa limba sua e s'autoespressione culturale in sos medios de comunicatzione de su territoriu suo: personale formadu in manera adeguada, finantziamentos, locales e istrumentos, medios tecnicos traditzionales e tecnolozias avantzadas. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de retzire, tramite sos medios de comunicatzione, una connoschentzia aprofundida de su patrimoniu culturale suo (istoria e geografia, literadura e ateras manifestatziones de sa cultura propia), e finas su livellu prus artu possibile de informatzione de cale si siat atera cultura chi sos membros suos cherzant connoscher. + +Sas limbas e sas culturas de totu sas comunidades linguisticas devent retzire unu tratamentu giustu e sena discriminatziones dae sos medios de comunicatzione de totu su mundu. + +Sas comunidades numenadas in s'articulu 1, paragrafos 3 e 4, de sa Decraratzione presente, gasi comente sos grupos numenados in su paragrafu 5 de su matessi articulu, tenent deretu a una rapresentatzione giusta de sa limba issoro in sos medios de comunicatzione de su territoriu in ue si sunt istabilidas o in ue s'ant a istabilire. S'esertzitziu de custu deretu devet essere in armonia cun s'esertzitziu de sos deretos propios de sos ateros grupos o comunidades de su territoriu. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de disponner, in su campu de s'informatica, de istrumentos addatos a su sistema linguisticu suo e de medios e produtos informaticos in sa limba sua, pro impreare in prenu su potentziale ofertu dae custas tecnolozias pro s'espressione libera, s'educatzione, sa comunicatzione, s'edificatzione, sa tradutzione e, in generale, su tratamentu de s'informatzione e sa difusione culturale. + +Cultura + +1. Onni comunidade linguistica tenet su deretu de impreare sa limba sua, de la mantennere e de l'afortire in totu sas espressiones culturales. + +2. S'esertzitziu de custu deretu si devet poder manifestare in prenu sena chi s'ispatziu de sa comunidade matessi siat dominadu dae una cultura istranza. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de s'isvilupare in prenu in s'ambitu culturale propiu. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de fruire de sas operas produidas in sa limba propia. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de fruire de sos programas interculturales, tramite sa difusione de un'informatzione adeguada e tramite su sustentu a sas atividades de aprendimentu de sa limba a sos istranzos o a sa tradutzione e a su dopiazu, a sa post-sincronizatzione e a sa sutatituladura. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de pretender chi sa limba propia de su territoriu ocupet unu postu prioritariu in sas manifestatziones e servitzios culturales comente bibliotecas, videotecas, tzinemas, teatros, museos, archivios, folclore, industrias culturales, e in totu sas ateras espressiones de sa bida culturale. + +Onni comunidade linguistica tenet su deretu de tutelare su patrimoniu linguisticu e culturale suo, cumpresas sas manifestatziones materiales comente sas fontes documentales, sas operas artisticas, architetonicas e monumentales, e sa presentzia epigrafica in sa limba sua . + +Àmbitu sotziueconomicu + +1. Onni comunidade linguistica tenet su deretu de istabilire s'impreu de sa limba sua in totu sas atividades sotziueconomicas in intro de su territoriu suo. + +2. Onni membru de una comunidade linguistica tenet su deretu de disponner in sa limba sua de totu sos medios chi li bisonzant pro s'esertzitziu de s'atividade professionale sua, comente sos documentos e sos libros de consultatzione, sas istrutziones, sos modulos, sos formularios, sos istrumentos, sos carculadores e sos produtos informaticos. + +3. S'impreu de ateras limbas in custu ambitu non si podet pretender si no est giustificadu dae sa natura de s'atividade professionale pertocada. In perunu casu un'atera limba prus reghente podet subordinare o eliminare s'impreu de sa limba propia de su territoriu. + +1. In su territoriu de sa comunidade linguistica propia, totus tenent su deretu de impreare sa limba issoro cun valididade zuridica prena, in sas transatziones economicas de onni casta, comente sa compora o sa bendida de benes e servitzios, sas operatziones bancarias, sas asseguratziones, sos cuntratos de traballu e ateru. + +2. Peruna clausola de custos atos privados podet escluder o limitare s'impreu de una limba in su territoriu suo. + +3. In su territoriu de sa comunidade linguistica propia totus tenent su deretu de disponner in sa limba propia de sos documentos netzessarios pro sa realizatzione de sas operatziones chi sighint: modellos, formularios, assinnos, cuntratos, faturas, distintas, ordinatziones e ateru. + +In su territoriu de sa comunidade linguistica propia totus tenent su deretu de impreare sa limba issoro in cale si siat casta de organizatzione sotziueconomica: sos sindicados de sos traballadores o padronales, sos assotzios e sos ordines professionales. + +1. Onni comunidade linguistica tenet su deretu de pretender una presentzia predominante de sa limba sua in sa publitzidade, in sas insinnas, in sa sinnaletica e, in generale, in totu sas imazines de s'istadu. + +2. In su territoriu de sa comunidade linguistica propia, totus tenent su deretu de godire in sa limba issoro de una informatzione cumpreta, siat orale siat iscrita, subra de sos produtos e servitzios chi proponent sas siendas cumertziales collocadas in su territoriu, comente sas istrutziones de impreu, sas etichetas, sas listas de ingredientes, sa publitzidade, sas garantzias e ateru. + +3. Totu sas indicatziones publitzitarias chi si riferint a sa segurantzia de sas pessones devent essere espressadas a su nessi in sa limba propia de sa comunidade linguistica e in cunditziones no inferiores a peruna atera limba. + +1. Totus tenent su deretu de impreare sa limba propia de su territoriu in sas relatziones issoro cun sas impresas, sas siendas cumertziales, sos entes privados e de essere atesos in custa limba. + +2. Totus tenent su deretu, comente clientes, consumadores o utentes, de essere informados, oralmente o pro iscritu, in sa limba propia de su territoriu in sos servitzios abertos a su publicu. + +Totus tenent su deretu de esertzitare sas atividades professionales issoro in sa limba propia de su territoriu, francu si sas funtziones chi pertocant su traballu rechedant s'impreu de ateras limbas, comente in su casu de sos professores de limbas, de sos tradutores o de sas ghias turisticas. + +PRIMU + +Sos poderes publicos, in sos ambitos de atzione rispetivos, devent leare totu sas mesuras oportunas pro s'atuatzione de sos deretos proclamados in custa Decraratzione. In manera cuncreta bisonzat de destinare fundos internatzionales pro s'azudu a s'esertzitziu de sos Deretos Linguisticos de sas comunidades chi non tenent risorsas. In sa matessi manera, sos poderes publicos devent dare s'azudu netzessariu pro sa codificatzione, sa trascritzione, e s'insinnamentu de sas limbas de sas comunidades diferentes e pro s'impreu issoro in s'aministratzione. + +SEGUNDU + +Sos poderes publicos devent controllare chi sas autoridades, sas organizatziones e sas pessones de riferimentu siant informadas de sos deretos e de sos doveres chi derivant dae custa Decraratzione. + +TERTZU + +Sos poderes publicos devent previder, de acordu cun sa lezislatzione in vigore, sas santziones repressivas pro sas violatziones de sos deretos linguisticos istabilidos dae sa Decraratzione presente. + +PRIMU + +Sa Decraratzione presente proponet sa creatzione de unu Cussizu de sas Limbas in intro de sas Natzione Unidas. Tocat a s'Assemblea Generale de sas Natziones Unidas de creare custu Cussizu, de definire sas funtziones suas e de nde nominare sos membros. Tocat semper a s'Assemblea Generale de s'ocupare de sa creatzione de un'organismu de deretu internatzionale incarrigadu de difender sas comunidades linguisticas cun s'aplicatzione de sos deretos de sa Decraratzione presente. + +SEGUNDU + +Sa Decraratzione presente proponet e promovet sa creatzione de una Cumissione mundiale de sos deretos linguisticos, no-ufitziale e de caratere consultivu, formada dae sos rapresentantes de sas ONG, e de sas ateras identidades chi s'ocupant de problemas de deretu linguisticu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Promotzione e valorizatzione de sa cultura e de sa limba de sa Sardinna + +### Leze de sa Rezione Autònoma de sa Sardinna n. 26, 15·10·1997 + +Deretu a sa limba e Deretu de sas limbas + +Su Cussizu Rezionale at aprovadu +Su Presidente de sa Zunta Rezionale +promulgat +sa leze chi sighit: + +TÌTULU I + +Printzìpios e Finalidades + +Artìculu 1 + +Finalidades + +1. Sa Rezione Autònoma de sa Sardinna leat s’identidade culturale de su pòpulu sardu comente bene primàriu de valorizare e promover e indivìduat in s’evolutzione sua e in sa crèschida sua su presupostu fundamentale de onzi interventu chi punnat a ativare su progressu personale e sotziale, sos protzessos de isvilupu econòmicu e de integratzione interna, s’edificatzione de un’Europa fundada subra de sas diversidades de sas culturas rezionales. + +2. Cun custa finalidade assegurat, tutelat e valorizat s’espressione lìbera e diferente de sas identidades, de sos bisonzos, de sos limbazos e de sas produtziones culturales in Sardinna, cunforme a sos printzìpios ispiradores de s’Istatutu ispetziale. + +Artìculu 2 + +Ozetu + +1. Cunforme a sa leze presente sa Rezione leat comente benes fundamentales de valorizare sa limba sarda —reconnoschende·li sa matessi dinnidade de sa limba italiana— s’istòria, sas costumàntzias de bida e de traballu, sa produtzione literària iscrita e orale, s’espressione artìstica e musicale, sa chirca tècnica e sientìfica, su patrimòniu culturale de su pòpulu sardu e sa particularidade e orizinalidade sua, in sos aspetos materiales e ispirituales suos. + +2. Sa Rezione cunsìderat custu impinnu parte integrante de s’atzione polìtica sua e lu cunformat a sos printzìpios de sa matessi dinnidade e de su pluralismu linguìsticu istabilidos dae sa Costitutzione e a sos chi sunt a sa base de sos atos internatzionales in matèria, e in particulare in sa Carta europea de sa limbas rezionales e minotàrias de su 5 de santandria de su 1992, e in sa Cunventzione cuadru europea pro sa tutela de sas minorias natzionales de su 1 de frearzu de su 1995. + +3. Duncas, sa Rezione cunsìderat sa cultura de sa Sardinna, sa limba sarda e sa valorizatzione de sas articulatziones e persistèntzias suas, comente caràteres distintivos e istrumentos netzessàrios pro s’esertzìtziu de sas cumpetèntzias istatutàrias pròpias in matèria de benes culturales —comente museos, bibliotecas, antighidades e bellas artes— de ispetàculos pùblicos, ordinamentu de sos istùdios, architetura e urbanìstica, e finas de totu sas àteras atributziones pròpias o delegadas chi pertocant sa realizatzione cumpreta de s’autonomia de sa Sardinna. + +4. Sa matessi valididade atribuida a sa cultura e a sa limba sarda est reconnota cun riferimentu a su territòriu interessadu, a sa cultura e a sa limba catalana de S’Alighera, a su tabarchinu de sas ìsulas de su Sulcis, a su dialetu tataresu e a su gadduresu. + +Artìculu 3 + +Còmpitos de sa Rezione + +1. Pro cromper a sas finalidades e a sos obietivos presentados in sos artìculos 1 e 2, sa Rezione Autònoma de sa Sardinna predisponet e realizat, finas cun sas istitutziones pùblicas e, s’in casu, cun suzetos privados, istrumentos operativos e de connoschèntzia adeguados e assegurat a sos tzitadinos sìngulos o organizados, semper e cando, in sas formas de leze, sos mèdios e sas cunditziones reales pro s’esplicatzione de sos limbazos de orìzine rispetivos. + +2. In particulare, sa Rezione: + +a) assegurat —regulende·nde sas istàntzias, sas finalidades e sos programas – sa partetzipatzione prus manna de sos entes locales, de sas fortzas sotziales, de s’iscola, de sos organismos culturales pùblicos e privados, a sa programatzione culturale rezionale; + +b) predisponet e coòrdinat programas de interventu annuales e pluriennales relativos a atividades e initziativas culturales; + +c) assegurat sa tutela e sa fruitzione —in particulare tràmite sa catalogatzione e sa cunservatzione— de su patrimòniu culturale rezionale; + +d) promovet, valorizat e coòrdinat sos servìtzios addatos pro cromper a sas finalidades de sa leze presente e assegurat, a sa rete dae cussos formada, efitzèntzia, economitzidade e tempestividade; + +e) programat sos obietivos zenerales chi cherent fatos e sas novedades tècnicas cunnessas, impreende pro custa finalidade finas sos istrumentos prevìdidos dae sa lezislatzione rezionale in vigore. + +TÌTULU II + +Istrumentos Operativos + +Artìculu 4 + +Servìtzios de controllu, catalogatzione e cunservatzione de su patrimòniu culturale + +1. Sa Rezione Autònoma de sa Sardinna, cunforme a sas normas fundamentales de riforma de s’aministratzione pùblica, istabilidas dae sa lezislatzione istatale, francu sos printzìpios istatutàrios, emanat lezes de setore apòsitas pro formare, finas cun riferimentu a sos bisonzos de riechilìbriu territoriale, una rete de servìtzios de controllu, catalogatzione, cunservatzione, tutela e fruitzione de su patrimòniu culturale rezionale. + +2. Custas lezes de setore ant a dever, in particulare, previder e dissiplinare sos sistemas e sos organismos chi sighint, finas cunsiderende sas modalidades de seletzione de su personale prepostu a custos: + +a) su sistema bibliotecàriu e documentàriu de sa Sardinna, costituidu: + +1) dae totu sas bibliotecas, sos archìvios, sos tzentros de documentatzione, pùblicos e privados chi, in prus de sos còmpitos a cussos ligados, assegurant sa regorta orgànica de sa produtzione editoriale sarda e subra de sa Sardinna, sa cunservatzione, valorizatzione e fruitzione sua, finas cun s’azudu de sas tecnolozias noas; + +2) dae sa regorta, catalogatzione e archiviatzione, in fotografia, diapositivas o micropellìculas, de sa documentatzione istòrica relativa a sa Sardinna, custoida in sos archìvios sardos, in sos de sas àteras reziones italianas e in sos de sos Istados èsteros, in particulare in s’àera mediterrànea; + +3) dae sa regorta, sa catalogatzione e cunservatzione de sa documentatzione audiovisiva e de cantu produidu cun limbazos mass-mediales subra de sa Sardinna; + +4) dae sa libreria de sa Rezione Autònoma de sa Sardinna, chi curat sa difusione, tràmite sa bèndida, de sas initziativas editoriales promòvidas dae s’Aministratzione Rezionale, chi pertocant s’atividade lezislativa e aministrativa de sa Rezione e sos atos de programatzione issoro, finas sas problemàticas de interessu zenerale pro sa Sardinna, inclùdidas cussas chi sunt ozetu de sa leze presente; + +b) su sistema de sos museos e de sos monumentos de sa Sardinna chi: + +1) curat sa valorizatzione, sa crèschida e sa fruitzione, difusas e coordinadas, de sos museos e de sas pinacotecas, de sos benes istòricos, archeolòzicos, antropolòzicos, artìsticos-architetònicos, paesazìsticos e ambientales, chi esistint in Sardinna e chi mèritant sa tutela e sa memòria colletiva, finas favorende sa nàschida de regortas espositivas noas; + +2) promovet istùdios e chircas subra de sos tzentros istòricos de sa Sardinna, pro sa valorizatzione e tutela issoro; + +c) su sistema de sas costumàntzias populares de sa Sardinna, collàborat cun s’Istitutu Superiore Rezionale Etnogràficu (ISRE), chi tenet funtziones ispetzìficas. + +Artìculu 5 + +Osservatòriu Rezionale pro sa cultura e sa limba sarda + +1.Pro cromper a sas finalidades prevìdidas dae sa leze presente, est costituidu dae s’Assessoradu rezionale de s’istrutzione pùblica, informatzione, benes culturales, ispetàculu e isport, s’Osservatòriu rezionale pro sa cultura e sa limba sarda, a pustis cramadu Osservatòriu. + +2. S’Osservatòriu est òrganu consultivu de s’Assessoradu rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport e proponet inditos zenerales pro cromper a sos obietivos prevìdidos dae s’artìculu 1. + +3. Dat finas su parrer subra de su Pranu de sos interventos prevìdidos dae s’artìculu 12, coma 1, e, onzi annu, valutatziones pròpias subra de s’atividade fata pro cromper a sos obietivos zai numenados. + +4. S’Osservatòriu est presièdidu dae s’Assessore a s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport e est formadu dae: + +a) chimbe istudiosos de sas dissiplinas inditadas dae s’artìculu 17, de balore reconnotu e cumprovadu in sa bida culturale sarda, nominados dae su Cussizu rezionale cun votu limitadu a tres; + +b) unu rapresentante pro onzi Universidade de sa Sardinna, isseberadu dae sos Senados acadèmicos rispetivos; + +c) su Capu Ufìtziu intre cussos chi, prepostos a sos òrganos de su Ministèriu pro sos benes culturales e ambientales chi tenent sa sede in Sardinna (Supraintendentes archeolòzicos, Supraintendentes pro sos benes ambientales, architetònicos, artìsticos e istòricos, Supraintendente archivìsticu) presiedit sa Cunferèntzia de sos Capos de Ufìtziu cunforme a s’artìculu 32 de su DPR de su 3 de nadale de su 1975, n.805; + +d) su Supraintendente iscolàsticu pro sa Sardinna; + +e) un’istudiosu de sas dissiplinas inditadas in s’artìculu 17, e de balore reconnotu e cumprovadu in sa bida culturale sarda, eletu dae onzi Cussizu provintziale; + +f) unu rapresentante de sa Facultade Teolòzica Pontifìtzia de sa Sardinna, nominadu dae su collèziu de sos dotzentes; + +g) su Presidente de s’Istitutu Rezionale de Chirca, Isperimentatzione e Atualizatzione Educativa (IRRSAE); + +h) su Coordinadore zenerale de s’Istitutu Superiore Rezionale Etnogràficu (ISRE). + +5. Sas funtziones de segretàriu de s’Osservatòriu sunt fatas dae unu funtzionàriu de s’Assessoradu rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport, de cualìfica non prus bassa de sa de oto. + +Artìculu 6 + +Nòmina e durada de s’Osservatòriu + +1. S’Osservatòriu est nominadu cun decretu de s’Assessore rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport, a pustis de sa delìbera de sa Zunta rezionale. + +2. S’incàrrigu de cussizeri rezionale o de cumponente de su Parlamentu natzionale e europeu no est cumpatìbile cun s’incàrrigu de membru de s’Osservatòriu. + +3. Sos membros de s’Osservatòriu podent esser torrados a cunfirmare petzi una bia, si no est chi siant nominados in base a s’incàrrigu chi tenent. Si issos si dimitint, decadent o devenint incumpatìbiles, s’Assessore rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport promovet sos atos pro sa sustitutzione, cunforme a sa protzedura prevìdida pro sa nòmina. Sos sustitutos abarrant in càrriga finas a s’iscadèntzia de s’Osservatòriu. + +4. Sos membros eletivos de s’Osservatòriu decadent cando no intervenint, sena resones bàlidas, a prus de tres riuniones sighidas. + +5. Si sos rapresentantes numenados in sas lìteras b) e f) de s’artìculu 5 non sunt desinnados intro de sessanta dies dae sa rechesta, s’Assessore rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport protzedet, semper e cando, a sa nòmina de s’Osservatòriu e nd’istabilit s’insediamentu. + +6. A sos membros de s’Osservatòriu, pro sa partetzipatzione a sa riunione, lis tocat unu zetone de presèntzia comente prevìdidu dae s’artìculu 1, coma 2, lìt. a) de sa leze rezionale de su 22 de làmpadas de su 1987, n. 27. + +7. In sa prima aplicatzione de sa leze presente, s’Assesore rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport providet a sa nòmina de s’Osservatòriu intro de noranta dies dae s’intrada in vigore de sa leze matessi. + +Artìculu 7 + +Coordinamentu cun òrganos istatales + +1. S’Assessore rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport assegurat semper sa coerèntzia intre sas atividades de s’Aministratzione rezionale e cussas fatas in Sardinna dae sas Aministratziones istatales in sos àmbitos de cumpetèntzia rispetivos, finas tràmite sa promotzione de cunferèntzias mistas apòsitas. + +Artìculu 8 + +Consultas locales pro sa cultura e sa limba de sos Sardos + +1. Sas Comunas, finas assotziende·si, podent costituìre Consultas locales pro sa cultura e sa limba de sos Sardos, formadas dae pessones cumpetentes in matèria, cun s’incàrrigu de leare initziativas chi favorint sa connoschèntzia e sa valorizatzione de sa cultura e de sa limba sarda, finas in sas variedades locales issoro, podent fagher finas osservatziones e propostas a s’Assessoradu Rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport e presentare programas de atividades apòsitos. + +2. S’Aministrazione rezionale at a dever previder, tràmite s’Osservatòriu, sos critèrios pro sa collaboratzione cun sas consultas locales. + +TÌTULU III + +Atziones e Interventos + +Artìculu 9 + +Catàlogu zenerale de su patrimòniu culturale de sa Sardinna + +1. S’Assessoradu rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport providet a istituire su catàlogu zenerale de su patrimòniu culturale de sa Sardinna, chi collit e documentat su cumplessu de sa produtzione artìsticu-culturale de sa rezione, organizadu cunforme a sas modalidades chi nde favorint sa consultatzione e s’imprèu detzentradu. + +2. Cun custa finalidade s’Assessoradu zai numenadu proponet, servende·si de s’Osservatòriu —intro de un’annu dae s’intrada in vigore de sa leze presente— unu prozetu pro sa regorta e su coordinamentu de sos catàlagos e de sos archìvios, presentes in sos sistemas e in sos organismos prevìdidos in s’artìculu 4 e in sos istitutos, entes o suzetos semper e cando operantes in manera autònoma in sos àmbitos diferentes de riferimentu de sa leze presente. + +Art.10 + +Tzensimentu de su repertòriu linguìsticu de sos Sardos + +1. S’Aministrazione rezionale faghet su tzensimentu de su repertòriu linguìsticu de sos Sardos, cunforme a su prozetu chi at a dever previder: + +a) s’istùdiu e sa rilevatzione in onzi comunidade sarda de su lèssicu impreadu in cue, finas in collaboratzione cun sas Consultas locales prevìdidas in s’artìculu 8; + +b) s’informatizatzione; + +c) sa publicatzione de sos resurtados de s’istùdiu, punnende a s’elaboratzione de sos ditzionàrios zenerales de sa limba sarda, e finas de s’atlante linguìsticu de sa Sardinna. + +Art.11 + +Cunferèntzias annuales + +1. S’Assessoradu rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport promovet cunferèntzias annuales subra de sa cultura e sa limba sardas, in ue leant parte sos entes locales, sas Universidades, sas istitutziones iscolàsticas, sas Supraintendèntzias e sos operadores culturales e iscolàsticos. + +2. Sas cunferèntzias sunt finalizadas a assegurare su collegamentu intre sa rezione e sos suzetos chi òperant in su setore culturale, siat in fase de elaboratzione de sos interventos rezionales, siat in sede de atuatzione e de verìfica, finas a collire osservatziones e propostas chi ant a esser ozetu de esàmene e valutatzione dae parte de s’Osservatòriu. + +Artìculu 12 + +Programatzione + +1.Pro cromper a sas finalidades de sa leze presente sa Rezione elàborat, pustis intesu s’Osservatòriu, unu pranu triennale de interventos. + +2. Su pranu triennale est aprovadu dae sa Zunta rezionale, a pustis de sa proposta de s’Assessore rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport, pustis intesa sa Cumissione cunsiliare cumpetente, intro de su 30 de làmpadas de s’annu in antis de sa decurrèntzia sua. + +3. Su pranu podet esser atualizadu e modificadu onzi annu, cunforme a sas protzeduras e a sos tèrmines prevìdidos dae su coma 2, pro afrontare bisonzos possìbiles. + +4. Su pranu punnat a sa realizatzione de una difusione echilibrada in su territòriu rezionale de sas initziativas in favore de sa cultura e de sa limba de sos Sardos; favorit s’elaboratzione e s’atuatzione de prozetos e programas de isperimentatzione, finalizados a sos obietivos de sa leze presente; punnat a s’armonizatzione de sos interventos de polìtica culturale prevìdidos dae sa lezislatzione in vigore. + +5. Su Pranu inditat sos àmbitos de interventu diferentes e artìculat in prozetos-obietivu sas initziativas pro s’atuatzione de su chi est istabilidu dae s’artìculu 3 de sa leze presente. + +Custu cuntenet: + +a) sos indiritzos programàticos zenerales de sos àmbitos de interventu e sos prozetos-obietivu in ue custos s’artìculant; + +b) sa casta, sas modalidades de atuatzione e sos istrumentos de verìfica de onzi prozetu-obietivu; + +c) s’entidade de su finantziamentu cumplessivu e sa partzimenta sua in prozetos-obietivu e pro annu de finantziamentu; + +d) sos critèrios e sas modalidades de coordinamentu de sos interventos programados cun sas àteras atividades rezionales in matèria de initziativas culturales, benes culturales, istrutzione pùblica, ispetàculu, editoria, e finas cun àteras initziativas promòvidas dae sos Assessorados rezionales diferentes chi tenzant atinèntzia cun sas finalidades de sa leze presente; + +e) sos critèrios de amissibilidade de su gastu, in cantu a sas atividades chi ant tentu unu finantziamentu rezionale; + +f) sas modalidades de erogatzione de sos cuntributos, de sos finantziamentos e de sos intzentivos prevìdidos dae sos artìculos 13 e 14 chi sighint; + +g) sos critèrios, sas modalidades e s’entidade de sos finantziamentos in favore de sos organismos e de sas initziativas culturales usufruint de cuntributos de s’Aministratzione rezionale. + +6. Intro de tres meses dae sa data de s’aprovatzione de su Pranu triennale e de sas atualizatziones annuales probàbiles, sa Zunta rezionale, a pustis de sa proposta de s’Assessore rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport, a pustis de su parrer de sa Cumissione cunsiliare cumpetente, aprovat su pranu de ripartu de sos finantziamentos relativos a su triènniu. + +Art.13 + +Interventos finantziàrios + +1. S’Aministratzione rezionale cuntzedet a sos suzetos operantes in su setore culturale, in sa base de su Pranu triennale de interventos, cuntributos finantziàrios cunformes a sas mesuras e modalidades chi sighint: + +a) pro sas istitutziones iscolàsticas su 100 pro chentu de su gastu prevìdidu, amìntidu e documentadu; + +b) pro sos entes locales assotziados finas a sa cuncurrèntzia de su 90 pro chentu de su gastu prevìdidu, amìntidu e documentadu; + +c) pro sos entes locales sìngulos, sos entes pùblicos e morales e s’Universidade finas a sa cuncurrèntzia de s’ 80 pro chentu de su gastu prevìdidu, amìntidu e documentadu; + +d) pro sos suzetos privados, sìngulos o organizados, semper e cando, in sas formas de leze e sena torracontu (senza scopo di lucro) finas a sa cuncurrèntzia de su 60 pro chentu de su gastu prevìdidu, amìntidu e documentadu; + +e) pro sos suzetos privados inclùdidos finas cussos cun torracontu, s’Aministratzione rezionale podet cuntribuire a su pagamentu de sos interessos bancàrios pro sos mùtuos fatos pro su gastu de investimentu e de atividade cunforme a sa mesuras e a sas modalidades istabilidas cun su pranu triennale prevìdidu in s’artìculu 12. + +2. In s’àmbitu de su Pranu triennale e de sas atualizatziones annuales, tenende in contu sa cobertura cuntributiva istabilida in sas lìteras a), b), c), d) e e) de su coma 1, su sustentu finantziàriu podet esser prus graduadu in intro de onzi categoria de sos rechedentes, cun s’intentu de promover sa calidade e sa difusione territoriale prus manna de sas atividades finas cunsiderende sas risorsas integrativas eventuales de sos suzetos sìngulos. + +3. Sunt finantziàbiles sas atividades de sos suzetos zai numenados, chi punnant, moende dae indiritzos pretzisos de programatzione ativa, a sas finalidades chi sighint: + +a) sa regorta, s’ordinamentu e s’anàlisi de sos aspetos diferentes de sa realidade culturale de sa Sardinna; + +b) su reperimentu e sa regorta de su patrimòniu de cultura populare e de traditzione orale de sa Sardinna; + +c) sa cunservatzione e s’acuisitzione de ozetos e elaborados chi pertocant sa cultura sarda e cussa materiale, comente: repertos naturalìsticos, benes bibliogràficos, regortas de ozetos de arte e de artesania, regortas de trastos chi pertocant sas costumàntzias de bida e de traballu de su pòpulu sardu. Pro poder otenner profetu dae sos cuntributos prevìdidos in custu puntu, devet esser garantida sa fruibilidade pùblica de sas regortas; + +d) s’organizatzione de cuncursos e prèmios pro elaborados in prosa, poesia e pro cantos in limba sarda, pro sa mùsica, sa sazìstica e sa chirca sientìfica in Sardinna, chi punnant in manera ispetzìfica a s’aprofundimentu de sos balores culturales de su pòpulu sardu; + +e) s’organizatzione de manifestatziones chi cherzant difunder sa connoschèntzia de s’Ìsula e de sa tzivilidade sarda, in totu sas espressiones suas, materiales e ispirituales; + +f) sa publicatzione de testos audiovisivos in limba sarda, o semper e cando relativos a sa cultura de s’Ìsula, preordinados a s’integratzione de sos programas ministeriales de insinnamentu, finas libros de letura e de cunsultatzione ùtiles a fines didàticos; + +g) s’atuatzione de prozetos de interventos sotziueducativos coerentes cun sas finalidades de sa leze presente, chi pertocant casos particulares de deprivatzione sotziale e culturale; + +h) s’atuazione de esperièntzias educativas iscolàsticas e extra-iscolàsticas coerentes cun sas finalidades de sa leze presente, chi pertocant su raportu iscola-territòriu; + +i) s’ideatzione e s’atuatzione de prozetos de chirca e de isperimentatzione in sos setores de sa mùsica, de su teatru e de sas artes visivas finalizados a su ligàmene e a su diàlogu intre sa cultura sarda e sas àteras culturas; + +l) sa regorta, sa catalogatzione e s’archiviatzione de sa documentatzione istòrica de sa Sardinna; + +m) sa chirca, su recùperu, sa trascritzione e sa divulgatzione de materiales documentales chi sunt in archìvios èsteros, chi fagant riferimentu a s’istòria sarda, cun prioridade a sos finantziamentos pro sas atividades chi prus interessent sas zonas istòricas-zeogràficas diferentes de sa Sardinna. + +4. Su cùmulu intre sos cuntributos rezionales e cussos cuntzessos finas dae àteros suzetos pro sa matessi initziativa, non nche podet colare su lìmite màssimu de su finantziamentu istabilidu in su coma 1, pro sas categorias de interventu diferentes. + +5. Sos cuntributos sunt cuntzèdidos a pustis de una dimanda chi si devet presentare a s’Assessoradu rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport intro de sessanta dies dae sa publicatzione de su Pranu triennale o dae sas atualizatziones annuales possìbiles. A sa dimanda devent esser allegados: + +a) s’atu costitutivu, s’istatutu, sa cumpositzione atualizada de sos òrganos sotziales in su casu de entes o suzetos colletivos; + +b) sos inditos de sos benes istrumentales e de su personale eventuale disponìbile e de cussu ocupadu in base a su raportu de traballu dipendente; + +c) su tzertificadu de vizèntzia, pro sas sotziedades; + +d) sa relatzione chi crarit sos programas de atividade; + +e) su pranu econòmicu e su bilàntziu de previsione. + +6. Dae su segundu annu de atividade, sa licuidatzione de sos cuntributos assinnados est subordinada a sa presentada de unu contu regulare de su gastu amìntidu, relativu a s’annu in antis. + +7. Sos disponimentos inclùdidos in s’artìculu presente, cun riferimentu a sa limba e a sa cultura sardas, s’àplicant finas a sas atividades chi pertocant sa limba e sa cultura catalana de S’Alighera, su tabarchinu de sas ìsulas de su Sulcis, su dialetu tataresu e su gadduresu. + +Artìculu 14 + +Prozetos culturales tràmite sos mèdios de comunicatzione de massa + +1. Sa Rezione, in s’àmbitu de sa leze de setore apòsita, cuntribuit finantziariamente, finas tràmite cunventziones e partetzipatziones sotzietàrias, a sa produtzione e a sa difusione de programas radiofònicos e televisivos, e finas a sa publicatzione in sas testadas ziornalìsticas in limba sarda. + +2. Custos programas e publicatziones diant dever esser sa tradutzione operativa de prozetos culturales ispetzìficos presentados dae suzetos pùblicos o privados, semper chi rispondant a sos obietivos inditados dae su Pranu triennale prevìdidu dae s’artìculu 12. + +3. Sa leze de setore prevìdida in su coma 1, chi devet esser emanada intro de un’annu dae s’intrada in vigore de sas normas presentes, at a dever dissiplinare, in prus de su mèritu de sas atividades, sa mesura e sas modalidades de sas suventziones relativas. + +4. Finas a s’intrada in vigore de sa leze prevìdida dae su coma 1, s’Aministratzione rezionale, cun deliberatzione de sa Zunta, a pustis de sa proposta de s’Assessore rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport, intesu s’Osservatòriu e a pustis de su parrer de sa Cumissione cunsiliare cumpetente, at a poder finantziare prozetos chi pertocant programas e publicatziones inditados in su coma 1, inclùdidos in sas finalidades de sa leze presente. + +Art.15 + +Bùssias de istùdiu + +1. In relatzione a sas finalidades prevìdidas dae s’artìculu 1, s’Aministratzione rezionale, pustis intesu s’Assessore rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport, bandit bùssias de istùdiu in sas matèrias ozetu de sa leze presente. + +2. Sos àmbitos de chirca, ozetu de sas bùssias de istùdiu, sunt propostos dae s’Osservatòriu. + +Art.16 + +Cunventziones cun istruturas esternas + +1. S’Aministratzione rezionale est autorizada, pro sas finalidades de sa leze presente, a istipulare cun istitutziones universitàrias, cun suzetos pùblicos e privados e cun espertos de cumpetèntzia cumprovada e de esperièntzia in matèria de atividades culturales, cunventziones chi tenent comente ozetu formas de collaboratzione e de consulèntzia tècnicu-sientìfica. + +2. In sede de atualizatzione e de verìfica annuale de su Pranu triennale prevìdidu dae s’artìculu 12, s’at a dever dare atu, cun allegadu apòsitu, de sas cunventziones istipuladas s’annu in antis e de cussas prevìdidas pro sos annos benidores. + +TÌTULU IV + +Integratzione de sos programas iscolàsticos +in s’àmbitu de s’autonomia didàtica de sas iscolas + +Artìculu 17 + +Interventos finantziàrios pro s’ativatzione de prozetos formativos + +1. S’Aministratzione rezionale intervenit, cun risorsas pròpias, pro sustenner sa formatzione iscolàstica de sos alunnos e s’atualizatzione de su personale dotzente e diretivu, in sas iscolas de onzi òrdine e gradu, integrende sos interventos currispondentes de s’Istadu, in favore de sas iscolas chi, in s’esertzìtziu de s’autonomia didàtica prevìdida dae s’artìculu 4, coma 6, de sa leze de su 24 de nadale de su 1993, n. 537, e de s’artìculu 21, comas 9 e 10, de sa leze de su 15 de martzu de su 1997, n. 59, fagant atividades pro cromper a sas finalidades prevìdidas dae s’artìculu 1 de sa leze presente. + +2. In manera ispetzìfica sunt finantziadas sas initziativas chi tenent s’intentu de favorire sa maturatzione culturale, s’esertzìtziu de su deretu a s’istùdiu, s’integratzione de sos alunnos in sa comunidade iscolàstica, de irrichire su livellu de sas cumpetèntzias linguìsticas e de sa formatzione culturale de sos tzitadinos, in s’àmbitu de sos indiritzos zenerales istabilidos dae s’artìculu 18 e in relatzione a sos obietivos cullegados a sas bisonzos locales e in sos àmbitos de flessibilidade curriculare, tràmite prozetos formativos finalizados a sa connoschèntzia de sa cultura e de sa limba de sa Sardinna in sas àreas dissiplinares chi sighint: + +a) limba e literatura sardas; + +b) istòria de sa Sardinna; + +c) istòria de s’arte de sa Sardinna; + +d) costumàntzias populares de sa Sardinna; + +e) zeografia e ecolozia de sa Sardinna; + +f) deretu, cun riferimentu ispetzìficu a sas normas consuetudinàrias locales e a s’ordinamentu de sa Rezione autònoma de sa Sardinna. + +Artìculu 18 + +Indiritzos zenerales pro s’ativatzione de prozetos formativos + +1. S’Assessoradu rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport, intro de un’annu dae s’intrada in vigore de sa leze presente, pro cromper a sas finalidades prevìdidas dae s’artìculu 17, predisponet, a pustis de sa proposta elaborada dae s’Osservatòriu, indiritzos zenerales pro sas atividades chi punnant a valorizare s’istùdiu e sa difusione de sa cultura e de sa limba de sa Sardinna in sas iscòlas de onzi òrdine e gradu. + +2. Sos indiritzos zenerales prevìdidos dae su coma 1, sunt aprovados cun deliberatzione de sa Zunta rezionale, a pustis de su parrer de sa Cumissione cunsiliare cumpetente. + +3.Sos indiritzos zenerales e sos prozetos formativos chi sighint, sunt finalizados a ativare sas fases de isperimentatzione prevìdidas dae s’artìculu 20, e podent esser torrados a istabilire, a borta a borta, in base a sos resurtados de s’isperimentatzione matessi. + +Artìculu 19 + +Finantziamentos de sos cursos universitàrios + +1. S’Aministratzione rezionale podet finantziare, in sas Universidades de sa Sardinna, càtedras universitàrias e cursos integrativos, destinados a sa formatzione de su personale dotzente, de fagher tràmite cuntratos de deretu privadu, pro s’aprofundimentu sientìficu de sas connoschèntzias relativas a sa Sardinna, mescamente in sas àreas prevìdidas dae su coma 2 de s’artìculu 17. Custas càtedras e custos cursos ant a esser finantziados cunforme a sas modalidades prevìdidas dae sa leze rezionale de su 8 de trìulas de su 1996, n. 28. + +Artìculu 20 + +Sussìdios a sas atividades de isperimentatzione + +1. S’Aministratzione rezionale est autorizada a finantziare sos gastos in sas iscolas de onzi òrdine e gradu chi, tràmite sos prozetos formativos prevìdidos in s’artìculu 17, ponzant in pràtica fases de isperimentatzione fundadas subra de sos printzìpios chi sighint: + +a) s’istùdiu de sa limba sarda in sas variedades diferentes impreadas in sa rezione, moende dae su limbazu de sa comunidade de apartenèntzia; + +b) s’istùdiu sistemàticu de sos aspetos diferentes de su patrimòniu ambientale, tecnolòzicu, sientìficu, artìsticu e culturale de sa Sardinna, finas tràmite s’impreu de sa limba sarda comente istrumentu veiculare; + +c) sa formulatzione de programas educativos bilìngues. + +2. In funtzione de sos obietivos prevìdidos in su coma 1, s’Aministratzione rezionale est finas autorizada a erogare finantziamentos diretos a sa produtzione e a sa publicatzione de testos iscolàsticos o àteros istrumentos finalizados a s’insinnamentu de sa cultura e de sa limba sarda, finas pro comporare materiale didàticu de impreu individuale e colletivu. + +Artìculu 21 + +Verìfica de s’isperimentatzione + +1. Agabadas sas fases de isperimentatzione prevìdidas dae s’artìculu 20, sas relatziones subra de sos èsitos de custas ant a esser imbiadas dae onzi iscola, in ue sunt istadas fatas, finas a s’Osservatòriu, chi at a formulare un’elaboratzione de sìntesi de sas esperièntzias diferentes maturadas, cun riferimentu a sas finalidades de sa leze presente. + +2. Sos resurtados de sas atividades de isperimentatzione zai numenadas, sunt catalogados e collidos in s’Assessoradu rezionale de s’istrutzione pùblica, benes culturales, informatzione, ispetàculu e isport. Sos elaborados de sìntesi, cun sos materiales prus importantes produidos in sas atividades de isperimentatzione, sunt comunicados, dae s’Assessoradu matessi a sas iscolas de onzi òrdine e gradu chi, duncas, podent cromper a totu sa documentatzione produida, pro fagher àteras atividades de sa matessi zenia. + +Artìculu 22 + +Tzentros de servìtzios culturales + +1. S’Aministratzione rezionale, pro cromper a sas finalidades de sa leze presente e mescamente pro favorire s’atividade de educatzione de sos adultos finalizada a sa promotzione e a s’isvilupu de sas connoschèntzias, cun riferimentu particulare a sa limba, a sa cultura e a s’istòria de sa Sardinna, si servit mescamente de sas istruturas e de su personale de sos Tzentros de servìtzios culturales prevìdidos dae sa leze rezionale de su 15 de làmpadas de su 1978, n. 37, integrada dae s’artìculu 58 de sa leze rezionale de su 22 de ghennarzu de su 1990, n. 1. + +TÌTULU V + +impreu de sa limba sarda in s’aministratzione pùblica + +Artìculu 23 + +Organismos e raportos cun sas Aministratziones + +1. Pro su chi pertocat sos còmpitos de tutela, valorizatzione, difusione culturale e linguìstica prevìdidos dae sos artìculos 6 e 9 de sa Costitutzione de sa Repùblica e in base a sa cumpetèntzia esclusiva in matèria de ordinamentu de sos entes locales atribuida a sa Rezione autònoma de sa Sardinna dae sa leze costitutzionale de su 23 de cabudanni de su 1993, n. 2, in sas assembleas e in sos àteros organismos deliberativos rezionales e locales prevìdidos in sos regulamentos e istatutos issoro, sa limba sarda durante sa fase de discussione at a poder esser impreada liberamente. Sas aministratziones relativas assegurant, cando benzat pedida, sa tradutzione de custos interventos. + +2. Cando est prevìdidu dae sos regulamentos e istatutos zai numenados, sos interventos fatos in custa manera devent esser verbalizados. Cunforme a sos ordinamentos numenados in antis, in sa fase deliberativa e in sos documentos chi nde sighint, at a poder esser impreada sa limba sarda bastis chi siat acumpanzada dae su testu italianu chi li currispondet, amaniadu dae su presidente de su collèziu. + +3. In sas comunicatziones postales e orales de sos tzitadinos indiritzadas a s’Aministratzione rezionale e a cussas locales si podet impreare sa limba sarda. + +4. Intro de un’annu dae s’intrada in vigore de sa leze presente custas aministratziones adèguant sas istruturas relativas a sos bisonzos pràticos de sas finalidades numenadas in antis, impreende, pro custu, sos cursos de atualizatzione e cualificatzione de su personale rezionale e locale chi s’Aministratzione rezionale at a predisponner intro de tre meses dae sa matessi data. + +5. Sos òneres chi derivant dae su chi est prevìdidu dae su coma 4, sunt a càrrigu de sos istantziamentos marcados in contu de sos capìtulos 02093, relativos a su personale de s’Aministratzione rezionale, e 11061, relativos a su personale de sos entes locales, de su bilàntziu de sa Rezione de s’annu 1998 e de sos capìtulos currispondentes de sos annos imbenientes. + +Artìculu 24 + +Interventos pro su riprìstinu de sos topònimos in limba sarda + +1.S’Aministratzione rezionale favorit, tràmite cuntributos a sos entes locales, sas chircas subra de sos topònimos in limba sarda e su riprìstinu de sos matessi, finas cun s’installatzione de cartellones istradales in ue siant presentes sos nùmenes orizinàrios de sas localidades, de sas carreras, de sos fràigos e de totu su chi est sinzu de sa memòria istòrica de sas Comunas. Tando, sos inditos zai numenados s’ant a azungher a cussos in limba italiana. + +Artìculu 25 + +Interventos in favore de sa cultura sarda in foras de sa Sardinna e in logu istranzu + +1.Pro sa tutela e sa valorizatzione de s’identidade culturale de su pòpulu sardu, finas in logu istranzu, s’Aministratzione rezionale s’òcupat de ativare sos istrumentos prevìdidos dae sa leze presente finas cun riferimentu a sos sardos residentes in foras dae su territòriu rezionale e sas organizatziones rapresentativas issoro. + +2. In particulare, in su programa prevìdidu dae s’artìculu 12, ant a dever esser prevìdidos, mescamente, custos interventos: + +a) atividade de informatzione e de divulgatzione subra de sas initziativas de interessu culturale mannu meda chi pertocant sa Sardinna; + +b) organizatzione de initziativas sotziuculturales in sas zonas in ue b’at una presèntzia manna de emigrados sardos, amaniadas dae s’Aministratzione rezionale; + +c) istitutziones de bùssias de istùdiu in favore des sos fizos de sos emigrados, chi nde podent usufruire in sas Universidades sardas o in àteras istitutziones iscolàsticas de sa Sardinna. + +3. Podent esser cunferidas su matessi, a pustis de sas intesas netzessàrias cun su Ministru de sos afares èsteros, bùssias de istùdiu a zòvanos istranzos chi sunt de istados in ue b’at una presèntzia forte de emigrados sardos, favorende·nde cunditziones de retziprotzidade. + +Artìculu 26 + +Cobertura finantziària + +1. Su gastu chi derivat dae s’atuatzione de custa leze est valutadu in 6.430.000.000 liras onzi annu. + +2. In su bilàntziu pluriennale pro sos annos 1997-1998-1999 sunt fatas sas variatziones chi sighint: + +A minimare: + +11 - ASSESSORADU DE S’ISTRUTZIONE PÚBLICA, BENES CULTURALES, INFORMATZIONE, ISPETÀCULU E ISPORT + +Cap. 11024- + +Gastu pro fagher interventos integrativos pro bisonzos non prevìdidos (artt. 1, 14 e 16, LR de su 25 de làmpadas de su 1984, n. 31, e art. 3, coma 3, e 33, coma 2, LR de su 8 de martzu de su 1997, n.8) + +1997 0 + +1998 1.000.000.000 liras + +1999 1.000.000.000 liras + +Cap. 11090/01 + +Gastu pro sa partetzipatzione de sa Rezione a sas fieras annuales de su libru e pro initziativas de informatzione subra de s’atividade rezionale (LR de su 7 de maju de su 1953, n. 11, art. 78, coma 1, LR de su 30 de maju de su 1989, n.18, art. 55, LR de su 22 de ghennarzu 1990, n.1, art. 80, LR de su 30 de abrile de su 1991, n. 13 e art. 3, coma 3, LR de su 8 de martzu de su 1997, n. 8) + +1997 0 + +1998 2.000.000.000 liras + +1999 2.000.000.000 liras + +Cap. 11099 + +Finantziamentu pro s’atividade istitutzionale de Entes e organismos cun finalidades didàticas e sotziuculturales (art. 60, LR de su 22 de ghennarzu de su 1990, n. 1, art. 81, LR de su 30 de abrile de su 1991, n.13, art.83, coma 1, LR de su 28 de abrile de su 1992, n. 6 , art. 5, LR de su 8 de trìulas de su 1993, n. 30, art.47, coma 3, LR de su 7 de abrile de su 1995, n. 6, art. 40, LR de su 10 de santandria de su 1995, n. 28 e art.3, coma 3, art. 32, coma 7 e art. 35, LR de su 8 de martzu de su 1997, n. 8 + +1997 0 + +1998 2.000.000.000 liras + +1999 2.000.000.000 liras + +Cap. 11115 - + +Cuntributos in favore de s’ispetàculu pùblicu (LR de su 21 de làmpadas de su 1950, n. 17, art., LR de su 28 de maju de su 1985, n. 12, art.16, LR de su 26 de ghennarzu de su 1989, n. 5, art. 77, LR de su 30 de maju de su 1989, n. 18 e art. 35, LR de su 8 de martzu de su 1997, n. 8) + +1997 0 + +1998 1.430.000.000 liras + +1999 1.430.000.000 liras + +A crescher: + +02- ASSESSORADU DE SOS AFARES ZENERALES, PERSONALE + +E RIFORMA DE SA REZIONE + +Cap 02093 - + +Gastu pro sa cualificatzione, s’atualizatzione, s’ispetzializatzione e sa formatzione professionale de su personale de s’Aministratzione rezionale, gastu pro favorire sa partetzipatzione a sos cursos de cualificatzione, de atualizatzione, de ispetzializatzione e de formatzione professionale fatos dae su personale de sos entes locales, finas non territoriales e de sos entes pararezionales (art. 39, LR de su 17 de aùstu de su 1978, n. 51); finas dae su personale de ruolu ispetziale provisòriu comente in sas lezes rezionales de su 8 de maju de su 1984, n. 18 e de su 17 de ghennarzu de su 1986, n. 12 (art. 123, LR de su 27 de làmpadas de su 1986, n. 44) + +1997 0 + +1998 50.000.000 liras + +1999 50.000.000 liras + +Cap. 02102 - + +Cumpensos fissos de presèntzia, indennidade de trasferta, rimborsos de su biazu e indennidade pro s’impreu de veturas pròpias o de mèdios gratùitos a sos cumponentes e a sos segretàrios de cumissione, comitados e àteros cunsessos, istituidos dae sos òrganos de s’Aministratzione rezionale (artt. 7 e 17 bis, LR de su 11 de làmpadas de su 1974, n. 15, LR de su 19 de maju de su 1983, n. 14, LR de su 27 abrile de su 1984, n. 13 e LR de su 22 de làmpadas de su 1987, n. 27) + +1997 0 + +1998 30.000.000 liras + +1999 30.000.000 liras + +11 - ASSESSORADU DE S’ISTRUTZIONE PÙBLICA, BENES CULTURALES, INFORMATZIONE, ISPETÀCULU E ISPORT + +Cap. 11061 - + +(NI) 2.1.1.5.2.2.06.06 (05.04) Finantziamentu a sas comunas pro s’istitutzione de sas Consultas locales pro sa cultura e sa limba de sos Sardos e pro sa cualificatzione e s’atualizatzione de su personale e cuntributos pro sas chircas e su riprìstinu de sos topònimos (artt. 8, 23, coma 4 e art. 24 de sa leze presente). + +1997 0 + +1998 50.000.000 liras + +1999 50.000.000 liras + +Cap. 11061/01 - + +(NI) 1.1.1.4.1.1.06.06 (05.04) Gastu pro s’istitutzione de su catàlogu zenerale de sa cultura sarda e pro s’efetuatzione de su tzensimentu de su repertòriu linguìsticu de sos sardos; pro prozetos finalizados a sa valorizatzione e a sa difusione de sa cultura e limba sarda in s’àmbitu de sa formatzione iscolàstica de sos alunnos e pro s’atualizatzione de su personale dotzente e diretivu e pro sa realizatzione in s’iscola de prozetos rezionales e locales e integrativos de sos interventos istatales finalizados a sa tutela e sa valorizatzione de sa cultura e de sa limba sarda (artt. 9, 10, 17 e 18 de sa leze presente) + +1997 0 + +1998 2.600.000.000 liras + +1999 2.600.000.000 liras + +Cap. 11061/02 - + +(NI) 2.1.1.4.2.2.06.06 (05.04) Gastu pro s’efetuatzione de sas Cunferèntzias annuales subra de sa cultura e limba sarda e pro s’istìpula de cunventziones cun istitutziones universitàrias, entes e assòtzios pùblicos e privados e cun esternos, chi traballant in s’àmbitu de sa cultura e limba sarda (artt. 11 e 16 de sa leze presente) + +1997 0 + +1998 230.000.000 liras + +1999 230.000.000 liras + +Cap. 11061/03 - + +(NI) 2.1.1.5.8.2.06.06 (05.04) Cuntributos a sas Universidades, istitutziones iscolàsticas, entes locales, impresas, sotziedades e suzetos privados chi òperant in su setore culturale pro s’atuatzione de interventos a tutela de sa cultura e de sa limba sardas; cuntributos in su setore de sos mèdias chi tratent argumentos in limba sarda (artt. 13 e 14 de sa leze presente) + +1997 0 + +1998 1.900.000.000 liras + +1999 1.900.000.000 liras + +Cap. 11061/04 - + +(NI) 2.1.1.6.3.2.06.06 (05.04) Bùssias de istùdiu subra de sa limba e sa cultura sardas (art. 15 de sa leze presente) + +1997 0 + +1998 150.000.000 liras + +1999 150.000.000 liras + +Cap. 11061/05 - + +(NI) 2.1.1.5.8.2.06.06 (05.04) Finantziamentos pro cursos universitàrios integrativos e pro s’aprofundimentu sientìficu de sas connoschèntzias relativas a sa cultura e sa limba sardas (art. 19 de sa leze presente) + +1997 0 + +1998 450.000.000 liras + +1999 450.000.000 liras + +Cap. 11061/06 - + +(NI) 2.1.1.6.2.2.06.06 (05.04) Finantziamentos pro s’isperimentatzione in su sistema iscolàsticu rezionale de programas iscolàsticos a tutela de sa cultura e de sa limba de sa Sardinna e pro sa produtzione e sa publicatzione de testos iscolàsticos o àteros istrumentos pro s’insinnamentu de sa cultura e de sa limba sardas, finas pro comporare materiale didàticu (art. 20 de sa leze presente) + +1997 0 + +1998 670.000.000 liras + +1999 670.000.000 liras + +Cap. 11061/07 - + +(NI) 2.1.1.4.1.2.06.06 (05.04) Interventos pro sa tutela e sa valorizatzione de s’identidade culturale de su pòpulu sardu, finas in logu istranzu, e cunferimentu de bùssias de istùdiu a zòvanos istranzos de istados in ue b’at una presèntzia forte de emigrados sardos (art. 25 de sa leze presente) + +1997 0 + +1998 300.000.000 liras + +1999 300.000.000 liras + +3. Su gastu pro s’atuatzione de sa leze presente est cunforme a sos capìtulos de su bilàntziu de sa Rezione inditados in antis pro su 1998 e de sos capìtulos currispondentes de sos bilàntzios pro sos annos imbenientes. + +Art.27 + +Intrada in vigore + +1. Sa leze presente intrat in vigore prima die de ghennarzu de su 1998. + +Sa leze presente at a esser publicada in su Bulletinu Ufitziale de sa Rezione. + +Est obrigatòriu pro chie li tocat de l’osservare e de la fagher osservare comente leze de sa Rezione + +Casteddu, oe 15 de santugaine de su 1997 + +Palomba + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Deretu a sa limba e Deretu de sas limbas + +### _Ufìtziu de sa Limba Sarda_ + +In su tìtulu de su libru*, amus postu sa paràula “deretu” a posta, pro ponner in craru sos duos balores chi tenet in sardu custu faeddu, in ue inditat, a unu chirru, sa facultade de isseberare e operare cunforme a unu printzìpiu chi tenent sas pessones e sas comunidades e, a s’àteru, su cumplessu de normas e lezes, chi règulant sa bida sotziale, . + +Su deretu a sa limba e su deretu de sas limbas est, e est istadu, duncas, unu problema cumplessu in s’isvilupu de s’umanidade e in su panorama locale e mundiale de oe. Unu problema cun caras diferentes, in ue s’intritzint a pare deretos personales e colletivos, deretos culturales e deretos istòricos. + +Deretu personale. Est su deretu a sa limba chi onzunu de nois tenet comente mèdiu de espressare ideas. Ma a nemos de nois diat servire a las espressare si non b’esseret, in dae in antis nostru, a su nessi un’àteru òmine dispostu a “retzire” su chi espressamus in forma de paràulas, oralmente o in iscritu. E a sa revessa, dae s’àteru a nois. Est custa forma de cuncàmbiu a pare, in ue ponimus, duncas, “a cumone” sas ideas nostras cun àtere, s’essèntzia de sa limba; est su podere de “comunicare” pro istabilire relatziones chi est tìpicu de sa limba chi distinghet s’òmine dae cale si siat àteru èssere. In custa manera sos òmines programant e fràigant sa bida issoro. Peruna atzione umana o progressu pràticu o teòricu diat poder esser possìbile sena sa limba. Pro custu podimus narrer chi s’òmine s’identìficat cun sa limba, s’òmine “est” sa limba, s’òmine “est sa limba chi faeddat”. Pro custu, dae semper, pro medas pòpulos e filòsofos, su cumintzu de su mundu e de sa bida est sa “paràula”, su logos. + +E tando non devet ispantare si naramus chi sa caraterìstica prima e fundamentale de s’òmine est sa limba, chi s’òmine si “realizat” cun sa limba. Comente est craru finas chi sa limba, s’òrganu presente in sa buca, est su mèdiu fìsicu chi nos cunsentit de espressare, bogare a foras, in manera secuentziale (cun sas frases) sas istrutziones elaboradas in manera simbòlica dae su cherveddu nostru, in risposta a sa realidade chi nos inghìriat e a sos sìmiles nostros. + +E est curiosu chi, in medas idiomas, custa facultade chi distinghet s’òmine siat identificada cun s’òrganu limba, ca est pròpiu issu su protagonista craru de s’atividade cumplessa, tìpica de s’òmine, de produire fonemas (e non sonos ebia) chi formant faeddos ligados a pare cun àteros faeddos (cunforme a sas règulas de onzi limba), chi formant frases, pro espressare messazos chi, in relatzione cun chie ascurtat o faeddat cun nois podet cambiare su percursu, sos programas de una o prus pessones. + +Deretu colletivu. Tando, cumprendimus bastante bene chi a s’òmine non bastat chi siat garantidu su deretu a faeddare a sa sola, ca sa limba intrat in funtzione cando b’at unu o prus destinatàrios de unu messazu. Est pro custu chi su deretu a comunicare trasformat su deretu a sa limba dae deretu personale, individuale, a deretu colletivu, de sa comunidade in ue s’indivìduu espressat sa facultade de faeddare. + +Deretu Culturale. Sas limbas espressant ideas e maneras de operare diferentes de indivìduos in intro de comunidades umanas ligadas a unu territòriu, cunditzionadas dae sas risorsas e dae s’isvilupu de sas fortzas produtivas. Sas limbas simbulizant custa diferèntzia de sos grupos umanos: sas Culturas. In su mamentu chi in totu su mundu aumentant sas disparidades in sa distributzione de sas risorsas e de sas richesas, e su cambiamentu de fortza de sos pòpulos cundennat sa majoria a esser assuzetada a una minoria semper prus rica e cunditzionante, sunt in perìgulu finas Culturas e Limbas millenàrias. Sa defensa de sas diferèntzias culturales e linguìsticas, tando, est una manera de parare fronte a custos modellos globalizadores in s’economia, in sa sotziedade e in sa cultura. + +Duncas su de cherrer sa limba, su deretu a sa limba pròpia pro onzunu, est su sìmbulu de unu prozetu de bida lìberu dae s’inzustìtzia e dae su bisonzu, tìpicu de s’època noa, de sos ùrtimos 30 annos, de sos movimentos in favore de sas diferèntzias comente base de sa tolleràntzia e de sa paghe. + +Deretu istòricu. Sas limbas sunt su frutu de cunditziones sotziales, econòmicas, culturales chi s’isvilupant in s’istòria, diferentes dae logu a logu. In su tempus, b’at cunditziones particulares chi favorint unas cantas comunidades umanas o nd’isfavorint àteras. S’istòria at favoridu sa formatzione in sos ùrtimos milli annos de una natzione sarda e de una limba chi at tentu finas s’ocasione pro carchi sèculu de esser ufitziale. Sa matessi istòria at custrintu su sardu a esser limba assuzetada a àteras limbas. Sende gasi, in sos ùrtimos sèculos at sighidu a esser limba populare, sa limba naturale nostra, sìmbulu de sa continuidade istòrica nostra. + +A dies de oe, una cultura zurìdica e polìtica noa favorit sa coesistèntzia de sas limbas e sas relatziones interlinguìsticas paritàrias comente unu profetu e no unu difetu, comente richesa e patrimòniu de s’umanidade. + +Custa cultura noa afortit unu deretu chi nos benit dae s’istòria, ca su sardu no est unu “dialetu” chi si cheret limba, ma una limba chi est istada zai ufitziale e chi como lu cheret torrare a esser, in intro de s’Istadu italianu chi como reconnoschet, in fines, sa diferèntzia interna sua e la legalizat, e in intro de su territòriu prus mannu de s’Europa plurilìngue. + +Deretu de sas limbas. Sas Lezes, Cartas e Decraratziones chi publicamus inoghe dant fortza a sa posta in pràtica de deretos universales o àtuant printzìpios costitutzionales (art. 6 de sa Costitutzione italiana), comente faghet sa Leze istatale 482/99 (chi at finas favoridu sa nàschida de su prozetu de polìtica linguìstica “Su Sardu de Oe e de Cras” de sa Provìntzia de Nùgoro e de s’Ufìtziu de sa Limba Sarda). + +In sos ùrtimos annos, cantu prus sunt aumentados sos perìgulos pro sas limbas, tantu prus est aumentada sa cussèntzia de sos problemas issoro. E finas sas ideas e sos pessos pro bi parare fronte si sunt fatos prus craros e pretzisos, trasformende·si in “ideas zurìdicas”: su Deretu de sas limbas, comente cumplessu de ideas, normas, règulas e solutziones pro favorire sa “paghe de sas limbas” e s’isvilupu modernu issoro. + +Dae su Deretu de sas limbas, sa limba nostra nche tirat (e podet tirare galu) profetu mannu pro su tempus benidore suo. + +E profetu mannu isperamus chi podat tenner su letore de custu libreddu, pro cumprender mezus sos problemas linguìsticos in zenerale e nostros in particulare, e finas sas polìticas linguìsticas internatzionales, istatales e locales. + +_______________ + +__ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## S’afirmatzione de sos deretos linguìsticos de sos Sardos + +### de Sergio Salvi, iscritore + +Custu libreddu* collit a pare chimbe documentos de importu mannu: bator sunt ufitziales ca sunt emanados dae istitutziones pùblicas (internatzionales, europeas, istatales e rezionales) e tenent balore zurìdicu; unu est istadu redatadu dae unu grupu influente de organizatziones europeas non guvernativas e tenet unu balore polìticu e morale e, prus chi no àteru, non cuntrastat cun sos documentos ufitziales, antis los ìntegrat e los pretzisat. + +Sa Sardinna e su pòpulu sardu sunt interessados in manera direta a su cuntenutu de custos documentos. Sa connoschèntzia issoro est duncas de utilidade manna o, mezus, netzessària. + +Faeddant difatis, elenchende·los in totu sos particulares, de sos deretos de s’òmine e de sos deretos linguìsticos e culturales de totu sos òmines, finas de cussos chi apartenent a comunidades istòricas e territoriales chi non podent godire de un’Istadu pròpiu e sunt assuzetadas a s’insensibilidade e a s’arbìtriu de sos Istados costituidos in manera ufitziale e reconnotos a livellu internatzionale. Intre sos deretos fundamentales de totu sos òmines, sunt elencados in manera crara, a livellu internatzionale e istatuale, cussos culturales e linguìsticos relativos a sas comunidades sena Istadu, chi in sos documentos sunt definidas “rezionales” e “minoritàrias”. In mesu de custas est numenada sa comunidade sarda. Dae custu cunsideru, benit bene a cumprender s’importàntzia manna a beru chi custos documentos tenent pro totu sos Sardos. + +B’at semper e cando un’àteru aspetu, forsis galu de prus fundamentale, de custu libreddu. Pùblicat testos in limba sarda, limba “rezionale” e “minoritària” cantu cherimus, ma capatza, si est impreada bene, de veiculare totu sos cuntenutos chi pertocant sa bida e sa realidade de sa sotziedade cuntemporànea. + +Custu libreddu dimustrat difatis comente sa limba sarda siat a tretu de tratare, comente faghent sas àteras limbas fatas pròpias dae sos Istados Costituidos, finas argumentos tècnicu-zurìdicos. Difatis, cunforme a zudìtzios superfitziales (chi sunt prezudìtzios ebia), a su sardu diat dever esser negada sa terminolozia moderna, e sos Sardos de oe si diant dever acuntentare petzi de sa limba de onzi die. Custu, a su mancu pro su prezudìtziu testimoniadu dae sos chi, e non sunt pagos, sighint a non s’abizare de una realidade evidente e de sa cantidade de possibilidades chi naschent dae custa realidade. + +Petzi dassende a un’ala custa idea negativa, s’afirmatzione de sos deretos linguìsticos de su pòpulu sardu si podet praticare a beru in totu sos setores de sa bida pùblica comente àugurant, a su sòlitu cun pretzisione zurìdica manna, sos chimbe documentos collidos in custu libreddu pretziosu a beru. + +Su superamentu auguradu, pro b’esser a beru, tocat chi siat realizadu no a paràulas, ma cun sos fatos; e, in manera prus pretzisa, cun sos fatos linguìsticos. Comente càpitat cun sa tradutzione in sardu de sas decraratziones e de sas lezes collidas e dadas a su pùblicu sardu in custa ocasione chi tenimus su praghere e s’onore de presentare: decraratziones e lezes emanadas finas, e l’afirmant in manera crara custas etotu, pro sos Sardos. E chi sos Sardos podent, duncas, imparare in sa limba issoro. + +A narrer su beru, chi su sardu tenet su status glotolòzicu de limba pròpia distinta e chi no est unu “dialetu”, est a narrer una variante locale de sa limba italiana, est una notzione oramai difùndida e atzetada (“a paràulas” a dolu mannu) in Sardinna oramai a livellu populare. E no in Sardinna ebia. Su fatu est chi tocat a esser cumbintos chi cun custa limba est possìbile a faeddare, a iscrier e a bortare, essende presentes in totu sos àmbitos de sa comunicatzione. E su cumbinchimentu espressadu in custu sensu dae sos tradutores de sos documentos collidos in su libreddu nche colat cussu puntu crìticu chi amus numenadu e paret chi cumbincat e funtzionet a beru. + +Un’aspetu entusiasmante chi pertocat custu libreddu est, in carchi manera, su de si riferire, forsis sena lu cherrer, a sas orìzines de sa limba sarda iscrita e in carchi manera de bi torrare. + +Cando totu sas limbas neolatinas, finas sas prus nòidas (frantzesu, italianu, castillanu…) ghetaiant sos primos passos, lu faghiant petzi in literatura e in sa currispondèntzia privada. A su latinu fiat riservadu, imbetzes, e pro tempus meda, su còmpitu de sa redatzione de sos documentos pùblicos e de sas lezes. In Sardinna, zai dae sos ùrtimos annos de su sèculu 12 e finas in antis, custa funtzione l’aiat tenta sa limba sarda. + +Est unu primadu assolutu, ispantosu, chi includet una dutilidade e una precotzidade de funtziones de sa limba sarda, in sensu istòricu, istraordinàrias. Custa traditzione at permìtidu sa cumparta, in su 1392, de sa Carta de Logu emanada dae Lionora de Arborea, monumentu zurìdicu beru de su pòpulu sardu, chi s’importàntzia aiat custrintu sos Catalanu-Aragonesos, pustis cunchistada in manera definitiva s’ìsula, a dassare sena tocada sa Carta in sa limba orizinale, su sardu, e de la promulgare comente còdighe lezislativu de sa Sardinna, francu in cussos logos in ue b’aiat istatutos particulares. E custu cun un’atu de su parlamentu de su 1421. + +Mancari s’introdutzione progressiva in s’àmbitu pùblicu de limbas anzenas e istranzas che a su catalanu, su castillianu e, a bellu a bellu, dae su 1764, s’italianu, sa limba sarda at mantesu pro sèculos, in totu s’ìsula, s’amentu de s’impreu zurìdicu suo. A pustis, s’italianu est resessidu a indebilitare custa cussèntzia supèrstite. + +Su fatu chi unos cantos testos, finas issos zurìdicos, in limba sarda, torrent a pustis de medas annos a Sardinna, comente est capitende oe cun sa publicatzione de custu libru, leat un’importàntzia chi andat meda prus a dae in antis de un’augùriu ebia. + +_______________ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Su Ditzionariu bilìngue italianu-friulanu, un'istrumentu istratègicu + +### Presentadu in Ùdine su 10 de santugaine + +Su progetu de su Grant dizionari bilengal talian Furlan est de seguru una de sas cosas prus importantes promòvidas in s'àmbitu de sa tutela de sa limba friulana e nde faghet un'istrumentu istratègicu. L'at afirmadu s'assessore regionale de sa cultura, Roberto Molinaro, presentende sa versione atualizada de su CD de su Ditzionàriu friulanu, fata in s'auditorium de sa Regione Friuli in Udine. Un'apuntamentu chi crompet tres annos, a pustis de sa prima presentatzione de su ditzionàriu, chi como tenet 23.000 paràulas e 14.000 locutziones. +Su GDBTF l'at fatu su Centri Friûl Lenghe 2000 (CFL 2000), cunsòrtziu nàschidu dae un'initziativa de s'Universidade de Ùdine paris cun entes e assòtzios chi sunt operende o ant operadu in favore de sa limba friulana, comente su Cunsòrtziu Universitàriu de su Friuli, sa Cooperativa Informazione friulana, sa Società Filologica Friulana, sa Cooperativa Serling, sa Union dai Scritôrs Furlans, s'Istitût Ladin Furlan Pre Checo Placerean e su Tzìrculu culturale "il Menocchio". +Ant presentadu sa versione noa de su GDBTF, cumpatìbile cun Windows, Linux e Mac OS X Tiger, su professore de Filologia e linguìstica romànica in s'Università de Ùdine, Giovanni Frau e su presidente e lessicologo de su CFL2000, Luca Peresson e Alessandro Carrozzo. +Moderadore de s'addòviu est istadu su direttore de su servìtziu regionale Identitades linguistìcas, Marco Stolfo. Sunt intervènnidos su presidente de s'ARLeF-Agjenzie Regjonâl pe Lenghe Furlane, Lorenzo Fabbro, su vitzepresidente de sa Società Filologica Friulana, Federico Vicario, su sìndigu de Ùdine, Furio Honsell. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/11/2008 + +## LEGE DE POLÌTICA LINGUÌSTICA DE CATALUNYA + +### Lege 1/1998, de su 7 de ghennàrgiu, de polìtica linguìstica (aprovada dae su Parlamentu de Catalunya su 30 de nadale de su 1997) + +SU PRESIDENTE DE SA GENERALITAT DE CATALUNYA +Siat notòriu a totu sos tzitadinos chi su Parlamentu de Catalunya at aprovadu e deo, in nùmene de su Re e de acordu cun su chi istabilit s’artìculu 33.2 de s’Istatutu de autonomia de Catalunya, promulgo custa + +_**LEGE **_ + +I. Significadu e situatzione de sa limba catalana +Sa limba catalana est un’elementu fundamentale de sa formatzione de sa personalidade natzionale de Catalunya, un’ istrumentu basilare de comunicatzione, de integratzione e de coesione sotziale de sos tzitadinos e tzitadinas, in manera indipendente dae s’orìgine geogràfica issoro, e su ligàmene privilegiadu de sa Catalunya cun sas àteras terras de limba catalana, cun sas cales format una comunidade linguìstica chi at aportadu in sos sèculos, cun boghe originale, unu cuntributu balorosu a sa cultura universale. In prus, est istada su testimòngiu de fidelidade de su pòpulu catalanu a sa terra sua e a sa cultura sua ispetzìfica. Forgiada originariamente in su territòriu de Catalunya, cumpartzida cun àteras terras -in sas cales retzit puru denominatziones populares, e finas legales, diversas-, sa limba catalana est istada semper sa limba pròpia de su logu e, comente tale, est istada interessada in manera negativa dae unos cantos eventos de s’istòria de Catalunya, chi l’ant giuta a una situatzione precària. Custa situatzione est dèvida a fatores diferentes, comente sa persecutzione polìtica chi at sufridu e s’impositzione legale de su castiglianu pro prus de duos sèculos e mesu; sas cunditziones polìticas e sotziueconòmicas in ue si sunt produidos sos cambiamentos demogràficos de sas ùrtimas deghinas de annos, e, galu, su caràtere de limba de àmbitu astrintu chi tenet, simigiante a su de àteras limbas ufitziales de Europa, mescamente in su mundu de oe, in ue sa comunicatzione, s’informatzione e sas indùstrias culturales punnant a sa mundializatzione. Duncas, comente resurtadu de totu custas tzircustàntzias, sa situatzione sotziulinguìstica de Catalunya est cumplessa. Sa realidade de una limba pròpia chi no at otentu sa normalizatzione prena e chi tenet unu nùmeru de faeddadores relativamente minore in su cuntestu internatzionale cunvivet cun su fatu chi medas de sos tzitadinos e tzitadinas de su territòriu de Catalunya tenent comente limba materna sa castigliana, in sa cale s’espressant a preferèntzia e moende dae sa cale ant cuntribuidu, a s’ispissu, a irrichire in manera significativa sa cultura catalana matessi, cuntributu dadu gai etotu dae àteros tzitadinos e tzitadinas in àteras limbas. Custa realidade, tando, esigit una polìtica linguìstica chi agiuet in manera produtiva a normalizare sa limba pròpia de Catalunya e chi, tando, garantat unu respetu iscrupolosu de sos deretos linguìsticos de totu sos tzitadinos e tzitadinas. + +Su cuadru giurìdicu atuale de sa limba catalana est determinadu dae sa Costitutzione ispagnola de su 1978 e dae s'Istatutu de autonomia de Catalunya de su 1979. Sa prima, mancari reconnoscat sa diversidade de sos pòpulos chi formant s'Istadu ispagnolu, istabilit in s'artìculu 3 chi "su castiglianu est sa limba ispagnola ufitziale de s'Istadu" e chi, comente limba ufitziale, "totu sos ispagnolos tenent su dovere de la connòschere e su deretu de l’usare". In prus, sa Costitutzione narat chi "sas àteras limbas ispagnolas ant a èssere gai etotu ufitziales in sas comunidades autònomas respetivas cunforme a sos Istatutos issoro". S'Istatutu de autonomia, in s'artìculu 3, disponet: "1. Sa limba pròpia de Catalunya est su catalanu. 2. S'idioma catalanu est s'ufitziale de Catalunya, gai comente su castiglianu, ufitziale in totu s'Istadu ispagnolu. 3. Sa Generalitat at a garantire s'usu normale e ufitziale de ambos duos idiomas, at a leare sas mesuras netzessàrias pro assegurare sa connoschèntzia issoro e at a creare sas cunditziones pro arribare a s’ugualidade prena issoro cantu a sos deretos e doveres de sos tzitadinos de Catalunya. 4. Su faeddu aranesu at a èssere ogetu de insignamentu e de respetu e protetzione particulares." Custos disponimentos istatutàrios los at isvilupados sa Lege 7/1983 de su 18 de abrile de normalizatzione linguìstica in Catalunya, de importàntzia enorme in s’istòria de sa limba, chi at cumportadu sa depenalizatzione de su catalanu e in batòrdighi annos de vigèntzia at permìtidu chi si nd’esseret estesa sa connoschèntzia in mesu de sa majoria manna de sa populatzione e una polìtica cuntzertada in totu sos setores de sa sotziedade, chi s'est materializada in su protzessu de normalizatzione linguìstica. In su tempus de vigèntzia de sa lege si sunt produidos cambiamentos fundamentales: in su campu tecnològicu, s'est generalizadu s'usu de s’informàtica e de sas autostradas de s’informatzione; in su campu culturale e cummertziale, s'est istabilida sa libertade de cummèrtziu, chi at generalizadu sos prèstidos culturales, mescamente in su mundu de sas comunicatziones e de s'audiovisuale; in su campu polìticu, dae un’ala s’Ispagna est intrada in sa Comunidade Econòmica Europea, oe Unione Europea, règhida dae su printzìpiu de su multilinguismu, dae s’àtera sa Generalitat at assùmidu medas de sas cumpetèntzias prevididas in s’istatutu; in su campu sotziale e sotziulinguìsticu, s'est generalizada sa connoschèntzia de su catalanu -generalizatzione chi non semper at cumportadu un’aumentu similare in sos usos pùblicos- e s'est produidu unu cambiamentu notàbile in sos flussos migratòrios. B’àpidu finas una evolutzione importante de su deretu linguìsticu in su paisu nostru, dèvida in parte a sa giurisprudèntzia de su Tribunale Costitutzionale e in parte a sa legislatzione catalana e a sos istùdios dotrinales. In fines, tocat a pònnere in evidèntzia su cuntenutu de unas cantas resolutziones de su Parlamentu Europeu: sa de su 30 de santandria de su 1987, subra de sas limbas e culturas de sas minorias regionales e ètnicas; sa de s'11 de nadale de su 1990, subra de sa situatzione de sas limbas in sa Comunidade e de sa limba catalana, e sa de su 9 de freàrgiu de su 1994, subra de sas minorias linguìsticas e culturales de sa Comunidade Europea. Tocat a pònnere in evidèntzia finas sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritàrias, adotada comente cunventzione dae su Comitadu de sos Ministros de su Consìgiu de Europa su 25 de làmpadas de su 1992, e sa Decraratzione universale de sos deretos linguìsticos, aprovada dae sa Cunferèntzia Mundiale de sos Deretos Linguìsticos su 6 de làmpadas de su 1996, in Barcelona, chi tenet su suportu unànime de su Cungressu de sos Diputados e de su Parlamentu de Catalunya. + +Totu custas tzircustàntzias ant cunsigiadu de modificare e atualizare sa lege de su 1983 e de rennovare s'acordu polìticu e sotziale de tando, pro pòdere cunsolidare su protzessu impulsadu dae sa Lege de normalizatzione linguìstica in s'àmbitu de s'amministratzione e de s'insignamentu, adatare a sas netzessidades de oe su regulamentu de sos mèdios de comunicatzione e sas indùstrias culturales e istabilire una normativa linguìstica destinada a su mundu sotziueconòmicu, cun s’obietivu de andare a in antis in sa generalizatzione de sa connoschèntzia cumpleta e de s'usu normale de sa limba catalana, sa cale cosa at a permìtere de dare un’impèllida noa a s’usu sotziale de sa limba. Sa modificatzione e s'atualizatzione de sa lege de su 1983 at a permìtere finas de cunsolidare s’impignu istatutàriu de arribare a ugualidade prena pro su chi pertocat sos deretos e sos doveres linguìsticos e, in manera particulare, su deretu e su dovere de connòschere sas duas limbas ufitziales e de las usare, cosa chi cumportat su fatu chi, in su cuadru istatutàriu vigente, sos tzitadinos e tzitadinas de Catalunya ant a dèvere connòschere sa limba catalana e sa castigliana e ant a tènnere su deretu de las usare. Pro sighire custa impèllida, non si podet fàghere a mancu de modificare sa normativa istatutària e s'europea, e reafirmare sas polìticas de promotzione e sas dotatziones de bilantzu currespondentes. + +Custa lege fòrmulat sos cuntzetos giurìdicos de limba pròpia i de limba ufitziale. Gai, su cuntzetu de limba pròpia aplicadu a su catalanu òbligat sos poderes pùblicos e sas istitutziones de Catalunya a l’amparare, a l’usare in manera generale e a nde promòvere s’usu pùblicu a totu sos livellos. Su cuntzetu de limba ufitziale aplicadu a su catalanu e a su castiglianu garantit a sos tzitadinos e tzitadinas sos deretos sugetivos, chi sunt proclamados in manera esplìtzita, a aprèndere sas duas limbas, a las pòdere usare liberamente in totu sas atividades pùblicas e privadas, a èssere servidos in sa limba chi issèberant in sas relatziones issoro cun sas amministratziones e, in manera graduale e progressiva, cun totu sos agentes sotziales chi oferint servìtzios a su pùblicu, e a no èssere discriminados pro resones de limba. Tenende in contu custos printzìpios, sa lege règulat s’usu de sas duas limbas ufitziales in Catalunya, e istabilit mesuras de amparu e promotzione de s’usu de su catalanu pro nde cunsighire sa normalizatzione e mesuras de promotzione pro nde garantire sa presèntzia in totu sos àmbitos. In s'àmbitu ufitziale e amministrativu, custa lege istabilit chi sas amministratziones e sas istitutziones catalanas devent impreare in manera generalizada su catalanu, chene pregiudìtziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas a si l’indiritzare in sa limba ufitziale chi issèberent, e proclamat sa validesa prena de totu sos documentos pùblicos e privados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales, cun indipendèntzia prena de s'una respetu a s’àtera, in totu sos àmbitos, inclùdidos s'Amministratzione de s'Istadu, s'Amministratzione de sa giustìtzia e sos registros pùblicos. Pro su chi pertocat s'insignamentu, custa lege garantit a totu sa populatzione su connoschimentu prenu de sas duas limbas e, tando, garantit chi sos alunnos non siant discriminados ne ischirriados in grupos diferentes pro resones de limba, mantenende su sistema de cungiuntzione linguìstica aplicadu cun sa lege de su 1983, e cunforme a sa giurisprudèntzia de su Tribunale Costitutzionale. Istabilit finas mesuras de promotzione de sa dotzèntzia universitària in catalanu. In s'àmbitu de sos mèdios de comunicatzione, e in su cuadru de sas cumpetèntzias de sa Generalitat, règulat s'usu de su catalanu in sas emitentes de radiudifusione e televisione, pro garantire sa presèntzia de sa limba pròpia in s'ispàtziu radiofònicu e televisivu, e istabilit mesuras de promotzione de s’istampa iscrita. Pro su chi pertocat sas indùstrias culturales, mantenet e afortit sas mesuras de promotzione chi giai istabiliat sa Lege de Normalizatzione Linguìstica pro sa tzinematografia, su libru, sa cantzone e sas artes de s'ispetàculu, e incòrporat referimentos a s’informàtica, a sas retzas de comunicatzione telemàtica e a sos produtos de ingenieria linguìstica, chi sunt devènnidas sa base de su tratamentu de s’informatzione in totu sos campos. Pro su chi pertocat s'àmbitu sotziueconòmicu, adotat mesuras de regulatzione de sa presèntzia de sa limba catalana e de promovimentu de s’usu de custa limba in totu sos campos in ue, per resones de mercadu o àteras resones, no est galu garantida. De custa manera, sas impresas pùblicas, sas cuntzessionàrias e sas de sos servìtzios pùblicos s'incòrporant in manera ativa in su protzessu de normalizatzione linguìstica, cun sa finalidade de garantire sos deretos linguìsticos de sos consumidores e consumidoras. S'obietivu est a cunsighire, in su mundu econòmicu, una situatzione de ecuidade intre sas duas limbas in manera progressiva, a mesura chi totu sos tzitadinos e tzitadinas de Catalunya apant acuisidu una connoschèntzia cumpleta de sa limba catalana, e semper pro mèdiu de sa cuntzertatzione sotziale propitziada dae sa Generalitat. In fines, custa lege reconnoschet, amparat e promovet s’insignamentu e s’usu de s'aranesu in sa Vall d'Aran, cun unu referimentu a sa Lege 16/1990, de su 13 de triulas, subra de su regìmene ispetziale de sa Vall d'Aran, e cun su respetu prenu de sas cumpetèntzias de sas istitutziones de sa Vall d'Aran. Custa lege tenet caràtere indicativu pro sos tzitadinos e tzitadinas e petzi creat òbligos pro sas amministratziones e pro impresas determinadas si su caràtere de servìtziu pùblicu de s’atividade issoro e sa defesa de sos deretos linguìsticos de sos tzitadinos e tzitadinas lu cunsìgiant. In custa manera, petzi podent èssere ogetu de santzione amministrativa, cunforme a sa normativa setoriale aplicàbile, sos funtzionàrios e funtzionàrias e sas impresas mentovadas si non cumprint sos òbligos istabilidos dae custa lege. Pro su chi pertocat s'istrutura, custa lege constat de trintanoe artìculos, oto disponimentos additzionales, tres transitòrios e tres finales. S'articuladu si distribuit in sete capìtulos, chi règulant sos printzìpios generales (capìtulu preliminare), s’usu istitutzionale (capìtulu I), s'onomàstica (capìtulu II), s’insignamentu (capìtulu III), sos mèdios de comunicatzione e sas indùstrias culturales (capìtulu IV), s'atividade sotziueconòmica (capìtuluV) e s’impèllida istitutzionale (capìtulu VI). Sighit, duncas, s'istrutura de sa Lege 7/1983, a sa cale s'agiunghent sos capìtulos destinados a s'onomàstica e, in manera ispetzìfica, a s'ativitade sotziueconòmica. + +1. Sa finalidade de custa lege est s’aplicatzione de s'artìculu 3 de s’Istatutu de autonomia de Catalunya, pro amparare, promòvere e normalizare s’usu de sa limba catalana in totu sos àmbitos, e s’usu de s'aranesu in sa Vall d'Aran, e de garantire s’usu normale e ufitziale de su catalanu e de su castiglianu. 2. Sos obietivos printzipales de custa lege sunt: a) Amparare e promòvere s’usu de su catalanu dae bandas de totu sos tzitadinos e tzitadinas. b) Dare efetividade a s’usu ufitziale de su catalanu e de su castiglianu, chene discriminatzione peruna pro sos tzitadinos e sas tzitadinas. c) Normalizare e promòvere s’usu de su catalanu in s’amministratzione, in s’insignamentu, in sos mèdios de comunicatzione sotziale, in sas indùstrias culturales e in s’àmbitu sotziueconòmicu. d) Assegurare s’aumentu de sa connoschèntzia de su catalanu dae bandas de totu sos tzitadinos e tzitadinas. 3. Obietivu de custa lege est finas a otènnere s’ugualidade pro su chi pertocat sos deretos e sos doveres linguìsticos de sos tzitadinos e tzitadinas, cun su promovimentu de sas atziones netzessàrias e s’eliminatzione de sos ostàculos chi oe l’impedint. + +1. Su catalanu est sa limba pròpia de Catalunya e la singularizat comente pòpulu. 2. Su catalanu, comente limba pròpia, est: a) Sa limba de totu sas institutziones de Catalunya, e mescamente de s'Amministratzione de sa Generalitat, de s'Amministratzione locale, de sas corporatziones pùblicas, de sas impresas e servìtzios pùblicos, de sos mèdios de comunicatzione istitutzionale, de s’insignamentu e de sa toponomia. b) Sa limba impreada a preferèntzia dae s'Amministratzione de s'Istadu in Catalunya in sa forma chi issa matessi detèrminat, dae sas àteras istitutziones e, in generale, dae sas impresas e entidades chi oferint servìtzios a su pùblicu. 3. Su chi disponet s'apartadu 2 cumportat un’impignu particulare de sas istitutziones pro nde promòvere sa connoschèntzia e s’usu intre sos tzitadinos e tzitadinas, in manera indipendente dae su caràtere ufitziale de su catalanu e de su castiglianu. + +1. Su catalanu est sa limba ufitziale de Catalunya, gai comente su castiglianu. 2. Su catalanu e su castiglianu, comente limbas ufitziales, podent èssere impreadas indistintamente dae sos tzitadinos e tzitadinas in totu sas atividades pùblicas e privadas chene discriminatzione. Sos atos giurìdicos iscritos in cale si siat de sas duas limbas ufitziales tenent, pro su chi pertocat la limba, validesa e eficàtzia prenas. + +1. Cunforme a su chi disponet s'artìculu 3 de s’Istatutu de autonomia, e in su cuadru de una polìtica ativa de sa Generalitat pro creare sas cunditziones chi permitant de arribare a s’ugualidade prena de sos deretos e de sos doveres linguìsticos, in Catalunya totus tenent deretu: a) A connòschere sas duas limbas ufitziales. b) A s’esprìmere in cale si siat de sas duas limbas ufitziales, in forma orale e iscrita, in sas relatziones e in sos atos pùblicos e privados. c) A èssere servidos in cale si siat de duas limbas ufitziales in sos tèrmines chi custa lege istabilit. d) A impreare in manera lìbera cale si siat de sas duas limbas ufitziales in totu sos àmbitos. e) A no èssere discriminados pro resones de sa limba ufitziale chi impreant. 2. Cadaunu si podet indiritzare a sas cortes e a sos tribunales pro otènnere sa protetzione giuditziale de su deretu a impreare sa limba sua. 3. Cadaunu si podet indiritzare a s'Amministratzione de sa Generalitat e a su Defensore Tzìvicu pedende chi, in s'àmbitu de sas cumpetèntzias issoro, òperent pro li garantire sos deretos linguìsticos in forma ispètzifica. + +1. Sa Generalitat devet garantire sos deretos linguìsticos de sos tzitadinos e tzitadinas, s’usu normale e ufitziale de su catalanu e de su castiglianu, s’insignamentu de sas duas limbas a totu sa populatzione, sa capatzitatzione e s'abilitatzione linguìstica de su personale a su servìtziu de sas amministratziones e s’ugualidade prena de sos tzitadinos e tzitadinas in sos deretos e in sos doveres linguìsticos, in totu sos àmbitos. 2. Sa Generalitat devet fàghere òpera de amparu, defesa e promotzione de s’usu de sa limba catalana in totu sos àmbitos, cun s’adotzione de sas mesuras netzessàrias e cun sa destinatzione de resorsas bastantes. + +1. Sa limba catalana est unu patrimòniu chi sa Catalunya cumpartzit cun àteros territòrios cun sos cales costìtuit una matessi comunidade linguìstica. Sa Generalitat devet dare cara chi siat defesa s’unidade de su catalanu e devet promòvere s’usu e sa projetzione esteriore de su catalanu e sa comunicatzione intre sos diferentes territòrios de faeddu catalanu. 2. Cunforme a sa legislatzione vigente, est atribuida a s'Institut d'Estudis Catalans s'autoridade linguìstica. + +S'aranesu, variedade de sa limba otzitana pròpia de sa Vall d'Aran, est reguladu, pro su chi pertocat s’usu, dae sa Lege 16/1990 de su 13 de triulas subra de su règimene ispetziale de sa Vall d'Aran, e, in manera supletòria, dae sos pretzetos de custa lege, sos cales non podent èssere mai interpretados in pregiudìtziu de s’usu de s'aranesu. + +_**CAPÌTULU I S’USU ISTITUTZIONALE **_ + +1. Sas leges chi aprovat su Parlamentu de Catalunya si pùblicant, in editziones simultàneas in catalanu e in castiglianu, in su Bulletinu Ufitziale de sa Generalitat de Catalunya. Tocat a su Parlamentu a nde fàghere sa versione ufitziale castigliana. 2. Sa publicatzione in su Bulletinu Ufitziale de sa Generalitat de Catalunya, si in casu, de sos disponimentos generales e resolutziones normativas de su Guvernu, de s’Amministratzione e istitutziones de sa Generalitat e de sas amministratziones locales de Catalunya si faghet in editziones simultàneas in catalanu e in castiglianu. + +1. Sa Generalitat, sas amministratziones locales e sas àteras corporatziones pùblicas de Catalunya, sas istitutziones e sas impresas chi nde dipendent e sos cuntzessionàrios de sos servìtzios issoro devent impreare su catalanu in sas atividades internas issoro e in sas relatziones issoro. Lu devent impreare normalmente finas in sas comunicatziones e notificatziones indiritzadas a pessones fìsicas o giurìdicas residentes in s'àmbitu linguìsticu catalanu, chene pregiudìtziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas a las retzire in castiglianu si lu pedint. 2. Su Guvernu de sa Generalitat devet disciplinare, pro mèdiu de disponimentos regulamentares, s’usu de su catalanu in sas atividades amministrativas de totu sos òrganos suos. 3. Sas corporatziones locales e sas universidades devent regulare s’usu de su catalanu in s'àmbitu de sas cumpetèntzias respetivas, cunforma a su chi disponet s'apartadu 1. Gai etotu lu devent regulare, in custu matessi sentidu, totu sas àteras corporatziones pùblicas. + +1. In sos protzedimentos amministrativos tramitados dae s’Amministratzione de sa Generalitat, dae sas amministratziones locales e dae sas àteras corporatziones de Catalunya cheret impreadu su catalanu, chene pregiudìtziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas de presentare documentos, de fàghere decraratziones e, si lu pedint, de retzire notificatziones in castiglianu. 2. S’Amministratzione devet dare a sas pessones interessadas chi lu pedint, in sa limba ufitziale dimandada, una tradutzione giurada de su chi los interessat. Sa dimanda de tradutzione non podet cumportare perunu pregiudìtziu o gastu a chie la pedit nè istentos in su protzedimentu, nè nde podet suspèndere sa tramitatzione in sos tèrmines istabilidos. + +1. Su personale a su servìtziu de sas amministratziones, sas corporatziones e sas istitutziones pùblicas de Catalunya devent tènnere unu livellu de connoschèntzia adeguadu e bastante de sas duas limbas ufitziales, tantu in s'expressione orale comente in s’espressione iscrita, pro èssere bonu a praticare sas funtziones pròpias de su logu de traballu suo. 2. Pro fàghere efetivu su chi disponet s'apartadu 1, su Guvernu de sa Generalitat devet garantire s’insignamentu de su catalanu a su personale a su servìtziu de s’Amministratzione de sa Generalitat, de sas corporatziones locales, de sas universitadades pùblicas e de s’Amministratzione de sa Giustìtzia de Catalunya e promòvere mesuras de recunversione de custu personale. 3. In su protzessu de seletzione pro intrare a unu postu de s’Amministratzione de sa Generalitat, de s’Amministratzione locale e de s’Amministratzione e de sos servìtzios de sas universidades, inclùdidu su personale esecutivu, cheret acreditada sa connoschèntzia de sa limba catalana, tantu in s’espressione orale comente in s’espressione iscrita, in su gradu adeguadu a sas funtziones de su postu de su cale si tratat, in sos tèrmines istabilidos dae sa legislatzione de sa funtzione pùblica. +Artìculu 12. S’Amministratzione de s'Istadu ** +1. Sunt vàlidos sos atos amministrativos de sos òrganos e de sos entes de s’Amministratzione de s'Istadu, verbales e iscritos, emanados in Catalunya in cale si siat de sas duas limbas ufitziales, chene netzessidade de tradutzione. 2. Cadaunu si podet relatzionare, oralmente e pro iscritu, cun s’Amministratzione de s'Istadu in Catalunya in sa limba ufitziale chi issèberat, tenet deretu a èssere servidu in custa limba e non si li podet esigire peruna tradutzione. + +1. Sun vàlidos sos atos giuditziàrios, verbales e iscritos, emanados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales, chene netzessidade de tradutzione. 2. Cadaunu tenet deretu a si relatzionare, oralmente e pro iscritu, cun s’Amministratzione de sa giustìtzia in sa limba ufitziale chi issèberat e a èssere servidu in custa limba, e non si li podet esigire peruna tradutzione. 3. Cadaunu chi lu pedit devet retzire in sa limba ufitziale dimandada còpia de sas sentèntzias e de sos providimentos chi l’interessant, chene istentu pro resones de limba. 4. Su chi disponent sos apartados 1, 2 e 3 est aplicàbile finas a sos tribunales eclesiàsticos e a sos arbitrados. 5. In sa provisione de postos de su personale a su servìtziu de s’Amministratzione de sa giustìtzia dipendente dae sa Generalitat si devet aplicare su chi disponet s'artìculu 11, cunforme a sa normativa ispetzìfica currespondente, in sos tèrmines chi si devent istabilire pro regulamentu. + +1. Sunt vàlidos sos documentos pùblicos emanados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales. 2. Sos documentos pùblicos cherent redatados in sa limba ufitziale chi issèberat su chi faghet sa dimanda, o, si bi nd’at prus de unu, in sa limba chi issos cuncordant. Si non b’at acordu, s'iscritura o su documentu si devent redatare in ambas duas limbas ufitziales. 3. In antis de redatare su documentu, tocat a preguntare in manera esplìtzita a sos chi faghent sa dimanda cale limba issèberant; s’issèberu de s’una o de s’àtera non devet mai cumportare istentu in sa redatzione e in s'autoritzatzione de su documentu. Si non s’issèberat in manera espressa sa limba, su documentu si redatat in catalanu. 4. Sos fidatàrios pùblicos devent dare in castiglianu o in catalanu, cunforme a su chi pedit sa pessone interessada, sas còpias de sos documentos, e devent traduire, si in casu, sos documentos e originales respetivos, suta de sa responsabilidade issoro. In sa nota de s’originale e a pee de sa còpia tocat a constatare su fatu de sa tradutzione, però non b’at bisòngiu de la protocollare. 5. Sos ufìtzios de sos fidatàrios pùblicos devent èssere a tretu de servire sos tzitadinos e tzitadinas in cale si siat de sas duas limbas ufitziales e devent tènnere personale chi nd’apat una connoschèntzia adeguada e bastante pro praticare sas funtziones pròpias de su logu de traballu. + +1. Sa limba no est recuisitu de forma de sos documentos privados. Duncas, sunt vàlidos cussos redatados in cale si siat idioma, chene pregiudìtziu de sas tradutziones chi sas leges tziviles, mercantiles o protzessuales esigint pro los esecutare in su casu chi s'idioma non siat ufitziale in Catalunya. 2. Sos documentos privados, cuntratuales o nono, cale nde siat sa natura, redatados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales in Catalunya, sunt vàlidos e non rechedent peruna tradutzione pro nd’esigire giuditzialmente o extragiuditzialmente s’aplicatzione in s'àmbitu territoriale de Catalunya. 3. Sos documentos chi si bi referit s'apartadu 2 cherent redatados in sa limba ufitziale chi sas partes cuncordant. Belle gai, si si tratat de cuntratos de adesione, normados, cun clàusulas tipu o cun cunditziones generales, cherent redatados in sa limba chi issèberant sos consumidores e consumidoras e devent èssere a disponimentu immediadu de sos clientes e de sas clientes in esemplares ischirriados in catalanu e in castiglianu. 4. Sunt vàlidos sos tìtulos balore de cada casta, inclùdidos sos chi rapresentant atziones de sotziedades mercantiles, redatados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales. 5. Sos assignos, sas promissas de pagamentu, sos blochetes de assignos e sos àteros documentos ofertos dae sas sotziedades finantziàrias a sos clientes e a sas clientes issoro cherent redatados, si no àteru, in catalanu. + +1. Sunt vàlidos sos cuntratos colletivos de traballu redatados in cale si siat de sas duas limbas ufitziales. 2. Sos cuntratos colletivos de traballu cherent redatados in sa limba ufitziale chi cuncordant sas partes, o si non ba’at acordu, in sas duas limbas ufitziales e in esemplares ischirriados. + +1. Sunt vàlidas sas annotatziones in sos registros fatas in cale si siat de sas duas limbas ufitziales. 2. In totu sos registros pùblicos de Catalunya, francu sos chi tenent petzi caràtere amministrativu, sas annotatziones cherent fatas in sa limba ufitziale in sa cale est redatadu su documentu o in sa cale si faghet sa decraratzione. Si su documentu est bilìngue, si faghent in sa limba indicada dae chie lu presentat a su registru. 3. Sos registrantes devent dare sas tzertificatziones in sa limba ufitziale impreada in sa dimanda. 4. Sos ufìtzios de sos registros devent èssere a tretu de servire sos tzitadinos e sas tzitadinas in cale si siat de sas duas limbas ufitziales e devent tènnere personale chi apat una connoschèntzia adeguada e bastante chi lu fatzat adatu a praticare sas funtziones pròpias de su logu de traballu. 5. Si devet garantire chi in s’ufìtziu de su registru si potzat fàghere cun immediadesa e afidabilidade, oralmente o pro iscritu, s’interpretatzione e sa tradutzione de cale si siat annotatzione in sa limba ufitziale pedida dae sa pessone interessada. 6. Sos formulàrios e sos àteros imprentados chi sunt a disponimentu de su pùblicu in sos ufìtzios de sos Registros cherent redatados, a su nessi, in catalanu. + +_**CAPÌTULU II S'ONOMÀSTICA **_ + +1.Sos topònimos de Catalunya tenent comente forma ufitziale ùnica sa catalana, cunforme a sa normativa linguìstica de s'Institut d'Estudis Catalans, francu sos de sa Vall d'Aran, chi tenent s'aranesa. 2. Sa denominatzione de sos munitzìpios e de sas comarcas est regulada dae normas locales. 3. Sa determinatzione de su nùmene de sas vias urbanas e de sos nucleos de populatzione de cada casta tocat a sas amministratziones comunales, e sa de sos àteros topònimos de Catalunya tocat a su Guvernu de sa Generalitat, inclùdidas sas vias interurbanas, siat cale chi siat sa dipendèntzia. 4. Sas denominatziones a sas cales si referint sos apartados 2 e 3 sunt legales a totu sos efetos e sa signalètica si bi devet adeguare. Tocat a su Guvernu de sa Generalitat de regulamentare sa normalizatzione de sa signalètica pùblica, respetende in totu sos casos sas normas internatzionales chi sunt coladas a fàghere parte de su deretu internu. + +1. Sos tzitadinos e sas tzitadinas de Catalunya tenent deretu a s’usu de sa forma normativamente curreta in catalanu de sos nùmenes e de sos sambenados issoro e a inclùdere sa cungiuntzione intre sos sambenados. 2. Sas pessones interessadas podent otènnere s’inserimentu de sa forma normativamente curreta in catalanu de sos nùmenes e sambenados issoro in su Registru Tzivile, cale chi siat sa data de sa detzisione, cun decraratzione simple fata a sa pessone incarricada, depositende sos documentos chi nd'acrèditant sa curretzione linguìstica, sos cales si devent istabilire cun regulamentu. 3. Custa norma est aplicàbile a sos nùmenes e a sos sambenados aranesos respetu a sa normativa linguìstica aranesa. + +_**CAPÌTULU III S’INSIGNAMENTU **_ + +1. Su catalanu, comente limba pròpia de Catalunya, est limba pròpia finas de s’insignamentu, in totu sos livellos e modalidades educativas. 2. Sos tzentros de insignamentu de cale si siat gradu devent fàghere de su catalanu su veìculu de espressione normale in sas atividades dotzentes e amministrativas issoro, internas e esternas. + +1. Su catalanu cheret utilizadu normalmente comente limba veiculare e de aprendimentu in s’insignamentu no universitàriu. 2. Sos pitzinnos tenent deretu a retzire su primu insignamentu in sa limba issoro abituale, chi siat custa su catalanu o su castiglianu. S’Amministratzione devet garantire custu deretu e pònnere in campu sos mèdios netzessàrios pro lu fàghere efetivu. Sos babbos e mamas o sos tutores lu podent praticare in nùmene de sos fìgios issoro pedende·nde s’aplicatzione. 3. S’insignamentu de su catalanu e su de su castiglianu devet tènnere garantida una presèntzia adeguada in sos programmas de istùdiu, a manera chi totu sos pitzinnos, cale chi siat sa limba abituale issoro a su cumintzu de s' insignamentu, potzant utilizare normalmente e curretamente sas duas limbas ufitziales a s’agabu de s'educatzione obligatòria. 4. In s’insignamentu post-obligatòriu s’Amministratzione educativa devet promòvere polìticas de programmatzione e dotzèntzia chi garantant su perfetzionamentu de sa connoschèntzia e de s’usu de sas duas limbas a manera chi totu sos giòvanos acuisant su bagàgliu istrumentale e culturale pròpiu de custos insignamentos. 5. Sos alunnos non devent èssere ischirriados in tzentros, grupos classe diferentes pro resone de sa limba issoro abituale. 6. Non si podet dare su diploma in educatzione segundària a un’alunnu chi no acrèditet sas connoschèntzias orales e iscritas de catalanu e de castiglianu pròpias de custa fase. 7. S'acreditatzione de sa connoschèntzia de su catalanu non si podet esigire in su casu de alunnos chi los ant dispensados dae l’aprèndere durante s’insignamentu o una parte de custu, o chi ant tentu s’insignamentu obligatòriu in foras de su territòriu de sa Catalunya, in sas tzircustàntzias chi su Guvernu de sa Generalitat devet istabilire cun regulamentu. 8. Sos alunnos chi intrant a radadiu in su sistema educativu de Catalunya devent retzire unu suportu ispetziale e additzionale de insignamentu de su catalanu. + +1. In sos tzentros de insignamentu superiore e universitàriu, sos professores e sos alunnos tenent deretu a s’esprìmere in cada casu, oralmente o pro iscritu, in sa limba ufitziale chi preferint. 2. Su Guvernu de sa Generalitat, sas universidades e sas istitutziones de insignamentu superiore, in s'àmbitu de sas cumpetèntzias respetivas, devent adotare sas mesuras pertinentes a manera de garantire e promòvere s’usu de sa limba catalana in totu sos àmbitos de sas atividades dotzentes, non dotzentes e de chirca, inclùdidas sas leturas de tesis dutorales e contrarelatziones. 3. Sas universidades devent propònnere cursos e àteros mèdios adeguados a manera chi sos alunnos e sos professores perfetzionent sa cumprensione e sa connoschèntzia de sa limba catalana. 4. Sas universidades podent, si est netzessàriu, istabilire critèrios ispetzìficos de usu linguìsticu in sas atividades relatzionadas cun impignos internatzionales. + +1. In sa programatzione de cursos de formatzione permanente pro sos adultos est obligatòriu s’insignamentu de su catalanu e de su castiglianu. 2. In sos tzentros de insignamentu de règimene ispetziale de limbas est obligatòriu a propònnere s’insignamentu de sas duas limbas ufitziales. 3. In sos tzentros de insignamentu de regìmene ispetziale dipendentes dae sa Generalitat in ue non s'insignat limba si devent propònnere cursos de limba catalana a sos alunnos chi nde tèngiant una connoschèntzia non bastante. + +1. Sos professores de sos tzentros dotzentes de Catalunya de cale si siat livellu de s’insignamentu no universitàriu devent connòschere sas duas limbas ufitziales e devent èssere in cunditziones de nde pòdere fàghere usu in s’incàrrigu dotzente. 2. Sos programmas de istùdiu pro sos cursos e sos tzentros de formatzione de sos professores devent èssere elaborados in manera chi sos alunnos otèngiant sa capatzitatzione prena in sas duas limbas ufitziales, cunforme a sas esigèntzias de cada ispetzialidade dotzente. 3. Sos professores de sos tzentros de insignamentu universitàriu de Catalunya devent connòschere in manera bastante sas duas limbas ufitziales, cunforme a sas esigèntzias de s’incàrrigu dotzente issoro. Custa norma no est aplicàbile a sos professores visitantes e a àteros casos anàlogos. Tocat a sas universidades a istabilire sos mecanismos e sos tèrmines pertinentes pro su cumprimentu de custu pretzetu. + +1. In sos mèdios de radiudifusione e de televisione gestidos dae sa Generalitat e dae sas corporatziones locales de Catalunya sa limba impreada normalmente devet èssere sa catalana. In custu cuadru, sos mèdios dipendentes de sas corporatziones locales podent tènnere in contu sas caraterìsticas de su pùblicu issoro. 2. Chene pregiudìtziu de s'aplicatzione de su chi disponent sos apartados 1 e 5 de s'artìculu 26, sos mèdios a su cale faghet referimentu s'apartadu 1 de custu artìculu devent promòvere sas espressiones culturales de Catalunya, mescamente sas chi si produint in limba catalana. 3. Sa Corporatzione Catalana de Ràdiu e Televisione devet garantire sa programmatzione regulare de emissiones radiufònicas e televisivas in aranesu in sa Vall d'Aran. 4. Su Guvernu de sa Generalitat devet agiuare sa retzetzione curreta in Catalunya de sas televisiones de àteros territòrios chi trasmitent in limba catalana. + +1. Chene pregiudìtziu de s'aplicatzione de sa Lege 8/1996, de su 5 de triulas, de regulatzione de sa programmatzione audiuvisuale difusa cun su cavu, sas entidades a sas cales faghet referimentu sa lege mentovada devent garantire chi mìnimu su chimbanta pro chentu de su tempus de trasmissione de programas de produtzione pròpia de cale si siat casta e de sos àteros teleservìtzios chi proponent siat in limba catalana. 2. Su chi disponet s'apartadu 1 s'àplicat finas a sos cuntzessionàrios de televisiones a gestione privada in s’àmbitu territoriale de Catalunya. 3. Sas emitentes de radiudifusione de cuntzessione atorgada dae sa Generalitat devent garantire chi mìnimu su chimbanta pro chentu de sos tempos de trasmissione siat in limba catalana, mancari su Guvernu de sa Generalitat, tenende in contu sas caraterìsticas de sos ispetadores, potzat modificare cun regulamentu custa pertzentuale. 4. Su Guvernu de sa Generalitat devet inclùdere s’usu de sa limba catalana in pertzentuales superiores a sos mìnimos istabilidos comente unu de sos critèrios in s'agiudicamentu de cuntzessiones a emitentes de televisione pro undas terrestres, a canales de televisione difusa cun su cavu e a emitentes de radiudifusione. 5. Sas emitentes de radiudifusione e de televisione devent garantire chi in sa programmatzione de mùsica cantada b’apat una presèntzia adeguada de cantzones produidas dae artistas catalanos e chi mìnimu su bintichimbe pro chentu siat de cantzones interpretadas in limba catalana o in aranesu. 6. Sas emitentes a sas cales faghet referimentu custu artìculu chi trasmìtent o difundent in sa Vall d'Aran devent garantire una presèntzia significativa de s’aranesu in sa programatzione issoro. + +1. In sos mèdios de comunicatzione e in sas publicatziones periòdicas editadas dae sa Generalitat e dae sas corporatziones locales sa limba normalmente impreada devet èssere sa catalana. 2. Su Guvernu de sa Generalitat devet promòvere e podet suventzionare sas publicatziones periòdicas de difusione generale redatadas totalmente o majoritariamente in catalanu. 3. Su Guvernu de sa Generalitat e sas corporatziones locales devent promòvere e podent suventzionare sas publicatziones periòdicas de àmbitu locale o comarcale redatadas totalmente o majoritariamente in catalanu. 4. S'atorgamentu de sas suventziones a sas cales faghent referimentu sos apartados 2 e 3 devet sighire critèrios obietivos de difusione, cummertzializatzione e usu de su catalanu, in intro de sas previsiones de bilantzu e suta de su controllu parlamentare o de sas assembleas de sas corporatziones locales. + +1. Su Guvernu de sa Generalitat devet favorire, istimulare e promòvere: a) Sa creatzione literària e sientìfica in catalanu, sa difusione in intro e in foras de s'àmbitu linguìsticu pròpiu e sa tradutzione in àteras limbas de òperas literàrias e sientìficas in catalanu, e sa tradutzione in catalanu de òperas iscritas in àteros idiomas. b) S'editzione, sa distributzione e sa difusione de libros e sas publicatziones periòdicas in catalanu. c) Sa produtzione tzinematogràfica in catalanu e su dopiàgiu e sa subtitulatzione in catalanu de pellìculas de espressione originale non catalana, e sa distributzione, in cale si siat formadu, e s’esibitzione de custos produtos. d) Sa produtzione, sa distributzione e sa difusione de registratziones sonoras e de materiale audiovisuale in catalanu. e) Sa produtzione e sa rapresentatzione de sas artes de s’ispetàculu in catalanu. f) Sa creatzione, s’interpretatzione e sa difusione de mùsica cantada in catalanu. g) Sa produtzione, s'editzione e sa distributzione de materiale iscritu e auditivu in limba catalana destinadu a pessones non videntes, e un’oferta culturale de base, in catalanu, pro custu matessi setore. h) Cale si siat àtera manifestatzione culturale pùblica in catalanu. 2. Totu sas mesuras chi s'adotant pro promòvere s’usu de su catalanu in sas indùstrias culturales cherent aplicadas cun critèrios obietivos, chene discriminatziones e in intro de sas previsiones de bilantzu. 3. Pro garantire una presèntzia significativa de sa limba catalana in s'oferta tzinematogràfica, su Guvernu de sa Generalitat podet istabilire pro regulamentu cuotas linguìsticas de projetzione e de distributzione pro sos produtos tzinematogràfics chi si distribuint e si projetant dopiados o subtitulados in una limba diferente dae s'originale. Sas cuotas istabilidas dae sas produtziones tzinematogràficas dopiadas o subtituladas in catalanu non podent sobrare su chimbanta pro chentu de s'oferta de distribudores e salas de projetzione in còmputu annuale e si devent fundare subra de critèrios obietivos. Su regulamentu currespondente cheret fatu in su cuadru de sa Lege de s'Istadu 17/1994, de su 8 de làmpadas, de defesa e promotzione de sa tzinematografia, e segundu su regìmene chi custa istabilit. + +Su Guvernu de sa Generalitat devet istimulare e promòvere cun mesuras adeguadas: a) Sa chirca, sa produtzione e sa cummertzializatzione de cada casta de produtu in catalanu relatzionadu cun sas indùstrias de sa limba, comente puru sos sistemas de reconnoschimentu de boghe, de tradutzione automàtica e similares o àteros possìbiles cunforme a sos avantzamentos tecnològicos. b) Sa produtzione, sa distributzione e sa cummertzializatzione de programàrios informàticos, de giogos de elaboradore, de editziones digitales e de òperas multimèdia in limba catalana, e sa tradutzione, si in casu, de custos produtos in catalanu. c) Sa presèntzia de produtos e de informatziones in catalanu in sas retzas telemàticas de informatzione. + +_**CAPÌTULU V S'ATIVIDADE SOTZIUECONÒMICA **_ + +1. Sas impresas pùblicas de sa Generalitat e de sas corporatziones locales, e finas sas impresas cuntzessionàrias suas cando gestint o isfrùtant su servìtziu cuntzèdidu, devent impreare normalmente su catalanu in sos atos e in sos documentos internos, in sas targas, in sas istrutziones de usu, in sas etichetas e in s’imballàgiu de sos produtos o sos servìtzios chi produint o proponent. 2. Sas impresas a sas cales faghet referimentu s'apartadu 1 devent impreare normalmente su catalanu in sas comunicatziones e in sas notificatziones, inclùdidas sas faturas e sos àteros documentos de tràficu, indiritzadas a pessones residentes in s'àmbitu linguìsticu catalanu, chene pregiudìtziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas a las retzire in castiglianu, o, si est su casu, in catalanu, si lu pedint. + +1. Sas impresas e sas entidades pùblicas o privadas chi oferint servìtzios pùblicos, comente sas de trasportu, de sumministramentos, comunicatziones e àteras, devent impreare, a su nessi, su catalanu in sos manifestos e in sas comunicatziones megafònicas. 2. Sas comunicatziones e sas notificatziones iscritas indiritzadas a pessones residentes in Catalunya dae sas impresas e entidades a sas cales faghet referimentu s'apartadu 1, inclùdidas sas faturas e sos àteros documentos de tràficu, cherent fatas a su nessi in catalanu, chene pregiudìtziu de su deretu de sos tzitadinos e tzitadinas a las retzire in castiglianu si lu pedint. 3. Su chi disponet s'apartadu 2 pro sas faturas e pro sos àteros documentos de tràficu si intendent chene pregiudìtziu de sa cumpetèntzia de s'Istadu de organizare sos servìtzios mentovados cando los prestat diretamente o pro mèdiu de sas impresas e entidades suas. + +1.Sas impresas e sos istabilimentos dedicados a sa bèndida de produtos o a sa prestatzione de servìtzios chi isvilupant s’atividade issoro in Catalunya devent èssere a tretu de pòdere servire sos consumidores e consumidoras cando s'espriment in cale si siat de sas limbas ufitziales de Catalunya. 2. Su Guvernu de sa Generalitat devet promòvere, cun mesuras adeguadas, s'incrementu de s’usu de su catalanu in s'àmbitu a su cale si referit s'apartadu 1. 3. Sa signalètica e sos cartellos de informatzione generale de caràtere fissu e sos documentos de oferta de servìtzios a sos utentes e consumidores de sos istabilimentos abertos a su pùblicu devent èssere redatados, a su nessi, in catalanu. Custa norma non s'àplicat a sas marcas, a sos nùmenes cummertziales e a sas etichetas impreadas dae sa legislatzione de propiedade industriale. + +Sas impresas chi ant sutascritu una cunventzione o un’ acordu de collaboratzione cun sa Generalitat o cun sas corporatziones locales de Catalunya, o sunt benefitziàrias de agiudos o suventziones dae custas, devent utilizare, a su nessi, su catalanu in sas etichetas e insignas, in sos avisos e in sos documentos indiritzados a su públicu, comente cunditzione mìnima de s’agiudu o de s’acordu. + +1. Sos datos chi figurant in sas etichetas, in sas cunfetziones e in sas istrutziones de usu de sos produtos chi si distribuint in s'àmbitu territoriale de Catalunya podent figurare in catalanu, in castiglianu o in cale si siat limba de s’Unione Europea. 2. Sos datos obligatòrios e sas informatziones voluntàrias agiuntas chi figurant in sas etichetas de produtos catalanos chi tenent denominatzione de orìgine, denominatzione comarcale o denominatzione de calidade e sos produtos artesanales chi si distribuint in s’àmbitu territoriale de Catalunya devent èssere netzessariamente, comente mìnimu, in catalanu. 3. Su Guvernu de sa Generalitat devet fàghere unu regulamentu pro s’ informatzione de sos consumidores e utentes in setores determinados comente sas etichetas e sas istrutziones de usu de sos produtos industriales o cummertziales chi si distribuint in s'àmbitu territoriale de Catalunya, mescamente sos de sos produtos alimentares postos in bote e in ampulla, cussos perigulosos, cussos tòssicos, e finas su tabacu, pro garantire sa presèntzia progressiva de su catalanu cunforme a sos printzìpios de custa lege, de sas normas de s’Unione Europea e de su restu de s'ordinamentu giurìdicu. + +1.In sa publitzidade istitutzionale de sa Generalitat e de sas amministratziones locales, de sas impresas pùblicas o cuntzessionàrias issoro e de sas àteras istitutziones e corporatziones catalanas de deretu pùblicu, fata in s'àmbitu territoriale de sa Catalunya, cheret utilizadu in manera generale su catalanu. 2. Su Guvernu de sa Generalitat e sos entes locales devent favorire, istimulare e promòvere cun mesuras adeguadas s’usu de su catalanu in sa publitzidade, mescamente in sa via pública, pro nde fàghere sa limba de usu normale in su setore. + +1. Su Guvernu de sa Generalitat e sos collègios professionales devent promòvere s’usu de su catalanu in sas atividades professionales. 2. Su Guvernu de sa Generalitat devet istimulare e promòvere s’usu de su catalanu in sos tzentros de traballu, in sas relatziones laborales e in sas cunventziones colletivas, patos de impresa e cuntratos de traballu e devet promòvere sa partitzipatzione direta de sos sindacados e de sas organizatziones imprenditoriales pro lòmpere a custu obietivu. 3. Sas cunventziones colletivas de traballu e sos patos de impresa ant a pòdere cuntènnere clàusulas linguìsticas orientadas a promòvere sa connoschèntzia de su catalanu dae bandas de sos traballadores e a nde garantire s’usu in sos tzentros de traballu e in sos cuntratos laborales, bustas paga e totu s’àtera documentatzione. Su Guvernu de sa Generalitat at a dèvere istimulare s’inserimentu de custas clàusulas in sas cunventziones colletivas. 4. Sas targas e sas informatziones a sos traballadores in sos tzentros laborales devent èssere comente prima cosa in catalanu. + +_**CAPÌTULU VI S'IMPULSU ISTITUTZIONALE **_ + +1. Su Guvernu de sa Generalitat devet favorire, istimulare e promòvere s’usu de su catalanu in sas atividades laborales, professionales, mercantiles, publitzitàrias, culturales, assotziativas, isportivas, lùdicas e de cada àtera casta. 2. Su Guvernu de sa Generalitat e sas corporatziones locales, in s'àmbitu de sas cumpetèntzias respetivas issoro, devent promòvere s’imàgine pùblica e s’usu de su catalanu e podent istablire bonificatziones e esentziones fiscales pro sos atos relativos a sa normalizatzione e a sa promotzione de s’usu de sa limba catalana. + +1. Su Guvernu de sa Generalitat, comente sas corporatziones locales, devent creare e suventzionare tzentros dedicados a promòvere sa connoschèntzia, s’usu e sa divulgatzione de su catalanu, mescamente cando lu cheret sa situatzione sotziulinguìstica. Custos tzentros de suportu dipendent dae su Cunsòrtziu pro sa Normalizatzione Linguìstica, su cale òperat comente òrganu de isvilupu de sas políticas territoriales de normalizatzione. 2. Sos tzentros a sos cales faghet referimentu s'apartadu 1 devent tènnere sos mèdios umanos e materiales bastantes pro sa pràtica de sas funtziones issoro. + +1. Su Guvernu de sa Generalitat si devet dotare de istrumentos de planificatzione linguìstica generale cunsistentes in programmas periodificados, a manera de istabilire sos obietivos e sas mesuras prus cumbeniosas in cada mamentu e de nd’ abalorare sos resurtados. S'elaboratzione de sos istrumentos de planificatzione cheret cuntzertada cun sos agentes e colletivos implicados, e si devent tènnere in contu sos printzìpios de partitzipatzione, simplificatzione e eficàtzia. 2. Su Guvernu de sa Generalitat devet elaborare una mapa sotziulinguìstica de Catalunya, chi cheret revisada cada chimbe annos, a manera de adeguare a sa realidade s’atzione de polìtica linguìstica sua e, tando, balorare s’intzidèntzia de s’atividade fata. 3. Su Guvernu de sa Generalitat devet informare cada annu su Parlamentu de sos atos de polìtica linguìstica e de sos resurtados otentos in su cuadru de sos istrumentos a sos cales faghent referimentu sos apartados 1 e 2. + +_**DISPONIMENTOS AGIUNTOS **_ + +1. Chene pregiudìtziu de s'aplicatzione de custa lege, su Guvernu de sa Generalitat devet dare cara chi si cunsigat sa generalizatzione de s’usu de su catalanu, in unu cuadru de collaboratzione cun s’Unione Europea, cun s’Amministratzione de s'Istadu, cun su Consìgiu Generale de su Podere Giuditziale e cun sas impresas pùblicas e privadas de àmbitu istatale, europeu o internatzionale, mescamente sas impresas de servìtzios e sas de radiudifusione e televisione. 2. Su Guvernu de sa Generalitat devet dare cara a sa presèntzia de su catalanu in sos mèdios de comunicatzione de difusione istatale, europea e internatzionale. + +1. Sa Generalitat devet promòvere acordos, cunventziones e tratados cun sas comunidades autònomas aragonesa, baleare e valenciana e cun sos Istados andorranu, frantzesu e italianu pro promòvere s'intercàmbiu culturale intre territòrios e comunidades de faeddu catalanu e su coordinamentu e sa cooperatzione intre comunitades o intre Istados in matèria de polìtica linguìstica, pro assegurare, cun mesuras adeguadas, sa promotzione, s’usu e sa defesa de sa limba catalana e pro nd’otènnere sa generalizatzione e estensione de sa connoschèntzia e usu in totu s'àmbitu linguìsticu, respetende totu sas variantes. 2. Sa Generalitat, pro favorire un’ispàtziu catalanu de comunicatzione, devet promòvere sa difusione e sa retzetzione de sos mèdios de comunicatzione in limba catalana. + +1. Su Guvernu de sa Generalitat devet dare cara a sa projetzione de sa limba e de sa cultura catalanas a foras de s’àmbitu linguìsticu suo, mescamente in su mundu acadèmicu e de sa chirca, e finas in sas istitutziones de s’Unione Europea e in sas polìticas suas. Pro su cumprimentu de custu obietivu, sa Generalitat podet partitzipare a un’organismu comunu a sos territòrios de limba catalana. 2. Su Guvernu de sa Generalitat devet agiuare sa difusione e s'aprendimentu de su catalanu a sas comunidades catalanas de s'èsteru, in sos tèrmines chi resurtant dae sa Lege 18/1996 de su 27 de nadale. + +Sa sustitutzione de sas grafias incurretas de nùmenes e sambendados cun sas grafias curretas, istabilida dae s'artìculu 19, est regulada dae su protzedimentu fissadu dae s'artìculu 2 de sa Lege de s'Istadu 17/1977, de su 4 de ghennàrgiu, subra de sa reforma de s'artìculu 54 de sa Lege de su registru tzivile, o sa normativa ecuivalente chi la sustituit. + +Custa lege non previdet santziones pro sos tzitadinos. Belle gai: a) S'incumprimentu de sos pretzetos de s'artìculu 26 si cunsìderat incumprimentu de sas cunditziones essentziales de sa cuntzessione, a sa cale si devet aplicare su règimene santzionadore chi istabilit sa Lege 8/1996, de su 5 de triulas, de regulamentu de sa programatzione audiovisuale difusa cun su cavu, e sas leges de s'Istadu 31/1987 de su 18 de nadale, de ordinamentu de sas telecomunicatziones, e 25/1994 de su 12 de triulas, cun sa cale s'incòrporat in s'ordinamentu giurìdicu ispagnolu sa Diretiva 89/552/CEE. b) S'incumprimentu de sos pretzetos de sos artìculos 15, 30, 31 i 32.3 imputàbile a sas impresas e a sas entidades interessadas si cunsìderat una negativa ingiustificada a sudisfàghere sas dimandas de sos consumidores e consumidoras, a sa cale si devet aplicare su règimene santzionadore chi istabilit sa Lege 1/1990 de su 8 de ghennàrgiu subra de sa disciplina de su mercadu e sa defesa de sos consumidores e de sos utentes. + +In sos bilantzos de sa Generalitat tocat a fàghere sas assignatziones netzessàrias pro conduire a tèrmine sos atos e adotare sas mesuras derivadas dae s'esecutzione de custa lege cun sos mèdios e sas siendas bastantes, cun un’atentzione particulare a su costu de unu sistema educativu plurilìngue, de un’amministratzione in règimene de coufitzialidade e de sa difusione culturale de una limba de àmbitu astrintu, tenende in contu finas sas netzessidades obietivas de distributzione territoriale e setoriale. + +Sa Generalitat devet dare cara chi sa normativa e s'aplicatzione amministrativa de sos àteros poderes pùblicos de s'Istadu respètent sos printzìpios de s'ordinamentu costitutzionale e istatutàriu e sos de custa lege, e devet impulsare sa modificatzione legislativa de sas normas istatales chi sunt un’ostàculu a s’usu de su catalanu in totu sos àmbitos o lìmitant s’ugualidade linguìstica prena de sos tzitadinos e tzitadinas. + +Sos pretzetos de custa lege vìnculant su personale a su servìtziu de s’Amministratzione, cunforme a sas normas reguladoras de sa Funtzione Pùblica. +DISPONIMENTOS TRANSITÒRIOS +SU PRIMU. Sas normas de usu linguìsticu +Sas normas de usu linguìsticu a sas cales faghet referimentu s'artìculu 9.3 cherent aprovadas in su tèrmine màssimu de duos annos dae s'intrada in vigore de custa lege . +SU DE| DUOS. S'adatamentu de sas impresas +1. Sas impresas e sas entidades interessadas dae custa lege tenent unu tèrmine de duos annos pro s’adatare a su chi disponent s'artìculu 15 e sos disponimentos de su capìtulu V. Custu tèrmine at a èssere de chimbe annos pro sos imprendidores autònomos. 2. In unu tèrmine de chimbe annos o, si est superiore, in su chi nde resurtet dae sa data de cadutzidade, podent sighire in su mercadu sos produtos e sos servìtzios a sos cales faghet referimentu s'artìculu 34 chene cumprire sas normas linguìsticas relativas a sas etichetas. +SU DE TRES. Sas emitentes de radiudifusione e televisione +Sos artìculos 25 e 26 s'àplicant a sas emitentes chi tenent sos tìtulos abilitantes chi dat sa Generalitat e chi si cuntzedent o si rennovant a pustis de s'intrada in vigore de custa lege. +DISPONIMENTOS FINALES +SU PRIMU. Modificatzione de sa Lege 8/1987, de su 15 de abrile +1. Si modìficat in sa manera chi sighit s’artìculu 5 de sa Lege 8/1987, de su 15 de abrile, munitzipale e de règimene locale de Catalunya: "Artìculu 5. "1. Su catalanu est sa limba pròpia de s’Amministratzione locale de Catalunya e, duncas, devet èssere sa limba de usu normale e generale in sas atividades suas "2. Totu sos tzitadinos e tzitadinas tenent deretu a isseberare sa limba ufitziale cun sa cale si relatzionant cun sos entes locales, e custos tenent su dovere correlativu de los servire in sa limba isseberada, in sos tèrmines istabilidos dae sa Lege de polìtica linguìstica " +2. Si modìficat s'artìculu 294.2 de sa Lege 8/1987, de su 15 de abrile, munitzipale e de règimene locale de Catalunya, chi resurtat redatada in sa manera chi sighit: "Artìculu 294.2 "Cunforme a sas ofertas issoro de ocupatzione pùblica, sas entidades locales devent seletzionare su personale pro mèdiu de cunvocatòria pùblica, cun su sistema de cuncursu, opositzione e cuncursu opositzione lìberos, in sos cales devent èssere garantidos sos printzìpios de ugualidade, de mèritu, de capatzidade e de publitzidade. In su protzessu de seletzione, si devet tènnere contu de sa connoschèntzia de su catalanu e, in sos entes locales de sa Vall d'Aran, finas de s'aranesu, tantu in s'espressione orale comente in s’espressione iscrita, in su gradu adeguadu a sas funtziones pròpias de sos postos de sos cales si tratat." +3. Si modìficat s'artìculu 310.2 de sa Lege 8/1987 de su 15 de abrile, munitzipale e de règimene locale de Catalunya, chi resurtat redatadu in sa manera chi sighit: "Artìculu 310.2 "Sos entes locales de Catalunya devent inclùdere su recuisitu de sa connoschèntzia orale e iscrita de su catalanu in sas bases de sa cunvocatòria de su cuncursu pro cugugiare postos de traballu reservados a funtzionàrios e funtzionàrias de s’Amministratzione locale cun abilitatzione de caràtere istatale." +SU DE DUOS. Regulamentos +S'autorizat su Guvernu de sa Generalitat a aprontare sos regulamentos netzessàrios pro aplicare custa lege. +SU DE TRES. Sustitutzione e vigèntzia de sas normes +1. Sa Lege 7/1983 de su 18 de abrile, de normalizatzione linguìstica in Catalunya, est sustituida dae sos pretzetos de custa lege, chene pregiudìtziu chi, in totu su chi non resurtat contraditòriu, faghet parte de sa traditzione giurìdica catalana. 2. Sunt vigentes, in su chi non s'oponet a custa lege, e chene pregiudìtziu de sa modificatzione regulamentare chi si nde potzat fàghere, sos disponimentos dados pro aplicare sa Lege 7/1983. 3. Sunt vigentes, in su chi non s'oponet a custa Lege, sos pretzetos de sa Lege 3/1993 de su 5 de martzu, subra de s’istatutu de su consumidore, e sas normas dadas pro los aplicare. +Duncas, òrdino chi totu sos tzitadinos a sos cales si àplicat custa lege coòperent a su cumprimentu suo e chi sos tribunales e sas autoritades a sos cales pertocat la fatzant aplicare. + +Palatzu de sa Generalitat, 7 de ghennàrgiu 1998 + +Jordi Pujol Presidente de sa Generalitat + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/11/2008 + +## S'Otzitània a pee + +### Biàgiu a pee in mesu de s'Otzitània + +L'at organizadu sa Chambra d'Oc cun s'agiudu de sa Regione Piemonte, in intro de su Progetu Alpi 365. Sa traversada fata dae unu grupu de militantes de sa càusa otzitanista est cumintzada dae sas baddes otzitanas de su Piemonte e est agabbada in sa Badde de Aràn in Catalugna. Est cumintzada su 30 de austu de ocannu dae Vinadio e Pietraporzio, in sa badde cuneesa de su Stura. Su 7 de santandria, su biàgiu est agabbadu in Vielha, in Badde de Aràn. +“Otzitània a pee” est istada un'ocasione de diàlogu intre sos pòpulos pro promòvere sa diversidade linguìstica e afortire sa dimanda fata a s'Unesco de decrarare sa limba otzitana “patrimòniu” mundiale de s'Umanidade. +Sos animadores de Chambra d'Oc, Dario Anghilante e Ines Cavalcanti, cun custa initziativa, ant chertu manifestare a totus custu ispàtziu linguìsticu e culturale situadu in su coro de Europa, chi includet 32 dipartimentos in sa Repùblica frantzesa, 12 baddes alpinas in Piemonte, unu tretu de Ligùria, sa Comunna de Guardia Piemontese in Calabria, sa badde de Aràn in Catalugna. In pràtica, 13 milliones de pessones chi tenet a cumone sa limba de OC. +“Otzitània a pee” est una mustra de sa cussèntzia in favore de sa limba otzitana chi agiuat finas a nois Sardos a crèere a beru chi sas limbas sunt su bene prus mannu pro sas natziones e pro s'umanidade. +_ +> In sa fotografia:_ **Dario Anghilante** + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Bandera in sa limba... + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Nazionalismo arabo e nazionalismo ebraico + +_Editore_: Mursia +_Data de publicatzione_: 2003 +_Collana:_ Fatti,testimonianze, reportages +_ISBN_: 88-425-3149-9 +_Pazinas_:318 +_Preju_: 22,50 euros + +Testu fundamentale pro cumprender sas raighinas istoricas de custu cunflitu chi dae belle chent'annos insambenat s'oriente probianu.Subra de sas orizines de custa gherra intre arabos e ebreos si podet discuter a s'infinidu, dende prus importu, in funtzione de una premessa ideolozica determinada una causa o un'atera: sa natura intrinsecamente espansionistica de su sionismu, s'ideolozia de sa umm, est a narrer sa comunidade arabo-islamica, incapassa de tollerare in intro de su territoriu suo entidades natzionales de non credentes si non suta de una cunditzione de dhimmi, protetos, sa cuncurrentzia pro sa suprematzia intre sos paisos arabos e s'intransizentzia israeliana, sa gherra frita e sa rivalidade intre sos Istados prus Mannos, s'esodu palestinesu etc. +A custas causas si podet finas azungher sas chi benint mutidas dae sos istoricos causas imediatas de custu cunflitu est a narrer s'ispartitzione de sa Palestina in su 1947, sa costitutzione de s'istadu de Israele de su 1948, sa sudivisione de su mundu arabu intre sas potentzas coloniales e sa Decraratzione de Balfour de su 1917. + +Sa tesi orizinale chi Paolo Maltese, istudiosu de problemas de politica mediorientale, sustenit e documentat in custu testu est chi su cumintzu de unu de sos cunflitos prus dramaticos de s'epoca nostra benit dae s'ispeditzione napoleonica de su 1948 e dae prima medade de su seculu 19 cando si afirmat intre arabos e ebreos una chirca difitzile de s'identidade de s'idea natzionale propia. S'iscontru intre arabos e ebreos cheret duncas letu comente unu caminu longu, cuntrastadu dolorosu de custos duos natzionalismos. Petzi in custa manera est possibile cumprender s'ampraria de custu drama, tenende in cunsideru su fatu chi si tratat de unu cunflitu totale de natura ideolozica, intre duas potentzas mannas, chi a dolu mannu, si sunt ischidadas in su matessi tempus e in prus cherende istare in su matessi logu, e chi si aparentat a una gherra de relizione est a narrer unu cunfrontu intre duos deretos cuntzepidos comente assolutos Pro custu motivu su cuntrastu chi oponet arabos, palestinesos e Israele paret radicale de difitzile solutzione. + +Paolo Malese, istudiosu de istoria e politica mediorientale, at publicadu intre ateros, _La Terra Promessa, La guerra italo-turca e la conquista della Libia 1911-1912, Perche il IV conflitto arabo-israliano, Storia del canale di Suez, L'Egitto e il canale 1833-1956_. + + + + + +### 18/11/2008 + +## S'Annuàriu de su cuntribuente in limba sarda + +### Publicadu dae s'Agentzia de sas Intradas cun s'agiudu de s'Uls de sa Regione sarda + +S'**_Agentzia de sas Intradas_** at publicadu finas in limba sarda “S'ANNUÀRIU DE SU CUNTRIBUENTE, in 190 pàginas, cun totu sas informatziones ùtiles pro sos utentes in matèria fiscale e pro su pagamentu de sas impostas. +Su traballu de tradutzione l'at fatu su Ufìtziu de sa Limba Sarda de sa RAS, in Limba Sarda Comuna, norma iscrita isperimentale adotada dae sa Regione in su 2006 mescamente pro sos documentos de sa Regione e de s'Amministratzione Pùblica. + +Est craru chi custa initziativa favorit s'impreu “normale” de sa limba sarda in cale si siat àmbitu e impreu in intro de sa sotziedade nostra e est un'ocasione de isvilupu e ammodernamentu de sa limba e de sas terminologia ispetzialìstica de s'economia e de sa finàntzia. Isperemus chi custu siat petzi su primu de custa casta de documentos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/11/2008 + +## Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna + +### Cunferentzia regionale pro sa limba sarda pro su 2008 + +S'Assessoradu de s’Istrutzione Pùblicaa de sa RAS at ammaniadu sa **Cunferentzia regionale pro sa limba sarda pro s'2008** pro sas dies 28,29 e 30 de su mese de santandria in Macumere, in sa sala de sa riuniones de su “Padiglione S.Castagna”, in carrera de Ariosto 11. + +In custas tres dies, espertos sardos e istràngios ant a tratare sos temas prus importantes pro cumprèndere su tempus presente e su benidore de sas limbas minoritàrias: Sa diversidade linguìstica in Europa, Sa situatzione sotziolinguìstica in Sardigna, Sas minorias linguìsticas in Itàlia, Sas variedades linguistìcas in Sardina e sas propostas de istandardizatzione amministrativa, Sa polìtica linguìstica in Sardigna e s'Isportellu Linguisticu Regionale. + +Su traballu de custas dies at a èssere inauguradu dae su presidente Renato Soru e dae s'Assessore M. Antonietta Mongiu. + +Su prus de sos espertos presentes benit dae logos in ue sunt presentes àteras minorias. Sunt duncas sas pessones chi connoschent megius custas realidades e sunt a tretu de cumprèndere sos problemas de cada limba e de propònnere finas solutziones addatas a sas relaidades sìngulas. + +Si est beru chi su sardu est limba galu forte e populare (a su nessi su 70% de sa populatzione l'impreat cada die), est finas beru chi dae como in antis bi cheret una polìtica linguìstica coerente e operativa pro garantire a sa limba de èssere presente in totue, in iscola, in s'amministratzione, in sos mèdios informativos, in sas impresas, duncas in sa sotziedade e in su territòriu. Como e in su tempus benidore. + +#_Sarvadore Serra_ + +Programa cumpretu de sa Cunferèntzia +cun sos nùmenes de totu sos Relatores + + +### 01/12/2008 + +## Sa limba sarda andat a dae in antis + +### Cuncruidas in Macumere sas Dies de sa Cunferèntzia de sa Limba Sarda + +De a beru una grandu cunferèntzia pro sa limba sarda est istada cussa fata in Macumere, sighida cun aficu dae unu pùblicu numerosu chi at prenadu sa sala de su “Padiglione Castagna”, pro tres dies in fatu a pare, su 28, 29 e 30 de santandria. Tres dies de dibàtidu sientìficu de livellu artu gasi comente ant ammentadu finas sos reladores de fama internatzionale. Una cunferèntzia chi donat isperas bonas e chi paret chi apat semenadu un'ispìritu nou in sa gente sarda. + +Sa presèntzia de istudiosos de livellu internatzionale at asseguradu a sa gente chi est bènnida a los ascurtare inditos e connoschèntzias de primore sighende de a beru su tìtulu de sa cunferèntzia etotu “Sa diversidades de sa limba in Europa, Itàlia e Sardigna”. Una richesa de informatziones chi non podent mancare in sa mente de cussos chi istimant sa limba e chi at agiuadu a formare una cussèntzia linguìstica prus ampra e addata a sos tempos de oe in die. + +Bonu su cunsideru chi at tentu sa Limba Sarda Comuna, sas normas de referèntzia chi impreat sa Regione e finas àteros Entes pros sos atos issoro in essida, una limba iscrita apretziada fintzas dae sos reladores istràngios chi la bident comente unu traste cumpretu e addatu pro sa pranificatzione linguìstica e chi medas de su pùblicu cherent impreare finas in traballos privados. + +In prus de custos sinnales bonos, tocat finas a fàghere calicuna chèssa. Sa prima est cun sos mèdios de informatzione isulanos: addòvios subra de s’antunna e de su cardulinu de petza o a pitzu de su peugru de sas puddas tenent prus tretu in sas pàginas issoro. Una cunferèntzia regionale de livellu internatzionale de tres dies cun sa sala prena onni borta ite cherides chi siat! Le' unu trafileddu e fatu su dovereddu; faeddo in prus de Masala e de “is mutetus” de Atzeni e no essedas a nàrrere chi sos gionales no allegant de limba. + +Àtera farta de ammentare est sa presèntzia/assèntzia de sos polìticos isulanos, unu sinnale chi no andat de seguru in favore issoro ca a s’iscarèssere de sa chistione linguìstica est a s’iscarèssere de sa gente etotu chi est cussa chi poscas andat a votare. +Est dolu de coro pèro mescamente sa pagu presèntzia de isportellistas in sa cunferèntzia. Su polìticu ponet a un'ala sa chistione linguìstica finas ca non s’intendet sa presèntzia forte de cussa gente chi diat dèvere èssere sa parte ativa in custu movimentu. Si a unu chirru faghet praghere chi caras e pessones connotas sunt istadas presentes, a s’àteru naschet sa duda chi, de totu sos isportellistas postos in contu, petzi pagos sigant s’impinnu linguìsticu. Est a nàrrere chi paret chi bi siant medas isportellos abertos e intames pagos isportellistas candidados a èssere tales. In custu cuntestu, sas allegas iscorosas de sa rapresentante de su dipartimentu de sos Afàrios Regionales, chi at naradu chi su dinare de sa 482 at a èssere semper prus pagu podet èssere finas unu sinnale bonu, ca ant a abarrare petzi sos servìtzios linguìsticos chi de a beru bi creent in sa formatzione de una professionalidade. L’at ammentadu sa responàbile matessi de su ministèriu chi bi cherent pessones de professionalidade arta e iscumproada e tando nos dimandamus: ma si unu operadore de isportellu non benit a cunferèntzias de balia internatzionale che a cussa de Macumere, in ue podet gosare de formatzione arta (e de badas), a ue devet andare, fortzis a Cortes Apertas? + +Torrende a sa cunferèntzia, a pustis de sos saludos de su sìndigu de Macumere Riccardo Uda e de s’Assessora de sa Cultura Mariantonietta Mongiu chi at ammentadu su valore de sa limba contra a sa “pèrdida de sensu” finas in sos giòvanos, su Prof. Gabriele Iannaccaro de s’Universidade Bicocca de Milano at istèrridu sa chistione a pitzu de sas limbas europeas ponende preguntas subra de cantas sunt custas e de sos problemas de comente las identificare e classificare. Jeronen Darquennes de s’Universidade Namur at craridu su bisòngiu de colare dae sa pràtica a sa teoria e a s’imbesse. “Su bilinguismu est una risorsa manna” est istadu su pàrrere de Antonella Sorace de s’Universidade de Edimburgu cun raighinas in sa bidda de Putumajore- “ca in sos istùdios nostros amus notadu chi unu pipiu bilìngue risolvet mègius sos problemas ca tenet fintzas sa possibilidade prus arta de propònnere prus de una solutzione, cosa custa chi l’at a agiuare finas cando at a èssere mannu”. A pustis b’at àpidu sa relata de duos dotzentes friulanos: Federico Vicario at faeddadu de sas retes europeas de sas limbas regionales e Giovanni Frau at sighidu narende chi in Itàlia s’atinu e atentu pro sas limbas de minoria est galu dèbile. “Bastat a castiare chi in sos ditzionàrios de limba italiana- at cuncruidu su catedràticu de limba romànica in Ùdine- non b’at galu sa presèntzia de su sintagma ”. + +A merie Alessandro Mongili de s’Universidade de Casteddu, Enrico Chessa de s’Universidade Autònoma de Bartzellona, Mauro Maxia de s’Universidade de Tàtari e Vittorio Dell’Aquila de su Tzentru de Istùdios Linguìsticos pro s’Europa coordinados dae su giornalista Zuannefrantziscu Pintore ant faeddadu de sa situatzione sotziolinguìstica in Sardigna, cun su dibàtidu cun su pùblicu chi at pertocadu su sardu e sas variedades alloglotas presentes in s’ìsula. + +S’incràs, a pustis de s’interventu de Antonella Romano de su Dipartimentu de sos Afàrios Regionales a pitzu de su dinare de sa Leeg 482 chi comente est istadu giai naradu at a èssere pagu a beru, b’at àpidu unu cuadru ampru de sas minorias in Itàlia cun sa presèntzia de Fabio Chiocchetti in rapresentàntzia de su ladinu in provìntzia de Trento e Ingrid Runggaldier pro su ladinu in provìntzia de Bolzano e de Bruna Dorbolò pro sos islovenos in Friuli. A tocadu su coro de sa gente s’interventu de Eva Rizzin de sa Federatzione Rom Sinti Insieme, ispigru de una discriminatzione chi giumpat sas làcanas linguìsticas e tocat su deretu de s’òmine in sa totalidade sua. A pustis Carlo Zoli at faeddadu de sos istrumentos informàticos comente ausìliu in sa pranificatzione linguìstica mustrende tecnologias che a su T9 pro sos telefoneddos in limba de minoria o s’impreu de curretores ortogràficos. At serradu su mangianu Marco Stolfo chi at contadu de sa realidade de su Friuli Venezia Giulia. + +A sero Diegu Corràine, Roberto Bolognesi, Micheli Pinna, Giulio Paulis e Mariantonietta Piga coordinados dae Prof. Maurizio Virdis ant faeddadu de Limbàgiu istandard e de sas atividades de sos isportellos provintziales. + +A serrare totu canta sa cunferèntzia in domìniga, sa relata de sos operadores de s’Isportellu Linguìsticu Regionale, coordinados e ghiados dae su Diretore de su servìtziu Limba Sarda de sa Regione Giuseppe Corongiu. Maria Giuseppa Cossu at mustradu in generale totu su traballu fatu dae s’Ufìtziu, Cristiano Becciu at craridu sos issèberos lessicales e terminològicos e Michele Ladu cussos chi atenent a sa morfologia. Cristina Mulas, imbetzes, at faeddau de su limbàgiu tècnicu-amministrativu. Sos funtzionàrios de s’Agentzia de sas Intradas ant presentadu sa tradutzione in sardu de s’Annuàriu de su cuntribuente chi est agradèssidu meda non in Sardigna ebbia ma finas in Terramanna dae sardos e nono. Bene meda sunt andados sos laboratòrios temàticos a sos cales ant leadu parte su mundu de s’iscola, su de sos mèdios de informatzione e de su tzìnema, sos de sos isportellos linguìsticos e de sa literadura, chi ant bogadu a pìgiu problemas e propostas noas pro amparare sa limba sarda in onni logu e cuntestu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Cada limba tenet gèniu e règulas + +### Crarimentos de Limba sarda + +In custas pàginas proamus a rispòndere a sas dificultades chi tenet chie iscriet in limba sarda, mescamente aplichende sas règulas de sa Limba Sarda Comuna. + +Dificultades de lèssicu o de terminologia, ca a bias in s'impreu de cada die sunt prus fortes sas influèntzias italianas o inglesas (barbarismos) o si sunt imponende espressiones o maneras de cuncordare sa frase chi non s'addatant a su sardu, ma sunt sinnale de un'influèntzia esterna, mescamente italiana. +Est craru chi si tratat de cussìgios, chi non podent èssere un'òbrigu. Però, si totu nos assugetamus a sas règulas, at a bènnere mègius a sa limba e a nois. Ca cada limba tenet su gèniu suo, ma finas règulas. Su sardu che a sas àteras limba. +Si est beru chi sas règulas sunt traballosas a imparare, est finas beru chi cando nche las amus imparadas nos dant fortza pro nos espressare e seguràntzia pro comunicare. +Ca una limba regulare e cuncordada bene cuntentat e acùrtziat chie la faeddat e chie la leghet o l'ascurtat. +In prus, cun una limba regulare e coerente at a èssere mègius si cherimus chi sa limba siat reconnota e rispetada in cada àmbitu e impreu, si cherimus chi siat ufitziale che a sas àteras. Sena contare chi benit finas mègiu a l'imparare. + +_Diegu Corràine_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## LSC | Lessico + +### Lessico ereditario, terminologia, neologismi + +a — Limitare le interferenze da altre lingue, privilegiando l’esito sardo, anche con prestiti interni, da altre varianti, es. **duendu** (da sp. duende), presente in alcune varianti . + +b — Riproporre, se utile o necessario, parole ereditarie anche se di uso limitato ad alcune varianti + +c — Coesistenza di sinonimi, **lègiu**/**feu**, **faeddare**/**allegare**, **pòddighe**/**didu**, **àghina**/**ua**, **chèrrer****e**/**bòler****e**, **isseberare**/**ischertare**, **petzi**/**ebbia**, **matessi**/**pròpiu**/**etotu**, **puru**/**finas**/**fintzas**. Negli ultimi due casi, c’è un uso differenziato a seconda della posizione nella frase: etotu e puru vanno sempre dopo il sostantivo o il pronome. + +d — Riduzione a una sola forma di varianti di parole con lo stesso etimo: **faeddare** non _faveddare_/_fueddari_/_fueddai_. + +e— Privilegiare l’etimologia nella scelta del modello (vedi punto prec.): **fa**- e non _fu_-**eddare** + +f — Scelta di forme neutre per usi scientifici/didattici, es. **àinu**, accanto a forme di uso più familiare o letterario, es. _**molente**_, **_poleddu_**, ecc.; + +g — Scelta preferenziale di esiti diretti dal latino, es. **gìuighe** accanto a **giuge** (da cat.), **cadrea** accanto a **cadira** (da cat.), lasciate a usi più colloquiali o letterari. A meno che non si tratti di termini più diffusi anche se non di derivazione diretta: **mariposa**, preferibile a _leporeddu_, ecc.; **bentana**, preferibile a _fenestra_/_fronesta_/_finestra_ + +h — distinzione in parole a) _essenziali_ (almeno 1 per concetto) e parole b) _disponibili_ (altri possibili sinonimi) + +i — per usi formali e amministrativi: è preferibile adottare una sola parola (essenziale) di riferimento per concetto (vedi punto precedente) per assicurare una minima corrispondenza interlinguistica: sd. **faeddare** = fr. _parler_ = sp. _hablar_, ecc. Per usi colloquiali, informali o letterari, è possibile l’uso di sinonimi e gdeosinonimi. + +l — tener conto della differenza tra parole di origine diretta popolare e termini colti, che prescindono dai fenomeni di trasformazione tipici delle parole di origine popolare, es.: **_fedu_**/_**fetu**_ (vedi anche punto succ.). + +m — non retroattività delle regole di trasformazione tipica delle derivazioni dirette ma adattamento parziale + +n — (**istòria** non *_istòrgia_, **artìculu** non *_artigru_, **democràticu** non *_demogràtigu_, **istitutu** non *_istidudu_, ecc. In particolare, tener conto, dunque, che i derivati colti di una stessa parola originaria non seguono le regole di trasformazione delle parole ereditarie ma si rifanno direttamente all’etimo, con qualche adattamento, es.: AQUA > abba, abbosu, abbatzu, abbarolu, ma acuàticu, acùeu (isport acuàticu), non *abàticu, *abeu; SANGUINE > sàmbene, sambenosu, insambentare, ma sanguìneu (sistema sunguìneu ) non sambenosu; INGUINE > ìmbena ma inguinale non *imbenale; OCULUM > ogru, ograre, ograda, ogrire ma oculista non *ogrista, binòculu non *binogru; LINGUA > limba, limbudu, limbeddu, limbatza, ma linguìsta, linguìstica, bilìngue non *limbista, *limbìstica, *bilimbe; DERECTU > deretu ma diretore non *deretore; CABALLU > caddu, caddinu (musca caddina) ma ecuinu (ratza ecuina); FILIU > fìgiu, figiolu, ma filiale non *figiale, etc. + +o — No al differenzialismo a tutti i costi, quando è disponibile un termine internazionale (telèfonu non *faeddatesu, diretore non *ghiadore, divisione (aministrativa) non *partidura + +p — Sì ai prestiti internazionali adattati foneticamente e morfologicamente (archeològicu, frigorìferu, chirùrgicu, cardiològicu, su barista, sos baristas, is baristas, ecc.) + +q — Composti: sotziologia non *sotziulogia, ferrovia non *ferruvia + +— Sì ai calchi: fine de chida, ecc. e agli altri sistemi internazionalmente più usati nel trattamento o coniazione r — Sì ai calchi: fine de chida, ecc. e agli altri sistemi internazionalmente più usati nel trattamento o coniazione di neologismi s — No alle interferenze da ital., inglese, dunque: elaboradore o carculadore non computer, infografia non computer graphics + +t — Risemantizzazione di termini desueti o scomparsi dall’uso orale + +u — Formazioni di nuovi termini quanto impossibili altre soluzioni, comunque d’accordo (o con criteri analoghi) con istituzioni di terminologia e industrie della lingua (Unione Latina, TermCat, TermRom, progetto Unione Europea TermLad e TermSar) + +— Tutti i termini adottati dovranno conformarsi, fonologicamente e morfologicamente, alle Norme ratificate dalla Regione. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/12/2008 + +## LinMiTer: paràulas noas pro limbas antigas + +### Lanusè: Cuncruidu su de 3 Seminàrios internatzionale de terminologia pro sas limbas neolatinas minoritàrias + +Sa _Unión Latina_ at organizadu se de 3 Addòvios de su progetu **LinMiTer**, chi teniat comente finalidades su de fàghere unu seminàriu de formatzione in terminologia dae su 21 a su 23 de santandria, una die de istùdiu sientìfica subra de sas limbas neolatinas prus pagu difùndidas su 24 e, su 25, un'assemblea generale cun s'idea de creare una rete de terminologia in limbas minoritàrias. + +Custu eventu at tentu s'agiudu de s'Ufìtziu de sa Limba Sarda de Ogiastra, sa collaboratzione de TermCat (Tzentru de teminologia de Catalugna) e su patronadu de sa _Délégation générale à la langue française et aux langues de France._ + +S'istitutzione chi at acasagiadu sos òspites de sas dies de istùdiu est istadu su Istitutu Salesianu de Lanusè. + +Sa professora chi at dadu sas letziones de su seminàriu de terminologia est istada Cristina Bofill de TermCat de Bartzellona. In prus de 12 oras at presentadu sos printzìpios e sa notziones fundamentales in contu de terminologia, in generale e aplichende·la a lsas limbas minoritàrias chi si cherente ammodernare. + +Sos "istudentes" de su seminàriu sunt istados espertos de limba sarda de sa provìntzia de Ogiastra, espertos de sa Ras de Casteddu, e àteros istudiosos de limba sarda de Sardigna, paris cun espertos friulanos, ladinos, gallos, aragonesos, corsicanos, galitzianos. Sos argumentos tratados e sa metodologia presentada ant a èssere de agiudu mannu pro s'isvilupu terminològicu de sas limbas presentes, chi ant a pòdere èssere cumpretas e modernas, addatas a un'impreu ufitziale, petzi si ant a adotare o cuncordare totu sos tèmines chi bisòngiant in sa vida moderna, in totu sos setores. + +Pro esperimentare su chi amus imparadu totu paris in su seminàriu, cun s'agiudu de TermCat, sas limbas presentes amus a elaborare in sos meses benidores unu glossàriu multilìngue de sa Sanidade. + +De utilidade particulare est istadu finas su cunfrontu de sas esperièntzias de cada limba, in s'elaboratzione de istrumentos linguìsticos comente curretores ortogràficos, ditzionàrios, glossàrios ispetzialìsticos. + +Sos espertos presentes ant finas faeddadu de sa situatzione de sa limba ladina, de s'isvilupu de sa limba gallo, de sas atividades de su _ Consello d'a Fabla Aragonesa_ e de su _Instituto de Estudios Altoaragoneses, _de sa limba corsicana, de sa friulana e de sos servìtzios linguìsticos de Serling, de su traballu de Termigal e de sos àteros entes chi s'interessant de terminologia galitziana. A ùrtimu, est istadu presentadu su traballu teminòlogicu e lessicogràficu chi semus faghende in limba sarda. + +In fines, s'Assemblea at istabilidu de creare in manera istàbile sa rete LinMiTer-Terminologia in limbas minoritàrias e de ammaniare unu regulamentu operativu. + +Sa rete LinMiTer s'at riunire torra in su 2009. + +In s'ìnteri at a sighire su traballu comunu de consulta e elaboratzione, mescamente cun s'agiudu de Internèt. Durante su 2009, cada limba at a organizare a contu suo riuniones e addòvios de terminologia. Finas in Sardigna. + +#_Sarvadore Serra_ + +Diegu Corràine, Cristina Bofill, Vitelio Herrera, Frantxo Nagore, Daniel Prado + +Frantxo Nagore +aragonesu + + +### 04/12/2008 + +## ATÒNGIU LITERÀRIU + +### In Bòtidda su 6 de Nadale, in Sìligo su 12 + +Sa rivista _ SardegnaVentirighe_ paris cun _s’Ufìtziu de sa limba sarda_ de sa Provìntzia de s'Ogiastra organizant sa manifestatzione **_ s'Atòngiu Literàriu_**. + +Sa prima initziativa s'at a fàghere in Bòtidda su 6 de nadale a sas ses de bortaedie in sa sala cunsiliare de sa Comuna in carrera de Goceano 2. In cust'ocasione Bachis Solinas, cultore de limba e de cultura populare, at a presentare su libru **_S'arrempellu_** de Peppino Fogarizzu. Su romanzu faeddat de unu pastore sardu de una bidda minore de sa Sardigna tzentrale chi si bortat contra a sos meres, a su cunformismu e a sa polìtica fascista. «_S’arrempellu_» - si leghet in sa presentatzione - «si còllocat in un'època in ue sos fermentos de sas rivendicatziones de sas dotrinas sotzialistas noas chi si fiant difùndidas in sa sotziedade europea de sa fine de s'Otighentos, istentaiant a nch'arribare a sa periferia prus interna de sa Sardigna». + +Sa de duas initziativas s'at a fàghere in Sìligo su 12 de nadale a sas ses de bortaedie in su tzentru de agregatzione sotziale in pratza “Maria Carta”. Juvanna Tuffu, de sa redatzione de _SardegnaVentirighe_, at a presentare su libru **_Addia_** (binchidore de su prèmiu “Grazia Deledda 2008) de sos autores Paola Alcioni e Antoni Maria Pala. Ant a èssere presentes sos autores de sos libros in ambas initziativas. + +Cun custa manifestatzione, chi sighit cussa de su _Beranu Literàriu_, si cheret sighire cun s'intentu de valorizare sa limba sarda in s'àmbitu de sa literadura sarda in sas comunas de sa provìntzia de Tàtari chi ant aderidu a su progetu de polìtica linguìstica “In sardu, sa limba nostra”. Essende cuncordes cun s'Onu chi at proclamadu su 2008 comente annu internatzionale de sas limbas, si cheret promòvere sa limba sarda in totu sos àmbitos pro fàghere a manera chi si difundat in su campu de s'editoria, de sa literadura, de sa mùsica e de sa tzinematografia. + +Sa segreteria organizativa est cuidada dae Juvanna Tuffu de sa redatzione de _SardegnaVentirighe._ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/12/2008 + +## Su sistema operativu "Vista" de Microsoft in limba romàntza + +### Unu resurtadu importante pro afortire una limba faeddada dae 66.000 pessones ebbia. + +Su sistema operativu "Vista" de Microsoft dae atòngiu chi benit at a èssere a disponimentu de sos uteentes finas in limba romantza. E finas su pachete Office 2007 (cun programas che a Word e Excel) at a èssere bortada in sa de bator limbas de sa Cunfederatzione Elvètica. + +Su cantone de sos Grisones, sa Lia Rumantscha e Microsoft ant firmadu su 3-12-2008 in Coira, sa capitale grisona, un'acordu pro pònnere in pràtica custu progetu.Tres annos como su gigante informàticu americanu ait bortadu pro sa prima bia in rumantsch grischun (sa "limba comuna") su pachete Office 2003, in collaboratzione cun sa Lia Rumantscha, s'organizatzione chi aunit assòtzios culturales romantzas. + +Est craru chi custu resurtadu est possìbile ca in su 1982 ant elaboradu e adotadu una norma unitària, su Rumantsch Grischun, limba amministrativa ufitziale chi lassat sa possibilidade a cadaunu de pronuntziare a manera sua sa limba romantza. Nen prus e nen mancu de su chi si podet fàghere in Sardigna cun sa Limba Sarda Comuna e sas variedades locales. + +Sos programas Microsoft bortados in romantzu cunsentint a custa limba faeddada dae 66.000 pessones ebbia de èssere una limba "normale" in sa sotziedade multilìngue isvìtzera. + +In pràtica Microsoft si càrrigat su costu de ammaniare sa tradutzione. A pustis, s'utente devet installare su "Language Interface Pack" in romantzu —pro cambiare sa limba de Office—, chi est a disponimentu in rete de badas. Sa prima versione finas a como l'ant iscarrigada a su nessi 8000 bias. + +A cando una tradutzione de Vista e de Office in sardu, ufitziale, paris cun Microsoft? Isperemeus luego. A mus a fàghere su possìbile pro bi resessire! + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/12/2008 + +## Sa limba sarda in sa sotziedade e in su territòriu + +### 6-12-2008 | Cunferèntzia in Otieri + +Eris in Otieri, s'assessore de sa Cultura de sa Comuna, Bruno Farina, at organizadu e presentadu in sa Biblioteca de Santu Frantziscu una cunferèntzia cun Antoni Canalis, segretàriu de su Prèmiu Otieri e Diegu Corràine, diretore de s'Uls de Ogiastra. +Canalis at presentadu s'istòria de su "Otieri", cun totu sos mèritos chi at tentu in 50 annos pro afortire s'amore de sos Sardos pro sa poesia. Ma at finas manifestadu su dispraghere suo contra a su pagu interessu chi mustrat sa "polìtica" pro afortire sa presèntzia e su funtzionamentu de su Prèmiu literàriu prus importante de sa Sardigna. +Corràine at faeddadu de sa continuidade istòrica de su sardu in su millènniu coladu, de sa fortza populare de su Sardu oe, de sas propsetivas de normalidade de sa limba, chi si b'esseret una polìtica linguìstica regionale coerente e efetiva, cun una lege apòsita, diat dèvere èssere a tretu de garantire a beru s'ufitzialidade de sa limba sarda. +Semper Corràine at insìstidu in s'idea chi dae deretu sas amministratziones s'impinnent a dare visibilidade a sa limba sarda in sos cartellos viàrios, in sos fràigos pùblicos, in sa signalètica, in sos macrotopònimos de intrada e de essida dae sa bidda, in sa modulìstica. etc. Custu si podet fàghere dae deretu sena isetare nen permissos nen dinare meda. Sa Lege istatale 482/99 cunsentit sa ufitzialidade de sa imba sarda. +Est craru chi pro un'impreu ufitziale e "normale" de sa limba sarda bi cheret una norma iscrita unìvoca e generale, pro totu sos Sardos. Custa norma iscrita, chi lassat a cadaunu de nois sa possibilidade de pronuntziare su sardu comente li paret, b'est: sa Limba Sarda Comuna, deliberada in forma isperimentale dae sa Regione Sarda su 18-4-2006. +In sa segunda parte de sa relatzione sua, Corràine at illustradu sos critèrios e s'istòria de sa LSC. Sa cosa imprtante e noa a cunfrontu de sos annos colados est chi sas belle 40 pessones chi ant sighidu pro duas oras sa cunferèntzia ant difesu e atzetadu custa proposta de norma iscrita de sa limba, cun su disìgiu chi como si colet a sa pràtica, pro pòdere cunsentire a sa limba de s'afortire in sa sotziedade, comente limba de sa gente manna e mescamente de sos giòvanos e de sos pitzinnos, e in su territòriu, comente limba pùblica de sas amministratziones, de sos mèdios de comunicatzione, de s'iscola. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Rapresentantes de 8 limbas in su seminàriu internatzionale Lingua Web Info + +Sabadu bintisete de maju in s'aula magna de su Cunsortziu Universitariu de Nugoro, espertos de giornalismu digitale de sas minorias linguisticas prus importantes de s'Europa sudotzidentale ant partetzipadu a su seminariu _Lingua Web Info, Sas limbas natzionales e s'informatzione in su mundu de Internet_. S'initziativa fiat parte integrante de su Master de tradutzione e comunicatzione in limba sarda organizadu paris cun s'Universidade Autonoma de Bartzellona. A pustis de sos saludos de su presidente de su Cunsortziu Sergio Russo e de sa rapresentante de s'assessoradu de sa cultura de sa Regione Autonoma de sa Sardigna Antonina Scanu, ant leadu sa paraula su professore Prospero Moran, diretore de Asturnews, periodicu asturianu, su professore Javier Diaz Noci de s'Universidade de su Paisu Bascu, Silvia Llombart, diretora de Lamalla.net, progetu de sa Provintzia de Bartzellona, su professore Ghjacumu Thiers, de s'Universidade de Corsica, William Cisilino, de Lenghe.net, notitziariu friulanu, Lois Rodriguez, editore de Vieiros, in limba galitziana, Ines Cavalcanti, de Chambradoc, in otzitanu, e Diegu Corraine, diretore de Tempus Nostru. + +In su cunvegnu, moderadu dae su giornalista Marco Sedda, sos partetzipantes ant faeddadu de sa situatzione de sas limbas issoro, de su funtzionamentu de unu periodicu web, e de cantu est importante, e a su matessi tempus difitzile, a misturare limbas minoritarias e Internet. Siat pro sas chi istant megius, che a su catalanu, siat pro sas ateras, chi galu non tenent fortza meda, che a s'otzitanu, sa rete informatica podet oferrere sa possibilidade de cumpetere cun sos idiomas dominantes, mescamente pro more de duos fatores: costos economicos minimos e democratitzidade. + + + + +### 11/12/2008 + +## Premiados sos autores de "Contos de sa vida mea" + +### In Loceri, su 8-12-2008 + +A sa premiatzione de su primu annu de su cuncursu "Contos de sa vida mea" ant leadu parte unas baranta pessones, chi ant sighidu pro duas oras sa letura de sos contos lèghido dae sos autores binchidores: Violetta Arangini de Lanusè cun «S'àbbila e su storitu», Mario Serafino Fronteddu de Durgali cun «Mannoi contat», Gabriele Comida de Biddamanna cun «In iscola apo cumintzadu», Marco Deiana de Loceri cun «Sas duas sorres», Antonio Piras de Nùgoro cun «Su "zucchero a velo"». +At abertu s'eventu una sonada de launeddas fata dae su loceresu Alessandro Podda. +Pro su primu annu sas òperas arribbadas sunt istadas 17. A sos premiados sos organizadores ant dadu un'atestadu, cun s'impignu chi intro de pagu tempus at a èssere publicadu unu libreddu cun sas chimbe òperas isseberadas. Difatis, non b'at prèmiu mègius de sa publicatzione, chi cunsentit a totu sa gente de apretziare sas calidades literàrias de sos contos e a sos autores de "faeddare" a sos letores. +Ant presentadu s'nitziativa su sìndigu de Loceri, Carlo Balloi, s'assessore de sa Cultura, Sergio Usai, su diretore de s'Ufìtziu de sa Limba Sarda de Ogiastra, Diegu Corràine. +Su Prèmiu fiat organizadu dae sa Comuna de Loceri e dae s'Ufìtziu de sa Limba Sarda de Ogiastra. +In s'istade chi benit, sos organizadores ant pessadu de fàghere un'ispetàculu in ue sos autores ant a lèghere sos contos e ant a dare su libreddu cun sas òperas de sa prima editzione de "Contos de sa vida mea". + +#_Sarvadore Serra_ + +Gabriele Comida +binchidore + +Mario Fronteddu +binchidore + +Alessandro Podda +sonadore de Loceri + +Sergio Usai, assessore de sa cultura +Mario Fronteddu, binchidore + +Arangino, Comida, Deiana, Fronteddu +4 de sos binchidores + + +## Altro documento homepage + +### sommario sommario sommario sommario sommario sommario sommario sommario sommario sommario sommario + +Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Morbi ornare lobortis metus. Nulla semper convallis nunc. Donec auctor dui sed nulla. Sed felis mauris, accumsan vel, nonummy eget, vestibulum non, ligula. Sed tincidunt, dui nec aliquet malesuada, magna nulla mattis orci, sit amet eleifend augue nunc vitae ipsum. Aenean hendrerit, nisi et scelerisque mattis, ipsum nulla vehicula nunc, in varius felis nisl vitae eros. Suspendisse dui est, cursus sit amet, tincidunt ac, egestas a, elit. Fusce sapien nisl, pharetra sed, laoreet ornare, hendrerit pellentesque, lectus. Proin at massa pulvinar lacus vulputate suscipit. Fusce eleifend purus et arcu. Aenean mollis erat ut tellus. Mauris turpis enim, tempus sit amet, pretium id, venenatis vel, tellus. Proin varius. Praesent fermentum nibh at magna. Curabitur feugiat massa vel mi. Maecenas leo dolor, dapibus sed, tristique eget, pretium ut, metus. Quisque sed diam sit amet risus convallis tempus. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/12/2008 + +## Bursas de istùdiu de sa regione pro agiuare sa connoschèntzia e s'afortimentu de sa limba sarda + +### Un'ocasione pro giòvanos, editores, istuiados e Univarsidades / Iscadèntzia su 29-12-2008 + +CASTEDDU, 9 de Nadale de su 2008. B'at tempus finas a su 29.12.2008 pro leare parte a sos interventos chi punnant a a animare e a agiuare s'impreu de sa limba sarda: bursas de istùdiu, progetos de collaboratzione e initziativas sotzio-culturales. +Sunt 10 sas bursas de istùdiu destinadas a giòvanos sardos laureados pro una chirca —cun riferimentu particulare a s'istùdiu de sa metodologia de sa didàtica pro imparare sa limba sarda in iscola— in custas bator àreas disciplinares: Limba e literadura de Sardigna (7 bursas), Istòria de sa Sardigna (1 bursa), Istòria de s'Arte (1 bursa), Deretu (1 bursa). Cada candidadu podet cuncùrrere pro un'àrea disciplinare ebbia. + +Àteras 3 bursas de istùdiu sunt destinadas a giòvanos laureados in matèrias umanìsticas, àmbitu linguìsticu, pro cuncordare una chirca subra de sas metodologias de sa didàtica de imparòngiu de sa limba sarda in iscola. +Pro cada bursa de istùdiu sunt destinados 10.000 èuros brutos. + +Podent èssere presentadas finas dimandas dae Universidades istràngias pro otènnere unu finantziamentu pro istituire cursos de limba sarda. +Cun fundos apòsitos podent èssere finantziadas initziativas culturales, cursos, seminàrios in logu istràngiu, semper de limba o literadura sarda. +A ùrtimus, sunt dispostos finantziamentos pro sa tzessione a sa Regione de deretos de publicatzione in su situ web regionale de registratziones de garas poèticas e de òperas didàticas pro imparare su sardu in iscola. +Totu sa documentatzione e sos mòdulos de dimanda sunt a disponimentu in sa pàgina web de sa RAS: + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/12/2008 + +## Sa Linguìstica de Pompeu Fabra, ingenieri de su catalanu modernu + +### Collòchiu internatzionale, Tarragona 17-19 de nadale. + +Presentada finas "sa Limba Sarda Comuna / Caraterìsticas e istòria de unu protzessu" + +Su Dipartimentu de Filologia Catalana de s’Universitat Rovira i Virgili e s’ERLEU (Equip de Recerca en Llengua, Estructura i Ús de la URV) aiant organizadu in su 1998, in ocasione de sos 50 annos dae sa morte de Pompeu Fabra, su Collòchiu Internatzionale “La lingüística de Pompeu Fabra”. Chimbe annos a pustis, in su 2003, un’àtera editzione at cunfirmadu custa òpera de istùdiu. +Pro mantènnere custa traditzione, finas ocannu s’at a tzelebrare su de 3 collòchios internatzionale cun su tema “La lingüística de Pompeu Fabra”. Oramai est crara sa voluntade de propònnere unu forum periòdicu pro una riflessione profunda e plurale de totu sos aspetos de s’òpera de su protagonista de sa codificatzione de sa limba catalana. +Si tratat de riflessiones no agiogràficas ma sientìficas de s’òpera de Fabra. Pro medire finas s’atualidade e sa vigèntzia sua in s’àmbitu de sa pranificatzione linguìstica de como. +Sos Catalanos sunt a beru reconnoschentes, finas organizende custas dies de istùdiu, cun Fabra (Barcellona, 20 febbraio 1868 – Prades, 25 dicembre 1948), chi est istadu autore de sa codificatzione e istandardizatzione de sa limba catalana moderna. +In prus su Collòchiu si cheret cunfrontare cun àteras codificatziones e istandardizatziones de limbas neolatinas. +Est pro custu chi una de sas relatziones “non catalanas” est fata dae Diegu Corràine, diretore de s’Ufìtziu de sa Limba Sarda de Ogiastra, a propòsitu de “Sa Limba Sarda Comuna: caraterìsticas e istòria de unu protzessu. Sa relatzione sua at a èssere presentada giòvia 18 a sas 4 de merie. +Su Collòchiu tenet unu programa prenu a beru, dae su 17 su 19 de Nadale 2008, comente si podet bìdere leghende su programa aclùdidu, in pdf. +S’organizadore de s’eventu est su _Departament de Filologia Catalana de sa Universitat Rovira i Virgili._ +Su logu chi òspitat su collòchiu est su _Palau Firal i de Congressos_ de Tarragona, C/ Arquitecte Rovira, 43001 Tarragona. + +#_Sarvadore Serra_ + +III Col·loqui Fabra-Tarragona +<<< Programa + + +### 18/09/2008 + +## Nàschidu su "Comitadu 482, pro sa ufitzialidade de sa limba sarda" + +### Su prus de sos membros sunt operadores de sos isportellos linguìsticos + +Eris, 12-9-2008, in Bilartzi, sos partetzipantes a su cursu de autoformatzione promòvidu dae s'Ufìtziu de sa Limba Sarda de sa Provìntzia de Aristanis ant leadu s'impinnu de formare unu COMITADU pro afortire su movimentu in favore de s'ufitzialidade de sa limba sarda comente est cuntempladu in sa Lege 482 de su 1999 de sa Repùblica Italiana. + +Si tratat de un'assòtziu lìberu, ispontàneu e informale, non ligadu a perunu ente o movimentu, chi tenet comente finalidades fundamentales: +—operare pro s'aplicatzione cumpreta de sa Lege 482 (dae como in antis "sa Lege") +—controllare chi sos disinnos e sas atziones de sos Entes siant coerentes cun sa Lege matessi +—informare s'opinione pùblica de sos isvilupos, de s'aplicatzione e finas de sa "no aplicatzione" de sa Lege +—leare initziativas de sensibilizatzione in favore de s'aplicatzione de sa Lege +—fàghere pressiones, propostas, a sos Entes, a sas Istitutziones e a sos partidos polìticos +—controllare sos efetos de s'aplicatzione de sa Lege e manifestare sos atentados a sa Lege +—leare finas initziativas legales pro difèndere s'aplicatzione coerente de sa Lege. + +Su nùmene provisòriu de s'assòtziu est "Comitadu 482, pro s'ufitzialidade de sa limba sarda" +S'assemblea provisòria de su C482 est formada dae sas pessones chi ant dadu sa disponibilidade issoro su 12-9-2008 +S'organizatzione de su Comitadu482 e finas sas finalidades craras ant a èssere detzìdidos dae sa prima assemblea de sos membros chi at a èssere autocunvocada dae s'Assemblea provisòria. + +Cale si siat integratzione, cussìgiu o proposta, at a pòdere èssere imbiada dae sos iscritos a custu blog. + +Pro como, e finas a una detzisione contrària, podent imbiare: +—Cumentos a sas "lìteras impostadas" a su blog: chie si siat +—Lìteras: sos iscritos a su C482 + +Si ses interessadu a leare parte in su Comitadu 482, iscrie a: + +#### comitadu482@gmail.com](mailto:uls.sar@gmail.com) + +e sighi su blog + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/01/2009 + +## Una proposta de normativa noa pro sa limba e una TV web in sardu + +Eris, 21-12-2008, sa Giunta regionale at aprovadu una proposta de lege cun ideas, règulas e mètodos noos de polìtica linguìstica, a 11 annos dae sa Lege 26 de promotzione e valorizatzione de sa limba sarda. + +In sa matessi die, sa Giunta, at finas aviadu sa tv web in limba sarda chi su presidente Soru aiat promìntidu unos cantos meses a como. + +Sa proposta de lege noa sighit su modellu de sa lege friulana reghente e su de sa provìntzia de Trento e punnat a pònnere su sardu in iscola in oràriu curriculare, sa sinnalètica bilìngue e àteros mèdios pro dare a su sardu prus logu in sa sotziedade e in su territòriu. + +Sunt prevìdidas finas atziones in favore de su gadduresu, de su tataresu, de s'aligheresu e de su tbarchinu, giai reconnotos dae sa Lege 26/97. + +Sa Lege at a pòdere tutelare de prus totu sas variedades locales ma at a cunsentire finas de pònnere semper prus in pràtica sas normas isperimentales iscritas de sa Limba Sarda Comuna, lassende a cadaunu sa possibilidade de faeddare sa variedade personale e locale sua. + +Sa limba sarda nd'at a resurtare prus forte, si sa lege de polìtica linguìstica at a leare efetu pràticu, ca sa limba no isetat. Cada die chi colat est peus pro sa limba, ca si est beru chi su 70 pro chentu de sos Sardos pràticat su sardu, est finas beru chi petzi su 13% de sos piseddos faeddat in sardu. Cheret nàrrere chi est in perìgulu sa trasmissione de sa limba dae una leva a s'àtera. + +Non podimus prus isetare pro assegurare unu tempus benidore a sa limba nostra. Devet èssere presente in cada àmbitu sotziale e territoriale e in cada impreu, devet èssere ufitziale a beru, a su nessi che a s'italianu. Dae deretu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/01/2009 + +## Duas dies pro sa limba + +### Montresta 3-4|1|2009, Seminàriu de formatzione linguìstica e comunicativa + +Finas ocannu sos operadores linguìsticos e espertos de limba sarda bènnidos dae medas biddas si sunt addoviados su 3 3 su 4 pro sa segunda annualidade in su seminàriu de formatzione ammaniadu in Montresta dae sa responsàbile locale de s'Ufìtziu de sa limba sarda Gianfranca Piras. + +Su seminàriu previdiat relatziones de espertos e laboràtorios pràticos. +Barbara Murru at chistionadu de sa comunicatzione e de comente si relatzionare cun sa gente cando si chistionat de sardu in sardu, ca a bortas forsis sos operadores sunt tropu diretos e trasmitint in manera alterada su chi pertocat sa limba sarda. Nd’est essidu a campu chi est de importu mannu a ascurtare finas s'àteru e a chircare de si cumprèndere. + +Gianfranco Pintore at fatu una presentada subra de sa limba sarda in sos giornales e at illustradu comente custos non faghent nudda in favore de sa limba, antis chircant petzi de tapare sos ogros a sa gente. At finas mustradu chi, dae una chirca chi at fatu issu, est bessidu a campu chi in sos ùrtimos 32 meses in sa “Nuova Sardegna” ant chistionadu de L.S.C. petzi 32 bortas, in mèdia 2 su mese. Duncas su bisòngiu est su de informare sa gente, de fàghere giornales in ue siat dominante su sardu. Pintore at propostu a sos operadores de fàghere unu giornale in internet in ue s’iscriant noas beras de sas biddas: un’idea bella chi cheret afinada e bene istudiada. + +Tore Cubeddu at ammentadu cantas cosas si diant pòdere fàghere cun sos mèdios massivos e cantu potente diat èssere custa manera pro isparghinare su sardu in s'ìsula nostra: unu canale totu in sardu ma cun produtos de calidade e chi podent servire a sa gente, produtos chi siant cantu sos ammaniados in italianu si non mègius de custos. +Diegu Corraine e Bobore Bussa ant fatu una presentada subra de s'importàntzia de fàghere sas campagnas informativas o de sensibilizatzione in limba sarda: comente las ammaniare, cale sunt sas istrategias pro fàghere a manera chi s'atentzione de unu chi leghet sia mantesa e duncas istrategias de comunicatzione, de gràfica e de messàgios chi devent arribbare ma mescamente devent addurare in sa conca de chie leghet, faghende·li cumprèndere chi finas in sardu si podet. +Corraine at propostu a totu sos operadores de limba, no a sos chi traballant in sos ufìtzios ebbia, de formare unu laboratòriu permanente de comunicatzione in limba sarda pro fàghere campagnas in limba sarda, chi lighent nessi chimbanta o prus biddas, pro ampliare s’ispàtziu comunicativu in sardu. Unu laboratòriu pràticu, in ue su traballu de istùdiu e de creatzione diat dèvere essire a campu in forma de locandinas, adesivos, cartellones, dedicadas a argumentos o problemas de atualidade, chi si diant pòdere apicare in sas biddas. + +Sa relata de Manuele Mureddu at sighidu custa àndala, est a nàrrere chi at presentadu sas chi sunt sas tècnicas e sas tecnologias gràficas de aplicare a sos produtos in limba sarda. +Su seminàriu est istadu de importu mannu ca at dadu a sos operadore istrumentos e connoschèntzias pro si megiorare, analizende problemas e chirchende de los crarire, presentende solutziones noas. + +Sos laboràtorios chi ant cuncruidu su seminàriu sunt istados “pràticos” a beru, ca ant ammaniadu, in unu traballu de cunfrontu de ideas, tres propostas de campagna in sardu, analizende tres temas: regorta diferentziada de s’arga, rispàrmiu energèticu, alcolismu in sos giòvanos. +Intro de pagas chidas at a èssere ammaniadu su primu cartellu dedicadu a su «rispàrmiu energèticu», cun s’idea de l’apicare in sas biddas chi ant aderidu a s’idea e a sas àteras chi ant a aderire. Cun s’impignu de si torrare a bìdere pro organizare àteras campagnas. + +Su seminàriu s'est serradu cun unu dibàtidu e cun s'impignu de fàghere cosas pràticas, cuncretas, pro afortire semper de prus sa limba in sa sotziedade e in su territòriu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/01/2009 + +## Binchidores de "Iscrie una lìtera a sos Tres Res" + +### Fonne | 6-1-2009 | 17 annos de cuncursu pro afortire s'impreu de su sardu in sos pitzinnos + +Finas ocannu, sos iscolanos de sas iscolas elementares sardas ant sighidu su bandu de sos Tres Res e de sos organizadores de su cuncursu "Iscrie una lìtera a sos Tres Res", arribbadu a 17 editziones. +Su manifestu de su 2009 l'at illustradu, che a semper, s'artista friulana Pia Valentinis, chi istat in Casyeddu oramai dae annon meda. +Comente si bidet in unu particulare de sa figura, rapresentat sos Tres Res chi sunt navighende in mesu de undas artas artas, ghiados dae s'Isteddu. Pro mustrare sa voluntade umana de operare in favore de su bene, mancari b'apat in su mundu cada genia de dificultade. + +Su cuncursu, cumintzadu in Ovodda, at biagiadu in medas biddas sardas, finas a arribbare a Fonne s'annu passadu, punnat a animare sas famìlias, s'iscaola e mescamente sos pitzinnos a faeddare, iscrìere e istudiare in sardu. Ca totus ischimus chi una limba at a èssere bia mescamente si est trasmìtida dae una leva a s'àtera. Trasmissione chi est semper de prus in dificultade , si leghimus sos istùdios fato dae sa Regione sarda como duos annos. + +Mancari apamus iscobertu chi petzi su 13% de sos pitzinnos pràticant sa limba sarda, a cunfrontu de su 70% generale (mescamente gente manna, duncas), antis pròpiu pro custu, sos chi creent in su tempus benidore de su sardu e sos Tres Res sighint a propònnere cada initziativa possìbile pro afortire su sardu. +Duncas, sunt istadas 530 sas lìteras arribadas in sas dies coladas a sos Tres Res, in sardu, dae 35 biddas sardas. E binti sunt sos autores premiados, chi ant retzidu su còngiu de tzeràmica prenu de tziculates e caramellas chi oramai est su sìmbulu de su cuncursu. In prus, sos premiados, paris cun àteros 60 pitzinnos chi ant imbiadu lìteras chi sa giuria at sinnaladu, ant a èssere premiados cun sa publicatzione in unu libru chi at a èssere publicadu annoas. + +Sa giuria formada dae Mariolina Mannia, Tonino Bassu, Gianfranco Pinna, Diego Corraine, Franca Piras, Giannetto Visentini, at premiadu Angelica Olla de Biddanoa Strisaili, sa classe 3a de Thiesi, Luca Carboni de Tonara, Nirosha Fois de Lùvula, Patrizia Mureddu e Nicolas Gregu de Fonne, Antonio Mele de Irgoli, Veronica Mereu e Matteo Scudu de Biddamanna Strisaili, Maddalena Olzai e Nora Ena de Bitzi, Bernardette Talanas e Giusi Contu de Orune, Alessio Lai de Ulassa, Alessia Gungui de Orgòsolo, Martina Murru de Tìana, Geremia Cantaro de Nughedu S. Nicola, Francesco Sale de Durgali, Francesco Filindeu de Garteddi, Jessica Deiola de Useddus. Totu sos premiados ant lèghidu sa lìtera premiada a unu pùblicu de prus de 300 pessones, formadu dae babboes mamas de sos pitzinnos, dae maistros e maistras e dae gente de sa bidda de Fonne. + +Sa premiatzione l'ant fata in Fonne su 6 de ghennàrgiu, in su salone parrochiale. +Ant presentadu sa manifestatzione su rapresentante de s'Unicef Carlo Murgia. Sa premiatzione l'at fata Mariolina Mannia. Ant cungiadu su sìndigu Antoninu Coinu, s'assessore de sa cultura Istene Busia, Pedru Putzu e Giannetto Visentini de s'Unicef, Diegu Corràine de Papiros. + +In fines, totus ant retzidu in donu su libru chi at publicadu sas lìteras premiadas e sinnaladas s'annu passadu. + +#_Sarvadore Serra_ + +Sos pitzinnos +premiados + +Su pùblicu +chi at sighidu sa premiatzione + +Nashira, una pitzinna de Sri Lanka chi istat in Lùvula +chi at imparadu bene a beru su sardu + +SOS TRES +RES + + +### 09/01/2009 + +## Expolangues: su mundu de sas limbas + +### Espositzione in Parigi de operadores de sas limbas, impresas e entes. Dae su 14 a su 17 de ghennàrgiu + +Sas limbas de su mundu, su mundu de sas limbas. Custu est su tìtulu de sa espositzione de ocannu dedicaca a sas Limbas, in Parigi, dae su 14 a su 17 de ghennàrgiu. S'eventu, arribbaddu a sos 27 annos, est nàschidu pro promòvere s'aprendimentu de sas limbas, difèndere su plurilinguismu e animare a sos cuncàmbios internatzionales. +In totu custos annos, Expolangues at postu in pare sos operadores de su mundu de sas limbas, profesionistas e su pùblicu mannu de sos interessados a su mercadu de sas limbas, rapresentadu dae iscolas de limbas, viàgios de istùdiu linguìsticos, mètodos e testos de limbas, formatzione in logu istràngiu, interpretariadu, tradutzione, editzione, multimèdia... + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/08/2008 + +## IN SARDU, SA LIMBA NOSTRA + +### Progetu de polìtica linguìstica in rete de 36 biddas, cun sa provìntzia de Ogiastra comente ente referente + +S’Ufìtziu de sa Limba Sarda (ULS) de sa Provìntzia de s’Ogiastra est istadu istituidu cun deliberatzione de sa Giunta Provintziale n. 49 de su 10.03.2006. In sa matessi delìbera est istadu nominadu Diretore de s’Ufìtziu su Prof. Diegu Corràine, espertu de limba sarda. S´Ufitziu de sa Limba Sarda / ULS at cumintzadu s’atividade sua, in pràtica, cun locales e mèdios informàticos e 4 operadores a tempus partziale petzi dae su mese de freàrgiu de su 2008, cun su progetu "In Sardu, Sa Limba Nostra" e cumintzende a costituire sa rete de sos Prèsidios Linguìsticos comente prevìdidu in sas annualidades pretzedentes de su Progetu. + +Sa finalidade de s’Ufìtziu est de promòvere progetos eatziones de polìtica linguìstica pro s’impreu orale e iscritu de su sardu in intro de s’Amministratzione Provintziale, in su territòriu, in sa sotziedade, finas paris cun entes e istitutziones pùbblicas e privadas. + +S’Ufìtziu, duncas, bolet fàghere una polìtica linguìstica territoriale aberta, pro rèndere normale s’impreu de sa limba sarda in cada àmbitu e impreu. Cunforma a custu printzìpiu, s’ULS bolet èssere unu puntu de riferimentu pro totu sos entes, de sa provìntzia e nono, chi tenent progetos de tutela e normalizatzione de sa limba sarda finantziados dae sa lege de s’Istadu chi tutelat sas minorias linguìsticas istòricas, sa 482/99. + +Pro realizare custos obietivos s’Ufìtziu de sa Limba Sarda at postu a disponimentu su progetu pluriennale “In Sardu, sa limba nostra” finas de àteros Entes. Difatis ant aderidu, ocannu, paritzas comunas e entes: 22 comunas de sa Provìntzia de s’Ogiastra, 10 de sa Provìntzia de Tàtari, 4 de sa Provìntzia de Gaddura, inclùdida sa comuna de Terranoa. In prus sas ASL de Lanusè, Nùgoro,Carbònia e Terranoa ant costituidu, in collaboratzione cun su Progetu “In Sardu, sa limba nostra”, unu coordinamentu issoro pro fàghere polìticas comunas pro su sardu in sa sanidade: "Salude e sanidade in limba sarda". Sa ASL referente de custu progetu est sa de Lanusè. + +Ma cales sunt sas initziativas chi s´Ufìtziu bolet fàghere? S´obietivu fundamentale est de resessire a fàghere a manera chi su sardu devèngiat limba ufitziale che a s´italianu. Comente si podet arribbare a custu obietivu? Impreende su sardu in cada àmbitu e impreu, mescamente in intro de sas amministratziones pùblicas: in sos documentos issoro, in sa sinnalètica, in sa cartellonìstica. Ma finas in totu sos Entes, Impresas, Iscolas. Duncas cun atziones e interventos cun visibilidade arta, cun efetu multiplicadore mannu e chi durent in su tempus. Pro garantire una "relatzione amiga e crara" cun sos tzitadinos/utentes, cartellos, sinnales, avisos, regulamentos, inditos, ant a èssere su mèdiu indispensàbile. Totu custu pro cunsentire s´impreu de su sardu comente limba ufitziale de sa sotziedade, de s´ambiente e de su territòriu. + +Pro assegurare s’isvilupu de totu custas atividades e prus presèntzia e visibilidade a su sardu, s´ant a fàghere presìdios linguìsticos intercomunales, cun su coordinamentu linguìsticu e operativu de s´ULS de sa Provìntzia de Ogiastra. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## "Friulanu limba bia" + +Cisilino, pro ite su friulanu est una limba e no unu dialetu? +"Pesso chi su libru crarat bene custu aspetu. Ca est beru chi sa risposta a custas dimandas est mescamente giuridica e duncas sunt limbas petzi sas chi sunt reconnotas in manera ufitziale. Ma su reconnoschimentu non ruet mai dae sos artos chelos, est semper su resurtadu de una particularidade linguistica chi s'est mudada in "cussentzia" linguistica, chi s'est cherta cunfrontare cun onni ambitu sotziale" . + +Pro su chi pertocat sa limba friulana in s'iscola, a s'ispissu narant: si gastat tropu dinare, diat esser megius a l'ispender in s'insinnamentu de s'inglesu. Ite rispondet? +"No est beru chi si gastat tropu dinare. Cunforme a ateras minorias s'investit pagu a beru. Pro su chi pertocat s'inglesu, ischimus dae sas chircas sientificas, chi unu pitzinnu bilingue est prus abertu a imparare ateras limbas, duncas su friulanu podet giogare in favore de s'inglesu. Oramai paritzos pitzinnos non faeddant prus su friulanu, ma non mi paret de bider custos progressos mannos cun s'inglesu" . + +Àteros narant: non tenet sentidu perunu chi sos friulanos istudient una limba chi connoschent giai, e a chie no est friulanu non bi bisongiat... +"Sos friulanos non connoschent nudda de s'istoria e de sa literatura issoro, e custu mi paret utile pro faeddare de limba e de cultura friulana in s'iscola. Ischimus bene, a pustis, chi non si podet mantenner bia una limba, e mescamente non si podet isvilupare, sena sos usos iscritos. Sa limba, duncas, no est petzi comunicatzione ma est finas pertetzipatzione. Pro custu pesso chi siat utile finas a chie no est friulanu". + +In su libru si faghet riferimentu a s'atualidade de sa marilenghe, amentende chi s'est isvilupada in paritzos setores chi interessant a sos zovanos comente su tzinema e sa musica. B'at bisongiu a beru de "imbetzare" su friulanu? Comente? +"Su friulanu est prus pagu betzu de cantu diat parrer, prus a prestu semus nois chi tenimus un'idea betza de su friulanu. Lu mustrant sos duos campos chi at numenadu, ma finas s'impreu in sa radiu e in sa televisione, ca su friulanu tenet una prontesa e una craresa chi mancant a s'italianu". + +de F.A. [Gazzettino di Udine, 24-05-06] + + + + +## banner Ogliastra + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/01/2009 + +## Editzione noa de su DES de M. L. Wagner + +### Publicadu dae Ilisso in duos volùmenes su Ditzionàriu Etimològicu Sardu + +Su DES est s'òpera prus importante de M L Wagner, chi est de seguru s'istudiosu prus connotu e famadu de limba sarda in su mundu. +A pustis de belle 50 annos dae sa prima editzione, de una prima ristampa anastàtica e de una segunda ristampa prena de faddinas, custa editzione non podet mancare in peruna mesa de istudiosu o apassionadu de limba sarda. +Ilisso, in su mese de nadale de ocannu, proponet in unu libru ùnicu, prus discansosu e pràticu, sos chi in sas editziones de in antis fiant partzidos in duos tomos, su primu cun sas paràulas dae A a I, su segundu dae L a Z. Su segundu volùmene de custa editzione currispondet a s'Ìnditze redatadu dae Rafael Urciolo, amigu e finantziadore de sos istùdios de Wagner. +Pro custa editzione noa, chi at currègidu faddinas de sas àteras editziones, at traballadu unu grustu de espertos linguistas coordinados dae prof. Giùliu Paulis, a pustis de àere finas torradu a lèghere sos manuscritos originales e sos testos de Wagner. +Sos duos volùmenes (in totu 1336 pàginas mannas 28x19,7 cm), in intro de unu istùgiu de cartone tostu e a colores, costant 130,00 èuros, ma iscriende a Ilisso pro l'ordinare: +si podet finas otènenre un'iscontu de su 15%. Sos gastos de ispeditzione sunt a càrrigu de s'editore. Chie còmporat non pagat nudda. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/01/2009 + +## Rete de de promotzione de sas limbas europeas + +### Nàschida in Boltzanu pro tutelare sas belle 60 limbas natzionales minoritàrias faeddadas in Europa + +Una rete de promotzione e de tutela de sas limbas, creada cun sa finalidade de tutelare sas belle 60 limbas autòctonas regionales faeddadas in Europa: custa est s'idea de su progetu triennale aviadu dae sa FUEV (Unione Federalista de sos grupos ètnicos europeos) e coordinadu dae s'Academia europea (Eurac) cun su finantziamentu de sa UE e de sa provìntzia de Boltzanu. Sa presentada de su progetu l'at fata, su 9/01/2009, in Boltzanu, su presidente Luis Durnwalder e sos capos de sa Fuev. + +"In sos istados de sa UE b'at 200 minorias, duncas unos chentu milliones de pessones —at ammentadu su presidente Durnwalder— e paris cun sas 23 limbas ufitziales sunt faeddadas unas 60 limbas autòctonas regionales, chi cherent agiuadas e trasmìtidas pro garantire sa supravivèntzia de sas minorias". + +Sa parte fundamentale de su progetu est sa de favorire sa collaboratziones de sas limbas minoritàrias, nde favorire sa connoschèntzia —cumintzende dae sos pitzinnos e finas dae sos adultos— e mantènnere su multilinguismu in Europa. S'agiudu de sa UE est de 500.000 èuros, sa provìntzia de Boltzanu ponet 50.000 èuros. + +>>> _In sa foto USP/Pertl, dae manca, sa vitzepresidente Fuev Martha Stocker, su presidente Hansen, su presidente Durnwalder e su presidente de s’Eurac Werner Stuflesser_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## **S'istatutu de su TERMCAT** + +### Tzentru catalanu de Terminologia + +_DECRETU 108/2006 de su 25 de abrile cun su cale s'aprovat sa modificatzione de s'Istatutu de su Cunsòrtziu de su Tzentru de Terminologia Termcat._ + +Cunsideradu chi su Consìgiu de Diretzione de su Cunsòrtziu de su Tzentru de Terminologia Termcat at aprovadu sa modificatzione de s'Istatutu suo, pro nd'adatare sa redatzione a sas racumandatziones subra de s'usu de unu limbàgiu non sessista; +a proposta de su primu consigeri e de acordu cun su Guvernu, emanat custu + +Artìculu ùnicu +S'aprovat sa modificatzione de s'Istatutu de su Cunsòrtziu de su Tzentru de Terminologia Termcat. S'Istatutu nou est publicadu in s'annessu de custu Decretu. + +Si dèrogat a su Decretu 199/2005, de su 27 de cabudanni, cun su cale s'aprovat sa modificatzione de s'Istatutu de su Cunsòrtziu de su Tzentru de Terminologia Termcat. +Barcelona, 25 de abrile de su 2006 +PASQUAL MARAGALL I MIRA +Presidente de sa Generalitat de Catalunya +JOSEP BARGALLÓ VALLS +Primu consigeri + +_Artìculu 1_ +1.1 Su Tzentru de Terminologia Termcat est unu cunsòrtziu cun personalidade giurìdica sua, formadu a su cumintzu, cun caràtere voluntàriu, dae sa Generalitat de Catalunya, dae s'Istitutu de Istùdios Catalanos e dae su Cunsòrtziu pro sa Normalizatzione Linguìstica. +1.2 Nd'ant a pòdere fàghere parte àteros entes pùblicos o privados chene finalidade de lucru chi siant interessados a su cunsighimentu de sas finalidades de su Termcat semper chi bi siat s'acordu de su Consìgiu de Diretzione e su cunsensu de sos entes cunsortziados. +1.3 S'incorporatzione de cumponentes noos rechedet s'atzetatzione, dae parte issoro, de s'Istatutu. + +_Artìculu 2_ +Su Cunsòrtziu est costituìdu pro unu tempus indefinidu. + +_Artìculu 3_ +Su Cunsòrtziu godit de capatzidade giurìdica prena in s'àmbitu de sas cumpetèntzias e finalidades suas. Duncas podet acuisire, possìdere, revindicare, gravare o alienare cada casta de bene, formalizare cuntratos, fàghere òperas, obligare-si, presentare recursos e esertzitare sas atziones chi sas leges prevident. + +_Artìculu 4_ +Su Cunsòrtziu tenet sa sede in Barcelona. Pro mèdiu de acordos cun àteras istitutziones, podet istabilire tzentros de collaboratzione pro sa prestatzione de sos servìtzios suos. + +_Artìculu 5_ +5.1 Su Cunsòrtziu tenet comente finalidade su coordinamentu generale de sas atividades terminològicas relativas a sa limba catalana, su de promòvere e cunduìre a tèrmine s'elaboratzione de siendas terminològicas e de nde garantire sa disponibilidade, e su de promòvere s'isvilupu de produtos de ingenieria linguìstica in ue sa Terminologia tenet una importàntzia particulare. +5.2 Su Cunsòrtziu dat cara mescamente a su coordinamentu e a sa realizatzione de atividades in su campu de sa Terminologia chi siant de interessu pro sas istitutziones cunsortziadas. +5.3 Pro cumprire custa finalidade, s'òcupat de: +a) Planificare e coordinare sa chirca terminològica in limba catalana. +b) Elaborare sas siendas terminològicas netzessàrias pro agiuare s'usu de su catalanu in sos àmbitos sotziueconòmicos, tècnicos e sientìficos. +c) Istabilire sos critèrios metodològicos pro s'elaboratzione de siendas terminològicas. +d) Organizare sa revisione de sos tèrmines catalanos e sa normalizatzione de sos neologismos chi lu rechedent, cunforme a sa normativa linguìstica de s'Istitutu de Istùdios Catalanos. +e) Mantènnere e atualizare una banca de datos terminològicos in catalanu cun ecuivalèntzias in àteras limbas, e una fonte documentale de interessu terminològicu. +f) Dare suportu terminològicu a s'Amministratzione de sa Generalitat de Catalunya e coordinare sas atividades terminològicas de sos dipartimentos e de sos organismos e impresas chi nde dependent. +g) Pònnere s'informatzione e sas siendas de interessu terminològicu a disponimentu de sa sotziedade. +h) Impulsare e coordinare s'isvilupu de sos produtos de ingenieria linguìstica aplicados a sa limba catalana chi rechedent siendas terminològicas, partetzipare a s'elaboratzione issoro e a nde fàghere una difusione adeguada. +i) Istabilire e canalizare relatziones de cooperatzione in s'àmbitu natzionale e internatzionale cun sas organizatziones chi si dèdichent a sa Terminologia e a atividades relatzionadas, in limba catalana o in cale si siat àtera limba de interessu. + +_Artìculu 6_ +Sos òrganos de diretzione de su Cunsòrtziu sunt: +a) Su Consìgiu de Diretzione. +b) Su/sa diretore/a. + +_Artìculu 7_ +7.1 Su Consìgiu de Diretzione est formadu dae: +Unu/a presidente/a, chi est su/sa segretàriu/a de Polìtica Linguìstica de sa Generalitat de Catalunya o pessone delegada. +Unu/a vitzepresidente/a, chi est su/sa presidente/a de s'Istitutu de Istùdios Catalanos o cumponente de s'Istitutu de Istùdios Catalanos delegadu. +Una pessone in rapresentàntzia de s'Istitutu de Istùdios Catalanos, designada dae su/dae sa presidente/a de custa istitutzione. +Bator pessones in rapresentàntzia de sa Generalitat, designadas una dae su/dae sa consigeri/a cumpetente in matèria de política linguìstica, una dae su/dae sa consigeri/a de Universidades, Chirca e DOGC 4622 - 27.4.2006 DISPONIMENTOS 18769 18770 Bulletinu Ufitziale de sa Generalitat de Catalunya Nùm. 4622 - 27.4.2006 Sotziedade de s'Informatzione, una dae su/dae sa consigeri/a de Educatzione e una dae su/dae sa consigeri/a de Traballu e Indùstria. +Una pessone in rapresentàntzia de su Cunsòrtziu pro sa Normalizatzione Linguìstica, designada dae su/dae sa presidente/a de custa istitutzione. +Su/sa diretore/a, chi pràticat sas funtziones de secretàriu/a, cun deretu de paraula ma chene deretu de votu. +7.2 In casu chi s'incòrporent entidades noas a su Cunsòrtziu, su Consìgiu de Diretzione nd'at a pòdere ampliare sa cumpositzione. +7.3 Sas pessones rapresentantes de sas istitutziones podent èssere revocadas o sustituidas in cale si siat mamentu dae s'entidade o istitutzione rapresentada. + +_Artìculu 8_ +8.1 Su Consìgiu de Diretzione : +a) Aprovat sa modificatzione de s'Istatutu, chi cheret ratificadu dae sos cunsortziados. +b) Aprovat sa proposta de incorporatzione de cumponentes noos a su Cunsòrtziu. +c) Nùmenat e rèvocat su/sa diretore/a. +d) Aprovat su programma annuale de atuatzione de s'esertzìtziu sighente e sa memòria de s'anteriore. +e) Aprovat sos preventivos, sa licuidatzione sua e su contu de sos resurtados. +f) Autorizat, cun caràtere prèviu, sa formalizatzione de cale si siat impignu chi ìmplichet unu gastu pluriannuale. +g) Aprovat, cun caràtere prèviu, sas operatziones de crèditu destinadas a amparare netzessidades de tesoreria in funtzione de sos deretos reconnotos in +favore de su Cunsòrtziu. Sas àteras operatziones de crèditu cherent autorizadas previamente dae totu sas entidades cunsortziadas. +h) Aprovat, si est cosa, sas tarifas o sos prejos de sos servìtzios chi prestet su Cunsòrtziu. +i) Disponet e alienat benes e deretos de su Cunsòrtziu, nde faghet transatzione e atzetat eredidades, legados e donatziones. +j) Aprovat sa pranta de su personale e sas modificatziones suas. +k) Aprovat su regulamentu de funtzionamentu de su Consìgiu Supervisore e de sos comitados tècnicos. +l) Dat cara, in generale, a su cunsighimentu de sas finalidades pròpias de su Cunsòrtziu e proponet a sas istitutziones chi lu costituint sas mesuras chi cunsideret adeguadas pro s'isvilupu de s'atividade sua. +8.2 Su Consìgiu de Diretzione si reùnit in sessione ordinària una borta cada semestre e in sessione istraordinària si est cunvocadu dae sa pessone chi nd'òcupat sa presidèntzia, pro initziativa pròpia o a dimanda de cale si siat entidade cunsòrtziada. + +_Artìculu 9_ +Su Presidente de su Consìgiu de Diretzione: +a) Assumet s'arta rapresentàntzia de su Cunsòrtziu. +b) Fissat s'òrdine de sa die, cùnvocat, presidet, suspendet e cùngiat sas sessiones de su Consìgiu de Diretzione. + +_Artìculu 10_ +Su/sa diretore/a, comente responsàbile tècnicu/a e esecutivu/a de su Cunsòrtziu, tenet sas funtziones chi sighint: +a) Elaborare sos programmas annuales de atuatzione cumintzende dae sas siendas umanas, tècnicas e econòmicas de sas cales disponet e, cando los aprovat su Consìgiu de Diretzione, a los cunduìre a tèrmine. +b) Presentare a su Consìgiu de Diretzione su raportu annuale de sas atividades de su Tzentru. +c) Preparare sos progetos annuales de preventivu pro los sutapònnere a s'aprovatzione de su Consìgiu de Diretzione. +d) Esertzitare sa Diretzione de su personale chi prestet sos servìtzios suos a su Cunsòrtziu e sa potestade disciplinària. +e) Sutascrìere in nùmene de su Cunsòrtziu sos cuntratos e cunventziones netzessàrias pro su cumprimentu de sas finalidades suas, atuare su bilantzu preventivu e ordinare sos pagamentos e sos gastos. +f) In generale, atuare sos acordos de su Consìgiu de Diretzione, organizare e supervisare sos servìtzios e dare cara in manera direta a su funtzionamentu bonu e a sa gestione curreta de su Tzentru. + +_Artìculu 11_ +Sos òrganos de normalizatzione terminològica de su Termcat sunt: +a) Su Consìgiu Supervisore, chi est s'organismu chi s'òcupat de sa normalizatzione formale de sa Terminologia catalana. +b) Sos comitados tècnicos, chi sunt òrganos setoriales chi s'òcupant de sa normalizatzione terminològica in sos aspetos cuntzetuales e de atzetabilidade +sotziulinguìstica. + +_Artìculu 12_ +12.1 Su Consìgiu Supervisore est formadu dae: +Unu/a presidente/a, designadu/a dae su/dae sa presidente/a de s'Istitutu de Istùdios Catalanos in mesu de sos cumponentes de sa Setzione Filològica. +Duas pessones designadas dae sa Setzione Filològica de s'Istitutu de Istùdios Catalanos in mesu de pessones de s'àmbitu sientìficu o tècnicu espertas in Terminologia, chi podent no èssere cumponentes de sa Setzione. +Su/sa diretore/a de su Termcat e unu/a terminòlogu/a chi issu/a designet. +At a fàghere a secretàriu/a, cun deretu de paraula però chene deretu de votu, unu/a terminòlogu/a de su Termcat chi designet su/sa diretore/a. +A initziativa de sa presidèntzia de su Consìgiu Supervisore e de sa Diretzione de su Termcat, podent partetzipare cun deretu de paraula però chene deretu de votu a sas reuniones de su Consìgiu Supervisore àteros ispetzialistas in sa matèria chi si tratet. +12.2 Su Consìgiu Supervisore tenet custas cumpetèntzias: +a) Fissatzione de critèrios linguìsticos e terminològicos (normas ispetzìficas pro su lèssicu de ispetzialidade), in aplicatzione de sas normas istabilidas dae sa Setzione Filològica de s'Istitutu de Istùdios Catalanos, ampliende cun acordos noos, si bi nd'at bisòngiu, sas cunventziones netzessàrias pro non fàghere istentare s'elaboratzione e sa difusione de sa Terminologia noa. Cando sa Setzione Filològica adotet un'acordu definitivu subra de custas cunventziones, su Consìgiu Supervisore s'at a adeguare. +b) Revisione e aprovatzione de sa Terminologia noa, in s'aspetu formale suo, tenende in contu sas valoratziones de sos comitados tècnicos currespondentes pro su chi pertocat s'atzetabilidade e su balore cuntzetuale de sos tèrmines. +12.3 Su Termcat devet difùndere periodicamente sos tèrmines protzedentes dae sos traballos de normalizatzione formale chi los apat aprovados su Consìgiu Supervisore, sos cales tenent caràtere sussidiàriu a pitus de sa normativa istabilida dae sa Setzione Filològica de s'Istitutu de Istùdios Catalanos. + +_Artìculu 13_ +Sas siendas econòmicas de su Cunsòrtziu sunt sas chi sighint: +a) Sos aportos de sas entitades cunsortziadas. +b) Su rendimentu de s'isfrutamentu de su patrimòniu suo. +c) Sas intradas chi otèngiat dae sa prestatzione de sos servìtzios suos. +d) Sas donatziones e sas suventziones de cale si siat natura. +e) Cale si siat àtera chi li potzat tocare de acordu cun sas leges. + +_Artìculu 14_ +Sa Generalitat de Catalunya, pro mèdiu de su Dipartimentu cumpetente in matèria de polìtica linguìstica, garantit su finantziamentu de su Cunsòrtziu +cunforme a sas previsiones de su bilantzu preventivu, e, cun custu obietivu, aportat in cada esertzìtziu sas cantidades netzessàrias pro su funtzionamentu suo. + +_Artìculu 15_ +Su controllu de sa legalidade de s'ispesa e su controllu finantziàriu de su Cunsòrtziu los faghet, cun un'esàmene prèviu de sos atos, unu/a revisore/a delegadu/a dae sa Generalitat de Catalunya. + +_Artìculu 16_ +Su Cunsòrtziu si devet dotare, pro sudisfàghere sas netzessidades suas de funtzionamentu, de personale adeguadu chi cheret seletzionadu cunforme a sos printzìpios de publitzidade, mèritu e capatzidade. Su personale podet èssere tantu laborale comente funtzionàriu. + +_Artìculu 17_ +Cale si siat cumponente de su Cunsòrtziu podet detzìdere de si nd'essire, notifichende custa detzisione a sa presidèntzia de su Consìgiu de Diretzione a su mancu ses meses in antis de s'agabu de cada esèrtzitziu, e abarrende responsàbile de su cumprimentu de sas obligatziones cuntraìdas in s'esertzìtziu in cursu. + +_Artìculu 18_ +Sos aspetos de règimene giurìdicu e de funtzionamentu non prevididos in custu Istatutu, o in sas mesuras de règimene internu pro su chi pertocat sos aspetos organizativos, sunt regulados in manera supletòria dae sa legislatzione aplicàbile a sas entidades autònomas de caràtere amministrativu de sa Generalitat. + +_Artìculu 19_ +Sa modificatzione de custu Istatutu e sa dissolutzione de su Cunsòrtziu cherent aprovadas dae su Consìgiu de Diretzione e ratificadas dae cada unu +de sos entes cunsòrtziados. Si si detzidet sa dissolutzione de su Cunsòrtziu, su Consìgiu de Diretzione devet determinare sa forma cun sa cale si devet protzèdere a sa licuidatzione de sos benes suos. + +Su personale funtzionàriu ascritu dae sa Generalitat a su Cunsòrtziu in su mamentu de sa costitutzione sua at a abarrare in servìtziu in àteras amministratziones pùblicas, cunforme a su chi disponet s'artìculu 87 de su testu ùnicu de sa Lege de sa funtzione pùblica de s'Amministratzione de sa Generalitat de Catalunya, aprovada cun Decretu legislativu 1/1997, de su 31 de santugaìni. (06.096.125) + +_[bortadu dae Sarvadore Serra] _ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Lege de sa limba friulana + +### 23·11·2007 | **Normas pro sa tutela, s’abbaloramentu e su promovimentu de sa limba friulana** + +LEGE REGIONALE +aprovada dae su Consìgiu regionale de su Friuli Venezia Giulia +in sa sessione de su 23 de santandria de su 2007 + +Capu I +Disponimentos generales + +Art. 1 +(Finalidades) + +1. In atuatzione de s’artìculu 6 de sa Costitutzione e de s’artìculu 3 de sa lege costitutzionale 31 de ghennàrgiu de su 1963, n. 1 (Istatutu ispetziale de sa Regione Friuli-Venezia Giulia), sa Regione tutelat, abalorat e promovet s’usu de sa limba friulana, in sas espressiones diferentes suas, comente limba pròpia de su Friuli e parte de su patrimòniu istòricu, culturale e umanu de sa comunidade regionale. Sa Regione promovet sos istùdios istòricos e pràticat una polìtica ativa de mantenimentu e isvilupu de sa cultura e de sas traditziones, comente cumponentes essentziales de s’identidade de sa comunidade friulana. + +2. Cun custa lege sa Regione promovet e agiuat sas initziativas pùblicas e privadas chi punnant a mantènnere e ismanniare s’usu de sa limba friulana in su territòriu de riferimentu. + +3. Custa lege punnat a ismanniare s’usu de sa limba friulana in su territòriu de riferimentu, rispetende s’issèberu lìberu de cada tzitadinu. Sos servìtzios in limba friulana chi sos entes pùblicos e sos cuntzessionàrios de sos servìtzios pùblicos assegurant sunt oportunidade pro sos tzitadinos chi b’adderint in base a s’issèberu lìberu issoro. + +4. Sa Regione, in s’àmbitu de sas cumpetèntzias istatutàrias, promovet e agiuat finas sa connoschèntzia e s’usu de sa limba friulana in sas comunidades de sos corregionales in Itàlia e in su mundu. + +5. Custa lege, paris cun sos disponimentos emanados a tutela de sas minorias linguìsticas islovena e germanòfona, ponet in campu sas polìticas de sa Regione in favore de sas diversidades linguìsticas e culturales. + +Art. 2 +(Printzìpios) + +1. Con custa lege sa Regione cuncurret, in s’àmbitu de sas cumpetèntzias suas, a s’atuatzione de sos printzìpios espressados: + +a) dae sa Decraratzione Universale de sos Deretos Umanos, adotada dae s’Assemblea Generale de sas Natziones Unidas su 10 de nadale de su 1948; + +b) dae sa Cunventzione pro sa Defesa de sos Deretos Umanos e de sas Libertades Fundamentales, ratificada cun sa lege 4 de austu de su 1955, n. 848 (Ratìfica e esecutzione de sa Cunventzione pro sa Defesa de sos Deretos Umanos e de sas Libertades Fundamentales firmada in Roma su 4 de santandria de su 1950 e de su Protocollu additzionale a sa Cunventzione matessi, firmadu in Parigi su 20 de martzu de su 1952); + +c) dae s’Istrumentu de s’Initziativa Tzentru Europea pro sa Tutela de sos Deretos de Protetzione de sas Minorias, sutascritu in Budapest su 15 de santandria de su 1994; + +d) dae sos documentos de s’Organizatzione pro sa Seguràntzia e sa Cooperatzione in Europa (OSCE), sutascritos dae s’Italia in matèria de tutela de sas limbas; + +e) dae sa Carta Europea de sas Limbas regionales o minoritàrias, adotada in Strasburgu su 5 de santandria de su 1992; + +f) dae s’artìcolu 3 de su Tratadu Costitutzionale de s’Unione Europea, ratificadu dae su Parlamentu italianu cun sa lege 7 de abrile de su 2005, n. 57 (Ratìfica e esecutzione de su Tratadu chi adotat una Costitutzione pro s’Europa e unos cantos atos collegados, cun atu finale, protocollos e decraratziones, fatu in Roma su 29 de santugaine de su 2004). + +2. Custa lege ponet in pràtica sos printzìpios de sa legislatzione istatale in matèria, e in particulare de sa lege 15 de nadale de su 1999, n. 482 (Normas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas), e de su decretu legislativu 12 de cabudanni de su 2002, n. 223 (Normas de atuatzione de s’ Istatutu ispetziale de sa Regione Friuli-Venezia Giulia pro su trasferimentu de funtziones in matèria de tutela de sa limba e de sa cultura de sas minorias linguìsticas istòricas in su regione), tentu contu de sos printzìpios e disponimentos de sa lege regionale 22 de martzu de su 1996, n. 15 (Normas pro sa tutela e su promovimentu de sa limba e de sa cultura friulanas e istitutzione de su servìtziu pro sas limbas regionales e minoritàrias). + +Art. 3 +(Territòriu de aplicatzione) + +1. Sos disponimentos de custa lege s’àplicant in su territòriu de insediamentu de su grupu linguìsticu friulanu delimitadu cunforme a s’artìculu 5 de sa lege regionale 15/1996. + +2. Cando sa minoria linguìstica friulana est distribuida in territòrios provintziales diferentes podet costituire organismos de coordinamentu e de proposta chi sos entes locales interessados tenent facultade de reconnòschere. + +3. Initziativas particulares pro connòschere e pònnere in contu su patrimòniu linguìsticu friulanu las podet sustènnere sa Regione finas in àreas esclùdidas dae su territòriu de su comma 1. + +4. Sa Regione podet istipulare intesas cun sa Regione Veneto pro sustènnere sa limba friulana in sas àreas friulanòfonas chi bi sunt in ie. + +Art. 4 +(Raportos cun sas àteras comunidades linguìsticas) + +1. Sa Regione promovet e sustenet initziativas de collaboratzione intre sas istitutziones friulanas e sas de sas comunidades ladinas de su Veneto e de su Trentino-Alto Adige/Südtirol, e finas de sa comunidade romançia de su Cantone de sos Grigiones de sa Federatzione Elvètica, in particulare in sos setores de sa linguìstica, de s’istrutzione, de sa formatzione e de sos mèdios de informatzione. + +2. Sa Regione promovet finas raportos de collaboratzione intre sas minorias linguìsticas islovena, friulana e germanòfona presentes in su territòriu regionale e intre sas istitutziones issoro e sustenet progetos comunos chi ponent in contu sas diversidades linguìsticas e culturales. + +Art. 5 +(Usu de sa grafia ufitziale de sa limba friulana) + +1. S’assumet comente grafia ufitziale de sa limba friulana sa chi est definida cunforme a s’artìculu 13 de sa lege regionale 15/1996. + +2. Sa grafia de sa limba friulana si podet modificare cun decretu de su Presidente de sa Regione, a proposta de s’Agentzia pro sa limba e sa cultura friulana (ARLeF), de acordu cun sas Universidades de Udine e de Trieste. + +3. Sa Regione promovet e sustenet s’usu de sa grafia ufitziale de sa limba friulana, in sas espressione suas diferentes, in sa cuntzessione de sos cuntributos e finantziamentos prevididos in aplicatzione de custa lege, mancari no ispetzificadu in sos bandos relativos. S’usu de bariedades locales in sos testos iscritos non costituit causa de esclusione dae finantziamentos e cuntributos pùblicos. +4. Sos atos e sos documentos in limba friulana de sa Regione, de sos entes locales e entes istrumentales issoro e cuntzessionàrios de servìtzios pùblicos sunt redatados in sa grafia ufitziale. + +Capu II +Usu pùblicu limba friulana + +Art. 6 +(Usu pùblicu de sa limba friulana) + +1. S’usu de sa limba friulana est cunsentidu in sos raportos cun sos ufìtzios de sos entes locales e de sos entes istrumentales issoro chi òperant in su territòriu delimitadu cunforme a s’artìculu 3. + +2. In sos raportos cun sa Regione e cun sos entes istrumentales suos, su deretu de usare sa limba friulana si podet praticare chene cunsideru de su territòriu in ue sos ufìtzios relativos sunt insediados. + +3. Cando un’istàntzia si presentat in limba friulana sa risposta la dant sos entes de sos commas 1 e 2 finas in custa limba. + +4. Sos disponimentos de sos commas 1 e 3 s’àplicant finas a sos cuntzessionàrios de servìtzios pùblicos de sos entes indicados in sos commas 1 e 2, operantes in su territòriu delimitadu dae s’artìculu 3. + +5. Sos entes de su comma 1 assegurant, finas in forma assotziada, sa pràtica de sos deretos de sos commas 1 e 3. + +6. In perunu casu s’usu de sa limba friulana in sos protzedimentos amministrativos podet cumportare s’agràviu o sa rallentada de sos matessi. + +7. Sos entes interessados provident a s’applicatzione progressiva de sos disponimentos de custu artìculu, cunforme a sos progetos obietivu annuales, in s’àmbitu de sos programmas de polìtica linguìstica de s’artìculu 27. + +Art. 7 +(Tzertificatzione linguìstica) + +1. Sa conoschèntzia de sa limba friulana est atestada dae una tzertificatzione linguìstica dada dae sugetos pùblicos e privados abilitados. + +2. Sa tzertificatzione linguìstica est aberta a totu sos chi sunt in possessu de sos recuisitos prevididos dae su comma 3. + +3. Sas modalidades, sos critèrios e sos recuisitos pro cunsighire sa tzertificatzione linguìstica sunt definidos, tentu contu de sas propostas de s’ARLeF, cun regulamentu regionale chi cheret emanadu intro de ses meses dae s’intrada in vigore de custa lege. + +4. S’ARLeF promovet s’organizatzione de cursos de formatzione e agiornamentu pro cunsighire sa tzertificatzione linguìstica de connoschèntzia de sa limba friulana. + +5. S’elencu de sos sugetos pùblicos e privados abilitados a dare sa tzertificatzione linguìstica est cumpiladu dae sa Regione, a proposta de s’ARLeF, e est agiornadu annu cun annu. + +6. Pro promòvere su cunsighimentu de sa tzertificatzione linguìstica dae bandas de su personale de su cumpartu ùnicu regionale, s’ARLeF, de acordu cun sos entes sìngulos, promovet s’organizatzione de cursos de formatzione e agiornamentu e nde favorit sa frecuèntzia finas cun intzentivos apòsitos a su personale. + +Art. 8 +(Atos e informatziones de caràtere generale) + +1. Sos atos comunicados a sa generalidade de sos tzitadinos dae sos sugetos de s’artìculu 6, sunt redatados, in prus de s’italianu, finas in friulanu. + +2. Sos sugetos de s’artìculu 6 faghent siat in italianu siat in friulanu sa comunicatzione istitutzionale e sa publitzidade de sos atos destinada a su territòriu delimitadu cunforme a s’artìculu 3. + +3. Sa presèntzia de sa limba friulana est semper garantida finas in sa comunicatzione istitutzionale e in sa publitzidade de sos atos destinada a totu sa regione. + +4. Su testu e sa comunicatzione in limba friulana tenent sa matessi evidèntzia, finas tipogràfica, de cussos in limba italiana. + +5. Sos entes interessados provident a s’aplicatzione progressiva de sos disponimentos de custu artìculu, cunforme a sos progetos obietivu annuales, in s’àmbitu de sos programmas de polìtica linguìstica de s’artìculu 27. + +Art. 9 +(Organismos eletivos e collegiales) + +1. Cunforme a s’artìculu 7 de sa lege 482/1999, in sas comunas chi intrant in sa delimitatzione de s’artìculu 3, sos cumponentes de sos consìgios comunales e de sos àteros òrganos a istrutura collegiale de s’amministratzione etotu tenent su deretu de usare, in s’atividade de sos organismos matessi, sa limba friulana. + +2. Su comma 1 s’àplicat finas a sos consigeris regionales, e a sos cumponentes de sos consìgios de sos assòtzios intercomunales e de sas uniones de Comunas, de sas Comunidades montanas e de sas Provìntzias chi includent Comunas in sas cales est reconnota sa limba friulana. + +3. Sas modalidades pro garantire sa tradutzione a sos chi non cumprendent sa limba friulana sunt reguladas dae sos entes de sos commas 1 e 2 cun disponimentos de sos programmas de polìtica linguìstica de s’artìculu 27, chi in s’àmbitu suo si podet prevìdere sa repititzione de sos interventos in limba italiana o finas su depòsitu cuntestuale de sos testos traduidos in forma iscrita. + +Art. 10 +(Cartellonìstica in limba friulana) + +1. In su territòriu delimitadu cunforme a s’artìculu 3, sos cartellos, sas insignas, sos suportos visivos e cada àtera indicatzione de utilidade pùblica esposta a su pùblicu in sos immòbiles sedes de ufìtzios e istruturas operativas de sos sugetos de s’artìculu 6 tenet sa tradutzione in limba friulana cun sa matessi evidèntzia gràfica de s’italianu. + +2. Sos sugetos de s’artìculu 6 usant sa limba friulana cun sa matessi evidèntzia gràfica de s’italianu finas in sas iscritas esternas, in sos suportos visivos e in sos mèdios de trasportu. Si in s’erogatzione de su servìtziu de trasportu pùblicu sunt prevididos servìtzios automàticos de comunicatzione vocale, custos sunt fornidos finas in limba friulana. + +3. In su territòriu delimitadu cunforme a s’artìculu 3, comma 1, sa cartellonìstica istradale tenet sos topònimos finas in limba friulana, cun sas modalidades prevididas dae s’artìculu 11. + +4. Sos sugetos de s’artìculu 6 s’adèguant a sas previsiones de custu artìculu, cunforme a sos progetos obietivu annuales, in s’àmbitu de sos programmas de polìtica linguìstica de s’artìculu 27. + +Art. 11 +(Toponomàstica in limba friulana) + +1. Sa denominatzione ufitziale in limba friulana de comunas, fratziones e localidades l’istabilit sa Regione, a proposta de s’ARLeF, tentu contu de sas bariedades locales, e de acordu cun sas Comunas interessadas, intro de ses meses dae sa data de intrada in vigore de custa lege. + +2. Sas deliberatziones de sa Giunta regionale chi pertocant sas denominatziones ufìtziales in limba friulana e totu sas àteras chistiones generales chi interessant sos topònimos e sos idrònimos in limba friulana sunt aprovadas cun decretu de su Presidente de sa Regione chi cheret publicadu in su Bulletinu Ufitziale de sa Regione. + +3. Firmu su chi previdet s’artìculu 7, comma 1, puntu 3) de s’Istatutu ispetziale, sos sugetos de s’artìculu 6 utilizant intro de s’àrea delimitada cunforme a s’artìculu 3, a costàgiu de sa denominatzione in limba italiana, finas sa denominatzione in limba friulana de sas comunas, de sas fratziones e de sas localidades, definida cunforme a su comma 1. + +4. Sa Regione est autorizada a istipulare cunventziones cun àteras amministratziones pùblicas e cun sugetos privados pro promòvere s’usu de sas denominatziones ufitziales in limba friulana. + +5. Sos entes locales podent istabilire, a delìbera cunforme de sos consìgios eletivos issoro, de adotare s’usu de sos topònimos bilìngues o de topònimos in limba friulana ebbia. Sa denominatzione isseberada devenit sa denominatzione ufitziale a totu sos efetos. + +Capu III +Interventos in su setore de s’istrutzione + +Art. 12 +(Limba friulana e educatzione plurilìngue ) + +1. S’aprendimentu e s’insignamentu de sa limba friulana sunt inseridos in intro de unu percursu educativu plurilìngue chi previdet, a costàgiu de sa limba italiana, sa cumpresèntzia de limbas minoritàrias istorìcas e limbas èsteras. Su percursu educativu plurilìngue costituit parte integrante de sa formatzione a una tzitadinàntzia europea ativa e de abaloramentu de s’ispetzifitzidade de sa Regione. + +2. Cunforme a s’artìculu 4, commas 1, 2, 3 e 4 de sa lege 482/1999, in sas iscolas de s’infàntzia, in sas iscolas primàrias e segundàrias de primu gradu situadas in sas Comunas delimitadas cunforme a s’artìculu 3, sa limba friulana est inserida in su percursu educativu, segundu sas modalidades ispetzìficas currispondentes a s’òrdine e gradu iscolàsticu, tenende contu de s’artìculu 1, comma 2, de su decretu legislativu 223/2002. + +3. Mantesa s’autonomia de sos istitutos iscolàsticos, a su mamentu de s’iscritzione sos babbos e sas mamas o chie nde faghet sas partes, prèvia informatzione adeguada, a rechesta iscrita de s’istitutzione iscolàstica, comùnicant a sa matessi sa boluntade issoro de non s’abàlere de s’insignamentu de sa limba friulana. S’optzione espressada est vàlida pro sa durada rispetiva de s’iscola de s’infàntzia, de sa primària e de sa segundària de primu gradu, e podet èssere modificada, a rechesta de sos babbos e de sas mamas o de chie nde faghet sas partes, a su cumìntzu de cada annu iscolàsticu. + +Art. 13 +(Coordinamentu inter-istitutzionale) + +1. Sa Regione collàborat cun s’Ufìtziu iscolàsticu regionale pro su Friuli Venezia Giulia pro garantire un’inserimentu armònicu de sa limba friulana in su sistema iscolàsticu e de coordinare sas initziativas de polìtica linguìstica in àmbitu educativu. + +2. Sa Regione, in collaboratzione cun sas autoritades iscolàsticas e in su rispetu de s’autonomia iscolàstica, promovet su coordinamentu intre sas istitutziones iscolàsticas, favorit sa costitutzione de retzas de iscolas e s’individuatzione de iscolas polu in su territòriu. + +3. Sa Regione collàborat e istìpulat cunventziones pro s’istitutzione permanente de percursos de agiornamentu e formativos abilitantes, cumprensivos de atziones pro sa formatzione initziale e in servìziu, pro s’ iscola de ispetzializatzione, pro cursos de master e de dutoradu de istùdiu, pro s’insignamentu o s’usu de sa limba friulana cunforme a su chi previdet s’artìculu 6 de sa lege 482/1999. + +4. Est istituida sa Cummissione permanente pro s’insignamentu de sa limba friulana, in sa Diretzione tzentrale cumpetente, pro assegurare su coordinamentu de s’atividade fata dae sas istitutziones diferentes in s’atuatzione de custa lege. + +5. Sa Cummissione est nominada cun decretu de su Presidente de sa Regione. + +Art. 14 +(Àmbitu de aplicatzione in sas iscolas ) + +1. Rispetende s’autonomia iscolàstica e sos disponimentos de su decretu de su Presidente de sa Repùblica 8 de martzu de su 1999, n. 275 (Regulamentu in matèria de autonomia de sas istitutziones iscolàsticas, cunforme a s’artìculu 21 de sa lege 59/1997), sas iscolas situadas in sas Comunas delimitadas segundu s’artìculu 3 indivìduant, in sa programmatzione de s’insignamentu de sa limba friulana, finas in aderèntzia a sas ispetzifitzidades de su cuntestu sòtziu-culturale, su modellu educativu de aplicare. + +2. Cun regulamentu de atuatzione emanadu, intesu s’Ufìtziu iscolàsticu regionale, intro de ses meses dae sa data de intrada in vigore de custa lege, sa Regione, cunforme a s’artìculu 1, comma 2, de su decretu legislativu 223/2002 e de su decretu ministeriale 13 de làmpadas 2006, n. 47, definit su programma aplicativu de sistema cun sas articulatziones e sas ispetzifitzidades relativas a sos òrdines e a sos grados iscolàsticos indicados in s’artìculu 12, comma 2. S’insignamentu de sa limba friulana est garantidu a su nessi pro un’ora a sa chida pro sa durada de s’annu iscolàsticu, in s’àmbitu de sa cuota de flessibilidade de s’autonomia iscolàstica. + +3. In sa programmatzione de s’insignamentu de sa limba friulana dae bandas de sas istitutziones iscolàsticas sunt inclùdidas sas modalidades didàticas chi assument comente modellu de riferimentu su mètodu fundadu in s’aprendimentu veiculare integradu de sas limbas. + +4. In sas iscolas segundàrias de segundu gradu, si promovet sa programmatzione de s’insignamentu de sa limba friulana in s’àmbitu de sos progetos de irricchimentu de s’oferta formativa de sas istitutziones iscolàsticas. + +Art. 15 +(Sustentu finantziàriu a sas iscolas e verìfica) + +1. Pro sas finalidades de s’artìculu 13, comma 2, e de s’artìculu 14, sa Regione providet a su trasferimentu de finantziamentos a sas istitutziones iscolàsticas, tenende contu de su nùmeru de sas oras de insignamentu e de s’usu curriculare de sa limba friulana rilevadas e comunicadas dae s’ Ufìtziu iscolàsticu regionale. Sos trasferimentos finantziàrios, gestidos dae sas istitutziones iscolàsticas sìngulas, sunt destinados a sos gastos pro sos dotzentes impignados in s’atuatzione de custa lege e pro sos gastos organizativos de sas iscolas. Custas resursas s’utilizant rispetende sas normativas e sos cuntratos de traballu in vigore. + +2. Sa Regione sustenet finas cun finantziamentos sas initziativas de s’artìculu 14, commas 3 e 4. + +3. S’ARLeF, in sa base de sas esigèntzias individuadas annu cun annu, in collaboratzione cun s’Ufìtziu iscolàsticu regionale, proponet sas modalidades de aplicatzione de sas mesuras de sustentu finantziàriu prevididas pro sas istitutziones iscolàsticas, abalorende sas chi àplicant sos modellos de insignamentu de sa limba friulana prus avantzados, in intro de unu cuadru plurilìngue, segundu s’istandard europeu. + +4. In collaboratzione cun s’Ufìtziu iscolàsticu regionale, s’ARLeF verìficat e vàlutat annu cun annu, segundu modalidades cuncordadas, s’istadu de aplicatzione de s’insignamentu e de s’usu de sa limba friulana in sas istitutziones iscolàsticas, sa torrada in sas cumpetèntzias de sos istudentes e sa risposta de sas famìlias. + +5. Sas iscolas sìngulas cuncùrrent a sa verìfica e valutatzione annuale de s’insignamentu e de s’usu de sa limba friulana pro mèdiu de sas atividades generales de verìfica e valutatzione fatas dae sas iscolas etotu. + +Art. 16 +(Materiale didàticu ) + +1. Sa Regione sustenet sa produtzione de materiale didàticu pro s’insignamentu de e in limba friulana, in sas espressiones diferentes suas, elaboradu segundu sas lìnias indicadas dae s’ ARLeF. + +Art. 17 +(Dotzentes ) + +1. Cunforme a s’artìculu 1, comma 2, de su decretu legislativu 223/2002, pro definire su cuadru de sas netzessidades de orgànicu in su territòriu delimitadu cunforme a s’artìculu 3, sa Regione collàborat cun s’Ufìtziu iscolàsticu regionale pro atzertare sas resursas de personale dotzente con cumpetèntzias in limba friulana in servìtziu in sas istitutziones iscolàsticas de sa regione, pro s’assuntzione de sa decraratzione de disponibilidade individuale de sos insignantes. + +2. Sa Regione garantit e sustenet sos percursos de formatzione e agiornamentu de sos insignantes de e in limba friulana cun cunventziones cun sas Universidades de su territòriu regionale. + +3. Sa Regione adotat sas mesuras finantziàrias netzessàrias pro sustènnere sa formatzione a s’acostiamentu Content and Language Integrated Learning (CLIL) in limba friulana, individuende percursos formativos adeguados cun sas Universidades cumpetentes, cun s’Ufìtziu iscolàsticu regionale e cun sas istitutziones iscolàsticas. +4. Firmu su chi previdet sa normativa in matèria de istadu giurìdicu de su personale dotzente e su cuntratu de traballu de su personale, sa Regione, de acordu cun sas autoridades iscolàsticas, intesas sas organizatziones sindacales, providet a istituire un’elencu de sos insignantes cun cumpetèntzias reconnotas pro s’insignamentu de sa limba friulana. + +5. Cun regulamentu regionale, chi cheret emanadu de acordu cun s’Ufìtziu iscolàsticu regionale, sunt definidas sas modalidades pro s’intrada a s’elencu de su comma 4 e pro s’utilizu de su personale dotzente marcadu in s’elencu matessi. + +Art. 18 +(Interventos de promovimentu) + +1. Sa Regione realizat initziativas de informatzione e de sensibilizatzione de sas famìlias, pro difùndere sa connoschèntzia de sos obietivos e de sas caraterìsticas de su programma de introduimentu de sa limba friulana in su sistema iscolàsticu. + +2. Segundu sos disponimentos de sa lege 482/1999, sa Regione cuncurret a sustènnere sas initziativas de insignamentu de sa limba friulana pro sas pessones mannas, ativadas dae s’Universidade de Udine, dae sas iscolas e dae àteros sugetos reconnotos. + +3. Sa Regione promovet cursos e initziativas ispetzìficas dedicadas a s’insignamentu de sa limba friulana pro sos immigrados presentes in sas aree delimitadas. + +4. Sa Regione podet sustènnere s’insignamentu de sa limba friulana finas in sas istitutziones iscolàsticas presentes in sos territòrios esclùdidos dae sa delimitatzione de s’artìculu 3 comma 1. + +5. Formas particulares de promovimentu, acurtziamentu e insignamentu de sa limba friulana sunt ativadas pro sas populatziones de orìgine friulana residentes in s’èsteru. + +6. Cun regulamentu regionale sunt disciplinados sos recuisitos, sas modalidades e sos critèrios pro su sustentu finantziàriu de sos interventos prevididos dae custu artìculu. Su regulamentu est emanadu, prèviu pàrrere de sa Cummissione cunsiliare cumpetente, intro de ses meses dae s’intrada in vigore de custa lege. Sa Cummissione s’esprimet intro de 30 dies dae sa rechesta de pàrrere; coladu custu tèrmine, non si tenet contu de su pàrrere etotu. + +Art. 19 +(Insignamentu voluntàriu de sa limba friulana) + +1. Pro agiuare s’aprendimentu e s’usu de sa limba friulana dae bandas de sos tzitadinos, sa Regione promovet s’atividade de voluntariadu pro s’insignamentu de sa limba friulana. + +2. Pro sas finalidades de su comma 1, est istituidu in s’ARLeF su registru de sos voluntàrios pro s’insignamentu de sa limba friulana. + +3. Podent èssere reconnotas voluntàrias sas pessones majores de edade de madrelìngua friulana chi decrarant sa disponibiliade issoro a efetuare a tìtulu gratùitu, segundu modellos organizativos e cun modalidades operativas definidas dae s’ARLeF, atividades diretas a difùndere sa connoschèntzia e s’usu de sa limba friulana. + +Capu IV +Interventos in su setore de sos mèdios de comunicatzione + +Art. 20 +(Ràdiu e televisione) + +1. Sa Regione sustenet sa produtzione de materiales audiuvisivos in limba friulana pro nde dare difusione màssima. + +2. In su setore televisivu, sa Regione sustenet sa produtzione e s’emissione de programmas in limba friulana, in sas espressiones diferentes suas. Su sustentu est proportzionadu a sa cobertura territoriale e a sas modalidades de inserimentu in su palinsestu. Sos fundos sunt impignados a su nessi pro su 75 pro chentu pro sa produtzione, de sa cale a su nessi su 60 pro chentu est realizada dae produtores indipendentes. + +3. Sa Regione sustenet sas emittentes radiufònicas chi trasmitent programmas in limba friulana. Su sustentu est proportzionadu a sa pertzentuale de programmas trasmitidos in limba friulana e a cussos produidos in pròpiu. + +4. In s’àmbitu de sas cumpetèntzias suas in òrdine a sa cunsigna de sos providimentos abilitativos, autorizativos e cuntzessòrios netzessàrios pro s’intrada a sos sitos prevididos dae su programma istatale de assignatzione de sas frecuèntzias e pro s’installatzione de retzas e de aparatos pro s’emitèntzia radiutelevisiva, sa Regione sustenet e favorit sas emitentes televisivas e radiufònicas chi utilizant sa limba friulana a su nessi in su 25 pro chentu de sa programmatzione issoro. + +5. In sos mèdios de comunicatzione audiuvisivos de sa Regione est garantida una presèntzia adeguada de sa limba friulana. + +Art. 21 +(Imprenta e àteras produtziones) + +1. Sa Regione agiuat e sustenet sas pubblicatziones periòdicas iscritas, de su totu o pro su prus, in limba friulana, in sas espressiones suas diferentes. Sa Regione podet istipulare finas cunventziones cun editores de sos cuotidianos e periòdicos de informatzione prus difusos, chi garantint un’informatzione regulare e de calidade in limba friulana utilizende sa grafia ufitziale. + +2. La Regione sustenet finas: + +a) s’editzione, sa distributzione e sa difusione de libros e publicatziones in pabiru, informàticas o multimediales, de su totu o pro su prus in limba friulana, in sas espressiones suas diferentes; + +b) sa produtzione e sa difusione de òperas tzinematogràficas, teatrales e de mùsica cantada, de su totu o pro su prus in limba friulana, in sas espressiones suas diferentes. + +3. In sas publicatziones periòdicas de sa Regione est garantida una presèntzia adeguada de sa limba friulana. + +Art. 22 +(Internèt e tecnologias noas) + +1. Sa Regione agiuat e sustenet sa presèntzia de sa limba friulana in s’àmbitu de sas tecnologias informàticas, mescamente in internèt, in formadu testuale e audiuvisivu. + +2. Pro sas finalidades de su comma 1, sa Regione sustenet cun mesuras adeguadas sa chirca, sa produtzione, sa cummertzializatzione e s’usu de ainas informàticas e tecnològicas in limba friulana chi punnant a un’usu curretu de sa limba. + +3. Sa Regione favorit, in prus, s’usu de sa limba friulana in sos sitos internèt de sos entes pùblicos de s’artìculu 6 e de sos sugetos privados a sos cales si reconnoscat una funtzione sotziale significativa. + +4. Su sustentu regionale est subordinadu a s’usu de sa grafia ufitziale, cun evidèntzia gràfica de sos testos in limba friulana no inferiore a sa de àteras limbas eventuales presentes in su situ e a sa calidade de sa produtzione, segundu sa valutatzione e sos critèrios fissados dae s’ARLeF. + +Art. 23 +(Regulamentu pro sos interventos in su setore de sos mèdios de comunicatzione) + +1. Cun regulamentu emanadu cun decretu de su Presidente de sa Regione, intesa sa Cummissione cunsiliare cumpetente, si definint critèrios e modalidades pro s’atuatzione de sos interventos de sustentu prevididos dae sos disponimentos de custu Capu. + +Capu V +Interventos in favore de sas realidades assotziativas + +Art. 24 +(Realidades assotziativas) + +1. Sa Regione reconnoschet una funtzione ispetziale de servìtziu a sos sugetos pùblicos e privados chi pràticant un’atividade cualificada e sighida in su territòriu regionale pro su promovimentu e sa difusione de sa limba friulana e chi disponent de istruturas istàbiles e de un’organizatzione adeguada + +2. Pro sas finalidades de su comma 1, la Regione sustenet s’atividade de sos sugetos individuados cun deliberatzione de sa Giunta regionale, intesu s’ARLeF, cun finantziamentos ispetzìficos, de entidade proportzionada a s’atividade de cadaunu, determinados annu cun annu cun norma de lege finantziària regionale. + +3. Sa Regione reconnoschet a sa Societât Filologjiche Furlane – Sotziedade Filològica Friulana G.I. Ascoli di Udine - una parte de importu primàriu e nde sustenet su persighimentu de sas finalidades istitutzionales. + +Capu VI +Programmatzione + +Art. 25 +(Programma generale de polìtica linguìstica) + +1. Su Programma generale de polìtica linguìstica (PGPL) si definit, comente règula, cada chimbe annos pro cunsighire custos obietivos: + +a) garantire a sos tzitadinos de limba friulana sa pràtica de sos deretos linguìsticos; + +b) promòvere s’usu sotziale de sa limba friulana e s’ isvilupu suo comente còdighe linguìsticu adatu a totu sas situatziones de sa bida moderna; + +c) persighire una polìtica linguìstica unitària, cun su coordinamentu de sas atziones programmadas dae àteros entes e istitutziones pùblicas e privadas; + +d) istabilire sas prioridades de sos interventos regionales in su setore de s’istrutzione; + +e) fissare critèrios e prioridades pro interventos in su setore de sos mèdios de comunicatzione e pro su sustentu a sas realidades assotziativas. + +2. Su PGPL est partzidu pro tipologias de sugetos. Pro cada tipologia sunt prevididas àreas ispetzìficas de interventu e, pro cadauna de issas, progetos obietivu alternativos. + +3. Su PGPL istabilit finas sas modalidades de valutatzione de sas initziativas realizadas e sos istrumentos de verìfica de sos resurtados otentos dae cada sugetu. + +4. Su PGPL est propostu dae s’ARLeF, est aprovadu cun decretu de su Presidente de sa Regione, intesa sa Cummissione cunsiliare cumpetente, e est publicadu in su Bullettinu Ufitziale de sa Regione. + +Art. 26 +(Programma de sas prioridades de interventu) + +1. In base a su PGPL e tenende contu de sas disponibilidades de bilantzu, sa Giunta regionale, a proposta de s’ARLeF, adotat annu cun annu su Programma de sas prioridades de interventu, chi cuntenet sos obietivos de cunsighire in s’annu. + +2. Su Programma de sas prioridades de interventu istabilit cales initziativas prevididas dae custa lege sunt cunsideradas prioritàrias e cantas resursas sunt destinadas a cada setore o grupu de interventos. + +3. Su Programma de sas prioridades de interventu est cumpletadu dae sos bandos relativos e narat cales sunt sas protzeduras pro presentare progetos pro sos cales si rechedet su finantziamentu. + +4. Pro garantire sa trasparèntzia, a su Programma s’agiunghent finas sos critèrios de màssima pro valutare sos progetos. + +Art. 27 +(Programmas de polìtica linguìstica) + +1. Sa Regione, sos entes locales e sos cuntzessionàrios de servìtzios pùblicos aprovant cada chimbe annos unu Programma ispetziale de polìtica linguìstica (PSPL) pro istabilire, subra de sa base de su Programma generale de polìtica linguìstica (PGPL), sos progetos obietivu de cunsighire annu cun annu in s’àmbitu de cada àrea de interventu, cun iscadèntzias chi in perunu casu nch’ant a pòdere colare sa durada de su Programma etotu. + +2. Sa Regione, sos entes locales e sos cuntzessionàrios de servìtzios pùblicos prevident in sos programmas ispetziales de polìtica linguìstica s’adeguamentu progressivu de s’organizatzione e de sas istruturas tècnicas pro dare atuatzione a su chi previdet su Capu II. + +3. S’aprovatzione e s’aplicatzione cunforme de sos Programmas ispetziales de polìtica linguìstica costituint pro sos entes locales e pro sos cuntzessionàrios de servìtzios pùblicos cunditzione pro otènnere sos finantziamentos de custa lege in sos annos posteriores. + +Capu VII +Atuatzione e verìfica + +Art. 28 +(Agentzia regionale pro sa limba e sa cultura friulana – Cummissione pro s’usu sotziale de sa limba friulana) + +1. Sa Regione indivìduat in s’Agentzia regionale pro sa limba e sa cultura friulana (ARLeF) s’organismu cumpetente pro definire sos indiritzos de polìtica linguìstica pro sa limba friulana e pro coordinare e verificare s’atuatzione de sos interventos de custa lege. + +2. A s’ARLeF cumpetet in particulare: + +a) propònnere su Programma generale de polìtica linguìstica pro sa limba friulana; + +b) propònnere annu cun annu sas prioridades de interventu, finas tenende contu de sas disponibilidades finantziàrias; + +c) dare consulèntzia pro su predisponimentu de bandos pro assignare sos cuntributos finantziàrios a istitutziones, entes e assòtzios impignados in s’aplicatzione de custa lege; + +d) istituire, finas in collaboratzione cun àteros sugetos, unu sistema de tzertificatzione pro sas finalidades de s’artìculu 7 segundu sas lìnias indicadas dae su Cuadru comunu europeu de riferimentu pro sas limbas adotadu cun resolutzione de su Cunsìgiu de Europa de santandria de su 2001; + +e) verificare annu cun annu s’impatu de sas initziativas sustènnidas subra de s’usu de sa limba friulana. + +3. Pro definire sos indiritzos de polìtica linguìstica, s’ARLeF si balet de sa Cummissione pro s’usu sotziale de sa limba friulana, nominada cun decretu de su Presidente de sa Regione. + +4. Sa Cummissione formada dae rapresentantes de sas categorias econòmicas e produtivas, de sos òrdines professionales e de sas organizatziones sindacales chi òperant in su territòriu delimitadu cunforme a s’artìculu 3, est istituida in s’ARLeF cun funtziones cunsultivas e de proposta. + +Art. 29 +(Clàusula valutativa) + +1. Sa Giunta regionale presentat a su Consìgiu regionale relatziones annuales subra de s’istadu de atuatzione de custa lege, intro de su mese de freàrgiu de s’annu posteriore a su de riferimentu. + +2. Sas relatziones, finas in sa base de sas verìficas fatas e de sas informativas produidas dae s’ARLeF, rispondent a custas dimandas: + +a) cales sunt sos issèberos fatos dae sos sugetos diferentes in sos Programmas ispetziales de polìtica linguìstica a pitus de sos obietivos fissados in su Programma generale e cales sos interventos realizados, cun evidèntzia de sos iscostiamentos eventuales a cunfrontu de su chi est istadu programmadu; + +b) cales sunt sas crititzidades iscumproadas in sa programmatzione e gestione de sos interventos diferentes, tentu contu finas de sos issèberos allocativos de sas resursas disponìbiles; + +c) cale est s’istadu de aplicatzione de s’insignamentu de sa limba friulana in sas istitutziones iscolàsticas e cales percursos formativos de livellu universitàriu sunt istados ativados pro s’abilitatzione a s’insignamentu de su friulanu. + +3. Cada chimbe annos, in antis de presentare, a sa Cummissione cunsiliare cumpetente, su Programma generale de polìtica linguìstica pro su cuincuènniu posteriore, sa Giunta presentat a su Consìgiu unu raportu subra de sos resurtados otentos in tèrmines de ampliamentu de s’usu de sa limba friulana. In particulare su raportu cuntenet rispostas documentadas a custas dimandas: + +a) cantu sos interventos realizados ant cuntribuidu a afortire sa pràtica de su deretu a s’usu de sa limba friulana in su territòriu de riferimentu a cunfrontu de sa situatzione anteriore a s’intrada in vigore de custa lege, mescamente in sos raportos cun sas amministratziones regionales, amministratziones locales e sos cuntzessionàrios de servìtzios pùblicos; + +b) cales sunt istadas sas variatziones eventuales a sa delimitatzione de su territòriu de insediamentu de su grupu linguìsticu friulanu; + +c) cale est istada sa risposta dada dae sas famìlias in s’issèberu de s’insignamentu de sa limba friulana e cale est su pàrrere issoro a propòsitu de sa recaida in sas cumpetèntzias de sos alunnos e de sos istudentes, in particulare a pitus de sas initziativas de usu veiculare de sa limba friulana pro s’aprendimentu de àteras disciplinas. + +4. Sas relatziones e sos raportos sunt rèndidos pùblicos, paris cun sos documentos de su Consìgiu o chi nde concludent s’esàmene. Sos resurtados de sa valutatzione de su Consìgiu costituint riferimentu pro sos issèberos de su Programma generale de polìtica linguìstica pro su cuincuènniu posteriore. + +Art. 30 +(Cunferèntzia de verìfica e de proposta) + +1. Su Presidente de su Consìgiu regionale cùnvocat, a su nessi una borta cada chimbe annos e, semper e cando, non prus in gai de ses meses in antis de s’iscadèntzia de sa legisladura, una Cunferèntzia de verìfica e de proposta pro averiguare s’atuatzione de custa lege. + +2. Sunt invitados a sa Cunferèntzia sos cumponentes de su Consìgiu e de sa Giunta regionale, sos rapresentantes de sos ufìtzios e servìtzios regionales interessados a s’atuatzione de custa lege, sos cumponentes de sos òrganos istitutzionales de s’ARLeF, e finas sos rapresentantes de sos entes locales, de s’Universidade de Udine, de sas istitutziones iscolàsticas, de sas realidades assotziativas reconnotas in base a s’artìculu 24 e de sos mèdios de comunicatzione. + +3. S’Ufìtziu de Presidèntzia de su Consìgiu regionale, allargadu a sos Capus de grupu, intesu su Presidente de s’ARLeF, istabilit s’òrdine de sos traballos e sas modalidades de andamentu de sa Cunferèntzia. + +Capu VIII +Normas transitòrias e finales + +Art. 31 +(Normas transitòrias) + +1. Finas a sa data de intrada in vigore de su regulamentu prevididu dae s’artìculu 17, comma 5, sas istitutziones iscolàsticas sighint a si bàlere, pro s’insignamentu de sa limba friulana, de su personale dotzente individuadu segundu sas modalidades de su comma 1 de s’artìculu matessi. + +2. Pro sas finalidades de s’artìculu 24, in sede de prima aplicatzione de custa lege, sunt cunfirmados sos sugetos reconnotos in atualidade cunforme a s’artìculu 8 de sa lege regionale 15/1996 e s’àplicat su decretu de su Presidente de sa Regione 13 de làmpadas de su 2006, n. 0178/Pres. (Regulamentu chi pertocat sas modalidades pro cuntzèdere sas suventziones e sos critèrios pro partzire sas resursas relativas destinadas a favore de sos entes reconnotos cunforme a s’artìculu 8, comma 2, lìtera b) e comma 2 bis de sa lege regionale 15/1996 cun normas pro sa tutela e su promovimentu de sa limba e de sa cultura friulanas). + +Art. 32 +(Normas finales) + +1. Cun decretu de su Presidente de sa Regione, a deliberatzione cunforme de sa Giunta regionale, si podent aportare variatziones a sa delimitatzione territoriale fata cunforme a s’artìculu 5 de sa lege regionale 15/1996 intro de duos annos dae s’intrada in vigore de custa lege. + +2. Sas variatziones sunt dispostas a deliberatzione cunforme de sos Consìgios comunales de sos territòrios interessados, motivadas in manera espressa cun riferimentu a sa valutatzione de sa cunsistèntzia de sa cuota de populatzione chi faeddat sa limba friulana e de s’intzidèntzia de s’usu de sa limba matessi in s’àmbitu territoriale comunale, aprovadas cun majoria superiore a su tres duos de sos cumponentes. Sa deliberatzione cunsiliare si ponet a fundamentu de su providimentu de variatzione, francu in sos casos chi, in su tèrmine indicadu in su comma 1, arribent signalatziones contràrias dae bandas de a su nessi su 15 pro chentu de sos tzitadinos marcados in sas listas eletorales e residentes in sas comunas matessi. + +Art. 33 +(Abrogatziones) + +1. Sunt abrogados in particulare custos disponimentos de sa lege regionale 15/1996: + +a) artìculu 4; + +b) artìculu 11; + +c) artìculu 11 bis, comma 2; + +d) artìculu 12; + +e) artìculu 13, comma 3; + +f) artìculu 14, commas 1, 2 e 3; + +g) artìculu 27; + +h) artìculu 28. + +2. Sunt abrogados sos commas 78, 79 e 80 de s’artìculu 6 de sa lege regionale de su 15 de freàrgiu de su 1999, n. 4 (Lege finantziària de su 1999). + +3. Est abrogada sa lìtera c), de su comma 66, de s’artìculu 6 de sa lege 26 de freàrgiu de su 2001, n. 4 (Lege finantziària de su 2001). + +4. Sunt abrogados sos commas 2 e 11 de s’artìculu 124 de sa lege regionale 9 de santandria de su 1998, n. 13 (modificativa de sa lege regionale 15/1996). + +5. Est abrogadu su comma 1 de s’artìculu 3 de sa lege regionale 12 de triulas de su 1999, n. 22 (modificativa de s’artìculu 6 de sa lege regionale 4/1999). + +Art. 34 +(Normas finantziàrias ) + +1. A su finantziamentu de sas atziones e de sos interventos prevididos dae custa lege si providet cunforme a sos disponimentos de sa legislatzione regionale in vigore in sas matèrias indicadas dae sa lege matessi, cun òneres a càrrigu de custas unidades previsionales de base de s’istadu de previsione de su gastu de su bilantzu pro sos annos 2007-2009 e de su bilantzu pro s’annu 2007 cun riferimentu a sos capìtulos de su documentu tècnicu agiuntu a sos bilantzos matessi indicados a costàgiu de cadauna: + +UPB 8.4.300.1.310 - capìtulos 417, 5536 e 5543; + +UPB 8.4.300.1.1901 - capìtulu 5567 e capìtulu 5572 relativu a fundos istatales. + +2. Firmu su chi disponet su comma 1, cun normas de lege finantziària annuale si podent dispònnere interventos finalizados in manera ispetzìfica a pònnere in campu atziones prevididas dae custa lege e si podent autorizare istantziamentos apòsitos currispondentes, finas a bàlere in sas assignatziones annuales de fundos istatales trasferidos a sa Regione cunforme a sa lege 482/1999 e a su decretu legislativu 223/2002. + +_[bortada in sardu dae Sarvadore Serra]_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 13/01/2009 + +## Formada s'Acadèmia de sa Limba Maputze in Tzile + +### Su guvernu de Michelle Bachelet pro promòvere sas limbas indìgenas + +Su guvernu tzilenu at costituidu s'Acadèmia Natzionale de sa Limba Maputze, faeddada dae unas 200.000 pessones in Tzile e Argentina, pro dare a sa natzione maputze un'istrumentu pro promòvere sa limba "mapudungun", comente li narant sos Maputzes. + +Sa istitutzione noa, chi tenet sa sede sua in Temuco,, tenet sa finalidade de normativizare e de normalizare sa limba e de propònnere polìticas linguìsticas in s'iscola e in sa sotziedade pro aumentare e garantire s'impreu de su maputze. + +S'ente incarrigadu de pònnere in pràtica custu programa est sa "Corporación Nacional por el Desarrollo Indígena (Conadi)", organizatzione pùblica chi traballat pro sa promotzione e s'isvilupu de sos pòpulos indìgenos de Tzile (aymara, atacameño, coja, diaguita, quechua, rapanui, mapuche, qawasqar e yagan). +ènnere + +Ocannu, su guvernu de Michelle Bachelet, s'est interessadu mescamente de sas ters limbas indìgenas printzipales: s'aimara, su rapanui e su maputze. + +Est craru chi su guvernu, in custa manera, cheret rispòndere a sas gherras chi dae annos meda sos Maputzes sunt faghende pro otènnere sos deretos issoro culturales e linguìsticos. + +A pustis de sa creatzione de sa ANLM, su guvernu tzilenu est in idea de formare àteras Acadèmias pro sas àteras limbas chi amus numenadu in antis. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/01/2009 + +## "Sikumi", pellìcula in limba eschimesa de Alaska + +### "Western àrticu", at otentu reconnoschimentos mannos. + +In sos Istados Unidos, in Austràlia e in àteros logos de su mundu sunt sighende a essire pellìculas fatas dae registas indìgenos. A dolu mannu petzi una parte mìnima est connota e difùndida in Itàlia. + +De reghente, b'at essidu "Sikumi" (Subra de s'astra), unu curtumetràgiu (15 minutos) diretu dae Andrew Okpeaha MacLean, regista inupiaq (eschimesu) de s'Alaska. + +Sa pellìcula est sa prima totu girada in inupiaq, sa limba eschimesa faeddada in Alaska. +"Sikumi" contat s'istòria de Apuna (Brad Weyiouanna) chi assistit a una morte in s'ìnteri chi est rugrende sa tundra cun s'islita. Definidu "western àrticu" dae su regista etotu, sa pellìcula est girada in sa tundra de Barrow (Alaska), cun temperaduras de unos 20 grados suta de zero. + +Presentadu in su 2008 a su _Sundance Film Festival_, sa pellìcula at giai otentu reconnoschimentos mannos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/01/2009 + +## 16 comunicadores noos in limba friulana. + +### Agabbada sa segunda editzione de su cursu amaniadu dae su Tzentru interdipartimentale de istùdios subra de sa limba e sa cultura de su Friuli + +S'Universidade de Udine tzertìficat 16 comunicadores noos in limba friulana. Sunt giornalistas, publitzistas, addetos a sa comunicatzione, dipendentes pùblicos, isportellistas in limba friulana, assignistas de chirca, professionistas lìberos e un'istudentessa de s'ateneu chi benit dae sa Repùblica Tzeca, chi ant frecuentadu sa segunda editzione de su cursu Comunicare in limba friulana . Sos atestados de partetzipatzione los ant cunsignados a sos cursistas su retore Cristiana Compagno e sa diretora de su Tzentru interdipartimentale de istùdios subra de sa limba e sa cultura de su Friuli de s'ateneu, Piera Rizzolatti. + +Sos 16 chi ant retzidu s'atestadu de frecuèntzia sunt: Federica Angeli, Marzia Comino, Roberto Danelon, Priscilla De Agostini, Giannina Degano, Jana Dubajovà, Concetta La Rosa Cassaniti, Gianni Lauzana, Magda Minotti, Antonella Ottogalli, Alessio Potocco, Elisabetta Pozzetto, Marco Seravalli, Franco Trovant, Elena Zanussi e Anna Zossi. +S'Universidade de Udine - at craridu Compagno - at postu in campu unu modellu de formatzione e divulgatzione de sa limba friulana chi como finas àteros ateneos sunt leende comente esempru pro sas limbas minoritàrias . + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/01/2009 + +## S’indùstria de sos videogiogos in su situ de su Termcat. + +### Sos tèrmines de su ditzionàriu de sos videogiogos + +S’indùstria de sos videogiogos est oe unu fenòmenu de massa. Sos primos aparatos pro s’ispassiare, essidos a campu in sos annos otanta, ant dassadu logu a unu mercadu chi in manera progressiva s’est cunsolidende comente unu de sos setores audiovisuales prus de importu. S’isvilupu de s’informàtica e sas tecnologias noas, paris cun sa generalizatzione de s’impreu de Internet e sa preponderàntzia de abitùdines noas in su tempus lìberu, nde sunt istados, pro su prus, responsàbiles. + +In sos territòrios in ue si faeddat su catalanu b’at una atividade professionale dinàmica de istùdios pro isvilupare sos videogiogos e un’interatzione forte intre sa colletividade manna de sos giogadores; però a s’ispissu sa limba chi s’impitat recurret a solutziones pròpias de s’inglesu in casos in ue si podent impreare alternativas catalanas. Cun s’idea de pònnere a disponimentu de produtores e usuàrios de videogiogos sas solutziones terminològicas netzessàrias in catalanu, est essida a campu sa Terminologia dels videojocs, resurtadu de unu traballu de collaboratzione intre terminòlogos e ispetzialistas de su setore. + +Custu est petzt un’esempru de su traballu terminològicu chi su Termcat, òrganu de sa Generalitat de Catalugna, est faghende dae annos medas, in totu sos setores de sa connoschèntzia, dae su deretu a s’isport, dae sa meighina a s’indùstria. Sas finalidades suas sunt, comente si leghet in s’istatutu, planificare e coordinare sa chirca terminològica in limba catalana e elaborare sas siendas terminològicas netzessàrias pro agiuare s’usu de su catalanu in sos àmbitos sotziueconòmicos, tècnicos e sientìficos. Est una tarea manna, chi nois, in Sardigna, semus in pessu cumintzende + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/01/2009 + +## S'Europa cunsìderat positivu su traballu realizadu in favore de sas limbas minoritàrias + +### Su Comitadu de espertos de su Consìgiu de Europa at fatu sos cumplimentos a sa Comunidade autònoma basca, a sa Catalugna e a sa Galìtzia pro "àere riativadu e normalizadu" sas limbas issoro. + +Sa vitze-ministra basca de Polìtica Linguìstica, Patxi Baztarrika, at presentadu in Sant Sebastian su raportu de sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritàrias de s’Istadu ispagnolu. In custu raportu, su Comitadu de espertos at bantadu sas polìticas adotadas dae Catalugna, Galìtzia e Comunidade autònoma basca pro "àere riativadu e normalizadu" sas limbas issoro. Su Comitadu at fatu sos cumplimentos a custas comunidades pro s’acordu firmadu in matèria de polìtica linguìstica. In prus, at "aplaudidu" pro sa creatzione de su servìtziu Elebide de su Guvernu bascu, unu servìtziu incarrigadu de dare cara a sos deretos linguìsticos. + +Baztarrika at manifestadu "sa cuntentesa" de su Guvernu bascu pro s’ "impignu forte" de su Consìgiu de Europa pro s’isvilupu de sa limba basca. + +In prus, Baztarrika at craridu chi su raportu de su Comitadu de Espertos de su Cunsìgiu de Europa proponet a s’Istadu de adotare mesuras chi permitant s’utilizu de sas limbas ufitziales diferentes dae su Castglianu in sas istitutziones, s’amministratzione de sa giustìtzia, sas sotziedades de s’Istadu e sas impresas de servìtzios pùblicos, e in sos mèdios de comunicatzione dipendentes dae s’Istadu o dae àteros organismos pùblicos. + +In su matessi tempus, su Comitadu faeddat de sas lamentas retzidas dae s’ Osakidetza (Servìtziu bascu de sanidade) e dae s'Ertzaintza (Politzia basca) in ue su personale non tenet una connoschèntzia bastante bona de sa limba basca. + +Pro su pertocat s’ Osakidetza, b’at "dificultades" ca "sos patzientes chi arribbant non podent èssere tratados in bascu". Su Comitadu retenet chi sos organismos interessados "diant dèvere megiorare sa situatzione de como". + +Istrutzione + +In su campu de s’Istrutzione, su Consìgiu de Europa at cualificadu comente importantes sos progressos realizados dae su Guvernu bascu e cunsìderat chi sos impignos leados "sunt a tretu de èssere postos in òpera", a manera chi s’istrutzione in bascu aumentet. + +Pro su restu, su Cunsìgiu at fatu sos cumplimentos pro su "cambiamentu istòricu" chi b’at àpidu in sos raportos intre s’Esecutivu bascu e su Guvernu de Navarra pro su chi pertocat sa limba basca e at postu in craru "s’aumentu importante" de sos agiudos a sos mèdias in limba basca. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Sos liberales in favore de s'impreu de sas limbas coufitziales in sa UE + +Su presidente de su Grupu liberale in su PE, Graham Watson, at difesu eris s'impreu de su catalanu in s'Eurocamera, distinghende*si, in custa manera, dae sa detzisione adotada sa chida colada dae sa Mesa de su Parlamentu chi at negadu sa possibilidade chi sos tzitadinos podant faeddare in s'Eurocamera in sa limba materna issoro. Unu de sos vitzepresidentes chi at votadu contra a s'impreu de sas limbas coufitziales ispannolas fiat istadu su liberale polacu Bronislaw Geremk. + +«Liberales e democraticos creimus a firmu in sa delega de podere e responsabilidade a sos guvernos chi sunt prus a probe a su tzitadinu e difendimus s'impreu e mantenimentu de sas limbas minoritarias in s'Unione Europea. Una limba che a su catalanu est parte de s'erentzia culturale e istorica e rapresentat un'elementu crae in s'identidade de milliones de tzitadinos europeos», at naradu Watson. Su grupu liberale pessat chi est istadu acusadu «ingiustamente» de su fallimentu de s'atzione in favore de s'impreu de sas limbas coufitziales. + + + + +## Bandera PARRERE + +#_Sarvadore Serra_ + + +## **_LIMBAS +_** + +### **Marcadu in su Tribunale de Nugoro n. 87/1987 dae su 20/07/1987 + +Chiaffredo VALLA + +Diegu Corraine + +Diegu Corraine +Zuanne Luisu Stochino +Gianfranco Pinna + +PAPIROS scrl, Nugoro + +Si cheres collaborare, imbiende noas chi pessas chi nos potzant interessare, iscrie a: + +In su mundu de s'informatzione, in pabiru, in radiu e in televisione, sunt pagas sas ocasiones e sas testadas chi favorint sa connoschentzia de sos problemas de sas limbas, sas natziones e populos "diferentes", in intro e in foras de s'Europa, francu cando b'at eventos clamorosos o graves. Sos utentes de custa informatzione, belle semper non tenent s'ocasione de cumprendere, arrischende de si faghere petzi una visione "negativa" o partziale de sas chistiones de atualidade: cunflitos, gherras, sutaisvilupu, culturas e sistemas sotziales diferentes. Ca belle mai sunt presentados sos problemas beros, sas causas de sos eventos. +In prus, sas solutziones chi tenent custos problemas o sas propostas de solutzione non cumparent in s'informatzione currente, ca paga est s'informatzione chi dat "boghe" a sos ateros populos e mundos, a sas ateras limbas. + +Limbas & Natziones de su Tempus Nostru cheret proare a presentare in sardu sas informatziones chi a su solitu sos medias non proponent, sas informatziones e ideas chi essint dae sas fontes diretas espressadas dae sos protagonistas (ateros sitos de informatzione alternativa, organismos non guvernativos, assotzios culturales de limbas, natzionalidades e populos, entidades culturales natzionales e internatzionales). +Custu at a cunsentire finas de cumprendere megius sos problemas nostros e de tennere ideas noas pro otennere solutziones positivas. + +Limbas & Natziones de su Tempus Nostru**: un'ocasione de cunfrontu e de afortimentu de sa limba sarda** +Sas informatziones chi proponimus sunt unu mediu de introduire in su dibatidu culturale e politicu de s'Ìsula nostra elementos noos de cunfrontu, ampliende s'orizonte nostru. Sunt finas s'ocasione pro dare fortza a sa limba nostra, in manera seria e moderna. Su sardu tenet totu sas calidades e possibilidades de lu faghere in manera cumpreta, che a totu sas ateras limbas chi si cherent populares e ufitziales in su matessi tempus. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/01/2009 + +## CORO: sardu vs. LIMBA: italiana + +### de Diegu Corràine + +Mai che a como sa limba sarda paret in dificultade. Difatis, si est beru chi su 70% de sos Sardos la pràticat cada die, custa proportzione falat a su 13% cando si tratat de pitzinnos. Cheret nàrrere chi no est in perìgulu mannu petzi sa trasmissione dae una generatzione a s'àtera, ma finas s’elementu chi nos identìficat. + +E, pròpiu pro custu, sunt medas sos Sardos chi si sunt interessende a su presente e, mescamente, a su tempus venidore de sa limba issoro. Ca si oramai tenimus Leges comente sa de s'Istadu, sa 482/99, chi cheret in parte s'ufitzialidade de sa limba sarda, paris cun s'italianu, chie abbàidat su chi càpitat o est capitadu a àteras limbas finas prus mannas de sa nostra, ischit chi sas leges non bastant si mancat sa voluntade de las praticare, cun coerèntzia e aficu, e finas de las megiorare. + +E, si abbaidamus sa realidade de custos ùrtimos annos, a dolu mannu devimus amìntere chi amus gastadu unu muntone de dinare pro sa limba nostra (meda de mancu de sos milliones gastados pro imparare s'inglesu a sos sardos) ma, a cunfrontu de totu custu capitale de dinare e de pessones, bidimus pagu iscritu in sardu, in sos caminos, in sos entes, in sos partidos, in sos manifestos, in sos documentos. E pagu e ocasionale est su sardu impreadu in pùblicu, in sas manifestatziones, in sos eventos, si no in manera folclòrica o simbòlica. Sinnale chi non bastat una lege, pro bona chi siat, e dinare, pro dare fortza e presèntzia a sa limba in sa sotziedade e in su territòriu, si non b'at "IDEA". Si medas initziativas sunt fatas petzi ca b'at dinare, si su dinare est gastadu petzi pro dare postos a disocupados, s'arriscu est chi s'interessu pro sa limba e s'impreu suo mìnimet cando mancat su dinare o cando b'at situatziones "prus importantes" de sa limba chi cherent finantziadas. + +Bi cheret una voluntade polìtica chi pòngiat sa limba comente tzentru de s'identidade sarda, bi cheret coerèntzia e, duncas, pràtica e operatividade. Sende chi, mescamente s'ùrtimu guvernu at fatu passos importantes pro assegurare ufitzialidade a su sardu -cun sa norma iscrita de sa Limba Sarda Comuna chi cunsentit un'impreu ufitziale, generale e comunu de sa limba nostra- e at deliberadu unu modellu de lege noa pro su sardu, bi diat chèrrere giai dae como, dae deretu, chi s'isfrutet cada ocasione pro dare visibilidade e presèntzia a sa limba sarda. + +Custas eletziones sardas de su 15-16 de freàrgiu podiant èssere s'ocasione pro intèndere discursos, comìtzios, trasmissiones in sardu, pro bìdere e lèghere manifestos, libritos, volantinos, propaganda in generale in sardu. Ma nudda! O belle nudda. + +E ite cheret nàrrere totu custu? Chi totus cherent sa limba cun su coro, ma la cherent... in italianu. Ca costat prus pagu isfortzu. Pro su sardu bastant sos proclamas, non sas atziones. Est una sìndrome ischitzofrènica chi caraterizat medas polìticos e intelletuales sardos, ma finas gente comuna. + +Si est beru, duncas, chi su tempus venidore de su sardu est chistione de voluntade e de coerèntzia, custu non cheret nàrrere chi abbandonamus s'idea chi bi cheret una lege noa, de polìtica linguìstica bera, pro dare a su sardu sa presèntzia sua in cada àmbitu e impreu, chi li pertocat comente deretu istòricu e comente deretu democràticu. Antis, pessamus chi, forsis, una lege bene fata, chi pòngiat sa limba comente motore de s'identidade, e non siat petzi cunservativa, nos podet animare a parare fronte a su tempus venidore cun ideas noas. + +Tenimus s'isperu, nois e sos àteros sardos chi sunt pedende a sos candidados de cada partidu un'impignu determinante pro sa limba, chi chie si siat chi bincat sas eletziones, sigat s'àndela aberta dae su guvernu essidu o disinnet e àtuet una polìtica linguìstica noa, cun iscolas, televisiones, ràdios, giornales, ufìtzios, impresas chi funtzionent in sardu. Ca sa limba non tenet partidu ne ideologia: est de totus e pro totu. + +E si su resurtadu de polìticas linguìsticas noas at a èssere chi sos pitzinnos chi imparant su sardu colant in pagos annos dae su 13% a su 25, 40, 60%, comente est capitadu in Catalugna cun polìticas iscolàsticas de immersione e una sotziedade e unu territòriu chi “inghìriant” sa gente in catalanu, at a chèrrere nàrrere chi amus allutu a beru su motore de s’isvilupu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/01/2009 + +## Bandu pro OPERADORE DE S'ISPORTELLU LINGUÌSTICU COMUNALE de SEUI + +### Pro laureados. TÈRMINE PRO PRESENTARE SAS DIMANDAS: 02/02/2009 + +S'incàrrigu de collaboratzione coordinada e continuativa a progetu, pro 40 oras mensiles e pro un'annu, at èssere atribuidu a sa pessone laureada chi at a otènnere prus puntos in sa seletzione ammaniada dae sa Comuna de Seui. + +Sos puntos ant a èssere atribuidos cunforma a su chi sighit: a) Tìtulos de istùdiu Max 4 puntos; b) Tìtulu de servìtziu Max 4 puntos ; c) Curriculum Max 2 puntos; d) Tìtulos vàrios e culturales Max 1 puntos. + +TÈRMINE PRO PRESENTARE SAS DIMANDAS: 02/02/2009 + +Pro cale si siat bisòngiu, custu est s'indiritzu e su nùm. telefònicu: SERVIZIO SOCIO–CULTURALE, Via Della sapienza 38, tel. 078254611 - 078254363 + +In allegadu publicamus sos documentos interessados in formadu "doc". + +#_Sarvadore Serra_ + +BANDU +OPERADORE LING. SEUI + +CAPITULADU +ÒNERES SEUI + + +### 02/02/2009 + +## M'illùmino prus pagu + +### Adesione a sa campagna de sa trasmissione Rai2 Caterpillar + +S’IDEA PRUS LUGHENTE? SU RISPÀRMIU! +In Itàlia e in Sardigna, terras pòveras de matèrias primas addatas a produire energias, b’at una sienda istremenada e no impreada de energia neta e de badas: su rispàrmiu nergèticu! Su 13 de freàrgiu proponimus a totus de nos apoderare prus chi podimus +de custa richesa chi no agabbat mai! + +S'ULS aderit a sa campgana “m’illumino di meno” de www.caterpillar.rai.it, sa trasmissione de Rai2 in unda cada die dae sas h 18 a sas 19.30, cun un'initziativa de publitzidade sotziale in agiudu a s’ambiente, pro sa die de su 13 de freàrgiu, DIE DE SU RISPÀRMIU ENERGÈTICU. + +Sa manifestatzione internatzionale est arribbada a sa de 5 editziones. In sas àteras editziones, sunt istadas milliones sas pessones impignadas in una gara ètica de pràticas ambientales bonas. Gente normale, iscolas, aziendas, museos, grupos multinatzionales, sotziedades isportivas, entes, assòtzios de voluntariadu, universidades, cumertziantes e artesanos ant aderidu a custa Die. + +S'annu passadu su “silèntziu energèticu” at interessadu simbolicamente sas pratzas printzipales de Itàlia e de Europa: in Roma su Colosseu, su Pantheon, sa Funtana de Trevi, su Palatzu de su Quirinale, Montecitorio e Palatzu Madama, in Verona s'Arena, in Torino sa Basìlica de Superga, in Venezia Pratza Santu Marcu, in Firenze Palazzo Vecchio, in Nàpule su Maschio Angioino, in Bologna Piazza Maggiore, in Milanu su Duomo e Piazza della Scala ma finas Parigi, Londra, Vienna, Atene, Bartzellona, Dublinu, Edimburgu, Palma de Mallorca, Lubiana si sunt “illuminadas prus pagu”, che a àteras deghinas de tzitades in Germània, in Ispagna, in Inghilterra, in Romania. + +S'ULS, pro custa ocasione, at ammaniadu e localizadu in sardu sa locandina ufitziale de sa Die, pro la difùndere in duas maneras: +a) publicatzione in su situ insardu.net (allegadu in bassu a custa pàgina) in formadu A3 pdf, chi podet èssere iscarrigadu, imprentadu e difùndidu in totue, iscolas, ufìtzios, logos pùblicos +b) locandina A3 chi at a èssere imprentada e difùndida in totue, iscolas, ufìtzios, logos pùblicos + +#_Sarvadore Serra_ + +Locandina in formadu A3 pdf +iscarrigade, imprentade, difundide + + +### 02/02/2009 + +## Kiril I, patriarca nou de Mosca e de totu sas RÙSSIAS + +### Intronizadu sa prima die de freàrgiu, a pustis de sa morte de Alèssiu II (5.12.2008). In Sardigna presente una comunidade ortodossa de unos 1000 fideles. + +Cirillo I, nato Vladimir Michajlovič Gundjaev (in russo Владимир Михайлович Гундяев [?]) (Leningrado, 20 novembre 1946), è il patriarca di Mosca e tutte le Russie, capo della Chiesa ortodossa russa. + +Il 5 dicembre 2008 moriva il patriarca Alessio II, da tempo malato. Il giorno successivo, il Santo Sinodo della Chiesa ortodossa russa nominava Cirillo Locum tenens del seggio patriarcale. In tale veste, egli officiò i funerali del defunto Patriarca nella Cattedrale di Cristo Salvatore, tenutisi il successivo 9 dicembre. + +Per la scelta del successore di Alessio II è stato convocato per i giorni 27-29 gennaio 2009 il Consiglio dei vescovi della Chiesa russa (Pomestny Sobor), ospitato nella medesima cattedrale. Qui Cirillo, che si è presentato come largamente favorito, è stato eletto, con 508 voti su 702, Patriarca di Mosca e di tutte le Russie. + +Il 1° febbraio 2009, si è tenuta nella Cattedrale di Cristo Salvatore la fastosa cerimonia dell'intronizzazione, nella quale, alla presenza di oltre 4000 tra prelati e fedeli, tra cui il Presidente Dmitrij Medvedev ed il Premier Vladimir Putin, Cirillo ha assunto ufficialmente la nuova carica. + +Oltre che dai due statisti russi, la nomina di Cirillo a Patriarca è stata salutata con favore sia dal Patriarca Ecumenico Bartolomeo I che da Papa Benedetto XVI, col quale è probabile un nuovo, e stavolta storico, incontro. + +Chiesa di Santa Barbara - Alghero + +La chiesa parrocchiale (anticamente intitolata a S. Andrea) si trova nel Centro Storico + +Dopo lunghi anni d'abbandono l'edificio è stato acquistato dalla locale comunità ortodossa. + +Il 26 febbraio 1995, nel corso di una solenne cerimonia alla presenza di autorità civili e militari italiane e polacche, la chiesa è stata consacrata dall’arcivescovo Sawa di Białystok, attualmente Sua Beatitudine Metropolita di Varsavia e di tutta la Polonia. + +Gli osservanti del cristianesimo orientale in Sardegna sono circa un migliaio, oltre cento sono ad Alghero. «Russi , polacchi, greci che risiedono qui per studio o lavoro – precisa Efisio Olla – ma ci sono anche una ventina di algheresi che si sono avvicinati a questa fede spinti dalla curiosità». + +Viene dalla Polonia, è sposato, ha 29 anni, due lauree (Teologia e Pedagogia) ha studiato archeologia sacra a Roma e parla cinque lingue. +Si chiama Pietro Nazaruk il nuovo rettore della chiesa ortodossa di Santa Barbara. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/02/2009 + +## Su tradutore de Google finas in limba galitziana + +### A cando su tradutore in sardu? + +Dae como, sos internàutas ant a pòdere bortare a sa limba _galega_ sos testos e pàginas web cumpretas e, in su matessi tempus, ant a pòdere chircare paràulas crae in galitzianu chi ant dare pàginas web bortadas dae s'inglesu a su galitzianu. + +Google est de su pàrrere chi sa tradutzione automàtica no est perfeta, però est un'agiudu pro "cale si siat pessone chi cheret intrare in Internèt e si fàghere un'idea generale de s'informatzione presente in limbas chi non connoschet". + +Su tradutore de Google est a disponimentu in prus de 30 limbas, in mesu de custas su catalanu. + +A cando su tradutore in sardu? Si sighit su pagu interessu chi tenent sas autoridades polìticas pro sa sorte e sa modernidade de sa limba nostra, amus a dèvere isetare meda, ca nos amus a dèvere basare in su traballu voluntàriu. Ma mancu custu paret una richesa a disponimentu nostru. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## test doc + +fafasfasfas + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/02/2009 + +## Toponomàstica: mustra bia de s'identidade nostra + +### Cunferèntzia in Marrùbiu | 27·2·09 + +S'ULS de Ogiastra paris cun sa comuna de Marrùbiu oraganizat una cunferèntzia dedicada a sa Die internatzionale de sa limba materna chi ruet cada annu su 21 de freàrgiu. + +S'argumentu tratadu at a èssere sa Toponomàstica in sardu. In s'addòviu, ant dare su saludu su sìndigu e s'assessore de sa cultura, Gianfranco Frongia e Andrea Santucciu. Ant a faeddare Antoni I. Garau, operadore linguìsticu de Marrùbiu e Duegu Corràine, diretore de su Progetu de rete "In Srdu, sa limba notra" e de s'ULS de Ogiastra. + +Su tema est de atualidade manna ca sa lege 26/97 e sa 482/99 previdet sa possibilidade de torrare a sa toponomàstica autèntica in limba sarda, chi a s'ispissu est istada deformada giai in època catalana, ispagnola, italiana. Deformada in su sensu chi non semper sas grafias ufitziales ant ripsetadu sa pronùntzia locale e sarda. A bias, sos topònimos, mescamente sos nùmenes de sas biddas sunt istados bortados in ispagnolu (Iglesias) o in italianu (Villagrande). + +Sas Leges como cunsentint de torrare a su connotu: Is Crèsias, Biddamanna, etc, E gasi cherent fàghere comunas e provìntzias, comente amus fatu in provìntzia de Nùgoro cun Otzana, Garteddi, Oroteddi, Durgali, Lòcula, etc. + +Pro ite est importante a pònnere sos topònimos in sardu? Ca sunt sa prima cosa chi bidimus cando nos ponimus in caminu, est sa prima "iscritura" chi bidimus cando andamus a unu logu, Ca sos topònimos sunt una mustra bia de s'dentidade nostra, comente narat su tìtulu de sa cunferèntzia de su 27, chi s'at a fàghere in sa sala comunale de Marrùbiu, in pratza de Roma 1, dae sas 16 h a sas 19 h. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 21/02/2009 + +## 21 de Freàrgiu: die internatzionale de sa limba materna + +### Publicadu dae s'Unesco s'Atlante nou de sas limbas in perìgulu + +S'Unesco at presentadu in Parigi su 19 de freàrgiu sa versione eletrònica de s'editzione noa de s'Atlante de sas limbas in perìgulu de su mundu. Si tratat de un'istrumentu numèricu interativu chi cuntenet datos atualizados de prus de 2.500 limbas in perìgulu e s'at a pòdere cumpretare, currègere o atualizare in manera costante gràtzias a sos cuntributos de sos utentes. +S'Atlante, presentadu dies in antis de sa Die internatzionale de sa limba materna, cunsentit de fàghere chircas cunforma a medas critèrios e classìficat sas 2.500 limbas in perìgulu regòllidas cunforma a chimbe grados de vitalidade diferentes: vulneràbile, in perìgulu, in perìgulu mannu, in cunditzione crìtica e estintas (dae su 1950). +Leghende s'Atlante, b'at de si pònnere pessamentu: de sas 6.000 limbas chi esistint in su mundu, prus de 200 si sunt estintas in sas ùrtimas tres generatziones, 585 sunt in cunditzione crìtica, 520 in perìgulu mannu, 632 in perìgulu e 607 in cunditzione de vulnerabilidade. +S'Atlante mustrat chi 199 limbas tenent prus pagu de 10 pessones chi las faeddant e 178 chi tenent unu nùmeru de faedadores chi andat dae 10 a 50. Peus de gosi non podet andare: est in perìgulu sa diversidade de sas culturas chi est fundamentale pro s'echilìbriu de s'umanidade. De seguru sa mundializatzione, o comente narant àteros sa globalizatziones tenet curpas mannnas in custu protzessu de omologatzione chi non rispetat peruna limba e perunu pòpulu. +E su sardu? Est classificadu "in perìgulu", ma non comente sardu ma comente logudoresu e campidanesu. S'Unesco sighit in custa atzione de disinformazione linguìstica chi nos faghet dannu, sighende una classificatzione dialetològica betza, impretzisa, ideològica. Chie bidet custu Atlante podet pessare a beru chi su sardu non siat una limba reale ca sa limba reale "sunt" pro s'Unesco su logudoresu e su campidanesu, chi sunt petzi un'astratzione chi non servit a nudda. +Custa classificatzione est finas discriminatòria ca, si est basada in sos dialetòlogos, tando no esistit mancu su chi s'Unesco classìficat corsicanu, friulanu, ladinu! Ma, a dolu mannu pro nois est una classificatzione chi Unesco leat dae Ethnologue, chi faghet su matessi dannu. S'Unesco at a dèvere cambiare custa classificatzione dannosa. +Pro fàghere a manera chi sa situatzione de sa limba sarda non peoret bi cheret una polìtica linguìstica urgente. Cada die chi colat sena fàghere cosa, est semper peus. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## S'egemonia de s'inglesu e s'agonia de s'aimara e quichua + +Walter Paz Quispe Santos, giornalista de "Los Andes" (Peru) denuntziat chi «Su neoliberalismu comente pratica economica, politica, sotziale, culturale, est imponende s'inglesu comente limba predominante in su mundu in generale, e est cundennende s'aimara e su quichua a afrontare un'agonia lenta finas a s'iscumparta cumpreta issoro. + +Sighit narende chi «sa positzione egemonica e imperialista de s'inglesu est arribende a discriminare linguisticamente e culturalmente setores mannos de sa populatzione, minimende sos ispatzios de impreu e partetzipatzione de ateras limbas che a s'aimara e su quichua». Lamentat chi finas s'ispannolu arriscat de iscumparrere in medas ocasiones internatzionales: su cumertziu mundiale, sos organismos internatzionales, sa produtzione sientifica e finas s'iscola. + +Walter Paz Quispe Santos arribat a narrer chi su Ministeriu de s'Educatzione, sos entes locales e finas s'Universidade non faghent nudda pro firmare custu perigulu e non tenent duncas una politica linguistica. Pro isse, su bilinguismu ispannolu/aimara-quichua in s'iscola non faghet ateru si non cundennare custas limbas autoctonas a s'estintzione. + + + + +### 25/02/2009 + +## 27 de Freàrgiu: Die friulana de sos Deretos + +### Promòvida dae su Comitadu 482, pro sa limba friulana e sos deretos linguìsticos de sas minorias + +Gia dae unos cantos annos, su Comitadu 482, paris cun àteras realidades friulanas, su 27 de freàrgiu tzèlebrat sa Zornade Furlane dai Dirits (Die friulana de sos deretos). In custa data, difatis, cumbinat s'anniversàriu de su Giòvia 1511, cando est cumintzada sa rebellia populare friulana prus manna: un'eventu istòricu chi ammustrat unu pòpulu friulanu in gherra pro difèndere sos deretos suos. + +Su Comitadu 482, nàschidu pro difèndere sos deretos linguìsticos e natzionales de sas comunides, ocannu est bastante pessamentadu ca arriscant de s'ispèrdere sos deretos linguìsticos chi sunt costados annos e annos de batallas democràticas. A 10 annos dae sa promulgatzione de sa Lege istatale 482, sos finantziamentos chi podent servire a fàghere a su nessi una parte de polìtica linguìstica sunt minimende a beru. Dae prus de 9 milliones de èuros istantziados in su 1999 semus arribbados, pro totu sas minorias de s'Istadu italianu a 4 milliones e 800mìgia èuros, in su 2009 ant a èssere 2 milliones e 274mìgia e, forsis, in su 2010 ant a torrare a 1 millione de èuros. Una cantidade de dinare ridìcula oe, comente pagu o nudda fiat su dinare postu in su cumintzu, in su 1999. + +Galu peus est sa situatzione de sa Lege friulana, sa 29/07, blocada non dae s'impugnatzione ebbia de unos cantos artìculos fata dae sa Corte Costitutzionale ma mescamente pro neghe de sa Regione FVG chi no at fatu nudda pro bogare a campus sos regulametos chi bi cherent pro s'atuatzione sua. +In prus tocat a nàrrere chi s'Assessore regionale de como cheret modificare sa lege pro limitare e abbrandare normas giai previstas pro su friulanu in iscola e in s'amministratzione pùblica. In pràtica prus pagu dinare e prus pagu deretos. + +Su C482 friulanu, pro totu custu, non si cheret rèndere ma, antis, est interessadu in custa die e dae como in antis, a mobilitare cantu prus gente si podet pro difèndere so deretos linguìsticos e culturales. + +Radio ONDE FURLANE at a fàghere sa parte sua, trasmitende totu die intervistas e mùsicas dedicadas a su tema de sa Die. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/03/2009 + +## PARÀULAS SARDAS in Internèt: Ditzionàrios antigos e modernos, locales e generales + +### BONÀRCADU | 6 de martzu de su 2009 + +In Bonàrcadu, Sala Cunsiliare de su Comunu, cursu de Itàlia 140, dae sas 16 h 00 a sas 19 h 00, Cristianu Bècciu, istudiosu de limba sarda e Diegu Corràine, diretore de su Progetu “In Sardu, sa limba nostra” e de s'ULS de sa Provìntzia de Ogiastra, ant a faeddare de su bisòngiu de unu ditzionàriu normativu modernu, abertu a sas variedades locales, chi siat presente internèt. +Becciu at a presentare unos cantos cunsideros a propòsitu de sos vocabulàrios istòricos de sa limba sarda, dae Ispanu a Casu e a àteros. +Corràine at a presentare s'istrutura e sas finalidades de su Ditzionàriu sardu de su tempus nostru/DSTN, chi est faghende in internèt unu grupu de espertos de limba sarda. Su DSTN est unu ditzionàriu in Lsc, cun presèntzia de sinònimos, contràrios, antropònimos, macrotopònimos, forestierismos e àteru. +Ant a saludare sos presentes unu rapresentante de s’Amministratzione comunale de Bonàrcadu e Antonella Pinna, operadora de s’Isportellu Linguìsticu de Bonàrcadu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/03/2009 + +## Leghimus in sardu: presentada de su romanzu "Sa pratza de su diamante" + +### In S'alighera su 14·3·2009 e in Tàtari su 16·3·2009 + +S'ULS de Ogiastra e su Progetu de rete "In sardu, sa limba nostra", cumintzant in custu mese una campagna pro favorire sa letura de libros in limba sarda: "Leghimus in sardu". +Duncas presentadas de libros de narrativa, poesia, istùdiu, chi mustrent sa vitalidade, espressividade e modernidade de sa limba nostra. In collaboratzione cun entes, assòtzios, librerias interessadas a dare visibilidade a su sardu in sos libros. + +Sos primos duos addòvios sunt dedicados a presentare su romanzu "Sa pratza de su diamante" de sa catalana Mercè Rodoreda: +Collaboratzione de s'Obra Cultural. +Collaboratzione de Libreria Messaggerie italiane +......................................... + +_A 100 annos dae sa nàschida de Mercè Rodoreda, sa publicatzione in limba sarda de **La plaça del diamant** est unu resurtadu imprtante ca faghet connòschere sa literadura catalano a sos Sardos e ca sa tradutzione de G. Ledda in Lsc mustrat su funtzione positiva chi tenet una norma de referèntzia in su presente e venidore de sa limba sarda. Amus a tènnere prus literadura in sardu e prus letores cantu prus libros ant a essire in Lsc. Cada letore s'at a addatare s'iscritura a su faeddu suo. + +Su romanzu contat s’istòria de Colometa, una giòvana de su trighìngiu de Gràcia de Bartzellona. In mesu de su contu de s’istòria sua, podimus bìdere finas sa crònaca de sa tzitade de Bartzellona de sa gherra e a pustis de sa gherra. In definitiva, podimus lèghere un’òpera chi faeddat de sa memòria colletiva e individuale de sos Catalanos. Finas pro custu est pretziada meda in totu sos Paisos Catalanos. +Su de pòdere lèghere in sardu custa òpera de gabbale, est un’ocasione in prus pro connòschere mègius Bartzellona e su mundu catalanu, chi at tentu una parte manna in s’istòria de sos Sardos e de sa Sardigna._ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/04/2009 + +## Sas 12 "àteras limbas" de s'istadu italianu a 10 annos dae sa Lege 482 + +### Die de cunfrontu intre Sardos, Friulanos, Ladinos, Islovenos | Rovereto, 25-4-2009 + +Pro sa DIE DE SA SARDIGNA, su Tzìrculu culturare sardu Maria Carta de Rovereto at promòvidu e organizadu una Die de cunfrontu intre rapresentantes de sas minorias printzipales de s'istadu italianu, a deghe annos dae s'emanatzione de sa Lege 482. Pro cunsentire a sos sòtzios e a su pùblicu interessadu de leare parte a s'addòviu, sa manifestatzione la faghent su _25 de abrile_. +Est un'ocasione importante meda, ca, colados 10 annos, s'aplicatzione de sa Lege presentat problemas e difetos in totue, su primu de totus su fatu chi su dinare destinadu a progetos de polìtica linguistica est coladu dae sos 9 milliones e mesu de su 1999 a prus padu de 2 in su 2009. + +La paràula de òrdine de s'addòviu est "**_Le lingue c'è il mondo, non tagliamole!"_** + +Custu est su **_programa_**: + +Le 12 “altre lingue” dello stato italiano a dieci anni dalla Legge 482 + +ore 9.00 > Saluto del presidente del Circolo “M. Carta” _Giovanni Sotgi_a + +e del sindaco di Rovereto _Guglielmo Valduga_ + +ore 10.00 > Relazioni sulle situazioni delle diverse lingue a confronto: + +SARDO: _Diego Corraine_, direttore Ufìtziu de sa Limba Sarda, provincia dell’Ogliastra; + +FRIULANO: _William Cisilino_, presidente dell’Istituto Ladin-Furlan; _Carli Pup_, coordiantore Comitato 482-Friuli + +LADINO: _Marco Viola_, dirigente del servizio per la promozione delle minoranze linguistiche per la Provincia autonoma di Trento + +_Fabio Chiocchetti_, direttore dell’Istituto culturale ladino, Vigo di Fassa; + +SLOVENO: _Ziva Gruden_, direttrice Scuola bilingue di S. Pietro al Natisone; + +_Peter Cernic_, presidente della Consulta slovena + +ore 16.00 > Tavola rotonda con la partecipazione dei relatori sul + +“Futuro delle lingue minoritarie e della Legge statale 482/99”99” +“Futuro delle lingue minoritarie e della Legge statale 482/99”99” +................................................................ +Rovereto, 25-4-2009 +Sala MART +................................................................ +Promòvet e organizat: +_Tzìrculu culturare sardu Maria Carta de Rovereto_ + +Collaboratzione: +_-Ufìtziu de sa Limba Sarda de Ogiastra +-Comitadu 482 / Friuli +-Comitadu 482 / Sardigna_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/04/2009 + +## Deretu a sa limba materna + +### Su primu tema de sa de 30 assembleas de sa FICLU (Federazione Italiana dei Club e Centri Unesco), Casteddu 30 de abrile, 1 e 2 de maju 2009 + +Dae su 30 de abrile a su 2 de maju de ocannu, in Casteddu, in sa Sala Cungressos de su T Hotel, sa FICLU (Federazione Italiana dei Club e Centri Unesco), at a fàghere sa de 30 assembleas generales suas. + +Su primu tema, tratadu su __30 de abrile, a sas oras 16.30__, at a èssere su de su "**Deretu a sa limba materna**": Nd'at a faeddare sa Dott.ssa Mariella De Nicolò de sa Cumisione Natzionale Italiana Unesco in sa relatzione sua. +A pustis at a sighire una cunfrontu intre sas Prof.ssas _Laura Pisano_ e _Gianna Marras_ de s’Universidade de Casteddu, su Prof. _Giulio Solinas_ e su Prof. _Diego Corraine_ e chie si siat chi chèrgiat intervènnere. + +Su programa cumpretu de sas dies de assemblea lu podides agatare in: + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/05/2009 + +## ROVESCAIRE BABELE, Giornate dei Diritti Linguistici + +### Teramo-Faeto, 20-23 de maju de su 2009 + +Dae su 20 a su 23 de maju de su 2009, in Tèramo-Faeto, b'ant a èssere sas "Giornate dei Diritti Linguistici", cròmpidas a sa de 3 editziones. +Su tema de ocannu est "ROVESCIARE BABELE, economia ed ecologia delle lingue regionali e minoritarie". +Semper in sas matessi datas e in sa matessi ocasione, b'at a èssere su 1u Festival delle letterature in lingua minoritaria d'Europa e del Mediterraneo. +Ambas manifestatziones sunt co-organizadas dae s'Universidade de Teramo e dae sa Comuna de Faeto, ìsula linguìstica franco-proventzale in provìntzia de Foggia. + +Ant a faeddare una barantina de ispetzialistas mescamente universitàrios e istràngios chi s'interessant de linguìstica, deretu, sotziologia, economia, etc. e unos cantos protagonistas de s'isvilupu locale, chi arribbant dae una bindighina de istados finas extraeuropeos. +Unu de sos temas fundamentales de sas _Dies_ est pròpiu sa creatividade in sas limbas minoritàrias, presentadu cun su 1u Festival de Literadura. + +Su coordinadore de totu custas initziativas est su prof. Giovanni Agresti, ispetzialista de linguiìstica frantzesa e de limba otzitana + +In allegadu, presentadmus su programa intreu de sas Dies de Istùdiu + +#_Sarvadore Serra_ + +Giornate dei Diritti Linguistici +ROVESCIARE BABELE + + +### 19/05/2009 + +## Abertu s'isportellu linguìsticu de Bòtidda + +### + +Ativu dae su 10 de Santandria de su 2008 + +Dae su 10 de Santandria de su 2008 in sa Comuna de Bòtidda est abertu s'isportellu linguìsticu, chi aderit a sa Rete "In Sardu, sa limba nostra", chi tenet comente ente de riferimentu sa Provìntzia de Ogiastra. + +S'ufitziu s'agatat in su Palatzu Comunale in Carrera de Reina Elene n.2 +e est abertu su lunis dae sas 9.00 a sas 13.00; su martis dae sas 10.00 a sas 12.00 e sa giòvia dae sas 9.00 a sas 12.00. + +Sa responsàbile est Antonella Tilocca. Sas finalidades de s'isportellu sunt de ammaniare atos amministrativos in sardu, toponomàstica, sinnalètica e cartellos finas pro sa bidda, collaborare cun cussìgios e consulèntzias cun chie est interessadu a impreare su sardu in sas atividades privadas de interessu pùblicu (entes, butegas, iscolas, impresas, etc.) e de promòvere sa presèntzia sotziale e territoriale de sa limba sarda. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/05/2009 + +## Limba e cultura de sa Sardigna in iscola + +### Portuturre, 29-5-2009, seminàriu + +In Portuturre, su 29-5-2009, su Tzìrculu didàticu n. 1 organizat unu seminàriu dedicadu a su tema "Limba e cultura de sa Sardigna in iscola" in ocasione de sa Die de sa Sardigna 2009. In sa Sala Cunvegnos de su Tzentru culturale de carrera de Tàtari, a sas oras 15,30, ant a faeddare: + +-Elisabetta Pilia, giai assessore de sa cultura de sa Ras, a propòsitu de "Sa polìtica linguìstica e sa Regione Sardigna" + +-Diegu Corràine, diretore de s'Ufìtziu de sa Limba Sarda/Ogiastra, de "Limba e cultura de sa Sardigna" + +-Gianfranco Pintore, giornalista e iscritore, de "Nella lingua un'idea di Sardegna" + +-Federico Francioni, istòricu, de "Dante e sa Sardigna: una proposta didàtica" + +Moderadore at a èssere Maria Carmela Solinas, giornalista. + +Su progetu e su coordinamentu de sa manifestatzione est de Tore Sfodello. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/05/2009 + +## Limba sarda, mèdiu de cuntemporaneidade. Istùdios e progetos in sa linguìstica e in su tzìnema + +### Busache, 3 de làmpadas de su 2009, h 9,30 + +Mèrcuris su 3 de làmpadas de su 2009, in Busache, a sas h 9.30, b'at a èssere un'addòviu cun su tìtulu "**Limba sarda, mèdiu de cuntemporaneidade. Istùdios e progetos in sa linguìstica e in su tzìnema**". + +Su Cunvegnu cheret ammustare unos cantos istùdios e progetos chi còllocant sa limba sarda comente istrumentu cuncretu de sa cuntemporaneidade. S'Initziativa at a èssereunu mamentu de sìntesi de s'aplicatzione de su sardu in s'àmbitu linguìsticu e tzinematogràficu modernu, boghende e faghende bìdere potentzialidades e prospetivas mescamente a sos pitzocheddos de iscola, destinatàrios de su benidore de sa limba sarda. + +Ant a faeddare **Diegu Corràine**, diretore de su Progetu "In sardu Sa limba nostra" e de s'ufìtziu de sa limba sarda de sa Provìntzia de Ogiastra, **Cristiano Becciu**, espertu de limba sarda, e **Tore Cubeddu**, operadore de s'isportellu de sa limba sarda de sa Provìntzia de Aristanis. + +S'initziativa est promòvia dae s'Unione de sas Comunas de su Barigadu + +e dae su sistema Bibliotecàriu de su Barigadu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/06/2009 + +## LINGUEMADRI + +### Parma, 6-7/6/2009 + +Proiezione del film: **L’UOMO che CERCA PAROLE** + +di Mario Ghiretti e Gigi Dall’Aglio + +Ore 9.45 Saluti delle Autorità e presentazione del convegno + +Ore 10.00 Diego Corraine + +_Diretore Ufitziu de sa limba sarda_ + +Ore 10.30 Giovanni Gonzi + +_Scienze dell’Educazione. Università di Parma._ + +Ore 10.50 Simone Pisano + +_Vice presidente FASI. Docente di Glottologia Università di Sassari_ + +Ore 11.15 – 12.45 + +Giancarlo Ilari e Ettorina Cacciani leggon_o Pezzani e Zerbini_ + +Giuseppina Pira e Antonio Gonario Pirisi leggono_ Lukia Pinna, Antonella Anedda, Remundu Piras._ Interventi musicali di Corrado Medioli e Fabio Melis + +Ore 16.30 Cevola di Felino + +Collaborazione all’evento: Associazione culturale _Dalla parte del torto_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Istrumentos tecnològicos pro sos autòctonos de su Nunavut + +Medas limbas antigas arriscant de iscumparrere oe pro mancantzia de gente chi la sighit a faeddare e pro sa fortza de limbas prus mannas e fortes chi las ponent in perigulu. E bi nd'at chi sunt pagu o nudda connotas. Calicuna, mancari minore, tenet sa sorte de essere preservada, tutelada e ufitzializada. Est su casu de s'inuktitut de su Nunavut. S'informatica e sa telematica lu podet agiuare a s'afortire. +De reghente sa sotziedade Nunasoft at detzididu de ponnere in cumertziu tasteras chi cunsentint de iscriere in custa limba, cumposta de grafemas originales. + +Sende chi su Quebec, de limba frantzesa, non resessit a otenner poderes prus mannos in intro de s'istadu canadesu, sos inuit bi sunt resessidos. Sa 1 die de su 1999: sos Territorios de Nord-Ovest si sunt partzidos in duas unidades territoriales, cun sa creatzione de de su Nunavut (chi cheret narrere «terra nostra» in inuktitut) in sa parte est. Nunavut tenet unu territoriu de 1,9 milliones de km cuadrados e una populatziones de 24.000 abitantes, in ue su 85% sunt Inuit (18.000). + + + + +### 26/06/2009 + +## Torrat a cumintzare "Udin e conte", notitziàriu in limba friulana + +### Propostu dae sa Comuna de Udine, a disponimentu de 7 emitentes radiofònicas e televisivas. + +Sàbadu 27 de làmpadas, torrant a cumintzare sos notitziàrios in friulanu, "Udin e conte" (Ùdine contat), chi sa Comuna de Ùdine faghet cada chida in totu sas emitentes. Cun custu cumintzu nou, b'at a àere finas una novidade: su notitziàriu s'at a pòdere bìdere finas collegehende·si a su situ de sa Comuna (www.comune.udine.it nella sezione "Progetti"), pro more de sa sinergia intre s'Ufìtziu de tutela e valorizatzione de sa limba friulana e su Tzentru redatzionale chi s'òcupat de su situ "Lionello". + +Cada trasmissione at a durare 6 minutos, at a èssere sestada e realizada in intro de sa Comuna. At a èssere trasmìtida dae Radio Onde Furlane su sàbadu a sas 12.30, su lunis a sas 10.05 e su mèrcuris a sas 18.20 e in Radio Spazio 103 su sàbadu a sas 14 e sa domìniga a sas 12.25. In sas televisiones at èssere presente in Telefriuli, in ue su notitziàriu andat in unda su sàbadu a sas 20.30, su lunis e su mèrcuris a sas 21 e su martis a sas 20.50. Tpn mandat in unda il programa su sàbadu a sas 21.15 e sa domìniga a sas 22.45, Antenna 3 su sàbadu a sas 19.20 e su lunis alle 23.45. + +Cada duas chidas Telequattro mandat in unda su programa su sàbadu a sas 19 e su lunis a sas 14.30 e Telechiara su lunis a sas 19 e su martis a sas 19.15. + +Un'idea bona a beru custa e sa Comuna de Ùdine, chi diat tocare a leare a modellu finas in Sardigna. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/07/2009 + +## LIMBA SARDA E LITURGIA, chistiones e sentitos + +### Bitzi | 9-7-2009 | 16h30 + +S'Ufìtziu de sa limba sarda de Bitzi, coordimnadu dae su dr. Giorgi Rusta, organizat pro su 9-7-2009 a sas 16h30 un'addòviu dedicadu a su tema "Lima sarda e liturgia, chistiones e sentitos", cun sa presèntzia de espertos de chistiones religiosas, de limbas minoritàrias e de limba sarda. + +No est sa prima bia chi custu tema est tratadu in Sardigna e no est sa prima bia chi sos espertos presentes in Bitzi sunt proponende chi sa Crèsia sarda torret a su "connotu", duncas a sa pràtica de sa limba sarda in crèsia, in sa paraliturgia ma mescamente in sa Liturgia. Gasi etotu, diat èssere de profetu mannu pro sa crèschida culturale e ispirtuale de sos Sardos che siant bortadas in sardu e ufitzializadas sas Iscrituras. + +Custu est su programa: + +### _**Limba sarda e liturgia, chistiones e sentitos!**_ + +Gosos, Gòcius, Grobes: sa prima lotrina de sa creja. + +àteras minorias linguìsticas cara a sa chistione, sa limba friulana. + +Sa limba brivata, s’intrata de s’italianu in parte de su sardu_._ + +Precare chin sa limba de su coro. Si potet, si devet, ma a si b’acudit? + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/07/2009 + +## Nùmenes de logu / I nomi di luogo in Sardegna tra toponomastica storica e politica linguistica + +### Orosei | Club Hotel Marina Beach | 11-12.09. 2009 + +Sos nùmenes de sos logos sunt sa mustra prus nòida de sa diversidade linguìstica de unu pòpulu. Ma sunt finas sa testimonia de s’istòria sua e de sas limbas faeddadas dae sos poderios istràngios chi ant ocupadu unu territòriu in tempos antigòrios. In totue e duncas finas in Sardigna. + +Est de importu mannu, tando, a dare a sos nùmenes de logu su cunsideru prus mannu: s’ufitzialidade, duncas una presèntzia in cada logu, mescamente in sos cartellos istradales. + +Sa Toponomàstica est sa sièntzia chi istùdiat custos nùmenes e duncas est capatza de istabilire sa pronùntzia e iscritura giusta issoro, chi a bias est istada deformada dae topògrafos, geògrafos o funtzionàrios istràngios chi non connoschiant sa limba sarda. + +Como sa lege sarda 26/97 e s’istatale 482/99 cunsentint de pònnere in manera ufitziale sos nùmenes de logu in sardu. Carchi amministratzione l’at giai fatu, comente sa Provìntzia de Nùgoro in su 2004. Ma su restu de sos entes ant fatu pagu o nudda, e cando l’ant fatu o lu sunt faghende, arriscant de operare in manera folclòrica, dende a su sardu una parte minore o culturale, cun cartellos in ue s’italianu est cun caràteres prus mannos e su sardu est postu a pustis, cun caràtere prus minore, in mesu de virguleddas, etc., in una positzione e istadu subordinados. + +Gosi no andat bene. Tocat a operare in manera unìvoca, coerente, paritària, ufitziale a beru, comente faghent àteras limbas che a sa nostra. + +Pro arresonare de custos temas e pro dare inditos sèrios e unitàrios a sos entes e a sos espertos, sa RAS organizat unu seminàriu internatzionale in Orosei su 11 e su 12 de trìulas de ocannu, cun espertos sardos e istràngios. + +Custu est su programa provisòriu: + +Sabato 11 luglio 2009** + +Ore 9,30-10,00 + +Ore 9,30-13,30 + +Ore 16,00 – 19,00 + +________________ + +Domenica 12 luglio 2009** + +Ore 10,00-13.00 + +Partecipano: + +Conclude: + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/07/2009 + +## Pro una Limba Sarda ufitziale in sa sotziedade e in su territòriu + +### ALÀ | 17 TRÌULAS 2009 | Palatu Corda·Colonna, carrera de Tirsu | 18 h 30 + +Sas Leges e sa voluntaade de una parte manna de sos Sardos diant chèrrere chi su sardu siat ufitziale in Sardigna in cada àmbitu e impreu. Ma pro otènnere custu resurtadu bi cheret finas voluntade polìtica e progetos craros. Pro pònnere in pràtica custu deretu istòricu e culturale nostru, a manera chi su sardu siat torra ufitziale in Sardigna comente est istadu a su nessi pro bator sèculos de su millènniu coladu, bi cheret una fortza populare semper prus manna chi custringat sos polìticos a mòvere sos passos giustos. Pro faeddare de sa cunditzione de sa limbas sarda oe, de sa modernizatzione e sistematzione sua, de sas àteras limbas de Sardigna, s'ULS est cumintzende a propònnere una cunferèntzia in sas biddas interessadas pro discùtere s'argumentu: + +Su primu de custos apuntamentos est in **ALÀ, 17 TRÌULAS 2009, Palatu Corda·Colonna, carrera de Tirsu, a sas 18 h 30**. +At a faeddare de su tema: **Diegu CORRÀINE**, diretore de su Progetu in Rete “In Sardu, sa limba nostra” e de s’ULS de sa Provìntzia de Ogiastra. +Ant a saludare sos presentes: **Francesco PITZALIS**, sìndigu de Alà, **Roberto METTE** e **Franco CASU**, assessores de su Bilàntziu e de sa Cultura + +_Su patronadu de s'addòviu est de: +-sa Comuna de ALÀ +-su Coordinamentu de sa Minoria Linguìstica sarda (Provìntzias de Ogiastra e Tàtari) +-sa Provìntzia de Tàtari +-sa Provìntzia de Ogiastra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/09/2009 + +## UN'ÀTERA REALIDADE INSULARE. SA LIMBA SARDA,una limba chi tenet tempus venidore? + +### Diegu Corràine | Palma de Majorca, 10/9/2009 + +Sa **OBRA CULTURAL BALEAR**** **organizat pro su 2009 unu Tziclu de cunferèntzias dedicadas a su tema de _ +_ + +_ +_ + +_SU RECÙPERU E SA PROTETZIONE DE SAS LIMBAS MINORIZADAS IN ÀTEROS LOGOS_ + +Sos cunferentziantes sunt espertos e rapresentantes de istitutziones o universidades de sas natziones e de sas limbas presentes. + +Sa prima cunferèntzia est de + +_**Diegu Corràine**_, diretore de s'Ufìtziu de sa Limba Sarda, Tortolì + +_GIÒVIA 10/09/2009:_ + +in Can Alcover - Espai de Cultura, oras 19,30 + +cun su tema + +UN'ÀTERA REALIDADE INSULARE. SA LIMBA SARDA, + +------ + +Totes les sessions s’inicien a les 19.30 h. + +_Dijous 10/09/2009:_ + +Can Alcover - Espai de Cultura + +(Diego Corraine, director de l’Ufitziu de sa + +Limba Sarda, Sardenya) + +_Dijous 24/09/2009:_ + +Can Alcover - Espai de Cultura + +(Xabier Mendiguren, president del + +Kontseilua, Euskadi) + +_Dijous 08/10/2009:_ + +Can Alcover - Espai de Cultura + +(Günther Dauwen, secretari general de la + +fundació CMC) + +_Dijous 22/10/2009:_ + +Gran Hotel (Caixa Fòrum) + +(François Pic, director del Centre de + +Recursos Occitans i Merdionals, Tolosa) + +_Dijous 05/11/2009:_ + +Gran Hotel (Caixa Fòrum) + +(Marc L. Johnson, de l’institut Canadenc de + +Recerca sobre les Minories Lingüístiques, + +Quebec) + +_Dijous 19/11/2009:_ + +Gran Hotel (Caixa Fòrum) + +(Carolin Zwilling, coordinadora sectorial + +de l’institut EURAC, Bolzano) + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/10/2010 + +## RAS: 335.000 èuros in mancu pro sa limba sarda? + +### Protesta de su Comitadu pro sa limba sarda + +Carchi mese a como su Comitadu pro sa Limba Sarda aiat protestadu contra a su minimòngiu de su dinare in favore de sa limba sarda in sa manovra de adeguamentu de su bilàntziu 2010, pro dare atuatzione a su pranu triennale 2010-2013. L'aiat fatu finas cun una manifestatzione in Casteddu in dae in antis de sos ufìtzios de sa RAS in carrera de Roma, +A pustis de sa protesta, una delegatzione de su Comitadu aiat pòdidu addoviare sa Cumissione bilàntziu e programatzione de su Cussìgiu regionale. In cussa ocasione su Presidente on. Maninchedda aiat decraradu chi fiant torrados in segus e chi su dinare pro su sardu fiat asseguradu ma in càmbiu fiat cunfirmadu chi nche catzaiant 500. 000 èuros a s'Universidade. +In custas dies, però, su Comitadu, leghende su situ ufitziale de sa RAS, s'est abbigiadu chi, totu a su contràriu de su chi aiant promìntidu sos guvernantes, est cunfirmadu su minimòngiu de 332.000,00 èuros pro sa limba sarda dae su pranu triennale. Cunfirmada imbetzes sa cunsigna de 500.000 èuros a s'Universidade. Una trampa, un'isbàlliu o una leada in giru? +Su Comitadu lu cheret ischire deretu! + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/10/2010 + +## Crèsia e limba sarda + +### de Diegu Corràine + +Si abbaidamus s’istòria de sa limba sarda, bidimus chi, sèculu cun sèculu, sas òperas religiosas o iscritas dae religiosos sunt meda, in intro de sa totalidade de sa produtzione literària in limba sarda. E medas sunt finas sas òperas linguìsticas iscritas dae religiosos. Sena contare sos religiosos chi ant teorizadu, finas pratichende sa teoria cun iscritos, s’idea de istabilire modellos de limba iscrita chi aerent mediadu sas diferèntzias reales de sa limba faeddada in cada bidda sarda in manera diferente. + +So pessende a Giròmine Araolla, a Giuanne Mateu Garipa, a Mateu Madau, a Diegu Mele, a Antoni Porqueddu, a Vitòriu Angius, ma mescamente a Vissente Porru, a Giuanne Rossi e a Giuanne Ispanu, e de reghente a Pedru Casu. De su restu, sa carrera eclesiàstica fiat una de sas maneras pro tènnere intrada e presèntzia in su mundu de sa cultura. Duncas, sa Crèsia, in sos sèculos colados, francu su Noighentos, at dadu meda a sa literadura sarda e a sos istùdios de limba sarda, cun òperas originales e cun tradutziones, dae sos Catechismos in limbàgios diferentes de sa Sardigna, a su Legendàriu de Garipa, a sa tradutzione sarda de sa Imitassione de Cristos, publicada in su 1871 e bortada dae un’àteru preìderu, Iuanne Batista Casula. + +Custu est naradu sena contare sas chentinas de prèigas chi deghinas de preìderos naraiant in sas crèsias sardas finas a sos annos chimbanta de su sèculu in pessu coladu, su prus inèditas.Custu nos narat chi, a unu chirru podimus bìdere sa passione e interessu pro sa limba sarda, bida dae unos cantos religiosos comente sìmbulu de s’identidade natzionale sarda, e, a s’àteru chirru est craru chi sa Crèsia sarda impreaiat sa limba locale, su sardu e sas àteras limbas de Sardigna, comente su tataresu, su gadduresu o s’aligheresu, pro agiuare su proselitismu e sa relatzione de s’òmine cun Deus. + +Chi si siat tratadu de passione pro sa limba o bisòngiu comunicativu, est craru su cuntributu de sa Crèsia a s’unione ispirituale de sos Sardos e finas a s’unione natzionale. Est finas craru chi su sardu, che a sas àteras limbas, finas de istadu, non podiat pretèndere de intrare in sa Liturgia ma s’acuntentaiat de sa presèntzia in sa paraliturgia. A su nessi finas a su Cuntzìliu Vaticanu II, chi at abertu su caminu a sas limbas “natzionales” finas in sa liturgia, cun s’abbandonu de su latinu comente limba esclusiva e universale. In ue, però, limba “natzionale” cheriat nàrrere limba de “istadu”. E duncas est istada s’ora de s’italianu, de s’ispagnolu, de su frantzesu, etc. chi sunt intradas in sa Liturgia, in parte de su latinu. Ma, gasi comente est capitadu e càpitat in intro de sos Istados, finas sa Crèsia, a su nessi in Europa, at replicadu sa discriminatzione pro sas limbas natzionales minores, no ufitziales, non reconnotas o negadas dae sos istados. + +E duncas nche sunt abbarradas in foras de sa Liturgia limbas che a su sardu. Francu sas limbas chi si sunt ischidadas cun movimentos unitàrios de làicos e religiosos, pro pretèndere dae sa Crèsia, dae su Vaticanu, Liturgia e Libros Sacros in sas limbas minoritàrias. Bi sunt resessidos Catalanos, Bascos, Galitzianos, Friulanos. Cun s’otenimentu de sa possibilidade de nàrrere missa in sas limbas issoro. + +Non bi semus resessidos sos Sardos a otènnere dae su Vaticanu totu custas possibilidades, pro medas resone, ma mescamente ca non nos assugetamus a s’idea sa limba pro sas Iscrituras, pro sa Missa e sa Liturgia devet èssere una, non duas o tres o bàtoro. In Vaticanu, est meda si ischint chi esistit su sardu e, duncas, non creo chi siant dispostos a atzetare unu tempus venidore in prus limbas sardas.E, imbetzes, calicunu no at galu cumpresu chi custu est s’ostàculu mannu. Cherent pròponnere Iscrituras e Missa in duas, antis como, tres limbas, o normas iscritas, e s’inchietant cun sos pìscamos incurpados de NON chèrrere su sardu in crèsia. Sena ischire chi est su Vaticanu chi podet autorizare e non sos pìscamos. + +E duncas b’at grupos o pessones sìngulas chi sunt ammaniende testos de missa o àteru in deghinas de variedades locales o, peus, personales. E negant sa possibilidade de lu fàghere in s’ùnicu resurtadu unitàriu chi tenimus in s’istòria nostra: sa Limba Sarda Comuna, mediatzione intre sas variedades prus arcàicas, sas de sa Baronia de Orosei, e sas variedades prus innovadoras, sas de sos Campidanos chi andant dae Casteddu a Aristanis.Si cunsideramus totu sa limba sarda “reale” e non sas astratziones literàrias ebbia, su chi mutint Logudoresu e Campidanesu, nos abbigiamus chi sa limba est prus cumplessa e chi, duncas, devimus chircare sa mediatzione in unu Universu linguìsticu sardu prus estesu.Est craru chi, si non faghimus s’isfortzu de mediare linguisticamente e alimentamus gherras de s’unu contra a s’àteru, comente chi su sardu siat biancu o nieddu, no amus a arribbare a nudda, mancu in intro de sa Crèsia. + +In custa òpera de mediatzione, sa tradutzione de S’Imitassione fata dae Casula agiuat a cumprèndere chi sa limba iscrita est un’astratzione e chi sas variedades orales sunt totus giustas e possìbiles, ma chi tenent bisòngiu de una “bandera” chi las rapresentet, de unu istandard de riferimentu, duncas. + +Tratende s’argumentu “Crèsia e Limba sarda” tocat finas a nàrrere chi perunu iscritore iscriet in sa variedade personale-locale sua, ma chircat semper un’astratzione supralocale. In custa manera, semus finas arribbados a tènnere duas traditziones literàrias, una setentrionale e una meridionale, ca a s’època non si podiat pretèndere de prus, pro lìmites de connoschèntzia de totu sas variedades dae parte de pessones solas comente fiant sos iscritores de tando e finas ca finas a tempos modernos non b’aiat sa pretesa de impreare su sardu in manera ufitziale. + +Ma como non nos podimus firmare a sas duas traditziones literàrias. Sas esigèntzias de comunicatzione, informatzione, formatzione, didàticas, etc. de oe in die, nos cussìgiant chi est prus pràticu a tènnere una norma iscrita ebbia, lassende a cadauna sa pronùntiza locale sua. + +De su restu, si sos contràrios a sa LSC lu sunt ca nant·chi custa norma est distante dae sas pronùntzias locale, gasi etotu at a èssere distante cale si siat àtera sub-norma a cunfrontu de sas variedades internas suas. Su mètodu pro arribbare a sa norma de riferimentu est su matessi, ma in su casu de sa LSC amus a tènnere una norma ebbia de riferimentu iscritu, in sos àteros casos nd’amus a tènnere duas, tres, bàtoro, chimbe, etc. Ca si damus iscritura e norma a su "logudoresu" e a su "campidanesu", pro ite negamus sa possibilidade de tènnere una norma a su baroniesu, a s’ogiastrinu, a su sarrabbesu, a su pianalgesu, a su costerinu, a su sulcitanu, a su trexentesu, etc.? + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/10/2010 + +## Pro unu Progetu natzionale sardu + +### de Diegu Corràine + +Unu progetu natzionale chi punnat a fraigare una natzione-istadu, pro sa natura sua matessi, no est setàriu nen de classe. + +Pro unu progetu de soverania, pro fraigare un’alternativa a sa dipendèntzia, non bastat unu partidu o una parte ebbia. Bi cherent totu sos colores possìbiles, totu sos chi s’autodefinint Sardos e cherent chi sa Sardigna s’autoafirmet e s’autodetèrminet. Duncas nemos si podet carrigare a sa sola sa pelea de sa liberatzione. Nemos nde tenet s’esclusiva o podet impònnere sa bandera sua. + +Tando, su progetu natzionale devet tènnere tàticas chi cunsentant de cròmpere cun totu sas fortzas espressadas dae sa natzione a sa finalidade istratègica prima: sa soverania, in forma indipendente o cunfederada. Custu cheret nàrrere chi su natzionalismu de liberatzione est interclassista, chi duncas sos movimentos o partidos chi sunt in intro de unu progetu natzionale tenent a cumone puntos generales de base. Ma, pustis, cadaunu est giustu chi devat tènnere optziones e culturas polìticas o ideològicas diferentes, chi siat de manca o de dereta, chi non sunt categorias superadas, ma balent pro orientare e guvernare sa soverania balangiada e determinada. + +Si est beru chi su prus de sos partidos fortes presentes in Sardigna no est nàschidu pro atuare unu progetu natzionale sardu, ca sunt organizados comente articulatzione e sucursale de sos partidos istatales, est finas beru chi sos movimentos nàschidos in Sardigna cun su propòsitu de la liberare, non sunt alternativas reales e addatos a sa finaliade chi si proponent, o ca sunt in cuntierra a pare intre issos o ca si ponent in foras de sa polìtica possìbile, cun s’iscusa chi sos àteros partidos sunt italianos. + +Duncas sunt dèbiles e arriscant de èssere finas presumidos. + +Tando, devimus favorire sas positziones de pessones o grupos, internos o esternos a totu sas fortzas polìticas, pro fundare e definire sos puntos de base de unu Progetu Natzionale e sas modalidades e tempos pro lu praticare. eja + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/10/2010 + +## Sas ìsulas de Curaçao e Sint Maarten belle indipendentes! + +### de Diegu Corràine + +Sas ìsulas de Curaçao (populatzione 142,000 ab.) e Sint Maarten (populatzione 37,000 ab.), dae su 10/10/2010, si sunt cunvertidas in sos istados prus giòvanos de su mundu, a pustis chi sas Antillas olandesas si nche sunt iscontzadas in manera ufitziale. Ant fatu una costitutzione noa, comente aiat giai fatu in su 1986 Aruba. + +Perunu giornale sardu at faeddadu de custu eventu, mi paret. O ca no l'ant carculadu o ca ant tìmidu chi potzat èssere unu modellu. + +Custas ìsulas sunt resessidas a èssere soveranas in intro de su Rennu de sos Paisos Bassos, chi como est formadu dae 4 istados soveranos: Paisos Bassos, Aruba, Curaçao e Sint Maarten. +Imbetzes tres ìsulas caraìbicas si sunt negadas a si costituire comente istados e si sunt integradas in sos Paisos Bassos comente munitzìpio autònomos: Bonaire, Saba e Sint Eustasius. + +A calicunu in Sardigna at a agradare custu modellu, in ue su Rennu est un'entidade comuna superiore? Una Repùblica de Itàlia comente cuntenidore paritàriu de un’istadu italianu e de un’istadu sardu? + +No at a èssere un’indipendèntzia prena però est una mustra de una possibilidade istitutzionale noa chi non siat sa autonomia comente la connoschimus nois in Sardigna. +Est finas una mustra de sa possibilidade de praticare una forma de autodeterminatzione. Difatis Bonaire, Saba e Sint Eustasius sunt istados in favore de s'integratzione in Paisos Bassos. +Mancu in Curaçao sunt cuntentos totus: Su Partidu de su Pòpulu Soveranu cheret s’indipendèntzia cumpreta, mancari oe siat in su guvernu tripartidu de s’ìsula. + +Custu cambiamentu in sa cunditzione formale de custas ìsulas est finas sa risposta a chie protestat contra a sa soverania de sa Sardigna, narende chi diat èssere un'istadu minore sena fortza e tempus venidore. +Ite si diat dèvere nàrrere tando de Curaçao e Sint Maarten, cun 179.000 abitantes? + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/10/2010 + +## Sos deretos colletivos, oe + +### INTERVISTA A _AURELI ARGEMÍ_, PRESIDENTE DE SU **CIEMEN** + +_Faeddamus de sos resurtados e de sas prospetivas de su Forum pro sos Deretos de sos Pòpulos de Girona (23-26/4/2001) cun Aureli Argemí, presidente de su CIEMEN de Bartzellona, chi est istadu impulsore de su Forum e est promotore de sa Rete Mundiale pro sos Deretos Colletivos de sos Pòpulos._ + +Unu primu passu, dae meda, l’aiant fatu in su 1989, cando sa Cunferèntzia de sas Natziones sena Istadu de Europa (CONSEU) at aprovadu una “Decraratzione Universale subra de sos Deretos Colletivos de sos Pòpulos”, iscrita dae espertos de totu su mundu, invitados dae su Tzentru Internatzionale Escarré pro sas Minorias Etnicas e sas Natziones (CIEMEN). Sos argumentos de custa Decraratzione si sunt ispartos in ambientes medas ma at fatu unu brincu importante cando su tema de sos deretos colletivos est intradu a fàghere parte de sa dinàmica de su Forum Sotziale Mundiale (FSM), est a nàrrere de sa manifestatzione prus manna de sa sotziedade tzivile chi est in favore de un’àteru mundu possìbile. S’assuntzione prena de su tema s’est verificada in s’editzione de su FSM fata in Belem do Parà (Brasile) in su 2009. Dae custu eventu sunt bènnidas duas cuncrusiones: +1) chi sos deretos colletivos de sos pòpulos sunt gasi importantes pro cumprèndere e isvilupare sos deretos umanos chi dae custu mamentu ant a devènnere unu puntu essentziale de s’agenda de su FSM; +2) chi custos deretos ant a èssere aprofundidos cun sa collaboratzione de totu sos pòpulos de su mundu, cun sa creatzione de una rete ispetzializada. Su CIEMEN, cun sede in Bartzellona, entidade chi est a s’orìgine de sa Decraratzione tzitada e chi est devènnidu s’entidade prus determinante pro nche fàghere intrare su tema de sos deretos colletivos in intro de su FSM, s’est ofertu de creare custa rete paris cun rapresentantes de sos pòpulos sena istadu. In un’addòviu internatzionale tzelebradu dae su 23 a su 26 de abrile de su 2010, in Girona (Catalugna), subra de s’argumentu, sos partetzipantes bènnidos dae paisos diferentes ant cunfidadu a su CIEMEN s’organizatzione de sa Rete. + +Non benit bene a rispetare de su totu sos deretos umanos individuales sena chi siant rispetados sos deretos umanos colletivos. Su raportu dialeticu intre sas duas dimensiones de sos deretos umanos est fundamentale pro definire, sena esclùdere nudda, su chi est sa dignidade de cada pessone e su chi est sa dinnidade de cada pòpulu. Su rispetu de sa dinnidade de sos pòpulos est ligadu a su reconnoschimentu de sos pòpulos de su mundu, e oe medas de custos sunt galu emarginados. + +Sa Rete est aberta a totu sas organizatziones chi traballant pro sos deretos colletivos. Sigomente su tema est galu discùtidu a livellos diferentes, damus una preferéntzia a sas organizatziones chi tenent oramai sas ideas craras subra de su sinnificadu suo e chi currispondent in manera generale a sos pòpulos galu emarginados, est a nàrrere privos de su reconnoschimentu de custos deretos. + +• costitutzione de una organizatzione legale, sighende s’ischema de un’assòtziu culturale: assemblea generale de sos sòtzios (assòtzios, sindicados, movimentos polìticos, etc.), diretzione elèghida, segretariadu e grupos de traballu. +• tempus pro sa formatzione de s’organizatzione: un’annu (contende dae su 1 de maju 2010). In fines: cunvocare sos membros de s’organizatzione pro costituire s’assemblea generale e nominare sa diretzione e sos grupos de traballu. +• pedire s’intrada a su Cussìgiu internatzionale de su FSM. +• partetzipare a su protzessu de discussione internatzionale subra de sa crisi de sas tzivilidades e de sos paradigmas alternativos in su cuntestu de su FSM. +• organizatzione de unu ispàtziu pro sos deretos colletivos de sos pòpulos in sa sessione de su FSM 2011 in Dakar. + +_Pregontas de Gianfranco Pinna + +_[dae _EJA_, maju 2010]_ +_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Zimbabwe: degollu de sas comunidades e isfrutamentu de sos pitzinnos + +A dolu mannu, su degollu de Porta Farm fiat capitadu propiu sa die chi s'imbiada ispetziale de s'ONU, Anna Tibaijuka, fiat in Zimbabwe. Su 29 de lampadas unos cantos collaboradores suos fiant istados testimongios diretos de su degollu e de sas espulsiones de Porta Farm. In su raportu suo, s'Imbiada ispetziale aiat naradu chi sos funtzionarios suos si fiant "ispantados de sa brutalidades" chi aint bidu. Osservadores locales pro sos deretos umanos ant contadu chi in s'operatzione sos guvernativos ant mortu medas pessones e finas duos pitzinnos. + +In unu raportu publicadu su 22 de triulas de su 2005, sas Natziones Unides aiant carculadu chi in tempus de ses chidas a su nessi 700.000 pessones aint perdidu sas domos issoro o so benes issoro, o ambas duas cosas. + + + + +### 19/10/2010 + +## Su movimentu natzionale, pro una Còrsica lìbera + +### INTERVISTA A _JEAN GUY TALAMONI_, DE **CORSICA LIBERA** + +_Unu de sos protagonistas de sas ùrtimas eletziones regionales frantzesas, Corsica Libera, est unu movimentu natzionalista nàschidu s’1 de freàrgiu de su 2009 in Corte dae s’unione de Corsica Nazione Indipendente, Rinnovu, ANC-PSI e Strada Diritta. Corsica Libera est in favore de s’indipendèntzia de sa Còrsica tràmite unu protzessu de autodeterminatzione, ma no escludet perunu mèdiu chi cunsentat evolutziones istitutzionales transitòrias. +De CL, nde faeddamus cun Ghjuvan Guidu Talamoni, ànima de su movimentu. _ + +Sos Corsicanos como sunt a tretu de cumprèndere ite est capitende in su paisu issoro: ispodestamentu fondiàriu, decorsizatzione de sos impiegos, declinu de sa limba… De su restu, si sunt abbigiados chi totu su chi est istadu propostu de innovativu, mescamente in s’Assemblea de sa Corsica, l’at propostu su movimentu natzionale… Totu custu at giogadu unu parte importante in sas ùrtimas eletziones. E de seguru cun su 36% de sos sufràgios, nudda at èssere che a in antis. Parigi a t a dèvere tènnere contu de custa situazione noa. + +Est su chi dae parte nostra semus proponende, una Corsica Lìbera. Est craru chi nois non semus pro un partidu ùnicu de sos natzionalistas. A unu chirru, ca totu sas optziones devent tènnere sa visibilidade issoro, mescamente s’optzione indipendentista chi est sa nostra, e a s’àteru chirru ca su partidu ùnicu prefigurat un modellu de sotziedade chi est evidente chi non nos cumbenit. Però pessamus chi tocat a chircare una coerèntzia globale de su movimentu natzionale rispetende però s’identidade de cadaunu, tràmite un’ispatziu de diàlogu, de riflessione e de atzione. + +Sas ideas comunas a totu sos natzionalistas sunt medas e importantes: defensa de sa terra, corsizatzione de sos impiegos, defensa de sa limba e de sa cultura corsicana, evolutzione istitutzionale, defensa de sos presoneris polìticos. + +Custos ùrtimos annos amus difèndidu sas propostas nostras in totu sos campos. Nos semus opostos a sos dannos chi minetzaiant sa Còrsica, mescamente su PADDUC famadu, unu pranu de isvilupu chi teniat sa finalidade assugetare sa terra nostra a interessos istràngios. Ma Corsica Libera at finas issa suncordadu unu pranu globale de isvilupu tituladu “Corsica 21” (in riferimentu a s’«agenda 21» e a su cuntzetu de isvilupu duraturu). Custu progetu chi podet èssere consultadu in su situ internet “corsica21.com”, tratat de totu sos argumentos chi interessant sa vida de sos Corsicanos, e custu abbarrende fideles a sas ideas fundamentales chi sunt sas nostras dae semper. + +S’Assemblea est unu campu de luta in mesu a àteros. S’intentu nostru est de formulare e difendere sas propostas nostras, de nos oponnère a sas manovras de sos chi traighent sos interessos corsos. Si amus cumintzadu unu passu nou in su diàlogu, de sa matessi natura de su protzessu de Matignon abertu una deghina de annos a como dae Lionel Jospin, amus a partetzipare cun sa matessi fide. Ma diat tocare chi Parigi leet atu de sa situatzione noa, essida dae sas urnas, e chi detzidat de segare cun sa polìtica de s’indiferèntzia e de sa repressione chi at praticadu finas a como in su paisu nostru. + +Pro como, sas reaziones pariginas ant mustradu prus chi no àteru ispantu. Carchi mese a como, su presidente de sa Repùblica frantzesa aiat naradu chi sos natzionalistas «non sunt prus in su mesu de su giogu». Oe, prus de in antis, s’abbìgiat chi sunt una fortza importante intro de su paisàgiu polìticu. L’abbarrat petzi de nde tirare sas cunseguèntzias. Sos dirigentes pariginos si nde devent fàghere una resone e si cumbìnchere chi non si podent liberare de su problema chi lis ponet sa Còrsica ponende·nche sa gente in galera. + +Su chi nos aunit est importante: sa defensa de sa limba, de sa cultura, de su patrimòniu de sos Corsicanos, sa voluntade de cambiare sas istitutziones… Su chi nos diferèntziat est, a unu chirru, chi nois semus indipendentistas e issos sunt autonomistas e, a s’àteru, chi issos cundennant sa clandestinidade. Pro su chi nos pertocat, non cundennamus e no amus a cundennare mai sos chi si leant totu sos arriscos pro difèndere su pòpulu corsicanu, sos chi pagant su preju de sa libertade e a bias de sa vida. + +S’obietivu pro nois no est su de nos alliare cun sa dereta o sa manca frantzesa. Su chi tenimus a cumone cun sa manca, est chi finas nois tenimus a coro sa chistione sotziale. Ma sas soluziones chi damus pro custu problema sunt meda diferentes dae sas de sos partidos frantzesos, ca custos non cherent segare cun sa dipendèntzia. Pro nois, imbetzes, s’obietivu est de fraigare un’istadu. Però semus prontos a discutere cun totu sos elèghidos de sa Còrsica chi sun chirchende su bene de su pòpulu nostru, chi siant de manca o de dereta. A s’època de su protzessu de Matignon de Lionel Jospin, semus arribbados a unu acordu firmadu dae 44 elèghidos subra de 51 chi cumponiant s’Assemblea de sa Còrsica. B’aiat elèghidos de dereta, elèghidos de manca e natzionalistas. Semus istados meda a curtzu a nch’essire dae sa crisi, ma Lionel Jospin aiat pèrdidu in sas eletziones presidentziales e custu at firmadu su protzessu. Però, tocat a nàrrere chi petzi in custa manera si podet agatare una solutzione polìtica a su problema corsicanu in su tempus venidore. Oe sa botza est in su campu de Parigi… + +_Pregontas de Diegu Corràine_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/10/2010 + +## Francescu Alfonsi: un’autonomista corsicanu (e birde) in su Parlamentu europeu + +### Intervista a _François Alfonsi_, deputadu europeu + +_Mancari sos giornales italianos l’apant dedicadu pagu a sas eletziones europeas de su 2009, esistit una novidade importante chi nemos at bogadu a campu, ma chi mèritat de leare in cunsideru. Intre sos membros noos de su Parlamentu europeu b’at finas un’autonomista corsicanu: si tratat de Francescu Alfonsi, chi est istadu elèghidu in sa lista Europe-Ecologie, ghiada dae Daniel Cohn-Bendit. Unu cunsensu mannu: sa lista at otentu su 16,28%, 3500 votos ebbia dae sos sotzialistas (16,48%). +A su contràriu de su chi càpitat in àteros paisos europeos (intre custos s’Itàlia), in Frantza ecologistas e regionalistas coòperant in manera istrinta dae annos meda: custa collaboratzione includet sa presentatzione de listas comunas in sas eletziones europeas. In prus tenent unu grupu a cumone in su Parlamentu de Istrasburgu, chi a pustis de custu èsitu eletorale reghente est coladu dae 43 a 53 deputados. +Ma torramus a Alfonsi, 56 annos, sìndigu de Osani, una bidda de sa Còrsica meridionale de 115 abitantes. Laureadu in ingenieria, traballat pro s’ADEME, un’istrutura pùbblica pro sa protetzione de s’ambiente. In prus Alfonsi faghet parte de su PNC (Partidu di a Nazione Corsa), su movimentu polìticu autonomista prus de importu rapresentadu in s’Assemblea regionale. Formadu dae europeistas cumbintos, su partidu isulanu collàborat in manera istrinta cun sos de sas àteras minorias presentes in Frantza (Alsatzianos, Bascos, Brètones, Catalanos, Flamingos e Otzitanos), aunidos in sa federazione Regions et Peuples Solidaires. +No est sa prima bia chi sa Còrsica esprimet unu parlamentare europeu: in su 1980 fiat istadu elèghidu Max Simeoni, figura tzentrale de s’autonomismu isulanu, e faghiat parte de su matessi movimentu polìticu de Alfonsi (tando UPC, Unione di u Populu Corsu). +Sa chi sighit est s’intervista nostra cun su deputadu nou corsicanu (e birde)._ + +Pro prima cosa apo a familiarizare cun su Parlamentu e apo a aderire a sos grupos de traballu subra de sos temas chi cunsìdero prus importantes: s’isvilupu regionale, sos problemas linguìsticos, sos temas chi pertocant sas ìsulas e su Mediterràneu in generale. +Pro mene sa cosa prus de importu est su fràigu de unu ligàmene beru intre sa Còrsica e s’Unione Europea. So cumbintu chi su venidore de su pòpulu corsicanu nche devat èssere inseridu in una dimensione europea. + +Su fràigu de una identidade culturale corsicana non podet fàghere a mancu de ligàmenes sòlidos cun s’Itàlia, cumintzende dae sa bighina Sardigna. +Devimus totu cantos dare vida noa a sos ligàmenes nostros – polìticos, econòmicos, culturales – sena nch’ismentigare su prus importante, s’umanu. A custu propòsitu chèrgio fatzilitare sos cuntatos e sos iscàmbios, pro esempru potentziende sos cullegamentos logìsticos. + +Cando unu pòpulu sena istadu, non reconnotu a livellu internatzionale, s’impinnat in una polìtica de cooperatzione, s’afirmat comente sugetu polìticu. +Su Parlamentu regionale suo no est petzi unu istrumentu amministrativu, ma devenit su rapresentante de unu pòpulu impinnadu in una polìtica de solidariedade cun àteros pòpulos. Duncas tocat a dare fortza a sas initziativas comunitàrias chi tirant in custa diretzione, finas ca sa cooperatzione detzentralizada de sas regiones si mustrat a s’ispissu vàlida. + +Agiuende·nos a nch’essire dae su cunfrontu istèrile cun sa Frantza, chi est s’ùrtimu istadu mannu europeu tzentralista. In Frantza esistit unu muru giacobinu in carchi manera sìmile a su muru de Berlinu, est a nàrrere una positzione totu anacronìstica chi impedit su reconnoschimentu de su pòpulu corsicanu e de sos deretos suos. A su contràriu de su chi càpitat in medas àteros istados – pessamus a s’Ispagna – in ue sa costitutzione reconnoschet autonomias ampras. S’Europa cunfirmat chi sa situatzione de sa Còrsica non si podet atzetare, e sa Frantza est custrinta a cunstatare chi sa sua est una positzione isulada. Deo creo chi s’Europa siat sa sede prus addata pro isvilupare unu diàlogu nou subra de su tempus venidore de sa Còrsica. + +_Pregontas de Alessandro Michelucci _ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/10/2010 + +## Otzitània: mùsica e limba + +### INTERVISTA A _ALESSANDRO RAPA_, DE SOS **GAI SABER** + +_Sa funtzione de sos movimentos musicales modernos in sa crèschida de sa cussèntzia natzionale est manna a beru. Ca torrat a bia sa limba, s’istòria, sa traditzione e sa voluntade de “èssere, esistire” cun unu limbàgiu universale: sa mùsica. Custu est capitadu finas in s’Otzitània italiana, cun unu de sos grupos prus famados: sos Gai Saber._ + +Dae su 1992 sa finalidade de su grupu est istada s’unione de sa traditzione de sa mùsica de ballu otzitanu e de sos cantzos musicales de sos trovadores de s’època mèdia cun sas sonoridades de sa mùsica de oe; paris cun sos istrumentos tìpicos traditzionales (ghironda, organeddu, cornamusa, flàutos e totu gai) sos Gai Saber inserint istrumentos modernos e mescamente timbros eletrònicos, cando chi s’arrangiamentu faghet riferimentu a sos aspetos diferentes de sa mùsica cuntempoorànea. + +Sa defensa de sa diferèntzia e de sas minorias, pro prima cosa. A cantare in otzitanu e a isposare sa mùsica traditzionale cun sa mùsica de oe (pro nàrrere, s’eletrònica) rapresentat un’issèberu pretzisu contra a s’omologatzione culturale e artìstica de su mundu de oe. + +Nos acurtziamus de prus a sas sonoridades latinas e mediterràneas, semper cun una mirada forte a sa traditzione e a s’eletrònica. S’arresonu est su de mòida, creo chi su percursu nostru siat coerente. De seguru, un’identificatzione prus manna cun sa defensa de sos deretos de totu sas minorias, culturales, econòmicas, sotziales, siat maturadu mescamente in “La fàbrica occitana”, s’ùrtimu discu nostru. + +Ispero chi su cuntributu non siat mìnimu, ma creo chi sa batalla in su campu culturale siat semper unu passu minore a beru pro otènnere su resurtadu, chi in fines est su chi contat. S’afirmatzione de una limba, o mègius, sa defensa sua, cheret fata in antis de totu cun sos rapresentanetes suos in sas Istitutziones. S’artista est mescamente unu testimòngiu. + +Curiosa, ma variàbile, cunforme a sos moimentos e a sas èpocas. Sos annos ‘90 in custu sensu fiant prus vitales a beru. A pustis de su 2004, cun s’afirmatzione di una crisi econòmica e culturale evidente chi vivimus galu como, s’interessu de sas majorias est minimadu, e sos interessos musicales si fùrriant a territòrios prus pagu aventurosos e prus omologados. Creo chi siat unu fatu fisiològicu. + +At a èssere totu in relatzione a sa difusione de s’insignamentu iscolàsticu de sas limbas. S’esperièntzia de sas iscolas privadas de Frantza cun s’insignamentu in otzitanu de totu sas matèrias (sas chi si narant Calandretas) est de grandu importu. Est una manera pro mantènnere, in su campu de s’iscola, s’otzitanu comente limba de relatzione, e custu creo chi siat fundamentale pro sa vitalidade de una limba.. . sa règula est otzitanu in iscola, frantzesu in domo, cunsiderende s’inevitabilidade de su minimòngiu de s’impreu de onni die de sa limba in àmbitu sotziale. Unu chilivramentu de sas partes chi at cuntribuidu a mantènnere sa limba bia. Non creo a sas istatìsticas reghentes chi mustrant s’esistèntzia de un’Itàlia dialetale galu vitale. Su caminu est in foras de sa sotziedade tzivile e de sa famìlia, est in intro de s’iscola. Calicunu at a fàghere cara mala cando at a lèghere unu discursu de custa casta, e diat pòdere nàrrere: ma, tando, a ite servit a mantènnere sa limba? Deo torro custa imposta: servit a s’èssere pròpiu, a s’identificatzione de sesi, a si fàghere mannos de sas particularidades. Una cosa de fundamentu pro cale si siat òmine chi si chèrgiat nàrrere tale, non petzi pro chie istat in unu terrritòriu in ue si faeddat una limba minoritària. + +No amus nudda de insignare a sos Sardos, si in casu amus carchi cosa de imparare. Pesso a su biadu de Andrea Parodi, a Franca Masu, a Elena Ledda, a sos grupos mannos a tenore, a sos Calic, a su grandu Totore Chessa. Onniunu sighit su caminu suo comente mègius creet... + +_Pregontas de Diegu Corràine_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/10/2010 + +## Identidade e limba + +### de Diegu Corràine + +Sa paràula “identidade” cheret nàrrere “èssere una cosa e no un’àtera”, duncas “èssere distintu”. A sa sola, non resessit a espressare àteru. Pro èssere prus cumpreta e definida, tenet bisòngiu de agetivos e, tando, podet èssere metafìsica, filosòfica, matemàtica, ma finas personale, colletiva, natzionale. In custos ùrtimos sentidos, definit su “cumplessu de caraterìsticas chi distinghent una pessone o una natzione dae totu sas àteras”. + +E gasi s’espressione “identidade natzionale” aunit sos elementos costitutivos de su chi, modernamente, mutimus “natzione”: territòriu, istòria, traditziones, cultura, istrutura e coesione sotziale, limba comunos. Chie si siat chi faeddet de identidade de sos Sardos non podet fàghere a mancu de ammìntere chi custa identidade est “natzionale”. Si non sende, ite identidade diat èssere? E tando non benit bene a èssere in favore de s’identidade faghende a mancu de unu de sos elementos costitutivos. De seguru non podimus faeddare de identidade de sos Sardos “sena” sa limba sarda. + +E sunt in medas, intelletuales e polìticos, sos chi si prenant documentos e bucas de identidade, ma non cunsìderant sa limba. S’in casu, pro rapresentare s’identidade, preferint prus unu muru de pedra de su sartu chi non sa limba. Sunt sos chi negant sa limba pro negare sa natzione sarda, e sos chi afirmant sa natzione sarda ma negant (o ponent a unu chirru) sa limba, ca nant chi non diat èssere fundamentale. Ma b’at finas chie si nd’importat de su sardu: o narende chi su sardu est populare e non tenet bisòngiu de agiudu, o narende, imbetzes, chi su sardu no lu faeddat prus nemos e, duncas, est mègius a l’abbandonare. + +Ma non devimus ismentigare mancu chie a paràulas est in favore de su sardu ma lu manifestat semper in italianu, non faghet perunu isfortzu pro l’impreare, iscritu o faeddadu, o no lu cheret imparare. E mancu chie ponet su sardu petzi comente sìmbulu, in su tìtulu de unu manifestu, de unu cuncursu, de unu libru o in su nùmene deu produtu cumertziale, ma lassat totu su restu, sos datos “sèrios”, in italianu. Custu arriscat de èssere petzi folclore. + +O de gosi o de gasi, siat sos unos siat sos àteros, in fines sunt de acordu: negant sa limba neghende sa natzione, negant sa natzione neghende sa limba. Finas ca su sentimentu in favore de sa diversidade culturale, linguìstica, natzionale, lis paret antigu, cunservadore, reatzionàriu, populista, anticàmera de sa gherra e de su ratzismu. + +E imbetzes est su contràriu, comente narat finas sa _Declaratzione Universale de s’Unesco subra de sa Diversidade Culturale_ (2001): sa defensa e afortimentu de sa diversidade e de s’identidade culturale, e su reconnoschimentu a pare de sas comunidades diferentes, podet garantire paghe e armonia. +Nois creimus chi sa limba siat su fundamentu: sena limba, non b’at identidade natzionale! + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/10/2010 + +## Pro dare forma a sa cussèntzia natzionale e cumintzare unu protzessu democràticu de liberatzione + +### intervista a _Carles Castellanos_, membru de sa **Plataforma pel Dret de Decidir**, CATALUGNA + +_A su nessi 180 comunas catalanas ant giai aprovadu motziones in favore de s'organizatzione de consultas locales subra de s'indipendèntzia de Catalugna. Sa comuna catalana prus minore, Sant Jaume de Frontanyà (Berguedà) at cumintzadu, su 12 de nadale, sa segunda parte de consultas a pustis sa de Arenys de Munt de su 13 de cabudanni coladu. S'incràs, su 13 de nadale, si sunt agiuntas sa majoria de comunas. +Sas datas de organizatzione de consultas chi s'assemblea de Decidim.cat at aprovadu sunt su 12 e 13 de nadale, su 28 de freàrgiu e su 25 de abrile. +Mancari no apant unu valore formale, mancari non siant su primu passu pro s'indipendèntzia, custas consultas catalanas sunt una mustra de s'avantzamentu chi tenet sa cussèntzia natzionale de sos Catalanos e de sa trasversalidade de su sentimentu natzionale, chi nos diat dèvere pònnere a pessare e a operare finas a nois Sardos. +De totu custu nde faeddamus cun s'amigu Carles Castellanos, professore universitàriu in pensione de sa Universitat Autònoma de Barcelona e unu de sos animadores de sa Plataforma per Dret de Decidir*._ + +Est unu protzessu longu a beru. In su casu nostru tenimus s'esperièntzia de unidade democràtica contra a su franchismu chi at agiuadu a isvilupare pràticas polìticas unitàrias. Ma tocat finas a tènnere in contu sos annos longos de traballu unitàriu in prataformas sotziales e culturales mùltiplas (organizatziones de defensa de su territòriu, de sa limba e totu gasi.). Est importante finas su fatu chi in mamentos diferentes de su protzessu b'apat un'isfortzu de crarificatzione polìtica. In su casu nostru, pro nàrrere, sa formulatzione de sa defensa de su deretu de autodeterminatzione e sa cunchista de s' Indipendèntzia política comente unu protzessu de rotura democràtica, creo chi apat agiuadu meda a reconnòschere unu terrinu comunu a sas tendèntzias e esperièntzias diferentes chi ant confluidu in su movimentu natzionale catalanu durante sos annos. Naramus chi est unu protzessu longu ca, cunforme a s'esperièntzia nostra, s'ùrtimu itineràriu polìticu nostru at tentu sa longària de trinta annos, a su nessi. + +Sa limba est unu de sos aglutinadores printzipales e prus trasversales. Est su "tzimentu" de sa trasversalidade. E l'est finas sa defensa de sa radicalidade democràtica, sa gherra contra a sos abusos de podere, a sa corrutzione e totu gasi. + +Sas formas de organizatzione sunt variàbiles e cumplessas ca, comente ischimus, sos protzessos polìticos non sunt fàtziles. Pro nàrrere, in su casu nostru, dae s'annu 2005 finas a sas primas Consultas subra de s'Indipendèntzia (cabudanni-nadale 2009) b'at àpidu Prataformas unitàrias diferentes creadas a costàgiu de sos partidos mannos. S'annu 2005 est nàschida sa Prataforma pro su Deretu de Detzìdere chi poniat s'atzentu in su sentimentu democràticu colletivu de su pòpulu catalanu, in su deretu suo de detzìdere comente colletividade in totu su chi l'interessat. Moende dae custa prataforma, si sunt multiplicadas sas Prataformas e sos colletivos (Soverania e Progressu, Soverania e Giustìtzia, etc.) prataformas chi naschiant in ambientes ideològicos diferentes, ma totus cun s'ispìridu de defensa de su paisu. Sa gente at chircadu in foras de sos partidos formas de organizatzione prus ampras e prus lìberas, chi aerent evitadu su protzessu ismobilizadore de unos cantos partidos interessados mescamente a chircare votos e a mantènnere sas prebendas de sa casta política. Cumintzadu su protzessu de sas Consultas subra de s'Indipendèntzia a s'agabbu de s'annu 2009, totu paret inditende chi s'at a avantzare chirru a sa creatzione de unu movimentu unitàriu a base assembleare, chi sùperet sa dispersione atuale in prataformas e colletivos diferentes, che a sos grupos mannos ma ispèrdidos chi ant organizadu sas consultas subra de s' Indipendèntzia. +Sa relatzione intre custas propostas organizativas de massa e sos partidos "natzionales" (est a nàrrere sos chi moent dae su reconnoschimentu de sos deretos natzionales de su pòpulu catalanu) est de no ingerèntzia. Sas organizatziones de massa no intervenint in sas eletziones e fortzant sos partidos a avantzare. E, de àteru, non s'atzetat chi sos partidos controllent custas organizatziones, mancari s'atzetet s'agiudu de sa militàntzia chi bi chèrgiat traballare. Est craru chi custa dialètica est difìtzile, ca sos partidos cherent controllare sas organizatziones de massa e custas podent tènnere su tenteu de s'ossessionare contra a sos partidos, ponende comente obietivu su de gherrare semper contra a unos cantos partidos chi podent cunsiderare "traitores". Su pàrrere meu est chi tocat a èssere prus sùtiles: tocat a fàghere pressione, a cumbìnchere sos militantes de sos partidos a operare ... una pràtica dilicada e difìtzile ma netzessària. + +In su casu nostru catalanu, si bidimus sos trinta annos chi s'est isvilupadu su movimentu natzionale nostru, creo chi podimus cunsiderare chimbe tapas: sa tapa de s'esclusione, sa tapa de sa repressione, sa tapa de s'espansione, sa tapa de sa rotura cun sa polìtica traditzionale, e sa tapa de sa dinàmica pròpia e indipendente. In unu primu mamentu b'at àpidu sa propaganda e s'atzione identificadora de s'indipendentismu comente una alternativa pròpia. B'at àpidu propaganda chi est istada armada e no armada. Su chi est istadu essentziale in custa tapa est chi b'at àpidu una propaganda chi at truncadu s'isulamentu informativu e chi at ischidu fàghere connòschere s'esistèntzia de s'indipendentismu, mancari chi a su cumintzu b'apat sa tendèntzia a dare una visione deformada. S'indipendentismu devet tènnere unu progetu craru pro su paisu, devet difèndere sos interessos de sa populatzione, devet èssere rivendicativu in sos aspetos sotziales, no in cussos culturales ebbia. Custa tapa de propaganda e de mobilizatzione, si tenet resessida, cumportat una repressione importante, e gasi intramus in sa chi diat èssere sa segunda tapa. Su tratamentu polìticu de sa repressione devet permìtere de cunvertire sa repressione in denùntzia de su podere e de sos alliados suos, servit pro cumprèndere chie est in favore de sos interessos de sa populatzione e chie est contra. Su superamentu de sa tapa repressiva cumporta una prima espansione chi faghet a manera, pro nàrrere, chi nascant nùcleos indipendentistas in totu sas populatziones e chi si cumintzet a intervènnere in sa bida de sa bidda. In custa fase s'Istadu at a aumentare sa propaganda contrària e at a proare a frenare crèschida de sa cussèntzias, e custu podet provocare in sa populatzione unu sentimentu generalizadu de incumprensione dae banda de s'Istadu. In custa fase podet dare chi sos partidos autonomistas non siant bonos a reagire in manera adeguada. Duncas su movimentu intrat in una fase de rotura cun sa polìtica traditzionale, de mobilizatzione de massa sena s'acordu de sos partidos polìticos autonomistas. Est su chi est capitadu in Catalugna in su 2006. In fines, su movimentu s'organizat in manera autònoma e cumintzat a leare una dinàmica sua. Benit male a simplificare unu protzessu chi est cumplessu. S'essentziale, semper e cando, creo chi siat a adatare sas tàticas cuncretas in cada fase. Pro nàrrere, in su mamentu presente sa manca indipendentista, chi est su setore chi at permìtidu sa crèschida de su sentimentu independentista moende dea sas revindicatziones sotziales e natzionales suas durante sos primos bintighimbe annos, at ischidu creare (mantenende sas istruturas suas de Unidade Populare) unas cantas istruturas prus mannas, ca si podet amaniare sa rotura indipendentista in manera unitària intre totu sos setores ideològicos chi bi podent leare parte, moende dae unos cantos printzìpios mìnimos de defensa de sos deretos democràticos e de su paisu. A mantènnere sa tensione revindicativa e a pònnere a disponimentu istruturas adeguadas in cada mamentu est su chi permitet de avantzare. + +Apo proadu a rimarcare aspetos de caràtere generale, est a nàrrere, creo chi in situatziones probianas, comente lu sunt sas natziones europeas sen Istadu, belle totu est "esportàbile", faghende semper sos cunsideros e sos adatamentos netzessàrios pro cada realidade natzionale. Forsis s'ùnica cosa chi est petzi nostra e chi non si diat pòdere "esportare" est su passadu de gherra democràtica unitària contra a su franchismu chi tenimus in su casu nostru. Ma cada pòpulu podet forrograre in sa memòria istòrica sua e agatare pretzedentes chi afortant su sentimentu unitàriu. Custu est importante a beru. + +Creo chi si tratet de casos diferentes a beru. Pesso, però, chi semus intrende in un'època relativamente in favore, in su sentidu chi como sos movimentos natzionales sunt sos elementos polìticos chi podent causare prus cambiamentos in Europa in su giru de pagu tempus. Custa caraterístìca generale de sos movimentos de sas natziones oprimidas, de si presentare comente generadores de cambiamentu, permites de aglutinare boluntades medas e atraet setores non cuntentos de sa polìtica cunventzionale chi podent bìdere in sos movimentos una fonte de rennovamentu polìticu. + +_ Pregontas de Diegu Corràine_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/10/2010 + +## PIMPA de Altan in sardu + +### + +### **Presentada, Sìligo 25/10/2010** + +Sa catzedda curiosedda pintirinada a ruju, imbentada in su 1975 dae Francesco Tullio Altan, famadu pro sos disinnos satìricos in La Repubblica e l’Espresso, como faeddat finas in limba sarda e pro sa prima bia arribbat a Meilogu. in sas comunas de Bànari, de Sìligo e de Bunnànnaru. Lunis 25 a sas 17.30 in Sìligo, presentada de bator libritos de sa Pimpa, cun sa presèntzia ativa de sos pitzinnos de sas iscolas. S’initziativa, organizada dae s’ufìtziu de sa limba sarda de sa Comuna de Bànari e dae su de Sìligo, paris cun sa Fundatzione “Maria Carta” e sa biblioteca comunale, at a èssere presentada dae Diegu Corràine, editore de Papiros, Clara Farina, professora, e dae Juvanna Tuffu, responsàbile de s’ufìtziu de sa limba sarda. + +_NB: Sa presentada de Bànari annuntziada pro oe 20/10/2010 est suspesa e destinada a àtera data, pro problemas de sos organizadores._ + +#dsc + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/10/2010 + +## “M’agradat sa limba sarda...” + +### de Paco Fernandez Rei + +Ca, essende istudente de Linguìstica Romànica in sos annos 70, tenia curiosidade pro una limba gasi arcàica (“parcu naturale de sa Romània” cun paràulas de Jud), una limba chi nant chi teniat petzi literadura orale, ma chi cumpariat in sas classificatziones de su mundu neolatinu, cando chi sa limba mea, su galitzianu, chi teniat literadura, non fiat presente. Cando, in su 1982, in Madrid, apo comporadu sa Grammatica del sardo-nuorese de Massimo Pittau, apo pòdidu tènnere in manos custu “parcu naturale” chi connoschia pagu a beru. A pustis, sa letura de traballos linguìsticos de Blasco Ferrer, Contini o Wolf, sas propostas de codificatzione de Corràine e sas anàlisis sotziolinguìsticas de Corvetto, Rindler Schjerve o Lörinzci m’ant cunsentidu de intrare in su “padente” linguìsticu sardu e in sa cumplessidade sotziale sua. + +Ca, in sos annos 90, apo connotu unu sardu interessadu a su galitzianu, Diegu Corràine, chi m’at trasmìtidu sa passione manna sua pro sa limba e sa cultura sardas. A fines de sa dècada colada, ghiadu dae Diegu, apo connotu fisicamente sa Sardigna e sa produtzione editoriale moderna in sardu, apo faeddadu cun gente chi faghiat materiales pro sa didàtica de su sardu, cun gente chi etichetaiat binu in sardu e apo cumintzadu a ascurtare e gosare càntigos in sardu, mescamente de Elene Ledda. Totu custu m’at agiuadu a crèschere sa simpatia mea pro una realidade sociolinguìstica minorizada chi, dae annos, so trasmitende a sos alunnos meos de s’Universidade de Santiago de Compostela. + +_Paco Fernadez Rei _ +(vitzesegretàriu de sa Real Academia Galega e Catedràticu de Filologia Romànica in s’Universidade de Santiago de Compostela) + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/10/2010 + +## SOS BATOR MOROS: Sìmbulu firmu de sa natzione sarda + +### de Diegu Corràine + +Paràulas e sìmbulos tenent valores a bias casuales, a bias arbitràrios. A bias càmbiant valore de su totu o càmbiant utilizadores. A bias sunt frutu de caminos e istòrias cumplessas. Comente narant sos linguistas pro sas paràulas, chi podent cambiare significadu ma non significante. Pessamus a sa crughe chi, dae istrumentu de morte pro sos romanos s’est cambiadu in sìmbulu de su cristianèsimu. Su latinu matessi, dae limba de s’opressore s’est cambiada in limba ufitziale de sa Crèsia. Antis, su latinu est sa base e sa sustàntzia de sas limbas romànicas, finas de su sardu. E non bi cherimus rinuntziare petzi ca amus “iscobertu” chi benit dae sa limba de s’impèriu romanu! + +E gasi, ischimus dae semper chi sos bator moros sunt de orìgine aragonesa, chi sunt istados su sìmbulu de su Rennu de Sardigna. Custa est s’istòria. Ma unu protzessu cumplessu at giutu sos Sardos, e sos chi sardos non sunt, a identificare sos Bator Moros cun sa Natzione sarda. E no lu cherimus cambiare pro nde tènnere un’àteru, pro mègius chi siat. Ca, a cambiare sìmbulos cando funtzionant e sunt ligados a s’identidade de una natzione non cumbenit: est una règula fundamentale de sa comunicatzione sotziale e... de sa publitzidade. + +#dsc + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/10/2010 + +## Su Prèmiu Gràtzia Deledda 2010 a **_"Sa Losa de Osana"_** + +### Su reconnoschimentu a su romanzu de Giuanne Frantziscu Pintore + +_Sa Losa de Osana_, publicadu dae sas editziones COndaghes, at otentu su Prèmiu Gràtzia Deledda, setzione sarda, de su 2010. +Chenàbura 22/10/2010, a sas bator e mesu de merie, in su Teatru Eliseu de Nùgoro, b'at a àere sa premiatzione. + +Pintore, in _Sa Losa de Osana_ contat de: "Mistèrios, faulas e malas trassas in sa Sardigna de oe chi abbàidat cun ogros noos su passadu de s'ìsula. +Sarbana, giòvana archeòloga in pessu laureada, s'afrontat cun s'establishment de sa Subrintendèntzia e de s'acadèmia. Sa sorte la faghet addoviare cun Nurai, giornalista de unu cuotidianu italianu chi la ponet a traballare paris cun isse pro bogare a craru cosas pagu ladinas in sos manìgios archeològicos in Sardigna. In Rèmules addòviat istudiosos de unu sòtziu archeològicu chi li mustrant una losa antiga in su sartu de una bidda a curtzu, Osana. B'at unu retàngulu de brunzu iscritu. A nde bènnere a cabu l'agiudant s'amoradu, etruscòlogu in Firenze, un'archeòlogu fiorentinu mannu de tempus, unu epigrafista bascu. E no issos ebbia." + +Su libru est de 320 pàginas, in formadu 250x351 mm, costat € 14,00 + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/10/2010 + +## Partidu Natzionalista Iscotzesu: cunsensu a sa lìnia indipendentista + +### Fata in Perth sa cunferèntzia annuale. Salmond pro s'indipendèntzia. + +Cunsensu subra de sa lìnia indipendentista de Alex Salmond, segretàriu de su partidu e primu ministru in su guvernu iscotzesu. S'idea de propònnere sa votatzione subra de s'indipendèntzia in su Parlamentu de Holyrood no at agatadu peruna opositzione in s'àmbitu de sa cunferèntzia. + +Su primu ministru at insìstidu in sa netzesidade de avantzare cara a s'autoguvernu cun una forma de càmbiu costitutzionale. Isse at difesu sa soverania prena comente s'ùinica manera de parare fronte a sas segadas in su bilàntziu aprovadas dae su Partidu Cunservadore in Londra. + +A propòsitu de sa crisi finantziària, Salmond at naradu chi " si sa crisi de sas bancas esseret istada afrontada dae un'Iscòtzia indipendente, diamus a àere tentu prus garantzias gràtzias a sos 1.000 milliones de isterlinas chi benint dae sas riservas de petròliu e gas de su mare de su Nord ". + +_# Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Una norma iscrita pro su tempus benidore de su sardu + +Dae s'8 a su 14 de martzu de ocannu, unu grupu de istudentes de s'Universidade de Tubinga (Zermania), at fatu unu biazu linguisticu in Sardinna, pro istudiare sa cunditzione de sa limba sarda oe, de sa literatura e sa cultura sarda +Custu programa, est istadu ideadu dae sos professores Peter Koch e Franz Penzenstadler e dae sa dotora Sarah Dessi-Schmid, pro dare a sos istudentes s'ocasione de bider in sa realidade su chi lis aiant insinnadu in antis in Zermania. +Cun professor Koch, faghimus una tzarrada, a propositu de custu biazu e de sos problemas atuales de sa limba sarda. + +Comente est naschidu custu biazu de sos istudentes suos "in intro" de sa limba sarda? +Si tratat de unu prozetu chi est de unos cantos annos a como. Ma bidu chi su sardu no est a dolu mannu semper presente in s'insinnamentu nostru tocaiat a creare intre sos istudentes nostros una cussentzia pro sos problemas de sa Sardinna introduende custos urtimos in su cuadru organizativu de s'insinnamentu regulare nostru de s'italianu. Amus duncas inseridu sos preparativos de su biazu in sos cursos nostros: unu seminariu subra de sa literatura in Sardinna organizadu dae su collega meu Franz Penzenstadler e unu subra de sos problemas de s'istandardizatzione (de s'italianu, de su sardu e de su catalanu) organizadu dae mene etotu. Agabadu su semestre, semus moidos cun unu grustu de istudentes chi teniant zai una cunsapevolesa manna de sos problemas linguisticos chi los isetaiant in Sardinna (teoria de s'istandardizatzione, istoria de sa limba italiana, sarda e catalana cun un'atentzione particulare a s'aligheresu, multiplitzidade e carateristicas de sos dialetos sardos, italianu rezionale sardu, italianizatzione de su sardu, impreu reale de su sardu in sa bida cuotidiana de oe, propostas de istandardizatzione de su sardu, includidos sos modellos de sa limba sarda unificada e de sa limba de mesania). In prus, dae su mamentu chi in s'universidade nostra non b'at oe perunu letore de sardu, apo fatu eo etotu unu cursu curtzu de introdutzione a sa bariedade logudoresa pro preparare sos partetzipantes a su biazu finas dae su puntu de bista praticu. + +Ite faghides in Tubinga pro sa limba sarda? +Una de sas particularidades de sa romanistica tedesca est su fatu de mantenner finas a como un'impostatzione olistica chirru a sas limbas neolatinas. In custa manera est possibile fagher supraviver finas s'interessu pro sas limbas neolatinas minores non tenende in cunsideru un'ispiritu utilitaristicu interessadu petzi a s'insinnamentu de sas limbas mannas economicamente importantes. Tubinga est una de sas universidades chi incarnant in manera esemplare custa cuntzetzione olistica de sa romanistica. In custa manera risultat belle naturale chi siat presente finas su sardu chi apo dae tempus meda inseridu in sas chircas meas (mescamente in sas de semantica e de lessicolozia diacronica). +Pro sa biblioteca nostra amus comporadu totu sas publicatziones de prus importu -traditzionales e reghentes- chi pertocant sa linguistica sarda. Bastat a amentare su fatu chi unos cantos annos a como un'istudente sarda est bennida a Tubinga pro preparare in sa biblioteca nostra sa tesi de laurea italiana sua in s'ambitu de sa linguistica sarda! Pro carchi annu amus tentu finas duas oras de insinnamentu praticu de su sardu, finantziadas dae s'Italia. In s'interi, pero, custu finantziamentu est a dolu mannu bennidu a mancu, e diat esser auspicabile chi sa Rezione autonoma nos daret unu sustentu in custu setore e nos azuaret in custa manera a ripristinare s'insinnamentu regulare de su sardu. +Pro su chi pertocat s'insinnamentu de sa linguistica, est craru chi non podimus dedicare a su sardu unu cursu monograficu onzi annu. Ma in prus de su fatu chi non nde podimus fagher a mancu in sos seminarios nostros o in sas letziones de romanistica zenerale, tocat semper a inserire su sardu in sos istudios de italianistica ca sa Sardinna est una de sas realidades chi sos italianistas devent connoscher. Mi permito duncas de proponner de cando in cando unu seminariu subra de sos problemas linguisticos de sa Sardinna, comente su chi est istadu a sa base de su biazu nostru. Custos seminarios - l'amus zai bidu in su tempus coladu- animant unos cantos istudentes bravos meda a iscrier finas una tesi de laurea subra de sos problemas chi pertocant su sardu. Un'istudente mea at fatu, zai dae carchi annu, una chirca galana meda subra de sa LSU, tando in pessu essida. So cumbintu chi a pustis de custu biazu ateros l'ant a sighire. + +Comente "bidet Voste " sa cunditzione de su sardu oe? +Esistint logos in ue su sardu est galu bastante vitale (connosco bene mescamente sa Baronia). Ma mi pedo si siant galu rapresentativas de a beru de sa situatzione linguistica de sa Sardinna. Si verificat semper prus a s'ispissu, in logos diferentes, s'issenariu bene connotu de sa morte de sa limba : una prima zeneratzione chi faeddat e cumprendet su sardu, una segunda zeneratzione chi cumprendet su sardu sena lu faeddare e sa de tres chi non lu cumprendet nemancu. Nos riferimus semper a prus de unu millione de pessones chi faeddant su sardu -unu numeru chi diat tocare a verificare cun bases empiricas. +Finas essende prus pagu pessimisticos, non bastat a faeddare in manera zenerica de impreu (e no-impreu) de su sardu, tocat imbetzes a nde diferentziare s'impreu in sos diferentes ambitos comunicativos. Est bastante normale chi in una sotziedade che a cussa italiana b'apat una limba ufitziale (una limba "cobertura" comente diant narrer Heinz Kloss e Zarko Muljacic) chi ocupet sos setores de sa comunicatzione iscrita e orale formale a ampra difusione. Custu non dogat chi in unas cantas areas dialetofonas de s'Italia (Campania, Veneto ecc.) sa bariedade autoctona siat radicada in manera forte in s'ambitu de s'oralidade ispontanea cuotidiana (in cunviventzia, s'intendet, cun una forma de italianu rezionale). In Sardinna, imbetzes, non si podet prus faeddare de cunviventzia, ma de cuncurrentzia: finas in s'oralidade ispontanea cuotidiana s'italianu (rezionale) si sustituit a bellu a bellu a sas bariedades locales sardas. Custas urtimas s'agatant duncas minetzadas non petzi dae s'"artu" , ma finas dae su "bassu" . + +In cale manera, a parrer suo, sa limba sarda s'at a poder afortire e si garantire unu tempus benidore? +Est utile a aprofitare de sas esperientzias de sas ateras limbas minoritarias. Si abarramus in s'ambitu de sas limbas neolatinas chi connosco mezus, su casu prus istrutivu mi paret su de su catalanu. Pro prima cosa est cumparsa in sa Catalunja de s'800 una classe (burghesa) economicamente forte, cunsapevole meda de sa limba autoctona. Dae sa segunda medade de su seculu, pustis, sa Real Academia de Bones Letres de Barcelona e in antis de totu Pompeu Fabra ant postu in pratica un'opera de istandardizatzione bastante rizida, chi moiat dae sa bariedade de Barcelona. Non b'at duda chi s'esistentzia de custu istandard at cuntribuidu a torrare a afortire de su totu sa cussentzia -zai unu pagu buluzada in s'800- de s'identidade catalana e de su balore de sa limba catalana. Una bia superados sos ostaculos de sa repressione linguistica franchista e torradu s'istadu di autonomia politica e culturale de sa rezione, s'est verificada, in sas urtimas decadas, un'afirmatzione meravizosa de su catalanu in totu sas bariedades suas (non petzi istandard). Mancari impreende sa matessi politica de autonomia garantida da s'istadu ispannolu, su galegu no est arribadu a su matessi livellu de auto-afirmatzione ca su protzessu de istandardizatzione agatat resistentzias in sa populatzione e in s'ambitu de sa politica. +Pro su chi pertocat su sardu, mi paret indispensabile sa definitzione de un'istandard pro salvaguardare s'identidade de custa limba e pro garantire sa supraviventzia sua. Tocat pero de si moer a duos livellos: dae un'ala cheret promovida sa cuntzetzione de una bariedade istandard, dae s'atera cherent incorazados totu sos chi faeddant a praticare su sardu (locale) issoro in sa bida cuotidiana e a nde trasmiter sa connoschentzia a sos fizos. Devent imparare a esser fieros de faeddare su sardu. Custu urtimu puntu mi paret mescamente importante ca sa situatzione sotziueconomica de sa Sardinna est diferente meda dae cussa catalana: sa cussentzia de sa limba autoctona non podet esser una chistione de una classe economicamente forte, ma de totus -o de nemos. + +Comente at a poder devenner ufitziale a beru su sardu gasi comente su chi s'est realizadu in ateras reziones autonomas de Italia, comente previdint sas lezes, mescamente sa leze 482/99? +Sa pregunta mi paret zai implicare sa risposta. Esistint paisos chi non rispetant sas minorias linguisticas issoro e paisos chi godint de una lezislatzione linguistica bastante liberale. In linia de printzipiu s'Italia est unu de sos paisos liberales. Ma in manera curiosa finas a como no b'at apidu agualidade intre sas diferentes minorias linguisticas in Italia. Diat tocare a rivendicare in manera forte custa agualidade, est a narrer chi finas in Sardinna si realizaret su chi est istadu possibile, pro narrer, in Alto Adige o in sa Badde de Aosta. + +Duncas Voste est de acordu chi su sardu non podat fagher a mancu de una norma iscrita unica, comente complementu de sa diferentes bariedades orales, chi sunt sa base vitale de sa limba nostra? +Su modellu catalanu, chi apo in pessu numenadu, nos podet dimustrare finas sos isballios de evitare. In sos urtimos tempos s'est cumintzadu a rivendicare s'esistentzia de una limba valentziana indipendente dae su catalanu. Est beru chi sa teoria de s'istandardizatzione nos faghet cumprender chi in linia de printzipiu cale si siat idioma, finas si limitadu dae su puntu de bista zeograficu, si podet decrarare "limba". Pero in custu cuntestu, comente in medas ateros, s'unidade faghet sa fortza. +Bidu chi b'at apidu in su Campidanu un'opositzione forte meda contra a onzi proposta de norma "tropu logudoresa" e dassende a banda su problema cumplicadu de sas zonas gadduresas e tataresas, si devet aminter chi in teoria si diant poder definire finas una norma iscrita logudoresa e una campidanesa, custu diat esset comente a narrer chi oramai b'ant a esser duas limbas sardas. Ma sigomente in totue in s'isula sas bariedades sardas sunt minetzadas, sa solutzione de un'istandard unicu mi paret craramente preferibile pro dare prus pesu a sa boluntade de supraviventzia linguistica. +Chie cheret dare prus importu a sa supraviventzia linguistica devet duncas sustenner sa norma unica. Nois linguistas ischimus bene chi sos protzessos de istandardizatzione cumportant, in manera inevitabile, isseberos arbitrarios a disfavore de unas cantas bariedades rezionales o locales. Chie non cheret atzetare custu fatu, no at cumpresu ite siat s'istandardizatzione. Bastat a abaidare s'esempru de totu sas limbas mannas europeas istandardizadas (in mesu de cussas s'italiana) e de sas limbas de minoria resistentes che a su catalanu: s'istandardizatzione, si la cherimus realizare de a beru -e sos bantazos suos sunt indiscutibiles-, est semper un'impositzione, non est mai "innotzente" . +Ma "no innotzente" non cheret narrer "distrutora": non si podet difatis ismentigare chi cale si siat istandardizatzione implicat, in su mamentu de s'atuatzione sua, un'omozeneizatzione petzi in unos cantos setores, comente su de sa comunicatzione iscrita ufitziale o literaria. Custu protzessu non pesat in manera direta in sas bariedades impreadas in s'ambitu de s'oralidade ispontanea cuotidiana. Pessamus finas, suta de custu aspetu, a s'esempru de s'istandardizatzione de s'italianu: a pustis chi si fiat imposta, in su '500, sa norma literaria (subra de una base pagu prus o mancu fiorentina), sa zente aiat sighidu a faeddare su dialetu locale pro seculos. Mancari bi podat aer un'istandardizatzione, sos Sardos ant a poder duncas mantenner, finas a cando l'ant a cherrer, sos limbazos locales issoro, chi bi sunt sunt gosi meda ligados dae su puntu de bista emotivu. E finas si custos limbazos cun su tempus diant benner influentziados a bellu a bellu dae s'istandard, non diat esser unu problema, bastis chi, s'intendet, custu istandard esseret sardu e no italianu. + +Ite nde pessat de sa prima proposta de sitandardizatzione, sa LSU, Limba Sarda Unificada? +Si tratat de una proposta seria meda ca si basat subra de criterios craros. Isco chi est istada criticada in manera severa pro diferentes motivos. Ma in parte sas criticas mi parent chi inditent malintesos chi pertocant su cuntzetu matessi de bariedade istandard de chie apo faeddadu in antis. Si a unos cantos sa LSU, chi difatis non currispondet a peruna bariedade orale autentica, paret tropu ibrida, cando chi a ateros, mescamente in sa parte meridionale de s'isula, paret tropu logudoresa, tocat a narrer de nou chi s'istandardizatzione non est mai "innotzente" . Cale si siat norma si isseberet intre sas chi esistint, o si fraighet in manera artifitziale , no at a esser mai neutra pro totu sos membros de sa comunidade. S'ibridizatzione linguistica chircat de limitare propiu custos "dannos" . Dae una banda mi paret finas possibile zustificare su caratere pro su bonu logudoresu de sa LSU. Ischimus chi in s'istoria linguistica de sa Sardinna sos passos prudentes chirru a una norma suprarezionale sarda sunt moidos dae su logudoresu. In sa lozica de s'istandardizatzione mi paret possibile a moer dae custos modellos pretzedentes, mancari addatende*los a unu modellu de norma prus "cunsensuale" . +Pro su chi pertocat sos criterios chi ant ghiadu s'elaboratzione de sa LSU, b'at sena duda galu bisonzu de discussione, mescamente subra de sa zerarchizatzione issoro. Comente valutare, pro nde narrer una, su criteriu de sa coerentzia/sistematitzidade a cunfrontu de sa regularidade paradigmatica, su criteriu de sos carateres distintivos tipicos de su sardu a cunfrontu de cussu etimolozicu o su de sa solutzione prus difundida, ecc.? +No mi nch'istraco de repiter chi una norma istandard ideale no esistit in perunu logu. Comente nos dimustrat s'istoria de medas limbas, s'esitu bonu de una norma non dipendet in antis de totu dae sas calidades inerentes suas, ma dae s'esitu bonu de "implementatzione" sua. Pro narrer, s'esitu bonu de sa norma italiana de sas Tre Corone torrada a leare dae Bembo non fiat devida a su caratere mescamente fiorentinu suo, ma a sa traditzione literaria zai esistente e a sa cooperatzione de Bembo cun unu tipografu poderosu che a Aldo Manuzio. +In custu sensu, unu de sos bantazos mannos de sa LSU est chi finas a como s'est fatu meda pro "l'implementare" . + +De reghente, su Guvernu Soru at adotadu sas normas iscritas de sa Limba Sarda Comuna, a pustis de aer collidu a pare sos parreres de una Cumissione aposita. Ite nde li paret? +Leghende sa LSC, apo bidu chi ant adotadu medas solutziones prus a curtzu a sas bariedades meridionales. Mi paret chi, in definitiva, sa LSC cunfirmet sa boluntade positiva de tenner una norma iscrita unica, zai presente in sa LSU, dassende a onzi unu sa libertade de sighire cun sa bariedade orale sua. + +In fines, ite pessant de fagher sos istudentes suos pro nos azuare in sas atziones nostras de afortimentu de su sardu? +Apo animadu unos cantos de issos a fagher una tesi di laurea subra de sos problemas de sa limba sarda a manera chi finas in logu istranzu non benzat prus posta in discussione sa realidade de su sardu comente limba autonoma. Si diant poder fagher inchestas, pro narrer, subra de sa vitalidade bera de su sardu in sas biddas, subra de su ruolu cuncretu de su sardu in s'educatzione o subra de sa pertzetzione de totu sos modellos de istandard dae parte de sos chi faeddant. Sas possibilidades de traballu sunt medas, su disizu e s'entusiasmu de seguru non mancant e, naturalmente, isetamus cun interessu mannu finas sas propostas bostras! + + + + +### 20/10/2010 + +## Unu situ informàticu pro immigrados + +### L'at ammaniadu su guvernu catalanu + +Sa Segreteria de Polìtica Linguìstica de sa Generalitat catalana at ammaniadu unu situ informàticu pro s'agasàgiu linguìsticu de sos immigrados, cun prus de 400 risorsas teòricas e pràticas finalizadas a sa formatzione initziale in limba catalana. + +In unu comunicadu, sa Segreteria de Polìtica Linguìstica at naradu chi sa pàgina (gencat.cat/llengua/acolliment/cercador) tenet critèrios noos de chirca pro otènnere su materiale formativu prus adatu a sos alunnos. + +Sunt su profilu, sa limba e su livellu de aprendimentu de s'utente; su tipu de materiale didàticu e de risorsa, propostas formativas pro temas e pro setore de ocupatzione, risorsas teòricas subra de sa planificatzione e sa gestione de s'àula, e finas risorsas teòricas in generale. + +Sarvadore Serra + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 21/10/2010 + +## LA LINGUA DELLA TERRA + +### I Mapuche in Argentina e Cile + +Su libru contat s’istòria de sa luta de resistèntzia de sos pagu prus o mancu 500.000 Mapuches, indìgenos sudamericanos vìtimas de una polìtica segregatzionista e repressiva dae parte de sos guvernos tzilenos e argentinos. Su _Pòpùlu de sa Terra_ (tradutzione literale de Mapuche) est istadu deportadu in riservas, redùidu a su fàmene e a sa marginalidade sotziale dae lògicas istatales e dae s’ingurdoneria de sos propietàrios de terrinos e de sas multinatzionales (comente s’italiana Benetton). Leslie Ray, in custu libru, contat s’istòria interessante e suferta meda de sos Mapuches, custa bia però dae su puntu de bista issoro, de sas traditziones e de s’identidade culturale de unu pòpulu “sena làcanas” chi at bajuladu discriminatziones ratziales mannas in sos ùrtimos duos sèculos. +Pròpiu de s’istòria de sos Mapuches, de sa luta issoro contra a Benetton e de sos dannos fatos dae s’azienda italiana, faeddat sa pellìcula italo-argentino-inglesa _Colours At the End of The World_, de Ale Corte, binchidora de s’EcoVision Film Festival 2009. Gasi comente su documentàriu de su 2007 _La nación mapuche_ de Fausta Quattrini est istadu premiadu comente su mègius documentàriu in “Torino film festival”. **eja** + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/10/2010 + +## A nch'inserire sas limbas natzionales in su sistema iscolàsticu de Angola + +### Lu cheret sa ministra de sa cultura Rosa Cruz e Silva + +Sa ministra de sa Cultura de sa Repùblica de Angola, Rosa Cruz e Silva, at difesu sa netzessidade de indroduire sas limbas natzionales de su paisu in su sistema iscolàsticu, pro nd'agiuare s'istùdiu e s'isvilupu. + +At naradu custu in sa tzerimònia de abertura de s'Addòviu Natzionale subra de sas Limbas Natzionales, chi ant fatu in custas dies in sa tzitade de Uje, e chi teniat comente argumentu "s'unidade in sa diversidade". + +"Sa mègius manera de valorizare sas limbas natzionales est s'integratzione issoro in su sistema iscolàsticu, in ue sa diversidade linguìstica non devet èssere resone de discriminatzione pro nemos", at pretzisadu Cruz e Silva + +In Angola, l'ammentamus, in prus de su portughesu chi est ufitziale, si faeddant limbas africanas medas, su prus bantùs. + +_# Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/10/2010 + +## DIFERENTZIALISMU + +### de Diegu Corraine + +Est sa tendentzia a diferentziare, in manera voluntaria, una limba (a su solitu no ufitziale) dae un'atera (ufitziale), in: +A) ortografia +B) lessicu +C) morfofologia + +S'idea de sos diferentzialistas est chi, si una limba est diferente, tando "devet" essere diferente finas ortografia e lessicu. E tando sos diferentzialistas proponent grafemas disusiados (in sardu "k" in cambiu de "c, ch"; "dh" in cambiu de "dd") o paraulas imbentadas ("fueddariu" in cambiu de su prus giustu **_vocabulariu_**), deformadas ("listra" in cambiu de **_lista_**, "dimugratzia/dimugratigu" in cambiu de **_democratzia/democraticu_**), cun cambiu de morfemas ("manifestada" preferida a **_manifestatzione_**; "oponidura" preferida a **_opositzione_**;"telebisura" preferida a **_televisione_**,**_ _**carculadas italianas!) o semantizadas in manera diferente ("giassu internet" in cambiu de **_situ internet_**). + +S'idea est chi, faghende de gosi, imbentende o istropiende paraulas, custas ant a essere "prus sardas"! + +Su diferentzialista non tenet in contu chi in sas limbas bias e non mortas b'at _paraulas_ e _termines_, e chi sos termines non semper derivant deretos dae sa paraula base de riferimentu ma dae elementos lessicales leados, como, dae su latinu, dae su gregu, sena sas trasformatziones normales chi una paraula tenet in s'istoria sua. Pro nde narrere una, dae su latinu OCULUM, in ita. tenimus _occhio_ e in sardu **_ogru_**, ma pro abbaidare a tesu ponimus in ita. su "_binocolo_", non su *_binocchio_, in sardu su _**binoculu**_, non su *_binogru_. + +Prus de una bia, su diferentzialista est unu mecanitzista, aplicat in manera mecanica regulas de trasformatzione dae su latinu a su sardu chi non funtzionant prus in sa limba, comente in medas ateras limbas. Lu faghet in duas maneras mescamente: +a) derivende agetivos e ateros sustantivos dae una paraula base, chi giai presentat una trasformatzione chi no operat prus in sa limba, e duncas dae limba imbentat ***_limbistica_**, ***_limbista_** in cambiu de iscriere e narrere **linguistica**, **linguista**. Comente si dae su frrantzesu langue s'esseret imbentadu ***_languistique_**, **_languiste_**, in cambiu de su giustu **linguistique**, **linguiste**. +b) leende una paraula patrimoniale cun unu sufissu populare e praticadu pro formare totu sos ateros in sa matessi manera. Est su casu de **presentada**, populare, pro formare cun su sufissu -**ada**, ***_manifestada_**, etc. in cambiu de **manifestatzione**. +Comente si in ita., su sufissu patrimoniale e populare -**_evole_** de **_favorevole_** s'aplicherat a paraulas noas e cultas, duncas ***_adorevole_** e no **adorabile**, etc. + +A su diferentzialista, duncas, l'interessat prus sa "mustra" de un'identidade presunta de su sardu chi non s'identidade linguistica matessi, prus sa cara chi non su corpus. + +Ma pro ite est capitende custu? De seguru ca --leamus su faeddu **_opositzione_**-- su sufissu -_idura_ paret prus sardu de -**_itzione_**, chi est, imbetzes, unu sufissu cultu presente in totu sas limbas modernas e internatzionales: ing. _opposition_, fra. _opposition_, isp. _oposicion_, cat. _oposicio_,etc.. +Su de ponnere -_idura_ dipendent dae una visione mecanica de sa limba, chi non resessit a faghere ateru si no a ridiculizare sa limba sarda. + +Su diferentzialismu est sa "maladia infantile" de su movimentu de recuperu linguisticu, no in Sardigna ebbia, ma in su cumintzu de totu sos movimentos de recuperu de limbas natzionales emergentes. A su solitu, cando sa gente istudiat e creschet, finas abbaidende comente funtzionant sas ateras limbas, abbandonat su diferentzialismu. + +In Sardigna, a dolu mannu, su diferentzialismu est galu forte, mescamente in intro de sos setores natzionalistas/indipendentistas, chi impreant su sardu belle semper in manera simbolica! Cun efetos ridiculos, chi istesiant sa gente normale imbetzes de l'acurtziare. +... +In su blog LSC presentamus unos cantos diferentzialismos e, pro espressare sos matessi cuntzetos, faghimus propostas alternativas: + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Polìtica linguìstica + +### de Diegu Corràine + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Natzione + +### de Diegu Corraine + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/10/2010 + +## Progetu Ubuntu in sardu + +### Su sistema operativu lìberu e de badas Linux + +Unu grupu de espertos est giai a puntu bonu in sa tradutzione in sardu de su sistema operativi lìberu _**Ubuntu**_, alternativu a sos prus nòidos e cumertziales Windows e MacOs. + +Àteras limbas de àteras natziones sena istadu comente sos Catalanos, sos Bascos lu tenent giai. +Est craru chi unu progetu che a custu tenet bisòngiu de pessones meda, ca b'at una cantidade manna de frases chi cherent bortdas in sardu. + +Su grupu de su Progentu **_Ubuntu in sardu_** si presentat su 23 de santugaine de su 2010 in Casteddu, Facultade de Ingenieria, in ocasione de su LINUX DAY pro presentare su progetu ma finas pro agatare voluntàrios noos. + +Custa de su 23 est s'ocasione pro totu sos voluntàrios chi si nche cherent marcare in su Progetu UiS pro leare cuntatu cun sos animadores Massimeddu e Lisandru. + +Chie però non podet èssere presente, podes leare cuntatu iscriende a: +_massimeddu(at)gmail.com_ +_ale.camboni(at)gmail.com_ + +Sa cosa noa e bella de custu progetu est chi pro èssere "operativu" a beru e universale at isseberadu un'istandard linguìsticu, sa LSC / Limba Sarda Comuna. Un'issèberu obrigadu, mescamente in su mundu de s'informàtica, in ue o est "0" o est "1". +Su mundu de sos carculadores, finas sos personales, est unu mundu in ue cumandant sos tèrmines, chi sunt e devent èssere unìvocos e no interpretàbile liberamente. Ca si nono, "non torrant sos contos" + +Isperemus chi custa esperièntzia no abbarret a sa sola. S'idea de localizare programas informàticos o sistemas operativos in sardu agradat a medas, ma pro lu fàghere bi cheet traballu meda, mescamente voluntàriu, una mercantzia oramai rara! +Amus chircadu de sighire sa localizatzione de OpenOffice in sardu, ma s'est mesu firmada. Gasi etotu pro Firefox chi no est galu cumpretadu, a su chi ischimus nois. + +_# dsc_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/10/2010 + +## Terra Mama 2010 + +### Torinu 21/25-10-10, Discursos inaugurales de sas **comunidades indìgenas** in sa **limba mama **issoro. + +A s'addòviu ant a cùrrere a pare, pro chimbe dies, prus de 5.000 rapresentantes de comunidades de màndigu, coghinesris, professores, giòvanos e musicantes chi arribbant dae cada chirru de su mundu, pro promòere una produtzione alimentare locale, sustenìbile, in armonia cun su praneta e rispetende sas culturas e sa sabiduria mantesa dae s'antigòriu. + +In mesu de sas novidades de **Terra Madre 2010**, sas diversidades culturales e linguìsticas postas comente elementu d evidèntzia, e duncas sa defensa e afortimentu de sas etinias, de sas limbas autòctonas, sa valorizatzione de s'oralidade e de sa memòria. + +Sos protagonistas de sa die de abertura ant rapresentadu unas cantas **comunidades indìgenas** de su mundu (americana, asiàticas, africanas e europeas) e sos discursos los ant narados in sa **limba mama **issoro. + +_# dsc_ + +#_Sarvadore Serra_ + +terra mama 3 + +terra mama 2 + +terra mama + + +### 23/10/2010 + +## Su pòpulu de Onde Furlane + +### Contra a s'azeramentu de sos fundos regionales. + +Un'unda friulana semper prus manna. S'emitente **_Radio Onde Furlane_** est gherrende a sa prus arta contra a s'azeramentu de sos fundos regionales pro sa limba friulana. Una detzisione mala a beru, chi nche podet giùghere a unu minimòngiu mannu de su personale e de sa programatzione radiofònica. +Pro custu s'emitente at cramadu sos ascurtadores suos a unu cuntzertu ammaniadu pro sensibilizare sa gente a su problema. +Sa risposta no est mancada: millichimbighentas pessones ant prenadu s'àrea de Festintenda, in Chiasellis, dae sas chimbe de merie a totu sa note de sàbadu coladu. E unu muntone de artistas, dae R.esistence a FLK, dae Canzonir di Dael a Playa Desnuda, dae Arbe Garbe a Francis and the Phantoms e àteros medas, ant leadu parte in s'eventu. Dende unu messàgiu forte a una polìtica chi diat chèrrere negare a sos friulanos de èssere...friulanos. + +_# Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/10/2010 + +## **CROS, Curretore Regionale Ortogràficu Sardu** + +### Casteddu 27/10/2010, Presentada + +Mercuris 27 santugaine 2010, moende dae sas 10 de mangianu a sas 19 h, in sa Biblioteca Regionale de viale Trieste 137, in Casteddu, b'at a èssere unu Seminàriu de presentada de su **_CROS, Curretore Regionale Ortogràficu Sardu_** e de aprofundimentu terminològicu. +Su Programa est: +Faeddant: _Carlo Zoli, Micheli Pinna, Frantziscu Cheratzu, Antoni Innàtziu Garau_ + +Su CROS est unu progetu de sa RAS e postu in òpera dae Condaghes e SmallCodes + +#_Sarvadore Serra_ + + +## SRD] Decalogu de sa Limba Sarda + +In 10 puntos: doveres e deretos de comunicare + +1 Su sardu est sa limba istorica de sa Sardinna, sinzale primu de s'identidade natzionale de sos Sardos + +2 Su sardu est sa sienda nostra prus manna e, che a totu sas ateras limbas, est patrimoniu distintu de s'umanidade + +3 Sa presentzia ufitziale de su sardu in onzi ambitu e impreu est garantzia de paridade cun sas ateras limbas e cunditzione de su tempus benidore suo + +4 Onzi forma locale o individuale de limba est sa base naturale e bia de sa limba sarda, manifestatzione e garantzia de sa bida sua. + +5 Sa connoschentzia e sa pratica individuale e sotziale de su sardu nd'assegurat sa fortza sua de oe e de cras + +6 Onzunu, in onzi logu e ocasione privada e ufitziale tenet su deretu de faeddare su sardu, de l'iscrier e de lu legher. + +7 Sa norma iscrita de riferimentu o istandard est unu cumplementu de sa limba orale e de sas variedades locales de sa limba matessi. Duncas no las escludet e no las sustituit. Est che una bandera pro sos Sardos, chi mediat sa richesa e diversidade de sa limba faeddada dae onzunu cun s'universalidade e comodidade de unu modellu iscritu pro totus. + +8 S'iscritura, duncas, afortit sa limba sarda faeddada, est sinzale de continuidade istorica, garantzia de progressu e mediu chi nd'assegurat sa presentzia in onzi logu e tempus. + +9 Sa connoschentzia e pratica de ateras limbas est mediu de cuncambiu cun sos ateros e non podet minimare o negare su deretu de onzunu de nois a sa pratica ufitziale de sa limba nostra. + +10 Onzunu podet e devet fagher sa parte sua pro afortire sa limba sarda. Lu devet fagher "como" e "inoghe" ca nemos mezus de sos Sardos podet assegurare sa bida de su sardu. + + + + +## Movimentu de sos pastores sardos + +### Identidades de parte e identidades colletivas + +S'identidade personale est fata de sos fatores individuales "internos" chi nos costituint, rapresentados dae unos cantos elementos "esternos" chi nos distinghent, chi sunt sos chi cunsentint a sos "àteros" de nos identificare. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/10/2010 + +## «SA LOSA DE OSANA» de Giuanne Frantziscu Pintore + +### Intervista a su binchidore de su PRÈMIU DELEDDA 2010 (setzione sarda), Nùgoro 22/10/2010 + +Duos valores, unu personale, ca faghet praghere mannu a èssere cunsideradu, e unu colletivu. In su mamentu de su prèmiu, in s'Eliseu de Nùgoro, l'apo dedicadu, difatis, a totu sos autores chi in custos annos ant iscritu e publicadu dughentos romanzos in sardu o in un'àtera de sas limbas de Sardigna. Issos e deo amus cumintzadu a pesare una literadura natzionale sarda. + +Su prèmiu Casteddu de sa Fae de Pasada, in su 1989, pro su romanzu _Su zogu_, una paristòria de su tempus venidore. + +Est cambiada sa cantidade e sa calidade. Su chi trinta annos como pariat un'abbentu de pagos s'est bortende in unu corpus literàriu fatu de romanzos meda e de narrativa de livellu internatzionale. Cun cosas bonas, àteras mezanas, àteras lègias, comente càpitat in sa literadura de totu su mundu. + +B'at, a mie mi paret, prus atentu a sa calidade e a sa coerèntzia de iscritura. Su libru meu est iscritu impreende sas normas de sa Limba sarda comuna e pagos si nde sunt sapidos. Custu cheret nàrrere chi un'istandard est possìbile e, prus de àteru, chi su chi b'est no est artifitziale, bidu chi produit unu contu dinnu de èssere premiadu. + +Craru chi eja. Bi nd'at, e bi nd'at galu meda. Sa maladia de su de iscrìere comente si faeddat est mala a sanare, giai chi b'at tropu maistros chi no imparant sas règulas chi imparant pro sas àteras limbas. Perunu maistru de frantzesu diat atzetare dae unu dischente chi iscriat "muà" pro "moi", ma atzetat chi "est" s'iscriat "er", "es", "esti" e gasi sighende. Mancari gasi, deo ispero, chi libros che a su meu e de àteros autores "fatzant iscola". + +Sunt presas dae unu cunsideru: in sardu non si podet iscrìere petzi de su tempus coladu, de una casta de sotziedade firma, fata de bandidos e pastores, mannois cara a sa tziminera. Si podet - e deo pesso si depet - faeddare de sa sotziedade de oe in unu intritzu cun su passadu e cun su venidore. + +Naradu cun totu su respetu chi lis pertocat a chie tenet ideas diferentes dae sa mea, est unu tontìghine mannu, mannu meda. In primis ca cada limba, manna o minore chi siat. est de importu mannu: cabet su cuntzetu de su mundu de chie la faeddat, sa Weltanschauung chi est pròpia de chie la faeddat. Lassende mòrrere una limba si cuntrìbuit a mòrrere unu pòpulu. +E in prus, si una identidade natzionale o finas personale no est presa a una limba, cheret nàrrere chi est presa petzi a datos materiales. S'economitzismu at fatu bastante disacatos in Sardigna, pro b'amorare galu. +Deo pesso chi una siat sa resone primària: chi una sotziedade chi istimat sa limba sua e la ponet a fundamentu suo (lassende lìberos sos membros suos de l'impreare o de no l'impreare, craru) càmbiat su manìgiu polìticu suo: depet tènnere classes dirigentes indipendentes dae sa sienda polìtica, econòmica e culturale italòfona. E est custu chi mescamente timent sos meres de sa sienda culturale: giornales, televisiones, universidade mescamente. E sigomente lu timent, o chircant de cuare sa limba o li faghent sa gherra a s'iscarada. + +M'ant lassadu in pasu. E pesso chi ant a sighire a lu fàghere. + +De sa tv no nd'isco. Ma sos duos cuotidianos faeddant de su Prèmiu e in sos tìtulos ponent chi ant bintu sos autores italianos. Pro ischire chi apo bintu sa setzione de sa Narrativa sarda, tocat de si lèghere sos artìculos chi sunt rispetosos de su beru. Su chi contat, però, in custa sotziedade impressida sunt sos tìtulos. E sos tìtulos no los fàghent sos cronistas, si non sos diretores e sos redatores capos. Sos chi, est craru, dant sa lìnia editoriale. Non podent istichire una noa e tando la cuant. + +B'at ambas sas cosas. Mancari gasi sa peius est sa prima, s'autotzensura. + +Sighire a traballare e gherrare cun sa polìtica (sa chi podet cambiare sas cosas: est s'arte sua), sena pessare chi siat unu monte malu a trèmere. + +Apo sighidu a iscrìere, publichende sos romanzos _Nurài_, _Morte de unu presidente_ e custu, _Sa losa de Osana_. In prus àteros libros in italianu. Tènnere duas limbas e las manigiare est una richesa chi sos monolìngues non tenent, mancari siant prus ricos de mime. + +Bona. Ma tocat a sos àteros a nde faeddare. + +Bella dimanda. Su beru, faeddo de su matessi mundu, su sardu, declinadu in maneras sèmpere diferentes, ma sunt sos mundos interiores chi sunt diferentes. Su chi est ditadu pròpiu dae sa limba impreada. + +Naraiat carchi unu chi oramai totu est istadu iscritu in su mundu e chi nudda est duncas originale. +Brullende, dia nàrrere chi so tropu impinnadu a iscrìere -non libros ebbia-pro tènnere su tempus de lèghere. E però, in contu de modellos literàrios, no mi paret de nde tènnere. + +In su cumintzu, naramus in antis de su 1980, s'italianu fiat un'òbrigu ca su sardu no l'ischia, mancari l'aere cumpresu e a bellu a bellu faeddadu cun timòria e pistighìngiu. Sete o oto annos de pustis fia a tretu de l'iscrìere. Duncas non cumprendo chie pessat chi non si potzat imparare su sardu comente cale si siat limba de su mundu. +Non tèngio peruna duda. Est una chistione de voluntade e de gana, ischende, craru, chi unu romanzu in sardu no at a bèndere mai chentu mìgia e prus còpias. Est, comente a nàrrere, chi pro como e finas a cando su sardu no at a èssere ufitziale e normale, ispartzinadu in totu sa sotziedade sarda, si faghet in literadura su chi in economia li narant "accumulazione del capitale". + +In parte, pesso chi b'apat sa timòria de non resessire a nàrrere in sardu su chi si podet nàrrere in àteras limbas. Sèculos de domìniu linguìsticu non si ponent a bandas gasi. E in parte est sa tzertesa chi in sardu unu non potzat campare de literadura, pro bravu chi siat. Pro su prus de nois at a èssere gasi, ma si in Sardigna essit a campu un'iscritore bravu meda, unu Salinger pro nàrrere, finas custa timòria non bi diat dèpere èssere. +Ma est finas craru chi unu podet èssere finas Salinger in Sardigna, ma si sos media non si nd'abìgiant, si sa sienda culturale si ponet de rugradis contra a sa limba sarda ca est limba sarda, pagu isperu b'at. + +Chi non b'apat prus unu mundu de sestare si no unu mundu sestadu e contivigiadu dae àteros.**** + +Ite mi dat? Sa possibilidade de contare sas intrannas prus fundudas de sa Sardigna e, duncas, de su mundu. + +Si depo iscrìere de Sardigna eja, e finas si, fatu a sardu, depo contare su foras de Sardigna. So como isperimentende de iscrìere torra unu romanzu in italianu e so chirchende de bìere si est possìbile iscrière in italianu sos sentidos de unu giòvanu sardu in mesu de un'àteru mundu. + +Est su contu de una archeòloga de prima essida chi s'afrontat cun su mundu de sa baronia universitària e de sas Suprintendèntzias archeològicas. Faghet una iscoberta manna, sa losa de Osana, e iscoberit puru chi sa vulgata cunsolidada dae s'Acadèmia non permitit chi bi siat cosa non connota. + +Su meu est unu romanzu e no est fraigadu totu a in ghìriu de una tesi. Custu cheret craridu. Però a chie lu leghet est beru chi nche podet tirare unu messàgiu. Mi diat agradare chi su chi si nde podet tirare est chi non tocat mai de si cuntentare de una vulgata chi est fraigada dae chie cumandat pro sos cumbènios suos. Chi non sunt mai sos nostros. + +Naramus chi su tempus de sa "literatura impinnada" est, mancu male, agabbadu. Sa funtzione didàtica de sos romanzos in sardu tando podet èssere de duas castas. Sa prima: fàghere a cantzos s'imàgine chi de sa Sardigna ant fraigadu in foras e, a dolu mannu, in intro de s'ìsula, e nde fraigare una noa. Sa segunda est de mustrare chi impreende su sardu si podet iscrìere de totu, dae sos romanzos a sa filosofia. Pro custu, craru, est pretzisu chi sos iscritores in sardu -chi sunt meda e semper de prus- imparent a impreare una limba natzionale e non cantonale. Bi nd'at a àere de tempus, in su venidore, de cuncordare una "literatura dialettale". + +Unu romanzu in italianu chi est iscritu dae unu sardu, faeddat de unu giòvanu sardu de oe, 2010, tenet a teatru sa Terramanna e contat fatos polìticos, sotziales e culturales de unu istadu sardu galu a mudare in italianu... àteru non naro. Chèrgio bìdere si, cun custos caràteres, calicunu unu at a nàrrere chi si tratat de literadura sarda. At a èssere sa limba impreada, s'italiana, a disinnare a cale literadura apartenet. Non m'apo a birgongiare de apartènnere, pro su chi at a bàlere su romanzu, a sa literadura italiana. +B'at unu matzamurru oe in die in su naturale de sa literadura. A chie pretendet de fàghere narrativa sarda in italianu faghet una cunfusione de macos intre s'apatenèntzia a sa Natzione sarda e s'apatenèntzia a sa Repùblica italiana. + +_Pregontas de Diegu Corràine_ + +_# dsc_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/10/2010 + +## Una manifestatzione in favore de su piemontesu + +### L'at ammaniada s'assòtziu "Gioventura Piemonteisa" + +Comente istrutura s'idioma piemontesu faghet parte de su sistema linguìsticu italianu. Duncas, a rigore, diat chèrrere cunsideradu unu dialetu, e no una limba a parte comente, pro nàrrere, su sardu o su friulanu. + +Ma sos de s'assòtziu _Gioventura Piemonteisa_ no la pessant gasi. Issos ant ammaniadu una manifestatzione de protesta in dae in antis de su Cussìgiu Regionale pro pedire su reconnoschimentu de su piemontesu comente limba ufitziale. + +Narat Jean Michel Novero, dirigente de s'assòtziu: "Semus falende in pratza ca nos intendimus discriminados a cunfrontu de àteras minorias linguìsticas. Est arribbada s'ora de sos fatos a pustis de deghe annos de promissas dae bandas de sos polìticos". + +Ite nàrrere de prus? Forsis b'at de agiùnghere chi sos sardos semus prus assortados de sos piemontesos, ca tenimus sa L.R.26/97 e la L. 482/99. Ma no mi paret chi semus isfrutende comente si tocat sas possibilidades chi nos dant custas leges. + +_# Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/10/2010 + +## Armenia e Nagorno Karabakh, monasteri e montagne sulla Via della Seta + +### Introdutzione de Antonia Arslan + +tigos, sitos archeològicos misteriosos e biddas betzas postas a fainu intre montes majestosos e caminos antigos chi ligant a pare Europa e Àsia in baddes froridas, gorropos pedrosos e padentes: custa est s’Armènia incantadora chi galu oe podet bìdere su viagiadore. Sa richesa de su patrimòniu culturale, istòricu e artìsticu de custu paisu de su Càucasu, postu in unu territòriu naturale de ispantu, tzatzat chie est chirchende logos ìnnidos, galu foras dae sa contaminatzione de su turismu de massa. Gentilesa, alligria e ospitalidade faghent a manera chi custu viàgiu siat un’esperièntzia ùnica, chi a sa ghirada lassat s’alligria in ogros e su disìgiu ‘e bi torrare. +Pòpulu chi benit dae sa terra de s’Araràt, logu bìblicu de s’Arca de Noè, sos armenos ant formadu s’identidade natzionale issoro in s’antigòriu cun sa nàschida de rennos fortes e sa cunversione a su Cristianèsimu in 301 p.C. Addòviu de cuncàmbios cumertziales in su Caminu de sa Seda e terra de invasione de impèrios poderosos, s’Armènia at mantesu in sos sèculos s’originalidade e s’isvilupu suo, finas a pustis de s’indipendèntzia dae s’ex URSS in su 1991. +Sa capitale Yerevan est su sìmbulu de sa Repùblica Armena noa, logu de sos afàrios e de sa polìtica, ma finas de ispàssiu e disviu, bellesas culturales e artìsticas. Tzitade cosmopòlita, sede de museos, gallerias, teatros, ristorantes, cafès, butegas a sa moda e locales noturnos, ponet a disponimentu tretos de incantu, artesania de calidade e ispetzialidades enogastronòmicas de chircare in sos mercados de su tzentru. +In pessu lassada sa capitale, essimus dae sa modernidade in Echmiadzin, logu sagradu de sa cristianidade armena e una de sas crèsias prus antigas de su mundu cristianu. Inie acanta, su monte mìticu Araràt, sìmbulu de sa natzione, dae semper bàrdiat sos Armenos cun sa bellesa sua de sos 5000 de metros. +Su libru est una ghia pretzisa pro connòschere a fundu s’Armènia ma finas pro fàghere unu viàgiu sena paragones. **eja** + +_# gls_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 25/10/2010 + +## LIMBA CORSICANA IN IMMERSIONE IN SAS ISCOLAS PÙBLICAS + +### Sa proposta de su colletivu «Parlemu Corsu» + +Su colletivu “Parlemu Corsu”, ativu in sa promozione ativa de sa limba corsicana, de reghente at propostu una cambianmentu radicale in sa polìtica linguistica “pro otènnere sas mesuras netzessàrias pro una sotziedade bilingue” narende chi “tocat a fàghere, no a decretare ebbia”. + +In pràtica, a pustis de 3 annos chi est operende in su territòriu, organizende atziones in corsicanu (animatzione pro piseddos, dies a tema, dibàtidos de tradutores, atziones simbòlicas, visita a museos in corsicanu), _Parlemu Corsu_ cheret mustrare chi sa limba bolet promòvida in totu sos setores, devet inghiriare sas pessones, mannas o minores chi siant. + +Antis, est fundamentale, pro PC, a cumintzare dae sos prus minores. E difatis PC proponet in 16 puntos una petizione pùblica pro su corsicanu. Ma su pundu de fundamentu est “sa immersione linguistica pro s’iscola de s’infàntzia”. + +Moende dae sa cunditzione mala in ue s’agatat sa limba corsicana e bidende cantu su frantzesu est presente in totue, in caminu, in sas butegas, in sos mèdios de informatziones, PC narat chi tocat a essire dae sos ploclamas formales in favore de su bilinguismu e chi est cumbeniosu a dare sa prioridade a sa limba locale. E duncas in iscola PC proponet chi sos piseddos siant agasagiados prioritariamente o esclusivamente in corsicanu e chi custa limba siat praticada in totu sas materias. Su frantzesu diat dèvere intrare progressivamente. + +Pagu prus o mancu su chi faghent giai sas iscolas privadas bascas (Ikastola), brètones (Diwan) o catalanas (La Bressola). + +Nudda de rivolutzionàriu, si pessamus chi est sa pràtica normale finas pro imparare a minores sas limbas istràngias! + +Custa positziones de PC sunt de una craesa chi agradat finas a nois, ca pessamus chi pro su sardu diat tocare a fàghere su matessi: immersione esclusiva a su nessi in sos primos annos de edade e de iscolarizatzione. S’italianu, chi tenet unu muntone de àteras occasione pro èssere imparadu, podet bènnere a pustis. + +_# dsc_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 25/10/2010 + +## BARBARISMU + +### de Diegu Corràine + +_B__arbarismu_ [dae su lat. _barbarismus_, gr. _barbarismós_, der. de _bárbaros_ "istràngiu"] est sa forma de una paràula (chi non currispondet a sas règulas fonològicas o morfològicas de una limba o a sa traditzione lessicale sua), intrada, sena bisòngiu perunu, in una limba leende·la dae un'àtera. + +Duncas, tenimus unu barbarismu, pro es. cando naramus _**dopo/dopu**_ (dae s'ita.) in càmbiu de su sardu **a pustis**; _**prima******_ (dae s'ita.) in càmbiu de su sardu **in antis**;**_cuginu/a_** (dae s'ita.) in càmbiu de su sardu **fradile/sorrastra**. + +A pagu a pagu, su barbarismu nche cantzellat sa paràulas traditzionales o li càmbiat sentidu, leende·lu dae s'italianu: pro es. **nonnu** perdet su valore de s'ita. "_padrino_" e leat su valore de s'ita. "nonno", cundennende a sa morte su sardu patrimoniale **giaju**, **mannoi**, **manneddu** e faghende intrare, in custa manera, s'italianismu **_padrinu_**, chi cheret evitadu. Su resurtadu at a èssere negativu, sena perunu profetu pro su sardu, ca sos duos cuntzetos ita. "padrino" e "nonno" teniant unu currispondente in sardu dae sèculos, su primu **nonnu**, su segundu **giaju**, **mannoi**, **manneddu**. In custa manera, in su matessi tempus, perdimus paràulas chi esistiant e fiant bias finas a pagas deghinas de annos a como, pro nde leare una italiana (**_padrinu_**) e a sa sarda (**_nonnu_**) li cambiamus sentidu: duos dannos, no unu! + +Su barbarismu, duncas, no agiuat sa limba sarda ma l'indebìlitat e la privat de s'identidade sua, cunvertende·la, a bellu a bellu, a su lèssicu italianu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 25/10/2010 + +## Fundos europeos pro sas limbas regionales + +### Medas sos istrumentos finantziàrios a disponimentu + +Pregonta e risposta intre Mara Bizzotto, europarlamentare de sa Lega Nord, e Androulla Vassiliou, cummissària de sa U.E. pro su multiinguismu. + +S'on. Bizzotto aiat presentadu un'interrogatzione in ue pregontaiat si sa Cummissione tenet idea de pònnere a disponimentu risorsas pro sos progetos de insignamentu de sas limbas regionales. + +"Su programa de imparòngiu pro totu sa durada de sa vida - at rispostu sa cummissària - promovet sa diversidade linguìstica cun su finantziamentu de progetos pro totu sas limbas europeas". Issa at agiuntu chi ''Su finantziamentu pro sas limbas regionales e minoritàrias si podet agatare finas in àteros programas U.E. , che a 'cultura', 'gioventude e atzione' e 'media'''. + +Su programa 'cultura', pro nàrrere, contribuit a finantziare prus de 200 progetos de cooperatzione pro valorizare sa diversidade linguìstica comente parte de su patrimòniu culturale europeu. + +_#Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 26/10/2010 + +## Regione Trentino Alto Adige/Sudtirol + +### Prontu su programa de interventos 2011 pro sas limbas minoritàrias + +A agiuare e a pònnere in contu sas limbas minoritàrias, afortende su sensu de apartenèntzia a una minoria. Est custa sa finalidade de su programa 2011 in matèria de tutela e promotzione de sas minorias linguìsticas, approvadu in custas dies dae sa Giunta regionale. + +In particulare, sa Regione at a sustènnere initziativas e atividades in custos setores: + +_#Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/10/2010 + +## Protestas in Tibet + +### Sos istudentes non cherent a pònnere a un'ala sa limba issoro + +Chentinas e chentinas de istudentes ant protestadu in custas dies in sa provìntzia de Qinghai contra a sa polìtica linguìstica de sas autoridades locales. + +Issos timent chi chèrgiant impònnere su tzinesu comente limba praticamente ùnica in sas iscolas, dassende su tibetanu petzi comente matèria. + +Sas autoridades, pro parte issoro, negant chi b'apat àpidu protestas, ma custu non nos faghet meravìgia. + +A su chi riferit _Associated Press_, a sos istudentes no lis sunt agradadas sas paràulas de Qiang Wei, segretàriu de su Partidu Comunista in Qinghai, chi at naradu chi cumbenit a impreare una "limba comuna" in iscola. Est craru chi custa "limba comuna" non diat èssere àteru si non sa versione istandard de su tzinesu mandarinu + +_# Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/10/2010 + +## Su curretore ortogràficu sardu + +### Pro iscrìere comente si tocat in limba sarda + +Su Cros, Curretore regionale ortogràficu sardu, l'ant presentadu in custas dies in una cunferèntzia in Casteddu, presente s'assessore regionale a sa cultura Milia. +No ant a istentare a lu pònnere in rete, in forma gratùita, in su situ istitutzionale de sa Regione, pro agiuare totu sos chi cherent iscrìere in sardu. +S'aplicativu pro sos elaboradores personales, cumpatìbile cun totu sos sistemas operativos, faghet a curretore ortogràficu pro su tratamentu automàticu de sa limba, agiuende·nde s'impreu in s'istèrrida de testos e documentos. +Su Curretore ortogràficu sardu, in lìnia cun sos indiritzos de su programa triennale de sa Limba Sarda, finantziadu cun fundos de su Bilàntziu Regionale 2009 e 2010, est unu sistema operativu 'abertu' a sas atualizatziones e a sos cuntributos lessicales pro s'irrichimentu de su ditzionàriu + +_# Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Poesia aligheresa e catalana + +Chenabura 2 de lampadas, cun sa de 4 seradas dedicada a sa poesia aligheresa e catalana de su seculu 20, est istadu cuncruidu su tziclu dedicadu a custa parte gosi importante de sa produtzione literaria de espressione catalana. +Pier Luigi Alvau at tentu su compitu de isseberare sos poetas aligheresos chi in su seculu in pessu coladu si sunt distintos pro sas calidades artisticas, sa sensibilidade e lirica issoros. +Sunt istados leghidos finas versos de sos poetas catalanos Miquel Marti i Pol, Maria Merce Marçal, Carles Riba e Salvador Espriu (mortu in su 1985 e candidadu prus de una bia a su Premiu Nobel). +S'urtimu sero est sitadu dedicadu a sos versos de sos aligheresos Rafael Catardi, Pinuccia Ginesu Maffei, Antonio Ballero de Candia, Leonardo Sechi, Enzo Sogos ed Antonio Coronzu. + + + + +## comunidade linguìstica + +### de Diegu Corràine + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/10/2010 + +## Chentu tèrmines noos pro sa limba catalana + +### Los at aprovados su TERMCAT + +In s'ìnteri chi in Sardigna semus galu tzarrende de "cale sardu" impreare in iscola, in sos mèdios de informatzione e in s'amministratzione pùblica, in Catalugna ant bogadu a campu àteros chentu tèrmines noos. +_Aerofòbia, dada basal, grup de control, informàtica en núvol, panel, preqüela, reconstrucció de marca, torii_ sunt petzi calicunu de sos neologismos aprovados de reghente dae su TERMCAT, s'òrganu chi òperat dae 25 annos in custu setore in collaboratzione cun sa _Secció Filològica de l’Institut d’Estudis Catalans_. +Sa limba catalana, duncas, s’atualizat cun àteros tèrmines chi pertocant àmbitos de sa connoschèntzia gasi diferentes che a sas sièntzias de sa salude, s'arte e s'architetura, sas sièntzias de sa vida, s'economia e s'impresa, s'istatìstica. +Sos tèrmines sunt giai publicados in su _Diari Oficial de la Generalitat de Catalunya_ +e si podent consultare in su situ informàticu de su TERMCAT, tràmite sa Neoloteca +_ +# Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 31/10/2010 + +## Un'archìviu informàticu pro sas limbas de minoria. + +### Lu sunt faghende in Trento. + +Ant incaminadu, dae pagu, in Trento, su **Progetu Rete europea pro sos deretos linguìsticos de sos tzitadinos de minoria**. Su progetu, aprovadu dae su "Servizio Civile Nazionale", cunsistet in sa creatzione de un'archìviu informàticu pro sas limbas de minoria. S'atividade la faghent in su Servìtziu pro sa promotzione de sas minorias linguìsticas locales, in collaboratzione cun s'Ufìtziu Servìtziu Tzivile de sa Provìntzia Autònoma. Bi traballant bator giòvanos, chi ant coladu una seletzione fata s'istade colada. +S'obietivu est a realizare una rete istitutzionale chi, colende·nche sas distàntzias e sas dificultades de comunicatzione, agiuet sos cumcàmbios e sas ocasiones de addòviu intre sas minorias linguìsticas. +Duncas b'at a àere initziativas comunas pro atràere s'interessu de sas levas noas, siat in su setore culturale (comente, pro nàrrere, mustras de arte, cuntzertos, manifestatziones isportivas…) siat in su setore professionale (addòvios intre imprendidores giòvanos, cursos, pràticas amministrativas, e totu gasi) +Pro totu s'ierru, sos voluntàrios ant a collire datos, bibliografias, informatziones pro sa connoschèntzia e s'aprofondimentu de su mundu de sas minorias. +In beranu de su 2011 ant a presentare sos resurtados de su traballu. +_ +# Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/11/2010 + +## Unu ditzionàriu nou pro sa limba galitziana + +### Bi sunt sas trascritziones fonèticas de 47.000 paràulas + +Est essidu a lughe unu ditzionàriu nou pro sa pronùntzia de sa limba galitziana. +Ant chertu, a lu fàghere, s' _Instituto da Lingua Galega_ (ILG) e sa _Real Academia Galega_ (RAG). +L' at elaboradu s'istudiosu Xosé Luis Regueira. +In su ditzionàriu bi sunt sas trascritziones fonèticas de 47. 000 paràulas, paris cun sos modellos de pronùntzia rispetivos. +A su chi faghet ischire sa _Universidad de Santiago de Compostela_, custa òpera est «un'istrumentu importante a beru pro sa normalizatzione de su galitzianu» ca permitet de istabilire unu modellu de pronùntzia «istandard». +Sos utentes de su** Diccionario de pronunciación da lingua galega** sunt siat sos chi cherent istudiare sa limba, siat sos professionista chi tenet bisòngiu de una pronùntzia istandard (giornalistas, dupladores, atores e totu gasi). + +_# Sarvadore Serra_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/06/2007 + +## Cunfurentzia in Ortullè + +### 20 giugno 2007 + +Curabitur sem. Donec mauris purus, interdum eget, aliquam eu, aliquet vitae, sem. In diam. Duis dui turpis, dignissim ac, varius eget, interdum ut, quam. Praesent convallis dictum erat. Morbi sodales, est sit amet lacinia feugiat, erat erat euismod ipsum, eget volutpat leo nisi in metus. Cum sociis natoque penatibus et magnis dis parturient montes, nascetur ridiculus mus. Mauris vel diam. Proin in urna. Sed non neque. Ut a ligula at nisi pharetra tincidunt. Phasellus consectetuer nonummy mauris. Vivamus ultricies lectus suscipit elit. Curabitur elit pede, aliquam vitae, accumsan sed, scelerisque nec, dolor. Vivamus sem nibh, convallis ac, rhoncus ac, tempus id, mauris. Aenean at pede id enim rutrum molestie. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## LANUSÈ + +### Provìntzia de Ogiastra + +Referente de s´Ente: jkjfgk kjf jk jkfjk / + +Operadore de s´Isportellu linguìsticu: jklkglgkl lkglglhgl + +Sede: c. de xxxxxxxxxx, 08230 BCXVCXVBCXBC / Tel. 65465465465465 / Fax 654654654654 / Postel: hdgfdhfdhfdh@hjghjhg.it / Skype: kjhkjhkjhkjhk + +#_Sarvadore Serra_ + + +## ASL de LANUSÈ + +### sdsd + +dsds + +#_Sarvadore Serra_ + + +## "IN SARDU, SA LIMBA NOSTRA" + +### Progetu de polìtica linguìstica + +Su Progetu est nàschidu in su 2006, in atuatzione de sa Lege 482/1999, pro fàghere a manera chi su sardu siat semper de prus limba pùblica e ufitziale, limba de sa comunidade e limba de su territòriu in s´Ìsula nostra. + +Sa limba sarda non tenet làcanas de provìntzia e duncas, cun su su Progetu SLN, cherimus operare a manera chi sa limba sarda siat presente in cada àmbitu, logu e impreu. + +Pro s´annualidade 2008, custa Rete est devènnida supraprovintziale, in ue ant aderidu finas a como 22 Comunas de sa s´Ogiastra, 10 Comunas de sa Provìntzia de Tàtari, 4 Comunas de sa Gaddura. + +Àteras Comunas, mancari no apant aderidu a su Progetu, sunt interessadas a collaborare e duncas si sunt assotziadas in custu Portale. Àteras galu, sunt interessadas a èssere ospitadas in su portale "inSardu", cun una pàgina riservada a sas atividades e initziativas issoro. + +In prus, sa Provìntzia de Ogiastra at firmadu unu protocollu de Intesa cun sa ASL de Lanusè chi est su referente de su Progetu "Sa limba sarda in sa Sanidade" chi aunit sa ASL de Lanusè, sa de Nùgoro, sa de Terranoa e sa de Carbònia. + +Si cherides abèrrere una PÀGINA pro s´Ente bostru, faghide·nos una proposta iscriende a: + +#### uls.sar@gmail.com](mailto:uls.sar@gmail.com) + +#_Sarvadore Serra_ + + +## ASL de NÙGORO + +### sss + +sss + +#_Sarvadore Serra_ + + +## ASL de TERRANOA + +### fff + +ggg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Ras: programa nou pro sos Sardos in su mundu + +Sunt bator milliones de euros chi sa Giunta regionale at dispostu pro su programa annuale 2006 de sos interventos in favore de sos Sardos in su Mundu +Sas finalidades de su programa sunt de promovere sa cultura, sa presentzia e sos produtos de sa SardignaCagliari - Ammontano a quattro milioni di euro i fondi che la giunta ha stanziato per il programma annuale degli interventi in favore dei sardi nel mondo. + +Il programma ha l'obiettivo di promuovere la cultura, l'immagine e i prodotti dell'Isola attraverso il rafforzamento dei valori di solidarieta tra i sardi residenti fuori dalla loro terra natia. + +Con questa finalita sono quindi previsti una serie di interventi in sostegno delle attivita e dei servizi delle organizzazioni degli emigrati, dello sviluppo dei sistemi di comunicazione e di informazione e dell'avvio di una serie di progetti regionali. + +Due dei quattro milioni stanziati per il programma andranno alle organizzazioni dei sardi nel mondo: i circoli (1.540.000 euro), le federazioni (300.000), le Associazioni di tutele e le federazioni delle Associazioni di tutela (160.000). + +Il programma annuale considera i sistemi informativi e le reti di comunicazione come "gli strumenti fondamentali per garantire le relazioni costanti e attive tra i cittadini sardi presenti nell'Isola e nel resto del mondo e tra essi l'amministrazione regionale". 1.120.000 di euro sono stati stanziati per garantire la continuita dei servizi in corso. + +80.000 euro sono stati invece destinati al completamento del sistema informativo per l'emigrazione (anche incentivando la comunicazione tra l'Amministrazione regionale e le Associazioni) e a migliorare la produzione dell'informazione con sistemi multimediali (internet, tv via satellite, videocassette, dvd, libri...) + +La promozione della Sardegna, le nuove generazioni, le donne, la solidarieta e l'integrazione interculturale: sono questi i temi di cui si occuperanno i progetti regionali che saranno finanziati col programma in favore dei sardi del mondo per il 2006. + +Per lo sviluppo dei progetti regionali sono stati stanziati 640.000 euro, dei quali 100.000 saranno impiegati per l'apertura di sportelli informativi all'estero, che saranno "il punto di riferimento privilegiato per il coordinamento, la programmazione e la realizzazione dei progetti in collaborazione con le Organizzazioni degli emigrati". + +News ITALIA PRESS + + + + +### 04/06/2007 + +## Normas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas + +### Lege de sa Repùblica Italiana n. 482, 15·12·1999 + +Artìculu 1 + +1. Sa limba ufitziale de sa Repùblica est s'italianu. +2. Sa Repùblica chi valorizat su patrimòniu linguìsticu e culturale de sa limba italiana, promovet finas sa valorizatzione de sas limbas e de sas culturas tuteladas dae sa lege presente. + +Artìculu 2 +1. In atuatzione de s'artìculu 6 de sa Costitutzione e in armonia cun sos printzìpios generales istabilidos dae sos organismos europeos e internatzionales, sa Repùblica tutelat sa limba e sa cultura de sas populatziones albanesas, catalanas, germànicas, gregas, islovenas e croatas e de sas chi faeddant su frantzesu, su francu-proventzale, su friulanu, su ladinu, s'otzitanu e su sardu. + +Artìculu 3 +1. Sa delimitatzione de s'àmbitu territoriale e subcomunale in ue s'àplicant sos disponimentos de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas prevìdidas dae sa lege presente est adotada dae su Cussìgiu Provintziale pustis intesas sas comunas interessadas, cando lu pedint a su nessi su 15 pro chentu de sos tzitadinos marcados in sas listas eletorales e residentes in sas matessi comunas, o, si nono, su tres unu de sos cussizeris comunales de sas comunas matessi. +2. Si non b'at peruna de sas cunditziones prevìdidas dae su coma 1 e si in su territòriu comunale b'at semper e cando una minoria linguìstica inclùdida in s'elencu de s'artìculu 2, su protzedimentu cumintzat si sa populatzione residente si decrarat in favore, tràmite consultatzione apòsita promòvida dae sos suzetos chi tenent tìtulu e cun sas modalidades prevìdidas dae sos istatutos e regulamentos comunales rispetivos. +3. Sas minorias linguìsticas prevìdidas in s'artìculu 2 cando sunt distribuidas in territòrios provintziales o regionales diferentes podent costituire organismos de coordinamentu e de proposta, chi sos entes locales interessados tenent facultade de reconnòschere. + +Artìculu 4. +1. In sas iscolas maternas de sas comunas prevìdidas in s'artìculu 3, s'educatzione linguìstica previdet, paris cun s'impreu de sa limba italiana, finas s'impreu de sa limba de sa minoria pro atuare sas atividades educativas. In sas iscolas elementares e in sas iscolas segundàrias de primu gradu est prevìdidu finas s'impreu de sa limba de sa minoria comente istrumentu de insinnamentu. +2. Sas istitutziones iscolàsticas elementares e segundàrias de primu gradu, cunforme a su chi previdet s'artìculu 3, coma 1, de sa lege presente, operende in s'esertzìtziu de s'autonomia organizativa e didàtica prevìdida in s'artìculu 21, comas 8 e 9, de sa lege de su 15 de martzu de su 1997, n. 59, in intro de s'oràriu curriculare cumplessivu definidu in àmbitu natzionale e in su rispetu de totu sos òbrigos de servìtziu de sos insinnantes prevìdidos dae sos cuntratos colletivos, pro assegurare s'aprendimentu de sa limba de sa minoria, delìberant, finas in base a su chi pedint sos babos e sas mamas de sos alunnos, sas modalidades de insinnamentu de sa limba e de sas costumàntzias culturales de sas comunidades locales, istabilende·nde sos tempos e sas metodologias, e finas detzidende sos critèrios de valutatzione de sos alunnos e sas maneras de impreu de insinnantes cualificados. +3. Sas matessi istitutziones iscolàsticas prevìdidas in su coma 2, cunforme a s'artìculu 21, coma 10, de sa lege de su 15 de martzu de su 1997, n. 59, siat a sa sola, siat in forma assotziada podent fàghere ampiamentos de s'oferta formativa in favore de sos adultos. Operende in autonomia de istùdiu, isperimentatzione e isvilupu, comente narat s'artìculu 21 giai numenadu, coma 10, sas istitutziones iscolàsticas adotant, finas in formas assotziadas, initziativas in s'àmbitu de s'istùdiu de sas limbas e de sas costumàntzias culturales de sos apartenentes a una minoria linguìstica reconnota, cunforme a sos artìculos 2 e 3 de sa lege presente e si proponent atividades de formatzione e atualizatzione de sos insinnantes addetos a sas matessi dissiplinas. Cun custa finalidade sas istitutziones iscolàsticas podent istipulare cunventziones, cunforme a s'artìculu 21, coma 12, de sa lege n. 59 , de su 1997, giai numenada. +4. Sas initziativas prevìdidas dae sos comas 2 e 3 sunt fatas dae sas matessi istitutziones iscolàsticas servende·si de sas risorsas umanas a disponimentu, de sos fundos finantziàrios atribuidos cunforme a s'artìculu 21, coma 5, de sa lege de su 15 de martzu de su 1997 giai numenadu, n.59, e finas de sas risorsas agiuntivas reperìbiles cun cunventziones, previdende intre sas prioridades istabilidas dae su matessi coma 5, cussas prevìdidas dae sa lege presente. In sa partzimenta de sas risorsas prevìdidas in su coma 5 de s'artìculu 21 de sa lege n.59 de su 1997, si tenent in contu sas prioridades agiuntivas prevìdidas in su coma presente. +5. A s'ora de sa preiscritzione babos e mamas comùnicant a s'istitutzione iscolàstica interessada si bolent atzetare pro sos fizos issoro s'insinnamentu de sa limba de sa minoria. + +Artìculu 5 +1. Su Ministru de s'istrutzione pùblica, cun decretos pròpios, inditat sos critèrios generales pro s'atuatzione de sas mesuras cuntènnidas in s'artìculu 4 e podet promòvere pònnere in pràtica progetos natzionales e locales in s'àmbitu de s'istùdiu de sas limbas e de sas costumàntzias culturales de sos apartenentes a una minoria linguìstica reconnota e prevìdida in cunformidade a sos artìculos 2 e 3 de sa lege presente. Pro sa realizatzione de sos prozetos est autorizadu unu gastu de 2 milliardos de liras annuales cun decurrèntzia dae s'annu 1999. +2. Sos ischemas de decretu prevìdidos dae su coma 1 sunt trasmìtidos a su Parlamentu pro otènnere su pàrrere de sas Cumissiones permanentes cumpetentes chi lu podent dare intro de sessanta dies. + +Artìculu 6 +1. Cunforme a sos artìculos 6 e 8 de sa lege de su 19 de santandria de su 1990, n. 341, sas universidades des sas regiones interessadas, in s'àmbitu de s'autonomia issoro e de sos istantziamentos ordinàrios de bilàntziu, leant onni initziativa, finas s'istitutzione de cursos de limba e cultura de sas limbas prevìdidas in s'artìculu 2, finalizada a agiuare s'istùdiu sientìficu e sas atividades culturales e de formatzione in sustentu de sas finalidades de sa lege presente. + +Artìculu 7 +1. In sas comunas, cunforme a s'artìculu 3, sos membros de sos cussìgios comunales e de sos àteros òrganos a istrutura collegiale de s'aministratzione podent impreare, in s'atividade de sos organismos etotu, sa limba amìntida a tutela. +2. Su disponimentu, prevìdidu dae su coma 1, s'àplicat finas a sos cussigeris de sas comunidades montanas, de sas provìntzias e de sas regiones si sos territòrios issoro includent sas comunas in ue est reconnota sa limba amìntida a tutela, chi costituant totus a su mancu su 15% de sa populatzione interessada. +3. Si unu o prus cumponentes de sos òrganos collegiales prevìdidos dae sos comas 1 e 2 decrarant de non connòschere sa limba amìntida a tutela, devet èssere assegurada deretu una tradutzione in limba italiana. +4. Si sos atos destinados a s'impreu pùblicu sunt redatados in sas duas limbas, tenent efetos giurìdicos petzi sos atos e sas deliberatziones redatadas in limba italiana. + +Artìculu 8 +1. In sas comunas prevìdidas in s'artìculu 3, su cussìgiu comunale podet provìdere, cun òneres a càrrigu de su bilàntziu de sa comuna matessi, in mancàntzia de àteras risorsas disponìbiles pro custa finalidade, a sa publicatzione in sa limba amìntida a tutela de atos ufitziales de s'Istadu, de sas regiones e de sos entes locales e finas de entes pùblicos non territoriales, cunfirmende su balore legale esclusivu de sos atos in su testu redatadu in limba italiana. + +Artìculu 9 +1. Francu su chi est prevìdidu dae s'artìculu 7, in sas comunas numenadas in s'artìculu 3 est cunsentidu, in sos ufìtzios de sas aministratziones pùblicas, s'impreu orale e iscritu de sa limba amìntida a tutela. Sas fortzas armadas e sas fortzas de sa politzia de s'Istadu sunt esclùdidas dae s'aplicatzione de su coma presente. +2. Pro render efetivu s'esertzìtziu de sas facultades de su coma 1, sas aministratziones pùblicas provident, finas tràmite cunventziones cun àteros entes, a assegurare sa presèntzia de personale chi siat a tretu de risponder a sos bisòngios de su pùblicu impreende sa limba amìntida a tutela. +Cun custa finalidade, est istituidu, in sa Presidèntzia de su Cussizu de sos ministros -Dipartimentu pro sos afares regionales- unu Fundu natzionale pro sa tutela de sas minorias linguìsticas cun unu finantziamentu annuale de 9.800.000.000 de liras cun decurrèntzia dae su 1999. +Custas risorsas, de cunsiderare comente lìmite màssimu de gastu, sunt cumpartzidas onni annu cun decretu de su Presidente de su Cussìgiu de sos ministros, pustis intesas sas aministratziones interessadas. +3. In sos protzedimentos in dae in antis de su giùighe de paghe est cunsentidu s'impreu de sa limba amìntida a tutela. Abarrant firmos sos disponimentos prevìdidos in s'artìculu 109 de su còdighe de protzedura penale. + +Artìculu 10 +1. In sas comunas prevìdidas in s'artìculu 3, in agiunta a sos topònimos ufitziales, sos cussìgios comunales podent deliberare s'impreu de topònimos cunformes a sas costumàntzias e a sos usos locales. + +Artìculu 11 +1. Sos tzitadinos chi faghent parte de una minoria linguìstica reconnota in cunformidade a sos artìculos 2 e 3, e residentes in sas comunas prevìdidas dae su matessi artìculu, chi apant tentu sos sambenados o sos nùmenes modificados in antis de sa data de intrada in vigore de sa lege presente, o chi in tempus coladu siant istados privados de pònnere su nùmene de batìsimu issoro in sa limba de sa minoria, tenent su deretu de otènnere, in base a una documentatzione adeguada, su riprìstinu de sos matessi in forma originària. Su riprìstinu de su sambenadu tenet efetu finas pro s'erèntzia de sos interessados chi no apat cumpridu s'edade majore, o chi, si de edade majore, apat dadu su cunsensu suo. +2. In sos casos prevìdidos dae su coma 1, sa dimanda devet inditare su nùmene o su sambenadu chi si cheret leare e est presentada a su sìndigu de sa comuna de residèntzia de su chi faghet sa dimanda, chi providet de ufìtziu a l'imbiare a su prefetu, cun s'agiunta de un'estratu de s'atu de nàschida. Su prefetu, si b'ant a èssere sos presupostos prevìdidos dae su coma 1, emanat su decretu de riprìstinu de su nùmene o de su sambenadu. Pro sos membros de sa matessi famìlia su prefetu podet provìdere cun unu decretu ùnicu. In su casu de rejetzione de sa dimanda si podet fàghere opositzione a su providimentu relativu, intro de 30 dies dae sa comunicatzione, cun ricursu a su Ministru de gràtzia e giustìtzia chi detzidet a pustis de su pàrrere de su Cussìgiu de Istadu. Pro su protzedimentu non si devet pagare nudda e bolet cuncruidu intro de 90 dies dae sa dimanda. +3. Sos ufìtzios de s'istadu tzivile de sas comunas interessadas provident a sas annotatziones chi sighint a s'atuatzione de sos disponimentos prevìdidos in s'artìculu presente. Totu sos àteros registros, totu sos elencos e ruolos nominativos sunt retificados de ufìtziu dae sa comuna e dae sas àteras aministratziones cumpetentes. + +Artìculu 12 +1. In sa cunventzione intre su Ministèriu de sas comunicatziones e sa sotziedade cuntzessionària de su servìtziu radiotelevisivu pùblicu e in su cuntratu de servìtziu chi nde derivat, sunt asseguradas cunditziones pro sa tutela de sas minorias linguìsticas in sas zonas de apartenèntzia. +2. Sas reziones interessadas podent finas istipulare cunventziones apòsitas cun sa sotziedade cuntzessionària de su servìtziu radiotelevisivu pùblicu pro sas trasmissiones ziornalìsticas o sos programas in sas limbas amìntidas a tutela, in s'àmbitu de sas programatziones radiofònicas e televisivas rezionales de sa matessi sotziedade cuntzessionària; sas reziones, pro sas matessi finalidades, podent istipulare acordos apòsitos cun emitentes locales. +3. Sa tutela de sas minorias linguìsticas in s'àmbitu de su sistema de sas comunicatziones de massa est de cumpetèntzia de s'Autoridade pro sas garantzias in sas comunicatziones cunforme a sa lege de su 31 de trìulas de su 1997, n. 249, francu sas funtziones de indiritzu de sa Cumissione parlamentare pro s'indiritzu zenerale e sa vigilàntzia de sos servìtzios radiotelevisivos. +Artìculu 13 +1. Sas reziones a istatutu ordinàriu, in sas matèrias de cumpetèntzia issoro, cunformant sa lezislatzione pròpia a sos printzìpios istabilidos dae sa lege presente, francu sos disponimentos lezislativos rezionales in vigore chi prevident cunditziones prus cumbeniosas pro sas minorias linguìsticas. + +Artìculu 14. +1. In s'àmbitu de sas disponibilidades de bilàntziu pròpias sas reziones e sas provìntzias, in ue siant presentes sos grupos linguìsticos prevìdidos in s'artìculu 2, e finas sas comunas inclùdidas in sas provìntzias numenadas in antis podent determinare, in base a critèrios ogetivos, providèntzias pro s'editoria, pro sos òrganos de istampa e pro sas emitentes radiotelevisivas privadas chi impreent una de sas limbas amìntidas a tutela, e finas pro sos assòtzios reconnotos e chi tenent raighinas in su territòriu, chi tèngiant pro finalidade sa defensa de sas minorias linguìsticas. + +Artìculu 15 +1. In prus a su chi prevident sos artìculos 5, coma 1, e 9, coma 2, su dinare gastadu dae sos entes locales pro s'adempimentu de sos òbrigos chi benint dae sa lege presente sunt postas a càrrigu de su bilàntziu istatale intro de su lìmite màssimu cumplessivu de 8.700.000.000 de liras a s'annu cun decurrèntzia dae su 1999. +2. S'iscritzione in sos bilàntzios de sos entes locales de sas previsiones de gastu pro sos bisonzos prevìdidos dae su coma 1 est subordinada a sa partzimenta de sas risorsas prevìdidas in su matessi coma 1 intre sos entes locales interessados, de fàghere cun decretu de su Presidente de su Cussizu de sos ministros. +3. S'erogatzione de su dinare partzidu cunforme a su coma 2 benit a pustis de unu rendicontu adeguadu, presentadu dae s'ente locale cumpetente, inditende sas resones de s'interventu e sas zustificatziones a propòsitu de sa congruidade de su gastu. + +Artìculu 16 +1. Sas reziones e sas provìntzias podent provider, a càrrigu de sas disponibilidades de bilàntziu pròpias a formare istitutos apòsitos pro sa tutela de sas costumàntzias linguìsticas e culturales de sas populatziones cunsideradas dae sa lege presente o si nono favorint sa costitutzione de setziones autònomas de sas istitutziones culturales locales giai esistentes. + +Artìculu 17 +1. Sas normas regulamentares de atuatzione de custa lege sunt adotadas intro de ses meses dae sa data de intrada in vigore de sa lege matessi, pustis intesas sas reziones interessadas. + +Artìculu 18 +1. In sas reziones a istatutu ispetziale s'aplicatzione de sos disponimentos prus cumbeniosos prevìdidos dae sa lege presente est dissiplinada cun normas de atuatzione de sos istatutos rispetivos. Abarrant firmas sas normas de tutela chi esistint in sas matessi reziones a istatutu ispetziale e in sas provìntzias autònomas de Trento e de Bolzano. +2. Finas a cando no intrant in vigore sas normas de atuatzione prevìdidas in su coma 1, in sas reziones a istatutu ispetziale in ue s'ordinamentu non previdat normas de tutela, s'àplicant sos disponimentos prevìdidos dae sa lege presente. + +Artìculu 19 +1. Sa Repùblica promovet, in sas maneras e in sas formas chi ant a esser prevìdidas, cunforme a su casu, in cunventziones ispetzìficas e punnende a cunditziones de retziprotzidade cun sos istados èsteros, s'isvilupu de sas limbas e de sas culturas difusas in logu istràngiu prevìdidas dae s'artìculu 2, cando sos tzitadinos de sas matessi comunidades apant mantesu e isvilupadu s'identidade de orìzine. +2. Su Ministèriu de sos afares èsteros promovet sas intesas oportunas cun àteros istados, pro assegurare cunditziones cumbeniosas pro sas comunidades de limba italiana presentes in su territòriu issoro e pro difunder in logu istràngiu sa limba e sa cultura italiana. Sa Repùblica favorit sa cooperatzione transfrontaliera e interrezionale finas in s'àmbitu de sos programas de s'Unione europea. +3. Su Guvernu presentat onzi annu a su Parlamentu una relatzione subra de s'istadu de atuatzione de sos adempimentos prevìdidos dae s'artìculu presente. + +Artìculu 20 +1. A s'ònere chi benit dae s'atuatzione de sa lege presente, carculadu in 20.500.000.000 de liras cun decurrèntzia dae su 1999, si providet minimende in manera currispondente sas projetziones de s'istantziamentu iscritu pro su bilàntziu triennale 1998/2000, in s'àmbitu de s'unidade previsionale de base de parte currente "Fundu ispetziale" de s'istadu de previsione de su Ministèriu de su Tesoru, de su bilàntziu e de sa programatzione econòmica pro s'annu 1998, pro custu impreende in parte, pro s'acantonamentu relativu a sa Presidèntzia de su Cussizu de sos ministros 18.500.000.000 de liras, e pro s'acantonamentu relativu a su Ministèriu de s'Istrutzione pùblica 2.000.000.000 de liras. +2. Su Ministèriu de su Tesoru, de su bilàntziu e de sa programatzione econòmica est autorizadu a fàghere cun decretos pròpios, sas variatziones de bilàntziu netzessàrias. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## ASL de CARBÒNIA + +### sss + +sss + +#_Sarvadore Serra_ + + +## BÀNARI + +### Provìntzia de Tàtari + +Referente de s´Ente: jkjfgk kjf jk jkfjk / + +Operadore de s´Isportellu linguìsticu: jklkglgkl lkglglhgl + +Sede: c. de xxxxxxxxxx, 08230 BCXVCXVBCXBC / Tel. 65465465465465 / Fax 654654654654 / Postel: hdgfdhfdhfdh@hjghjhg.it / Skype: kjhkjhkjhkjhk + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/09/2008 + +## DIE EUROPEA DE SAS LIMBAS / 26-9-2008 + +### SAS LIMBAS DE SA SARDIGNA (sardu, aligheresu, gadduresu, tabarchinu, tataresu) / Terranoa / + +Pro su de 6 annos dedicamus una die de istùdiu a su tema de + +### SAS LIMBAS DE SARDIGNA + +in ocasione de sa Die Europea de sas Limbas, promòvida dae su Cussìgiu de Europa. + +Organizatzione e patronadu: Provìntzia de Ogiastra, Comuna de Terranoa + +Collaboratzione de: + +—Universidade de sa Tertza Edade, Terranoa + +—Assòtziu Sardegna Viva, Terranoa + +DIE: 26-9-2008, dae sas h 15.30 a sas h 20 + +Logu: Terranoa, Auditorium de su Museu Archeològicu, Molu Brin + +Programa: + +Saludos de: Uccio Iodice, M. Antonietta Mongiu + +Interventos de: + +—Diegu Corràine, Giosepe Coròngiu + +—Antoni Arca, Franca Masu + +—Mauro Maxia, Giovanni Canu + +—Mario Brai, Nicolò Capriata + +—Teresa Soro + +#_Sarvadore Serra_ + + +## CURRELIMBA in moto + +### 12-10-2008 / Addòviu de mototziclistas in Ogiastra in favore de sa limba sarda + +Est una manifestatzione promòvida dae s´Ufìtziu de sa Limba Sarda de sa Provìntzia de s´Ogiastra pro pròmovere in totu sa provìntzia s´impreu pùblicu de su sardu. + +In pràtica di tratat de difùndere in totu sas biddas unu messàgiu chi ocannu est dedicadu a "Creschimus cun SOS ALIMENTOS DE SA TERRA NOSTRA". Tando si tratat de difèndere sa diversidade culturale e linguìstica ma finas su deretu a un´alimentatzione chi rispetet sa salude, s´ambiente e sa cultura locale. + +MOTOTZICLISTAS de totu s´Ogiastra ant a mòvere a sas h 9.00 dae Iersu, Seui, Arbatassa, Foghesu pro s´addoviare a sas h 13 in Biddamanna e andare totu paris a Tortolì, in ue est organizadu su pranzu in sos locales de sa Cantina sotziale. In su caminu issoro ant a colare in sas biddas interessadas dae cada percursu. + +In cada bidda ant a atacare in sos locales pùblicos unu manifesteddu chi crarit pro ite est mègius a crèschere cun sos "limentos de sa terra nostra". + +Sa manifestatzione contat cun s´agiudu de sa Cumissione atividades produtivas de sa Prov OG, de sa Cantina sotziale de Tortolì, sos Motoclub de Lanusè, Foghesu, Tortolì. + +Ma chie si siat chi tèngiat una mototzicleta podet leare parte a sa manifestatzione. Però si nche devet marcare paghende una cuota de 10 èuros. Pro informatziones, telefonade a ULS/OG 0782-600931 in oràriu de ufìtziu, su mangianu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Bandera DIELIMBA + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Nuovo documento prova 2 + +### sommario 2 + +Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Duis non sem a magna vehicula pretium. Nam lobortis, lacus et tempor posuere, lorem lectus sagittis quam, a scelerisque ante ante non tortor. Quisque tellus urna, suscipit adipiscing, congue non, vestibulum vitae, massa. Sed nisi. Nam ac justo. Etiam dictum purus nec arcu. Proin ut ligula sagittis elit vulputate adipiscing. Proin mi risus, dapibus in, condimentum eu, cursus sit amet, sapien. Pellentesque malesuada aliquam orci. Aenean nonummy porttitor tortor. Mauris laoreet pharetra quam. Cras varius ante porta nisl. Fusce eros. + +Curabitur sem. Donec mauris purus, interdum eget, aliquam eu, aliquet vitae, sem. In diam. Duis dui turpis, dignissim ac, varius eget, interdum ut, quam. Praesent convallis dictum erat. Morbi sodales, est sit amet lacinia feugiat, erat erat euismod ipsum, eget volutpat leo nisi in metus. Cum sociis natoque penatibus et magnis dis parturient montes, nascetur ridiculus mus. Mauris vel diam. Proin in urna. Sed non neque. Ut a ligula at nisi pharetra tincidunt. Phasellus consectetuer nonummy mauris. Vivamus ultricies lectus suscipit elit. Curabitur elit pede, aliquam vitae, accumsan sed, scelerisque nec, dolor. Vivamus sem nibh, convallis ac, rhoncus ac, tempus id, mauris. Aenean at pede id enim rutrum molestie. + +Aliquam at erat. Aenean molestie, mi in varius tincidunt, lectus ipsum blandit quam, vestibulum nonummy arcu est feugiat ipsum. Fusce vulputate arcu in mauris. Praesent posuere nunc. Sed leo arcu, porttitor quis, adipiscing sed, feugiat id, orci. Suspendisse quis justo. Suspendisse congue nibh nec leo congue commodo. Pellentesque consectetuer hendrerit orci. Proin dictum, ante sed porttitor cursus, urna turpis tempus risus, aliquet mollis ligula metus nec diam. Aliquam erat volutpat. Aliquam tincidunt vulputate purus. Suspendisse feugiat lobortis quam. Aenean eget mauris. Vivamus quam ante, iaculis non, sodales in, placerat sed, dolor. Aenean lacus. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Bandera intervistas + +#_Sarvadore Serra_ + + +## It´est s´Autotzertificatzione + +Est sa facultade reconnota a sos tzitadinos de presentare, in càmbiu de sas tzertificatziones traditzionales, cunditziones e recuisitos personales, tràmite decraratziones apòsitas firmadas dae s'interessadu. Sa firma non cheret prus autenticada. +L´autocertificazione sostituisce i certificati senza che ci sia necessità di presentare successivamente il certificato vero e proprio. La pubblica amministrazione ha l´obbligo di accettarle, riservandosi la possibilità di controllo e verifica in caso di sussistenza di ragionevoli dubbi sulla veridicità del loro contenuto. +Vi sono pochi casi, nei rapporti con la Pubblica Amministrazione, in cui devono essere esibiti i tradizionali certificati: pratiche per contrarre matrimonio, rapporti con l´autorità giudiziaria, atti da trasmettere all´estero + +#_Sarvadore Serra_ + + +## TORTOELÌ + +### Provìntzia de Ogiastra + +Referente de s´Ente: jkjfgk kjf jk jkfjk / Operadore de s´Isportellu linguìsticu: jklkglgkl lkglglhgl / Sede: c. de xxxxxxxxxx, 08230 BCXVCXVBCXBC / Tel. 65465465465465 / Fax 654654654654 / Postel: hdgfdhfdhfdh@hjghjhg.it / Skype: kjhkjhkjhkjhk + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Gràtzia Deledda e sa Sardigna in Mallorca + +Pro duas dies, su 30 e su 31 de maju, Gratzia Deledda e sa Sardigna sunt istadas presentes in sa tzitade de Palma de Mallorca. S'ocasione l'ant dada sos setanta annos dae sa morte de s'iscritora nostra e sos otanta dae sa cuntzessione de su Premiu Nobel de literatura, premiu chi in unu seculu de bida ant otentu deghe feminas ebbia. + +Sa prima die, a mangianu, in su litzeu Ramon Llull e a in antis de unos chentu alunnos e professores, s'est sentida sa boghe prus armoniosa de sa terra nostra, su sonu de sas launeddas. Giuanne Batista Ledda, professore in su Conservatoriu musicale de Tatari, at ispricadu s'origine e sas carateristicas musicales de custu istrumentu e Pepinu Orru, professore de musica in Dolianova, at esecutadu unos cantos branos. Agabada sa presentada e in mesu de unu pabassinu e s'ateru, totu sos presentes ant chertu ischire prus cosas subra de custu istrumentu, a issos disconnotu. Su sero, in unu salone de sa _Fundacio Cultural la Caixa,_ est istadu presentadu su film _La grazia_, pellicula muda de su 1929 basada in sa novella _Di notte_ e in su librete de opera _La grazia_ de s'iscritora nostra, cun musica de Vincenzo Michetti. (Calicunu at mai pessadu de podere "recuperare" custa opera lirica pro la podere rapresentare in unu teatru in Sardigna?) Sas imagines, acumpangiadas dae sa musica cumposta e sonada a su pianuforte dae su Maistru Romeo Scaccia, ant creadu una emotzione intensa chi at invasu totu su publicu presente in sala. +Sa die 31, a sero e in su matessi salone, su presidente de s'Assotziu de sos Sardos in Ispagna, Raffaele Melis at faeddadu de s'iscritore catalanu Josep Pla e de su biagiu fatu dae isse in Sardigna e sa diretora de su Parcu deleddianu, Neria De Giovanni at dadu a connoschere mamentos de sa bida de Gratzia Deledda. +Su contu tituladu _La storia delle leoneddas_ dae _Leggende sarde_ de sa Gratzia nostra, traduidu a su catalanu e leghidu in custa limba, est servidu a su professore Ledda comente motivu initziale pro isterrere una relatzione, erudida e in su matessi tempus divulgativa e didatica, subra de sas launeddas, e a su professore Orru pro podere mustrare totu sos registros de custu istrumentu, unicu, chi nos identificat in su mundu musicale. Su publicu at sighidu sa relatzione e sa musica semper cun atentzione e, in fines, a sa rea, at tzocadu sas manos. + + + + +### 01/10/2008 + +## Sardu e limbas alloglotas paris pro su multilinguismu identitàriu + +### Die de sas Limbas de Europa | Terranoa | 26/9/2008 + +Su sardu e sas àteras limbas de Sardigna podent istare in paghe e irrichire su multilinguismu sardu. Est custu su messàgiu chi est essidu a campu chenàbura 26 in Terranoa in ocasione de su cunvegnu “Sas limbas de Sardigna – In s’Europa de sa Diversidade”, organizadu dae sa comuna de Terranoa e dae sa provìntzia de s’Ogiastra. Presentes sas autoridades locales prus mannas, su sìndigu Gianni Giovannelli, s’assessore de sa cultura Uccio Iodice e sos rapresentantes de sa Provìntzia Terranoa-Tèmpiu e de sa Regione. + +Su dibàtidu est istadu longu e ricu, cumpretadu finas dae sa presèntzia de esponentes de sas minorias internas sardas: gadduresos, tataresos, tabarchinos e aligheresos. Ant introduidu su sìndigu Giovannelli e s’assessore Iodice, chi at finas moderadu sa mesa de sos relatores, ammentende s’importàntzia chi tenet sa limba in s’isvilupu de su territòriu issoro. Terranoa difatis est una tzitade in crèschida cun un’identidade sua forte chi cheret mantènnere. "Sa tzitade nostra –at naradu su sìndigu Giovanelli est sa “ghenna” de sa Sardigna pro totu sos chi inoghe cròmpent pro andare a logos medas de s’ìsula e custa funtzione est importante finas in su campu culturale". + +A pàrrere de Uccio Iodice, assessore comunale, est ora de intrare in s’operatividade pro su chi pertocat sa defensa de sas limbas de su territòriu: sardu e gadduresu. In tempus passadu s’est pèrdidu tempus e como chi Regione e Provìntzia sunt a disponimentu, si podet cumintzare unu caminu de fainas bonas. Elio Casu, assessore de sa provìntzia de Terranoa-Tèmpiu, at fatu testimonia chi finas custu ente cheret dare una manu manna de agiudu. + +Giosepe Coròngiu, diretore de su servìtziu limba e cultura sarda de sa Regione, at rapresentadu su dispraghere de s’assessora Maria Antonietta Mòngiu ca no est pòtzida èssere presente e s’est limitadu a un’interventu tècnicu de raighinas amministrativas. "So cuntentu però de èssere inoghe – at naradu – a manera de fàghere ischire chi sa Regione no est petzi in Casteddu ma in totue in Sardigna. S’istitutzione autonòmistica, in sa politica linguistica sua, custoit totu sas limbas de sa Sardigna: su sardu, ma finas sas àteras variedades linguìsticas. Pro custu, in su Pranu Triennale ùrtimu, si previdet finas unu progetu ispetziale pro sas «alloglotas»". + +Diegu Corràine, diretore s´Ufìtziu de sa Limba Sarda de sa provìntzia de s’Ogiastra, at bogadu a craru, in una relata longa e prena de ideas positivas, sa chistione de comente sarvare, in calicuna manera, sa chistione de sa limba sarda in unu mamentu difìtzile de sa bida sua. "Est colende un’idea de identidade sarda sena sa limba – at naradu Corràine – e finas s’avesu de sos intelletuales chi iscrient in italianu de atacare sa limba ufitziale. Sunt impreende su sardu pro dare una taca de «esòticu» a sa limba italiana e èssere premiados in Continente. In realidade sunt «cannibalizende» su sardu". Sa retzeta de Corràine pro su sardu est sa de li dare prus visibilidade cun sa signalètica, sa toponòmastica, decàlogos e manifestos. + +Màuru Maxia, istudiosu de limbas istimadu meda in totue, at craridu, in una relata esemplare, sos raportos intre sardu istòricu e sardo-corsu importadu chi a oustis at fatu nàschere su turritanu e su gadduresu. A bisu de Maxia sos chi faeddant gadduresu oe in die in Sardigna sunt unos 90 mìgia, cando chi su tataresu paret chi siat in abbas malas meda. In su matessi istadu paret chi siat su catalanu in S’Alighera segundu Antoni Arca. "B’at atinu meda in tzitade pro cantu pertocat sa limba – at naradu Arca - ma su protzessu de sustitutzione linguistica cun s’italianu est belle cuncruidu. Sunt pagos sos pitzinnos chi los pesant in catalanu". + +Pro Giovanni Canu, de su sòtziu “S’abòju” de Berchideddu, pro barigare totu sos problemas intre limbas diferentes cumbenit a pònnere semper cara a cara sas variedades comente faghent issos pro gadduresu e sardu. + +Su cantautore de Carloforte Mario Brai at contadu s’esperièntzia sua de unu chi l’ant pesadu sos babbos in italianu e pustis at imparadu sa limba de minoria a mannu. Sa matessi pelea est tocada a Franca Masu chi, sende chi no est pòdida bènnere, at imbiadu una registrazione vìdeu. "Est un´scàndalu chi sa Regione, in sos programas de sos ispetàculos, no apat mai postu finas sos ispetàculos in sardu, comente cussos de teatru", at naradu Teresa Soro, tataresa, chi at tancadu sos interventos ufitziales. + +In cuncruos, dibàtitu lestru cun su pùblicu in ue s’Acadèmia de sa limba gadduresa at manifestadu sos pedinos suos contra a sas “limbas imbentadas dae sa Regione”, ma at finas reconnotu chi su cumportamentu de sa Regione est cambiadu in positivu e est prus democràticu. Uccio Iodice, a sa fine, at invitadu totus a traballare meda pro sas limbas de minoria + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 01/10/2008 + +## CONTOS DE SA VIDA MEA + +### Cuncursu literàriu | Iscadèntzia 23-11-2008 + +• REGULAMENTU: S'Ufìtziu de sa Limba Sarda de sa Provìntzia de Ogiastra e su Comunu de Loceri bandint su cuncursu literàriu **CONTOS DE SA VIDA MEA**. Totu is chi istant in Sardigna o in logu istràngiu bi podent leare parte, imbiende is òperas issoro, chi devent èssere inèditas, iscritas in limba sarda e non devent èssere istadas mai premiadas o sinnaladas in àteros cuncursos. + +Si tratat de iscrìere unu contu, in prosa, de sa vida de sa pessone o de àteras pessones connotas: su contu non podet essere prus longu de 180 rias (cada ria de 60 lìteras, contende finas is tretos biancos). + +• GIURIA: s'Ufìtziu de sa Limba Sarda e su Comunu de Loceri ant a formare una giuria de espertos de literadura, de limba sarda, pro isseberare is òperas chi merèssent de èssere premiadas. + +• LOGU DE PREMIATZIONE: sa premiatzione at a essere fata in Loceri su 8-12-2008, in ocasione de sa Festa de SA GLORIOSA. + +Su Prèmiu cunsistit in sa publicatzione in unu libru de is 10 òperas seletzionadas. Is autores rinùntziant a cale si siat deretu in favore de is organizadores chi s'ant a leare s'incàrrigu de sa publicatzione, chi at a èssere donada a is iscolas, a is entes culturales, a is famìlias. + +• Is òperas devent arribbare in 4 esemplares imprentados a màchina (e, si est possìbile, cun su discu magnèticu de su testu) a: Cuncursu CONTOS DE SA VIDA MEA, c/o COMUNU /Assessoradu Cultura, 08040 LOCERI, intro de su 23-11-2008. + +Tocat a iscrìere cun craresa:nùmene, sambenadu, carrera, cap, bidda, provìntzia, traballu, edade, nùmeru telefònicu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 01/10/2008 + +## Sa literadura de sos Isulanos + +### 6-10-2008 / Nùgoro + +Lunis 6 de santugaine in Nùgoro +un àteru addòviu de sa LUM. + +Custa borta si faeddat de + +### Sa literadura de sos isulanos + +cun Maria Paola Ballore, autora de una tesi de làurea subra de sos iscritores de sa Repùblica Dominicana. + +At a intervènnere Antonimaria Pala, iscritore sardu, premiadu ocannu in su cuncursu "Premio Letterario Grazia Deledda", in sa setzione narrativa sarda cun s´òpera Addia iscrita paris cun Paola Alcioni. + +Coordinat s´arresonada Bobore Bussa - LUM-Nùgoro + +Sede: Cooperativa Sociale "La Poiana", +in bia Grassia Deledda +a curtzu a su museu de sa Domo Deledda +a sas 8 de sero. +Pro info: 3286513398 - lum.nugoro@gmail.com + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Bandera LOCERI_CUNC_lit + +#_Sarvadore Serra_ + + +## LOCERI + +### Provìntzia de Ogiastra + +Referente de s´Ente: jkjfgk kjf jk jkfjk / Operadore de s´Isportellu linguìsticu: jklkglgkl lkglglhgl / Sede: c. de xxxxxxxxxx, 08230 BCXVCXVBCXBC / Tel. 65465465465465 / Fax 654654654654 / Postel: hdgfdhfdhfdh@hjghjhg.it / Skype: kjhkjhkjhkjhk + +#_Sarvadore Serra_ + + +## TERRANOA + +### Provìntzia de Ogiastra + +Referente de s´Ente: jkjfgk kjf jk jkfjk / Operadore de s´Isportellu linguìsticu: jklkglgkl lkglglhgl / Sede: c. de xxxxxxxxxx, 08230 BCXVCXVBCXBC / Tel. 65465465465465 / Fax 654654654654 / Postel: hdgfdhfdhfdh@hjghjhg.it / Skype: kjhkjhkjhkjhk + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 16/10/2008 + +## Sa Macrotoponomàstica in sardu + +### Critèrios, modalidades, pràticas + +Sa Macrotoponomàstica, duncas su nùmene de biddas, montes, rios, est una de sas mustras prus craras e visisìbiles de s'identidade de unu pòpulu. + +In Sardigna, custos nùmenes tenent, in cantidade manna, raighinas prelatinas. A su sòlitu medas de custos nùmenes in versione ufitziale non currispondent a sa pronùntzia de como. Est pro custu chi giai in sa provìntzia de Nùgoro aìamus cumintzadu a dare ufitzialidade a custa pronùntzia in sos cartellos de intrada/essida de sas biddas. In cale manera? Proponende a sas comunas un'ischeda de istùdiu in ue pedìamus de decrarare sa pronùntzia atuale e una proposta iscrita currispondente. A custu traballu de istùdiu e connoschèntzia est sighida una delìbera chi at istabilidu sa versione sarda ufitziale de su macrotopònimu. Duncas Mamoiada>Mamujada, Dorgali>Durgali, Onifai>Oniai, Siniscola>Thiniscole... In custos casos, non podimus nàrrere chi si tratet de nùmenes italianos o italianizados, ma de nùmenes deformados o male iscritos. Sos nùmens italianos o italianizados, a su sòlitu, sunt pagos: Villagrande>Biddamanna, Villanova>Biddanoa... + +Cale est istadu su critèriu pro istabilire sa versione iscrita de su macrotopònimu? Sa risposta est crara e sintzilla: ripsetare sa pronùntzia locale, sa de sos abitantes de su logu, finas cando custa tenet sonos chi non sunt cunsiderados in sa Limba Sarda Comuna: Orthullèfoxi, foge, in su cartellu amus a pònnere foxi, foge, es. Foxi de su riu Curcuris... + +Su matessi traballu de istùdiu e deliberatzione l'amus fatu in provìntzia de Ogiastra, istabilende cun delìbera comunale 22 nùmenes de bidda, siat sos chi tenent currispondèntzia nùmene ufitziale/pronùntzia atuale (Triei, Seui, Tortolì, Loceri, Baunei...), siat sos chi càmbiant in sa pronùntzia locale (Lanusei>Lanusè, Barisardo>Barì, Girasole>Gelisuli...). + +Luego sa provìntzia de Ogiastra at a fàghere sos cartellos cun sos topònimos in sardu. + +In sa pràtica, sigomente sos cartellos in versione ufitziale sunt giai presentes, amus preferidu a fàghere cartellos distintos, in ue est presente su macrotopònimu in sardu, ponende·bi, totu a su prus su nùmene de sa provìntzia de apartenèntzia in pitzus, comente si bidet in su modellu presente: Thiniscole. + +#_Sarvadore Serra_ + +Biddas +de Ogiastra + + +### 06/10/2008 + +## Sa Lege 482/99 e sas Leges regionales pro su bilinguìsmu + +### 10-10-2008 / Donigala Fenughedu, Aristanis + +Provìntzia de Aristanis / Ufìtziu de sa Limba e de sa Cultura Sarda + +10 de santugaine 2008 + +Donigala Fenughedu - Aristanis Centro di spiritualità Nostra Signora del Rimedio + +... + +PROGRAMA + +9.30 SALUDOS + +PASQUALE ONIDA Presidente de sa Provìntzia de Aristanis + +RENATO SORU Presidente de sa Regione Sarda + +MARIA ANTONIETTA MONGIU Assessora de sa Cultura de sa Regione Sarda + +CRISTIANO CARRUS Assessore a sa Cultura de sa Provìntzia de Aristanis + +10.00 + +MARINELLA MARRAS E SALVATORE CUBEDDU Ufìtziu de sa Limba e de sa Cultura Sarda de sa Provìntzia de Aristanis Sa Lege 482/99 e su progetu de polìtica linguìstica de sa Provìntzia de Aristanis + +10.30 + +MARCO STOLFO Diretore de su Servìtziu Identidades Linguìsticas de sa Regione Friuli - Venètzia Giùlia Tutela delle minoranze linguistiche in Friuli – Venezia Giulia tra normativa statale e regionale + +11.00 PÀUSA + +11.30 + +VITTORIO DELL´AQUILA Sotziolinguista, Tzentru de Istùdios Linguìsticos pro s´Europa Scopi della pianificazione linguistica e applicazioni pratiche nell´ambito della Pubblica Amministrazione + +12.00 + +MARCO VIOLA Dirigente de su Servìtziu Minorias Linguìsticas de sa Provìntzia de Trento La legge di politica linguistica del Trentino e la Legge 482/99 + +12.30 + +GIACOMO LOMBARDO Presidente de Chambra d´Òc La legge 482/99 nella gestione quotidiana + +13.00 PÀUSA + +15.00 + +CARLO SECHI Cussigieri de sa Presidèntzia de su CONFEMILI e diretore de s´Obra cultural de l´Alguer Il Comitato Nazionale Federativo per le Minoranze Linguistiche Italiane e le minoranze linguistiche in Italia: il caso di Alghero + +15.30 + +Resonu cun totu sos reladores subra su raportu intro de sas leges regionales e sa normativa natzionale de sas minorias linguìsticas istòricas + +coòrdinat + +GIUSEPPE CORÒNGIU Diretore de su Servìtziu Limba e Cultura Sarda de sa Regione Sarda + +#_Sarvadore Serra_ + + +## "SA REGULA" de Simone Contu + +### 11-10-2008 | Ìtiri | Projetzione de sa pellìcula + +ÌTIRI h 18, Salone parrochiale, carrera de Parròchia** + +Organizant: Tzìrculu culturale "Boiki", Grupu folk "San Pietro" de Ìtiri, Rivista Sardegna Ventirighe +Patronadu: Presidèntzia de su Cussìgiu provintziale de sa Provìntzia de Tàtari + +Presentat:** Antoni Carta**, Tzìrculu culturale "Boiki" + +Faeddant de _Sa Règula_ **Federicu Francioni**, presidente de sa Consulta intercomunale +pro sa limba sarda + +_At a èssere presente su regista_ **Simone Contu** + +................................... +Segreteria organizativa: Juvanna Tuffu de sa redatzione de Sardegna Ventirighe + +Initziativa de: +Provìntzia de Ogiastra | Assessoradu de sa Cultura +_IN SARDU, SA LIMBA NOSTRA | Progetu de Polìtica Linguìstica_ +ULS . Ufìtziu de sa Limba Sarda, carrera de Mameli 22, 08048 TORTOLÌ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/11/2010 + +## Una televisione pro s'aranesu + +### Naschet Hem TV, su canale nou de TV cun internet de sa Val d'Aran + +In sa Val d'Aran, in Catalugna, si faeddat s'otzitanu. + +Dae pagu una lege at istabilidu chi, in Catalugna, s'aranesu est limba ufitziale paris cun su catalanu e cun s'ispagnolu. + +Est su primu mediu audiovisivu a ponnere in atu sa lege pro s'aranesu, cun sa finalidade de promovere s'usu sotziale de custa limba. + +Sas carateristicas de Hem TV las ant presentadas in sa tzitade de Viella, in un'addoviu in ue ant formalizadu s'adesione de su _Consell General de la Vall d'Aran_ a sa **Xarxa Audiovisual Local**. + +Gratzias a custu acordu, su canale nou intrat in **xip/tv** e disponet de sos contenutos de emissione libera chi sa **XAL** dat a sas entidades aderentes. + +#_sarvadore serra_ + + +## Sa limba sarda in sa famìlia e in sa sotziedade | Lege 482/99 e Limba sarda + +RELATORES + +Giuseppe MESINA +SÌNDIGU DE ORTHULLÈ + +Piero CARTA +PRESIDENTE DE SA PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA + +Giorgio MURINO +ASSESSORE DE SA CULTURA DE SA PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA + +Diegu CORRAINE +COORDINADORE DE S'UFÌTZIU DE SA LIMBA SARDA + +Organizatzione: PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA / COMUNA DE ORTHULLÈ + +UFÌTZIU DE SA LIMBA SARDA + + + + +### 08/11/2010 + +## Prus de su mesu de sos catalanos cherent un'Istadu issoro + +### Su 31% est in favore de un'Istadu federale, cando chi su 25% punnat a s'indipendentzia + +##### **** + +Su 56% de sos catalanos cherent sa creatzione de un'Istadu issoro. + +Gasi narat unu sondagiu de su **Centre d'Estudis d'Opinio** (_Tzentru de Istudios de Opinione_), publicadu in custas dies, dae ue resurtat una creschida de sa voluntade de s'ischirriare dae s'Ispagna, a cunfrontu de su 34% de pessones chi cherent chi sa Catalugna abbarret una comunidade autonoma. + +In su cuestionariu de su **CEO** essit a campu chi su 31% cheret chi sa Catalugna siat un'Istadu federale, cando chi su 25% punnat a s'indipendentzia. + +Su sondagiu mustrat finas una majoria manna de tzitadinos, su 66 %, chi creent chi non bastet su livellu de autonomia atuale, a cunfrontu de su 26% chi lu cunsiderant adeguadu e petzi su 3% chi pessant chi b'at tropu autonomia. + +Custos datos sunt in sintonia cun sos indicadores de su sentimentu de apartenentzia, cun unu 25% de sos intervistados chi si intendent prus catalanos chi no ispagnolos, e unu 20% chi si intendent catalanos ebbia. + +#_sarvadore serra_ + + +### 09/11/2010 + +## Ortografia noa de sa limba ispagnola + +### Dae su mese de Nadale de su 2010 + +Sa _**Real Academia Española**_, a pustis de unu traballu duradu annos, cun s'agiudu de sas 22 Academias de sa Limba de sos istados in ue est ufitziale s'ispagnolu, est a puntu de publicare, in su mese de nadale chi benit, sas regulas noas de s'Ortografia ispagnola. + +Su testu de base de sas regulas l'ant aprovadu in sa riunioone chi b'at apidu dae su 1 a su 3 de santandria in San Millan de la Cogolla (La Rioja, nord de Ispagna). Pro si cunvertire in definitivu, at a cherrere ratificadu dae sos diretores e presidentes de totu sas 22 Academias, a fines de santandria in Guadalajara (Messicu). + +S'editzione noa de s'**_Ortografia_**, elaborada dae sas bintiduas _Academias de la Lengua_, non cambiat sas regulas sustantziales ma cuntenet novidades interessantes: sa "y" s'at a cramare "ye"; in America no ant narrere prus "be alta" e "be baja" pro sa "b" e la "v", e "guion" e "truhan" no ant a tennere prus s'atzentu. +In mesu de sas novidades, figurant finas sa perdida de s'atzentu in sa coniugatzione "o" in mesu de tzifras (5 o 6). E s'at a devere iscriere "exministro", "exnovio", e no "ex ministro" o "ex novio". Finas sos latinismos ant a essere tratados comente paraulas istrangias, e iscritos in cursivu e sena atzentu: "ex cathedra", "casus belli", "deus ex machina". + +In s'editzione noa, sas Academias ant leadu su pessu de cambiare s'iscritura cun "q" de unas cantas paraulas (Iraq, Qatar, quasar, quorum) ca costituint una "una incongruentzia cun sas regulas". Duncas ant a cherrer iscritas cun "c" o cun "k", cunforma a sos casos: Irak, Catar, cuasar cuorum. + +In prus, b'at ateros disponimentos pro paraulas in ue nche cheret catzadu s'atzentu. + +In fines, sa "ch" e sa "ll" non sunt cunsideradas prus literas de s'alfabetu ma comente digrafos. + +Pro totu sos ateros disponimentos, mannos e minores, at a tocare a isetare sa publicatzione definitiva, luego, in su mese de nadale. + +#_Diego Corraine_ + + +### 09/11/2010 + +## Limba Sarda Comuna, cussigios de iscritura + +### In unu blog in ue tratant ortografia e lessicu + +#_Diego Corraine_ + + +### 09/11/2010 + +## Sa Catalugna diat essere prus rica si esseret indipendente + +### Lu narat Finn Erling Kydland, Premiu Nobel pro s'economia + +##### + +Su Premiu Nobel pro s'Economia pro s'annu 2004, Finn Erling Kydland, at afirmadu chi 'non diat faghere ispantu' chi, in una Catalugna indipendente, 'a su guvernu catalanu diat bennere megius a dimustrare sa credibilidade sua chi no a su guvernu ispagnolu in su cumplessu '. + +At naradu custu cun riferimentu a sa cunfiantzia finantziaria chi un'Istadu resessit a dare a sos investidores in tempos de crisi economica. + +In su cuadru de una cunferentzia in su Parlamentu de Catalugna, s'economista Kydland at fatu unos cantos parallelismos intre sa Catalugna e s'Iscotzia e at agiuntu chi, si sa natzione catalana esseret indipendente, 'si diat podere creare su matessi clima de cunfiantzia chi at permitidu a s'Irlanda de creschere in manera ispetaculare in su giru de 20 annos'. + +Kydland est professore de economia in s'Universidade de California (Santa Barbara) e consulente economicu in su guvernu iscotzesu de Alex Salmond. + +#_sarvadore serra_ + + +### 10/11/2010 + +## Dae sos istados-natzione a sas natziones-istadu + +### Pro essire dae sos istados-presone + +Su passagiu, chi at caraterizadu sos urtimos duos seculos, dae s'istadu patrimoniale o monarchicu, in ue sos omines fiant propiedade o ogetos de su podere e sudditos, a sa republica, in ue sos omines sunt sugetos, tzitadinos, issos etotu propietarios formales de sos poderes de s'istadu, at rapresentadu sa tzelebratzione de sos deretos individuales, elevados a fundamentu de su podere e de sa democratzia. Est istadu de seguru unu progressu in s'istoria. +Ma nd'est derivada una bisione astrata chi at formadu istados de deretu, politicos e eticos, chi esaltende s'identidade individuale, sos deretos pesonales e s'agualidade formale, ant includidu populos e territorios diferentes, lis at negadu identidade colletiva, custringhende*los a s'uniformare a sa natzione e a sa limba majoritaria. Gosi sunt naschidos sos istados-natzione modernos, cun s'ideologia parallela issoro de su "natzionalismu de dominiu", chi negat sos deretos colletivos a sas natziones minoritarias assugetadas. Istados chi negant su valore de s'identidade natzionale de una parte de sos tzitadinos e los fortzat a si cunformare a s'identidade majoritaria, cun unu protessu de assimilatzione fortzada, linguistica e finas culturale. +Ischimus pero chi sos omines, istoricamente, naschent giai in intro de comunidades reales, no a sa sola, duncas tenent una "natzione" chi los at pesados. E sa natzione "format" e isvilupat sos individuos. Ma sos individuos podent finas isvilupare e liberare sa natzione issoro, cun su "natzionalismu de liberatzione". Siat comente si siat, sunt sas comunidades natzionales chi podent assegurare un'isvilupu echilibradu de sos individuos, non sas comunidades astratas, apolides o anatzionales. Su mundu reale est inculturadu, incarnadu in natziones/territorios chi si podent faghere soveranos e fraigre un'istadu: unu mundu de natziones-istadu, no istados-natzione. + +#_Diego Corraine_ + + +### 10/11/2010 + +## Su bilinguismu ritardat finas de 5 annos s'Alzheimer + +### Cunforma a un'istudiu de sientziados canadesos + +Istudiados canadesos ant bogadu a campu sos resurtados de un'istudiu chi diat mustrare comente su bilinguismu, praticadu cada die, podet agiuare a ritardare finas de 5 annos sa cumparta de sos sintomos de s'Alzheimer, cunfirmende istudios pretzedentes. + +S'istudiu, fatu dae sientziados de s'Istitutu Rotman de Toronto, l'ant publicadu in s'urtima editzione de sa rivista medica "Neurology" publicadu eris 9/11/2010. + +Sos sientziados ant regortu datos de 211 pessones diagnosticadas comente malaidos probabile de Alzheimer. De custos, 102 fiant bilingues e 109 faeddaiant una limba ebbia. + +Unu resurtadu, custu chi ant podidu osservare sos dotores canadesos, chi peruna meighina est capatza de produire pro unu tempus gosi longu. + +Dr. Clark, su diretore de s'istudiu, at decraradu: "Non naramus chi su bilinguismu podet prevennere s'Alzheimer o ateras maladias mentales ma podet agiuare a fraigare riservas cognitivas in su cherbeddu chi diat parrere chi ritardent sa cumparta de sos sintomos de s'Alzheimer pro una rata longa de tempus". + +#_Diego Corraine_ + + +### 10/11/2010 + +## Friuli, sas "Cjantutis pai Fruts" + +### Premiadas sas cantzones binchidoras + +In San Vito al Tagliamento ant premiadu sos binchidores e sos singiolados in sa de tres editziones de su Cuncursu triennale _Cjantutis pai Fruts_, promovidu dae sa Sotziedade Filologica Friulana e dae s'Usci Fvg. + +Su cuncursu est naschidu in su 1998 dae un'idea de su maistru **Lucio Peressi** pro promovere sa produtzione de cumponimentos musicales noos pro pitzinnos subra de testos in limba friulana; finas ocannu b'at apidu una resessida bona, cun 43 traballos imbiados non dae su Friuli ebbia, ma finas dae Genova, Roma e Bruxelles. + +Primu classificadu in sa categoria A (cumponimentos pro sos pitzinnos de s'iscola de s'infantzia e de sas primas duas classes de s'iscola primaria ) est ** Andrea Venturini** cun _Ore di la a durmi_. Su de duos est** Arnaldo De Colle** cun su diticu _Mi plas ve il cur content_. Singiolados sunt **Arianna Plazzotta** (_Viarç la puarte_), **Daniela Monica Bon** (_Ator dal pradessut_) e **Tullio Visioli** (_Ande Burande_). + +In sa categoria B (cumponimentos pro sas urtimas tres classes de s'iscola primaria e pro s'iscola segundaria de primu gradu) duos sunt isos binchidores _ex aequo_: **Andrea Basevi** (_Paisaç cun filastrocje_) e **Daniela Monica** **Bon** (_Luna luna_). Su de duos est **Gian Carlo Brocchetto** (_Mio ninin_). Singiolados sunt ** Arnaldo De Colle** (_O Signor, frut encje tu_) e **Andrea Passerelli** (_Pastoral di Betlem e L'arbul dai legnuts_). + +Sas _Cjantutis pai fruts_ las ant a publicare intro de pagu tempus, paris cun unu discu, pro nde permitere sa difusione in iscola e in mesu de sas familias friulanas. + +#_sarvadore serra_ + + +### 10/11/2010 + +## Modulistica finas in friulanu e islovenu + +### In sa Motorizatzione de Goritzia, immatriculatziones, patentes e revisiones trilingues + +Dae cras, in sa Motorizatzione de Goritzia, s'Amministratzione Publica at a faghere unu passu a in antis pro afortire sas minorias linguisticas. Difatis, totu sa modulistica chi bisongiat pro sas immatriculatziones, pro sas patentes e pro sas revisiones periodicas (unu 85% de sa totalidade de sas praticas) at a essere presentada finas in friulanu e islovenu, in prus de s'italianu, pro sa prima bia in Italia. + +Amus a resessire finas nois in Sardigna a faghere su matessi? Diat essere ora chi su sardu siat limba normale, duncas presente in totue, in cada ambitu e impreu: dae sa cartellonistica a sa sinnaletica, dae sos documentos e modulos chi servint a sos utentes a sos chi impreant sas Amministratziones e sos Entes cun su publicu. Mescamente sos documentos chi tenent visibilidade manna podent essere una manera pro isvilupare sa limba sarda in manera moderna e dinamica. Ma pro resessire in sa "normalizatzione" de su sardu bi bolet voluntade politica e politica linguistica forte. Tocat a si mobilitare. + +#_Diego Corraine_ + + +### 10/11/2010 + +## Projetzione cortometragiu "Deu ci sia" + +### SÌLIGO, chenabura 12 de santandria + +Sighit su tziclu "limba sarda e tzinema" in Meilogu, organizadu dae s'Ufitziu de sa limba sarda de sas Comunas de Banari, Siligo e de Bunnannaru, in collaboratzione cun sa Fundatzione Maria Carta. + +A pustis de s'esitu bonu chi b'at apidu in Banari su 3 de santandria coladu, sa projetzione de su cortometragiu "Deu ci sia" s'at a faghere in Siligo su 12 de santandria a sas 17.30 in su tzentru de agregatzione sotziale. Sa pellicula de su regista piemontesu Gianluigi Tarditi at a essere presentada dae Clara Farina, atora coprotagonista, e dae Juvanna Tuffu, responsabile de s'Ufitziu de sa limba sarda de sa Comuna. +Produidu dae sa Ophir Production de Tatari, su cortometragiu tenet unu grupu totu sardu de atores e intre sos interpretes b'at finas Clara Murtas in sa parte de sa femina agabbadora, Mario Olivieri, Daniele Meloni, Michele Carboni, Carla Orru, Fabio Vannozzi. + +Un contu tzinematograficu bellu meda chi moet dae su drama de una familia sarda de s'agabbu de s'Otighentos in ue sa maladia de su babbu bogat a campu relatziones e dinamicas chi creschent a bellu a bellu a inghiriu de su letu de su moribundu e in ue sa presentzia forte de s'agabbadora trasmitit rispetu e timoria. + +Ambientadu in sos istatzos gadduresos, gadduresu est finas su titulu de s'opera cando chi a faeddare in sardu est sa protagonista in sa parte umbrosa de s'agabbadora, una figura chi si pessat chi apat operadu in totu sa Sardigna finas a sos annos '50 de su seculu coladu e chi agabbaiat sas pessonas chi fiant in s'oru de sa morte, cun unu corfu de martzeddu de ogiastru, su "magiolu". + +"Deu ci sia" at rapresentadu sa Sardigna e s'Italia in s'urtima editzione de su New York Film Festival e at binchidu premios in totu su mundu. + +#_Diego Corraine_ + + +### 11/11/2010 + +## Ite faghere pro sa limba sarda + +### Addoviu in sa Regione intre su Comitadu e s'assessore + +Isetende a ponnere in caminu su Programa triennale pro sa Limba Sarda 2011-2013, s'assessore regionale de s'Istrutzione publica Sergio Milia s'est bidu cun una delegatzione de su Comitadu pro sa limba sarda + +In rapresentantzia de su Comitadu bi fiant Mariu Carboni, coordinadore de s'organismu, Giuanne Frantziscu Pintore, Maria Antonedda Piga, Micheli Pinna e Antoni Maria Pala. + +S'assessore at naradu chi est de acordu a cumintzare cun su Comitadu una programatzione seria de sas linias istrategicas de Regione in materia de politica linguistica. + +"Est istadu un'addoviu positivu a beru - at naradu, in unu comunicadu, s'assessore - in ue amus detzididu de mandare a dae in antis atziones comunas in defensa de sa limba sarda, pro sa valorizatzione sua e pro un'arraigamentu culturale prus mannu". + +"Unu de sos progetos prus a termine curtzu, de cumpartzire cun su presidente Cappellacci e sos ateros assessores - at agiuntu Milia - at a interessare sa versione in limba sarda de su situ istitutzionale de sa Regione , gasi comente sunt faghende giai in Catalugna e in sos ateros paisos europeos in ue b'at minorias linguisticas". + +In s'interi, no ant a istentare a amaniare sa Cunferentzia regionale de sa Limba Sarda, mediu importante de collegamentu intre sa Regione, sos entes locales, sas Universidades , sas iscolas, sas Suprintendentzias e sos operadores culturales de su territoriu . + +#_sarvadore serra_ + + +## P&R;]: «PROVÌNTZIA» non «provìncia» + +A su solitu, sas paraulas chi benint dae su latinu e tenent in cumintzu de paraula CE-, CI-, in sardu devenint, es.: chelu +che-, chelu +°e-, °elu +he-, helu +ce-, celu +chi-, chivu, chiu +°i-, °ivu +hi-, hiu +ce-, ciu. + +Duncas est regulare chi in paraulas chi benint dae su latinu apamus chena e cena. + +Sas chi in mesu tenent -CE-, -CI- o, in s'agabu, -CE, in sardu devenint , es.: lughe +-che-, luche +-°e-, lu°e +-he-, luhe +-ghe-, lughe +-ge-, luge, +-xi-, luxi; +-chi-, luchidu +-°i-, lu°idu +-hi-, luhidu +-gi-, lugidu +-xi-, luxidu + +In sas paraulas chi, in cambiu, sunt addatadas dae s'italianu, ce-, ci-, -ce-, -ci- in sardu (in sas variedades tzentrales, setentrionales e finas meridionales) devenint tze-, tzi-, -tze-, -tzi-: +centro > tzentru +Cina > Tzina +cacciare (togliere) > catzare +provincia > provintzia + +Duncas est normale a narrer e a iscrier provintzia in totu sas variedades de su sardu e NON provincia. + +Bastat finas a bider ite ponet su Porru, in su _Dizionariu sardu-italianu_: **provinçia**, in ue sa pronunzia est, comente narat isse di 'z' "gagliarda", duncas surda, _**provintzia. **_ "Onde si scrivera_ çella, çittadinu, çivili, deçenti, suççediri, _ec. e si pronunziera _zella, zittadinu, zivili, dezenti, suzzediri_" (Porru, _Dizionariu_..., Casteddu 1832). + +Gasi etotu ponet Z. Ispanu in su _Dizionariu_ suo: _provinzia_. + +AMENTA + +dae lat. CE, CE > in sardu che, °e, he, ce + +dae it. ce > in sardu tze + + + + +### 12/11/2010 + +## STORIA DEL CONFLITTO ANGLO-IRLANDESE + +### de Riccardo Michelucci + +Est s'istoria de sas persecutziones e de su ratzismu chi sos Irlandesos ant devidu patire dae sos Inglesos pro prus de otighentos annos. Basende*si in documentos istoricos in parte manna ineditos ma finas in testos literarios, intervistas e contos de sa vida de cada die, su libru presentat in manera discansosa e crara sas fases istoricas fundamentales, cunsiderende sos aspetos culturales suos. + +Ponet in lughe cun grandu fortza sas responsabilidades de sas duas partes chi si sunt gherradas finas a unos cantos annos a como. Unu crarimentu chi bi cheret mescamente como chi, agabbada sa gherra, s'Irlanda s'est incaminende a bellu a bellu a sa riunificatzione. + +Riccardo Michelucci, giornalista, atistudiadu politica e cultura de s'Irlanda in s'University College de Dublinu. + +#_Diego Corraine_ + + +### 12/11/2010 + +## Limba, literadura e iscritores sardos + +### de Diegu Corraine + +A su solitu, cando cherimus definire una literadura, lu faghimus cun un'agetivu chi si riferit a sa limba chi est iscrita un'opera, chi est, a su solitu, sa limba "propia" de unu logu/populu chi nd'espressat sa continuidade istorica, comente narat sa matessi lege istatale 482/99 chi tutelat sas limbas de sas minorias "istoricas". E su sardu est sa limba propia, istorica, de sos Sardos, in sos urtimos milli annos. Catalanu, ispagnolu, italianu sunt, a narrere sa veridade, istrangias, esternas, non "propias". Mancu si s'italianu diat ponnere a banda in manera definitiva (eventualidade chi no m'auguro) su sardu, mancu tando si diat cambiare in limba nostra propia, ca non diat essere, mancari gasi, sa limba chi prendet sos sardos cun su tempus coladu. Semper e cando, finas a cando custu non capitet, amus a tennere totu su deretu a una politica linguistica pro faghere a manera chi su sardu siat ufitziale in cada ambitu e impreu. Galu de prus si amus a essere soveranos. + +Duncas, cando si faeddat de literadura americana, polaca, ungheresa, finnica, grega, benit in mente chi si tratat de operas iscritas in sa limba "propia" issoro. Una casu particulare, totu diferente, est su de sa literadura ebraica, chi oe in manera cunventzionale identificamus cun sa limba ebraica (sa de Oz, Yehoshua e ateros) chi modernamente s'est formada e est ufitziale in Israele, chi cheret distinta dae sa literadura yiddish (sa de su polacu I. Singer), mancari ambas pertocchent a su populu ebraicu. + +Un'ateru casu est su de sas literaduras de istados ex coloniales, in ue sos poderes indipendentes noos ant isseberadu frantzesu, portughesu, ispagnolu o inglesu comente limbas uftziales. Tando faeddamus di literadura francofona, lusofona, etc. Ma cando naramus literadura djula, swahili, sango o kikongo nos semus riferende a sa limba djula, swahili, sango o kikongo. E gasi, s'iscritore keniota Ngugi Wa Thiong'o aparteniat a sa literadura inglesa de Àfrica cando iscriiat in inglesu, ma apartenet a sa literadura kikuyu dae cando at detzididu de iscriere petzi in kikuyu. + +Pro torrare prus a curtzu a nois, sas literaduras bretone, gallesa, catalana, basca, galitziana, romantza, ladina, sunt cussas chi s'espressant in sas limbas rispetivas. Si nono, ite sentidu siat tennere a las definire cun custos agetivos? Duncas, sa literadura sarda at a essere sa chi est in sardu, finas cando s'iscritore non siat sardu de naschida. S'iscritore, imbetzes, s'at a podere espressare in prus limbas (e, tando, sas operas suas ant a apartennere a sa literadura de sa limba rispetiva), ma at a essere cunsideradu sardu, friulanu, ladinu pro s'origine sua. Su friulanu Pasolini apartenet a sa literadura friulana cun sas operas in friulanu, a s'italiana cun sas operas in italianu. A collocare Pasolini in intro de sa literadura friulana petzia pro s'origine sua mi paret chi non siat giustu e chi siat a lu minimare. Pro su matessi arresonamentu, Gratzia Deledda est totu in intro de sa literadura italiana. In prus, in Sardigna b'at ateras bator limbas reconnotas giuricamente in prus de su sardu (gadduresu, aligheresu, tabarchinu, tataresu), ma a nemos l'artiat a conca de atribuire Bianca Pitzorno, chi iscriet in italianu mancari siat naschida in Tatari, a sa literadura tataresa. Pitzorno "est" literadura italiana. + +In cambiu, cando faeddamus de "literaduras de su Kenia, de s'Ispagna, de sa Sardigna", nos riferimus a su fatu chi in intro de cada paisu si faeddant limbas medas, ma sena nos riferire a peruna in particulare. Sa cosa curiosa est chi unos cantos iscritores incaminados a un'esitu literariu mannu, forsis finas pro neutralizare incoerentzias politicas possibile, diant cherrere chi sas operas issoro in italianu siant cunsideradas comente apartenentes a sa literadura sarda, prontos a si nch'andare, pesso, a intro de sa literadura italiana, cando ant a tennere, comente tengio s'isperu, un'esitu mannu meda. Iscriant in sardu pro faghere literadura sarda. A ponnere totu in sa matessi labia non servit a nemos, prus pagu a chie faghet literadura. S'identidade sarda, siat sa literaria siat sa natzionale, est ligada a sa limba "propia", a su sardu. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 12/11/2010 + +## In su mundu de oe: una _cosmovisione_ _transculturale_ + +### de Armando Gnisci + +_S'amigu Armando Gnisci* nos at imbiadu custu articulu cun sas ideas suas subra de s'argumentu _limbas_ e _literaduras_. Est de interessu mannu. Pro custu lu podimus leare comente base de unu cunfrontu de ideas cun sos letores de L&N, chi podent ponnere sas ideas issoro in forma de cumentu, inoghe suta. _ +... + +Creo chi oe, intrende in sa segunda decada de su seculu 21, in Italia, comente in cale si siat atera parte de su mundu, siat importante a arresonare de limbas e patrias, e, torra, de s'identidade linguistica-natzionale. Creo finas, pero, chi oe b'apat in su mundu una _cosmovisione transculturale_ chi punnat a nche colare sa logica de sos cumpartimentos istagnu intre limbas natzionales, limbas locales e limbas mundiales (s'inglesu de sa globalizatzione, su tzinesu mandarinu de 1miliarduseschentosmilliones de umanos). Si tratat de una _cosmovisione_ de madrighe caraibica. Custa nche torrat a unos cantos iscritores martinicanos francofonos - ma non si podet faghere a mancu de ammentare chi su cuntzetu de _transculturacion_ est un'imbentu de s'antropologu cubanu Fernando Ortiz (1940) deretu reconnotu e valorizadu dae su gigante de s'antropologia culturale de su seculu coladu, Bronislaw Malinowski. + +Su pessamentu caraibicu est unu "isciallu creolu", in ue giogant, apuntu, in prus de sos iscritores francofonos, finas iscritores ispanofonos e anglofonos che a su poeta Derek Walcott, premiu Nobel de su 1992, e ateros galu. Sos francofonos martinicanos chi deo bi fatzo riferimentu sunt Èdouard Glissant [_in sa fotografia, ndr_] e Patrick Chamoiseau. De custu urtimu, s'editore chi como sighit a lu traduire e a lu proponnere in Italia comente narradore, a pustis de Einaudi, est Il Maestrale de Nugoro (est in pessu essidu su romanzu _Una domenica nella cella_ de su 2007). Sos pessadores-narradores-poetas caraibicos faeddant dae decadas de "creolizatzione de su mundu" e - Glissant - de "espositzione a totu sas limbas de su mundu": non che a unu privilegiu de su poeta o de su profeta, ma che a una cunditzione planetaria de s'umanu de su tempus nostru. + +Linguisticamente, duncas, ma finas mentalmente, oe totus vivimus anfibios: in s'inglesu de sa globalizatzione e in sa limba-_matrix_ in ue resistimus, si bi la faghimus: custa est sa mossa ("postmoderna"/"antzestrale") in ue sighimus a pessare e a narrere, presos e esaustos. Sa mossa, pero, est finas un'amaca bantzighende, una relatzione balladora e no-elementare. Sos caraibicos nos insignant, difatis, chi mancu unu de nois tenet una limba autentica, a raighina unica, primaria, "propra", assoluta: a pessare gasi est machine e presone, est psicosi e deliriu. Est padania. Mancari pargiat su contrariu suo. + +Andemus a dae in antis: s'orizonte chi in intro suo devimus imparare a caminare, tando, no est cussu istantissu de s'identidade a raighina unica, ma est su de sa creolizatzione de su destinu nostru, nostru finas in cantu europeos: ite ateru est su chi est capitende oe, dae binti annos a su nessi, in Europa otzidentale e in Italia cun s'aventu de sa Migratzione Manna dae totu sos mundos? Non semus espostos, in domo nostra, a su Totu-Mundu, chi nde faeddat Glissant? Tando, ite nd'est de sa limba "propia" nostra? Nois, sos italianos, e sos istrangios intre nois e sos figios nostros, chi sunt (tecnicamente) _creolos_, faeddamus paris in italianu, e in dialetu: capitat finas a bois de iscantzare sas lavras a su risu cando ascurtades pitzinnos in su postale a s'essida dae iscola: biancos, nieddos, tzinesos, filipinos, chi brullant in romanescu, bolognesu, toscanu, sardu. E no est a beru chi semus cuntentos de nos abbentrare cun pitza e kebab, cun ambos duos mandigos, mantende*los unu in cada manu cuntemporaneamente, e bischillende? + +Sa limba propia nostra est semper prus pagu sa limba-raighina segura e pura, sa prima limba, sa mama unica e suprastante e totu gasi, e duncas sa chi a beru nde faghimus parte, finas comente iscritores, antis, mescamente comente iscritores. Sa chi deo li naro sa limba-matrix nostra e unu matzulu-isciallu translinguisticu: una chilliadura variada, una cadrea bantzigadora, un'atzola de isseberos e de amores, de netzessidades e de casos. Ite so narende? Chi su propiu de su faeddare e iscriere personale meu mi paret oramai chi cunsistat in un'opera de ispavillamentu de su palinsestu reativu de un' italianu literariu chi est unu collettore chi cambiat sena pasu. + +E isco chi non potzo faghere a mancu de cunsiderare chi su palinsestu-isciallu cuntenet finas s'oralidade, ca deo fatzo, a traballu, su retore in prus de s'iscritore: difatis, cando m'ascurto - a pustis de un'intervista, pro narrere, ma finas cando faeddo ponende origra, in prus de resone, a su narrere meu - intendo in antis de totu sa presentzia in cavu (_presence en creux_, narant sos frantzesos) de su faeddu regionale meu pugliesu durante s'arresonu. E custu capitat _in s'interi_ chi non resesso a faeddare prus dae annos su dialetu "propiu" de sa bidda mea, Martina Franca. Ite cheret narrere totu custu? chi nutro una pantasima fonetica in intro de su canale orale meu sena chi resessa, o chergia, a lu cantzellare, o a l'innetare: m'atrivo a narrere chi si tratat, foras male, de su _genius voci_ meu, isgramatichende su genitivu in dativu de sa limba latina. + +Isco chi vivo e faeddo in sa relatzione bantzigadora de su contrapuntu espressivu chi mi inditat a mie etotu comente _mutante e trasladu sena pasu_: unu traballu-giogu de intendere, cumprendere, resonare, esplicare, iscriere e narrere, in echilibriu e in _transition_ (si tratat de una paraula inglesa imprentada dae unu calcu latinu). +Custa est, tando, sa patria linguistica bera mea? un'esiliu? una tramuda? una trasformatzione? un'andare feri-feri e sena resone? In antis de podere rispondere a custas pregontas, devo evocare sas ateras presentzias de sa gasi narada "identidade" linguistica mea chi apo inditadu comente limba-_matrix_: devo cunsiderare in mene s'impreu ativu de sas limbas ateras dae s'italianu chi connosco, chi mi formant e chi mi furriant in conca, chi impito in manera diferente e a livellos variados de cumpetentza, chi mantengio e chi mi trasformant sena pasu, a trainu: o megius, espostu a custas e a totu sas ateras chi mi crompent belle gioghende. Finas a sas chi non connosco pro nudda, ma in sas cales sunt istados traduidos unos cantos iscritos meos: s'arabu e su tzinesu mandarinu, pro narrere. Deo mi pesso - chergio narrere chi proo a m'immaginare - "in tzinesu": comente e ite sos tzinesos chi ant leghidu un'istudiu meu traduidu in sa limba issoro ant immaginadu de mene? E mi bido dae foras traduidu in ideogramas, e _mi intendo traduidu_. Una cunditzione umana chi, comente iscriet una lumera de su tempus nostru, su narradore indianu in esiliu e in transitu, Salman Rushdie, nos faghet essere e intendere comente _traslated men_. + +Mi' a ue cheria arribbare: sa limba propia de s'ispetzie umana oe est, in fines, reconnoschibile, e no est una limba. E galu prus pagu cussa prebabelica, o s'esperanto poveru e gofu. Est un'atitudine de ispetzie, una forma antiga meda ma isvilupada meda de comunicatzione intre sos umanos: sa_ tradutzione_. Sa tradutzione est _vera matrix_, comente sos _caminos-Routes_ sunt sas "raighinas beras" . Noi, sos umanos, non semus prantas, ma prantas de sos pees, in caminu. Comente nos ant insignadu sos antropologos de su Noighentos, e James Clifford in particulare, chi apo in pessu mentovadu. Bos cunsigio de leghere, difatis, su libru suo, _Strade. Viaggio e traduzione alla fine del secolo XX_, Bollati Boringhieri 1999. Sa tradutzione italiana de su titulu inglesu est literale, ma su termine "Strade" in s'originale est _Routes_ - una paraula de derivatzione frantzesa chi s'inglesu at fatu sua pro inditare caminos, carreras, rotas e itinerarios - e s'autore l'impitat pro ponnere in atu unu giogu semanticu intre duas paraulas chi in inglesu si supraponent perfetamente in sa pronuntzia: _Routes_ e _Roots_, chi cheret narrere "raighinas". Si chircades sas duas paraulas in unu vocabulariu inglesu de base bonu, su Collins Cobuild pro narrere, ais a bidere chi s'indicatzione fonetica pro sas duas paraulas est sa matessi: "_ru:t_". S'antropologu giogat cun sas paraulas identicas chi gherrant, imbetzes, comente "poderios tzelestes" contrapostos: caminos _contra_ a raighinas. + +Non semus, forsis, intrende in s'orizonte de cussa "ovatzione de sos imaginarios e de sas limbas", chi nde faeddant Glissant e Chamoiseau in su pamphlet issoro, _Les Murs_ de su 2007? E pro ite in italianu cussu iscritu, chi podides agatare in frantzesu in internet, l'ant bortadu "Quando cadono i muri"? E ite diferentzia faghet? E non semus forsis, nois chi semus imparende a nos torrare a situare in su mundu in sa manera caraibica, sos chi sunt iscoberende chi s'identidade assimigiat a una corona de murta tradutiva de sas diferentzias? Sa corona de murta no est unu sinonimu figuradu de multiculturalismu e de multilinguismu, ma s'immagine furriadora de sa tradutzione sighida e sena pasu de totu su chi semus, immaginamus e naramus, paris cun totu su chi non semus prus (pugliesos o sardos), e chi galu non semus. Proemus a pessare gasi _a la maniere_ caraibica. Pro ite nono? Pro ite no imparare dae s'umanidade de sas isulas in foras de su Mediterraneu? Iscritores e populos a largu, ma chi _pessant finas pro nois_. In s'interi chi nois los discuidamus. + +Creo chi bois, sos sardos, leedas parte in custa sabidoria noa-antiga de sa creolizatzione e non de su teatreddu de s'identidade a raighina unica etnica; e duncas de sa transculturacion (sena virguleddas o cursivu, custa paraula intrat e essit in mene, giai _traduida_). Bois seis serios, non naradaes faulas. Bois seis maistros millenarios de diferentzia e resistentzia. E de anticolonialismu. No est una casualidade chi s'iscola academica prus originale e creativa de su pessamentu postcoloniale mundiale, cussa indiana de Guha, Bhabha, Spivak e totu gasi., pro su prus emigrada a su Nord-America, reconnoscat su pessamentu de Gramsci comente fonte critica propia. + +No est a beru, forsis, chi nche seis giai prus in gasi? E chi devimus abbaidare a bois e a sos sitzilianos pro cumprendere dae ue benimus, a ue andamus e comente s'est creende finas in Italia una "ignota compagnia" noa? Propiu custu est su titulu de unu romanzu galanu a beru de Giuliu Angioni, publicadu dae Feltrinelli in su 1992 e torradu a publicare dae "L'Unione Sarda" in su 2004, unu romanzu mundiale - in su sensu de "brave new world" de Shakespeare - chi est devidu torrare a Sardigna pro sighire a essere leghibile. A s'amigu meu Pepinu Marci, italianista illustre de s'universidade de Casteddu, in su beranu de su 2010 l'ant invitadu in Tzina pro presentare unu librigheddu suo subra de sa literadura e sa tziviltade sarda traduidu in tzinesu e in ateras limbas; totu ispiradu propiu e finas dae sa poetica de su _Tout-Monde_ de Glissant e de sos caraibicos. S'opusculu suo, difatis, tenet comente titulu _Letteratura sarda. In presenza di tutte le lingue del mondo_. + +A gherrare pro sa supraviventzia de sas limbas "minores" e contra a sa morte de cussas in via de estintzione est una _po-etica_ digna de contrapuntu a sa globalizatzione. Tantu cantu a gherrare in sa resistentzia a su pessamentu e a sa limba unicos, e pro sa creolizatzione de su mundu, pro unu "brave new world" nou. Semus alliados in su patu de sas diversidades contra a s'unificatzione coata e a sa distrutzione. + +Devimus imparare, pero, a essere prontos a ponnere in giogu totu su chi ischimus de essere e balere, totu sas "identidades" de sas casellas de su "Giogu de su mundu" chi semus gioghende. E devimus imparare a giogare paris cun totu sos chi sunt a s'ala nostra. In s'interi sos _poderios infernales_ de su globale proant a nos istudare gioghende su giogu de sa fortza e de sa ruina. +_Bon courage. _ + +------ +_*Est unu criticu literariu e est istadu professore universitariu de La Sapienza in Roma. Est unu de sos istudiosos prus importantes de literadura cumparadu in Italia. At iscritu una barantina de libros._ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 13/11/2010 + +## NATZIONALISMU DE DOMÌNIU E NATZIONALISMU DE LIBERATZIONE + +### de Diegu Corraine + +Est un'ideologia, unu sistema de ideas chi podet evolvere in movimentu politicu, chi tenet sa finalidade de assegurare a una _natzione_* determinada totu sos deretos chi li cunsentant de esistire e de s'isvilupare in manera libera e soverana. + +Distinghimus duas castas de natzionalismu: su _natzionalismu de dominiu_ e su _natzionalismu de liberatzione_. + +Su **natzionalismu de dominiu** est espressadu dae una comunidade natzionale chi resessit a formare un'istadu, includende, cun sa fortza o sa trampa, ateras comunidades natzionales, chi in cussu mamentu sunt debiles, non sunt galu resessidas a formare unu movimentu in favore de sa soverania issoro o si sunt illudidas de otennere sos deretos natzionales issoro in unu perimetru istatale prus mannu, rinuntziende a un'entidade istatuale distinta. A su solitu, custu natzionalismu de dominiu praticat una politica interna assimilatzionista, pro cantzellare sos carateres de sas ateras natziones (mescamente sa limba) e pro las cunformare a sos carateres de sa natzione majoritaria dominante. Custu natzionalismu si podet manifestare finas in foras de s'istadu giai costituidu, cun una politica colonialista de annessiones territoriales. Pro custu est finas efinidu comente _natzionalismu imperialista_, ca imponet sos carateres de sa natzione majoritaria a totu sas ateras natziones colonizadas e annessas (sena peruna voluntade issoro de nde faghere parte) in intro de su territoriu de s'istadu, a bias catzende*nche*lis s'indipendentzia istatuale chi podiant tennere, neghende*lis sos deretos o reconnoschende*los petzi in parte. Pro custu, mutimus custa casta de istadu, finas **_istadu-natzione_**, in ue sa "natzione" est sa dominante. + +Su natzionalismu de dominiu (chi tenet semper carateristicas ofensivas/agressivas/assimilatzionistas), cando operat in intro de sas lacanas de s'istadu, leat sa forma de _colonialismu internu_, in foras de s'istadu leat sa forma de _colonialismu esternu_ e finas _colonialismu de populamentu_ (cando b'at una politica de migratzione de pessones in cantidade manna, dae s'istadu dominante a su territoriu colonizadu, a su puntu de nde cambiare, a bias, sa proportzione demografica in favore de sa populatzione ocupante). + +Custa casta de natzionalismu podet operare in forma lebia e indireta, a sa cua, assimilende a bellu a bellu sas natziones dominadas (a bias finas cun unu cuadru giuridicu chi paret in favore a sas limbas dominadas). Est su natzionalismu de sas majorias comente si presentat in sos istados democraticos, Italia, Frantza, Ispagna, Rennu unidu, etc.. Ma podet operare finas in forma crara e violenta, cun politicas de genotzidiu e isterminiu. Nazismu e fascismu, istalinismu e totu sas formas totalitarias de dominiu sunt formas estremas de natzionalismu de domimiu. + +Su **natzionalismu de liberatzione** est espressadu dae sas natziones dominadas, includidas cun sa fortza o sa trampa in istados mannos dominados dae una natzione majoritaria. Custa casta de natzionalismu punnat a si liberare dae sas trobeas de su dominiu esternu e podet tirare a formare un'istadu a contu suo o a intrare in unu istadu formadu dae prus natziones, in cunditzione de paridade. In ambos casos custa casta de natzionalismu cheret sa liberatzione in forma de natzione-istadu, totu su contrariu de s'istadu-natzione. + +Oe in die, custa est sa forma prus connota de natzionalismu e est presente in logos meda de su mundu. Tenet duas carateristicas importantes: a) est un'ideologia difensiva, paghiosa e solidaria, inclusiva, ca non cheret cuntentare su disigiu suo de liberatzione catzighende o neghende sos deretos de ateras natziones. Su natzionalismu sardu, pro narrere, non cheret negare sos deretos de sa natzione italiana, chi esistit ma no includet sa natzione sarda! b) + +Su natzionalismu de liberatzione punnat a sa soverania, chi est sa cunditzione de chie tenet unu podere liberu dae cale si siat assugetamentu esternu. Sa natzione soverana podet isseberare, liberamente, su destinu istitutzionale suo: de si fraigare un'istadu a contu suo, _indipendente_, o de intrare in cunditzione de paridade in un'_istadu cunfederale_, o, esitu estremu, chi formalmente devimus previdere, de _rinuntziare a sa soverania_, de su totu, o atzetende una cunditzione, dipendente, de _autonomia natzionale_. In custu urtimu casu, si tratat prus de _regionalismu*_ chi non de natzionalismu. + +In cale si siat casu, non bi podet aere peruna forma de esitu basadu in sa soverania si non b'at natzionalismu (in forma de sistema de ideas o de movimentu), in pagas allegas non b'at _soveranismu*_ o _indipendentismu*_ (chi est unu de sos esitos possibiles de sa soverania) sena natzionalismu. Imbetzes podet essere su contrariu, comente amus bidu: bi podet aere natzionalismu ma no indipendentismu a mala gana, in su casu chi s'esitu de sa soverania siat s'intrada in un'istadu cunfederale. + +Sas maneras de arribbare a sa soverania podent essere: a) unu protzessu rivolutzionariu de _separatzione*_; b) unu protzessu de separatzione basadu in su cunsensu de sas partes; c) unu protzessu de _autodeterminatzione_*, basadu in su _deretu internatzionale_*, chi, pero no est semper craru e universale, cando si trata de lu ponnere in pratica. A bias, in casos cuncretos, custu deretu est cuntzedidu, comente essida de unu cunflitu, si una natzione dominada at leadu su caminu prevididu in su puntu "a". + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/11/2010 + +## Protzessu de paghe in su Paisu Bascu + +### Forsis semus in unu furriadorgiu + +Forsis in su Paisu Bascu semus in unu furriadorgiu. B'at sinnales chi faghent pessare chi sa manca indipendentista basca at cumbintu s'ETA chi sa via armada non conduit a s'indipendentzia. + +In custas dies, 250 personalidades de Euskadi e de foras ant firmadu unu manifestu in ue pedint sa liberatzione de s'indipendentista Arnaldo Otegi, ca est "publicu e notoriu" chi custa pessone operat pro "risolvere sos problemas politicos esclusivamente in manera paghiosa e democratica". + +Su presidente de su Partidu Sotzialista de Euskadi, Jesus Eguiguren, at finas naradu chi s'ETA no at a istentare a emitere unu comunicadu chi at a sinnare s'agabbu de sas atziones armadas. Unu fatu, at agiuntu, chi "diat podere garantire sa legalizatzione de Batasuna". + +Nois semus petzi cuntentos de totu custu. Amus semper pessadu chi sas atziones violentas sunt, in prus de criminales, finas contraprodutivas dae su puntu de vista politicu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/11/2010 + +## ATACOS CONTRA A SAS COMUNIDADES CRISTIANAS DE IRÀK + +### Prus de 50 pessones mortas | Sunt minimende sos cristianos in s'Oriente Probianu | Sunt in aumentu in Israele + +Sa comunidade cristiana de s'Irak, bastante numerosa, in sas urtimas duas chidas est istada corfida dae sa peus undada de violentzia de sos urtimos annos, cun una serie de atentados contra a cresias e bighinados de majoria cristiana in Bagdad chi at causadu prus de mesu chentina de mortos, mescamente tziviles cristianos, e deghinas de mortos. + +Custos atacos sunt cumintzados su 31 de santugaine cun sa leada de ostagios dae parte de unu grupu de omines armados in una catedrale de sa capitale irachena. Chimbantoto pessones aunt mortas pro s'atacu revindicadu dae s'Istadu Islamicu de s'Irak, una setzione locale -nant*chi- de Al-Qaida. + +Custu mercuris, sa violentzia at sighidu in forma de atacos dinamitardos contra a bighinados cristianos de Bagdad, chi ant provocadu non prus pagu de chimbe vitimas mortales. + +Diat parrere chi custa serie de atacos rispondet a una minetza costante de Al-Qaida, chi at annuntziadu chi sas istitutziones e sa populatzione cristiana de totu s'Oriente Mediu sunt sos "obietivos suos legitimos". + +Una de sas autoridades religiosas printzipales de sa comunidade cristiana, s'archipiscamu de sa Cresia Ortodossa Siriaca Athanasios Dawood at denuntziadu chi sos terroristas sun pratichende una 'pulisia etnica' bera. At fatu una decraratzione, dae s'esiliu suo in Londra, a sos cristianos de s'Irak: "Sa populatzione cristiana devet lassare sa terra de sos mannos nostros e fuire dae sa pulisia etinca premeditada". + +Su numeru de cristianos, difatis, est minimende a beru, membros medas de sa comunidade cristiana dae meda sunt sighende custu cussigiu. In antis de s'invasione de sos Istados Unidos, si carculat chi unos 800.000 cristianos istaiant in s'Irak, una tzifra chi sete annos a pustis at minimadu a sos 500.000 o 600.000, a parrere de sos espertos. Comente resurtadu de s'aumentu de s'inseguresa -sos cristianos non fiant in perigulu mannu suta de su regimene de Saddam Hussein- , prus e prus cristianos leant su caminu de s'esiliu. + +Diat parrere finas chi custu non siat unu fenomenu esclusivu de s'Irak, ma de ateros paisos dae su Libanu finas a s'Egitu, colende s'Iran, chi registrant tendentzias similes. + +A su puntu chi. comente narat su giornalista Robert Fisk, "a pagu a pagu sa majoria mussulmana est creschende prus de sa populatzione cristiana in custos paisos". "Est sa cronaca de una morte annuntziada", at cuncruidu su giornalista. + +S'unicu logu in ue sos cristianos sunt in aumentu, ca sunt rispetados, est Israele. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 15/11/2010 + +## SA "PASSAT" NOA PRESENTADA IN LIMBA SARDA IN CASTEDDU + +### Sa Volkswagen ringratziat in Limba Sarda sas istitutziones e sos entes chi ant collaboradu a su radunu pro sa presentada de sa Passat noa. + +Gianteris, su 13 de santandria de su 2010, sa sotziedade automobilistica tedesca Volkswagen at organizadu in Casteddu unu radunu internatzionale pro presentare su modellu nou de sa Passat. +Dae su 24 de santugaine coladu, prus de deghemigia pessones (cuntzessionarios e rivendidores) de 184 istados de totu su mundu ant tentu sa possibilidade de connoschere sa capitale de sa Sardigna e unu tretu de s'isula nostra, e de proare una de sas 250 Passat noas in su caminu de Chia e de Teulada. +S'urtima die (13/11/2010) sa Volkswagen at ringratziadu in sardu sas istitutziones e sos entes sardos chi ant collaboradu a s'esitu de s'eventu pro presentare sa Passat, cun una pagina intrea de publitzidade in sardu in sa _Unione Sarda_. + +Custu est su testu: +_Sa Volkswagen ringratziada sa Sardigna e tottus is istitutzionisi sardasa po s'accuglientzia meda bella e po s'aggiudu chi anti fattu s'accadessimentu de is presentatzionisi internatzionalisi de sa Passat noa unu successu meda mannu._ + +Est un'eventu importante pro sa limba sarda, ca mustrat chi podet essere limba ufitziale e moderna no in sas amministratziones publicas ebbia ma mescamente in sas impresas e in su cummertziu. Isperemus chi custa siat petzi sa prima esperientzia e chi ateras marcas pongiant in fatu. + +Lastima pero chi b'apat carchi faddina (sas vocales paragogicas in agabbu de paraula chi non bi cherent), chi si podiat evitare si s'esserent postos in manos de espertos, comente sos de s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa RAS. Si sa Comuna de Casteddu aeret abertu s'ULS suo, podiat essere un'agiudu pro totu sos entes e impresas. Isperemus chi lu fatzant dae como in antis! + +Ma finas nois de **L&N**, podimus agiuare de badas a iscriere testos in sardu de cale si siat publitzidade. Si seis interessados a un'agiudu nostru de badas, iscriide a: _limbasnatziones@gmail.com_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/11/2010 + +## TOMASU SERRA, S'ANÀRCHICU DE BÀRRALI + +### Cunferentzia in BÀRRALI (CA), sabadu 20 de santandria de su 2010 + +Tomasu Serra, libertariu e anarchicu, naschet in Lanuse (Ogiastra) su 23 de martzu de su 1900 ma at a essere Barrali (Casteddu) sa bidda "sua", a ue at a andare a istare in su 1947, a pustis de aere giradu mesu Europa, gherrende contra a su fascismu. In sos annos 60 at a chircare de ponnere in pratica un'esperimentu de autogestione. +Sa cunferentzia de su 20/11/2010 est un'ammentu de sa vida e de sas ideas suas. +_ +Custu est su Programa:_ + +BIBLIOTECA GRAMSCIANA onlus +ARKIVIU BIBRIOTEKA TOMASO SERRA +ISTITUTO SARDO PER LA STORIA DELLA RESISTENZA E DELL'AUTONOMIA + +_Coordinatore_: **Sebastiano Sias** (C.A.S.) + +_Seguira dibattito col pubblico._ + +Via Funtana Manna, n. 9 +sabato 20 novembre 2010, ore 16.30** + +--------- +_Istituto Sardo per la Storia della Resistenza e dell'Autonomia_ +via A.Piga, 7 - 07100 SASSARI + +tel. 331 86119200 +e-mail: issras@tiscali.it ; issrass@gmail.com + +#_Diegu Corràine_ + + +### 15/11/2010 + +## Sa «creolizatzione», resurtadu positivu de su cuntatu linguisticu? + +### de Diegu Corraine + +Cando faeddamus de limbas creolas semus faeddende de s'addoviu de limbas africanas cun inglesu e frantzesu, in situatziones coloniales. Creolos sunt su giamaicanu, su papiamento e ateras. Podimus narrere, pero, chi sunt su resurtadu non definitivu, con cumpretu, de una politica de espropriatzione/impositzione linguistica. De seguru sunt unu resurtadu involuntariu de integratzione linguistica, in ue est sa parte debile chi est rinuntziende a una parte de sa limba sua pro la sustutire cun una parte de sa limba dominante (frantzesu, inglesu, olandesu, portughesu, ispagnolu...). + +Su creolu naschet dae s'unione non paritaria de una limba debile cun una limba forte. No la podimus cunsiderare una vitoria de su debile (ca non cambiat sa natura de sa limba dominante) ma unu protzessu incumpretu de assimilatzione dae bandas de su dominadore. +Pro sa natura sua matessi, su creolu non si diat devere cristallizare in una tapa evolutiva pretzisa ma evolvere a su possessu e integratzione cumpreta in sa limba dominante. + +Petzi unu movimentu identitariu forte nde podet revindicare sa personalidade autonoma linguistica sua pro arribbare a una codifica normativa de su creolu pro nd'assegurare s'ufitzialidade. Cosa chi capitat o est capitada in medas logos. + +Sas interferentzias sustitutivas de una limba forte subra de una debile ("debile" pro resones politicas e istoricas e nono pro su "naturale" suo) arriscant de cambiare sa limba natzionale dominada in limba creola (cambiende lessicum fonetica, sintassi) finas a s'iscumparta possibile de sa limba dominada. Cosa chi est capitende a su sardu, si non paramus fronte cun una politica linguistica cumplessiva, pro s'ufitzialidade prena e reale. + +Custu e aateros protzessos de creolizatzione no los podimus definire de seguru "voluntarios", ma "involuntarios", resurtadu de unu protzessu de colonizatzione/assimilatzione linguistica. Non tenent nudda de positivu, nudda chi nos cunsentat de nos nde vantare, comente pretendet calicunu iscritore sardu. + +Custu non cheret narrere chi non b'apat influentzias linguisticas esternas a pare in sas limbas. Est unu mecanismu normale de prestidu de paraulas. Cando pero, custu passagiu dae una limba a s'atera avenit petzi in una diretzione (dae sa limba forte a sa debile, es. dae italianu a sardu), finas a nd'isfigurare sos elementos distintivos, a nde cambiare su vocabulariu fundamentale, tando non podimus narrere aterus si non chi si tratat de unu protzessu de assiimilatzione, de isnatzionalizatzione. A custu protzessu nos devimus negare si tenimus cussentzia natzionale, ca sa barrera linguistica est s'urtima chi unu populu podet oponnere a sos poderes dominantes esternos. Sa presentzia de catalanismos e castiglianismos no at isfiguradu sa limba, ca oramai sunt cristallizados, definidos. S'intrada de italianismos, in cambiu, cun sa fortza presente e costante sua, destabilizante, arriscat non tantu de creolizare su sardu ma de lu cantzellare, a su nessi in sa fisionomia chi at tentu, in manera distinta e istabile, in sos urtimos seculos. + +Si cherimus cumprendere ite bolet narrere "creolizatzione" , finas in Sardigna nde tenimus una mustra: su tataresu, misturitzu de genovesu, pisanu, corsicanu, sardu, formadu dae su sec. 14 in susu. Ma in su tempus chi s'est formadu, su tataresu, s'at finas dadu una fisionomia istabile, distinta. Su tataresu s'est de seguru formadu in manera "involuntaria", dae s'unione de cumponentes etnicas diferentes, non dae unu protzessu de assimilatzione traditzionale (limba forte contra a limba debile). + +Oe, sa debilesa de su tataresu no est mancu sa italianizatzione (chi puru b'est) ma s'iscumparta de sas pessones chi lu faeddant. + +Su matessi perigulu lu tenimus pro su sardu: a) perdida de calidade de sa limba pro sas interferentzias semper prus profundas de s'italianu (lu cherimus mutire _creolizatzione _involuntaria?); b) perdida geografica de numeru de faeddadores. Siat comente si siat nos paret unu protzessu negativu, catstroficu pro sa supraviventzia de sa natzione sardu. E nos paret giustu (pro chie bi crret) de parare fronte cun totu sos medios, a custa atzione de isnatzionalizatzione. + +Sa creolizatzione possibilie de su sardu, duncas, no mi paret una prospetiva positiva. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 16/11/2010 + +## SA NATZIONE ITALIANA ESISTIT! IN INTRO DE UN'ISTADU PLURINATZIONALE + +### de Diegu Corraine + +A 150 annos dae sa naschida de s'istadu "italianu", semus in un'epoca de cunfrontu e de cuntierras, cun sas pregontas solitas de "chie semus, dae benimus, it'est s'istadu italianu, it'est sa natzione italiana?". + +A dolu mannu, in Sardigna, no nde semus faeddende meda de custu tema e de totu su chi rapresentat custa data, nois de su movimentu natzionale sardu. E finas ca podet servire a determinare una istrategia de liberatzione prus crara. + +E, imbetzes, diat tocare a lu faghere custu cunfrontu, ca sas ideas nostras non mi parent semper craras o unitarias. + +Pro nde leare una de custas ideas, b'at chie, pro afirmare sos deretos e s'esistentzia de sa natzione sarda, negat s'esistentzia de sa natzione italiana. A narrere sa veridade, no est neghende sos deretos de sos ateros chi afirmamus sos nostros! Tando, devimus decrarare, sena timere de nos faddire, chi sa natzione italiana esistit ma non currispondet a s'istadu italianu. Bi diat mancare ateru! Su chi devimus narrere, s'in casu, est chi s'istadu italianu no est "mononatzionale" (in ue currispondet natzione=istadu), ma est un'istadu naschidu dae sa voluntade de una natzione majoritaria, sa natzione italiana de si dare sos poderes de s'istadu, inglobende ateras natziones, cun s'idea de las assimilare: sa natzione sarda, sa friulana, etc. Su Risorgimentu est istadu unu movimentu legitimu de sa natzione italiana, chi, pero, at negadu su "risorgimentu" de sas ateras natziones inglobadas a fortza. + +Duncas sa natzione sarda est una de sas natziones de s'istadu italianu, chi est, duncas, chi agradet o nono, un'istadu plurinatzionale. Una plurinatzionalidade chi, in parte, in manera ogetiva, sa Republica italiana at devidu ammintere in su 1999, cun sa lege 482 chi reconnoschet ateras 12 comunidades natzionales, in sinu suo, chi faeddant ateras 12 limbas. + +E tando sa natzione italiana de ite est cumposta? Est craru, dae totu su populu de s'istadu, francu sas 12 comunidades natzionales numenadas in sa lege 482/99. + +E tando totu sas ipotesis politicas de natzione veneta, piemontesa, etc. non tenent perunu sentidu, ca sunt parte de sa natzione italiana, un'articulazione regionale, comente in Sardigna lu podet essere s'Ogiastra, sa Baronia, su Montiferru, su Barigadu, Sos Campidanos, sa Costera, etc. + +Non podimus negare s'esistentzia de sa natzione italiana finas ca, si nono, chie est chi nos at custrintu a intrare in un istadu prus mannu de su chi li tocaiat, si non sa natzione italiana? Su paradossu est chi, si no esistit sa natzione italiana, a sa pregonta "chie catzigat e negat sa natzione sarda?" diamus devere rispondere "nemos!", comente Ulissse a Polifemu. + +Est craru finas chi sa plurinatzionalidade sua no est ammintida dae s'istadu italianu, nen dae sos politicos nen dae sos intelletuales. Comente est craru chi non b'at perunu cuadru istitutzionale o giuridicu (francu sa 482/99 in contu de limba) capatzu de assegurare a sas natziones chi sunt in intro de sa Republica italiana su deretu a s'autodeterminatzione. Ma custa de sa soverania e de s'autodeterminatzione est totu un'atera idea chi cheret afortida in Sardigna, pro la podere imponnere a s'istadu italianu, in cale si siat forma! + +Ma natzione italiana esistit, duncas, e nois Sardos no nde semus una parte! + +#_Diegu Corràine_ + + +## Cursos regionales pro insinnantes e dipendentes + +Sa Regione sarda at a disponnere prus de 700.000 euros, finantziados dae sa lege istatale 482/99 pro sa tutela de sas minorias linguisticas istoricas, pro ativare cursos de formatzione de limba e cultura sarda. Àteru dinare at a podere essere leadu dae sa lege regionale 26/97. +Sos cursos, pro insinnantes de sas iscolas sardas e pro sos dipendentes regionales ant a esser atuados cun s'agiudu de sas duas Universidades de Tatari e de Casteddu, chi s'ant a incarrigare de s'organizatzione e de sa gestione de sos percursos didaticos. +Eris, in s'assessoradu regionale de s'Istrutzione Publica, s'assessore Elisabetta Pilia at addoviadu, pr presentare e discutere sas linias-ghia de sos Cursos, su preside de sa Facultade de Literas e Filosofia de Casteddu, Giuliu Paulis e su professore referente de su progetu, Maurizio Virdis, su referente de s'Universidade de Tatari, Angelo Castellaccio, su diretore iscolasticu regionale, Armando Pietrella e su presidente de s'Irre, Gabriele Uras, e tres rapresentantes de su Cussigiu de Aministratzione de s'Istitutu. + + + + +### 16/11/2010 + +## Premiu de 50.000 euros a sa Fundatzione punt.Cat + +### Pro aere agiuadu a afortire sa cussentzia de una comunidade natzionale catalana + +Sa Fundatzione Lluis Carulla, direta dae Carles Duarte i Montserrat, at cuntzedidu su _premiu de Onore Lluis Carulla_, de 50.000 euros, a sa **_Fundatzione punt.Cat_**, entidade privada sena finalidade lucrativa chi gestit su dominiu de internet .cat. Su premiu est cuntzedidu "a pessones o entidades chi apant agiuadu a afortire sa cussentzia de comunidade natzionale e su sensu de apartenentzia a sa cultura de sos paisos de limba catalana". + +Sa Fundatzione puntCAT est un'entidade privada fundada su 28 de nadale de su 2004 e marcada cun su numeru 2100 in su Registru de Fundatziones de sa Generalitat de Catalugna. Sa finalidade fundativa est sa de promovere cada genia de atividades relatzionadas cun sa creatzione, gestione e controllu de su registru de su numene de dominiu puntCAT e, in generale, de sa promotzione de sa limba e de sa cultura catalanas in s'ambitu de Internet e de sas tecnologias de s'informatzione noas. Intre sos patronos fundadores de sa Fundatzione puntCAT, e comente suportu suo a sa candidadura pro a s'otenimentu de su dominet, tocat a sinnalare s'Istitutu de Istudios Catalanos, sa Corporatzione Catalana de Radiu e Televisione. In prus in prus, 98 entidades e assotzios (de totu sos logos in ue faeddant catalanu, de totu sos setores de sa cultura e atividade), 2.615 aziendas e 65.468 pessones ant dadu suportu craru a sa candidadura pro su dominet .cat, fatu chi at agiuadu de seguru a s'otenimentu. + +In chimbe annos de esistentzia, su numeru de webs registradas cun ".cat" at creschidu finas a arribbare a sos 43.764 registros. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 16/11/2010 + +## Tocat a rispetare s'unidade de sa limba catalana. + +### L'at pedidu sa Xarxa Vives d'Universitats + +Pro sos Cursos Intensivos de Limba Erasmus (EILC) su Ministeriu de s'Istrutzione de Ispagna at publicadu unu bandu pro su catalanu e unu pro su valentzianu + +Sa **Xarxa Vives d'Universitats** (sa rete de universidades intitulada a Joan Lluis Vives i March) ** **no est de acordu e at pedidu chi si rispetet s'unidade de sa limba catalana. + +De sa rete nde faghent parte 21 universidades de sa Comunidade Valentziana, de Catalugna, de sas Baleares, de Andorra e de Frantza, + +In su mese da cabudanni su presidente de sa **Xarxa Vives** aiat pedidu a su guvernu de faghere unu bandu unicu. + +Su guvernu, pero, no nd'at tentu contu, e sas universidades lamentant chi "si mantenet s'anomalia sientifica e giuridica de faghere diferentzia intre su catalanu e su valentzianu ". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 16/11/2010 + +## ATACOS VIOLENTOS DE S'ESÈRTZITU MAROCHINU CONTRA ACAMPAMENTOS DE SOS SAHARIANOS + +### Agentes marochinos nch'ant bogadu a fortza sa gente dae un'acampamentu in ue b'istaiant migias de pessones chi fiant protestende pro sas cunditziones de vida in s'excolonia ispagnola | A su nessi 4 mortos e chentinas de pessones fertas + +Sas fortzas de seguridade marochinas ant assaltadu s'8 coladu un'acampamentu chi acollogiat migias de oposidores a su guvernu de Rabat situadu in su Sahara Otzidentale, a unos 15 chilometros dae Al-Aaiun, sa capitale de s'antiga colonia ispagnola, controllada dae su Marocu. A parrere de su guvernu de Rabat, tres membros de su contingente marochinu -unu militare, una politziotu e unu pompieri- sunt mortos in s'operatzione, cando chi su Fronte Polisario, organizatzione chi gherrat pro s'indipendentzia de su Sahara Otzidentale, asseguraiat chi unu saharianu de 26 annos fiat resurtadu mortu a balla e chentinas de pessones fertas in s'assaltu. + +Custa mustra de fortza de su regimene marochinu est capitada in sa matessi die chi si deviat aberrere in New York una sessione negotziadora -suta de su patronadu de sas Natziones Unidas- pro su tempus venidore de custu territoriu, collocadu intre su Marocu, s'Algeria e sa Mauritania. + +S'istadu ispagnolu est abbandonadu su Sahara su 26 de freargiu de su 1976 a pustis chi su ditadore Franco aiat sinnadu acordos chi partziant sos territorios saharianoa intre su Marocu e sa Mauritania, neghende gosi a su territoriu su deretu a s'autodeterminatzione e assugetende*lu a una colonizatzione noa. Sa Mauritania at abbandonadu sa zona in su mese de austu de su 1979 e su territoriu est abbarradu suta de su controllu marochinu, esclusivamente. Su Sahara Otzidentale aiat tzelebradu unu referendum de autodeterminatzione s'annu 1975 cun una mobilitatzione sahariana chi est istada reprimida in manera violenta dae sas fortzas de ocupatzione ispagnola. + +Dae tando a oe, est una gherra sighida cun migias de mortos mescamente saharianos. + +De reghente su Polisario est impinnadu in un'ofensiva diplomatica internatzionale pro resessire a si liberare dae sos Marochinos e otennere autodeterminatzione e indipendentzia. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/11/2010 + +## IN AMMENTU DE ELISEO SPIGA, NATZIONALISTA SARDU + +### A un'annu dae sa dispedida | Addoviu in Casteddu su 19/11/2010 + +Eliseo Spiga si nch'est andadu un'annu a como, su 19 de santandria, e paret una cosa retorica a narrere chi nos mancat sempere prus. Ma no est gasi: b'at unu tretu mannu boidu in sa cultura politica natzionalista sarda chi benit male a lu prenare. Eliseo teniat una visione unitaria de sa Natzione sarda e, mescamente, de su fundamentu suo: sa limba sarda. Naschidu in Aosta, paschidu in Casteddu, nd'impreait su limbagiu, e bene puru, ma mai at tentu duda chi sa limba sarda siat una e pro custu fiat de acordu pro chi b'esseret una limba iscrita unitaria. + +In custos annos, chi tropu sunt sos iscritores chi non contant una Sardigna chi b'est, ma sa Sardigna chi lis agradat in Rennos istrangios, Eliseo Spiga at pintadu una Sardigna bera, finas cando fiat s'isula fantastica de "Capezzoli di Pietra" o de s'urtimu traballu suo, "La sardita come utopia, Note di un cospiratore", unu libru chi colat dae su romanzu a su sagiu comente chi siant totunu. S'est ispassiadu meda, et at ispassiadu sos chi los ant leghidos, paris cun sos ateros iscritos suos, contende sa Sardigna de su coro, sa chi est e sa chi diat podere essere. E nois cun isse. Aiamus chertu brullare, si ponnere sa berrita a tortu, meledare, frastimare, agatare momentos de consolu, finas si cuntentare, paris cun isse. + +Su de no lu podere faghere prus est cosa legia. Meda. Diat essere cosa bene fata e bella, a bortare in sardu sos iscritos suos. So cumbintu chi li diat agradare meda. + +... + +In ammentu de E. Spiga, chenabura 19/11/2010, a sas 5,30 de merie, + +in sa Domo de s'Istudente de c/ de Trentino in Casteddu, + +ADDÒVIU intituladu + +"L'INDIPENDENZA POSSIBILE + +Comunitarismo, Sovranita e Natzione Sarda nell'opera di Eliseo Spiga" + +#_Giuanne Frantziscu Pintore_ + + +### 17/11/2010 + +## Lotus Symphony, pachete integradu, alternativa de badas a Office 2010**_ +_** + +### Sa IBM l'at atualizadu de reghente a sa versione 3 | Aunit elaboratzione de testu, presentatziones, tabellone eletronicu | Pro sistema Win, MacOs e Linux + +S'aplicatzione pro impitada de s'ofimatica, e belle de seguru sa prima, est s'elaboradore de testu. Est ismpreadu mescamente dae sos istudentes, professores, iscritores, giornalistas, etc., pro... iscriere testos. + +De seguru sos elaboradores de testos prus connotos sunt WORD de _Microsoft Office_ e WRITER de _Open Office_. Su primu est a pagamentu (cun iscontos pro istudentes e professores), su segundu est liberu, in pratica de badas. OO, urtimamente est belle firmu, ca su prus de sos isvilupadores voluntarios si sunt ghetados in s'isvilupu de _LibreOffice_, un'evolutzione de OO, semper liberu e de badas. Sa carateristica de custos est chi sunt pachetes chi aunint programas de elaboratzione de testu, presentatziones, tabellone eletronicu. + +Sende gasi, custos programas non sunt sos unicos. B'at ateras aplicatziones singulas, bonas meda, in totu sos sitemas operativos. Calicunu tenet versiones pro cada sistema operativu. + +Un'alternativa noa a sos pachetes integrados giai connotos est **_Lotus Symphony_** de sa IBM, arribbadu dae pagu a sa versione 3, in su sistema Win, MacOs e Linux. Tenet un'interfaghe prus galana e bene cuncorcada de Open Office ma prus pagu elaborada de Word 2010. + +Duncas _**LS**_ est s'isseberu giustu pro chie cheret tennere programas bastante cumplessos ma sena pagare unu soddu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/11/2010 + +## Assinnadu su Premiu Internatzionale de Istudios Etnograficos + +### L'at bintu Maria Enriqueta Ceron, pro su traballu "Multilinguismo en Tlachichilco, Veracruz" + +A s'antropologa messicana e professora de s'Universidade de Veracruz Maria Enriqueta Ceron l'ant dadu oe in Salamanca, Ispagna, su **Premiu Internatzionale de Istudios Etnograficos Ángel Carril.** + +Ant premiadu s'istudiu suo subra de sas limbas minoritarias "Multilinguismo en Tlachichilco, Veracruz" (_in sa fotografia, un'immagine de sa bidda_) + +A parrere de s'etnograficu ispagnolu Joaquin Diaz, cumponente de sa giuria, su traballu de Ceron "analizat in manera curreta a beru sos istadios diferentes in ue s'agatant unas cantas limbas minoritarias in Veracruz, cun riferimentu a sa cunservatzione issoro, a s'impreu e a sa ripercusssione in sa sotziedade in ue si faeddant ". Diaz at agiuntu chi in custu istudiu s' autora diagnosticat s'istadu de sas limbas e sa manera chi sa sotziedade las impitat pro s'esprimere. + +Sa giuria at dadu finas una mentzione ispetziale a su progetu "Turismo y tradiciones culturales entre los kunas de Panama", pro s' " impostatzione curreta in ue s'atividade turistica si diat podere cunsiderare un'afare de contracultura o una forma de supraviventzia de unas cantas zonas rurales", at postu in craru Diaz. + +In custa editzione de su Premiu, chi est sa de bator, ant leadu parte sete traballos, tres de s'America Latina, tres de Ispagna e un'ateru chi si riferit a un'istudiu cumparativu intre America Latina e Ispagna + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/11/2010 + +## Addoviu in Udine a propositu de minorias linguisticas e imprenditoria + +### Limba e identidade podent essere un'oportunidade in termines economicos + +Sas minorias linguisticas de Europa si sunt cunfrontadas, in una cunferentzia in Udine, subra de su tema de sos raportos intre minorias linguisticas e imprenditoria. +S'addoviu l'ant organizadu sa Cooperativa "Informazione Friulana", Radio Onde Furlane, sa Regione Friuli Venezia Giulia e sa Camera de Cummertziu de Udine. +Pro sa Sardigna at partetzipadu Antoni Innassiu Garau, de sa Cooperativa "Altra Cultura", chi at faeddadu de s'imprenditoria in su campu de sos servitzios linguisticos. +Sos relatores sunt movidos dae sa cunstatatzione chi limba e identidade non sunt petzi unu valore e unu deretu fundamentale, ma podent essere finas un'oportunidade in termines economicos. +Lu prevident sos orientamentos prus avantzados in materia de isvilupu, innovatzione e sustenibilidade, lu cunfirmant esperientzias imprenditoriales medas chi ant fatu, de su ligamene intre limba, cultura e territoriu, unu fatore cumpetitivu autenticu +A cunfrontu, duncas, ideas, esperientzias e prospetivas, intre cummertzializatzione territoriale e medios de informatzione, cummertziu e produtzione culturale, promotzione de sos produtos tipicos e servitzios linguisticos: dae su Friuli a sa Sardigna, dae su Paisu Bascu a sas Baddes Ladinas, dae s'Istria a su Galles, dae sa Corsica a sa Bretagna, dae s'Otzitania a sa Catalugna. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/11/2010 + +## CONTRA A S'ISNATZIONALIZATZIONE E A S'ASSIMILATZIONE LINGUÌSTICA + +### de Diegu Corraine + +In Sardigna est creschende su sentimentu e sa cussentzia natzionale. Ma est finas semper prus profundu su protzessu de isnatzionalizatzione e de assimilatzione linguistica e culturale de sos Sardos. Sos mannos chi connoschent e praticant su sardu sunt su 70% ma sos pitzinnos petzi su 13%. Est in perigulu sa trasmissione linguistica intergeneratzionale. No est sa prima bia chi lu semus narende. + +Sena limba non b'at natzione. Si non b'at natzione, comente podimus pretendere chi crescat unu movimentu pro sa soverania? Comente pessamus de bi podere arribbare? + +A dolu mannu, sa risposta de su movimentu natzionale sardu no est proportzionada a su perigulu chi amus in pessu numenadu. + +Oramai est craru chi b'at una diferentzia manna intre su movimentu linguisticu, chi faeddat in sardu, e su movimentu politicu, chi preferit s'italianu. Su prus de sos forum, de sa propaganda e de s'atzione politica est fata in italianu. + +Chi sas fortzas politicas italianas in Sardigna prefergiant s'italianu non nos ispantat. +Chi sos movimentos indipendentistas prefergiant s'italianu o s'inglesu in sa propaganda e in sas atziones issoro, imbetzes, NOS ISPANTAT, ca servit a agiuare su protzessu de isnatzionalizatzione. Nos dolet a lu narrere ma est gosi. + +Ite isetamus a cambiare? Una soverania CRAS la podimus fraigare si dae OE fraigamus una MURU culturale e linguisticu contra a su dominiu esternu . +Si non cumintzamus deretu, mai amus a resessire a nos autodeterminare. Lu devimus faghere COMO ca cras at a essere peus. Lu devimus faghere NOIS, ca petzi nois, in Sardigna, tenimus interessu a sarvare e afortire sa limba nostra. + +E tando, petzi istabilende, cadaunu de nois, dae deretu, de faghere sa parte nostra podimus binchere. +Chie est natzionalista, indipendentista, detzidat de cambiare limba, de impreare su sardu in cale si siat ocasione e ambitu possibile. Nos amus a afortire nois e s'at a afortire sa limba e sa natzione sarda. + +Est pro custu chi in custu situ amus detzididu de iscriere petzi in sardu. Si lu faghimus totus, istabilimus giai unu territoriu linguisticu liberadu, semper prus mannu, cantos prus amus a essere. + +Sa resistentzia natzionale est fina resistentzia linguistica. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 19/11/2010 + +## Su piemontesu, limba de tutelare? + +### Lu diant cherrere sa Lega Nord e su Partidu democraticu + +Sa Lega Nord e su Partidu democraticu de su Piemonte ant pedidu paris su reconnoschimentu de su piemontesu comente limba minoritaria de tutelare. L'ant fatu cun un'ordine de sa die cumpartzidu presentadu in su Cunsigiu regionale. + +Issos diant cherrere chi su Parlamentu italianu aprovet unu providimentu istatale pro permitere a sa Regione de legiferare in propositu. + +S'initziativa arribbat a ses meses dae sa botzadura dada dae sa Corte Costituzionale a una lege regionale de su Piemonte, decrarada incostitutzionale propiu in sas partes chi faghiant riferimentu a su piemontesu non comente dialetu ma comente limba. + +Custa lege regionale l'aiant aprovada a s'unanimidade in sa legisladura colada, cando su guvernu de su Piemonte fiat afidadu a su tzentrusinistra. Ma sa botzadura fiat arribbada in su mese de maju coladu, a pustis de s'insediamentu de su guvernadore leghista Roberto Cota, chi pero aiat manifestadu deretu s'idea de bi torrare a proare. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/11/2010 + +## Sientzia de sas retes, una materia de istudiare + +### L'ant a insinnare in s'Universidade Politecnica de Madrid + +S 'Iscola Tecnica Superiore pro Ingenieris de sa Telecomunicatzione de s' Universitade Politecnica de Madrid e sa cumpangia de telecomunicatziones Orange Ispagna ponent in caminu sa Catedra Orange pro s'introdutzione de sa Sientzia de sas Retes. + +Si tratat de sa prima materia supra de custu argumentu chi inserint in su programa ufitziale de una universaidade ispagnola. At a servire a analizare su cumportamentu e s'atividade de sos utentes in sas retes sotziales, tenende contu de istudios fatos a livellu mundiale. Custa catedra includet s'isvilupu de traballos, progetos in agabbu de carrera e tesis dotorales, paris cun sa publicatzione de articulos e sa cunsinna de atestados. + +A su chi narat _World Internet Users_, in Ispagna b'at prus de 20 milliones de utentes de internet. S'80% de custos faghet parte de una rete sotziale. Su 60% de custos urtimos impitat sa rete sotziale cada die. In su 2009, su numeru de utentes de Facebook at creschidu de su 999%, colende *nche sas 7.900.00 unidades. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## DIE de sa LIMBA SARDA + +Regione Autonoma de sa Sardigna / Assessoradu de sa Cultura +Ufitziu de sa Limba Sarda | Provintzias de Tatari-Ogiastra- Aristanis, assessorados de sa Cultura + +Associacio OBRA CULTURAL, L'ALGUER / Ajuntament de L'ALGUER + +DIE de sa LIMBA SARDA e de sas ateras LIMBAS de Sardigna +ALIGHERESU / Dia de la llengua sarda e de les altres llengues de Sardenya +GADDURESU / Di di la linga salda e di l'alti linghi di Saldigna +TABARCHINU / Giurno de la lengua sorda e de otre lengue de Sardegna +TATARESU / Di di la linga salda e di l'altri linghi di Saldigna + +UNIDADE in sa DIVERSIDADE: atziones e progetos / UNITAT en la DIVERSITAT: accions i projectes + +ANNU 4 +17*6*2006 + +S'ALIGHERA / L'ALGUER +ÀULA CUNSILIARE de sa COMUNA, h 10.00/18.00 +pratza de su Munitzipiu + +Programa + +Saludos / salutacions: Elisabetta PILIA + +Relatores / relators: + +Diegu CORRAINE [Ufitziu de sa Limba Sarda, Provintzia de Ogiastra] +Tore CUBEDDU [Ufitziu de sa Limba Sarda, Provintzia de Aristanis] +Antoni NUGHES [Escola de Algueres] +Carles SECHI [Obra Cultural de l'Alguer] +Tomaso PANU [Vitzepresidente de sa Consulta de su Gadduresu] +Nicolo CAPRIATA [in rapresentantzia de sa Comuna de Carloforte, Assessoradu Cultura] +Federicu FRANCIONI [Presidente de sa Consulta de sa Limba Sarda, Tatari] + +UNA TERRA, MEDAS LIMBAS + + + + +### 21/11/2010 + +## Variedades linguisticas italianas e lege 482. Totu minorias? E sa majoria? + +### de Diegu Corraine + +Su documentu depositadu su 17.11.2010 in su Cussigiu regionale de Piemonte pro su reconnoschimentu de su piemontesu comente limba est essidu a campu a pustis de ses meses dae sa botzadura de sa Corte Costitutzionale a sa lege regionale chi cheriat tutelare su piemontesu, lege decrarada incostitutzionale. Sa lege fiat istada aprovada a s'unanimidade in sa legisladura colada de tzentrusinistra. Ma sa botzadura fiat arribbada in su mese de maju coladu, pustis de s'eletzione de su leghista Roberto Cota, chi aiat impromintidu de la torrare a presentare. Cosa chi est capitada. + +Su problema est chi sos Piemontesos non cherent una tutela cale si siat ma cherent su reconnoschimentu comente minoria in intro de sa Lege 482/99, sa matessi chi reconnoschet 12 minorias istoricas, pro prima cosa su sardu. + +No isco comente at a andare a finire, ma si intrat in sa 482 su piemontesu, pro ite nono a su lombardu, a su venetu, a s'emilianu, a su romagnolu, a su calabresu, sitzilianu, lucanu, pugliesu, abrutzesu... a su toscanu? Ma tando, si ant a essere totu minorias cale at a essere sa majoria? + +Deo non so contrariu a sa tutela de limbas, limbagios o variedades linguisticas. Ma in custu casu e in sos ateros, pro ite non proponent a s'istadu una lege aposita pro sas variedades regionales italianas? + +Mi timo, pero, chi su de bolere intrare in sa 482 pro su piemontesu e sos ateros limbagios regionales italianos diat essere una manera pro isboidare sa lege, pro la "diluire", pro nche catzare podere a sas minorias giai reconnotas, prus de su chi nch'ant giai catzadu! Bastet de pessare chi sa 482 in su 1999 teniat 9,5 milliones de euros pro totu s'istadu e como, a deghe annos dae tando, su dinare in totale est torradu a 1,5 milliones de euros: pagos soddos! Si custos soddos los devimus partzire non prus in 12 ma in 30, ite b'at a abbarrare? + +#_Diegu Corràine_ + + +### 21/11/2010 + +## 500 annos! Cuntzertu de musica sefardita e israeliana + +### In ocasione de sos 500 annos de s'espulsione de sos Ebreos ae su Meridione de Italiae dae sa Sardigna | Casteddu, martis 23/11/2010, a sas h 20.30 + +Martis 23/11/2010, a sas h 20.30, in sa sala de sos cuntzertos de Palatzu Siotto in carrera de sos Genovesos 114, in Casteddu, s'assotziu de amighentzia sardu-israeliana Chenabura e s'assotziu Sardos pro Israele, animados ambos dae Mariu Carboni, proponent unu cuntzertu de musica sefardita e israeliana de su grupu de Sarit Aloni. S'intrada est libera. + +In programa b'at unu repertoriu de musica classica, lirica e moderna chi benit dae Israele e dae s'area culturale ebraica chi andat dae Ispagna (Sepharad, in ebraicu), su sud de s'Europa, su Meridione de Italia, sa Sardigna e s'Oriente Probianu. + +1. Hine hine (Gosi... gosi) - Testu: Ehud Manor, musica: Mathi Caspi (Israele) + +2. Slichot (Perdonet) - Testu: Lea Goldberd, musica: Oded Lerer (Israele) + +3. Lakachta et yadi beyadcha (As leadu sa manu mea in sa tua) - Testu: Yankale Rotblit, musica: Mathi Caspi (Israele) + +4. Brit Olam (Patu eternu) - Testu: Ehud Manor, musica: Mathi Caspi (Israele) + +5. Nueva - Testu e musica : Shlomo Gronich (ispiradu a sa musica de Astor Piazzola) + +6. Achshav ze shneini : Testu: Nirit Yaron & Shlomo Gronich, Musica: Shlomo Gronich + +7. Samba le shnaim (Samba em Preludio) - Testu originale: vinicius de Moraes , musica: Baden Powell. Versione in ebraicu: Testu: Ehud Manor + +8. Shir hayona - Testu: Shimrit Or, musica: Mathi Caspi (Israele) + +9. Avre Tu - Cantzone Sefardita dae sa traditzione ebraica ispagnola . Testu in limba ladina (ebraicu de Ispagna) + +10. Yesh li simpatia - Testu: Meir Viseltir, musica: Shlomo Gronich + +11. Yerushalaim shel zahav (Gerusaleme de Oro) - Testu e musica: Naomi Shemer) + +#_Diego Corraine_ + + +### 21/11/2010 + +## Eletziones catalanas de su 28 de santandria de su 2010 + +### Eletziones epocales pro su movimentu indipendentista catalanu e pro sos movimentos natzionalistas, soveranistas e indipendentistas de Europa | Avantzada de sas fortzas indipendentistas noas o de CiU, prus moderada? + +Sas eletziones catalanas de su 28 de santandria si presentant comente epocales, si ponimus in mente finas a sas paraulas de su presidente de sa Generalitat de Catalugna, Jose Montilla, cando in cabudanni at annuntziadu sa data de sas eletziones a su Parlamentu de Catalugna (in sa fotografia): "Su 28 de santandria amus a votare su venidore de totu una generatzione". + +Finas nois de su movimentu natzionale sardu podimus narrere chi si tratat de eletziones epocales pro sos movimentos natzionalistas e soveranistas de Europa, ca si tratat de unu casu particulare, una natzione de de s'Unione Europea, chi podet essere modellu pro ateros. + +Sunt eletziones importantes finas ca capitant a pustis de 7 annos de guvernu PSC-ERC-ICV. In totu custu tempus, b'at apidu cambios importantes mescamente in su setore natzionalista, pustis de sos referendum de sos meses colados pro su"deretu de detzidere", chi ant mustradu s'aumentu e sa radicalizatzione de su sentimentu indipendentista. Su resurtadu est istadu sa crisi de ERC e sa naschida de listas indipendentistas craras: _Reagrupament_ e _Solidaritat Catalana per l'Independencia._ + +Ma cale sunt sas optziones? + +_**Fortzas catalanistas**_ + +At guvernadu in Catalugna dae su 1980 a su 2003, ghiada dae Jordi Pujol. +Est sa fortza chi tenet prus possibilidades de aumentare e de binchere, cunforma a sos sondagios de su 21/11/2010. + +Siat **_SI_**, siat _**Reagrupament**_, sunt in favore de una decraratzione unilaterale de indipendentzia. + +_**Fortzas istatalistas**_ + +#_Diego Corraine_ + + +### 21/11/2010 + +## NORMATIVIZATZIONE LINGUÌSTICA + +### de Diegu Corraine + +Sa **_normativizatzione linguistica_** est su protzessu de isvilupu e istabilimentu de normas linguisticas, duncas de una _normativa_, de prescritziones de riferimentu iscritu in contu de ortografia, morfolologia, sintassi, lessicu de una limba determinada. Est unu protzessu definidu finas de _istandardizatzione_. + +Sa norma podet essere basada in sa traditzione literaria, in una variedade reale leada a modellu o in una mediatzione intre variedades, chi currispondet a solutziones reales, comente est, pro sa limba sarda, sa norma isperimentale de sa Limba Sarda Comuna, LSC, adotada dae sa RAS cun sa Delibera de Giunta n. 16/14 de su 18 de abrile de su 2006. Sa norma iscrita podet essere cumpretada cun normas de riferimentu chi istabilint sa pronuntzia, duncas sa _ortoepia_ de sa limba normativizada. + +A su solitu, custu protzessu e custa normativa est istabilida dae entidades linguisticas reconnotas (formada dae espertos) pro s'autoridade issoro o ca sunt incarrigadaos dae unu podere politicu chi tenet interessu a s'impreu ufitziale de una limba e cheret normas seguras, costantes, universales. + +Sa _normativizatzione_ est un'atzione chi podet pretzedere un'atzione de _normalizatzione_ de una limba, duncas una politica de impreu _normale_ de sa limba in cada ambitu e usu, in sa sotziedade e in su territoriu, chi, pro custu mutimus _politica linguistica_, chi adotat mesuras de _pranificatzione linguistica_. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 23/11/2010 + +## NORMALIZATZIONE LINGUÌSTICA + +### de Diegu Corraine + +Sa _**normalizatzione linguistica**_ est s'atzione chi cunsentit a sa _limba propria,_ a sa _limba istorica_ de una natzione, de essere presente in manera normale in sa sotziedade e in su territoriu, comente limba ufitziale, a sa sola o paris cun ateras. + +A su solitu, sa norrmalizatzione est praticada dae guvernos o autoridades politicas chi operant pro faghere colare una limba determinada dae una cunditzione de diglossia e inferioridade a una de paridade, libertade, isvilupu universale e modernidade. Pro cumprire custa atzione sos guvernos elaborant e praticant una _politica linguistica_, cun s'agiudu de leges apositas, chi istabilint risorsas linguisticas, sientificas, umanas e economicas, adeguados a otennere unu resurtadu prenu. + +Pro assegurare s'impreu normale de sa limba propia, univocu e universale pro totu sos utentes e entes, in su tempus e in s'ispatziu, sas autoridades guvernativas elaborant (cun s'agiudu de espertos o cumissiones) e adotant normas iscritas de riferimentu ortograficas, lessicales e terminologicas. Custa atzione si narat _normativizatzione linguistica_ o _istandardizatzione linguistica_. + +In su casu sardu, una normalizatzione prena s'otenet atuende sa presentzia de sa limba in totu sos ambitos e impreos, individuales e colletivos, sotziales e territoriales: pro mantennere sa presentzia e sa fortza chi tenet (su 70% de sa gente manna lu praticat) ma finas pro recuperare totu sa gente chi l'at perdidu (petzi su 13% de sos pitzinnos praticat su sardu), pro arribbare a su 100% de sa gnete chi lu faeddat. + +Sos Sardos tenimus unu deretu istoricu, culturale e democraticu a sa reintegratzione linguistica e a sa normalizatzione linguistica. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 23/11/2010 + +## S'omine no ischit mai de ite est capatzu, finas a cando non bi proat. (Charles Dickens, iscritore inglesu) + +#_Diego Corraine_ + + +### 23/11/2010 + +## In defensa de sas minorias in Islovachia + +### Sa proposta de su vitzepresidente de su Cussigiu Rudolf Chmel + +Su vitzepresidente de su Cussigiu de sa Republica Islovaca Rudolf Chmel (_in sa fotografia_ ), in rapresentantzia de su partidu etnicu-ungheresu MOST-HID, at elaboradu unu progetu de lege pro minimare dae su 20 a su 10 pro chentu su _quorum _etnicu netzessariu pro podere impreare una limba de minoria in sos cussigios comunales. + +Sa proposta normativa cunsentit finas s'impreu cunsensuale e cuncordadu de sas limbas minoritarias in sos atos de s'amministratzione publica. . + +A parrere de Chmel, in custa manera si diat agiuare sa partetzipatzione politica finas in sas zonas in ue sunt presentes comunidades etnicas minores e in ue, a sos cussigeris de limba tedesca, rom e rutena, lis imponent s'impreu de s'islovacu in su cussigiu comunale. + +"Si semus democraticos devimus pessare a minimare su _quorum_. Su 10% est su limite chi, in suta suo, una minoria est assimilada" at naradu Chmel. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/06/2011 + +#_Diegu Corràine_ + + +### 24/11/2010 + +## TIBET + +fonte: _www.nationalia.cat_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 23/11/2010 + +## Su Dalai-lama at annuntziadu chi at a lassare de ghiare su guvernu tibetanu in esiliu intro de ses meses + +### Tenzin Gyatso bolet favorire unu cambiamentu democraticu dae su mese de martzu chi benit, pustis tzelebradas sas eletziones a su parlamentu tibetanu in esiliu. + +Su capu atuale de su guvernu tibetanu in esiliu e capu ispirituale de su buddismu tibetanu, Tenzin Gyatso, su de 14 Dalai-lamas, at annuntziadu in un'intervista a sa cadena de televisione indiana CNN-IBN chi at a lassare s'incarrigu suo intro de ses meses, a manera chi "custu mecanismu democraticu funtzionet bene". Gyatso, de 75 annos, aiat giai annuntziadu in ateras ocasiones chi teniat s'idea de si pensionare. + +Durante s'intervista at finas naradu chi, praticamente, est giai pensionadu, ca sos pessos prus importantes de su guvernu tibetanu in esiliu los leat s'iscuadra sua. At agiuntu chi chert torrare a essere unu mongiu che a sos ateros. + +Ma at naradu chi totu custu at a capitare a pustis de sas eletziones de martzu, in ue si nche sunt marcados prus de 80.000 de totu su mundu, dae s'Indiana in Australia, a su Buthan, a sos IUA e a sa majoria de sos istados europeos. + +Gyatso in totu sa vida sua at gherradu pro un'autonomia politica reale de su Tibet dae sa Tzina, sena escludere s'indipendentzia. Totu afirmatziones chi ant semper fatu inchietare su guvernu tzinesu, chi cunsiderat su Tibet comente parte integrada de su territoriu natzionale tzinesu dae prus de oto seculos. + +In su 1995, Pechinu at chertu contrastare s'autoridade de Gyatso nominende unu Panchen Lama -su segunda autoridade prus importante de sa gerarchia tibetana-ufitzialista. Est pro custu chi sa gerarchia tibetana est timende chi su guvernu tzinesu chergiat faghere sa matessi cosa. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Moros in su Mare Tirrenu + +_Bandera_, sa de sos bator moros, est su titulu de s'ispetaculu iscritu dae Daniela Sari e produidu dae su _Circolo Musicale Arci Laborintus_ de Tatari. In una bidda isperdida de Sardigna arribat, batida dae su bentu, un'istatua de una Nostra Segnora niedda. Annos a pustis, in s'edade contemporanea, una femina mora, Mariam, immigrada, li contat a su simulacru, in sa cresia chi l'aiant dedicadu, su dolore pro sos bator figios mortos in mare pro neghe de sos iscafistas. Mama sena consolu e niedda che a sa femina, s'istatua at a iscumparrere in manera misteriosa e cun issa su bentu. Regista de s'opera est Mariano Corda, costumista Stefano Carboni, autore de sa musica Gabriele Verdinelli; in iscena sos atores Angelo Zedda, Carla Orru, Carlo Angioni, e sos musitzistas Luca Lanza, Luca Chessa, Andrea Mocci e Marco Maiore. + +_Laborintus, _s'_Associazione di promozione sociale Acab _de Livorno (Toscana)_, _e_ l'Association de soutien du centre culturel universitaire_ de Corte (Corsica)_,_ afrontant su matessi tema, su de sos moros, presentes in sas banderas de sas dua isulas e in unu monumentu in Livorno, in s'ambitu de su progetu _INTERREG IIIA._ S'operatzione, mutida _Mores, _e sustennida dae_ FEDER, _Provintzias de Livorno e de Tatari e _Cullettivita Territuriale di Corsica,_ est_ _istada realizada** **in Portivechju (19, 20 de maju), Tatari( 27,28,29 de maju) e Livorno (2,3,4 de lampadas). + + + + +## SARDIGNA + +#_Diegu Corràine_ + + +### 25/11/2010 + +## LIET INTERNATIONAL, FESTIVAL EUROPEU DE SA MÙSICA IN SAS LIMBAS DE SAS MINORIAS + +### Sabadu 27 de santandria in Lorient in Bretagna (Frantza) s'editzione 2010| Su grupu R.ESISTENCE IN DUB est s'unicu grupu friulanu e de s'istadu italianu in cuncursu | Si podet finas sighire in internet e votare sa cantzone preferida + +A pustis de aere otentu su premiu de su publicu in sa segunda editzione de SUNS - festival de sa cantzone in limba minoritaria, tzelebrada in Ùdine su 28 de austu de ocannu, su grupu friulanu R.ESISTENCE IN DUB (in sa fotografia) s'at a esibire in su palcu de su Liet International, crompidu a sa de 7 editziones. In su matessi sero, ant a sonare e cantare 11 grupo, chi benint dae sas Ìsulas Far Oer, Galitzia, Corsica, Carelia, Iscotzia, Asturias, Isvetzia, Frisia, Bretagna, Friuli e Irlanda, in rapresentantzia de sas minorias linguisticas issoro. + +Est un'eventu gasi importante chi at a essere sighidu dae sos medios de informatzione prus importantes, dae sa BBC a sa CNN. + +A SUNS de ocannu ant leadu parte finas sos grupos sardos Bentesoi e Shardana. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 25/11/2010 + +## Litera a sos TRES RES 2011 + +### EDITZIONE 19, LÙVULA, 6/1/2011 | Iscadentzia 18/12/2010 + +BANDU + +A sas pitzinnas e a sos pitzinnos de sas Iscolas Elementares de Sardigna A sas maistras e a sos maistros Ocannu, pro sa de deghennoe bias, pro sa die de sa festa nostra, pro su 6 de ghennargiu de su 2011, organizamus su CUNCURSU ISCRIE UNA LÌTERA A SOS TRES RES + +Su Cuncursu est pro sas iscolanas e sos iscolanos de sas iscolas elementares de totu sa Sardigna. + +Sas Literas a sos Tres Res devent tratare, in sardu, argumentos chi istant a coro a sas pitzinnas e a sos pitzinnos de oe. + +Sas literas devent arribbare a: SOS TRES RES, Comuna, Assessoradu de sa Cultura, 08020 LÙVULA (NU), intro de su 18-12-2010. + +Ammentade*bos de iscriere craru finas su numene e su sambenudau bostru, sa carrera e sa bidda in ue istades, su numeru telefonicu. In prus, tocat a iscriere finas su numene e sambenadu de sa maistra o de su maistru, s'indiritzu suo e su numeru telefonicu. + +A sos pitzinnos chi ant a iscriere sas 20 literas prus bellas amus a lassare un'ammentu nostru. Custas literas ant a essere premiadas e, paris cun sas ateras megius, ant a essere publicadas in unu libru. + +Sos premios ant a essere cunsinnados in LÙVULA , in ocasione de una festa manna de pitzinnas e pitzinnos, su 6-1-2011. + +Luvula, 22 de Santandria de su 2010 + +SOS TRES RES: GASPARRU, MERTZIORO, BALDASSARRU + +.............. + +Organizadores: COMUNA DE LÙVULA / PAPIROS EDITZIONES / UNICEF Comitadu provintziale de Nugoro + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/11/2010 + +## Rete de osservatzione de sas limbas emergentes de su Mediterraneu + +### Annu 3. Riunione in Malta, 01-02/11/2010 + +Duos annos como est naschida in Bartzellona sa _Rete de osservatzione de sas limbas emergentes de su Mediterraneu_, **RoleMED**, formada dae espertos e istudiosos de limbas emergentes. Sa segunda riunione-seminariu sa rete l'at fata in Ùdine. + +Ocannu, su de tres, sa riunione l'at ospitada s'Ìsula de Malta, dae su 1 a su 2 de santugaine. Ant leadu parte: Mohand Tilmatine, berberu de sa Cabilia in Algeria, professore de amazigh in s'Universidade de Cadiz, Diegu Corraine, sardu, diretore de s'Ufitziu de sa Limba sarda de Ogiastra, William Cisilino, friulanu, diretore de s'Ufitziu de sa lima friulana de sa Regione Friuli, Carles Biosca, catalanu, de s'Universidade Autonoma de Bartzellona, Alain Di Meglio, corsicanu, de s'Universidade de Corsica, Giusepe Brincat, maltesu, de s'Universidade de Malta, chi nos at agasagiadu su grupu in sa megius manera. + +Su tema de ocannu fiat "Su cuntatu intre sa limba natzionale emergente e sa limba (co-)ufitziale". +Cadaunu at illustradu sa situatzione de sa limba sua e sos progressos chi sa limba at tentu in s'annu in pessu coladu. + +Sos espertos de sa RoleMED ant fians espostu sa cunditzione de sas limbas issoro a una sessantina de istudentes maltesos in s'Universidade. + +In sas dies de permanentzia in Malta ant finas visitadu sa sotziedade editoriale PIN e s'istatzione radiu issoro e sa tv NET Television. + +In prus ant podidu visitare monumentos e tzitades de Malta baroca e preistorica. + +De interessu particulare est istadu finas s'addoviu cun su presidente de su_ Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti _(Cussigiu natzionale de sa limba maltesa), prof. Manwel Mifsud. + +#_Diego Corraine_ + +RoleMED +Dae manca: Mohand Tilmatine, Anna Porcheddu (sarda, letora de italianu in s'Universiudade de Malta), William Cisilino, Alain Di Meglio, Diegu Corraine, Ġiusep Brincat, Carles Biosca. + +in-nazzjon +cuotidianu in limba maltesa + + +### 05/11/2010 + +## Literaduras basca, galitziana e catalana + +### Tocat a no las discriminare in favore de sa literadura ispagnola + +Bi cherent garantzias in sa politica de isvilupu de sa literadura, pro ecuiparare sas limbas de minoria a s'ispagnolu. + +Est istada custa sa conclusione prus importante de s'assemblea de sa _Federacion de Asociaciones de Escritores en Lengua Gallega, Vasca y Catalana_, chi ant fatu in custas dies in A Coruña, Galitzia. + +"Denuntziamus sas politicas istatales de negatzione de sos idiomas natzionales nostros", at pretzisadu in unu comunicadu su_ colectivo Galeusca _(colletivu de iscritores galitzianos, bascos e catalanos), revindichende una presentzia prus manna in iscola de sas literaduras rispetivas. + +In particulare, su colletivu at criticadu meda su decretu de su plurilinguismu aprovadu dae sa Giunta galitziana ca, "pro sa prima bia in s'istoria", "minimat sa presentzia oraria e, duncas, sa possibilidade de aprendimentu de sa gioventude e de s'infantzia ". + +_ _ + +#_sarvadore serra_ + + +### 25/11/2010 + +## I fiori di Kirkuk + +### Pellicula de Fariborz Kamkari + +Sa pellicula (una coprodutzione Irak/Italia/Isvitzera) est ambientadu in s'Irak de su 1988 e comente tema tenet s'amore intre unu curdu (Sherko) e un'araba (Najla), chi si torrant a addoviare a pustis de s'essere connotos in Roma. + +Est propiu s'epoca de sa peus repressione contra a su populu curdu: su 16 de martzu de su 1988 s'esertzitu irachenu atacat sa tzitade de Halabja, belle totu abitada dae curdos, cun armas chimicas e bateriologicas. Una cantidade de mortos istremenada: in 5 oras sos tzivile mortos innotzentes sunt prus de 5000, de cada edade. + +S'amore de sos dusos protagonistas creschet paris cun sa resistentzia curda, finas a sa morte de issa. + +Sa pellicula de Kamkari est galana: faeddat de amore sena milindru, descriet sa situatzione irachena sena mustrare, a mala gana, sambene in totue. Ma, in su matessi tempus, mustrat s'odiu mannu chi medas arabos tenent contra a sos Curdos. + +Sa pellicula est sa prima coprodutzione internatzionale girada in Irak dae su cumintzu de custa gherra. Sa colunna sonora est cumpoista e sonada dae su grupu multietnicu romanu Orchestra di Piazza Veneto. + +Fariborz Kamkari (1975), iscenegiadore e regista curdu maschidu in Iran e residente in Italia, in ue istat e traballat, s'est laureadu in regia e in literadura dramatica. At ideadu e diretu cortometragios meda e est autore de iscenegiaduras pro su tzinema e sa televisione. Sa pellicula "I fiori di Kirkuk", su segundu longumetragiu suo, l'ant presentadu in s'urtimu Festival de su tzinema de Roma. + +In ghennargiu at a essere publicadu unu DVD e CD cun pellicula e colunna sonora. + +Pro ateras informatziones: + +#_Alessandro Michelucci_ + + +### 25/11/2010 + +## Tim Berners-Lee contra a Facebook + +### A parrere de su creadore de internet, custa rete sotziale est pagu aberta a sos ateros servitzios + +Tim Berners-Lee, creadore de internet, est critichende a Facebook ca nat chi est pagu abertu a sos ateros servitzios. + +Su guru mannu de internet narat, difatis, chi "Custos sitos podent ponnere in pare sos datos in manera brillante, ma non benit bene a intrare a sa rete dae ateros ispatzios informaticos **".** E sa chi in su cumintzu fiat una rete aberta e neutra, a bellu a bellu s'est cambiende in un'assotziu de impresas chi pessant petzi a balangiare. + +in su tempus venidore, internet at a essere Facebook? + +sos ateros servitzios ant a dipendere dae sos IPA (_Interfaghe de Programatzione de un'Aplicatzione_) angenos pro otennere traficu? + +e si capitat gasi, sa rete universale at a essere? + +#_Sarvadore Serra_ + + +## CURDISTÀN + +#### Politica + +Aliança Democratica Patriotica del Kurdistan (ADPK) - 104 +Grup Islamic del Kurdistan - 6 +Partit dels Treballadors del Kurdistan (Kurdistan Toiler's Party) - 1 + +El poble kurd ocupa l'extrem del sud-est de l'Anatolia, que equival aproximadament a unes 17 provincies (d'un total de 81 a tot l'Estat). +El partit pro-kurd amb mes representacio a l'administracio turca es el Partit de la Societat Democratica, tot i que el partit hegemonic es l'il*legalitzat Partit dels Treballadors del Kurdistan (PKK), que es considerat un grup terrorista per Turquia, la Unio Europea i els Estats Units, entre d'altres paisos. + +#### Enllaços + +#_Diegu Corràine_ + + +### 26/11/2010 + +## "AMAZON" ABERIT SA BUTEGA ITALIANA IN SA RETE + +### De seguru unu servitziu comodu, ma cun s'arriscu chi indebilitet sa bendida in sas librerias, giai in dificultade pro sos libros baratos propostos dae sos cuotidianos + +Martis 23 coladu s'americana AMAZON, ispetzializada in bendida de libros in sa Rete est isbarcada in s'istadu italianu. S'agiunghet a ateros servitzios analogos giai presentes, cun sa diferentzia chi, essende su poderiu prus mannu in su setore in totu su mundu, afoghet sos "minores". + +De seguru Bezos at a essere prus cuntentu cando at podere agiunghere galu prus balangiu a sas sotziedade sua, comente de seguru ant a essere prus cuntentos sos clientes chi ant a tennere un'ocasione in prus pro comporare prus a baratu e dae domo, cun s'aumentu de sa cuncurrentzia in su setore. + +Amazon est finas inaugurende una formula noa de risparmiu e fidelizatzione in s'ispeditzione, chi est sa cosa chi frenat de prus sos clientes: Amazon Prime, unu programa di iscritzione annuale, pro imbiare DE BADAS e sena limite de ispeditziones, sa mercantzia, cun cunsigna garantida intro de 2-3 dies de milliones de articulos. Totu custu pro un'abbonamentu annuale de 9,99 EUR! + +Pro animare a si faghere clientes noos, Amazon proponet unu mese de imbiu de badas! + +In operatziones che a custa, cumintzada cun sos libros, ma ismanniada cun bendida de atera mercantzia, b'at semper s'arriscu de dare podere e dinare a multinatzionales semper prus inganidas e fortes. + +Duncas, s'intrada de Amazon in su mercadu italianu est s'efetu de sas leges tostas e malas a ismartire de su mercadu capitalisticu, cun s'arriscu chi indebilitet sa bendida in sas librerias, giai in dificultade pro sos libros baratos propostos dae sos cuotidianos. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 26/11/2010 + +## Nono a sos minimongios in sos finantziamentos de sa 482, e nono a sos criterios noos de ripartu + +### Lu narat su deputadu de su Partidu democraticu Ettore Rosato + +''Tocat a cambiare su metodu nou de ripartu de sas risorsas de atribuire a sas minorias linguisticas, ca penalizat sas comunidades prus numerosas ''. + +L'at decraradu su deputadu de su Partidu democraticu Ettore Rosato, dende sa noa de un'interrogatzione presentada paris cun sos deputados de su matessi partidu Ivano Strizzolo e Alessandro Maran, cun sa cale si pedit a su Guvernu de cunvocare in propositu sas Regiones e sas Provintzias autonomas interessadas. + +''Sas risorsas - at ammentadu Rosato - sunt atribuidas cun sa lege 482 de su 1999, chi at cunsentidu in sos annos sa tutela e sa promotzione de sas limbas minoritarias, patrimoniu de comunidades nostras medas, mancari chi sos fundos in custos urtimos annos si siant reduidos in manera progressiva, finas a arribbare a sos istantziamentos pro su 2010 chi - at pretzisadu - sunt petzi de 5.629.242,00 euros pro sos progetos presentados dae sas amministratziones territoriales e locales''. + +''A su rigore de sos minimongios - at osservadu Rosato - como s'agiunghet unu cambiamentu ingiustificadu e illogicu de sos criterios de ripartu , chi at produidu una decurtatzione grae, in particulare pro sas comunidades de limba friulana, islovena, tedesca e sarda . ''Difatis - at craridu Rosato - cun una tzirculare de su 15 de martzu de su 2010 su Dipartimentu pro sos afares regionales de sa Presidentzia de su Cussigiu de sos Ministros at rivolutzionadu de su totu sos criterios aplicados finas a oe, colende dae su chi premiat sa populatzione residente in su territoriu in ue sa limba est ammissa a tutela, a su chi valutat petzi su numeru de sas comunas in ue custa limba est presente''. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## I confini di Babele + +_Editore_: Longanesi +_Data de Publicatzione_: 2006 +_Collana_: La lente di Galileo +_ISBN_: 8830422800 +_Pazinas_: 320 +_Preju_: euros 16.60 + +Est unu libru interessante meda e "innovativu". Semus arribende a unu puntu, forsis, detzisivu: semus cumintzende a bidere chi s' "aplicativu" (in pratica, gramatica e sintassi) linguisticu est in currispondentzia cun su "suportu fisicu" de su cherveddu. Dae su 1811 in un'ospidale de Parigi si fiat bidu chi unu disturbu linguisticu insolitu dipendiat dae una lesione ispetzifica de s'emisferu manchinu de su cherveddu. Custa est istada sa prima dimostratzione chi su limbagiu at una localizatzione pretzisa in una parte de su cherveddu. Unu seculu a pustis, in sos Istados Unidos, s'est bidu, impreende istrumentos matematicos, chi non si podent realizare totu sas gramaticas chi si podent cuntzepire. Unas cantas parent impossibiles. Nos podimus pregontare si custu fatu dipendet dae sa costitutzione propia de su cherveddu. Meritu de s'autore est puru s'afortingiu de sos fundamentos de sa linguistica moderna paris cun s'analisi de comente sos pitzinnos minores imparant sa limba. Mi paret unu libru formativu meda chi dat un'illustratzione sintetica e poderosu de su problema Mente-Cherveddu faghende bidere comente sa distintzione linguistica intre regulas possibiles e regulas impossibiles tenet una rilevantzia neuropsicologica. + + + + +### 28/11/2010 + +## + +SU RESURTADU DE SA MOTZIONE SARDISTA PRO S'INDIPENDÈNTZIA + +### de Giunne Frantziscu Pintore + +Bintoto chi nono, 10 chi eja, 13 astennidos e 29 cun su dolore de matza in domo issoro. S'est cuncruidu gasi su votu in su Cussigiu regionale pro s'ordine de sa die ammaniadu e presentadu dae su Partidu sardu chi impinnaiat su Guvernu sardu a cumintzare su caminu pro giughere sa Sardigna a s'indipendentzia. No una decraratzione unilaterale de indipendentzia, duncas, ma unu documentu de intendimentos. Carchi cosa canteddu prus pretzisa de s'ordine de sa die, votadu cun una majoria manna in su 1998, chi decraraiat "solennemente sa soverania de sa Sardigna". + +Mancari sos numeros nargiant chi su documentu sardista est istadu botzadu, b'at su tantu de bi faghere un'arresonu prus a finu. Primu cunsideru: sos cussigeris sardistas sunt chimbe e sos votos pro s'indipendentzia sunt istados deghe, sos de su Psd'az, unu de unu cussigeri pd e bator de ateros e tantos cussigeris de su tzentrudestra. De custa ala sunt sos chi si sunt astennidos. Totu su tzentrusinistra (e sos Rossomori cun issa), seighi, at postu fronte paris cun 12 cussigeris de sa destra. Segundu cunsideru: sa sinistra est istada totu a un'idea ebbia, francu unu de sos suos, votende contra; sa destra s'est partzida parte votende chi eja, parte narende nen chi eja nen chi nono, parte votende contra. + +Deo, su beru, no nd'isco si b'aiat in su cherbeddu de sos sardistas chi ant ammaniadu s'ordine de sa die s'intentu de torrare sa politica sarda a su chi est, chi si nde sapiat o non si nd'abiget, est a narrere un'afrontu intre natzionalistas sardos e istatalistas. In ue, chergio narrere, destra, sinistra, susu, giosso b'intrant pagu. Ma cherende o non cherende, custu resurtadu ant bastadu. Unu cumentadore sardu, in sa _Nuova_, s'est ispramadu pro su votu: 28 contra a 23, su beru, no est unu resurtadu craru comente isse aiat apidu chertu. Non b'at una lacana bene sinnada intre sos indipendentistas connotos, una casta de folcore politicu, e su restu de su mundu. Sa chistione est meda meda prus intritzida. E faghet ispantu chi sa politica sarda mancu si nde siat abbigiada. + +#_Giuanne Frantziscu Pintore_ + + +### 29/11/2010 + +## Unu minimongiu de € 1.040.071 in sos fundos pro sa limba sarda. + +### Lu denuntziat su deputadu de s'Italia de Valori Federicu Palomba + +"Sa Sardigna at a sufrire sa decurtatzione de 1.040.071 de euros in su finantziamentu de sa lege de tutela de sas minorias linguisticas istoricas, cun un'impoverimentu grae de sa cultura sua. Custu cunsighit a su criteriu de ripartu, dferente ma irratzionale, de sos fundos assinnados dae sa lege 15 de nadale 1999, n. 482 , giai minimados in su totale a 5 milliones e mesu dae sa lege finantziaria 191/2009″. Lu denuntziat su deputadu de s'Italia de Valori Federicu Palomba, ponende in craru chi "cun decretu de sa Presidentzia de su Cussigiu de sos ministros de su 15.3. 2010 ant dispostu chi sos fundos siant partzidos tenende contu non de sa populatzione, ma de sa raighina cuadrada de su numeru de sas comunas in ue si faeddant limbas minoritarias , indipendentemente dae sa populatzione . Cun custu sistema sas minorias prus numerosas, che a sa sarda (e che a sa friulana), sunt penalizadas meda - osservat Palomba - a profetu de sas comunidades non numerosas meda ma cun unu numeru de comunas artu. Cun su DPCM de su 5 de santugaine, publicadu in sa Gazzetta Ufficiale de sa matessi die, ant determinadu su ripartu cuncretu de sos fundos: a sa Sardigna, in cambiu de 2.160.634 de euros, ant a andare petzi 1.120.595 de euros, cun unu minimogiu, pretzisamente, de 1.040.039 de euros. Est una perdida manna e ulteriore chi, agiunta a sas ateras, impoverit meda s'isula nostra in termines tantu de risorsas (e de traballu pro sos addetos culturales linguistas) cantu de cultura. Totu custu est capitadu in su silentziu prus totale de sos partidos identitarios, cumintzende dae su PSd'Az chi, mancari indipendentista, belle gasi istat in su guvernu de sa regione cun sa destra chi at cunsentidu sas supressiones prus graes de fundos e menomatziones de sa dinnidade de su populu nostru". +Pro denuntziare questa situatzione e pedire de bi ponnere remediu, Italia dei Valori, primu firmatariu su friulanu Monai, at ammaniadu e presentatu in sa Camera una interrogatzione, firmada dae Palomba e aberta a sa firma de parlamentares de ateros grupos + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/11/2010 + +## Sos resurtados de sas eletziones in Catalugna. + +### Binchet CiU, agabbat s'era de su tripartidu PSC-ERC-ICV + +Convergencia i Unio (C.i.U.) est su primu partidu in Catalugna, cun su 38,5 % de sos votos e 62 iscannos in su Parlamentu. Torrant in palas sos partidos chi ant guvernadu in s'urtima legisladura: su partidu sotzialista (PSC) at leadu su 18,3%, cun 28 iscannos; ICV (Iniciativa per Catalunya -Verds) su 7,4%, cun 10 iscannos; ERC(Esquerra Republicana de Catalunya) su 7,0% cun 10 iscannos. Afirmatzione bona pro sos indipendentistas de Solidaritat Catalana per la Independencia (S.I.) cun su 3,2% e 4 iscannos. Ciutadans at leadu su 3,4%, cun 3 iscannos. Su partidu populare si cunfirmat minoritariu in Catalugna, cun su 12,3% e 18 iscannos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/11/2010 + +## «Apo a cantare in catalanu» + +### L'at naradu Shakira in sa presentada de su lantzu publitzitariu de Freixenet + +Sa cosa nos podet interessare dae curtzu, ca su catalanu, cunforme a sa lege 482, est limba tutelada in Sardigna. + +De seguru interessat a Shakira Isabel Mebarak Ripoll, cantante colombiana connota petzi comente Shakira e de origine in parte libanesa e in parte catalana. + +S'artista, chi at a essere testimongia de sa fabrica de ispumantes catalana Freixenet, at naradu, in sa presentada de su lantzu publitzitariu , chi "mi diat praghere a cantare in catalanu". + +"B'at una cantzone chi m'agradat, chi si narat _Boig per tu_ (Macu pro tene) de Sau, e chi mi diat incantare a la podere cantare una die", at agiuntu. Una versione de custa cantzone, at pretzisadu, si diat podere includere in un'album cun su titulu de _Boja per tu_ (Maca pro tene). + +S'acordu intre Shakira e Freixenet impinnat s'impresa catalana cun sa Fundatzione de sa cantante _Pies Descalzos_, pro ocannu e pro s'annu chi benit, cun una dotatzione annuale de 500.000 de dollaros, chi ant a essere destinados a fraigare un'iscola pro sos pitzinnos in sa capitale de Haiti, Port-au-Prince, e un'atera iscola in sa localidade colombiana de Cartagena de Indias. In prus , Freixenet at giradu unu videu promotzionale de sa Fundatzione _Pies Descalzos_. + +In cambiu de custu aportu, Shakira si impinnat a girare s'annuntziu de sa campagna de Pasca de Nadale de ocannu in forma gratuita e sena retzire perunu cumpensu economicu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 01/12/2010 + +## SA PRATZA DE SU DIAMANTE de Merce Rodoreda + +### Presentada in Casteddu, 02/12/2010 + +Giovia 2 de nadale 2010, a sas h 18:00, in sa Biblioteca regionale de viale Trieste 137, in CASTEDDU, b'at sa presentada de su romanzu de Merce Rodoreda, catalana, SA PRATZA DE SU DIAMANTE, bortadu in sardu dae Giagu Ledda e editadu dae sa sotziedade editoriale nugoresa Papiros. Sa presentada faghet parte de una serie di initziativas culturales organizadas dae su Servitziu de Limba Sarda de s'Assessoradu de sa Cultura de sa RAS. + +Pro s'ocasione, ant a faeddare: Giagu Ledda, tradutore; Joan Armangue, Universidade de Casteddu; Joan-Elies Adell, Director Espai Llull; Diegu Corraine: Editziones Papiros. + +Su romanzu bortadu in limba sarda est istadu publicadu in su 2008 (cun s'agiudu pro sa tradutzione in sardu de Institut Ramon Llull, Barcelona) a 100 annos dae sa naschida de Merce Rodoreda, dae sas editziones Papiros. _La plaça del diamant_ contat s'istoria de Colometa, una giovana de su trighingiu de Gracia de Bartzellona. + +In mesu de su contu de s'istoria sua, podimus bidere finas sa cronaca de sa tzitade de Bartzellona de sa gherra e a pustis de sa gherra. In definitiva, podimus leghere un'opera chi faeddat de sa memoria colletiva e individuale de sos Catalanos. Finas pro custu est pretziada meda in totu sos Paisos Catalanos. + +Su de podere leghere in sardu custa opera de gabbale, est un'ocasione in prus pro connoschere megius Bartzellona e su mundu catalanu, chi at tentu una parte manna in s'istoria de sos Sardos e de sa Sardigna. + +Merce Rodoreda (Bartzellona, 10 de santugaine de su 1908- Girona, 13 de abrile de su 1983) est de seguru s'iscritora catalana prus connota, Premiu de Onore de sas "Lletres Catalanes" de su 1980. Sas operas suas sunt publicadas in prus de 27 limbas. A s'epoca de sa Gherra Tzivile Ispagnola, Rodoreda collaborat cun su Cumissariadu de propaganda de sa Generalitat. In su 1939 si nch'andat a Frantza, esiliada. Cumintzada sa Segunda Gherra Mundiale, moet a Isvitzera, in ue, in Ginevra, iscriet s'opera sua prus famada, _La plaça del diamant _(1962), su romanzu prus importante de sa narrativa catalana de pustis sa gherra. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Pro chi campent sas limbas de su mundu! + +### www.sorosoro.org, situ in frantzesu, inglesu, ispagnolu + +#_Diegu Corràine_ + + +### 04/12/2010 + +## Tocat a dare a sa limba sarda una collocatzione normale e no ocasionale. + +### L'at naradu s'assessore regionale de s'Istrutzione Publica Sergio Milia, presentende su programa de sa Cunferentzia regionale pro sa limba sarda + +''Tocat a dare a sa limba sarda una collocatzione normale e no ocasionale. Pro custu amus detzididu de intitulare in custa manera sa Cunferentzia: 'Una Limba Normale'. L'at naradu s'assessore regionale de s'Istrutzione Pubblica Sergio Milia, presentende sa Conferentzia Regionale de sa Limba sarda, in programa in Fonne dae su 9 a s'11 de nadale. +"In custu addoviu" - at agiuntu Milia - " ant a essere presentadas sas linias ghia de su Programa triennale pro sa limba e sa cultura sarda, chi ant a interessare progetos chi diant solididade a sas raighinas nostras, a sa traditzione nostra e a sa limba nostra" + +''Non cherimus chi s'impreu de su sardu - at craridu s'assessore - "abbarret limitadu a pagos giassos, semper prus minores, de sa Sardigna, in ue a furriu de su 70 pro chentu de sa populatzione decrarat de connoschere sa variedade linguistica chi si faeddat in sa zona in ue istat, ma petzi su 13 pro chentu de sos pitzinnos arresonnat in sardu cun sos custrintos". + +"Duncas amus detzididu" - at agiuntu - de punnare a s'istrutzione e a s'insinnamentu, cumintzende dae sas iscolas. Pro custu, in un'addoviu in Roma cun sos funtzionarios de su Ministeriu de s'Istrutzione Publica pro su progetu 'Iscola digitale', amus a pedire de nche ponnere, in mesu de sos argumentos sientificos, finas sa limba sarda''. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/12/2010 + +## Una limba normale +Su sardu (e ateras minorias europeas) a dies de oe in familia, in iscola e in sa sotziedade + +### Su programa de sa Cunferentzia regionale de sa limba sarda chi b'est in Fonne su 9, su 10 e s'11 de nadale + +Giovia 9 de nadale 2010 + +h. 16.00 +Saludos de sas autoridades + +Tonino Coinu Sindigu de Fonne + +Introduida Istene Coinu -Capu de gabinete de s'Assessoradu +de s'Istrutzione Publica, Benes Culturales, +Informatzione, Ispetaculu e Isport + +de sa Regione Autonoma de Sardigna + +h. 16.30 +Politica linguistica de sa limba sarda a tempos de oe +Faeddant Maria Antonietta Piga, Manuela Mereu, +Giampaolo Bazzoni, Antoni Maria Pala, Giacomo Mannoni, +Giuliana Portas +Testimonia de Marco Viola + +h. 18.30 +Sa literadura de sa minoria linguistica sarda +Faeddant Frantziscu Cheratzu, Giulio Solinas, +Anna Cristina Serra, Michele Carta, Frantziscu Casula, +Zuanne Frantziscu Pintore. +Testimonia de Paulu Pillonca + +Chenabura, 10 de nadale 2010 + +h. 9.30 +Su sardu in iscola: dae sos bisos a sa realidade? +Faeddant Enrico Tocco, Tiziana Senesi, Ignazio Putzu, +Carlo Schirru, Rosalba Perini, Alessandra Burelli, +Antonietta Marra, Micheli Pinna + +h. 16.00 +Leges e progetos operativos pro sas limbas de minorias in Europa + +Faeddant Giusepe Corongiu, Bojan Brezigar, Anna Maria Pla, +Guglielmo Cevolin, Joan Elies Adell Pitarch, Sabrina Rasom, +Alessandro Mongili + +Sabadu, 11 de nadale 2010 + +h. 9.30 +Introduit Sergio Milia -Assessore de s'Istrutzione Publica, Benes + +Culturales, Informatzione, Ispetaculu e Isport + +de sa Regione Autonoma de Sardigna + +Sa limba de minoria si salvat dae sa familia + +Faeddant Gabriele Iannaccaro, Vittorio Dell'Aquila, +Francesco Altimari, Matteo Rivoira, Romano Cannas, +Tonino Rubattu, Mario Carboni, Diegu Corraine + +Cungiat sos traballos Ugo Cappellacci -Presidente de sa Regione +Autonoma de Sardigna + +A merie pro sa sa manifestatzione "Cortes Apertas", cun s'agiudu +de s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa Regione e de sa Comuna +de Fonne, grupos de istudiu in sas cortes cun iscritores, editores, +ufitzios linguisticos, babbos e mamas bilingues. + +Contributos video cuidados dae Rai Sede Regionale della Sardegna +e dae su sotziu Babel Film Festival. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/12/2010 + +## Una Babele pro unire populos e limbas. + +### Cumintzat oe e durat una chida, in Casteddu, su Babel Film Festival, sa rassinna-cuncursu internatzionale de tzinema dedicada a sas minorias linguisticas + +Ses dies de pelliculas, musica, teatru e dibatidos pro faeddare de minorias linguisticas e culturales: est cumintzadu oe in Casteddu su Babel Film Festival, organizadu dae sa _Societa Umanitaria-Cineteca Sarda _ paris cun s' _Associazione Babel _e sa _Societa Audiovisuale_, e cun su patronadu de sa Regione sarda, de sa Provintzia e de sa Comuna de Casteddu e de sa _Fondazione Banco di Sardegna_. + +Sa finalidade de custu eventu est a dare visibilidade a sas periferias chi non si cherent prus postas a un'ala, mustrende totu sa richesa issoro. In custu cuntestu, est tzentrale sa positzione de sa Sardigna, siat pro sa richesa linguistica sua, siat ca est inghiriada dae sa realidade catalana, dae sa corsicana, dae su mundu berberu de s'Àfrica setentrionale e dae sas limbas de minoria presentes in Ìtalia. + +In su cuncursu leant parte contos tzinematograficos e documentarios. Sa cunditzione est chi in sas pelliculas si faeddaet a su nessi pro su 60% in una limba de minoria. + +Su presidente de sa giuria est su regista Giorgio Diritti. Sos cumponentes sunt: Marco Asunis, presidente de sa _Federazione Italiana Circoli del Cinema_ e responsabile de su premiu de su publicu; Gianni Canova, criticu tzinematograficu, diretore de sa rivista _I duellanti_ e professore in sa IULM (_Istituto Universitario di Lingue Moderne_) de Milanu; Silvia Negrotti, psicologa, esperta de medios de comunicatzione de massa e de minorias linguisticas; Anna Pavignano, iscenegiadora, responsabile de su premiu NUCT. + +In programa b'at 33 pelliculas in cuncursu e 11 foras de cuncursu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/12/2010 + +## "SARDU" si narat, non "LIMBA" + +### de Diegu Corraine + +Est dae meda chi intendo unu pagu de infadu cando lego o intendo: cuncursu de poesia in "limba", literadura in "limba" o discursu in "limba", iscola in "limba", e unu _et cetera_ longu, cun un'enfasi belle semper afortida dae sas virguleddas. Est comente chi naremas chi Sarkosy, in s'urtimu G8, at faeddadu in "langue" e no in frantzesu, Gordon Brown in "language" e no in inglesu, Zapatero in "lengua" e no in ispagnolu, Berlusconi in "lingua" e no in italianu. + +Est comente chi de su presidente romenu Basescu si narreret o iscrieret chi faeddat in "limba" petzi ca finas in romenu si narat "limba" siat s'organu chi si movet in sa buca nostra siat s'idioma chi cun issa est articuladu. + +Ma pro ite sos medios de informatzione sardos insistint gasi meda cun "limba"? Pro ite nemos si sutraet a custu abesu cunformisticu? Forsis pro si liberare dae unu tempus passadu longu in ue su sardu fiat definidu "dialetto", e duncas fiat belle una norma a narrere/leghere/intendere "recita in dialetto, si esprime in dialetto, il nostro bellissimo dialetto". E, comente rimediu, nche semus colados dae un'esageratzione a s'atera, cun un'eufemismu intre su paternalisticu e su tropu deferente, "limba", difatis. Pro ite non naramus pane a su pane, sardu a su sardu? Pro ite non s'istabilit una moratoria pro chi su chi in antis fiat dialetu e como limba si nargiat petzi "sardu"? Si diat essere finas prus rispetosos de sos Sardos medas a beru chi narant "lingua" a su sardu, comente ateros li narant "limba". + +Finas ca s'ischit chi su "limba" est una limba bera, chi la faeddant pagu prus de treghentamigia pessones in Sierra Leone e pagas migias in Guinea (duncas prus chi non mai in perigulu de estintzione che a su sardu). Mi l'aiat fatu notare notare giai dae meda un'amigu africanu chi istat in Sardigna, ispantadu e cumpraghidu pro aere bidu su "limba" suo postu in campu in sos giornales nostros, in antis de cumprendere chi si faeddaiat de Sardigna e non de Àfrica. + +Duncas, a cadaunu su suo: su limba a sos Limbas, su romenu a sos Romenos, su sardu a sos Sardos. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Morte e rinascita delle lingue.Diversità linguistica come patrimonio dell'umanità + +_Tradutzione_: Luisa Cortese +_Editore_: Feltrinelli +_Data de Publicatzione_: +_Collana_: Campi del sapere +_ISBN_: 8807103281 +_Pazinas_: 280 +_Preju_: 28,00 ¬ + +In unos chent'annos si nch'ant a morrere su mesu de sas chimbemigia limbas faeddadas in su mundu. Diant parrer numeros chi contant pagu cara a sa possibilidade chi semper prus populos potzant comunicare in una matessi limba, a sa segura s'inglesu. Hagege non minimat s'importantzia de su fatu chi b'apat una comunicatzione prus forte e manna ma credet chi sa presentzia de una limba printzipale in campu economicu e politicu non diat devere escludere sa preservatzione de sas limbas minoritarias. Onzi limba mantenet su pensamentu, s'istoria, s'interpretatzione de su mundu e sa mancada sua est una perdida pro s'manidade intrea. Custu fenomenu pero no est inelutabile, podimus fagher opositzione. Sas limbas difatis, a su contrariu de sos omines, podent torrare a naschire. Est esemplare s'istoria de s'ebraicu chi s'est torradu a faeddare a pustis de duamigia annos, pro sa boluntade. Su sinzale de sa vitalitade de sas limbas est in sas paraulas, chi si tramudant, morint e podent torrare a naschire. Mancari su campusantu de sas limbas siat mannu e possiibile prospetiva mortale de paritzas limbas, "suta de sas aparentzias de sa morte b'at carchi cosa chi si tremet, boghende unu sonu chi si podet narrer bida. Est da cue chi tocat de moere pro resussitare sas limbas". + + + + +### 08/12/2010 + +## Un'istudiu cumparativu subra de s'aragonesu, su lapone e su bosniacu. + +### Su progetu presentadu dae tres istudiosos finlandeos + +Sos profesores John Smeds e Annikki Konskensalo e sa borsista Katariina Mattita-Palo, de s'Universidade de Turku (Finlandia) ant presentadu in Huesca (comunidade autonoma de Aragona, Istadu Ispagnolu) unu progetu pro analizare sa parte chi tenet s'iscola in s'isvilupu de sas limbas minoritarias emergentes. + +S'aragonesu (in sa fotografia, sas zonas in ue si faeddat custa limba), su lapone in Isvetzia e su bosniacu sunt sas tres limbas chi custos istudiosos ant isseberadu pro faghere un'istudiu cumparativu subra de sa situatzione atuale e subra de sas initziativas chi sunt in campu. "Creimus chi tocat a nd'ischire de prus a propositu de s'insinnamentu de sos idiomas; in prus, sa connoschentzia de ateros metodos podet aberrere caminos pro megiorare su cuntestu linguisticu in Finlandia", at pretzisadu John Smeds. + +Pro su chi tocat, in particulare, sa limba aragonesa, Smeds at naradu chi "Cumprendo chi s'aragonesu est una limba chi est istada impreada pro sa comunicatzione orale, ma est importante a beru a l'insinnare e a l'iscriere in sas iscolas si si cheret a la mantennere bia. Pro custu, est vitale a l'istandardizare cun una gramatica curreta, in manera de nde podere elevare s'usu a ateros livellos sotziales, comente sas amministratziones publicas o s'atividade economica", + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/12/2010 + +## INDIPENDENTISMU + +### de Diegu Corraine + +Idea, movimentu, tendentzia de chie, apartenende a una natzione oprimida o non reconnota, pessat e disinnat unu progetu politicu pro fraigare un'istadu a sesi, indipendente, duncas non dipendente dae entidades superiores e non ligadu a perunu ateru istadu. + +S'indipendentismu est unu de sos esitos istitutzionales possibiles de s'esertzitziu de _soverania_ [bide]. Sa soverania, comente espressione prena de su deretu de autodeterminatzione natzioanle, est s'espressione de su natzionalismu de liberatzione (bide "_natzionalismu_"), chi est sa base, su motore, sa dotrina, s'ideologia, de cale si siat propositu istitutzionale cuncretu de soverania. Una natzione chi resessit a essere, in cale si siat manera (patzifica o nono), soverana, podet isseberare liberamente una solutzione istitutzionale indipendente (in unu "_istadu mononatzionale_" [bide]) o cunfederada (in unu "_istadu plurinatzionale_" [bide]) cun ateras natziones, in cunditzione de paridade. In manera paradossale, una natzione libera e soverana diat podere finas rinuntziare (esertzitende su deretu de autodeterminatzione) a sa soverania! + +Duncas, su natzioanlismu de liberatzione est sa cunditzione de s'indipendentismu. Tando non tenet perunu sentidu s'indipendentismu sena natzionalismu. Diat essere comente a essere catolicos sena essere cristianos, o catolicos non-cristianos. Imbetzes, unu natzionalista podet essere finas no indipendentista, si isseberat una solutzione istatuale cunfederada. + +In manera diferente devimus cunsiderare sos protzessos indipendentistas de su prus de sas excolonias de sos istados europeos, mescamente a pustis de sos annos '60, in Àfrica e in aterue. In custos casos, sos movimentos anticoloniales ant costituidu istados-natzione cun lacanas artifitziales, non basadas in limbas e in natziones, chi ant riproduidu colonialismos internos in sa matessi manera de in antis de s'indipendentzia. Su mustra de custu est chi custos istados ant impostu, belle semper, comente limba ufitziale sa limba de sos excolonizadores e su podere de una natzione subra de un'atera. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 19/12/2010 + +## SA CANTIDADAE DE PESSONES CHI ISCHIT SA LIMBA BASCA EST COLADA DAE SU 22% A SU 37,5% IN SOS ÙRTIMOS 30 ANNOS! + +### Sos datos difusos su 03/12/2010 in ocasione de sa Die Internatzionale de sa limba basca, s'Euskera + +Su 3 de nadale est istada tzelebrada sa Die Mundiale de sa Limba Basca. dae su Guvernu bascu, dae sas Provintzias e dae sas Comunas. +S'assessora noa de sa cultura. Blanca Urgell, linguista, at manifestadu sa "unidade" a inghiriu de s'euskera, sa limba basca. + +Ma at finas decraradu publicamente unu datu importante meda: sos bascos chi ischint s'euskera, in sos urtimos 30 annos, sunt colados dae su 22% a su 37,5%. + +Meritu de ite? Est craru, de sa poliitica linguistica de totu sos Guvernos bascos, de manca o de dereta, e sa voluntade de sos Bascos de afortire su motore de s'identidade natzionale issoro. Unu traballu mannu aberu, in ue ant fatu sa pare issoro, s'iscola, sos medios de informatzione, in pabiru, radiu e tv, sas amminstratziones e sos entes, sos partidos, sos movimentos, sos assotzios, sa cresia. + +Duncas, si unu populu cheret, podet finas andare in caminu contrariu. E torrare in podere de su chi at perdidu. Ca sa chistione de sa limba no est chistione de deretos individuales ebbia, comente teorizat calinu in Sardigna, ma mescamente de deretos colletivos. Sos Bascos non si sunt acuntentados de firmare s'assimilatzione linguistica e s'erosione de su numeru de sos faeddadores, ma cherent torrare sa limba a chi nche l'at perdida. + +Pro ite in Sardigna non devimus faghere su matessi. Ca si nos acuntentamus de mantennere su sardu in su 13% de sos pitzinnos, chi istatisticamente, lu faeddant galu, semus perdidos! Si non faghimus a manera chi sa limba si torret a ispainare in totue in sa sotziedade e in su territoriu, pro "torrare a sa limba sarda", semus finidos comente limba e natzione. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 09/12/2010 + +## Una lege noa pro sa limba gallesa + +### Sas cumpangias prus mannas chi dant unu servitziu a su publicu ant a devere impreare su gallesu in "manera resonabile e proportzionada". + +Sa limba gallesa at a tennere prus importu, a pustis de unu votu in s'Assemblea Natzionale de su Galles, in Caerdydd/Cardiff, su sete de nadale de ocannu. + +Sa mesura, chi at a essere lege s'annu chi benit, est su providimentu prus importante aprovadu in custu campu a pustis de sa Lege pro sa limba gallesa de su 1993. + +Mancari custa lege noa no interesset su prus de su setore privadu in su Galles, semper e cando obligat sas cumpangias prus mannas chi dant unu servitziu a su publicu, che a sas cumpangias telefonicas, a impreare sa limba gallesa in una " manera resonabile e proportzionada ". + +In prus, unu _Language Commissioner_ at a naschere pro monitorare s'usu de su gallesu, e unu _Welsh Language Tribunal _e unu _Welsh Language Partnership Council _ant a essere costituidos pro afortire sa positzione de sa limba in mesu de sos utentes. + +A narrere su beru, b'at de essere cuntentos a medade pro custu providimentu: a un'ala, difatis, non totu sas cumpangias privadas ant a essere interessadas, e sa ditzione pagu crara "resonabile e proportzionadu" at a cherrere narrere chi s'aplicatzione in cuncretu at a cambiare dae un' organzatzione a un'atera; a s'atera, non b'at un'afirmatzione inecuivocabile chi sa limba gallesa est ufitziale. + +In s'assemblea sunt istados presentados emendamentos pro megiorare sa lege, ma los ant botzados. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 11/12/2010 + +## Sos campos de interventu de su Programa triennale pro sa limba sarda + +### Los at espostos s'assessore regionale a sa cultura Sergio Milia in sa cunferentzia "Una limba normale" de Fonne + +In sa cunferentzia "Una limba normale" chi b'est in custas dies in Fonne s'assessore regionale a sa cultura Sergio Milia at espostu sos setores de interventu de su Programa triennale pro sa limba sarda. + +In sintesi, custos sunt sos campos de atzione: + +- otenimentu **de sos deretos pro tradutziones **dae s'italianu, o dae ateras limbas europeas, a su sardu + +- atuatzione de su progetu relativu a s'**Atlante linguisticu ** de sa Sardigna + +- promovimentu de s''**informatzione e de sa comunicatzione** in limba sarda e in sas variedades alloglotas: + +- **atuatzione de s'isportellu linguisticu**. + +- **curretore ortografico **pro su tratamentu automaticu de sa limba. + +- interventos in favore de sa cultura sarda in foras de sa Sardigna e in foras de s'Italia + +- cunferentzia annuale e verifica de sos interventos + +- valorizatzione **de sas variedades alloglotas** presentes in su territoriu regionale + +- istrutzione in limba sarda in s'orariu curriculare. + +- **bursas de istudiu** pro promovere e valorizare sa cultura e sa limba de sa Sardigna in s'universidade + +- **finantziamentu a sas Universidades de Casteddu e Tatari ** pro s'espletamentu de cursos universitarios + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/12/2010 + +## Unu protzedimentu de reclamu a s 'ONU pro sa violatzione de sos deretos umanos. + +### L'at cumintzadu su Comitadu pro sa limba sarda + +Su Comitadu pro sa limba sarda, riunidu in Fonne pro sa Cunferentzia regionale de sa limba sarda, in ocurrentzia de sa "Die mundiale de sos deretos umanos/Human right day 2010 ", at cumintzadu unu protzedimentu de reclamu pro sa violatzione de sos deretos de s'omine in contu de mesuras discriminatorias in relatzione cun su no-imparongiu de sa limba sarda e de sas limbas alloglotas in sas iscolas italiana in Sardigna, violatzione fata dae s'Istadu italianu chi nde tenet cumpetentzia costitutzionale. + +Su Comitadu pro sa limba sarda s'incumandat a su Cummissariu pro sos deretos umanos de sas Natziones unidas reclamende, oe chi est die mundiale de sos deretos umanos, chi s'Istadu italianu non rispetat sos articulos 1.1 e 2.3 de sa Decraratzione de sos deretos de sa pessones e de sas minorias etnicas, religiosas e linguisticas adotada dae s'Onu in sa risolutzione n. 47/135 de su 18 de Nadale 1992, e in manera distinta in contu de: +- s'amparu mancadu de s'identidade natzionale, culturale e linguistica de sa minoria sarda; +- sa mancantzia de medios pretzisos pro faghere a manera chi sos membros de sa minoria sarda tengiant sa possibilidade de imparare sa limba materna issoro e de retzire un'istrutzione in sa limba materna issoro. + +Su Comitadu pro sa limba sarda pessat chi siat oramai comprida s'ora pro s'imparongiu de sa limba natzionale sarda e in sa limba de sa minoria in sas iscolas de cada ordine e gradu, cun un'impinnu finantziariu de bundu fatu dae s'Istadu italianu pro arressare su protzessu de isnatzionalizatzione e de assimilatzione giutu a in antis in manera sighida in s'iscola italiana in Sardigna. + +Custu protzessu resurtat comente una trobea a su moimentu largu e profundu pro s'amparu, sa normalizatzione e s'ufitzializatzione de sa limba sarda e de sas alloglotas, in unu regimene de bilinguismu cun sa limba italiana, chi oramai non si podet arressare e chi est amparadu dae sa Regione sarda; unu protzessu chi noghet mescamente a sos giovanos e non dat cara a sos prus elementares de sos deretos tziviles, colletivos e personales de unu populu, cumintzende dae sos deretos linguisticos, identitarios e culturales. + +Su Comitadu pro sa limba sarda at a comunicare su cumintzu de su protzedimentu a mediu de una litera mandada a su Cummissariu pro sos deretos umanos pesadu in su 1993 dae s'Assemblea de sas Natziones unidas. + +Primos firmatarios pro + +Su Comitadu pro sa limba sarda + +Antonimaria Pala +Diego Corraine +Francesco Casula +Gianfranco Pintore +Mario Carboni +Michele Pinna +Paolo Pillonca +Francesco Cheratzu +Giuliana Portas +Mariantonietta Piga + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/12/2010 + +## Su friulanu e su sardu cunsiderados comente dialetos italianos in 5 videos de sa Rai. Comente chi sa lege istatale 482/99 non siat mai esistida! + +### de Diegu Corraine + +S'istadu italianu est cumintzende a tzelebrare sos 150 annos suos (chi ruent in su 2011) cun cunferntzias, seminarios, manifestatziones. Ma cuant semper sa veridade e sa realidade, chi s'Italia est un'istadu formadu dae prus natziones (e in intro de sa natzione italiana, dae prus comunidades e dialetos locales) ma fraigadu, a fortza, comente un'istadu-natzione, mononatzionale, cun limba dominante e ufitziale s'italianu. Petzi in su 1999, cun sa lege 482, at reconnotu in manera formale, chi in intro de su territoriu suo b'at 12 minorias linguisticas diferentes, no italianas, includende sa sarda, sa prus manna. + +A dolu mannu, in custas dies, sa RAI at chertu faghere sa parte sua in custas tzelebratziones, proponende 5 videos publitzitarios chi mustrant comente sos tzitadinos de s'istadu nou naschidu in su 1861 podiant tennere dificultade a si cumprendere a pare faedende cadaunu su limbagiu suo. A su puntu chi petzi s'adotzione de un'istandar generale li diat aere cunsentidu de si cumprendere: su toscanu cunvertidu in italianu! Meres de lu pessare. + +Sos "dialetos" de Italia sunt gasi carateristicos e diferentes, chi est beru chi non semper s'ntercumprensione podiat essere assegurada, ca sas traditziones linguisticas e culturales fiant gasi no "italianas" chi, a bias, sos chi mutimus dialetos podent essere cunsiderados limbas. Antis, in ateros istados diant essere cunsiderados (o sunt reconnotos) comente limbas: su olandesu a cunfrontu cun su bassutedescu o su letzenburger de Lussemburgu. + +E difatis sos Piemontesos e ateros "dialetos" si sunt moende dae meda, finas de reghente, pro essere reconnotos comente limba. + +Ma finas a cando no ant a cambiare istatus, finas a cando no ant a essere cunsiderados limbas, sos dialetos italianos est normale chi apant una limba ufitziale supraordinada. Si a nois Sardos cumbenit e agradat de tennere una norma supraordinada cumplementare a sos limbagios locales, non podimus negare su matessi deretu a sos Italianos, de tennere una norma supraordinada cumplementare a sos limbagios locales. Ma su sardu, su friulanu, totu sas 12 minorias linguisticas reconnotas dae sa Republica, ite b'intrant? + +Su malu de custos videos RAI est, difatis, chi nche ponent in mesu de sos dialetos "italianos" finas su friulanu e su sardu, chi sa 482/99 reconnoschet comente limbas NO italianas! Est pro custu chi devimus protestare comente Sardos. Non ca sos dialetos italianos apant una limba de riferimentu de de interrelatzione. + +Su sardu, de ateru, est presentadu in unu de sos videos (su 3), in forma improbabile, pronuntziadu in manera mesu imbentada dae unu giovanu chi paret non sardu. Chi sa frase siat sarda si cumprendet cun dificultade e tenet pagu sentidu, comente cando cherent imitare una limba cun paraulas ipoteticas. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/12/2010 + +## Su sardu in sas 3 dies de Fonne: dare animu e mustrare chi podimus cambiare sa tendentzia negativa + +### de Diegu Corraine + +Un'amigu m'at pedidu ite nde pesso de s'urtima cunferentzia de sa limba sarda fata dae sa Ras in Fonne. Rispondo a issu e a ateros, cun s'isperu de podere leghere (inoghe etotu, si cherides, in suta de custu testu) ateros parreres. + +Non chergio faeddare de s'organizatzione, resessida in totu sos aspetos, ma de sas novidadees culturales e politicas chi nde sunt essidas. + +Su tema de sas 3 dies fiat "una limba normale". Non totu sos relatores ant faeddadu de su tema, ma s'idea chi sa limba sarda devat tennere, dae como in susu, una presentzia "normale", in totu sos ispatzios e ocasiones comunicativas in sas amministratziones, entes, iscolas, medios de Sardigna , est istadu presente in belle totu sos interventos e in sas arresonadas chi nos amus fatu finas in foras de sa cunferentzia. + +Ca custa "normalidade" de sa limba sarda est sa chi nos garantit de torrare a su 100% de sos sardos chi faeddant in sardu, andende contra a sa tendentzia a s'assimilatzione linguistica chi est reduende s'impreu de su sardu a su 13% de sos pitzinnos. + +Oramai si bidet chi, in custos annos de istudiu e cunfrontu a pare, in Sardigna e foras de Sardigna, cun istudiosos, espertos e militantes de deghinas de limbas natzionales de Europa, in Sardigna s'est formadu unu movimentu natzionale linguisticu chi contat chentinas de pessones, chi ant traballadu o trabalalnt in entes, iscolas, assotzios. E, adolu mannu, si bidet craru finas chi a custu movimentu lingisticu non currispondet sa sensibilidade linguistica de su movimentu politicu natzionale sardu, chi paret prus interessadu a ateras peleas. Totu su contrariu de ateros movimentos, catalanos, corsicanos, bretones, otzitanos, bascos, galitzianos, gallesos, in ue sa gherra pro sa limba natzionale, sa lima "propia" est e est istadu su motore, sa bussola, s'orizonte, de su movimentu politicu. E difatis, su movimentu politicu sardu, sena sa bussola de sa limba, arriscat de non ponnere passu o si distuere a sa sola. + +Custu movimentu tenet ideas craras subra de sos problemas e solutziones, chi sunt belle sos matessi de sas ateras limbas minoritarias. Est unu movimentu modernu, universalista, non cungiadu, abertu a propostas e medios noos de interventu. Totu su contrariu de medas intelletuales chi sunt abbarrados in foras de custa prospetiva e tenent, cando si b'acurtziant , una visione folclorica, retorica, cristallizada, de s'identidade linguistica. Giai podimus bidere so efetos de custa visione in carchi esperimentu de radiu e tv in sardu, chi imbetzes de rapresentare sas tensiones e sas novidades de su presente, sunt dende fortza petzi a su tempus coladu. + +Oramai, su movimentu tenet ideas craras in tema de pranificatzione e politica linguistica: cheret chi su tema de sa limba essat dae sas lacanas de sa cultura e de s'Assessoradu de sa Cultura, pro essere presente in manera trasversale in totu sos setores de su guvernu, in totu sos Assessorados. + +Su movimentu tenet finas s'idea chi devimus isfrutare cale si siat ocasione pro aumenatre sa presentzia de su sardu, finas cun cosigheddas de pagu importu (adesivos, volantinos, locandinas, giornaleddos, fogios de publitzidade, etichetas). Cadaunu de nois s'at a devere ingeniare a s'imbentare maneras noas pro acurtziare a sa limba sarda, pro acurtziare sa limba sarda a sa gente, in su logu de traballu, in s'atividade culturale o cumertziale de cadaunu. + +Duncas, custas 3 dies de Fonne sunt servidas a torrare a leare su cabu de sa chistione, a dare animu, a mustrare chi podimus cambiare sa tendentzia negativa. Ma totus semus cumbintos chi devimus isfrutare sas leges chi tenimus, ma finas chi bi chergiant istrumentos giuridicos noos, chi punnent a sa ricostrutzione de su territoriu linguisticu, pro torrare salimba a chie l'at perdida e pro cunsentire a sos Sardos s'ufitzialidade prena in sardu. + +A su movimentu, pero, mancat oraganizatzione e continuidade. E finas initziativa. Non podet essere petzi sa Ras a proponnere e a si movere. Cadaunu devet faghere sa parte sua. Sa limba non nos dat tempus! Tocat a si movere. + +Forsis est sa politica (una parte, a dolu mannu, sa chi fiat presente in Fonne, cumintzende cun s'assessore Milia) chi s'est abbigiada, totu in unu, in Fonne, chi sa chistione de sa limba at fatu passos mannos in custos annos. Chi no est chistione de pagos interessados e chi interessat medas sos giovanos. E chi custos giovanos chi s'interessant de limba sunt preparados. E est naschidu in Fonne un'interessu mannu, pro currispondere a sos disigios de su movimentu e duncas de sos Sardos chi cherent su sardu ufitziale e biu. + +Como diat tocare chi totu sa politica, de cada chirru, siat interessada in custa prospetiva noa. Devimus puntorgiare totu sas fortzas politicas a ponnere sa limba sarda in su tzentru de cale si siat programa de isvilupu. E sa manera megius chi podet mustrare una voluntade noa est chi sos politicos e sos partidos impreent su sardu in cale si siat ocasione, in manera orale e iscrita. In Fonne calicunu de issos at cumintzadu a lu faghere e nd'est cuntentu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/12/2010 + +## Android est finas in limba catalana + +### Google at giai bortadu su sistema operativu pro telefoneddos + +Pagas chidas a como si fiat ischidu chi Google fiat traballende in sa tradutzione in catalanu de Android, su sistema operativu pro telefoneddos de custa cumpangia. + +E, difatis, in custas dies at publicadu sa versione noa de custu sistema, sa 2.3, chi, in prus de su catalanu, includet unu disinnu nou de sas tasteras, chi resurtant prus ischirriadas e benit megius a las incarcare, unu rendimentu megius e ateras novidades prus pagu de importu. + +In cuintzidentzia cun custu, at lantzadu in su mercadu su Nexus S, su primu telefoneddu chi incorporat custu sistema operativu. Su telefoneddu, in prus, tenet un'ischermu de bator poddighes**,** unu protzessore de 1 GHz, una camera frontale e un'atera posteriore, unu discu tostu de 16 Gb e ateras carateristicas medas. + +In custa manera su catalanu at fatu un'ateru passu a dae in antis cara a sa normalizatzione prena in su mundu de sas tecnologias noas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## La globalizzazione tra politica e economia + +_Editzione:_ Laterza +_Collana:_ Percorsi +_ISBN_: 8842079170 +_Annu de publicatzione:_ 2006 +_Pazinas:_ XVI-127 +_Preju_: 15,00 + +In una prospetiva de zeografia de sa cultura economica, politica e sotziale, cale sinnificadu tocat a dare a su protzessu de globalizatzione? +No est ateru che unu riu chi nche trazat onzi identidade, a manera de ressesssire a realizare unu mundu omologadu e sena diferentzias? +O est unu protzessu chi, imbetzes de uniformare, bogat a campu diferentzias culturales chi non si podent cantzellare e in ue sas mapas e sas cartografias mantenent unu sinnificadu pretzisu? +Su volumene - chi aunit sas relatziones e sos arrejonos de testimonzos autorevoles meda de sos tempos nostros, fatos in su seminariu organizadu dae sa "Fondazione Lucchini" - cheret dare a totus sa possibilidade de abaidare a su protzessu de globalizatzione dae puntos de bista diferentes, dende cara a totus sos aspetos de custu fenomenu. +Non cheret essere una ghia segura e definitiva pro si moere sena perigulos in su mare turmentadu de sa globalizatzione, ma petzi inditare chi custu non est unu protzessu chi non si podet evitare, chi andat in una diretzione ebia, ma dependet meda dae su sistema de istitutziones destinadas a lu guvernare. +Ghia de sos interventos publicados in s'opera: + + 1. S'issenariu zeo-politicu: minetzas e oportunidades de sos alineamentos noos, de **Giandomenico Picco** + 2. S'issenariu politicu e economicu: modellos de capitalismu a cunfrontu,de **Adair Turner ** + 3. S'issenariu economicu internatzionale: unificatzione europea, mercados emerzentes e globalizatzione de **Gerard Lafay ** + 4. S'issenariu italianu intre declinu industriale e « innovatzione noa » de** Riccardo Varaldo ** + + + + +### 15/12/2010 + +## Sa limba italiana in pelea + +### La sunt escludende, paris cun s'ispagnolu, dae sos brevetos europeos + +S'unione Europea est ponende a un'ala sas limbas italiana e ispagnola, a su nessi pro su chi pertocat s'idioma in su cale devent essere bortados sos brevetos. Paret, difatis, chi s'idea siat a faghere sas tradutziones petzi in inglesu, frantzesu e tedescu. + +Sos guvernos de Italia e de Ispagna ant postu su vetu contra a custa detzisione. Como, tocat a bidere ite at a detzidere su Cussigiu Europeu. + +Nois non podimus si no espressare solidaridade a sa limba ispagnola, chi tenet unu respiru internatzionale, e a sa limba italiana, chi, si no ateru, tenet una literadura bona. + +Non podimus faghere a mancu de notare, pero, chi sa limba nostra, su sardu, est discriminada in intro de s'Istadu italianu, mancari b'apat una lege de s'Istadu matessi, sa 482, chi la diat devere difendere e isvilupare. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/12/2010 + +## Alfons Benedikter si nch'est mortu + +### Benedikter, sudtirolesu, at gherradu pro sas ateras minorias de su mundu, in mesu de custas sos populos indigenos de sa Siberia. + +Petzi como, cun prus de unu mese de ritardu, amus ischidu chi Alfons Benedikter si nch'est mortu su 3 de santandria. Benedikter, naschidu su 14 de martzu de su 1919 in Pettneu am Arlberg (oe Tirolu austriacu), est istadu in antis de totu una figura tzentrale in sa cuntierra politica peleosa dae ue est naschida s'autonomia sudtirolesa. Cumponente de unos cantos organismos amministrativos sudtitolesos, militante de sa SVP (Sudtiroler Volkspartei) e pustis de s'Union fur Sudtirol, s'omine politicu at dedicadu sa vida sua a su fraigu, a su cunsolidamentu e a su perfetzionamentu de s'autonomia sudtirolesa. In su matessi tempus, Benedikter at gherradu pro sas ateras minorias de su mundu, in mesu de custas sos populos indigenos de sa Siberia. +Si oe in su Sudtirol b'at intziativas academicas de valore in contu de minorias, si oe s'autonomia de custa regione est unu modellu chi atraet cada annu istudiosos e omines politicos de cada continente, lu devimus mescamente a custu visionariu menti-fine. +Chie est iscriende at tentu sa sorte e s'onore de connoschere a Alfons Benedikter e sa familia sua. In particulare unu de sos figios, Thomas, cun su cale at collaboradu in ocasiones medas in sos annos noranta. Autore de istudios e libros medas a propositu de sas minorias ede su mundu, Thomas sighit in manera esemplare su traballu de su babbu. + +#_Alessandro Michelucci_ + + +## Beranu Literàriu 2008 + +### Un´ocasione pro connòschere òperas e autores de literadura in limba sarda + +Su Beranu Literàriu est istada una initziativa chi in sos meses de maju e de làmpadas at fatu connòschere in sete biddas de Ogiastra e àteras biddas a probe de Tàtari, romanzos e autores in limba sarda. S´ùrtimu addòviu est istadu peri ocasione pro faeddare de s´editòria in limba sarda cun sos editores Diego Corraine, "Papiros", e Frantziscu Cheratzu, "Condaghes", chi ant faeddadu de sas dificultades de su setore chi, oe, campat sena una polìtica istratègica regionale de finantziamentu de s´editòria in limba sarda. Mancari gasi, su chi essit a campu est chi su setore est biu meda e, francu sos autores in italianu prus connotos e prus numenados dae sa publitzidade, chi a su sòlitu bendent prus còpias de sos àteros, sos libros in sardu bendent in Sardigna belle cantu a cussos in italianu. + +Interessante est istadu a pòdere connòschere diretamente sos autores chi, ponende a bandas s´umanidade e sa cumpetèntzia literària, ant mustradu chi sa literadura in limba sarda no est literadura de "serie B" comente diant pessare in medas e no est mancu una literàdura de contos de foghile, de bandidos o contos de massajos e pastores. Est una literàdura bia, presa a sos tempos nostros, chi tratat temas de importu, chi trasmitit balores e connoschèntzia, mustrende chi in limba sarda si podet iscrìere e faeddare de totu. + +Su chi ispantat est sa capatzidade de sos autores de colare cun grabu dae temas locales a temas universales. Si tratant temas chi podent èssere a curtzu e de cada die, de s´omossessualidade in Sardigna in sos annos trinta e in dies de oe, ma peri de fatos comente sa gherra in Jugoslàvia in Sa sedda de sa passalitorta de Gonario Carta Brocca. Si faeddat de sas peleas de sos istudentes in sos annos ´70 in Itàlia e in Sardigna in Sa janna tancada de Nanni Falconi, pastore-iscritore cun sa passione pro internet. Non mancat su romanzu istòricu, Sos de parte tzier, de Costantina Frau, subra sa Sardigna de su 1600 a su cumintzu de sa dominatzione catalana. Sena ismentigare s´_Antonandria_ dePaulu Pillonca, sos contos de cullègiu de Nino Fadda in "Presones deLussu", _Dona Mallena_ de Larentu Pusceddu e G. Tirotto chin _L´umbra di lu soli_ iscritu in gadduresu-casteddanesu. + +Sos addòvios sunt istados sighidos cun grandu interessu in totu sas biddas e s´Ogiastra e àteras bidda a probe a Tàtari si sunt mustradas atentas e interessadas a totu sas chistiones chi pertocant sa limba sarda ma mescamente s´identidade nostra. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Bandera MAC + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/04/2009 + +## Toponomàstica: mustra bia de s'identidade nostra + +### Cunferèntzia in Tàtari | 6 de maju de su 2009 + +Dae pagas chidas sa provìntzia de Ogiastra e sa de Tàtari ant formadu su primu nùcleu de su Coordinamentu de sa Minoria linguìstica sarda, abertu a s'adesione de sas àteras provìntzias sardas. +Una de sas primas manifestatziones comunas at a èssere sa cunferèntzia de su **6 de maju de su 2009**, dedicada a s'argumentu "**TOPONOMÀSTICA, mustra bia de s'identidade nostra**", chi s'at a fàghere in TÀTARI, Sala Angioi de sa Provìntzia, in pratza de Itàlia, dae sas 18 h 00 a sas 20 h 00 +Ant a saludare: _Alessandra GIUDICI_, presidente de sa Provìntzia de Tàtari, _Sergio MÙNDULA_, assessore de sa Cultura de sa Provìntzia de Tàtari, _Giorgio MURINO_, assessore de sa Cultura de sa Provìntzia de Ogiastra +Ant a faeddare: _Màuru MAXIA_, istudiosu de limba sarda e _Diegu CORRÀINE_, diretore Progetu Rete “In Sardu, sa limba nostra e ULS Provìntzia de Ogiastra. +Su tema de sos **Nùmenes de Logu** est de atualidade manna ca sa lege 26/97 e sa 482/99 previdet sa possibilidade de torrare a sa toponomàstica autèntica in limba sarda, chi a s'ispissu est istada deformada giai in època catalana, ispagnola, italiana. Deformada in su sensu chi non semper sas grafias ufitziales ant ripsetadu sa pronùntzia locale e sarda. A bias, sos topònimos, mescamente sos nùmenes de sas biddas sunt istados bortados in ispagnolu (Iglesias) o in italianu (Villagrande). +Sas Leges como cunsentint de torrare a su connotu: Is Crèsias, Biddamanna, etc, E gasi cherent fàghere comunas e provìntzias, comente amus fatu in provìntzia de Nùgoro cun Otzana, Garteddi, Oroteddi, Durgali, Lòcula, etc. +Pro ite est importante a pònnere sos topònimos in sardu? Ca sunt sa prima cosa chi bidimus cando nos ponimus in caminu, est sa prima "iscritura" chi bidimus cando andamus a unu logu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/11/2010 + +## PIMPA de Altan in sardu + +### + +### **Presentada, Banari 6/11/2010** + +Sa catzedda curiosedda pintirinada a ruju, imbentada in su 1975 dae Francesco Tullio Altan, famadu pro sos disinnos satiricos in La Repubblica e l'Espresso, como faeddat finas in limba sarda e pro sa prima bia arribbat a Meilogu. in sas comunas de Banari, de Siligo e de Bunnannaru. **Sabadu 6 a sas 17.30 in Banari**, in sa sala de su Cussigiu comunale, pratza de Solinas, presentada de bator libritos de sa Pimpa, cun sa presentzia ativa de sos pitzinnos de sas iscolas. +S'initziativa, organizada dae s'ufitziu de sa limba sarda de sa Comuna de Banari e dae su de Siligo, paris cun sa Fundatzione "Maria Carta" e sa biblioteca comunale, at a essere presentada dae Diegu Corraine, editore de Papiros, Clara Farina, professora, e dae Juvanna Tuffu, responsabile de s'ufitziu de sa limba sarda. + +#_Diego Corraine_ + + +### 27/09/2008 + +## Bandera CURRELIMBA + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Sa Toponomàstica urbana in sardu + +### Critèrios, modalidades, pràticas + +Sa Toponomàstica, duncas su nùmene de sos logos, est una de sas mustras prus craras e visisìbiles de s'identidade de unu pòpulu. + +Sa toponomàstica urbana est una manera pro identificare, iscrita in una targa, unu logu, una carrera, una pratza, e pro istabilire unu riferimentu pro una pessone o una famìlia in intro de tessutu urbanu. Ma est finas un'ocasione pro ammentare pessonàgios importantes e logos, sardos e istràngios. + +Sos nùmenes iscritos in sas targas costìtuint una "mapa" culturale chi mustrat sa bisione chi tenimus de s'istòria nostra o universale. + +Podimus tènnere as unessi bator genias de toponomàstica urbana: + +A) TARGA BILÌNGUE CONTINUATIVA +In custa genia de targa, non b’at bisòngiu de cambiare su nùmene, chi at a pòdere sighire a èssere Garibaldi. Mazzini, etc. Bi diat àere petzi s’agiunta, bilìngue, de su logu, carrera, pratza, etc. La cunsideramus “continuativa” ca non b’at bisòngiu de pònnere nùmenes noos o de los cambiare. + +B) TARGA BILÌNGUE +A bias, però, su nùmene est in italianu ca currispondet a unu sustantivu comunu, chi tenet unu currispondente finas in sardu, mercato>mercadu, mulino>molinu, martiri>màrtires, orologiai>rellogiàrgios, etc. In custa genia de targa, podet andare bene sa tradutzione, posta in duas rias diferentes + +C) TARGA CULTURALE MONOLÌNGUE +Si imbetzes sa Comuna interessada cheret abbandonare sas denominatziones de in antis, ponende su nùmene populare chi tenet su logu interessadu o, si nono, cheret cheret pònnere unu nùmene nou + +D1) TARGA A INTEGRATZIONE CULTURALE + +D2) TARGA CULTURALE A INTEGRATZIONE CONTINUATIVA + +E) TARGA BILÌNGUE MISTA + +In cale si siat genia de targa bilingue, in antis diat tocare a pònnere sa limba locale, su sardu, e, a pustis, s’italianu + +in ue sos nùmenes in sardu +a) sarda, cando pessonàgios o logos postos in sas targas sunt de argumentu sardu, cando inditant pessonàgios o logos de sa Sardigna. Podet èssere fata in sardu o in italianu o in ambas duas limbas. In custa possibilidade, sa cosa importante est chi su mundu presente in sas targas est petzi sardu; + +b) in sardu, cando + +Sa toponomàstica urbana podet èssere finas sa ocasione pro agiuare s'òpera de normalizatzione de sa limba sarda. Una limba, difatis, si podet carculare comente "normale" cando est presente in cada àmbitu e impreu. Duncas finas in sa toponomàstica. + +B'at manera diferentes pro tènnere una toponomàstica + +#_Sarvadore Serra_ + +TARGA A INTEGRATZIONE CULTURALE +D) TARGA A INTEGRATZIONE CULTURALE + +TARGA BILÌNGUE CONTINUATIVA +A) TARGA BILÌNGUE CONTINUATIVA + +TARGA BILÌNGUE +B) TARGA BILÌNGUE + +TARGA CULTURALE MONOLÌNGUE +C) TARGA CULTURALE MONOLÌNGUE + + +### 25/11/2010 + +## PIMPA de Altan in sardu, in Bunnannaru + +### + +### **Presentada, su 26/11/2010** + +Sa catzedda curiosedda pintirinada a ruju, imbentada in su 1975 dae Francesco Tullio Altan, famadu pro sos disinnos satiricos in La Repubblica e l'Espresso, como faeddat finas in limba sarda e pro sa prima bia arribbat a Meilogu. in sas comunas de Banari, de Siligo e de Bunnannaru. ** + +Chenabura 26 a sas 17.30 in Bunnannaru**, in sa sala de su Tzentru Sotziale, carrera de sa Regione, presentada de bator libritos de sa Pimpa, cun sa presentzia ativa de sos pitzinnos de sas iscolas. +S'initziativa, organizada dae s'ufitziu de sa limba sarda de sa Comuna de Banari e dae su de Siligo, paris cun sa Fundatzione "Maria Carta" e sa biblioteca comunale, at a essere presentada dae **_Diegu Corraine_**, editore de Papiros, **_Clara Farina_**, professora, e dae _**Juvanna Tuffu**_, responsabile de s'ufitziu de sa limba sarda. + +#_Juvanna Tuffu_ + + +### 24/11/2010 + +## «Sa filosofia est unu dialogu a sa muda de s'anima cun issa matessi, a propositu de s'essere» PLATONE, filosofu gregu + +#_Diegu Corràine_ + + +## Màéba. Dialoghi con mia figlia + +_Editzione:_ Ed. Ass. culturale 'Kel Lam +_Collana:_** **Integrazioni culturali +_Annu de publicatzione:_ 2005 +_Preju:_ 8,00 +( Su libru, pro como, non s'agatat in libreria, ma si podet comporare in s'Associazione Kel 'Lam, via Prenestina 284/b 00177 Roma tel.06 27800082 o finas ispedidu a domo paghende in totu 9,00). + +_Maeba_ est una regorta de poesias e de contos chi cuntenent elementos e temas fundamentales pro sa formatzione de un'identidade individuale e culturale. +Impreende s'istrumentu poeticu, s'autore cheret dare unu cussigiu a sos babbos, chi non devent renuntziare a unu compitu gasi importante. +Pro custu, Mdjock Ngana inditat unos cantos argumentos essentziales pro su traballu de educatore, chi non pertocat petzi sos babbos, ma finas insinnantes e educadores chi sighint o acumpangiant sa missione educatora de su babu e de sa mama. +Leghende sos cumponimentos de su poeta africanu, cumprendimus chi in una sotziedade fata bene una funtzione gasi importante, s'educatzione, non podet abarrare in manos a unu grupu de individuos, ma devet esser zestidu dae totus, in onzi logu e mamentu de sa bida. + +Consulente pro sa multietnitzidade de sa Comuna de Roma e vitzepresidente de sa consulta pro s'immigratzione de su de VI munitzipiu de Roma, traballat meda pro sa difusione de sas ateras culturas organizende manifestatziones (es."festa de sos populos") e collaborende cun unos cantos aasotzios "Unicef", "Caritas" e "Arci". In su 1984 at fundadu, cun ateros africanos,"Africa Insieme" e in su 1989 "Associazione Baobab", pro isparghere e promovere sas culturas extraeuropeas, cun intelletuales africanos e latinoamericanos. +Sas operas suas sunt caraterizadas dae un'impinnu forte a beru: impinnu politicu, soziale e culturale, pro mantennere sos balores fundamentales de sas culturas africanas e pro un'abertura de sos matessi in s'isvilupu de su pensamentu umanu. + + + + +### 29/11/2010 + +## «Sa richesa est prus in su gosu chi no in su possessu» ARISTÒTELE, filosofu gregu + +#_Diegu Corràine_ + + +### 03/10/2011 + +## «Deo non pesso mai a su tempus venidore; arribbat tropu in presse», EINSTEIN, fisicu tedescu + +#_Diegu Corràine_ + + +### 15/11/2010 + +## «In sas pessones, su machine est pagu frecuente, in sos grupos, partidos, populos e epocas, sa regula» NIETZSCHE, Friedrich, filosofu tedescu + +#_Diegu Corràine_ + + +## mp3 olbia + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Altro documento prova 1 + +### sommario 1 + +Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit. Duis non sem a magna vehicula pretium. Nam lobortis, lacus et tempor posuere, lorem lectus sagittis quam, a scelerisque ante ante non tortor. Quisque tellus urna, suscipit adipiscing, congue non, vestibulum vitae, massa. Sed nisi. Nam ac justo. Etiam dictum purus nec arcu. Proin ut ligula sagittis elit vulputate adipiscing. Proin mi risus, dapibus in, condimentum eu, cursus sit amet, sapien. Pellentesque malesuada aliquam orci. Aenean nonummy porttitor tortor. Mauris laoreet pharetra quam. Cras varius ante porta nisl. Fusce eros. + +Curabitur sem. Donec mauris purus, interdum eget, aliquam eu, aliquet vitae, sem. In diam. Duis dui turpis, dignissim ac, varius eget, interdum ut, quam. Praesent convallis dictum erat. Morbi sodales, est sit amet lacinia feugiat, erat erat euismod ipsum, eget volutpat leo nisi in metus. Cum sociis natoque penatibus et magnis dis parturient montes, nascetur ridiculus mus. Mauris vel diam. Proin in urna. Sed non neque. Ut a ligula at nisi pharetra tincidunt. Phasellus consectetuer nonummy mauris. Vivamus ultricies lectus suscipit elit. Curabitur elit pede, aliquam vitae, accumsan sed, scelerisque nec, dolor. Vivamus sem nibh, convallis ac, rhoncus ac, tempus id, mauris. Aenean at pede id enim rutrum molestie. + +Aliquam at erat. Aenean molestie, mi in varius tincidunt, lectus ipsum blandit quam, vestibulum nonummy arcu est feugiat ipsum. Fusce vulputate arcu in mauris. Praesent posuere nunc. Sed leo arcu, porttitor quis, adipiscing sed, feugiat id, orci. Suspendisse quis justo. Suspendisse congue nibh nec leo congue commodo. Pellentesque consectetuer hendrerit orci. Proin dictum, ante sed porttitor cursus, urna turpis tempus risus, aliquet mollis ligula metus nec diam. Aliquam erat volutpat. Aliquam tincidunt vulputate purus. Suspendisse feugiat lobortis quam. Aenean eget mauris. Vivamus quam ante, iaculis non, sodales in, placerat sed, dolor. Aenean lacus. + +Sed at tortor id neque elementum interdum. Donec tincidunt. Donec nonummy. Aliquam rutrum posuere lorem. Vestibulum mollis neque in tortor. Nunc posuere odio et sem. Nullam erat est, mollis a, dapibus vitae, vestibulum vel, ligula. Etiam accumsan vehicula velit. Duis molestie molestie libero. Proin tincidunt, ipsum porttitor pellentesque dapibus, augue augue rhoncus metus, a egestas est turpis nec mauris. Aenean justo. Sed neque. In elit. Vestibulum ante ipsum primis in faucibus orci luctus et ultrices posuere cubilia Curae; + +Suspendisse potenti. Etiam arcu purus, placerat vel, aliquam eu, sagittis sit amet, pede. Pellentesque at risus. Nunc vulputate lectus eu ipsum. Duis sapien nisl, accumsan ac, eleifend sed, tempus ut, leo. Integer elit orci, eleifend sed, nonummy quis, tempus eget, velit. Morbi vitae quam. Duis consequat nunc a quam. Fusce mi ante, faucibus sed, facilisis scelerisque, elementum vitae, justo. Aenean iaculis. Pellentesque elementum blandit mauris. Aenean imperdiet bibendum neque. Aliquam tincidunt nunc vel erat. Pellentesque habitant morbi tristique senectus et netus et malesuada fames ac turpis egestas. Praesent non sapien ut enim mollis condimentum. Nullam pretium ultricies metus. Ut placerat. Integer gravida. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## - + +Cristiano Carrus + +#_Sarvadore Serra_ + + +## - + +Marco Stolfo + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 2 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 3 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 4 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Il bilinguismo tra conservazione e minaccia. Esempi e presupposti per interventi di politica e di educazione bilingue + +_Editore_: Franco Angeli +_Data de Publicatzione_: 2004 +_Collana_: Varie +_ISBN_: 88-464-5458-8 +_Pazinas_: 464 +_Preju_: 25.50 euros + +Custu libru regollet duas chircas dedicadas a su tema de su bilinguismu. + +Sa prima chirca fata dae Fiorenzo Toso proponet un'istudiu de su tabarchinu. Est un'istudiu unicu de custa casta e est interessante meda pro bidere comente duas limbas intrant in cuntatu. S'istudiu est un'analisi pretzisa de totu sas cumponentes linguisticas e sotziu-linguisticas de su tabarchinu. +Su tabarchinu est sa limba chi si faeddat in sas isulas de sa parte sud-otzidentale de sa Sardinna, naschida propiu dae s'addoviu de duas limbas diferentes. Su tabarchinu de Sardinna est unu casu tipicu de eteroglossia interna. Est una variedade de zenovesu tramudada in su XVI seculu in s'isula de Tabarca in Tunisia e a pustis zuta a sas sedes atuales e a s'isula de Nueva Tabarca (Alicante, Ispanna), in cue nche fiat morta dae s'incumintzu de su seculu XX. Su tabarchinu est faeddadu in sa Comuna de Carloforte (L'Uiza), Calasetta (Cadesedda), in sas isulas de Santu Predu (San Pe) e Sant'Antiocu (Sant'Antiocu) in sa provintzia de Casteddu. +Est una limba faeddada oe dae unas 8.000 pessones (unas 5.500 in Carloforte, unas 2.500 in Calasetta. B'at comunidades de Tabarchinos chi istant in Casteddu, in Carbonia, in Iglesias e in Zenova. +Su tabarchinu est una limba reconnota comente una limba minoritaria de sa Sardinna dae sa leze rezionale n. 26 de su 15 ottobre 1997. Sos istatutos comunales de Carloforte e de Calasetta prevedint s'impreu publicu de su tabarchinu in sos cussizos comunales. In Carloforte b'at su bilinguismu finas in sa toponomastica. +S'autore impreat unu limbazu cultu: faeddat in antis de sos problemas interpretativos intre sa cunservatzione e s'innovatzione, analizat sos tratos cunservativos de su tabarchinu a cunfrontu de su zenovesu modernu de oe e sas innovatziones zenovesas de sa riviera ligure cundivisas dae su tabarchinu. A pustis analizat sos aspetos de su lessicu, de sa fonetica,de sa fonolozia de sa sintassi e de sa formatzione de sas paraulas. +Sa segunda parte de su libru "L'educazione bilingue per i Tarahumara del Messico del Nord. Uno studio dei contesti di un programma emergente" , est una chirca fata dae Carla Paciotto; un'istudiu sotziu-culturale e linguisticu de sa comunidade de Tarahumara, chi est unu de sos bator grupos indizenos chi b'at in Messicu. Tarahumara est sa limba faeddada dae su grupu uto-atzecu de sa Sierra Madre in su Messicu. Su libru ispricat comente s'impreu de sa limba de su logu (sa limba indizena) podet abarrare paris cun sa limba natzionale chi in cue est s'ispannolu, mantenende unu modellu de educatzione de duas limbas paris e de duas culturas paris, cun s'obietivu de afortire s'impreu de sa limba indizena. +S'autora at fatu un'i subra de sas populatziones indizenas, de s'istrutzione pro sas minorias etnicas in una prospetiva antropolozica, bidende sos efetos de s'iscritura e de s'alfabetizatzione pro mantennere bia sa limba indizena. Sos Tarahumara de Chihuahua At analizadu su cuntestu demograficu e zeograficu e istoricu; sL'influentzia de sas missiones subra de sa cultura tarahumara; 1767-1900. SosTarahumara dae su 1900 a oe e sa luta issoro pro sa supraviventzia. A pustis analizat:su livellu de istrutzione de sos maistros in s'istadu de su Chihuahua; S'impreu de sa limba in iscola dae parte de sos maistros; sas teorias de sos maistros e sos programas de educatzione pro sos maistros. Su sistema educativu federale pro sos Tarahumara, sa limba tarahumara istandardizada. A sa fine de su libru b'at oto apenditzes: bator sunt grillias pro s'osservatzione de s'interatzione linguistica e ateras bator sunt cuestionarios pro istudentes e maistros. +Ambas chircas sunt istadas premiadas in sa de oto editziones de su cuncursu pro sa categoria "Tesis de dotoradu e chircas issientificas". + + + + +## panorama_lanusei.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## andito_stanze.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## stanza_doppia.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## stanza_matrim.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## stanza_doppia.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## bagno_salesiani.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## andito_largo.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## panorama_lanusei.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## salesianos.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 5 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Cecenia. Il disonore russo + +_Tradutzione_: Alberto Bracci T.,Agnes Nobecourt +_Editore_:Fandango +_Data de publicatzione_:2003 +_Collana_:Documenti +_ISBN_:888751755x +_Pazinas_: 203 +_Preju_: 15,00 euros + +Su libru de Anna Politkovskaja, una ziornalista russa, si presentat comente una descritzione atenta meda e realista de una situatzione dolorosa chi sa Tzetzenia fiat bivende in su tempus de una gherra cumintzada in su 1999: sa segunda gherra chi custa republica caucasica at afrontadu in su ziru de deghe annos. +S'obietivu de custa opera fiat de denuntziare su fatu chi custas gherras chi bi sunt istadas in su Caucasu de sa Russia post-sovietica, ma mescamente custu urtimu cunflitu de su '99, non podent esser istadas casuales, ma diant esser su riflessu de unu modu de esser de sa Russia e diant parrer amentare sa bida de sos annos de su zar Lissandru III, finas si oe no est prus s'ebreu su chi benit iscartadu ma su tzetzenu, bidu che a una pessone "diferente" e pro cussu pissighidu dae sos militares. Totu su chi est naradu in su libru e duncas totu sos contos subra de sa populatzione tzetzena non sunt naschidos dae sa fantasia de s'iscritora; Anna P.iscriet de sos dolores de pessones esistidas a beru, sordados, ufitziales russos ma finas zente normale chi at connotu issa matessi in cussos unos baranta biazos chi aiat fatu in Tzetzenia cun s'idea de connoscher s'istoria bera de cussa zente e de non si firmare a sas testimonias de cosas contadas dae atere. +S'autora de su libru at connotu, duncas, de pessone sos dolores de sa gherra, sos assachizos, sas violentzias a sas feminas e sas mortes de sos tziviles cumandadas dae sos militares russos. Est propiu subra de su potere de su Guvernu russu chi si firmat in totu unu capitulu, ma in particulare subra de su modu de guvernare de Vladimir Putin; un'aministratzione a parrer de Politkovskaja, chi mancari s'esseret mustrada pronta a garantire s'ordine e sa segurantzia de sa zente, fiat imbetzes issa matessi sa causa de cussa gherra. [_len_] + + + + +## salesianos.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 1 + +in Tortolì + +#_Sarvadore Serra_ + + +## - + +Sarvadore Cubeddu + +#_Sarvadore Serra_ + + +## - + +Vittorio dell'Aquila + +#_Sarvadore Serra_ + + +## - + +Marco Viola + +#_Sarvadore Serra_ + + +## - + +Coròngiu e relatores + +#_Sarvadore Serra_ + + +## - + +Lombardo + +#_Sarvadore Serra_ + + +## - + +Carles Sechi + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 1 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## . + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Guantanamo:mortos tres detenudos + +Guantanamo est un inferru chi non tenet bisongiu de presentatziones meda. Est una presone istadunidensa, e nde intendimus faeddare cada die pro sos abusos contra a sos detenudos, sas torturas de sos sordados americanos, sos detenudos minores, e finas sos tentativos meda de si ochiere de sos detenudos. Custa galera est semper in su tzentru de s'atentzione de pessones meda, chi si pregontant cale est s'utilidade sua. + +Eris, tres detenutos, duos sauditas e unu yemenita, sunt resessidos a si ochiere. E pro issos non devet essere istadu fatzile meda, pro sos controllos chi bi sunt in sa prejone e finas pro su fatu chi su Coranu a su versu 29 de sa 4°Sura narat : " non bos ochiais , ca Deus est istadu misericordiosu cun bois". Dae tempus meda, intre sos detenutos mai protzessados e torturados, in su _lager_ de Guantanamo, est in atu un' ispetzia de istafeta de mortes, bida che a s'unica protesta possibile. + +Su comandante de sa galera Harry Harris, at naradu : "sos detenudos no tenent rispetu pro sa bida, nen pro sa nostra ne pro sa issoro. Custu no est un' atu de disisperu ma de gherra asimmetrica contra a nois". + +In sas dies coladas, finas su comitadu de sa Natziones Unidas contra a sas torturas, at naradu chi sas presones americanas chi sunt in terra istrangia cherent serradas. + + + + +## Programa ALIR 2008 + +Cara + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Programa ALIR 2008 + +Intro + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Biddas + +de Ogiastra + +#_Sarvadore Serra_ + + +## vcvxvxcvxcv + +questa foto nfdnbjdfngfdhgehdguàògiobdò + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 2 + +in Biddamanna + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 3 + +in Biddamanna + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 4 + +in Biddamanna + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 5 + +in Biddamanna + +#_Sarvadore Serra_ + + +## 0 + +in Tortolì + +#_Sarvadore Serra_ + + +## scarica il file + +#_Sarvadore Serra_ + + +## S'economia Basca at crèschidu de su 4.3% in su primu trimestre + +Su PIL Bascu at creschidu de su 4,3% in su primu trimestre de su 2006, custu pro su recuperu de sas esportatziones. Nche colat sa creschida Ispagnola de oto detzimales, chi curret a prus 3, 5%, e dopiat sa de s'Unione Europea a 25 (2,2%) e de sos Paisos de s'euro(2%), custu segundu sos datos Eustat. + +Su setore prus dinamicu, cun unu tassu de su 5,6% est istadu s' industriale. Ma finas sos setores energeticos e sos produtores de benes e servitzios. **** + +Comente aspetu negativu b'at de narrere chi su setore primariu tenet unu mancu 7,3% dae s'annu coladu e unu calu de su 5% si ponimus a pare su primu trimestre de su 2006 cun su de bator de su 2005. + +Su personale ocupadu de su Paisu Bascu creschet de su 2,2% durante su primu trimestre de su 2006, subra su matessi periodu de s'annu coladu. In numeru assolutu sos ocupados nch'ant coladu sos 960.000. Sa cara dinamica de custa regione europea est unu signale de cantu s'autonomia faghet creschere a beru unu populu. + + + + +## bbc03_550.jpg + +#_Sarvadore Serra_ + + +## leggi il file + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Programa cumpretu de sa Cunferèntzia + +cun sos nùmenes de totu sos Relatores + +#_Sarvadore Serra_ + + +## titolo + +hdfhjgfhjgfjjkfsj + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Frantxo Nagore + +aragonesu + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Diegu Corràine, Cristina Bofill, Vitelio Herrera, Frantxo Nagore, Daniel Prado + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Arangino, Comida, Deiana, Fronteddu + +4 de sos binchidores + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Gabriele Comida + +binchidore + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Mario Fronteddu + +binchidore + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Alessandro Podda + +sonadore de Loceri + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Istatutu nou: giuristas crìticant presèntzia "insufitziente" de sa limba catalana in sa Giustìtzia + +Sa Associacio de Juristes en Defensa de la Llengua Propia (AJDLP) oe at criticadu sos avantzamentos "insufitzientes" de sa limba catalana in materia de Giustitzia chi resurtant in s'Istatutu nou. A parrere de s'Assotziu, diant devere essere presentes prus garantzias pro favorire s'impreu de su catalanu in s'ambitu giuridicu. +In su comunicadu, s'AJDLP narat chi diat devere essere "craru" chi sos "tzitadinos tenet su deretu de pretendere chi su protzedimentu iscritu e orale siat fatu in limba catalana", e finas tenende in contu chi custu printzipiu "est giai reconnotu in normas de cumprimentu obrigadu" comente est sa Carta Europea de sas limbas regionales e minoritarias. +Reclamat finas chi su catalanu siat unu recuisitu pro sos giuighes e "no unu meritu" ebia. In fines, lamentat chi su "reconnoschimentu de s'identidade aranesa [de sa Badde de Aran, in territoriu catalanu, ma de limba otzitana, ndr] est insufitziente de su totu, si no inesistente, in s'ambitu de sa giustitzia". + + + + +## Sergio Usai, assessore de sa cultura + +Mario Fronteddu, binchidore + +#_Sarvadore Serra_ + + +## III Col·loqui Fabra-Tarragona + +<<< Programa + +#_Sarvadore Serra_ + + +## SOS TRES + +RES + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Nashira, una pitzinna de Sri Lanka chi istat in Lùvula + +chi at imparadu bene a beru su sardu + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Su pùblicu + +chi at sighidu sa premiatzione + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Sos pitzinnos + +premiados + +#_Sarvadore Serra_ + + +## BANDU + +OPERADORE LING. SEUI + +#_Sarvadore Serra_ + + +## CAPITULADU + +ÒNERES SEUI + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Locandina in formadu A3 pdf + +iscarrigade, imprentade, difundide + +#_Sarvadore Serra_ + + +## sdfsd + +sdfsdf + +#_Sarvadore Serra_ + + +## "Mundiales" Italia-Ghana 2-0. + +S'Italia binchet 2-0 in sa de duas partidas de su grupu E s'atera fiat Repubrica Ceca-Usa 3-0. Gol de Pirlo a su 40' e gol de Iaquinta a su '83. De Rossi, Camonaresi e Iaquinta sunt amonidos. Su primu tempus est giogadu bene dae s'iscuadra _Azzurra_, a pustis de una traversa de Toni, signat Pirlo a su '40; sos ghanesos non preocupant meda, petzi cun tiros dae foras. In sa ripresa s'allenadore Lippi non cunfirmat sa formatzione. Ma a su '56 intrat Camoranesi a cambiu de Totti. Si colat a su 4-4-2; Gilardino essit e intrat Iaquinta. A su '38 intrat Del Piero a cambiu de Toni. A 10 minutos dae sa fine Iaquinta in contrapee signat su 2-0, chi dat segurantzia a su resurtadu finale. Assustu pro Francesco Totti. S'_azzurro_ essit a s'11 de su de duos tempos e a pustis de un'ora de giogu. Su numeru 10 italianu est istadu corfidu malamente a s'anca operada dae pagu, dae su ghanesu Paintsil. Pirlo e s'esordiente Perrotta sunt sos megius de sa partida. + + + + +## intro + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Giornate dei Diritti Linguistici + +ROVESCIARE BABELE + +#_Sarvadore Serra_ + + +## flash + +descrizione filmato + +#_Sarvadore Serra_ + + +## img + +gsdvbsdbabfdbfds + +#_Sarvadore Serra_ + + +## nome file + +FileNotFoundException while reading 1784.html :: java.io.FileNotFoundException: C:\www\ww4_multisite_tempusnostru\ROOT\applications\webwork\site_tempusnostru\local\document\html\26.html (The system cannot find the file specified) + +#_Sarvadore Serra_ + + +## terra mama + +#_Sarvadore Serra_ + + +## LSC/Limba Sarda Comuna + +in formadu PDF. Si podet iscarrigare + +#_Sarvadore Serra_ + + +## terra mama 2 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## terra mama 3 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## file mov + +descrizione mov + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Sos pitzinnos pintant unu ditzionàriu in limba otzitana + +Est unu progetu de "Amici di LiberiTutti!", fatu in collaboratzione cun sa Chambra d'oc e chi at interessadu prus de 200 pitzinnos de sas iscolas elementares de sas baddes otzitanas presentes in sas provintzias de Torinu e de Cuneu, sas iscolas elementares de Dronero, Lucerna S. Giovanni, Bobbio Pellice e at a esser dadu finas a sos ateros pitzinnos de sas iscolas elementares de su Piemonte. +Sos pitzinnos ant isseberadu sos termines chi impreant de prus in classe, in sos giogos, faeddende cun su babbu e sa mama e cun sos amigos; a pustis los ant bortados in limba otzitana e los ant illustrados pintende a manu libera disignos de milli colores. +In custa manera est naschidu su Ditzionariu in limba otzitana pro sos pitzinnos, un'idea de LiberiTutti! +Su progetu est istadu realizadu gratzias a s'agiudu de sa Regione Piemonte Setzione Patrimoniu Linguisticu. +Su produtu est galanu e ispassiosu, innovativu e mescamente capassu de difundere una limba de sa traditzione in manera semplitze e lestra. +S'initziativa faghet parte de unu progetu prus mannu cumintzadu tres annos a como e chi at interessadu paritzos alunnos de sas iscolas elementares de su Piemonte e sos insignantes issoro. +Sa finalidade, sustennida dae sa Regione Piemonte, est de torrare a iscoberrere e valorizare sas limbas de sa traditzione de sa Regione Piemonte, una sienda culturale de importu mannu de trasmitere dae una generatzione a s'atera. +In custa manera, a pustis de su Ditzionariu illustradu in limba Piemontesa, como tocat a su Ditzionariu illustradu in limba otzitana, fatu dae sos pitzinnos pro sos pitzinnos. +Unu produtu realizadu gratzias a sa collaborazione de Chambra d'oc, assotziu ativu in sa tutela linguistica e culturale de sas Baddes otzitanas de s'Italia, chi at coordinadu sas iscolas e controlladu totu sas tradutziones cunforme a totu sas regulas de grafia e de fonetica. +Sa finalidade de su progetu est de torrare a iscoberrere sas raighinas nostras cun su giogu, impignare sos pitzinnos e sos insignantes in un'atividade de chirca, difundere sos resurtados de su traballu fatu. +S'importu de su passadu, torradu a bivere e rendidu atuale tramite s'alligria e sa fantasia de sos pitzinnos, semper prontos a aunire a sa connoschentzia de sas tecnologias modernas (televisione, internet) sas traditziones antigas contadas, pero, cun unu limbagiu isseberadu dae issos. +Est dae custu bisonzu chi naschet su progetu de una serie de vocabularios chi pertocant sas limbas de sa traditzione de su Piemonte: su piemontesu, s'otzitanu e su francu - proventzale. +Unu biagiu a s'iscoberta de sa limba de sos giajos aplicadu a sa bida de cada die de sos pitzinneddos. + +Sa publicatzione est gratuita e podet esser pedida a LiberiTutti - carrera de Palermo n.7 - 15100 Alessandria. + + + + +## LESSICU + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +paleoliticu + +dasdsdfasdfasdfadfadfasdfasd sd fsd fasd + +neoliticu + +safsd fasdf asdf asdf + +#_Sarvadore Serra_ + + +## dsdfsd.doc + +#_Sarvadore Serra_ + + +## d + +d + +#_Sarvadore Serra_ + + +## prova_uls.mp3 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## prova_uls.mp3 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## PERCURSU CURRELIMBA 2008 + +PERCURSU CURRELIMBA 2008 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Mòdulu de adesione + +Mòdulu de adesione, de imbiare in fax a su 0782-600921. Si nono, imbiade·lu in posta eletrònica a uls.sar@gmail.com. In custu casu, devides pònnere sos datos eletronicamente in cos campos chi bos interessant e a pustis, devides "sarvare" e imbiare + +#_Sarvadore Serra_ + + +## _**Mòdulu de ADESIONE**_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## carta_CURRELIMBA_A4.jpg + +locandina + +#_Sarvadore Serra_ + + +## TARGA BILÌNGUE + +B) TARGA BILÌNGUE + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Atentados meda in Iràq: 24 mortos + +Est de oe su bilantziu de 24 pessones mortas in sos atentados chi custu mangianu ant degolladu Kirkuk, sa tzitade petrolifera chi istat in su nord de s'Iraq, a majoria curda. Sas primas 2 esplosiones bi sunt istadas in s'area de su mercadu de Tisaeen, chi est a majoria isciita, e ant fatu treighi mortos, finas duos politziotos, e 18 fertos. Sa prima bomba fiat contra a una patullia de sa politzia, sa segunda est istada fata esplodere cando sunt arribados sos agiudos. A pustis unu _kamikaze_ at atzionadu un'atera bomba in dae in antis de su commissariadu printzipale de sa tzitade: s'obietivu fiat su comandante locale de sa politzia, che s'est sarvadu, ma duos politziotos sunt mortos e ateras oto pessones sunt istadas fertas. A pustis bi sunt istadas ateras esplosiones in ateru unu logu de sa tzitade. + + + + +## TARGA A INTEGRATZIONE CULTURALE + +D) TARGA A INTEGRATZIONE CULTURALE + +#_Sarvadore Serra_ + + +## TARGA BILÌNGUE CONTINUATIVA + +A) TARGA BILÌNGUE CONTINUATIVA + +#_Sarvadore Serra_ + + +## TARGA CULTURALE MONOLÌNGUE + +C) TARGA CULTURALE MONOLÌNGUE + +#_Sarvadore Serra_ + + +## TARGA de MACROTOPONOMÀSTICA + +TARGA de MACROTOPONOMÀSTICA + +#_Sarvadore Serra_ + + +## TARGA BILÌNGUE A INTEGRATZIONE CULTURALE [clone] + +TARGA BILÌNGUE A INTEGRATZIONE CULTURALE + +#_Sarvadore Serra_ + + +## TARGA CULTURALE MONOLÌNGUE [clone] + +TARGA CULTURALE MONOLÌNGUE + +#_Sarvadore Serra_ + + +## TARGA BILÌNGUE [clone] + +TARGA BILÌNGUE + +#_Sarvadore Serra_ + + +## RoleMED + +Dae manca: Mohand Tilmatine, Anna Porcheddu (sarda, letora de italianu in s'Universiudade de Malta), William Cisilino, Alain Di Meglio, Diegu Corraine, Ġiusep Brincat, Carles Biosca. + +#_Diego Corraine_ + + +## in-nazzjon + +cuotidianu in limba maltesa + +#_Diego Corraine_ + + +### 05/08/2011 + +## Litera on. Dedoni a su Retore Mastino + +#_Diegu Corràine_ + + +## Bibliotecas e promotzione letura: + +Sa Giunta regionale at aprovadu su pranu de sos interventos de su 2006 pro agiuare, cun un'istantziamentu de 921 migia euros, sos sistemas bibliotecarios territoriales, sas istitutziones bibliotecarias privadas e sos progetos de promotzione a sa letura. +Pro sos sistemas bibliotecarios e bibliotecas privadas su finantziamentu est in totu de 506 migia euros. Che a s'annu passadu pro assignare su dinare est istadu impreadu unu sistema de misuratzione e valutatzione, basadu in datos istatisticos e inditzes de prestatzione de sas bibliotecas, chi tenet contu de istardand natzionales e internatzionales. +Benit leada in cunsideru finas sa partetzipatzione finantziaria de sos entes propietarios de sas bibliotecas pro garantire su funtzionamentu issoro. +A sos progetos de promotzione a sa letura sunt istados destinados 415 migia euros. +S'istantziamentu prus mannu, 140 migia euros, est pro su progetu "Bibliotecas cartzerarias in Sardigna" pro torrare a organizare e afortire sos servitzios bibliotecarios in sas presones, cumintzadu in su 2003 cun unu protocollu de intesa intre su Dipartimentu de s'amministratzione penitentziaria - Proveditoradu regionale de Casteddu e s'assessoradu regionale de s'Istrutzione Publica. +Su progetu, chi at a abarrare afidadu a sa cooperativa de servitzios bibliotecarios Aleph, a sa prima interessaiat chimbe istitutos: sas presones de Casteddu, Iglesias, Tatari, Mamone e s'Istitutu minorile de Quartuciu; in su 2005 bi nd'at agiuntu ateros ses, sena contare sas comunidades de recuperu e sos ospidales Microtzitemicu e Oncologicu. +Comente propostu dae s'assessore a s'Istrutzione Publica Elisabetta Pilia, sa Regione at finantziadu cun ateros 20 migia euros finas su progetu "Lettura per tutti", pro sos chi non bident, retinopaticos e ipovedentes cun disabilidades motorias, chi at a essere realizadu in tres bibliotecas publicas de Casteddu: Istudios sardos, bibliotecas provintziale e regionale. +Unu contributu est istadu cunfirmadu finas pro s'initziativa "Nati per leggere". +Sunt istados finantziados cun 20 migia euros ognunu su Premiu natzionale de literatura pro sos pitzinnos "Sardegna" de sa comuna de Ortzai e su Festival internatzionale de sa literatura pro sos pitzinnos chi s'at a faghere dae su 13 a su 15 de santugaine, in su tzentru culturale Exma de Casteddu. +Est de 135 migia euros s'istantziamentu pro su festival de Gavoi, Marina Cafe Noir, L'isola raccontata e Settembre dei poeti. +Unu contributu de 20 migia euros est istadu assignadu a sos "Presidi del libro", cando chi ateros 15 migia euros ant a andare siat a su Tzentru regionale de documentatzione Bibliotecas pro pitzinnos, siat a sa setzione sarda de s'Assotziu italianu Bibliotecas e a sos Tzentros de servitzios culturales ex Unla e Umanitaria. + + + + +### 03/10/2011 + +## Su Liet International Festival pro sa prima bia in Italia + +### Mancat petzi sa limba sarda: un'atera ocasione perdida. + +Sabadu 19 de santandria 2011, su **Teatro Giovanni da Udine** (_in sa fotografia_) agasagiat **su "Liet International Festival"** chi dae semper promovet sa musica in sas limbas minoritarias de Europa. + +Su festival l'at imbentadu sa minoria frisona (Paisos Basos) e est un'eventu chi si nch'allargat dae su Eurofestival prus connotu, **promovende sas limbas regionales** e premiende generes musicales chi nche sunt a tesu dae sas logicas de su cummertziu. +Su festival l'ammaniant cada annu in una localidade de minoria diferente. In sos annos colados l'ant fatu in Ljouwert (Leeuwarden, in olandesu; capitale de sa Frisia), Oestersund (Laponia), Lorient (Bretagna). + +Su Liet international lu promovent su **Cussigiu de Europa**, sa **Regione de sas Asturias**, sa **Capitale Europea de sa Cultura 2018**, s '**ARLeF** (agentzia regionale pro sa limba friulana) e sa **Comuna de Ùdine;** lu realizant sa **Cooperativa il Campo **e **Radio Onde Furlane**, s'emitente istorica in limba friulana. +Custos sunt sos grupos chi ant a leare parte in s'eventu. **A dolu mannu, non b'at mancu unu grupu sardu**: + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 07/10/2011 + +## Sa Generalitat de Catalugna e Hollywood faghent un'acordu pro su dopiagiu de sas pelliculas + +### In su 2014, de bator projetziones, una at a essere in catalanu. + +Sa **Generalitat de Catalugna** e s'**industria nordamericana de su tzinema **ant fatu un'acordu chi faghet agabbare -a su nessi pro como - sa gherra naschida pro more de s'aprovatzione, in su mese de triulas de su 2010, de sa **Lege de su Tzinema catalana**, chi poniat s'obligu, minetezende santziones, chi sas pelliculas dopiadas o sutatituladas chi essiant in Catalugna tengerant su mesu de sas copias in catalanu. A su chi at fatu ischire su ministru de sa cultura, **Ferran Mascarell**, gratzias a custu acordu in su 2014 una de cada bator projetziones at a essere giai in catalanu e su numeru de sos ispetadores, ch in su 2010 est istadu de 117.000, nch'at colare a sos 1,5 milliones ocannu chi benit. + +Dae su mamentu chi est crompidu a su guvernu presididu dae Artur Mas, **Mascarell **at postu in mesu de sas prioridades suas su de faghere agabbare su cunflitu chi aiat eredidadu dae s'esecutivu tripartidu anteriore, cuncretamente dae su titulare de sa cultura, su republicanu Joan Manuel Tresserras. Giai in antis de custa istade, Mascarell e su _numeru duos _de su dipartimentu, su diretore de s' **Istitutu de Industrias Culturales de Catalugna** (ICIC), **Felix Riera**, aiant fatu ischire chi fiant cumintzadas sas negotziatziones cun sos distribudores. Ambos duos, paris cun sos rapresentantes de sa **Federatzione de sos Distribudores de Tzinema** (Fedicine) e su **Gremiu de sos Imprendidores de Tzinema de Catalugna**, ant annuntziadu su cuntenutu de s'acordu. + +In su 2012, at naradu **Felix Riera**, su mercadu de su tzinema in versione catalana -chi como tenet sa proportzione de su 3 pro chentu- at a artiare a s' 11 pro chentu, e si previdet chi in su 2014 una de cada bator projetziones at a essere in catalanu. Su numeru de sos ispetadores, chi in su 2010 est istadu de 117.000, nch'at a colare a 1,5 milliones in su 2012, e dae 74 copias s'at a colare a 625 ocannu chi benit. Pro su chi interessat petzi su tzinema cummertziale nordamericanu, sa cuota catalana, de s'1 pro chentu, at a essere de su 7 pro chentu ocannu chi benit, e dae sas 4.300 projetziones dopiadas in catalanu s'at a colare a 55.000. Riera pessat chi su numeru de salas in ue ant a projetare pelliculas dopiadas in catalanu **at a colare dae sas chimbe o ses de como a chimbanta** , e chi s'at a duplicare sa media atuale de una chida de projetziones. Su preju -unu fatore determinante in tempos de crisi e segadas - non paret chi pongiat a timere s'esecutivu catalanu. S'acordu previdet **una partida de 1,4 milliones de euros de agiudos a sos distribudores** pro su dopiagiu, e finas pro sa promotzione, **prus de duas bias de sos 600.000 euros de su 2010**. + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 06/10/2011 + +## Sa dispedida de Steve Jobs + +### 1955-2011 + +Eris, 5 de santugaine, Steve Jobs nos at dadu sa dispedida. Su geniu e sas ideas suas, espressadas in sa Apple e in su Mac, ant rivolutzionadu su mundu de s'informatzione e de sa creatzione in su mundu e finas in Sardigna. Meda de sa produtzione informativa e editoriale in sardu la devimus a sas ideas suas e a sos trastes chi at imbentadu e nos at postu a disponimentu dae 30 annos a custu chirru. Siat semper in gloria e siat semper ammentadu. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 10/10/2011 + +## Su Rennu de Sardigna in epoca moderna. + +### Unos cantos istudios subra de s'istoria nostra + +Giai publicadu in catalanu in su 2008 cun su titulu _El regne de Sardenya a l'epoca moderna_ comente numeru monograficu de sa rivista "Afers", est torradu a essire in italianu, in su 2010, gratzias a s'editore **CUEC** de Casteddu, cun su titulu de "**Il Regno di Sardegna in eta moderna. Saggi diversi**", e su cuidadu de su prof. **F. Manconi**. +Custu libru colletaneu proponet unu cuadru partziale e, si cherimus, iscantzigheddadu, de s'istoria de Sardigna in epoca moderna. In noe istudios, istoricos catalanos, valentzianos, bascos e sardos leant in cunsideru unos cantos nodos (comente, pro narrere, sa dialetica politica intre su tzentru e sa periferia, sos ligamenes istitutzionales e culturales intre s'isula e sa madrepatria catalana, su cummertziu, s'incuisitzione, su banditismu e totu gasi) fundamentales pro cumprendere s'essentzia istorica de su rennu insulare in intro de sa Monarchia plurale de sos Asburgos de Ispagna. +Custa regorta est finas un'atestadu de sas relatziones sientificas, semper prus fortes e profetosas, intre sas universidades ispagnolas e sardas, e de sos progressos fatos in sas urtimas deghinas de annos dae sos istudios istoricos subra de sa Sardigna moderna. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 11/10/2011 + +## Sos istudentes universitarios e sa limba sarda + +### Un'addoviu de importu in Tatari + +_Retzimus e publicamus custu comunicadu:_ + +Sos istudentes de su sotziu **SU MAJOLU**, organizant **Sa Die de sa Limba Sarda** in s'Universidade, sabadu **su 22 de santugaine**. +-A ora de sas **9 e mesa de mangianu** in s'Aula Magna de s'Universidade Tzentrale de Tatari, b'at a essere su Cunvegnu "S'amparu de sas limbas minores e s'imparu de custas in sas iscolas: "Esperientzias praticas de imparu de su sardu". Ant a faeddare sos maistros e sos professores chi ant imparadu su sardu in sas iscolas e in sas universidades. A pustis b'at a essere un'arresonada cun su publicu. +Cherimus ascurtare sas esperientzias didaticas de sos maistros ca pessamus chi siat importante meda a intendere ite problemas ant atzapadu e ite isseberos ant fatu pro los superare. Infatis cadaunu de custos maistros at devidu isperimentare una manera personale de imparare a sos pitzinnos su sardu, ca non b'esistit galu un'imparu istitutzionale de sa limba nostra. +Est importante a los intendere pro isseberare sa megius manera chi b'at de +l'imparare in iscola e pro abberguare totu su chi devet connoschere unu +maistru de sardu, gai chi sa nostra torret a essere una limba pro arresonare +in totue, de cada cosa e in cada occasione, comente fiat in sos tempos de sos mannos nostros. + +-A ora de sas **8 de sero** b'at a essere unu **cuntzertu in Pratza de Universidade** cun sos TZOKU, ISTENTALES, SOUTH SARDINIA BRUXA, BICHINAU DUB'N FUNK, S'ACRU, TENORE BUSTIANU SATTA de Nugoro, TENORE USUSULE de Thiniscole. + +#_Sarvadore Serra_ + + + + + +## La rivoluzione delle lingue + +Tradutzione: Forino B. +Editore: Il Mulino +Data de Publicatzione: 2005 +Collana: Contemporanea +ISBN: 8815108246 +Paginas: 136 +Repartu: Linguistica +Preju: 11,50 euros + +Prus o mancu unu milliardu e 400 milliones de pessones impreant oe s'inglesu in paritzos ambitos: de cada die, ufitziales, professionales o sientificos. +Cale est sa sorte de sas limbas de su de tres millenniu? +Chircat de risponder a custa dimanda David Crystal, professore de linguistica in s'Universidade de su Galles, Bangor. Cales sunt sas resones de s'egemonia linguistica de s'inglesu? E de cale inglesu si tratat ? De s'inglesu faeddadu in Oxford o de una limba metitza noa? +A su matessi tempus assistimus a s'iscumparta de paritzos idiomas minoritarios: de sas 6000 limbas chi si faeddant in su mundu, prus o mancu sa midade arriscant de isparire in custu seculu cajonende un'impoverimentu mannu de sa diversidade linguisticu - culturale de su praneta nostru. +Ma chi si tratet de inglesu, de italianu o de letone, un'ateru fenomenu est cajonende novidades mannas in sa manera nostra de espressare. +Sa naschida de internet difatis at cunsentidu un'usu liberu e creativu de su limbagiu iscritu, andende contra a sas regulas traditzionales e imbentende neolozismos curiosos. +A custa rivolutzione linguistica, prena de significados sotziales, economicos e politicos, a sa sorte de sas limbas de su mundu de su de tres millenniu est dedicadu su libru. + + + + +### 12/10/2011 + +## + +Su sardu, limba natzionale, e sas minorias linguisticas de Sardigna. Sos urtimos giogos de sos "progresistas" + +### de Diegu Corraine + +Movimentos comente _ProgReS_ non tenent galu crara sa relatzione de su sardu cun sas ateras limbas faeddadas in su "territoriu" de Sardigna: aligheresu, gadduresu, tataresu, tabarchinu. E duncas narant chi sunt, totus, limbas "natzionales" sardas o LSM (Limbas Sardas Minorizadas), totus in su matessi livellu, sena contare su ruolu istoricu, culturale, identitariu de cadauna, de su sardu comente limba natzionale pro prima cosa. Unu matzimurru sena contu nen cabu, in ue su sardu no est prus sa limba natzionale nostra ma un'elementu cale si siat de unu "plurilinguismu" genericu. + +Diat bastare sa Lege 26 de su 97 pro tennere ideas prus craras. Difatis custa Lege de "promotzione e valorizatzione" de sa "limba de Sardigna" reconnoschet chi su sardu est sa limba natzionale nostra, ma in su matessi tempus chi (art. 2, c. 4) narat chi: «Sa matessi valentzia atribuida a sa cultura e a sa limba sarda est reconnota cun riferimentu a su territoriu interessadu, a sa cultura e a sa limba catalana de S'Alighera, a su tabarchinu de sas isulas de su Sulcis, a su dialetu tataresu e a su gadduresu», cunsiderende*las comente minorias linguisticas de Sardigna. Su sardu est sa limba natzionale dae 1000 annos, sas ateras sunt, in cambiu, su resurtadu de eventos istoricos particulares. Chi non podent tocare ne minimare sa primatzia de sa limba sarda. + +Ma a chie torrant a contu custos giogos de paraulas de sos "progresistas"? A sa limba sarda de seguru nono, ma mancu a sas ateras, ca si non si sarvat su sardu comente limba natzionale sarda, pro sas ateras at a essere finas peus. + +Custa est petzi una manera noa de nos cherrere male! Pro chie est macu e lis ponet in mente. Ma non pro nois. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/10/2011 + +## Su sardu e sos idiomas alloglotas de Sardigna escludidos dae su tzensimentu + +### Su Comitadu pro sa limba sarda ghetat boghes + +''Protestamus in sa manera prus forte ca nch'ant cantzelladu sa** minoria linguistica sarda **dae su cuestionariu de su **Tzensimentu generale de sa populatzione e de sas domos 2011** distribuidu in Sardigna''. L'at naradu **Mariu Carboni**, coordinadore de '**Su Comitadu pro sa limba sarda**', + +''In ateras Regiones a autonomia ispetziale - crarit Carboni - in ue b'at minorias linguisticas che a s'islovena, sa sudtirolesa, sa baddeostana e sa ladina, mancari in manera diferentziada cunforma a s'autonomia issoro, custas sunt istadas leads in cunsideru, o in s'ammaniongiu de sos modulos in sa limba issoro, o in su tzensimentu de sas minorias linguisticas internas''. + +''Sunt plurilingues sas istrutziones pro sos rilevadores - sighit in sa protesta Su Comitadu -, gasi comente sos rilevadores etotu, chi los ant isseberados finas tenende contu de sas cumpetentzias linguisticas de minoria, cando chi, pro su chi pertocat sa Sardigna, in ue b'at sa minoria linguistica prus manna de sa Republica italiana (e majoria totale in s'isula) sa limba sarda nche l'ant cantzellada comente chi no esisterat. Paris cun issa, sunt iscumpartas sas limbas alloglotas de Sardigna, est a narrere su catalanu, su tataresu, su gadduresu e su tabarchinu. Pro ponnere galu prus in craru sa discriminatzione, tocat a cunsiderare unu datu chi no est petzi istatisticu: su gadduresu, chi puru est minoritariu in Sardigna a pitus de su sardu, lu faeddat una populatzione ecuivalente a sa tedesca de su Sud-Tirol''. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/10/2011 + +## Cale si siat ofensiva contra a su catalanu at a essere motivu de gherra + +### L'at naradu Artur Mas, Presidente de sa Generalitat de Catalugna + +Su Presidente de sa **Generalitat de Catalugna**,** Artur Mas**, at avertidu chi at a cunsiderare "casus belli (motivu de gherra)" cale si siat ofensiva pro "distruire" su catalanu. In su salone Torres Garcia de su Palatzu de sa Generalitat, in ue at presididu su plenum de su **Cussigiu Sotziale de sa Limba Catalana**, Mas at fatu un'avertimentu seriu a sos chi pretendent de atacare sa limba catalana. "Pro nois, b'at una serie de temas e de linias rujas, chi in intro issoro b'est sa limba catalana, chi, si nche las colant, si nos atacant cun voluntade de distrutzione o diluitzione, pro nois custu est unu **"casus belli" dae su puntu de vista de sa defensa de su paisu**", at naradu. + +Mas at ammentadu chi su primu ministru de su **Quebec**, **Jean Charest**, chi s'est bidu cun isse a printzipios de custa chida, est unu natzionalista chi difendet unu modellu "federalista" pro su **Canada**, pero l'at cunfessadu chi diat essere dispostu a s'acurtziare a sos postulados soveranistas si carchi istitutzione canadesa diat atacare sa limba frantzesa de su Quebec. In sos urtimos tempos, at denuntziadu Mas, b'at apidu setores politicos e giuditziales chi ant fatu "**menetzas craras**" a sa limba catalana, cun s'idea de atacare sa linia de gallegiamentu sua". + +Mas s'est riferidu a sos pronuntziamentos reghentes de su **Tribunale Supremu** e de su **Tribunale Superiore de Giustitzia** de Catalugna, chi diant ponnere in perigulu su **sistema de immersione linguistica **in catalanu, criticadu finas dae sas filas de su **PP**. A parrere de su presidente de sa Generalitat, a betia de sas "chistiones importantes" chi pesant in su tempus venidore de sa limba catalana, b'at apidu progressos , pro narrere, in s'industria de su tzinema, cun s'acordu reghente pro **aumentare su numeru de sas pelliculas de Hollywood dopiadas in catalanu**. Mas at fatu un'apellu a istitutziones e sotziedade tzivile de Catalugna a "isvilupare totu sas energias" pro faghere progredire s'impreu sotziale de sa limba catalana. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/10/2011 + +## Pro una rete de sas minorias linguisticas + +### Addoviu importante in Vich + +Sunt doighi, in Italia, sas limbas reconnotas dae **Lege istatale n. 482** de su 1999: Sardu, Albanesu, Catalanu, Croatu, Frantzesu, Francu-proventzale, Friulanu, Germanicu, Gregu, Ladinu, Otziitanu, Islovenu. Dialogu e cooperatzione nde podent aumentare sas possibilidades de supraviventzia. Nd'ant faeddadu in custas dies in **Vich**, (_Vigo di Fassa, in italianu_) in ue ant ammaniadu, in su museu** Ladin de Fascia**, cuidadu dae su **Servitziu pro su promovimentu de sas minorias linguisticas locales de sa Provintzia autonoma de Trento**, s'addoviu cun su titulu "**Su valore de sa collaboratzione - Cara a una rete pro sas minorias linguisticas**". + +Sa manifestatzione teniat s'obietivu de promovere una rete de sas minorias linguisticas chi, colende*nche sas distantzias e sas dificultades comunicativas, potzat **agiuare sos cuncambios e sas ocasiones de addoviu**, e fatzat **prus fatziles e profetosas sas possibilidades de relatzione**. S'inghiriu de sas ideas, s'intercambiu de esperientzias, sa cooperatzione rapresentant sas istrategias in ue fundare sas relatziones intre comunidades de minoria linguistica pro sa supraviventzia de sas limbas prus pagu difusas de sas realidades sotziales e culturales ligadas a issas. + +Su tempus venidore de sas limbas prus pagu difusas, custa est s'idea, podet bogare profetu dae una** rete de cuntatos** chi punnat a agiuare sa connoschentzia e sa difusione de esperientzias positivas in setores de sa vida sotziale che a **s'iscola, sa cultura, s'informatzione**, ponende sas bases pro un'atzione de coordinamentu interregionale in favore de sas comunidades de minoria linguistica. Custas tematicas las ant aprofundidas suta de su** profilu antropologicu, culturale e politicu** , cun s'idea de ponnere in craru sos vantagios e sas oportunidades chi benint dae sa collaboratzione, dae su cuncambiu de connoschentzias e de esperientzias. + +Un'atentzione particulare l'ant dedicada a sa **comunicatzione**, mediu chi non si nde podet faghere a mancu pro sensibilizare su publicu, de sas minorias e non solu. Propostas medas sunt essidas a campu pro potentziare custu setore , finas ponende in campu sas **tecnologias noas**. In fines ant cuncordadu de faghere naschere una prataforma pro totu sos chi ant a cherrere adderire e creare una** base de datos intre sas minorias** a manera de faghere girare sas informatziones e sos cuntatos in manera capillare. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/10/2011 + +## Iscotzia, indipendentzia o "devolutzione massima" + +### L'ant a detzidere cun unu referendum + +Sa **devolutzione massima** est unu sistema in ue s'Iscotzia diat incassare totu sas tassas suas e diat guvernare s'istadu sotziale suo, cando chi petzi sa defensa e sas detzisiones de politica estera diant abbarrare in Westminster. Custu diat faghere pessare a sa prima chi su Rennu Unidu est moende chirru a unu sistema federale forte, simigiante pro cosas medas a sa manera chi sos cunservadores in America bident sa gherra intre sos deretos de sos Istados e su Guvernu federale. Ma, mirade chi no est gasi; **custa est una batalla pro s'indipendentzia**. Su Partidu Natzionale Iscotzesu tenet unu **manifestu programaticu** in ue narat craru e tundu chi cheret s'indipendentzoa pro s'Iscotzia. Cada solutzione diferente dae s'indipendentzia diat cuntentare su partidu petzi pro pagu tempus. + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 18/10/2011 + +## So unu sardu liberu + +### de Sarvadore Serra + +M'agradat su sardu ca... Custa pregonta no andat bene. Sa pregonta giusta est: pro ite b'at sardos chi no lis agradat su sardu? Sa risposta est crara: in Sardigna at operadu, e operat, unu sistema burocraticu-amministrativu, didaticu e mediaticu chi punnat, in sa peus ipotesi, a nos cumbinchere chi su sardu est unu dialetu vulgare, rugiu, pro nudda de sennores, e, in sa megius, a nos faghere creere chi massimu est addatu a iscriere poesias ma non, de seguru, a faeddare de sientzia o de filosofia. E tando no est de badas chi deo, a tres annos, in su 1963, a giaju Serra chi mi pregontaiat "_Manigadu as?_" li rispondia "_Non si dice manigare, si dice mangiare_". E no est una casualidade chi, in su 1970, mi so meravigiadu meda cando in una trasmissione de "Radio Cagliari" (gasi si naraiant sas trasmissiones de sa RAI pro sa Sardigna) ant craridu a sos ascurtadores chi su sardu no est unu dialetu, ma una limba cun sas regulas de gramatica suas, e ant abertidu de su perigulu de nche lu perdere. Pessade, pro mene est istada un'iscoberta su fatu chi finas su sardu tenet regulas de gramatica! + +Sos annos 70 ant singiadu, a livellu colletivu, sa ripresa de sa limba sarda, chi aiat tentu un'isvilupu arressadu pro seculos. Est in cussa decada chi b'est istadu su pronuntziamentu famadu de s'Universidade de Casteddu, chi sunt essidas a campu sas rivistas bilingues Su Populu Sardu, Natzione Sarda, Sa Sardigna, Sa Republica Sarda, chi s'est difusu su teatru in sardu, chi sunt istadas collidas sas firmas pro una lege de initziava populare pro su bilinguismu. A livellu meu personale cussos annos ant chertu narrere unu rivolutzionamentu de su cunsideru chi tenia de su sardu. A un'ala apo cumpresu sa cumplessidade sua e, leghende sas poesias de Araolla, Pisurzi, Mossa, Mereu, Piras, mi so abbigiadu chi non fiant pro nudda inferiores a sas liricas in gregu, in latinu e in italianu chi mi faghiant istudiare in iscola. A s'atera ala, bidende comente sos latinos in antigoriu e sos italianos in epoca prus reghente ant irrichidu sas limbas issoro rispetivas cun prestidos e neologismos, apo cumpresu chi totu sas limbas (e duncas finas su sardu) podent essere a tretu de espressare sos cuntzetos sientificos prus artos: bastat a lu cherrere. + +In s'interi, pero, mi rendia contu chi, belle cun custas ideas deghidas, su sardu non fia bonu ne a lu faeddare ne a l'iscriere comente si tocat. Mi intendia una pessone a medade ca, de sas duas limbas chi connoschia dae minore, una ebbia, s'italianu, resessia a la manigiare bastante bene (no in manera perfeta, ca in sas limbas sa perfetzione no esistet). Petzi a s'edade de bintitres annos, pro prenare custu boidu, apo detzididu de "programare" sa connoschentzia mea de su sardu. Pro su sardu faeddadu apo fatu gasi: apo abesadu a babbu e a mama a faeddare in sardu cun megus, e issos si sunt lassados "abesare" sena problemas. Pro su sardu iscritu apo fatu gasi: apo istudiadu, leghende testos medas, sa manera de impreare su sardu in cuntestos literarios e sientificos; a pustis de un'annu, apo bortadu in sardu "_Alcuni temi della quistione meridionale_" de Antoni Gramsci; in s'agabbu de sa maniscritu si podet leghere "_fattu e currezidu in s'"84, torradu a bider in s'"85_". + +Su restu est istoria reghente: in totu custos annos apo fatu su telegiornale in sardu, tradutziones, letziones, collaboratziones a periodicos, a sitos informaticos e a sa rivista presente. A dolu mannu, pero, sighit a operare in Sardigna cussu sistema burocraticu-amministrativu, didaticu e mediaticu chi n'apo faeddadu in su cumintzu. E, pro narrere, b'at galu pessones chi narant chi su sardu non benit bene a l'impitare in manera veiculare. A custas pessones si podet addatare sa frase: "No m'agradat su sardu ca non so liberu ne in sa mente ne in su coro". Lapalissianamente, potzo cuncruire narende chi a mie m'agradat su sardu ca so unu sardu liberu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/10/2011 + +## AUTODETERMINATZIONE + +### de Diegu Corraine + +A su solitu est invocada dae natziones o populos chi sunt assugetados in intro de un'istadu chi est cunsideradu colonizadore o dominadore. Est duncas unu de sos fundamentos de su movimentu natzionalista de liberatzione chi s'oponet a su natzionalismu de dominiu, s'imperialismu. + +Sas natziones o populos interessados a praticare custu deretu: a)sunt istados assugetados cun sa fortza comente colonias "esternas" (sena continuidade territoriale cun s'istadu dominadore). Est su casu de s'Algeria cun sa Frantza, de s'Etiopia cun s'Italia; b) sunt istados includidos cun sa fortza o sa diplomatzia, comente territorios "internos" (cun continuidade territoriale cun s'istadu dominadore). Custu urtimu casu sunt sos istados-natzione, chi cherent formare una natzione noa, assimilinende sas natziones inglobadas a sa limba e a s'identidade de sa natzione dominante. Est su casu de sa Corsica e de sa Bretagna cun sa Frantza, de s'Italia cun sa Sardigna e su Friuli. + +Sigomente sa pratica de s'autoderminatzione tenet comente efetu solitu sa naschida de un'istadu nou, sos istados giai costituidos belle semper negant o ostaculant su deretu de autoderminatzione, pro non perdere parte de su territoriu issoro. + +Custu deretu est prevididu finas in s'Istatutu de s'ONU de su 26.7.45, in ue sos art. 1 e 5, mescamente in sos annos '60, sunt istados aplicados (pustis de sa risolutzione Onu 1541) pro cunsentire s'indipendentzia a territorios e populos cunsiderados formalmente "colonias". Su problema abbarrat pro totu sos ateros populos non sugetos a poderes coloniales classicos, in ue su podere de autodeterminatzione est "cuntratadu" cun s'istadu "cuntenidore", comente resurtadu de una gherra militare o pro parare fronte a una rebellia politica forte: Montenegro, Kossovo, etc. + +Duncas su problema abbarrat sa "aplicabilidade" de su reconnoschimentu teoricu. Est pro custu chi sos movimentos natzionalistas (urtimamente sos Bascos e sos Catalanos) gherrant finas pro cambiare sa Costitutzione de s'istadu a manera chi reconnoscat su deretu de autodeterminatzione. +Sa modifica in diretzione "plurinatzionale" de sa costitutzione italiana, diat podere essere unu cumintzu bonu finas pro nois. + +#_Diegu Corràine_ + + + +### 18/10/2011 + +## Su "11 de setembre" in Catalugna e in S'Alighera + +### de Joan Elies Adell Pitarch + +Propiu s'immersione est istada unu tema chi s'iscritore Marius Serra at chertu introduire in s'interventu suo. Isse at cummemoradu s' "_Institut d'Estudis Catalans_" (IEC), ca ocannu crompet chentu annos sa Setzione Filologica, istitutzione determinante pro s'elaboratzione de s'istandard linguisticu de su catalanu modernu. Est pro custu chi Marius Serra at leghidu una frase de Pompeu Fabra, s'autore de sa gramatica de su catalanu e de su ditzionariu normativu, in ue isse cheriat a dare prus importu a su fatu chi sos pitzinnos catalanos aerent acuisidu s' "usu currente" chi no a su fatu chi aerent aprofundidu sas chistiones gramaticales. Serra at sutaliniadu: "A custu oe li diamus narrere immersione linguistica". "Tenimus bisongiu de prus immersione linguistica chi non mai pro tennere tempus venidore, cun su coro e cun sa conca", at declamadu Serra, chi at agabbadu cun un'anagrama, pronuntziende sa paraula "catala" a s'imbesse: "Catala, a l'atac". + +Che a totu sas tzitades in ue sa Generalitat de Catalugna tenet una delegatzione de su guvernu suo (comente Parigi, New York, Berlinu, Londra, Buenos Aires, Madrid e Perpinya) finas S'Alighera at tzelebradu custa data gasi de importu pro su populu catalanu. In su casu de S'Alighera, pero, tenende in contu sa limba cumpartzida cun su restu de sas terras de limba catalana, s' " _Espai Llull_ ", sa sede de sa rapresentantzia de sa Generalitat in S'Alighera, at detzididu de faghere una diada non revindicativa ebbia ma finas de festa, cun s' "_Ofrena Floral_" dae bandas de istitutziones, assotzios culturales, isportivos e musicales a su "_Monument de la Unitat de la Llengua Catalana_", chi l'ant inauguradu in sa tzitade sarda in su 2004. + +In su discursu fatu a pustis de s'oferta floreale, in calidade de diretore de sa Rapresentantzia, apo postu in craru sa trassendentzia e su simbolismu chi, pro su populu de Catalugna, tenet sa "_Diada Nacional_". Gasi etotu, apo naradu chi custa die est unu mamentu bonu pro ammentare s'istoria e sa cultura chi ponent in pare che frades aligheresos e catalanos, e pro festare sa limba chi cumpartzimus, chi nos podet agiuare a pessare a unu venidore de cooperatzione economica e sotziale intre sos territorios de Catalugna e Sardigna, chi asseguret sa personalidade nostra propia in unu cuntestu europeu e mundiale: "Est pro custa resone", at afirmadu, "chi su guvernu de Catalugna est sighende a peleare pro afortire sos ligamenes culturales, linguisticos e cummertziales cun S'Alighera e sa Sardigna, cun s'agiudu de sa sede sua de rapresentantzia in sa tzitade".** **In fines, bi sunt istadas sas paraulas de saludu de Isidor Mari, diretore de sa Setzione Filologica de s' "_Institut d'Estudis Catalans_", chi at naradu, ammentende sos chentu annos de esistentzia de custu ente: "S'istitutzione nostra semper ammentat e tenet presente chi sos aligheresos sunt parte chi non si podet ischirriare de sa comunidade nostra de limba e de cultura, prus in gasi de su mare e prus in gasi de sos seculos". Sos cantadores aligheresos Franca Masu e Claudio Gabriel Sanna ant cungiadu s'atu interpretende sa cantzone "_Lo pais meu_" de su maistru Antoni Cao. A sighire, su cumbentu de sa cresia de Santu Frantziscu de S'Alighera at acollidu sa cunferentzia "As a assumere sa boghe de unu populu: s'atrativa de sa cultura catalana dae unu puntu de vista italianu" de Emanuela Forgetta, professora de limba catalana in s'Universidade de Tatari. Su maistru Roberto Battino, de s'Istitutu Musicale "Giuseppe Verdi" de S'Alighera, at acumpangiadu sa cunferentzia interpretende cun sa chitarra cantzones traditzionales catalanas. + +_[dae EJA n. 6, 2011]_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Sardegna cultura + +Cun su situ internet "Sardegna cultura "(migias de artzivos subra de su patrimoniu culturale de s'isula), sa Regione at antitzipadu unu progetu de s'Ue pro una biblioteca digitale europea chi si deviat faghere intro sa fine de su 2008. Oe, 14 de lampadas in Bruxelles presentat su situ durante una cunferentzia subra de sa sotziedade de s'informatzione e de sas bibliotecas digitales, su presidente Soru. S'Ue at annuntziadu in su mese de abrile sa nomina de una cummissionne pro una biblioteca digitale europea chi at a cuntennnere ischedas de monumentos, fotografias, musica, filmados pro unu totale de duos miliones de artzivos. "Nois semus faghende propiu custu", narat Soru, "amus cumintzadu in antis e giai oe amus unu numeru chi, in proportzione a sos abitantes de sa Sardigna, est pagu prus o mancu a sete bias de su chi s'Unione europea si proponet comente resurtadu pro sa fine de su 2008. Pesso chi amus arribare a largu meda". + + + + +### 18/10/2011 + +## Insulae - Tzinema essende a pigiu + +### Rassinna de tzinema sardu e corsicanu in Firenze + +Si narat "**Insulae - Cinema che emerge**" sa rassinna de tzinema sardu e corsicanu chi faghent in Firenze, su 24 e su 27 de custu mese, in su Odeon de Firenze, cun su cuidadu de** Tomasella Calvisi** e **Alessandro Michelucci**, e sa collaboratzione de **IRCA **e **ACSIT**. +In custa rassinna sa Corsica e sa Sardigna, isulas pro genesi, sunt sas protagonistas de sas pelliculas e de sos addovios. +linguisticas e culturales. Feminas e omines de custas isulas, custrintos a s'ispissu a moere a terra angena, contaminados dae ateras culturas dominantes, nos porrint unu fermentu artisticu cuntemporaneu biu. +Ant a projetare pelliculas de Jean Pierre Mattei, Philippe Carrese, Pascale Thirode, Ondalina Ettori, Antoni Sanna, Fiorenzo Serra, Giuanne Columbu, Vittorio De Seta, Tomasella Calvisi, e, urtimu ma non prus pagu importante, "**Tabajone**" de Sarvadore Mereu (_in sa fotografia, un'issena de su film_). In programa finas cunferentzias e dibatidos. + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 22/10/2011 + +## In Tatari pro faeddare de politica linguistica + +### Addoviu ammaniadu dae s'Istitutu Bellieni + +Chimbanta annos de politica linguistica: dae sos primos passos a oe. Est custu su titulu de un'addoviu ammaniadu dae s'Istitutu Bellieni, chi lu faghent su 23 de santugaini, in Tatari, in su Villino Ricci in carrera de Dante n. 2, a 9,30 de mangianu. Intervenint s'assessore regionale a sa cultura Sergio Milia, s'assessore a sa cultura de sa Provintzia de Tatari Bruno Farina, su diretore de "Papiros" Diegu Coaaine, su diretore de "Condaghes" Frantziscu Cheratzu, Antonietta Dettori, de s'Universidade de Casteddu, Antoni Canalis, de su Premiu de Otieri, su diretore de "Lacanas" Paulu Pillonca, Mariu Carboni, de su Comitadu pro sa limba sarda, s'iscritore Gianne Frantziscu Pintore, su poeta Antoni Maria Pala, Maria Antonietta Piga, de s'Ufitziu de sa limba sarda de Nugoro, Daniela Masia, de s'Ufitiu de sa limba sarda de Terralba, sos sagistas Frantziscu Casula, Micheli Pinna, Alberto Contu + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/10/2011 + +## Presentada de Lu mastru banditu/Su mastru bandidu + +### de Juvanna Tuffu + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/10/2011 + +## Papiros in Macumere + +### Presente in sa MUSTRA DE SU LIBRU finas s'editore chi dae 24 annos est publichende libros in sardu + +Dae oe, MUSTRA DE SU LIBRU in Macumere, finas a dominiga. +Presente finas sa mesa de sa sotziedade editoriale Papiros (_in sa fotografia_) chi, dae su 1987, publicat in sardu romanzos, rivistas, istudios e, mescamente, libros pro pitzinnos. +In anteprima, finas sos urtimos libros de sa PIMPA de Altan, galu a distribuire in sas librerias: +-Pimpa: salude pradu! +-Pimpa: salude sole! +-Pimpa: salude mare! +-Pimpa: bona note luna! + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 21/10/2011 + +## S'ETA lassat sas armas pro semper + +### Lu faghet ischire cun unu comunicadu ufitziale + +S' ETA at annuntziadu chi "at detzididu s'agabbu definitivu de s'atividade armada". Cun unu comunicadu, imbiadu a sa rivista informatica GARA in pessu tres dies a pustis de sa Decraratzione de Aiete, s'organizatzione armada basca comunicat chi at leadu custa detzisione istorica e agiunghet s' "impinnu craru, firmu e definitivu" de "superare su cunfrontu armadu". Cun custu obietivu, faghet "una cramada a sos guvernos de Ispagna e Frantza pro aberrere unu protzessu de dialogu diretu" destinadu a solutzionare "sas cunseguentzias de su cunflitu". + +Sa detzisione l'ant comunicada tres portaboghes de s'organizatzione, chi ant finas trasmitidu imagines e ripresas videu de sa letura de sa decraratzione, chi sena duda tenet un'importu fundamentale. S'ETA ammentat in custa decraratzione chi "no est istadu unu caminu fatzile", agiunghet chi "sa crudesa de sa luta s'at leadu pro semper cumpangias e cumpangios" e pretzisat chi "sa luta de annos medas at creadu custa oportunidade". + +"Dae como in dae in antis, su caminu no at a essere fatzile", annuntziat s'ETA, chi pedit s'interessamentu de sa sotziedade basca in su protzessu chi s'est aberende e espressat su cumbinchimentu chi "cada passu, cada resurtadu at a essere frutu de s'isfortzu e de sa luta" de sos tzitadinos. Cunsiderat chi totu sos annos e sos isfortzos fatos ant dadu a Euskal Herria "esperientzia e fortza", gasi comente "determinatzione" pro sighire a andare a dae in antis. + +Su reconnoschimentu de Euskal Herria e su rispetu de sa voluntade populare devent prevalere subra de s'impositzione", afirnat s'ETA, chi narat chi sa "violentzia e sa repressione " devent lassare logu a su "dialogu e a s'acordu". "Tenimus in dae in antis un'oportunidade istorica pro dare sa solutzione giusta e democratica a su cunflitu politicu seculare", assegurat. "Est tempus de abbaidare a su tempus venidore cun isperu. Est tempus de operare cun responsabilidade e valentia", cuncruit custa decraratzione curtza ma istorica , chi l'ant trasmitida in tres limbas: euskara, ispagnolu e frantzesu. Pro s'interessu informativu suo, GARA at agiuntu finas sa tradutzione in inglesu. + +Sa detzisione tenet sa data de su binti de santugaini, e cumintzat faghende riferimentu a sa Cunferentzia Internatzionale de Donostia, fata lunis, chi s'ETA definit comente "initziativa de importu politicu fundamentale". Narat chi sa Decraratzione de Aiete firmada dae sos leader internatzionales "ponet in pare sos ingredientes de una solutzione integrale de su cunflitu" e agiunghet chi tenet un'amparu mannu siat in Euskal Herria siat in ambitu internatzionale. + +Custa Decraratzione, cunsiderada male mescamente dae sos portaboghes de su PP, teniat comente primu puntu un'apellu diretu a s'ETA pro "s'agabbu definitivu de s'atividade armada" e li pediat de "chircare unu dialogu cun sos guvernos de Ispagna e Frantza pro tratare in manera esclusiva sas cunseguentzias de su cunflitu ".Custos puntos sunt istados atzetados in manera espressa dae s'ETA, cunforma a su chi mustrat custa decraratzione. Sos leader internatzionales ghiados dae Kofi Annan aiant pedidu, in prus, a Madrid e a Parigi chi, si custu esseret capitadu, aerent dadu sa "bene bennida" a sa positzione de s'ETA e aerent atzetadu de cumintzare cunversatziones, e aiant cussigiadu finas chi sos partidos aerent abertu unu dialogu politicu consultende sos tzitadinos pro chi si potzat otennere una "paghe chi durat". + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 22/10/2011 + +## S'identidade natzionale catalana est fraigada istoricamente a furriu de sa limba + +### Intervista de Diegu Corraine a Joan Elies Adell Pitarch, diretore de s'Espai Llull in S'Alighera + +Eja chi mi paret curiosu. Cando si faghet apellu a sos deretos individuales, semper bi perdent sas limbas chi sunt in una situatzione de inferioridade, comente est como su sardu. + +_[dae Eja n. 6, 2011]_ + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/10/2011 + +## Nch'ant cantzelladu sa limba sarda dae su tzensimentu 2011 + +### Lu denuntziat, in un'interpellantzia, su cussigeri regionale Planetta + +_Su cussigeri regionale sardista Efis Planetta at presentadu un'interpellantzia urgente a propositu de su tzensimentu de ocannu e de s'esclusione de sa limba sarda dae sa modulistica. In s'interpellantzia narat su chi sighit: +_ + +Su Cussigeri sutiscritu, + +premissu chi: + +- sa Regione Autonoma de Sardigna operat pro sa tutela de sas minorias linguisticas e istoricas chi si faeddant in su territoriu suo cun duos riferimentos normativos, sa Lege Regionale de su 15 de santugaini de su 1997, n. 26 subra de sa "_Promotzione e valorizatzione de sa cultura e de sa limba de Sardigna", aprovada _dae s'Assemblea in sa sessione n. 216 de s'11 de sa cabudanni de su 1997_, e sa _Lege istatale de su 15 de nadale de su 1999, n. 482 in ue b'at "_Normas in materia di tutela de sas minorias linguisticas istoricas_", chi reconnoschet e tutelat _sa limba e sa cultura de sas populatziones catalanas e de sas chi faeddant su sardu_**" **cando chi non faghet riferimentu ** **a sas ateras variedades linguisticas tuteladas dae sa normativa regionale (su tabarchinu de sas isulas de su Sulcis, su dialetu tataresu e su dialetu gadduresu); + +- sos tzitadinos residentes in Sardigna, in ue b'at sa minoria linguistica prus numerosa de sa Republica (e majoria totale in s'Isula), ant retzidu in custas dies su cuestionariuu relativu a su Tzensimentu de sa populatzione e de sas domos n. 15 cunforma a su modellu ammaniadu dae s'ISTAT, in ue sa limba sarda est istada cantzellada comente chi no esisterat e, paris cun issa, finas sas limbas alloglotas de Sardigna: Catalanu de S'Alighera, Tataresu, Tabarchinu, e Gadduresu chi, a sa sola, est faeddadu dae una populatzione ecuivalente a sa tedesca de su Sud-Tirol, + +cunsideradu chi: + +- in ateras Regiones a Autonomia ispetziale in ue sunt presentes minorias linguisticas che a s'Islovena, sa Sudtirolesa, sa Baddeostana e sa Ladina, mancari in manera diferentziada in relatzione a s' Autonomia issoro, custas sunt istadas leadas in cunsideru o in s'ammaniongiu de sos modulos in sa limba issoro o in su tzensimentu de sas minorias linguisticas internas, e resurtat chi sunt plurilingues finas sas istrutziones pro sos rilevadores gasi comente sos rilevadores etotu, chi a bias los ant isseberados finas in base a sas cumpetentzias linguisticas de minoria, + +averiguadu chi: + +- no ant mancu retennidu de utilizare sas oportunidades de su tzensimentu pro averiguare datos istatisticos de importu subra de sa minoria linguistica sarda, e de sa voluntade de sas familias, utiles pro definire megius sas politicas de tutela e s'isvilupu de sa limba sarda e de sas alloglotas inditadas in sa Lege istatale de su 15 de nadale de su 1999, n. 482 (de su restu, non leada in cunsideru e depotentziada meda mescamente pro su chi pertocat s'insinnamentu de su sardu e de sas limbas alloglotas in sas iscolas) chi, in atuatzione de s'Art. 6 de sa Costitutzione, tutelat sas minorias linguisticas istoricas, e mancu ant leadu s'ocasione de un'interlocutzione e collaboratzione istatistica cun sa Regione sarda chi est chirchende, mancari no apat galu sa cumpetentzia linguistica in s'Istatutu suo vigente, de suplire, cun sa Lege Regionale de su 15 de santugaini de su 1997, n. 26, a sa Lege istatale de su 15 de nadale de su 1999, n. 482 chi non tutelat su Gadduresu, su Tabarchinu e su Tataresu; + +- sa Cummissione europea pro sa democratzia (Cummissione Venezia) de su Cussigiu de Europa elencat in mesu de sos doveres de sos Istados su de "s'astennere dae su de sighire o animare politicas chi punnant a s'assimilatzioine de sas minorias", + +pedit de interpellare su Presidente de sa Regione, e cunsideradu totu su chi at espostu in premissa: + +- cales initziativas urgentes cheret adotare in su meritu cun su Guvernu istatale, sas Prefeturas, sos Ufitzios Comunales de Tzensimentu in sos Entes Locales e organos perifericos de s'Istadu ubicados in totu su territoriu Regionale, pro chi siat bardada sa minoria linguistica chi s'agatat in su territoriu de Sardigna, gasi comente est capitadu in ateras partes de su territoriu italianu pro sas limbas tuteladas dae sa Costitutzione e dae sa Lege istatale de su 15 de nadale de su 1999, n. 482, e siat duncas annulladu su Tzensimentu de sa populatzione e de sas domos n. 15 finas a como efetuadu in Sardigna e deretu siat imbiada, finas in s'Isula, modulistica adeguada in limba Sarda; + +- si non retengiat chi finas custu "ismentigu grae" de s'ISTAT, riferidu a su modellu de cuestionariu pro sa Sardigna, relativu a su Tsensimentu de sa populatzione e de sas domos n. 15, chergiat issu puru ascritu a sa politica testorruda de colonizatzione de s'identidade de sa natzione sarda e genotzidiu linguisticu e assimilatzione linguistica fortzada de sos sardos dae bandas de s'Istadu italianu, e si duncas non bidat s'oportunidade de recurrere a su Comitadu consultivu de sa Cunventzione cuadru de sas minorias natzionales de su Cussigiu de Europa, ratificadu dae s'Italia su 3 de santandria de su 1997, pedende una visita ispetiva in Sardigna pro chi valutet in manera direta su non rispetu de sa Cunventzione matessi dae bandas de s'Italia cun sa minoria natzionale sarda, finas in s'iscola e in s'Universidade de cumpetentzia de s'Istadu tzentrale. + +Su Cussigeri Regionale + +PLANETTA + +Casteddu, su 19 de santugaini de su 2011 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Su cafè proteget su fìgadu dae s'àrculu + +Su cafe proteget mescamente dae sa tzirrosi. A custu sunt arribadas sas chircas americanas publicadas in "_Archives of internal medicine_" e organizadas dae Arthur Klatsky , de su _Kaiser permanente medical care program._ + +Sa chirca noa cunfirmat su chi aiant giai postu in evidentzia sos sientziados italianos diretos dae Carlo La Vecchia, de s'istitutu de chircas farmacologicas _Mario Negri _de Milano. + +A parrere de cust'istudiu, chi pro bint'annos at sighidu 125.580 pessones, bibere una tzicheredda de cafe a sa die minimat s'arriscu de tzirrosi de su 22%, a nde bibere duas o tres lu minimat de su 40% e bator tzicheras de cafe onni die minimant s'arriscu finas a s'80%. + +Adolfo Francesco Attili, ordinariu de gastroenterologia de s'universidade _La Sapienza _de Roma, avisat pero de non nde bibere tropu ca tzicheras meda podent dare unos cantos disturbos che a tachicardia e dificultade a resurtare a dormire. [_sch_] + + + + +### 27/10/2011 + +## Una ludoteca in sardu + +### S'initziativa est de sa Comuna de Sardara + +Sa **Comuna de Sardara**, Assessoradu pro sas politicas sotziales - servitzios educativos - ludoteca, cun sa collaboratzione de s'Assessoradu Cultura- Ufitziu promovimentu e tutela limba sarda - isportellu linguisticu, at incaminadu su **Progetu** "**Fueaddus su sardu gioghendi**". +Comente s'ischit, s'imparongiu de sa limba minoritaria est un'elementu fundamentale pro afortire su sentimentu de apartenentzia a sa comunidade e s'arraighinamentu in su territoriu. Custos elementos, tando, tenent un'importu mannu a beru pro una creschida ecuilibrada e curreta de s'individu. +S'idea, duncas, est a **afortire s'identidade culturale** ispetzifica cun s'acuisitzione de sa cussentzia de s'importantzia de su sensu de apartenentzia a sa colletividade, introduende sa limba sarda e ponende in contu sas richesas identitarias. +Custos sunt sos obietivos ispetzificos: +- a recuperare s'impreu, in sa cuotidianidade, de sa limba sarda; +- a ischire ascurtare frammentos idoneos cun cuntenutu diferente in limba sarda (**libros e documentos multimediales**); +- a cunchistare un'atitudine responsabile e cussente chirru a sa cultura locale; +- a isvilupare su sensu de identidade personale e apartenentzia a su grupu de riferimentu, a sa comunidade locale, a sa cultura propia; +- a dare torra valore a s'identidade culturale sarda; +- a isvilupare capatzidades linguisticu-espressivas cun s'**impreu veiculare** de sa limba sarda; +- a avvalorare s'esperientzia ** ponende in contu sas familias** de sos pitzinnos interessados. +Su progetu, tando, punnat a **faghere sas atividads ludicas normales in limba sarda in cambiu de impitare s'italianu** (in sas oras/dies dedicadas a su progetu matessi ) . +Si punnat a cunsighire custos obietivos cun sa redatzione de unu **giornaleddu in limba sarda**, finas de pagas paginas, subra de argumentos isseberados tenende contu de su chi cherent sos pitzinnos. +Su traballu l'ant a documentare in materiale de pabiru (su giornaleddu etotu) e, forsis, finas multimediale. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/10/2011 + +## Una die de istudiu subra de sas relatziones sardu - catalanas + +### Su deghe de santandria, in Bartzellona + +Unu mamentu de riflessione a propositu de sos raportos, atuales e istoricos, intre sa Sardigna e sa Catalugna. Su deghe de santandria b'at in Bartzellona una die de istudiu a furriu de sas relatziones sardu-catalanas. Sa cosa l'ant ammaniada sa **Catedra Unesco de Llengues i Educacio** **de s'Institut Estudis Catalans** e sa **Camera de cummertziu italiana de Bartzellona**, in collaboratzione cun su **Consoladu generale de Italia** e s' **Istitutu italianu de cultura**. Ant a analizare sos ligamenes profundos, non culturales e linguisticos ebbia, chi unint sos duos territorios. Est previdida finas sa partetzipatzione de rapresentantes de livellu artu de sas istitutziones politicas, cummertziales e culturales rispetivas. In mesu de sos interventos in programa bi sunt sos de Salvador Giner (Institut Estudis Catalans), Gratzianu Milia (Presidente de sa Provintzia de Casteddu), Sene'n Florensa (Secretari general d'Afers Exteriors, Generalitat de Catalunya), Daniele Perico (Console Generale de Italia in Bartzellona), Mercedes Brey (presidente de sa Camera de Cummertziu Italiana - Bartzellona). In s'arcu de sa die sunt prevididas setziones monograficas subra de istoria, cultura e traditziones, limba, e turismu, in ue ant a intervennere Antoni Riera (Institut Estudis Catalans), Joan Armangue' (Universidade de Casteddu), Francesco Siciliano (Provintzia de Casteddu), Robertu Bolognesi (Universidade de Amsterdam), Miquel A'ngel Pradilla (URV - IEC), Santiago Page's (diretore Turisme de Barcelona), Piero Comandini (Provintzia de Casteddu).At a cuncruire s'addoviu unu dibatidu subra de sos raportos Catalugna Sardigna, con interventos de Gratzianu Milia (presidente de sa Provintzia de Casteddu), Carlo Gallucci (cussigeri Camera de Cummertziu Italiana - Bartzellona/vitze diretore de ESADE), Germa' Bel (UB). Moderadore at a essere Salvatore Schirmo (diretore de s'Istitutu italianu de Cultura de Bartzellona). + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/10/2011 + +## Presentada de su Ditzionariu bilingue italianu - friulanu + +### Su 29 de santugaine, in Udine + +Su 29 de custu mese, in Udine, in sa _Sala Paulin di Aquilee_, presentant su ditzionariu bilingue italianu friulanu. Sa cosa l'at organizada s'ArLEF. In su ditzionariu b'at belle 62.000 lemas italianos (a furriu de +46.500 lemas monorematicos e 15.500 polirematicos) e unos +63.500 lemas friulanos (a furriu de 45.000 monorematicos e 18.500 +polirematicos). S'opera, como publicada in pabiru, est istada divulgada in rete dae su situ CFL2000, e est istada inserida annu cun annu, +moende dae su 2006, manu manu chi s'agiunghiant lemas noos. +S'opera servit a insinnantes, istudentes,giornalistas, iscritores e totu sos chi lis agradat a iscriere in friulanu e devent faghre sos contos cun sa cumplesidade de sa comunicatzuione chi rechedet paraulas noas o semantizatziones noas de paraulas patrimoniales. +Si non si faghet gasi, su friulanu at a essere sustituidu dae s'italianu, in antis in s'ambitu de sa comunicatzione formale, pustis in sa comunicatzione familiare e cuotidiana. +Ant a intervennere, in custa cunferentzia, Tullio De Mauro, Silvana Fachin Schiavi, Silvana Ferrari, Sandri Carrozzo, Diegu Corraine, Fabio Chiocchetti. Sos traballos los at a moderare William Cisillino. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/10/2011 + +## Gerry Adams intervenit a propositu de s'autodeterminatzione in s'ambitu de s'Istadu ispagnolu + +### Sa gente, narat, tenet deretu a isseberare su destinu suo e a isseberare sas relatziones cun sos bighinos suos + +Su presidente de su **Sinn Fein**, **Gerry Adams**, at difesu su deretu de **autodeterminatzione de Catalugna** e at afirmadu chi "sa gente tenet su deretu de isseberare su destinu suo e tenet su deretu de isseberare sas relatziones cun sos bighinos suos". + +In unas cantas decraratziones in **Rac-1** subra de su **protzessu de paghe in su Paisu Bascu**, Adams at naradu chi "su dialogu est netzessariu. Su dialogu aberit sas ghennas, e sas chistiones chi paret chi non si diant podere risolvere mai ant a essere risolvidas cun su protzessu de su dialogu", e at agiuntu chi "su perdonu est una parte in prus de su protzessu; e sa gente at a retzire su perdonu. Petzi tenimus bisongiu de essere cuidadosos". + +Sa ghia politica de su Sinn Fein creet chi su fatu chi "pessones che a **Arnaldo Otegui**, impinnadas personalmente in sa chirca de sa paghe, istent in presone est un errore. E si bi diat devere ponnere remediu in antis chi si podet", e at agiuntu chi "Otegui at fatu sos passos chi at fatu ca nde tenet sos motivos, e non diamus essere in sa situatzione atuale e andende a dae in antis comente semus andende si no esseret istadu pro sos isfortzos suos". + +A propositu de sa partetzipatzione de sas vitimas a su protzessu, Adams at craridu chi "non si podet aere una gerarchia de sas vitimas. Cada familia pranghet in sa matessi manera. Tocat a essere inclusivos", e in riferimentu a sos presoneris at naradu chi "a acurtziare sos presoneris a domo est su minimu chi si podet faghere, gasi comente est capitadu cun sos irlandesos. Custu faghet parte de sa negotziatzione". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/10/2011 + +## Unu cursu de limba sarda in Sarrocu + +### L'at ammaniadu sa Comuna + +Gratzias a sas leges chi amparant sa Limba Sarda (**Lege Regionale 26/97** e **Lege Istatale 482/99**), e pro agiuare su bilinguismu in **Sarrocu**, est a puntu de cumintzare unu cursu pro sos chi istant in sa bidda e pro sos impreados de sa Comuna. Custos sunt sos argumentos: + +Pro frecuentare non si pagat nudda. Su cursu cumintzat su tres de santandria e agabbat su bintinoe de nadale de ocannu. Sas letziones sunt cada giovia in sa sala asula de sa Biblioteca Comunale, dae sas tres a sas ses de merie. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/10/2011 + +## Una cunferentzia internatzionale pro faeddare de terminologia + +### La faghent in Bucarest a primos de su mese chi benit + +Su tres e su bator de santandria b'at in **Bucarest **una **cunferentzia internatzionale subra de sa terminologia** in ue b'ant a leare parte professionistas europeos de custu campu cun s'idea de cuncambiare esperientzias in materia formativa. Su **TERMCAT**, chi tenet un'esperientzia manna in sa formatzione terminologica, b'at a partetzipare cun una comunicatzione. + +Dae cando est naschidu, e pro mediu de acordos de collaboratzione, su TERMCAT operat comente tzentru de preparatzione pro istudentes universitarios de **terminologia, lessicografia, tradutzione, documentatzione e informatica**. Custa casta de collaboratzione permitet a sas organizatziones e a sas impresas de potentziare su traballu cungiuntu intre istitutziones de s'ambitu terminologicu, e a su TERMCAT de agatare collaboradores potentziales e formare professionistas noos. + +Sa cunferentzia l'organizat s' **Academia de Istudios Economicos de Bucarest **cun s'agiudu de s' **Assotziu Europeu de Terminologia**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/11/2011 + +## Pro ite mancat sa limba sarda in su tzensimentu? + +### Lu pregontat, cun un'interrogatzione in su senadu italianu, su parlamentare Piergiorgio Massidda + +Su senadore Piergiorgio Massidda at presentadu un'interrogatzione a propositu de su tzensimentu de ocannu e de s'esclusione de sa limba sarda dae sa modulistica. In s''interrogatzione narat su chi sighit + +MASSIDDA - _A su Presidente de su Cussigiu de sos ministros _- Premissu chi : + +su Cussigiu de Europa at aprovadu su primu de freargiu de su 1995 sa Cunvetzione cuadru pro sa defensa de sas minorias natzionales; + +custa Cunventzione, in vigore dae su primu de freargiu de su 1998, est istada ratificada dae s'Italia cun sa lege 28 de austu de su 1997, n. 302; + +cunsideradu chi : + +su 6 de santugaini de su 2009 su Dipartimentu pro sas libertades tziviles e s'immigratzione de su Ministeriu de s'Internu at publicadu su "Raportu n. 3 de s'Italia a pitzu de s'atuatzione de sa Cunventzione cuadru pro sa defensa de sas minorias natzionales ", annu 2009: in su documentu s'ammentat chi in Italia sas minorias linguisticas istoricas sunt tuteladas dae sa Costitutzione de sa Republica; + +sa lege 15 de nadale de su 1999, n. 482, in particulare, e su regulamentu relativu de su decretu de su Presidente de sa Republica 2 de maju de su 2001, n. 345, e finas sa lege 23 de freargiu de su 2001, n. 38, si ispirant a sos printzipios enuntziados in sa Cunventzione cuadru e reconnoschent a sas minorias linguisticas su deretu de impreare sa limba propia in sos raportos sotziales e amministrativos; + +su presupsotu rechestu pro su reconnoschimentu e sa tutela de una minoria est su de sa delimitatzione territoriale, ca su deretu a s'impreu de sa limba cun s'amministratzione publica, su deretu a s'istrutzione e s'intrada _a _sos _media_ reconnotos dae sa lege 15 de nadale de su 1999, n. 482, si podent esplicare in un' ambitu territoriale definidu; + +in mesu de sas minorias istoricas est includida finas sa limba sarda e sas alloglotas de Sardigna: catalanu de S'Alighera, tataresu, tabarchinu e gadduresu; + +in ateras Regiones a autonomia ispetziale in ue sunt presentes minorias linguisticas che a s' islovena, sud tirolesa, baddeostana e ladina, mancari in manera diferentziada in relatzione a s'autonomia issoro, custas las ant leadas in cunsideru o in su predisponimentu de sos modulos in sa limba issoro o in su tzensimentu de sas minorias linguisticas internas, gasi comente sunt plurilingues sas istrutziones ppro sos rilevadores, e sos rilevadores matessi a s'ispissu los ant isseberados finas tenende contu de sas cumpetentzias linguisticas de minoria; + +cunsideradu, in prus, chi sa limba sarda, a pitzu de sas minorias linguisticas italianas, est sa chi la faeddat su numeru prus mannu de pessones; su gadduresu, mancari minoritariu in Sardigna a pitzu de su sardu, pro narrere, lu faeddat una populatzione ecuivalente a sa tedesca de su Sud-Tirol; + +leadu atu chi sa minoria linguistica sarda no est presente in su cuestinariu de su tzensimentu generale de sa populatzione e de sas domos 2011 distribuidu in Sardigna, cando chi ateras Regiones a autonomia ispetziale in ue sunt presentes minorias linguisticas che a s' islovena, sud tirolesa, baddeostana e ladina, mancari in manera diferentziada in relatzione a s' autonomia issoro, custas sunt istadas leadas in cunsideru o in su predisponimentu de sos modulos in sa limba issoro o in su tzensimentu de sas minorias linguisticas internas, gasi comente sos rilevadores matessi chi a s'ispissu los ant isseberados finas tenende contu de sas cumpetentzias linguisticas de minoria, + +s'interrogante pedit de ischire: + +si a su Guvernu resurtant sos motivos pro sos cales sa minoria linguistica sarda no est presente in su cuestonariu de su tzensimentu; + +si e cales providimentos cheret ponnere in essere pro ponnere remediu a custa disegualidade. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/11/2011 + +## Su gaelicu diat devere essere sa limba printzipale de sas Isulas Otzidentales + +### L'at naradu John MacLeod in un'interventu in sa BBC + +An Comunn Gaidhealach (_literalmente __S'Assotziu Gaelicu_) est un'organizatzione fundada in su 1891 chi punnat a promovere sa limba e sa cultura iscotzesa. + +Mr MacLeod at naradu chi sos chi non faeddant in gaelicu diant devere essere aguiados cun sas tradutziones, impreende sa tecnologia chi b'at a disponimentu + +At naradu custu in ocasione de su **Am Mod Naiseanta Rioghail** (unu festival de cantzones, arte e cultura iscotzesa ), chi l'ammaniat propiu su An Comunn Gaidhealach. + +Isse at agiuntu chi "So finas racumandende chi sos addovios publicos siant fatos in gaelicu, e nois tenimus sos medios pro evitare chi dae sa comunicatzione siant escludidos sos chi chi non faeddant custa limba ." + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/11/2011 + +## Presentada de Lu mastru banditu/ Su mastru bandidu + +### de Juvanna Tuffu + +S'initziativa chi faghet parte de sa rassinna **_ligghjmu in gadduresu/ leghimus in sardu _**pertocat sas atividades de promozione e de valorizatzione de su sardu e de su gadduresu e cheret mustrare comente s'impreu de una limba minoritaria, comente su sardu o su gadduresu podet essere "normale" non setzi in ambitu familiare ma finas pro sa presentatzione de unu libru o de una pellicula, o pro sas iscritas de impreu publicu comente locandinas e avisos, publitzidade, giornales o in ateros cUntestos formales. + +In un'epoca in ue sas culturas e sas limbas minoritarias arriscant de s'estinguere, sas initziativas comente custas chi mirant a sa tutela de sas limbas minoritarias sunt una manera importante pro animare sa diversidade linguistica e s'educatzione multilinguistica. + +A pustis de sos saludos de su Sindigu de Badesi Anton Pietro Stangoni (nodidu comente Toni) s'initziativa at a essere coordinada dae sa responsabile de s'Ufitziu Linguisticu Provintziale Juvanna Tuffu e at a essere presentada dae s'autore Franco Fresi e dae s'editore Diegu Corraine. + +S'initziativa, in ue ant a partetzipare sos pitzinnos de s'iscola primaria e segundaria de primu gradu, at a essere animada dae s'atora Maria Antonietta Pirrigheddu chi at a leghere carchi cantzu de su libru. + +Sas initziativas imbenientes de sa rassinna **_ligghjmu in gadduresu/ leghimus in sardu _**sunt custas: + +- su 18 de santandria in Locusantu, + +- su 24 de santandria in Lungoni + +- su 2 de nadale in Terranoa + +> + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 13/11/2011 + +## SOS 4 MOROS RAPRESENTANT SA NATZIONE SARDA + +### de Diegu Corraine + +Comente est capitadu in ateras ocasiones, su 12.11.11, in Roma, in dae in antis de su Quirinale (abbaidade sa fotografia), isetende sas dimissiones de Berlusconi, fiat presente gente meda cun sa bandera italiana e a su nessi 2 banderas natzionales sardas: sos 4 moros! + +Est craru chi sos giornalistas no nde faeddant, finghende de no la bidere o ca no ischint ite rapresentat. Chi agradet o nono a calicunu, custa est sa bandera chi nos identificat e nos rapresentat comente natzione. E est s'unica chi essit a campu in ocasiones importantes. + +DEVIMUS ringratziare sos sardos chi si leant s'incarrigu de nos rapresentare in custos logos e ocasiones, chi de seguru si nd'afutint de su chi iscrient sos libros chi la cherent negare comente simbulu natzionale nostru! + +A propositu de s'origine de sa bandera de sos 4 Moros, connoschimus dae meda (e dae medas libros!) sa derivatzione sua aragonesa, sena devere isetare sa "rivelatzione" de s'Ùrtimu Libru chi no agiunghet nudda de nou o de originale, ma servit petzi a chie (forsis sena si nd'abbigiaret), paris cun ateros, gherrat contra a s'identidade natzionale de sos Sardos. + +Si esseret bastadu a nd'ischire s'origine aragonesa pro negare su valore chi como tenent sos 4 Moros comente simbulu de sa natzione sarda, tando diamus devere negare finas sa limba sarda etotu, sa de como, ca est s'erentzia de sa limba colonizadora romana e latina! In s'istoria de sos simbulos contat su chi custos balent "como", non dae ue benint! + +E ite diat devere faghere sa Cresia, tando, cun sa Grughe derivada dae sa "machina" de morte de sos Romanos! La diat devere abbandonare, pro ponnere in mente a sos istudiados chi tenent una visone mecanica de s'istoria? + +Ite dannu chi faghent sas setas e sos movimentos setarios, cando b'at "santones" chi si nche mandigant su cherbeddu de sas pessones "notzentes" chi lis ponent in fatu, in contu de simbulos, limba, natzione o ateru! Finas in Sardigna. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Acordu intre IUA-Paraguay + +Una parte de su depidu de su Paraguay at a essere cunvertidu in atividades de protetzione de su padente tropicale. L'at comunicadu su Dipartimentu de Istadu de sos IUA. Su depidu de su Paraguay in sos cunfrontos de sos Istados Unidos Americanos, de 7,4 milliones de dollaros, at a essere cunvertidu in sos 12 annos chi benint in finantziamentos pro atividades de protetzione de sa parte meridionale de su padente atlanticu de s'Alto Parana. Un'atentzione particulare at a essere riservada a sa protetzione de su Parcu Natzionale de San Rafael chi cuntenet sa diversidade prus arta de animales e fundos indigenos de su Paraguay. S'acordu Istados Unidos Americanos-Paraguay est istadu firmadu in sas dies coladas intre s'ambasciadore americanu in Paraguay e sos ministros paraguajanos de sas finantzas, de s'ambiente e de sos afares esteros. Sa cunversione de su depidu at a essere suportada dae unu finantziamentu de 4,8 milliones de dollaros chi sos IUA ant a dare a su programma natzionale de cunservatzione de sos padentes tropicales finalizadu a finantziare sos paisos in via de isvilupu. + + + + +### 25/11/2011 + +## A essere bilingues est megius + +### Sas detzisiones si leant prus in presse e cun prus profetu + +Prus creatividade, flessibilidade, capatzidade de cuntzentratzione prus manna, finas prus cunfiantzia in sesi etotu: sunt prus de unu sos vantagios chi dat su bilinguismu, mescamente si unu l'acuisit dae minore. A essere meres de una segunda limba su prus a primidiu chi si podet cunsentit de aere una possibilidade in prus in campos diferentes, culturales e cognitivos. E finas de resessire a cumprendere prus in presse de sos ateros cale est s'isseberu giustu in una situatzione de cunflitu. Lu sustenet un'istudiu nou chi atribuit a sos bilingues finas custu _plus_: a essere prus lestros leende detzisiones criticas in tempos curtzos, impreende in su matessi tempus prus pagos medios. + +Capitat in cale si siat mamentu, chi si tratet de detzidere si est a colare o a si firmare cun su semaforu birde chi est a puntu de si faghere ruju, o a tirare sa palla in cambiu de la colare in una partida cun sos cumpangios. Isseberos chi tenent una cunseguentzia immediada, de faghere in tempos astrintos a beru. +In un'istudiu in sa rivista **Cerebral Cortex**, coordinadu dae su dutor **Jubin Abutalebi**, dotzente de neuropsicologia in s'universidade **Vita San Raffaele** de Milanu, in collaboratzione cun sas universidades de Londra, Bartzellona e Hong Kong, sos istudiosos ant osservadu chi sos bilingues resessint a detzidere ite caminu leare in custas situatziones in manera prus lestra a cunfrontu de chie faeddat una limba ebbia. E lu faghent in manera prus efitziente, cun prus pagu isfortzu. + +In s'istudiu ant cunfrontadu duos grupos: unu bilingue dae sa naschida (italianu e tedescu), de su Sud Tirol; su de duos monolingue, de edade, retroterra educativu e sotziueconomicu comparabiles. Sas prestatziones issoro cara a tareas cognitivas sunt istadas analizadas medende sas atividades tzerebrales cun tecnicas avantzadas de neuroimagine e cun sa risonantzia magnetica funtzionale. Resurtadu? S'est bidu chi "sos sugetos bilingues tenent prus materia grisa in sa cortighe de su tzingulu anteriore, un'area critica pro su monitoragiu de sas atziones nostras" crarit su dutor Abutalebi, primu autore de s'istudiu. + +B'at finas una correlatzione positiva intre sos resurtados in su de risolvere sos cunflitos cognitivos e sa grussaria de sa materia grisa in s'area de su tzingulu anteriore, sutalininat sos sientziados. Datu chi inditat comente su bilinguismu giai dae sa naschida tengiat un'influentzia direta in su cherveddu, chi, crarit galu Abutalebi, si diat otimizare durante sa creschida pro realizare tareas cognitivas chi rechedent detzisiones lestras e efitzientes . + +"Sos sugetos bilingues sunt prus lestros a leare detzisiones criticas, ma ativant meda prus pagu su cherveddu", crarit galu s'espertu. Cussos istudiados dae sos sientziados, infatis, ant mustradu de tennere prus pagu bisongiu, a cunfrontu de sos monolingues, de impinnare sa cortighe de su tzingulu anteriore pro leare detzisiones comente s'est bidu cun sa risonantzia funtzionale. + +Prus lestros, prus efitzientes , cun prus pagu isfortzu. Sa resone, ipotiizant sos istudiosos, diat istare in s'avesu, giai dae minores, de mantennere distintas sas duas limbas , pro non faghere cunfusione: una capatzidade chi sos pitzinnos in genere acuisint dae sos tres annos in susu. Pro custu protzessu si impreant sas matessi istruturas neurales chi intrant in giogu in su de leare detzisiones lestras. A las usare , duncas, de prus giai dae sa naschida diat dare unu profetu duplu: un'isvilupu anatomicu prus mannu e sa netzessidade de l'impreare prus pagu, a cunfrontu de chie est monolingue, finas pro detzisiones non connetidas a su limbagiu. + +Est propiu custu unu de sos aspetos prus de importu, a parrere de sos autores de s'istudiu. "Su vantagiu acuisidu non tenet nudda de ite faghere cun s'ambitu linguisticu, ma est unu benefitziu chi si rifletet in ateras facultades cognitivas ", cuncruit su professore. E custu s'agiunghet a sos ateros carateres medas giai osservados in chie guvernat a primidiu un'atera limba in prus de sa materna: comente su de "tennere prus memoria de traballlu in su cherveddu, unu pagu comente sa Ram de un'elaboradore o su de podere cunfiare in unu fatore protetivu pro su decadimentu cognitivu, mustradu in ateros istudios". E non b'at bisongiu de essere bilingues giai dae sa naschida pro godire de custos benefitzios: "Si iscumproant gasi etotu finas si sa segunda limba si imparat prus a tardu, durante sa pubertade ", cuncrruit s'espertu. + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 21/11/2011 + +## Cuncursu Iscrie un litera a sos Tre Res + +### Ocannu est sa de binti editziones e si faghet in Garteddi + +A sas pitzinnas e a sos pitzinnos de sas Iscolas Elementares de Sardigna + +A sas maistras e a sos maistros + +Ocannu, pro su de **20** annos, pro sa die de sa festa nostra, **pro su 6 de ghennargiu de su 2012**, organizamus su + +Su Cuncursu est pro sas iscolanas e sos iscolanos de sas iscolas elementares de totu sa Sardigna. + +Sas literas devent arribbare a: **SOS TRES RES, Comuna, ** + +Ammentade*bos de iscriere craru finas su numene e su sambenudau bostru, sa carrera e sa bidda in ue istades, su numeru telefonicu. In prus, tocat a iscriere finas su numene e sambenadu de sa maistra o de su maistru, s'indiritzu suo e su numeru telefonicu. + +A sos pitzinnos chi ant a iscriere sas 20 literas prus bellas amus a lassare un'ammentu nostru. Custas literas ant a essere premiadas e, paris cun sas ateras megius, ant a essere publicadas in unu libru. + +Garteddi, 17 de Santandria de su 2011 + +SOS TRES RES: **GASPARRU, MERTZIORO, BALDASSARRU** + +#_Sarvadore Serra_ + + + +## CHINISEDDA + +### _Autore: **Frades Grimm** | Pagg. 32 | Cartonadu |€ 8.00_ + + + + +## NIARVA E SOS SETE NANEDDOS + +### _Autore: **Frades Grimm** | Pagg. 32 | Cartonadu |€ 8.00_ + + + + +### 17/08/2011 + +## COLORES + +### + +_Autore disinnu e testu: _**_Isidro Sanchez_** + +_Figuras: **Horacio Elena; **Tr. sarda__: **Diegu Corraine**_ + +_Cartonadu, a colores | Formadu 21x21 cm | Pagg. 24_ + +Libros didaticos chi permitint a pitzinnos chi tenent dae 4 a 6 annos de impararae cun ispassiu, leghende e gioghende, cuntzetos fundamentales in sa vida issoro. + + + + +### 17/08/2011 + +## FORMAS + +### + +_Autore disinnu e testu: _**_Isidro Sanchez_** + +_Figuras: **Horacio Elena; **Tr. sarda__: **Diegu Corraine**_ + +_Cartonadu, a colores | Formadu 21x21 cm | Pagg. 24_ + +Libros didaticos chi permitint a pitzinnos chi tenent dae 4 a 6 annos de impararae cun ispassiu, leghende e gioghende, cuntzetos fundamentales in sa vida issoro. + + + + +### 14/02/2013 + +## + +Sa Mela + +### + +__Autore disinnu e testu: _**_P.de Bourgoing +_**_Tr. sarda__: **Diegu Corraine +__ + + + + + +## Greenpeace: arrestados 24 ativistas + +Custu mangianu 24 ativistas de Greenpeace, chi benint dae Germania, Belgiu, Olanda, Turchia, Inghilterra, sunt istados arrestados a pustis de un'atzione de protesta fata in intro de sa sede de sa Nato de Bruxelles. Unu camion de Greenpeace chi aiat una copia, de dimensiones reales, de una bomba nucleare US B61 at blocadu s'intrada de sa Nato, in s'interi chi ateros ativitas ant postu, a subra de s'istatua chi est su simbolu de s'organizatzione, un' istriscione "ARMAS NUCLEARES A FORA DE SA NATO". Custa dimustratzione est istada fata durante su cussigiu de sos Ministros de sa Defensa chi fiat detzidende carchi cosa de su tempus benidore de sa Nato. A seighi annos dae sa fine de sa gherra frita, abbarrant 480 testadas nucleares americanas in ses paisos europeos -Italia, Germania, Belgiu, Olanda, Turchia e Gran Bretagna- tenent unu podere mannu meda chi podet cantzellare totu s'Europa. Greenpeace, a pustis de sa dimustratzione de su 2 de lampadas in Roma e de sa presentatzione in totu s'Europa e in su Senadu de su raportu "Ordignos nucleares Usa Nato siguros?" ponet torra s'apellu a s' Unione Europea pro torrare sos armamentos atomicos chi istant in su territoriu europeu a sos mitentes americanos. Su rapporto Weapons of Terror ("armas de su terrore") de sa Cummissione a subra de sas armas de distrutzione de massa de s'Onu narat chi "Finas a cando carchi natzione tenet armamentos nucleares, ateras los cherent. Finas a cando custos armamentos abbarrant b'est su perigulu chi carchi die bengiant impreados, cun boluntade o finas pro isballiu. E tando totu sos utilizos podent esser una ruina." Sos ministros de sa Defensa oe s'addoviant in Bruxelles pro ascurtare sos tzitadinos europeos, chi sos tres duos non cherent custas testadas nucleares in su territoriu issoro. + + + + + +### 29/07/2011 + +## I moti di Siniscola nella crisi sarda del 1906 + +### + +de** Vittorio Sella** + +Pagg. 96 + +xvcxcx gf xcxcvx hcxhcx cx + + + + +### 01/12/2011 + +## A cantare in catalanu est megius + +### Chenoa bantat sa limba sua + +In un'intervista a **Diario de Mallorca**, cando l'ant pregontadu si su singulu nou suo _Como un fantasma_, cantadu in ispagnolu e in catalanu, est un'omagiu a su bilinguismu, **Chenoa at bantadu sa limba sua**. Sa cantante majorchina at naradu chi no l'agabbant de li pregontare pro ite cantat in catalanu, e issa rispondet semper chi lu faghet ca l'agradat. Tando at agiuntu: "**Ést un'omagiu a sa terra mea, Majorca**. Su singulu lu sunt ascurtende in America Latina e in sos Istados Unidos, e mi diat agradare chi custa limba, su catalanu, la connoscherant finas in cussos paisos". Sa cantante at faeddadu finas de sa possibilidade de registrare su discu nou totu in catalanu. + +#_Sarvadore Serra_ + + + + + +### 15/12/2009 + +## PIMPA e... **Colores** + +### formadu 15x15 cm, CARTONADU | Paginas 16 | Preju 5,50 € + +Serie Imparalibros, pro piseddos dae 0 a 4 annos + +Pro ateras informatziones e pro comporare: + + + + +### 15/12/2009 + +## SU LIBRU DE SAS PARÀULAS DE SPOT + +### Autore: **E. Hill** | formadu 20x29 cm | Paginas 26 | Preju 11,00 € + + + + +### 15/12/2009 + +## CONTU DE IERRU + +### Autore:** M. Povasnica** | F.to 21x30 | Pagg. 28 | Cartonadu | € 10.00 + + + + +### 15/12/2009 + +## SU MEZUS DONU + +### Autore:** C. Wilkeshuis** | F.to 20x29 | Pagg. 24 | € 10.00 + + + + +## Mapa Peters in asturianu + +Rafael Palacios, diretore de s'Agentzia asturiana de Cooperatzione e Isvilupu, at presentadu sa prima mapa de Peters in asturianu. In su 1569 su cartografu Gerhard Kremer, mutidu Mercator, aiat publicadu sa de una pranta de su mundu. In su 1974 Arno Peters at dimustradu sos errores de cudda carta, in ue s'Europa (9,7 milliones de km. cuadrados) est prus manna chi non s'America de su Sud (17,8 milliones de km. cuadrados). Peters aiat detzididu tando de traballare a ateru unu progetu, ca su de in antis fiat espressione de un'epoca dominada dae s'omine biancu. Difatis su tres duos sunt dedicados a s'emisferu Nord e su tres unu ebbia a su Sud. S'istudiosu tedescu creiat chi cudda rapresentatzione noghiat a sos populos de su Tertzu Mundu e duncas at traballadu pro gherrare contra a un'imagine eurotzentrica de su praneta e chircare gasi de creare unu mundu prus solidale.[_gmr_] + + + + +### 15/12/2009 + +## SU PONTE DE SOS PITZINNOS + +### Autore:** M. Bolliger** | F.to 20x29 | Pagg. 24 | € 10.00 + + + + +### 15/12/2009 + +## NADALE + +### Autore:** D. Corraine** | F.to 20x29 | Pagg. 22 | **€ 10.00** + + + + +## SU GATU CUN SOS ISTIVALES + +### _Autore: **Charles Perrault**| Pagg. 32 | Cartonadu |€ 8.00_ + + + + +### 05/08/2011 + +## NEBBIE E GIRASOLI + +### + +mentre nella citta di Celle, nell'Hannover, alla fine di aprile, +si tentava di sfuggire alla vigilanza dei Tedeschi.»** + +de **Diego Are** + +Dopo aver insegnato filosofia e storia nel liceo classsico "G. M. Dettori" di Tempio, dovette interrompere nel gennaio del 1941 perche richiamato alle armi. +Inviato nel Kossovo, poi rimandato in Italia, riparti in qualita di sottotenente prima in Grecia e poi nell'isola di Rodi dove, in seguito all'armistizio dell'8 settembre 1943, rimase prigioniero dei tedeschi con tutti i reparti dislocati nell'isola. +Mentre attendeva di essere inviato nei campi di concentramento tedeschi, sostenne, nei reparti del proprio Reggimento e in una riunione di ufficiali, che non si dovevano accettare gli appelli di collaborazione coi Tedeschi, in qualunque forma. +Gli fu possibile, nel frattempo, di sottrarre la bandiera del suo Reggimento (il 331° Fanteria) al comando gia occupato dai Tedeschi, portandola in salvamento nel convento francescano di Santa Maria della Vittoria in Rodi che, poi, alla fine della guerra, fu consegnata alle autorita italiane. +Questa propaganda fatta nei reparti, quando tutta l'isola di Rodi era in mano dei tedeschi, suscito subito il provvedimento della partenza per i campi di concentramento, dapprima in Polonia (Deblin-Irena), poi in Germania ai confini con l'Olanda (Wesuwe, Oberlungen, Sandbostel, Wietzendorf). Dovunque, ma specialmente nei primi due, fu molto vasta la sua attivita di organizzazione culturale, per sostenere la resistenza nei campi nazisti contro le continue pressioni per le adesioni. +Nel frattempo, dal 1943, fu con altri duecento ufficiali inviato al lavoro coatto in un campo di aviazione in costruzione a Dedelsdorf, che fu il peggiore periodo della sua prigionia, costretto per tutto il giorno sotto la sferza della Todt a trasportare tronchi e caricare carrelli. Periodo che ebbe termine con l'arrivo degli Alleati, mentre nella citta di Celle, nell'Hannover, alla fine di aprile, si tentava di sfuggire alla vigilanza dei Tedeschi. +Nel settembre del 1945 pote finalmente tornare nel suo paese, in Sardegna. Riprendendo subito dopo la sua attivita professionale come professore di filosofia e storia prevalentemente nei licei classici di Roma (Giulio Cesare e Orazio). +Alla sua esperienza nei campi nazisti dal 1943 al 1945 e dedicato questo libro, _**Nebbia e girasoli**_, pubblicato per la prima volta nel 1973. +Andato in pensione nel 1975, ha tenuto per vent'anni la presidenza di un Liceo Linguistico e di un Istituto Tecnico per il Turismo da lui stesso fondati nell'ambito dell'Ente Morale Ipab "Carta-Meloni" di Santu Lussurgiu. +È morto il 24 di luglio del 2000. + +Formadu 15x21 cm + +Pagg. 144 + +Pro ateras informatziones e pro comporare: + + + + +### 15/12/2009 + +## SU CONTU DE ROSA BIANCA + +### Autore:** Julivert/Corraine**| F.to 20x29 | Pagg. 32| € 13.00 + + + + +### 02/12/2011 + +## 100 LÌTERAS A SOS TRES RES 1993 + +### AAVV | 7,00 euros + + + + +### 05/08/2011 + +## L'ANFITEATRO ROMANO DI CAGLIARI + +### di **Paola Pala** + +Questa monografia consente di fare il punto della situazione dell'Anfiteatro: aiuta a ripercorrere le tappe della sua storia e a conoscere, nel dettaglio, l'articolazione e la funzione degli spazi. in essa, si utilizzano le fonti disponibili e gli studi del passato, ambientandoli criticamente nel loro tempo, per poi affrontare l'analisi puntuale della struttura in quello che e ed n quello che poteva essere, settore per settore, da un punto di vista strettamente tecnico: destinazione degli spazi, movimento delle persone -spettatori e protagonisti degli spettacoli- allogiamenti per le persone, per gli animali e per le macchine sceniche, fino a giungere alla collocazione dell'anfiteatro cagliaritano nel panorama europeo delle citta romane dotate di simili impianti, attraverso le analogie e le differenze tra le diverse strutture. + + + + +### 29/07/2011 + +## TOPONOMASTICA BARBARICINA. + +I nomi di luogo dei comuni di Fonni, Gavoi, Lodine, Mamoiada, Oliena, Ollolai, Olzai, Orgosolo, Ovodda + +### _Autore:** Heinz Jurgen Wolf**_ + +_F.to 14x22 cm | __Pagg. 317 __|__€ 15,00_ + +I toponimi sardi, e sopratutto quelli del centro montagnoso, sono eccezionali e unici nel campo romanzo. In questa regione si incontrano antichi toponimi di origine preindoeuropea con una frequenza forse di cinquanta volte maggiore che non nelle altre regioni della Romania. Nella presente pubblicazione si riporta la pronuncia locale e si conduce a una analisi dettagliata e meticolosa della toponomastica di Fonni, Gavoi, Lodine, Mamoiada, Oliena, Ollolai, Olzai, Orgosolo, Ovodda, grazie alla collaborazione degli informatori locali, sopratutto pastori. Con l'opera di H.J.Wolf, siamo sicuramente di fronte al maggior contributo finora pubblicato sulla toponomastica barbaricina: un riferimento essenziale per gli studiosi ma anche per gli appassionati di lingua sarda. + + + + +### 29/07/2011 + +## ORIGINE DI NUORO + +### _Autore:** Massimo Pittau**_ + +_F.to 14x22 cm | __Pagg. 160 __|__€ 14,00_ + + + + +### 29/07/2011 + +## SE TI È CARA LA VITA + +### _Autore:** Giulio Angioni**_ + +_F.to 14x22 cm | __Pagg. 171 __|__€ 14,00_ + + + + +## Niffoi finalista in su Campiello + +Salvatore Niffoi cun _La vedova scalza_, editadu dae Adelphi, est unu de sos chimbe finalistas de su premiu Campiello. Arribadu a sa de 44 editziones su premiu literariu famadu (sa finale su 10 de cabudanni in Venezia) at a bidere protagonistas, paris cun s'iscritore de Orane, Pietrangelo Buttafuoco cun _Le uova del drago_ (Mondadori); Giancarlo Marinelli cun _Ti lascio il meglio di me_ (Bompiani); Claudio Piersanti cun _Il ritorno a casa di Enrico Metz _(Feltrinelli) e Nico Orengo cun_ Di viole e liquirizia _(Einaudi). Sa giuria (cumposta dae deghe literados e un'atore, Giorgio Albertazzi, presidente, at individuadu sos chimbe a pustis de tres votatziones. Deretu sunt intrados Buttafuoco, Niffoi, Marinelli e Piersanti, Orengo imbetzes at devidu isetare su de tres turnos. Intre sos temas chi sunt essende a pigiu in su Campiello editzione 2006, sa torrada manna de unu dialetu autorevole inseridu in su territoriu e in s'istoria sua. + + + + +### 17/08/2011 + +## SAS PRIMAS CHENTU PARÀULAS IN LIMBA INGLESA + +e in limba sarda + +### + +_Autore: _**_H. Amery/S. Cartwrights_** + +_Tr. sarda__: **Diegu Corraine**_ + +_Cartonadu, a colores | Pagg. 32_ + +In custu libru galanu e simpaticu, b'at sas primas chentu paraulas in limba inglesa. In suta de sas figuras mannas, sas figuras minores illustrant onzi paraula inglesa, paris cun sa paraula currispondente in limba sarda. Custu favorit sa currispondentzia dereta de sa paraula cun s'ozetu, a manera chi andet mezus a l'amentare. in sas urtimas pazinas b'at una lista alfabetica inglesu/sardu de sas paraulas de su libru, paris cun s'iscritura fonetica pro pronuntziare sas paraulas inglesas. + + + + +### 14/02/2013 + +## **Music and Minorities from Around the World: Research, Documentation ****and Interdisciplinary Study** + +cuidadu dae **Ursula** **Hemetek**, **Essica** **Marks** e **Adelaida** **Reyesd** + +Dal 1997 "Music and Minorities", un gruppo internazionale di studiosi coordinato dall'etnomusicologa viennese Ursula Hemetek, conduce una preziosa indagine sulle espressioni musicali delle minoranze. Questa attivita si esplica soprattutto in convegni internazionali biennali e nei volumi che ne raccolgono gli atti. L'ultimo e Music and Minorities from Around the World: Research, Documentation and Interdisciplinary Study (Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne 2014, pp. 230, £47.99). + +Il libro, curato da Ursula Hemetek, Essica Marks e Adelaida Reyes, ospita le relazioni che sono state presentate al penultimo convegno del gruppo di studio, tenutosi nel 2012 a Zefat (israele). + +Dalla musica soraba a quella degli ebrei sefarditi, dalla Finlandia agli Stati Uniti, il libro offre un'ampia varieta di analisi stimolanti sulla materia. + +Fra gli autori, oltre alle tre curatrici, troviamo esperti come Yves Defrance, Gerda Lechleitner, Tereza Nowak, Jessica Roda e altri. Anche se si tratta di testi scritti da specialisti, comunque, il linguaggio risulta comprensibile anche ai non addetti ai lavori. + +L'ICTM ha vari gruppi di studio che si concentrano su aree geografiche e temi specifici: Africa, archeologia musicale, Europa sudorientale, Mediterraneo, mondo arabo, mondo turcofono, Oceania, sudest asiatico, etc. + +Ursula Hemetek, etnomusicologa, dirige l'Institut fur Volksmusikforschung und Ethnomusikologie dell'Universita di Vienna. Fra le sue opere, "Mosaik der Klange: Musik der ethnischen und religiosen Minderheiten in Österreich" (Bohlau 2001) e "Die andere Hymne. Minderheitenstimmen aus Österreich" (curatrice, Verlag ÖDA, 2006). Inoltre ha curato vari CD. + +Essica Marks, etnomusicologa, e ricercatrice al Jewish Music Research Centre dell'Universita di Gerusalemme. Autrice di varie pubblicazioni, ha curato il CD "The Western Sephardi Liturgical Tradition" (Jewish Music Research Centre, 2004) insieme a Edwin Seroussi. + +Adelaida Reyes, etnomusicologa, e Professore Emerito di Musica alla New Jersey City University. Fra le sue pubblicazioni segnaliamo "Songs of the Caged, Songs of the Free: Music and the Vietnamese Refugee Experience (Temple University Press, 1999. + +_ +de **Alessandro Michelucci**_ + +_** + +__ + +_ISBN-13: 978-1-4438-6620-0_ + +_ISBN-10: 1-4438-6620-2_ + +_Date of Publication: 01/11/2014_ + +_Pages / Size: 230 / A5_ + +_Price: £47.99 _ + +Pro ateras informatziones e pro comporare: + + + + + +### 01/02/2013 + +## PEDRU MATZONE + +### + +Autore: Contu polulare bascu M.Canela/L.Errazkin | F.to 19x19 | Pagg. 32 (Illustradas) + +Preju de Bendida a su Publicu: 5€ in OFERTA a 2,5 € + +>>>>>>>>>>>>>> + + + + +### 14/02/2013 + +## SU CANE RUBINU E SU LUPU GRISPINU + +### Autore: C. Casares/P. de Llano | F.to 19x19 | Pagg. 32 (Illustradas) +Preju de Bendida a su Publicu: 5€ + + + + +### 15/12/2009 + +## SU RUSINNOLU DE SA PEDRALONGA + +### Autore:** Paristoria ladina de Hugo de Rossi**| F.to 20x29 | Pagg. 28| € 10.00 + + + + + + + + +## Sos presoneris de s'Eta cherent una paghe polìtica + +Su portaboghe de Askatasuna, s'organizatzione de apogiu a sos presoneris de s'Eta, Juan Maria Olano, at asseguradu oe chi sos reclusos de su grupu terrorista connoschent su mamentu chi sunt bivende e chi sunt boghende a campu totu sas energias issoro pro faghere a manera chi si pongiat in motu su "protzessu democraticu" chi giugat a sa resolutzione politica in "Euskadi" o Paisu Bascu. Sos presoneris, at ammentadu Olano, tenent una responsabilidade politica prus manna che a sa media de s'Ispagna. A pustis agiunghet chi sos reclusos non ant cumintzadu sa cuntierra o chi no istant in galera petzi pro buscare una resolutzione politica, issos sunt difatis indipendentistas e diant cherrere unu modellu sotzialista. Sighende, at fatu a cumprendere chi s'aportu de custu grupu de presoneris politicos a su protzessu de paghe est netzessariu. Olano at esigidu puru chi lis reconnoscant su "status politicu" de sos presoneris de s'Eta, ca, a parrere de isse, si non s'at a reconnoschere custu status non s'at a reconnoschere mancu sa cuntierra basca e tando, agabat chi non b'est una chistione basca ma petzi unu problema de violentzia. Su partoboghe de Askatasuna at agabadu narende chi: "pro Euskadi s'aministia est prus importante meda de su fatu chi s'i liberent sos presoneris o sos fugitivos. Est su superamentu de sa gherra chi at fatu presoneris, esiliados e mortos. + + + + +### 13/12/2011 + +## Sa Cunferentzia de sa limba sarda de S'Alighera + +### Unas cantas osservatziones de su Comitadu pro sa limba sarda + +De custa cunferentzia, si leghet in unu comunicadu, su Comitadu valutat in manera positiva su cumplessu de sas diferentes sessiones de sos traballos e, in particulare, sa prima die dedicada a sa musica natzionale sarda e a sa poesia, traditzionale e moderna, comente veiculu de vitalidade de sa limba sarda e de sas limbas alloglotas. + +In particulare, sighit su comunicadu, in prus de sas esibitziones e decraratziones de calidade arta de sos artistas cramados a espressare sas positziones issoro subra de sa limba sarda, su Comitadu at retzepidu su cursu nou rapresentadu dae s'assotzianismu de sos grupos a tenore, de poetas sardos e musitzistas traditzionales, e sa voluntade issoro de leare parte in su Movimentu linguisticu generale comente portadores de interessos e comente fautores de politicas linguisticas chi , moende dae sas esperientzias e dae sas esigentzias issoro, punnant a faghere intrare, paris cun sa limba sarda e sas alloglotas, finas sa musica, su ballu e sa poesia in sas iscolas sardas , pro chi sos giovanos potzant afortire e recuperare s'identidade natzionale e sa cultura issoro. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/01/2012 + +## Tempus de limbas e natziones + +### Intervista a Sergio Salvi, iscritore + +_Connoschimus a **Sergio Salvi*** a su nessi dae su 1973, cando su bonu de nois l'at connotu cun sa publicatzione de Le nazioni proibite, chi est istadu e est su libru de referentzia pro chie s'interessat de natziones sena istadu. L'amus addoviadu de reghente e, cun isse, amus faeddadu de ite est cambiadu dae tando in sos movimentos e ideas. _ + +__ + +Apo dedicadu su libru a sas natziones "proibidas", sena istadu, de s'Europa otzidentale. Ma sunt cambiadas cosas medas dae tando, mescamente in s'Europa orientale. Pro prima cosa, cando l'apo iscritu, in su 1973, esistiat s'Unione Sovietica, no esistiat galu s'Ucraina, sa Bieolorussia, nen sa Lituania, sa Letonia, s'Estonia; no esistiat sa Croatzia, sa Serbia, s'Islovenia, ma sa Jugoslavia; esistiat sa Tzecoslovachia e sos tzecos non fiant partzidos dae sos islovacos. Mi paret, duncas, chi siant capitadas cosas meda, finas si in s'Europa otzidentale non sunt naschidos istados indipendentes noos. + +De seguru sa devolutzione in su Rennu Unidu at giutu a sa formatzione de su Parlamentu iscotzesu, a su cussigiu gallesu etc. Si, pustis, pessamus a su Belgiu, bidimus chi in cue sunt faghende passos mannos meda: prus de un annu sena guvernu, sa separatzione intre sa zona de limba olandesa e sa zona de limba frantzesa paret a s'orizonte. + +Sa prima possibilidade diat parrere s'unicu caminu possibile o giai praticadu. Difatis, istados medas sunt naschidos pro more de sa debilesa de ateros istados. + +De seguru. Sende gasi non si sunt mai costituidos in su territoriu de sa Republica italiana movimentos autonomistas fortes meda o indipendentistas, comente imbetzes est capitadu in Frantza, Ispagna e ateros logos. + +Pesso chi siat possibile, ma improbabile. + +Mah, pesso chi nono. In custu mamentu non so bidende movimentos chi diant podere praticare unu progetu de liberatzione natzionale, mannu, unitariu, capatzu de resurtados reales. In Italia ant tentu un'agigu de fortza petzi sos tirolesos, sos baddeostanos e sos sitzilianos in s'epoca de su separatismu. Nudda de prus. + +In Sardigna faeddades e teorizades meda, ma non parides capatzos de unidade e mancu de faghere batallas trasversales comente podet essere sa de otennere unidade in sa limba iscrita e s'ufitzialidade prena sua in cada ambitu e impreu in sa sotziedade e territoriu. Mi paret chi totus pongiant sa chistione de sa limba in una positzione segundaria, si non in s'urtima, in sa teoria e in sa pratica de cada die. Custu mustrat totu sa debilesa de sos movimentos e sa pagu capatzidade de atuare unu protzetu beru/reale de liberatzione natzionale. + +Comente fia narende in antis, pesso chi su Belgiu siat a curtzu meda a sa separatzione, chi a bisu meu at a arribbare a un'unione de su Belgiu de limba frantzesa cun sa Republica frantzesa, de su Belgiu de limba olandesa cun s'Olanda. + +In Catalugna, in intro de s'istadu ispagnolu, mi paret prus fatzile chi b'apat cambiamentos mannos chi no in Corsica. In Frantza, si non capitat carchi cosa manna, est prus difitzile. + +De seguru sa crisi de sos istados-natzione, mescamente de sos tzentralizados, pro una serie de resones politicas, economicas e militares. Ma devimus finas cunsiderare s'afortimentu de sa cussentzia natzionale, s'afortimentu e sa difusione de s'impreu de sa limba natzionale de cada unu, cun s'unidade organizativa chi nde derivat, a su mancu in sos puntos prus importantes e istrategicos. + +Est bona meda, podimus narrere, ca amus tentu sa Lege 482 de su 1999. Ma s'atuatzione sua est galu modesta e semper prus difitzile. Ma sigomente s'atuatzione sua est materia de sas provintzias, custa lege at a essere riformada sa die chi custos entes ant a essere, comente ispero, abolidos. Ma ispero finas chi, s'in casu, non siamus custrintos a cumintzare torra pro atuare s'art. 6 de sa Costituzione, de tutela de sas minorias linguisticas. + +Dia faghere leges e regulamentos ispetzificos e craros. Si sa Sardigna tengerat poderes beros, bi diat essere sa coufitzialidade prena e efetiva de sardu e italianu in totu su territoriu de s'isula. + +Mi paret chi sa gherra armada de ETA oramai no aeret cuncruidu meda o chi no esseret prus cumbeniosa e forte. Deo ispero chi siant gasi inteligentes in su tempus venidore, a su puntu de resessire a otennere reconoschimentos de importu dae parte de su guvernu ispagnolu. Chi in pratica resessant a faghere su chi at fatu s'IRA, in Irlanda, sende chi sunt colados belle bator annos, a dolu mannu, e paret chi non siat capitadu galu nudda. Pero carchi cosa b'est e si sunt ponende in motu mecanismos chi podent giughere finas a s'autodeterminatzione. Finas su casu de s'Iscotzia est emblematicu: dae pagu at torradu a otennere su Parlamentu e, si ant a faghere su referendum, at a resessire a essere indipendente. Forsis custu, a bellu a bellu at a capitare finas in su Paisu bascu. + +Eja, de seguru. In teoria si podet otennere. + +Francu sa naschida galu noa de sos istados de Ucraina, Bielorussia, Kazachistan, Letonia, Estonia, Lituania, Islovenia, Matzedonia e ateros; francu sa partzidura intre Tzechia e Islovachia, luego ant a crompere a fine duos casos: in antis su Belgiu, in ue chissai ite at a capitare luego, a pustis s'Iscotzia in ue, cunforma a su referendum belle seguru, at a naschere, sighende sas leges britannicas, sa creatzione de un'istadu indipendente. + +De seguru. + +De seguru. Ma totu sos partidos diant narrere chi nono. Non nos illudamus. + +Cunforma a sa costitutzione sovietica, b'aiat castas diferentes de autonomias: sas republicas sovieticas chi in fatu si sunt trasformadas in istados natzionales indipendentes, sas republicas autonomas, sas regiones natzionales autonomas e sos tzircundarios natzionales. Su fatu istat chi est andada bene petzi a sas republicas sovieticas giai costituidas dae Lenin e dae Istalin! Sa Tartaria non bi l'at fata, e mancu sa Tzetzenia! + +O si cambiat cun sas rivolutziones, cun sas rebbellias o si cambiat rivolutzionende sa costituzione de sa Russia e de sa Federatzione russa, chi pero est peorada ca dae tando a como nch'ant cantzelladu sos printzipios natzionales, at artziadu sas gasi denominadas regiones a su matessi livellu de soverania chi tenent sas republicas autonomas. + +Ma no issos ebbia. B'at natzionalidades e movimentos in Tzina meridionale, chi finas issos sunt gherrende pro una forma de indipendentzia. + +_cun sa collaboratzione de Antonia Fenu_ + +__ + +__ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/01/2012 + +## Su caminu longu de La patrie dal Friul + +### Intervista de Christian Romanini a Dree Valcic + +Sa responsabilidade e s'onore de dirigere sa rivista bera de su populu friulanu, sa chi in annos medas de publicatzione no at mai abbassadu sa conca e at mantesu bia sa batalla pro s'autonomia de su Friuli. Sa timoria de no essere a tretu de rapresentare in totu sas caras suas, mese cun mese, custa realidade meravigiosa, est unu pessamentu fitianu. +In custos duos annos s'est cunsolidadu su traballu mannu fatu in antis, sa media de sos abbonados est costante, mantenende unu raportu bonu intre rinnovos e letores noos, pesso chi si siat afortidu galu de prus su nucleu "tostu", e chi siat aumentada s'influentzia de su giornale. +Imprentamus una media de 2000 copias chi esaurimus finas pro more de sos addovios chi ammaniamus pro presentare sa rivista. Sas ocasiones non mancant, si pessamus a cantu la cherent sos tzirculos, sos assotzios e finas sas amministratziones comunales. +Creo chi siat su bantidu nostru prus mannu, siat pro su logu chi lis damus in intro de su giornale, cun unas cantas paginas dedicadas petzi a sa presentzia friulana in sa rete, siat pro s'isfortzu fatu pro faghere semper prus dinamicu su situ de sa "Patrie". Su matessi traballu de realizatzione de sa rivista b'est cun s'impreu de sas tecnologias noas. +B'at unu grupu redatzionale tzentrale chi s'at leadu sa responsabilidade de coordinare su traballu de sos collaboradores e chi "impostat" su numeru chirchende s'aprofundimentu de unos cantos temas, sena nche lassare a un'ala sos aspetos prus de importu de sa cronaca. Est unu grupu giovanu cun un'edade media suta de sos 40 annos, ma s'aspetu fundamentale est chi si tratat, pro su prus, de giornalistas professionistas o publitzistas. +Eja, ca pessamus chi custu siat de esempru pro ateras initziativas in cada campu. In custu no amus agatadu dificultades particulares, ca totu sos collaboradores impitant sa koine in sos articulos issoro. +Personalmente pesso chi cadaunu tenet su deretu de s'esprimere in sa variante sua, custa est una richesa pro sa limba chi non podet essere negada. Ma est netzessariu chi sos istrumentos de comunicatzione impreent su matessi limbagiu iscritu. +Lassende a un'ala sas Cassandras italianas, sa limba friulana non solu istat bene, ma istat bene a beru. Un 'istudiu reghente meda fatu dae s'Universidade de Gorizia in unu campione de residentes in sas 4 provintzias de sa Regione - contende, duncas, finas sos giassos non friulanofonos che a Trieste - mustrat chi prus de su 83% de sos intervistados faeddat o cumprendet sa limba friulana, e gasi etotu arta est sa pertzentuale de sos chi cherent a la ponnere in iscola, o comente limba veiculare o comente materia curriculare. +Un'agigu prus pagu sanu. Sa crisi est corfende finas inoghe, comente in aterue, e sa classe politica locale no est a tretu de proponnere peruna alternativa, si non moninchende sas manovras romanas. Cara a custa paralisi de ideas e prospetivas est creschende su disamore pro sa "casta" e sa chirca de carchi cosa de diferente, de "propiu", pro dare rispostas cuncretas. +Si narat "La cuintristorie dal Nufcent", cuidada dae su professor Angelo Floramo, chi, a cumintzu de s'annu, l'amus pedidu una riletura critica de s'istoria friulana dae primos de su seculu coladu a oe. L'amus pedidu de moere dae un' otica diferente dae s' istoriografia italianizada, de leare in cunsideru sos eventos cun una logica friulanista. Su resurtadu est istadu meravigiosu, finas gratzias a s'aportu fotograficu. +Beraninas e traschias, comente diat narrere Pasolini. Tempos difitziles, ca su mamentu est criticu, e su Friuli est dae ora chi non tenet una ghia baliosa dae su puntu de vista istitutzionale. So previdende un'annu de tramuda tracheddosa como chi si sunt acurtziende sas eletziones regionales. Si, in prus, si pessat a s'eliminatzione possibile de sas provintzias, at a essere galu prus difitzile sa supraviventzia istitutzionale de su Friuli, cunsideradu storicamente. Nd'amus a bidere de cada colore. +Nois lassamus logu, in sas paginas, siat a s'Italia siat a s'Europa. Forsis s'est indebilitadu su raportu intre sas organizatziones, sos movimentos, sos grupos, gasi importante e biu in sas decadas coladas. Forsis sa neghe est sa nostra, ma tocat a torrare a cumintzare a tessere sa trama de sos destinos nostros. Cun su cuntzetu de base chi no esistent sos primos de sa classe. Nos sarvamus totu in pare. Non podimus essere particularistas. Non pongio su termine "minorizadu", ca paret chi so faeddende de una derrota. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/01/2012 + +## Eletziones ispagnolas + +### S'avantzada de Amaiur + +Su PP at bintu in manera chi non b'at remediu in sas eletziones generales de su binti de santandria coladu, cun una majoria assoluta de 186 iscannos, cando chi su PSOE est andadu a fundu cun su peus resurtadu de s'istoria sua, falende a 110 deputados. +In Euskadi, sa coalitzione abertzale ( "patriotica", in limba basca ) Amaiur est resurtada sa binchidora cun 7 iscannos, sighida dae PNV (5), sa formatzione prus votada, PSE (4) e PP (3). Duncas, sa manca abertzale est essida a campu cun fortza in su Parlamentu, 15 annos a pustis, in sas primas votatziones dae cando est agabbada sa violentzia de s'ETA. Sa coalitzione Amaiur, sa cuntzentratzione prus manna e prus pluralistica de fortzas indipendentistas e progressistas, at cunsighidu resurtados bonos a beru in custas eletziones generales. +At otentu sa rapresentantzia in sas bator provintzias de Euskal Herria e, in prus, est sa prima fortza in Gipuzcoa: in totu, como tenet sete deputados. +Amaiur otenet rapresentantes in totu sas provintzias, essende sa prima bia chi una candidadura de manca e abertzale lograt unu rapresentante in Araba. In custu "herrialde" ("regione", in bascu) sas bator fortzas printzipales, PP, PSE, PNV e Amaiur, otenent unu rapresentante cada una, essende su PP su partidu prus votadu. +In Guipuzcoa Amaiur otenet tres de sos ses rapresentantes e est sa prima fortza, cun vantagiu mannu subra de su segundu chi est su PNV. +In Bizkaia sa prima fortza est su PNV, chi otenet tres de sos oto rapresentantes; Amaiur, chi cunsolidat su votu indipendentista, est sa de tres fortzas in palas de su PSE, ma otenet su matessi numeru de rapresentantes, duos. +In Nafarroa Amaiur at otentu unu deputadu e s'atera fortza patriotica chi si presentaiat in custa regione, Gero Bai, at otentu finas issa unu rapresentante; est sa prima bia chi duos deputados patrioticos ant a andare a Madrid a rapresentare sa Nafarroa. +Faghende una valutatzione prus generale de sos resurtados in Euskal Herria, sas duas formatziones ispagnolistas perdent ses de sos deghessete postos de deputadu, e sos patrioticos brincant dae sete a treighi. Una resessida manna a beru pro sos abertzales, mescamente si si pessat a su caratere generale de custas eletziones. A su solitu difatis, custa casta de eletziones no interessant meda s'eletoradu patrioticu,chi cussiderat su parlamentu de Madrid una cosa a largu dae sos interessos suos. +Sas fortzas abertzales ant logradu un'egemonia crara in Bizkaia e Gipuzkoa, ant incurtziadu sas distantzias in Araba e ant avantzadu meda in Nafarroa. +Custos resurtados cunfirmant chi sas istantzias soveranistas e indipendentistas balangiant tretu meda in s'issenariu nou. +Amaiur est istada sa prima fortza patriotica in su cumplessu de Hego Euskal Herria. +Amaiur at postu in craru chi at a andare a Madrid a difendere sos deretos de Euskal Herria e su deretu a detzidere de sos tzitadinos suos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 13/01/2012 + +## S'Addoviu escursionista de sos Paisos Catalanos + +### Ocannu l'ant fatu in S'Alighera + +Est andadu bene a beru su "Aplec Excursionista dels Paisos Catalans" (Addoviu Escursionista de sos Paisos Catalanos), editzione 35, chi ocannu l'ant fatu in S'Alighera. +S'addoviu l'ant fatu, pro sa prima bia, in sa tzitade de Sardigna in ue si faeddat su catalanu, e l'at ammaniadu su Tzentru Escursionista de S'Alighera, in s'agabbu de chida de Totu sos Santos. In custa manifestatzione ant leadu parte unos 1.000 escursionistas chi beniant dae su restu de sos territorios in ue si faeddat su catalanu (Printzipadu de Catalugna, Paisu Valentzianu, Ìsulas Baleares, Andorra e Catalugna Nord), chi sunt abbarrados ispantados dae su potentziale paisagisticu e culturale de s'isula de Sardigna. Tocat a bantare su traballu enorme e bonu a beru fatu dae su Tzentru Escursionista (minore ma ativu) de S'Alighera, chi at propostu a sos visitadores catalanos unu programa propiu cumpletu de atividades e escursiones: arresonadas a pitzu de s'istoria de sa cultura sarda, passigiadas a pee e in bitzicleta in su territoriu de su Nord Sardigna, visitas ghiadas in S'Alighera Antiga, chenas traditzionales, ballos populares de amistade sarda-catalana, cuntzertos de musicos de S'Alighera e de su restu de Sardigna, cun sa partetzipatzione, in mesu de sos ateros, de s' Assotziu Folk Culturale Nostra Sennora de Talia e Cunsonu de Thiesi. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/01/2012 + +## Sa prima ghia turistica sarda pro catalanos + +### L'ant publicada in Bartzellona + +Ant publicadu de reghente in Bartzellona sa prima ghia in catalanu de sa Sardigna. Dae S'Alighera a Casteddu (2011). Una ghia fata bene meda, de una calidade a beru superiore a sas chi aiant publicadu finas a como. Marc Planas e Isabel Garcia, gratzias a s'editoreTriangle Postals, e a pustis de aere traballadu cun profetu in su campu, ant publicadu una ghia pessada pro unu publicu catalanu chi si chergiat godire "un'isula de contrastos e prena de sorpresas". +In prus de dughentas paginas a colores, cun fotografias fatas dae sos autores etotu, agatamus un'acostiada a s'isula e a s'istoria sua, informatziones profetosas pro totu sos chi cherent viagiare, e bator itinerarios chi nos ant a faghere connoschere s'isula dae nord a sud e dae est a ovest: S'Alighera e su furriu, Costa Ismeralda, Gulfu de Orosei e "Dae Casteddu a Aristanis". Sso itinerarios sunt pessados pro los realizare in una chida e proponent variantes diferentes, a praghere de su viagiadore. +Una mapa a iscala, utile a manivile a beru, bos at a agiuare a bos movere in sa geografia sarda sena tropu dificultades, mescamente si sighides sos itinerarios chi sos autores descrient a fine: marinas, nuraghes, biddas e tzitades, tretos curiosos. Sos testos de Marc de Isabel bos ant a faghere cumprendere unu pagu in prus su caratere sardu in s'interi chi iscoberides sa Sardigna bera. +Gasi etotu b'at unu minivocabulariu in limba catalana, italiana e sarda, a manera chi sos viagiadores catalanos interessados a sa limba sarda potzant narrere sas primas paraulas issoro in sa limba bostra. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/01/2012 + +## Semus friulanos de limba friulana, chi sunt cumbintos de faghere parte de sa natzione friulana + +### Ammentu de pre Antoni Beline + +In su situ www.lapatriedalfriul.org b'est sa setzione "Cui che o sin", est a narrere "Chie semus". B'at una frase de pre Antoni Beline chi, in su primu editoriale suo in su mese de nadale de su 1978 in La Patrie dal Friul, iscriiat: «Semus friulanos de limba friulana, chi sunt cumbintos de faghere parte de sa natzione friulana. Chi est comente a narrere chi semus unu populu, un'etnia, una natzione chi, a pustis de meres medas chi ant iscurrigiadu in custos giassos durante seculos, como, dae chentu annos a custa ala, semus atrapados in sa praighe de s' Istadu italianu». Paraulas sintzillas, comente cheret essere sa rivista chi dae su 1946 essit totu in friulanu, impitende, dae unos cantos annos, sa limba modellu previdida dae sa lege regionale de su Friuli-Venezia Giulia n.15 de su 1996. +Fundada in su segundu pustis gherra dae pre Josef Marchet (don Giuseppe Marchetti) e Felix Marchi (Felice Marchi), at contadu e contat cun ogros friulanistas sas tzucadas de sos Friulanos in Patrie (su Friuli, est craru), ma finas de cussos cumpatriotas ispartos in su mundu a pustis de sa diaspora de su disterru. Como est direta dae Andrea Valcic, chi dae su 2009 at leadu su testimongiu dae un' ateru "Dree", Andrea Venier, intradu in sa diretzione de su mensile istoricu in friulanu a pustis chi pre Antoni Beline si nch'est mortu su 23 de abrile de su 2007. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/01/2012 + +## Est mortu Txillardegi, iscritore e linguista bascu, unu de sos fundadores de ETA + +### Teniat 84 annos. Aiat imbentadu isse su numene Euskadi ta Askatasuna + +Jose Luis Alvarez Enparantza, prus connotu cun su paranumene de "**Txillardegi**", est mortu a 84 annos de edade in Donostia (San Sebastian), su 14 de custu mese, in Paisu Bascu. + +Naschidu su 27 de cabudanni de su 1927, ingenieri e linguista, est istadu unu de sos fundadores de ETA e de Herri Batasuna (senadore in su 1978)e unu de sos teoricos prus famados e abbistos de su natzionalismu bascu modernu, paris cun Federico Krutwig Sagredo, autore de Vasconia, libru classicu de su natzionalismu bascu. + +Comente iscritore, est cunsideradu su primi chi, cun s'opera _Leturiaren Egunkari Ezkutua_ (Su diariu cuadu de Leturia, 1957) at iscritu su primu romanzu modernu in euskera, ponende su fundamentu de sa narrativa basca noa + +Fiat intradu in su 1957 in sa Academia Basca de sa Limba, _Euskaltzaindia_, e aiat agiuadu a dare forma a su euskera batua, forma unificada de su bascu, partzidu in dialetos medas. + +Impresonadu prus de una bia e esiliadu durante s'epoca franchista, fiat istadu propiu Txillardegi a isseberare su numene de ETA (Euskadi e libertade). + +Est istadu finas professore in s'Universidade basca. + +Comente at naradu bene Xabier Kintana, segretariu de Euskaltzaindia: "Isse at cambiadu in manera crara su sambene e sos sambenados cun s'elementu culturale e linguisticu comente base natzionale basca. Aiat difesu s'idea chi chi est bascu chie connoschet sa lomba basca e assimilat sa cultura basca, sende chi potzat essere de aterue su sambenadu e s'origine". Txillardegi matessi, chi aiat imparadu su bascu a sos 20 annos de edade, est istadu una mustra contra a s'idea chi su euskera (limba preindoeuropea, tocat a l'ammentare) fiat malu a beru a imparare. + +Pro chie l'at connotu, che a nois, est una perdida manna, in parte minimada dae su fatu chi sas ideas suas in contu de politica e de limba si sunt ispartzinadas in totue, finas foras de Euskadi, dende ideas a prus de una leva de giovanos militantes natzionalistas. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/03/2012 + +## Bene bennidos a **eLiber** + +### **Iscola Aberta a su mundu de sa connoschentzia** + +Cunforma a sa LEGE n. 482, 1999 de «Tutela de sas Minorias Linguisticas", chi reconnoschet su sardu e lu tutelat e promovet, in s'iscola primaria, in Sardigna, PODIMUS IMPARARE: +-- "SA" limba sarda; +-- "IN" limba sarda, in un'Iscola Bilingue, in intro de sas oras curricolares. + +Su Cussigiu de sos Professores podet proponnere unu Pof bilingue sardu-italianu, a su nessi in una classe, pro imparare: +-- unas cantas materias in sa limba minoritaria; +-- una parte de Unidades de Aprendimentu de una o prus materias. + +Custu portale cunsentit de: +-- AGIÙNGHERE e ATUALIZARE sos testos presentes in su situ; +-- DISTRIBUIRE, LÈGHERE, COPIARE, IMBIARE, IMPRENTARE sas UdA; +-- FÀGHERE UN'ISTÙDIU CUMPARADU de sas limbas. + +S'aprendimentu de sos iscolanos devet movere dae sa bariedade orale personale/locale issoro. +Pero, pro leghere/iscriere testos universales chi devent essere impreados dae totus +(comente in **eLiber**), non si podet faghere a mancu de si cunformare a una norma iscrita de riferimentu: sa Limba Sarda Comuna, adotada dae sa Giunta de sa Regione Autonoma de sa Sardigna su 18 de abrile de su 2006. + +eLiber podet agiuare sas ISCOLAS chi cherent traballare in unu Progetu Bilingue cun sa Lege 482/99: +-- proponende TESTOS e CONNOSCHÈNTZIAS de cada materia; +-- costituende unu DEPÒSITU de libros de testu virtuales formados dae sas UdA in +sas limbas presentes in su situ: +-- faghende CRÈSCHERE in sos iscolanos una CUSSÈNTZIA PLURILÌNGUE. + +Su portale **eLiber** si podet bisitare in CLASSE e in DOMO, de badas. + + + + +### 17/03/2012 + +## Benvenuti in **eLiber** + +### Scuola Aperta al mondo della conoscenza + +-- proponendo TESTI E CONOSCENZE di ogni materia; +-- costituendo un DEPOSITO di libri di testo virtuali formati dalle Unita di Apprendimento nelle lingue presenti nel sito; +-- facendo CRESCERE negli allievi una COSCIENZA PLURILINGUE. + +Il portale _**eLiber**_ si puo visitare in CLASSE e in CASA, gratuitamente. + + + + +## Raportu Istatìsticu Annuale de su Unhcr + +In base a su raportu istatisticu annuale pubblicadu dae sArtu Cumissariadu de sas Natziones Unidas pro sos Rifugiados (Unhcr), a sa fine de su 2005 su numeru de sos rifugiados in su mundu est su prus bassu dae 26 annos a como, ma in su matessi tempus su numeru de sos isfollados chi sAgentzia devet azuare est aumentadu finas a 21 milliones de pessones. + +Custu aumentu est istadu causadu mescamente dae sa creschida de sas responsabilidades de sAgentzia pro sos isfollados, pessones fuidas pro sos matessi motivos de sos rifugiados, ma chi sunt galu in sa natzione issoro. + +Mancari chi su numeru de sos rifugiados siat diminuidu - dae 9,5 milliones de sa fine de su 2004 a 8,4 milliones de sannu in fatu  su numeru totale de sas pessones chi tenent sassistentzia de sAgentzia est aumentadu de 1,3 milliones. Difatis est coladu dae 19,5 milliones a 20,8 milliones a sa fine de su 2005. + +In custu mamentu sArtu Cumissariadu de sas Natziones Unidas pro sos Rifugiados azuat 6,6 milliones de isfollados in 16 natziones, imbetzes a sa fine de su 2004 fiant 5,4 milliones in 13 natziones. Su 20 de lampadas at a essere sa Die Mundiale de su Rifugiadu chi sat a podere tzelebrare cun sa noa bella chi como tenimus su numeru prus bassu de rifugiados dae su 1980. + +A. Mereu + + + + +## Libru Abertu a su mundu de sa connoschentzia + +### **Progetti 482/99 TUTELA DELLE MINORANZE LINGUISTICHE STORICHE** + +Le ultime indicazioni ministeriali in riferimento alla Legge 482/99 insistono sulla necessita di privilegiare la redazione e utilizzo in ambito curricolare di _Unita di Apprendimento_ nella lingua ammessa a tutela, nel nostro caso il _sardo_. + +Percio abbiamo creato il portale web **eLiber**, un libro elettronico dedicato al sardo e altre lingue minoritarie eventualmente. Un contenitore che si articola ulteriormente in diversi filoni. Uno di essi e il progetto che chiamiamo ISCOLABERTA, all'interno del quale sperimentiamo due primi moduli di **_geografia_** e **_storia_** per la scuola media: LOGOS E TEMPOS. + +### Il primo e dedicato alla **STORIA della scuola secondaria di I grado.** + +Tale modulo gode dell'aiuto finanziario della REGIONE AUTONOMA DELLA SARDEGNA / Assessorato della Cultura. + +Ha, come_ finalita, la elaborazione e redazione di UA/Unita di Apprendimento della Storia Generale e della Storia della Sardegna._ + +Le UA in sardo saranno collegate a un glossario sardo/italiano/italiano dei "termini" (es.: abate, abbazia, abdicare, aborigeno, abside, acropoli, aedo, agora, ecc.) usati nelle stesse UA. + +Il progetto vuole cominciare la sperimentazione della didattica **in sardo **proponendo la Geografia e la Storia . Esso consentira di sperimentare lo studio della storia universale in sardo. Una sfida linguistica, in cui il sardo, potra dimostrare uno sviluppo "astratto", adottando una terminologia moderna e completa, che superi i limiti di una lingua "concreta" finora confinata all'oralita e alla vita di relazione. + +Radicare il legame tra la lingua sarda e I luoghi e I tempi universali consentira di mostrare le capacita del sardo di veicolare contenuti universali e attuali. In tal modo si crede di rafforzare la autostima verso la lingua sarda da parte degli allievi, che in generale collegano l'uso del sardo con l'ambito familiare e interpersonale, prevalentemente limitato a una sfera locale e orale. + +### Prima annualita: la Storia del triennio della Scuola Media + +Per la prima annualita, il programma svolto sara quello di **Storia** dei tre anni di Scuola Media. + +Le UA saranno redatte progressivamente, compatibilmente con i contributi che proverranno dai singoli insegnanti, esperti o classi. + +### **il Portale eLiber (lato UTENTE)** + +_consente di avere_: + +> un Archivio dei saperi e delle esperienze. Le singole UA potranno essere un utile supporto e stimolo dell'azione didattica in classe o, anche, la maniera per archiviare in un "deposito" di _libri di testo virtuali _le singole UA elaborate. + +> un Aggiornamento delle conoscenze. L'uso di Internet consente di aggiungere e aggiornare continuamente le UA di **LeT** + +> una Distribuzione circolare. Chicchessia puo accedere al portale **eLiber**, senza l'introduzione di parole d'ordine o altro, leggere, copiare, inviare, stampare. + +### **il Portale eLiber (lato REDATTORE)** + +_consente di avere_: + +Basso costo e facilita di accesso. La redazione di UA in Internet non richiede quasi nessuna spesa, salvo i costi di connessione (ormai bassissimi). + +L'accesso e: + +- _immediato_ (tramite l'introduzione dell'Identificativo Utente e la Parola d'Ordine del singolo operatore-redattore) + +- _facile_ (si puo scrivere direttamente nello spazio apposito riservato al contenuto, all'interno del sistema di pubblicazione), con l'utilizzo di qualsiasi stazione informatica connessa alla Rete, in qualunque parte del mondo, _a scuola o a casa_. + +### **eLiber e lo sviluppo della lingua di minoranza** + +_Il Progetto consente_: + +> unu Studio comparato delle lingue. Poiche ogni UA introdotta in IA sara presente, col tempo, anche in altre lingue partecipanti al Progetto, si potra fare uno studio contrastivo e comparativo delle singole lingue, con evidenti vantaggi per lo sviluppo delle abilita di apprendimento multilingue degli allievi e degli insegnanti. Nel caso di **eLiber**, le UA saranno almeno in _sardo_ e in _italiano_.in cui quest'ultima fara da riferimento e punto di partenza per la traduzione/localizzazione in altre lingue. + +> un Ammodernamento e ampliamento delle singole lingue. La redazione di UA nelle diverse lingue, consente l'utilizzo o elaborazione dei termini di ciascuna disciplina, quindi l'ammodernamento e ampliamento del vocabolario. + +> il Superamento della diglossia. L'uso dei termini adatti nelle diverse specialita permette una espressione paritaria, ampia e completa delle lingue minoritarie rispetto all'italiano, superando il limite, finora apparentemente insuperabile, che vuole le lingue minoritarie confinate a un uso familiare e concreto e l'italiano a un uso complesso, generale e astratto, verso un vero "bilinguismo/multilinguismo", in cui il sapere puo essere espresso e conosciuto in qualsiasi lingua, senza limitazioni. + +> una Coscienza plurilingue. La disponibilita delle stesse UA in piu lingue consente di maturare una coscienza plurilingue, in cui ogni lingua puo essere mezzo per l'apprendimento di tutti i saperi, senza che questi siano riservati solo ad alcune, in generale le lingue internazionali. + +### **eLiber per l'Educazione bilingue** + +_eLiber consente di avviare_: + +> una Educazione bilingue. Senza modificare l'orario curricolare, la Legge 482/99, permette di praticare: a) lo studio "della" lingua minoritaria; b) lo studio delle diverse discipline "nella" lingua minoritaria. + +La singola scuola potra candidarsi a essere "Scuola Bilingue" con un percorso didattico graduato, adatto alle singole realta linguistiche e alle conoscenze linguistiche degli allievi + +Il Collegio Docenti puo sperimentare un POF (o un singolo Consiglio di Classe un percorso di classe) secondo uno dei seguenti modelli: + +_- Lingua Minoritaria prevalente_. Data la mancanza di esperienza, di materiali e strumenti, nonche la scarsa coscienza della possibilita di apprendere il sapere nella lingua minoritaria, e certamente il modello piu difficile da attuare. Diversamente dalla Scuola catalana, dove tutto avviene in catalano + +_- Lingua Minoritaria/ITA equivalente_. Valgono le stesse ragioni del precedente + +_- ITA prevalente_. In questo modello e possibile tentare la presenza della lingua minoritaria come: + +a) quota oraria (per es. 3 h su 30 settimanali): 1 h "di" LM, 1 h di storia o geografia in cui la UA del giorno viene svolta in LM, a cura dell'insegnante di lettere; + +b) quota di UA scelte in base a particolari criteri, in cui ogni insegnante del CdC destina il 10% delle proprie UA ad essere proposte e studiate "nella" LM. + +> una Educazione con contenuti locali. Secondo la normativa vigente, oltre alla possibilita di apprendere tutto il sapere, e quindi le singole discipline nella lingua minoritaria (come consentito dalla Legge 482/99), in tutte le scuole e possibile destinare il 20% delle ore curricolari a "contenuti locali", quindi a tutte le discipline e argomenti di carattere proprio (storia, geografia, ambiente, cultura, tradizioni, ecc.). Le due possibilita non si escludono ma, anzi, e dunque possibile apprendere tutte le materie "nella" LM e, dentro le singole materie, svolgere un 20% di programma legato a "contenuti locali". + +### **eLiber e il Corso di STORIA** + +La Storia e disciplina eminentemente trasversale nella formazione dello studente, perche propone collegamenti con altre discipline quali la geografia, la letteratura, la scienza, l'arte, la religione, ecc. + +Pur limitato alla storia generale, il Progetto si propone di creare le condizioni per la preparazione in una successiva annualita di UA di Storia della Sardegna. A tal fine, le UA saranno agganciate a una linea del tempo in cui saranno solo enunciati i riferimenti con la storia sarda. + +### **Progetto di educazione multilingue** + +Il Progetto **_eLiber_** si propone di contribuire all'apprendimento del sardo e di altre lingue e all'accrescimento della coscienza del multilinguismo come valore e non come limite. + +### La lingua sarda del Portale eLiber + +Per consentire ampia circolarita delle UA all'interno delle scuole della Sardegna, il sardo seguira le norme ortografiche e linguistiche della LSC/Limba Sarda Comuna, adottate dalla Regione Sardegna con delibera del 18-4-2006. + +### La Terminologia adottata ed elaborata in LeT + +### Responsabile scientifico e didattico del Progetto eLiber + +Il responsabile scientifico e didattico, nonche ideatore e direttore del Portale eLiber, e il prof. Diego Corraine, esperto standardizzazione, traduzione e terminologia in lingua sarda, membro della Commissione regionale che ha elaborato le norme scritte della Limba Sarda Comuna. + + + + +### 20/01/2012 + +## B'est torra su cuncursu de poesia de sas Tzircuscritziones 2 e 3 de Tatari + +### Est sa de ses editziones + +Iscadit su trintunu de ghennargiu chi benit su terrmine pro leare parte in sa de ses editziones de su Cuncursu de poesia in limba sarda ammaniadu dae sas Tzircuscritziones duas e tres de Tatari ** ** + +In su cuncursu b'at duas setziones: +• Setzione A: aberta a totus +• Setzione B: petzi pro sos iscolanos de s'iscola de s'obligu +S'argumentu est liberu. Podent partetzipare sas pessones singulas ebbia, e non sos grupos, cun una, massimu duas, operas mai publicadas e mai premiadas in ateros cuncursos. Si podet iscriere finas in aligheresu o in tabarchinu, ma est obligatoria sa tradutzione. + +Sos traballos, anonimos, de non prus de baranta versos (cun unu massimu de chimbanta pro sa poesia traditzionale), contrassinnados dae una paraulas de ordine o dae unu paranumene, cherent imbiados in ses copias iscritas a machinas (o fotocopias chi si podent leghere) inditende in sa busta de foras sa setzione chi si bi leat parte. Sa paraula de ordine o su paranumene, su titulu de s'opera, sas generalidades de s'autore, su numeru de telefonu e s'indiritzu de posta eletronica si unu lu tenet, cherent iscritos in unu fogiu e postu in intro de una busta serrada e non trasparente, de includere in su plicu de ispedire, cun posta prioritaria (faghet fide su timbru postale), intro e non prus a tardu de su trintunu de ghennargiu a custu indiritzu: + +6° CONCORSO DI POESIA IN LINGUA SARDA +Sezione (A o B) +Circoscrizioni n° 2 e n° 3 di Sassari +Via Era, Li Punti 07100 SASSARI + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/01/2012 + +## Su 53,6 pro chentu de sos catalanos cherent s'indipendentzia + +### Sunt 5,5 puntos in prus de su 2010 + +Custa pertzentuale est a curtzu a su 55% de "EJA" chi Bruxelles at chertu pro reconnoschere s'indipendentzia de su Montenegro. +Resurtat finas chi sa majoria de sos votantes de **CiU**, **ERC **e **ICV-EUiA** sunt indipendentistas. Ma s'iscoberit finas chi su 30% de sos chi votant **PSC **e su 14% de sos chi votant **PP **ammitent de essere in favore de s'indipendentzia. In fines, su 28,7% de sos intervistados cunsiderant s'autoguvernu e s'identidade natzionale su de tres de sos problemas prus graves de Catalugna, a pustis de sa disocupatzione e de sa crisi. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 03/02/2012 + +## Vivere sos libros in Lei + +### Aprovadu su progetu de s'Ufitziu de sa limba sarda + +S'**amministratzione comunale de Lei** at aprovadu su progetu "**Vivimos sos libros**" propostu dae s'**Ufitziu pro sa limba sarda **de sa bidda. Sa giunta at incarrigadu sos ufitzios de sa comuna de faghere andare a dae in antis sas propstas bogadas a campu in su progetu, cun s'idea de faghere partetzipare sas iscolas a sas atividades de valorizatzione e difusione de sa limba sarda. +Comente prima cosa, ant a rilegare e imprentare a colores 50 libros e 5o ischedas plastificadas de dare a totu sos iscolanos. +Pustis, ant a faghere unu laboratoriu in ue ant a leare parte finas sos babbos e sas mamas e sos giajos de sos piseddos. +S'obietivu est a unire s'atividade ludica a unu mamentu de riflessione a pitzu de sa trasmissione intergeneratzionale de sa limba sarda. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 04/02/2012 + +## Su Mac faeddat finas in catalanu + +### A cando in sardu? + +Apple aiat giai introduidu sa limba catalana, in sa versione 4 de iOS, in sos telefoneddos, ma como est arribbada finas a sos elaboradores Macintosh. + +S'atualizatzione, de 730,6 MB, si podet giai iscarrigare cun su servitziu _Programari Update_ de OS X. In prus de su catalanu includet ateros sete idiomas noos: su croatu, su gregu, s'ebraicu, su rumenu, s'islovacu, su tailandesu e s'ucrainu + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/02/2012 + +## Abertu s'Ufitziu de sa Limba Sarda in Guspini + +### At a essere unu puntu de riferimentu pro progetos medas + +Pro ponnere in contu sas traditziones de su logu e sa limba sarda, sa Comuna de Guspini at abertu s'ufitziu linguisticu, in ue sos operadores sunt giai a disponimentu de sa gente pro arresonare e iscriere in sardu. S'apuntamentu est fissadu su martis e sa giovia, dae sas noe a sas duas, e at a essere garantidu finas a su 31 de nadale de ocannu. S'ufitziu faghet parte de unu progetu prus mannu de sa Provintzia de su Campidanu Mediu chi punnat a sa defensa de sa limba sarda, de acordu cun sas comunas chi ant firmadu s'intesa. Sas atividades tenent s'obietivu de faghere comunicare e cumprendere sa limba sarda a unu publicu semper prus mannu, e de imparare a sa gente a redatare testos, a cumpilare modulos e a faghere tradutziones. In prus, s'ufitziu at a essere unu puntu de moida e de riferimentu pro ateros progetos medas, comente sos laboratorios de letura in sardu pro sos piseddos. + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 09/02/2012 + +## Sa Cunferentzia de sa Limba Sarda in S'Alighera + +### Su documentu de sos chi b'ant leadu parte + +In s'agabbu de sa sessione de su 10 de nadale de sa Conferentzia regionale annuale de sa Limba sarda ammaniada dae sa Regione sarda in S'Alighera, sos partetzipantes, cunsideradas sas decraratziones positivas de s'Assessore Sergio Milia espressadas a cunfirma de su chi est prevididu in su Pranu triennale pro s'insinnamentu de su/in sardu e in sas limbas alloglotas, ant imbiadu custu promemoria a s'Assessore regionale de sa Cultura on. Sergio Milia etotu e, pro connoschentzia, a su Presidente de sa Giunta regionale, a sa Presidenta de su Cussigiu Regionale, a s'Assessore regionale a sa Programatzione, a su Presidente de sa Cummissione cultura de su Cussigiu Regionale, a su Presidente de sa Cummissione Autonomia de su Cussigiu Regionale, a su Presidente de sa Cummissione bilantziu de su Cussigiu Regionale, pro pedire chi: + +1) siant cunfirmados sos impinnos de sas istitutziones prepostas a sa formatzione de sos insinnantes, mescamente s'Universidade de Tatari, pro chi in sos cursos de formatzione cummissionados e finantziados dae sa RAS, e no in sos laboratorios ebbia, sas materias chi faghent parte de su programa de formatzione las insinnent a su nessi pro su 50% de sas oras in sardu; + +2) chi s'Universidade de Tatari no espresset, in sas premissas a su programa didaticu de su cursu de formatzione e in sa pratica de sas materias, parreres pregiuditziales de cundenna o cunditzionamentu de sa politica linguistica de sa Regione, chi giai dae annos est impinnada a isperimentare una forma de iscritura unitaria in totu sos campos e impreos, finas in s'iscola e in sa didatica. + +Duncas, s'isperu est chi sa RAs s'ativet pro chi custa proposta siat presentada e amparada in totu sa Sardigna, cun cunferentzias apositas, finas ponende in contu sas minorias linguisticas de Sardigna. + +3) chi in s'Iscola Digitale annuntziada, pro l'atzetare sos Sardos, bi cheret, a titulu prenu e in cunditziones de paridade cun sas ateras limbas prevididas, sa limba sarda e sas alloglotas in sa presentada de su progetu, in s'isvilupu suo, in sos cuntenutos, comente at a cherrere descritu in unu documentu esplicativu e de indiritzu de iscriere e agiunghere a su progetu initziale. In prus, sos chi ant leadu parte in sa Cunferentzia torrant a narrere chi in Sardigna b'at unu numeru bastante de espertos chi sunt a tretu de iscriere cuntenutos locales e universales in sardu e in sas alloglotas pro s' Iscola Digitale. + +4) chi, finas pro initziativa de s'Osservatoriu de sa Limba sarda, si fatzant, intro de sos primos meses de su 2012, sas cunferentzias provintziales cun sos operadores de s'iscola, giai propostas dae s'Osservatoriu regionale, pro leare in cunsideru sas chistiones arresonadas in sa Conferentzia Regionale, mescamente sos progetos de iscola bilingue, sa didatica in sardu, cun riferimentu particulare a sa limba, a sa terminologia, a sas ainas, a sos metodos. + +5) chi, de acordu cun sa Ras, sa Diretzione iscolastica regionale diat inditos petzisos e urgentes a beru a sas iscolas sardas pro chi pongiant, in sas dimandas de iscritzione presentadas dae sas familias in su cumintzu de s'annu iscolasticu, in antis de totu s'isseberu de su sardu paris cun ateras limbas possibiles. + +6) chi su Cussigiu regionale aumentet sos istantziamentos pro sa limba sarda, a manera chi s'Assessoradu a sa cultura potzat destinare a su nessi, pro su 2012, su 2% de su preventivu suo a sa limba sarda, e su 3% pro su 2013. + +7) chi diant risorsas adeguadas pro s'operatividade de s'Osservatoriu pro sa limba sarda pro riuniones in totu sa Sardigna; + +8) chi istituant su "Cursu in Sientzias de sa Formatzione Primaria in sardu" cunforma a s'art. 19, Lege 26, abilitante pro s'insinnamentu de su sardu e de sa didatica in limba sarda in sas iscolas primarias; + +9) chi istituant su Cursu de laurea in "Limba e literadura sarda" cunforma a s'art. 19, Lege 26, abilitante pro s'insinnamentu de su sardu e de sas materias umanisticas in limba sarda in sas iscolas segundarias; + +10) chi si operet pro otennere, finas tenende contu de su finantziamentu mannu de sas Universidads sardas dae bandas de sa Regione, sa modifica immediada de sos Istatutos issoro, pro chi siat previdida sa nomina de unu rapresentante de sa Regione in sos Cussigios de amministratzione de sas Universidades etotu. + +11) chi istituant un'esamene de limba sarda in totu sos cursos de laurea de totu sas facultades. + +12) chi sos isportellos o ufitzios linguisticos siant s'articulatzione de sa politica linguistica in su territoriu, in sos entes e in sas istitutziones, in coordinamentu cun s'ufitziu de riferimentu de sa Regione. + +13) chi introduant s'insinnamentu de sa musica, de su ballu e de sa poesia sarda in iscola. + +14) chi si operet a manera de otennere una modifica costitutzionale pro introduire sa limba sarda in s'Istatutu de Autonomia Ispetziale comente limba natzionale de su populu sardu, cun sa matessi tutela reconnota a su gadduresu, a su tataresu, a su tabarchinu e a su catalanu in sos territorios rispetivos de cumpetentzia e ambitos de difusione. + +15) chi pongiant in totu sa Sardigna sa cartellonistica de intrada/essida cun sos macrotoponimos in sardu e in sas limbas minoritarias de Sardigna, a su nessi in sas comunas; + +16) chi favorant a adotent s'onomastica in sardu (numenes e sambenados) in manera ufitziale, finas cun atziones de propaganda apositas + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 10/02/2012 + +## Presentadas in S'Alighera sas pelliculas catalanas prus reghentes + +### In s'initziativa ant leadu parte sa "Societa Umanitaria" de S'Alighera e sa Generalitat de Catalunya. + +Ant presentadu in S'Alighera, in sa sala de su tzinema Miramare, in su mese de nadale, sas pelliculas catalanas prus reghentes. In s'initziativa ant leadu parte sa "Societa Umanitaria" de S'Alighera e sa Generalitat de Catalunya. **Catalunya Cinema** est arribbadu a Sardigna cun bator de sas pelliculas prus interessantes produidas in Catalugna in s'annu 2010, includida **Pa Negre **(in sa fotografia, un'imagine de su film), candidada dae pagu a s'Oscar comente megius opera de logu istrangiu. + +"Catalunya Cinema a l'Alguer" est cumintzadu cun sa pellicula **Elisa K**., de Jordi Cadena e Judith Colell. Ispiradu a unu romanzu famadu, su film contat, ponende*nche tratas de tzinema isperimentale in una trama prus traditzionale, s'istoria de Elisa, chi a 24 annos bidet bulugiada sa vida sua dae un'ammentu no isetadu e dolorosu chi nche torrat a cando teniat 11 annos. + +Sa de duas est istada una sessione ispetziale a beru. Su protagonista est istadu Pasqual Maragall (sindigu durante sos Giogos Olimpicos de Bartzellona 92 e, annos a pustis, presidente de sa Generalitat de Catalugna). **Bicicleta, cullera, poma **mustrat, cun unu documentariu, comente custu malaidu istraordinariu parat fronte a sa batalla sua de cada die contra a s'Alzheimer, chi l'ant dignosticadu in su 2007. + +Su de tres de sos film projetados est istadu **Herois** de Pau Freixas. Su film contat s'urtima istade chi unu grustu de giovaneddos colant paris, cun sas aventuras, sos amores e sos dolores de conca carateristicos de custa fase de sa vida, in ue sa pitzinnia cumintzat a lassare logu a s'edade manna. _Herois_ si moet intre cumedia e drama, e comunicat cun simplitzidade e sensibilidade una visione mitica de sa pitzinnia, chi pro totus, non pro sos prus giovanos ebbia, at a bennere male a non si intendere in empatia. + +Catalunya Cinema est agabbadu cun **Pa Negre**, de Agusti Villaronga. Sa pellicula, ispirada a su romanzu omonimu de Emili Teixidor, a pustis de aere triunfadu in sos Premios Goya, est su primu film in limba catalana candidadu a s'Oscar in sa categoria de su megius film de logu istrangiu. Ambientadu in sa Catalunya rurale, _Pa negre_ est unu ritratu cumplessu e profundu de sa barbarie de su pustis gherra, de sos abusos de sos binchidores e de sa supraviventzia ispramada de sos bintos. Totu custu, bidu cun sos ogros de unu piseddu. + +Prus de 1.000 pessones ant assistidu a sas projetziones, godende*si produtziones tzinematograficas de calidade, avvaloradas in totu su mundu, e faeddadas in sa limba catalana cumpartzida. Custa partetzipatzione manna cunfirmat chi, in S'Alighera, su catalanu est biu a beru e chi sa cultura catalana, si est originale e de valore, interessat finas sos aligheresos, chi l'intendent comente propia. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Raportu istatìsticu annuale de su Unhcr + +In base a su raportu istatisticu annuale pubblicadu dae s'Artu Cumissariadu de sas Natziones Unidas pro sos Rifugiados (Unhcr), a sa fine de su 2005, su numeru de sos rifugiados in su mundu est su prus bassu dae 26 annos a como, ma in su matessi tempus su numeru de sos isfollados chi s'Agentzia devet agiuare est aumentadu finas a 21 milliones de pessones. + +Custu aumentu est istadu causadu mescamente dae sa creschida de sas responsabilidades de s'Agentzia pro sos isfollados, pessones fuidas pro sos matessi motivos de sos rifugiados, ma chi sunt galu in sa natzione issoro. + +Mancari chi su numeru de sos rifugiados apat minimadu- dae 9,5 milliones de sa fine de su 2004 a 8,4 milliones de s'annu in fatu - su numeru totale de sas pessones chi tenent s'assistentzia de s'Agentzia est aumentadu de 1,3 milliones. Difatis est coladu dae 19,5 milliones a 20,8 milliones a sa fine de su 2005. + +In custu mamentu s'Artu Cumissariadu de sas Natziones Unidas pro sos Rifugiados agiuat 6,6 milliones de isfollados in 16 natziones, imbetzes a sa fine de su 2004 fiant 5,4 milliones in 13 natziones. Su 20 de lampadas at a essere sa Die Mundiale de su Rifugiadu chi s'at a podere tzelebrare cun sa noa bella chi como tenimus su numeru prus bassu de rifugiados dae su 1980. [_lmr_] + + + + + +### 11/02/2012 + +## Sa limba sarda a colores + +### Intervista de Diegu Corraine a Pia Valentinis + +Mi nche so tramudada a inoghe ca mi so indiosada de unu sardu.** + +Comente est naschida Pia Valentinis illustradora de libros pro pitzinnos?** + +Andende a sa Fiera de su libru pro pitzinnos de Bologna, connoschende illustradores (pro narrere, Stephan Zavrel), e cumintzende a proare in iscola. In su cumintzu traballaia comente grafica editoriale, sos libros sunt semper istados sa passione mea. + +Mi capitat de faghere cursos curtzos, e a insinnare m'agradat meda a beru. + +Imparo abbaidende totu: illustratzione, fumetes, fotografias, arte visiva in generale. Copio, trasformo, leo dae totu. + +"Su palloneddu banduleri", paristoria de Diegu Corraine (su primu chi at apidu fide in sas capatzidades meas), publicada dae Papiros. + +Edgar Allan Poe torradu a iscriere dae Guido Sgardoli: "_Il misterioso caso di Maria Roget_" pro _"Nuove edizioni romane"_. + +Pinguinos, gherras, istatziones, umbras, conigios e labirintos. + +No nd'isco, cada libru est apassionante a modu suo. Mi nde benit a conca unu galu no essidu pro Rizzoli, chi faeddat de sos arbores, illustradu a 4 manos cun Mauro Evangelista. Est istadu bellu a beru a traballare cun un'ateru illustradore. + +De seguru eja. Sos logos, s'atmosfera e sos sabores influentziant semper su traballu creativu! + +Mi faghet praghere chi pesses custu! Semper e cando devo meda siat a sos illustradores sardos siat a Papiros: m'ant permitidu de creschere. + +Dae unu tzertu mamentu s'imagine de sos tres res s'est fata paristoria pro imagines chi contant sas dificultades chi custos tres pessonagios bi ponent fronte pro andare infatu a sa cometa. Oramai amigos meos medas los isetant, los colletzionant. E si pregontant: ite at a imbentare Pia ocannu? Proo a los meravigiare, est una cosa ispassiosa. Oramai s'imagine de sos tres res s'est fata ispigru ironicu o poeticu de sa situatzione chi so vivende in cussu mamentu. + +Cun Chiara Carminati, iscritora e amiga chi bi traballo a s'ispissu, amus isperimentadu maneras medas de imbentare paristorias, finas sa de moere dae imagines. In cussu casu, deo apo dadu a issa sugestiones visivas e issa at iscritu moende dae custas visiones. + +A disinnare meda, a non s'isporare, a abbaidare totu e a isfrutare (cumprendere, leare profetu) sas faddinas. + +Su raportu cun su testu (in su casu de sos libros mudos, unu testu implitzitu) e regulas e lacanas tecnicas de nde tennere contu pro s'imprentadura, s'impaginatzione, e totu gasi. Su raportu cun chie cummissionat chi, semper e cando, tenet esigentzias e preferentzias suas. + +Semus pagados male e traballamus a sa sola. Tengio amigos illustradores medas chi bido pagu pro resones geograficas, cando nos addoviamus est una festa. + +Connosco pagos illustradores chi istant inoghe, ma nos frecuentamus e nos ponimus animu a pare. + +Creo chi at a bennere male a renuntziare a su praghere tatile e visivu chi dat unu libru traditzionale. Comente cada cambiamentu, semper e cando, at a dare carchi cosa de bonu (a su nessi dae su puntu de vista ecologicu). + +B'at unu muntone de cursos de istade, chi durant in media una chida, in ue si podet tastare custa arte paris cun un'illustradore professionista. E b'at sos master (a ue s'intrat cun sa laurea e cun una seletzione) chi durant in manera variabile, in ue insinnant illustradores afirmados. Sos megius chi connosco sunt su "Mimaster" de Milano e su "Master Ars in fabula" de Macerata (in ue insinno paris cun Paola Parazzoli, cuidadora de sa "Rizzoli ragazzi"). + +In unu libru pro "Motta Junior", cantilenas de Chicco Gallus chi illustro cun Francesco Chiacchio, fiorentinu. + +A sichire a istudiare su limbagiu (totu diferente) de su fumete. A sighire a imaginare paristorias. A creschere. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/02/2012 + +## Unu modulu pro isseberare su sardu in iscola + +### L'ant dadu a sas familias in Pasada + +Un'ispera de sole pro sa limba sarda in Pasada.Sa diretora de s'Istitutu Cumprensivu at imbiadu a babbos e a mamas unu cuestionariu pro narrere si, in s'annu iscolasticu chi benit, cherent chi sos figios issoro imparent su sardu in iscola. Sa cosa l'ant bogada a campu sa Regione e su responsabile de sa Diretzione iscolastica regionale Enrico Tocco. Pro torrare su formulariu b'at tempus finas a su binti de custu mese, cando iscadent finas sos termines pro si marcare a iscola. In su cuestionariu b'at petzi una pregonta, pro narrere chi eja o chi nono a s 'insinnamentu de su sardu. In base a sas rispostas chi ant a arribbare dae sas familias, s'at a podere ponnere s'imparongiu de su sardu in su pranu formativu, in manera de cumintzare sas letziones dae atongiu de ocannu. + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 16/02/2012 + +## Sa limba mea sonat su rock + +### S'urtimu libru de Marco Stolfo + +Marco Stolfo est unu giornalista, sagista e operadore culturale, s'est laureadu in Sientzias politicas e est dutore de chirca in istoria de su federalismu e de s'unidade europea. Tutela de sas minorias, politicas linguisticas, migratziones, musica e interculturalidade sunt sos campos printzipales de s'atividade sua professionale e de istudiu. Subra de custos argumentos at iscritu articulos, istudios e monografias. Pagos annos a como s'est interessadu de radiu e de musica de sos populos in Friuli e in Europa. +Una de sas manifestatziones prus interessantes de resistentzia e vitalidade culturale de sas minorias linguisticas e de sas natziones sena Istadu est costituida dae sa produtzione musicale in sa limba propia. Custu balet pro su Friuli comente pro totu una serie de ateras realidades de Europa. + +Su libru de Marco Stolfo, "La me lenghe e sune il rock (e no dome chel). Friul, Europe", proponet un'esploratzione aprofundida e organica, dae s'agabbu de sos annos sessanta finas a oe, de sa realidade friulana, e la ligat e la cunfontat cun sas chi si sunt isvilupadas in aterue. + +A costagiu de su Friuli chi cantat e sonat in friulanu, islovenu e tedescu, su volumene presentat una panoramica rica de limbas, sonos, ritmos e artistas, dae s'Otzitania a sa Sardigna, dae su Paisu Bascu a sa Corsica, dae Galles e Iscotzia a Frisia e Paisos Catalanos, dae sas Asturias a sos Samis de su tzirculu polare articu e a sos grecanicos e a sos albanesos de s'Italia meridionale. + +Totu cun unu metodu multidissiplinare, chi includet musica, istoria, politica, sotziedade, deretos linguisticos, literadura e tutela de sas minorias, e finas in sa base de una serie de intervistas cun musicos e espertos, in mesu de custos su bretone Alan Stivell, su bascu Fermin Muguruza, su catalanu Xavi Sarria, su frisone Onno Falkena e una rapresentantzia articulada de friulanos, islovenos, ladinos, otzitanos e albanesos, protagonistas de sa mesa tunda virtuale chi costituit sa setzione cunclusiva de su libru. + +Unu traballu de chirca, documentatzione e divulgatzione, non de leghere ebbia ma finas de ascurtare. Paris cun su volumene, difatis, b'at unu discu cumpatu cun un'isseberu de sa musica friulana prus noa e prus forte, atastadas de cussa cantada in sardu, islovenu,otzitanu, tedescu, ladinu e albanesu e duas anteprimas, sos cantzos "Ionco di lanfur" e "La Maquina Infernala", leados dae album noos de publicatzione imbeniente de sos friulanos Pantan e de sos otzitanos Lou Seriol. + +_La me lenghe e sune il rock (e no dome chel). Friul, Europe_ est unu libru iscritu in friulanu e in italianu, acumpangiadu da unu discu cumpatu, cun 19 cantzos de sos cantantes o grupos de limbas diferentes contados in su libru. + +__ + +#_Sarvadore Serra_ + + + + +### 17/02/2012 + +## A reconnoschere sos deretos linguisticos de Rom, Sinti e Camminanti + +### Lu cheret s' "Associazione Radicale Esperanto" + +"Est tempus chi s'Istadu reconnoscat sos deretos linguisticos de su populu chi no at decraradu mai gherra a nemos". Custu est su cummentu de su Segretariu de s' "Associazione Radicale Esperanto" in una cunferentzia istampa fata in sa Camera de sos deputados de Italia, ammaniada dae sa "Federazione Italiana Rom e Sinti" pro cungruire una manifestatzione a livellu istatale fata cara a cara a Montecitorio. + +"Rom, Sinti e Camminanti los ant escludidos dae sa lege 482 subra de sa tutela de sas minorias linguisticas istoricas, e finas una solutzione dae sa ratifica italiana de sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias paret una cosa a tesu a beru. S'art. 6 de sa Costitutzione italiana narat in manera crara chi 'sa Republica tutelat cun normas apositas sas minorias linguisticas' e, belle gasi, galu non si cheret dare giustitzia a una de sas minorias prus antigas de s'Istadu, cun s'iscandulu de fundos europeos destinados a issos e chi non si resessit a cumprendere in cales bugiacas nche ferint", at agiuntu Pagano. + +"Como chi Rom e Sinti ant dimustradu chi ischint essere unidos pedende a su Parlamentu italianu su deretu de essere reconnotos comente minoria, non devet istentare sa risposta de sas istitutziones, o ant a essere totu sos italianos a perdere un'ocasione manna de tzivilidade. + +Comente "Associazione Radicale Esperanto" pessamus chi finas su Ministru de sas Pari Oportunidades devet leare a beru in cunsideru s'eventu e sas ideas essidas a campu oe, finas pro more de su Raportu de indagine de sa Cummissione Deretos Umanos de su Senadu italianu chi, comente at ammentadu su Segretariu de sa Cummissione, su sen. radicale Marco Perduca, bogat a craru una realidade chi un'Istadu democraticu non podet faghere a mancu de carculare, cunsiderados sos pessighimentos noos chi nde sunt vitimas custos populos in ateros Istados europeos", at cungruidu Pagano + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/02/2012 + +## Sa Sotziedade pro sa Limba Sarda: 25 annos de vida! + +### Naschida in Casteddu su 16 de ghennargiu de su 1987. + +Su 16 de ghennargiu de su 1987, naschiat in Casteddu _**sa Sotziedade pro sa Limba Sarda**_, 25 annos a como! + +Sos fundadores fiant Massimu Pittau, Diegu Corraine, Fernandu Pilia, Antoni Cossu, Mariu Vargiu, Marinella Lorinczi, Efis Serrenti, Austinu Cannas, Antonello Satta, Pipinu Barranu, Antoni Lepori. + +Sa proposta de fundare una Sotziedade pro su sardu fiat naschida dae un'idea de Diegu Corraine in ocasione de su seminariu organizadu, a fines de su 1986, dae su chi tando fiat assessore de sa cultura de sa provintzia de Casteddu, Efis Serrenti, dedicadu a su tema de s'iscritura, de s'unidade e de s'ammodernamentu de sa limba sarda. + +Presidente de sa SLS fiat Massimu Pittau e segretariu Diegu Corraine. Pustis de unos cantos annos, presidente fiat devennidu s'iscritore Antoni Cossu, segretariu fiat abbarradu Diegu Corraine, chi tenet galu su matessi incarrigu. + +Ma dae su primu mamentu aiat sighidu sas atividades e sas finalidades de sa SLS finas Giuanne Lilliu, Diegu Are, e ateros amigos de sa limba sarda, de tando e de como. + +Sa finalidade prima de sa SLS fiat sa de "promovere, ampliare, difundere e abbalorare cun cale si siat mediu sa connoschentzia e s'impreu de sa limba sarda" + +In annos e annos, sa SLS est istada su puntu de referentzia de sas elaboratziones e gherras in favore de s'unidade e de s'ufitzialidade de sa limba sarda. E custu lu faghiat cun deghinas de cunferentzias, seminarios, in deghinas de biddas de Sardigna. Si podet narrere chi sa SLS aiat inauguradu sa traditzione de faeddare in sardu in publicu, cosa rara finas a tando. E aiat finas eredadu sa traditzione e sas ideas de su Comitadu de sa Limba Sarda chi aiat sestadu e promovidu sa lege de initziativa populare pro s'atuatzione de s'art. 6 de sa Costitutzione de sa RI e su reconnoschimentu de sa Minoria linguistica sarda, duncas. + +Ma est istada finas sa sotziedade chi at dadu fortza a su protzessu de istandardizatzione de sa limba sarda, cumintzadu cun su seminariu internatzionale "Presente de sas limbas minoritarias e problemas de sa normalizatzione issoro", su 25-9-88, in Santulussurgiu, e culminadu in su 2001 cun sa LSU e in su 2006 cun sa LSC. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 19/02/2012 + +## Est mortu Giuanne Lilliu, gherradore pro sa limba e sa natzione sarda + +### Oe, su 19-2-2012, in Casteddu, a 97 annos + +Oe, a 97 annos, est mortu Giuanne Lilliu, archeologu e maistru de ideas in su faigu de sa cussentzia natzionale sarda. + +Est semper istadu amigu de sa limba sarda, de s'unidade sua, e amigu de sa Sotziedade pro sa limba sarda, naschida in Casteddu in su 1987 (su 6 de ghennargiu). M'ammento chi, deo e issu, amus semper faeddadu in sardu, in privadu e in publicu. No m'ammento una bia in italianu. Sos istudentes e sos collegas, cando nos intendiant faeddende in sardu, si nd'ispantaiant. Como non diat capitare prus. Bi nd'at coladu de tempus dae tando! E podimus narrere chi, in custu, sa limba nostra at bintu, finas cun s'agiudu mannu, fundamentale, de Giuanne Lilliu. + +Lilliu fiat semper dispostu pro cale si siat atividade in favore de sa limba, finas cando non teniat totu sas fortzas fisicas. Mi lammento galu cando, in Casteddu, in su 2000 aiamus presentadu su primu numeru de s'editzione sarda de su CURREU DE S'UNESCO: fiat alligru che pasca, ca bidiat in cussa initziativa s'ocasione pro dare modernidade e ufitzialidade a sa limba sarda. + +Nos dolet meda comente redatzione de Limbas e Natziones, chi siat mancadu, ma semus seguros chi s'ammentu suo at a abbarrere semper. E finas sas ideas suas in contu de limba sarda, chi ant a devere essere bogadas a campu torra, ca sunt de importu e de utilidade pro su moimentu linguisticu e politicu sardu. + +Su chi amus fatu pro sa limba finas a como, paris cun sas ideas de Giuanne Lilliu, est meda, ma sa limba sarda devet faghere in presse camminu mannu pro tennere unu tempus benidore seguru e ufitziale. + +Pro comente l'apo connotu, sende chi in custos urtimos annos fiat pagu presente in sas initziativas nostras, Giuanne Lilliu fiat semper in favore de su moimentu linguisticu, pro sa libertade de sa natzione sarda. Custu nos animat a sighire. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Paisos no-alliniados sustenent s'Iràn + +## + +# Sos istados no-alliniados ant a sustennere su deretu de s'Iran a produire materiale combustibile pro sas tzentrales nucleares issoro in s'addoviu in sas Natziones Unidas de custa chida e no ant a sighire sos USA, chi diant cherrere firmare s'impoverimentu de s'uraniu. Lu narant unos cantos diplomaticos. Sos poderios de s'ONU isetant chi s'Iran detzidat intre sas ofertas fatas sa chida colada: agiudos in dinare si nche l'agabat, santziones si sighit. + +# Su ministru de sos Afares esteros russu Sergei Lavrov eris at naradu chi Teheran at a dare deretu una risposta. Washington at pedidu a sos Paisos de su Nam (Movimentu Paisos no-alliniados) de sustennere sa proposta sua in sa sessione esecutiva de s'Agentzia Internatzionale pro s'energia atomica, chi at a essere in Vienna custa chida. + +# Ma diplomaticos meda de su Nam (chi aunit 114 istados) ant rispostu chi si diat arrejonare finas subra de una decraratzione fata su 30 de Maju coladu dae sa Malesia, chi sustenet sa tecnologia nucleare iraniana."No amus a faghere unu comunicadu nou subra de sa proposta fata dae USA e UE nen l'amus a sustennere", at naradu unu diplomaticu Nam chi at chertu abarrare anonimu.[_sch_] + +# + +# + + + + +### 22/02/2012 + +## In s'etere cun s'aligheresu + +### Radio Onda Stereo de S'Alighera cumintzat unu programa in catalanu + +Su programa l'ant a trasmitere sa dominiga a sas deghe de mangianu. S'at a podere ascurtare in su **canale 98.3 in FM**, o finas in streaming in sa pagina informatica **www.ondastereo.com**. Pro custa emitente si tratat de sa prima esperientzia de trasmissione de unu programa radiofonicu in limba catalana de S'Alighera. Su progetu est naschidu gratzias a un'idea de Miquel Serra, chi in su tempus coladu at collaboradu cun sa prima televisione locale de S'Alighera, "Tele Riviera Corallo", e cun unas cantas radios locales istoricas chi non trasmitent prus dae annos, comente "Tele Radio Alghero 101" e "Radio Sigma". + +"Onda algueresa" est realizadu cun s'agiudu de s' **Espai Llull**, s'ufitziu de sa **Generalitat de Catalunya** in S'Alighera, e de sa **Regione Autonoma de sa Sardigna**. + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 08/03/2012 + +## Sa gherra de sos innos + +### Su Partidu Sardu contra a s'innu italianu in iscola + +"A pessare de cherrere imponnere pro lege s'insinnamentu obligatoriu de s'_innu de Mameli_ est una cosa inatzetabile e ridicula, sa Sardigna tenet giai s'innu natzionale suo chi est _Procurade de moderare barones sa tirannia_". L'at naradu su Segretariu Natzionale de su Psd'az Giuanne Anghelu Colli, cummentende su testu de su providimentu ammaniadu in cummissione Cultura de sa Camera de sos Deputados chi previdet chi dae su 2012-2013, in sas iscolas de cada ordine e gradu, siant organizados caminos didaticos e initziativas pro sugugiare sa riflessione subra de sos eventos e su sinnificadu de su "risorgimento" e chi, in custu ambitu, insinnent in sas iscolas finas s'_innu de Mameli_. + +Dae su segretariu de su partidu Sardu de Atzione moet un'invitu a su Presidente de sa Regione sarda Cappellacci: "sa Sardigna tenet s'obligu de **difendere s'unidade natzionale de su Populu sardu** - at naradu Colli -, chi mancu 150 annos de istoria italiana sunt resessidos a nche lu cantzellare, ponende in mesu de sos argumentu de cunfrontu cun s'Istadu italianu **finas su de sa tutela de sa limba sarda**. Mi iseto, duncas, chi sa Regione sarda s'ativet deretu in custus sensu, siat cun s'adotzione de providimentos imediados pro s'insinnamentu de s'istoria, de sa cultura e de sa limba sarda in sas iscolas nostras - cuncruit Colli -, siat pro cumpletare su caminu normativu finalizadu a s'adotzione di _Procurade de moderare barones sa tirannia_ comente innu ufitziale". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 09/03/2012 + +## Detzidida sa ratifica de sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias + +### Su Cussigiu de sos ministros at aprovadu su disinnu de lege relativu + +Su Cussigiu de sos ministros, a proposta de su ministru pro sos afares esteros e de su ministru pro sos afares regionales, at aprovadu su disinnu de lege de ratifica de sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias. Sa ratifica cheret cunsiderada unu retzepimentu formale de sos cuntenutos de sa Carta, ca s'Italia est intervennida cun una legge in materia giai in su 1999. + +Sa tutela de sas limbas minoritarias - 12 in totu : s'albanesu, su catalanu, su germanicu, su gregu, s'islovenu, su croatu, su frantzesu, su francu-proventzale, su friulanu, su ladinu, s'otzitanu e su sardu -previdet ,in mesu de sas ateras cosas, sa possibilidade de insinnamentu in sas iscolas e de impreu in sas tzircuscritziones giuditziarias, in prus de sa difusione de programas culturales cun sos medios de comunicatzione prus importantes. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/03/2012 + +## Tziu Giuanni: un'omine mannu mannu chi pariat minore + +### de Pepe Corongiu + +Giuanni Lilliu, "tziu" Giuanni Lilliu, fiat un'omine mannu mannu chi pariat minore. +Unu Babbai, unu de cuddos betzos chi in sas biddas nostras ti lu dias semper cussigiare in antis de comintzare fainas e lu dias semper a iscurtare contende sos contos de sos antepassados. E cussu at fatu tziu Giuanni totu sa vida: nos at contadu sos contos de comente fiamus in cust'isula cando s'istoria furriaiat a alenos prus deghiles. Ma at fatu ateru meda pro nois chi l'amus iscurtadu e sighidu cun umilidade. Nos at inditadu, ca fiat intelletuale sabiu, su caminu pretzisu chi una classe dirigente abbista diat aere depidu faghere pro torrare a sa Sardigna su chi, issu naraiat, l'aiat prenetadu pro semper in antigoriu un'oraculu gregu: sa libertade. In realidade, tziu Giuanni, aiat megius afinadu custu traballu teoricu cun unu sagiu de sos Annos Noranta de su seculu coladu chi diat aere meressidu prus connoschentzia. Custu iscritu de importu mannu si narat "La costante autonomistica" chi, a banda su titulu chi forsis podiat essere istadu megius e prus agiornadu, bogat a campu un'idea politica chi est cussa chi, in ogni tempus, custa natzione nostra sarda, at chircadu, cun sas fortzas chi teniat tando, de punnare a sa soberania, a s'indipendentzia, a s'autonomia in cunforma a sas possibilidades e s'andanta de sos tempos. +Cussa libertade chi como nos mancat. +Ma tziu Giuanni non si fiat firmadu a sos contos de su bidditzolu, ne aiat seberadu sa carrera prus fatzile pro bivere s'esperientzia sua in custa terra. Issu, de sardu, teniat in conca su mundu e a su mundu, naraiat, sa Sardigna depiat torrare contos. No a s'Italia ebbia, a su mundu. Pro tziu Giuanni, nessi cussu chi apo connotu deo che a militante de su movimentu natzionalitariu e de sa limba sarda, sas pedras de no istransire in s'andala de sa torrada a sa libertade fiant tres: sa limba, sa connoschentzia, sa natzione sarda. +Apo semper pessadu chi a Giuanni Lilliu li diat essere mer e ssidu unu logu nodidu in su tretu de sos intelletuales de sa classe dirigente. Ca, sende chi fiat bene aposentadu in sas seas e cadreas chi contant, sende chi podiat tennere totu s'interessu de faghere s'aporridore de sos poderios fortes, sende chi podiat faghere su "moderadu" e su "fill'e bagassa" (comente medas a die de oe) aiat seberadu, a unu tretu de sa vida sua, de fundare cun fortilesa de omine de atza s'idea de una Sardigna forte, libera, capassa, soberana. Una Sardigna noa arraighinada in sa mente de sa gioventude. E gasi, acumprende unu programa politicu dignu de sa megius classe de guvernu, de sos Nuraghes, chi fiant isciusciu ismentigadu, nd'aiat fatu una bandera politica e identitaria pro totu sos sardos. +E l'at fatu cun firmesa totu politica ischende, dae omine de sa classe dirigente, chi pro pesare sa sorte de cust'isula non bastat a si chesciare, non bastas sa rebellia, non bastat s'aguantu fitianu e sighidu contra a sos dominadores (chi issu etotu aiat teorizadu), ma tocat a faghere a manera chi, in su cherbeddu de sos de giudu, ingendret una cultura de guvernu noa pro sa Sardigna. +Difatis, no at tentu mai dudas, finamentas in sa chistione de sa limba chi galu medas, a dies de oe, no ant cumpresu. In tempos chi si brigaiat meda mi ispricaiat, finas cun manu crispa de ghia, ma mai rebesta, chi sa chistione bera est cussa de torrare a prou una limba natzionale de unidade, non de partzire sos sardos in dialetos, in variantes o variedades, o prototipos imbentados dae academicos chi non lu faeddaiant nemancu, . E cussu est finas su bisu de su movimentu linguisticu de como, sende chi, chie no at cumpresu s'importu e sos pigios grivillosos de sa chistione linguistica (e finas sa trampas de su poderiu de s'industria cunformistica culturale), no at cumpresu sa chistione de sa Sardigna. +In medas, finas amigos meos corales, l'ant criticadu e lu criticant pro sa teoria de s'aguantu fitianu e sighidu contra a sos dominadores, de cudda "costante resistenziale" chi ateru no est si no unu mitu fundativu de sa natzione sarda de sos tempos modernos. E sigomente est una mitologia forte (e finas cun proas istoricas e archeologicas), comente una pedra de cantone, est finas una "narrazione" (comente si diat narrere a dies de oe), chi est istada controida meda dae s'intelletualidade italianista de Sardigna, mescamente dae cudda de sa Manca ex-marxista e ex-sovietica. Ma, colende sos tempos, at a essere semper prus craru, comente aia giai iscritu in ateras seas, chi cussa de Lilliu est una proposta de "costante esistenziale", una dimensione de rebellia non geografica (campidanesos malos, barbaricinos bonos), ma ispirituale (sardos liberos, sardos non liberos) chi galu oe est meda de atualidade. +Est una metafora, un'allegoria nazionalitaria. Unu contadu de eris chi balet oe etotu. Est una paristoria, de seguru, comente medas bi nd'at in totus sos protzessos de imbentu natzionale in totu su mundu, gasi comente Eric Hobswawn nos at insingiadu. Chie at chircadu e chircat in custa teoria, unu mundu tancadu, reatzionariu, ratzista, de divisiones no arresonat in s'aficu e in s'apentu de una classe dirigente sarda chi punnat a su guvernu liberu de s'isula. Faghet una faddina politicu-culturale manna meda. Arresonat a s'imbesse a bisu de piessinnos de chie cheret sa Sardigna sugeta. E chie non si nde bogat sos ogros e sas ogeras deformantes de su dominadore, comente insingiat Edward Said cun s'orientalismu europeu, non bidet mancu sa libertade sua contada e acumprida. +Cando s'abbaidat s'istoria de Sardigna est fatzile pro sos noeddos a burrare totu pessende de essere nois sos prus abbistos e sos prus galanos chi amus cumpresu totu e chi amus torradu a fundare sos intritzos de s'identidade natzionale. Pro tziu Giuanni no, no fiat gasi. Issu chircaiat in ogni colada de su tempus, in ogni singurtu de murrungiu, in ogni pispisu de autonomia, in ogni rebellia cuada sos rastros sincheros de cuddos sardos chi, mancari male, mancari petzi cun s'intuitu de su coro, si non cun sa craresa de sa mente ratzionale, mancari cunfundende galu sa tzerachia caratzada cun sa liberatzione, persighiant s'ideale de una Sardigna forte, libera e soberana comente cudda de sos Nuraghes. +Ca apartennere a custu imbentu culturale desempladu chi si narat "natzione sarda" cheret narrere finas a s'intendere ligados a calicuna manera cun totu cussos chi nd'at fatu parte in custos seculos de istoria. E cun totu cuddos chi nd'ant a faghere parte in su tempus benidore. E si deo agato, a manera ideale e reale, una trama chi curret in totu s'istoria de custu fraigu politicu, istoricu, de sentidos, de carre, de ideas, afortigo su seberu politicu meu. Si intames nche ruo in sa tentatzione de burrare totu comente faddidu, ca so deo su chi torrat a fundare sos piessinos de sa natzione, isporo finas sos urtimos singurtos de natzionalidade populare e traditzionale in numene de unu "ego" pessonale e susuncu. S'imparu prus mannu de Lilliu est custu, in fines: a in antis de sa pessone, s'idea chi sa pessone sarda si balet e s'amparat de prus si est in intro de custu progetu natzionale de Sardigna. Sos deretos tziviles, individuales e liberales in Sardigna sunt ligados finas a sa chistione de s'identidade. E intro de in cue agatant cumponimentu e armonia. +Mi creo duncas chi si depat reconnoschere dae banda de totu sos sardos, de manca, de dereta, de tzentru, sa mannaria de custu omine chi, est pretzisu a ponnere in discussione e in dibata comente a ogni omine, ma est finas pretzisu a onorare comente Babbai de custa patria galu in chirca de resones chi est cussa nostra sarda. Finas pro custu nde so istadu cuntentu meda de bidere a s'interru in Barumini sa fara de sa Regione Autonoma de Sardigna, de sa cale mi onoro de essere dirigente pro tempore e de traballare pro sa limba sarda, ca cheret narrere chi s'istitutzione (a sa cale torro gratzias) at reconnotu sa balia de s'omine e de sas chistiones postas de s'omine. E nde so istadu cuntentu mannu de cudda bandera chi at afranzadu su baullu de su mortu comente in unu imprassu simbolicu. +Mancari chi sos sardos finas in politica e finas a livellu istitutzionale diant depere resessere a essere unidos pro s'aficu a sa natzione, sena abaidare a partes politica o a brigas de pagu contu. Su mundu de oe, mannu e orrorosu comente naraiat Ninu Gramsci, nos at a annuddare e arrasare si non nos amus a unire. Sighende in custos rastros de sabiesa istitutzionale, deo mi creo, s'at a acumprire calesisiat progetu politicu chi de cosas finas minores, nde fatzant unu resurtu mannu. Gasi comente a tziu Giuanni chi est resessidu a divennere un'omine mannu mannu, sende chi pariat minore + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/03/2012 + +## eLiber srd + +_**eLiber**_ podet agiuare sas ISCOLAS chi cherent traballare in unu Progetu Bilingue cun sa Lege 482/99: + +-- proponende TESTOS e CONNOSCHÈNTZIAS de cada materia; + +-- costituende unu DEPÒSITU de libros de testu virtuales formados dae sas UdA in + +sas limbas presentes in su situ: + +-- faghende CRÈSCHERE in sos iscolanos una CUSSÈNTZIA PLURILÌNGUE. + +Su portale _**eLiber**_ si podet bisitare in CLASSE e in DOMO, de badas. + +#_null eliber_ + + +### 17/03/2012 + +## eLiber ita + +_**eLiber**_ puo aiutare le SCUOLE che vogliono lavorare in un Progetto Bilingue con la Legge 482/99: + +-- proponendo TESTI E CONOSCENZE di ogni materia; + +-- costituendo un DEPOSITO di libri di testo virtuali formati dalle Unita di Apprendimento nelle lingue presenti nel sito; + +-- facendo CRESCERE negli allievi una COSCIENZA PLURILINGUE. + +Il portale _**eLiber**_ si puo visitare in CLASSE e in CASA, gratuitamente. + +#_null eliber_ + + +## Sa crisi de s'Imperiu de su sec. III + +### + +### **PREGONTAS +> Chie at causadu sa crisi de s'Imperiu?**** +> Dae chie est bennida sa pressione esterna?**** +> Sas gherras a pare de sos cumnadantes ite ant provocadu? +> E cales sunt istados sos resurtados in s'economia?** + +- Sos [Partos](partu_0_2_1) dae sa Persia aiant invadidu s'Àsia Minore; +- In su matessi tempus, duas tribus germanicas (sos [Cuados](cuadu_0_1_1) e sos [Marcomannos](marcomannu_0_1_1)) nch'aiant pinnigadu sas defensas romanas in su Danubiu, crompende a su chi como est su Venetu. + +Partos e [Germanos](germanu_0_1_1) fiant istados firmados ma cun dificultade. Carchi annu a pustis, una pesta manna aiat faladu a pare sa populatzione de s'Imperiu. S'imperadore matessi nde fiat mortu (180). In fatu de Marcu Aureliu fiat intradu imperadore su figiu Comodu. Ma in su 192, a Comodu l'aiant mortu e s'Imperiu Romanu fiat intradu in un'epoca de [gherra](gherra_0_1_1) tzivile. [Provintzias ](provintzia_0_1_2)medas si fiant bortadas contra a Roma, cando chi tres aspirantes a imperadore si fiant gherrende s'unu contra a s'ateru. Oramai si fiat aberta un'epoca noa: sa de sa crisi de s'Imperiu (sec. III p.C.). + +Totu sos imperadores chi aiant guvernadu in su cumintzu de su seculu III fiant istados ochiidos dae sos militares. S'imperiu fiat in perigulu mannu e tando sos militares s'aiant leadu totu su podere. Dae sas lacanas orientales, Persianos e Germanos fiant avantzende faghende disacatu. Pro chimbanta annos (235-284), tando, fiant istadas sas legiones chia aiant isseberadu sos imperadores. Ma, in cambiu de megiorare, sas cosas fiant peoradas, ca sos cumandantes si gherraiant a pare. Su resurtadu, est craru, fiat istada un'[anarchia](anarchia_0_1_1) in ue nemos guvernaiat e istabiliat s'ordine. + +Pro custu, sos istoricos ant cramadu custos chimbanta annos comente s'epoca de s'_anarchia militare_, in ue sos imperadores, semper in gherra, fiant cambiados s'unu in fatu de s'ateru. + +Cun s'anarchia a unu chirru e sas invasiones de sos Germanos a s'ateru, s'economia fiat intrada in crisi, cun sos produtos agriculos chi fiant menguende, cando chi sos prejos fiant creschende. In prus, sos imperadores semper in cherta de dinare pro pagare sos sordados, imponiant tassas semper prus mannas. + +A mala gana, tando, sos imperadores, a bias de su mesu de su seculu, non teniant prus sa fortza pro lu guvernare e pro lu mantennere aunidu. + +_# Diegu Corraine_ + +#_null eliber_ + + +## La crisi dell'Impero del III secolo + +### + +### **DOMANDE +> Chi ha causato la crisi dell'Impero?**** +> Da chi e venuta la pressione esterna?**** +> Che conseguenze si sono avute a causa delle competizioni tra i comandanti? +> E quali sono stati i risultati sull'economia?** + +L'imperatore Marco Aurelio (161-180) dovette affrontare gravi problemi. Per la prima volta dopo secoli di conquiste l'Impero fu minacciato da popolazioni di confine: +-- i Parti dalla Persia invasero l'Asia Minore; +-- contemporaneamente due tribu germaniche (i [Quadi](quado_0_1_1) e i Marcomanni) travolsero le difese romane sul Danubio giungendo sin nell'odierno Veneto. + +Parti e Germani furono respinti, ma con difficolta. Qualche anno dopo una grave epidemia di peste colpi duramente la popolazione dell'Impero. Lo stesso imperatore ne mori (180). A Marco Aurelio succedette il figlio Com-modo. Ma nel 192 Commodo fu assassinato e l'Impero Romano precipito nella guerra civile. Diverse province si ribellarono a Roma, mentre tre aspiranti imperatori combattevano l'uno contro l'altro. Ormai si era aperta una nuova epoca: quella della crisi dell'Impero (III secolo d.C). + +Tutti gli imperatori che governarono all'inizio del III secolo morirono assassinati per mano dei militari. Lo strapotere dell'esercito si spiega con la condizione di estremo pericolo in cui si trovava l'Impero. Dalle frontiere orientali Persiani e Germani avanzavano minacciosamente. Per cinquantanni (235-284), cosi, furono le legioni a scegliere gli imperatori. Ma le cose, anziche migliorare, peggiorarono perche i diversi comandanti entrarono in competizione. Si creo una situazione di anarchia, in cui nessuno governava e garantiva l'ordine. Per questo gli storici hanno chiamato questi cinquantanni l'epoca dell'anarchia militare: una guerra civile permanente nella quale gli imperatori si succedevano a ritmo frenetico. L'anarchia e le invasioni dei Germani ebbero effetti disastrosi. L'economia ando in crisi: i prodotti agricoli scarseggiavano e costavano sempre piu cari. Le tasse aumentavano perche gli imperatori erano continuamente alla ricerca di risorse per mantenere gli eserciti in lotta. +Addirittura verso la meta del secolo ci fu un momento in cui sembro che l'Impero dovesse crollare: gli imperatori, infatti, non avevano piu la forza per governarlo e per tenerlo unito. + +_# Diegu Corraine_ + +#_null eliber_ + + +### 21/03/2012 + +## Pesare sos figios in sardu: una richesa pro cras + +### de Pepe Corongiu + +Faeddare in sardu a sos figios? A si podet? E comente si faghet? E a cumbenit? Faghimus male a sos pipios e los istrubbamus pro imparare s'italianu e s'inglesu? Ma no est megius chi l'imparent in iscola? O in carrera? Sunt custas unas cantas pregontas chi intendo semper cando arresono a furriu de custu tema diligu. In capas petzi in Italia, e duncas in Sardigna, b'est custu livellu de non connoschentzia isparghinada subra sa chistione de su bilinguismu e su multilinguismu in domo. Cale chi siat sa limba chi pertocat. Ca deghinas de annos, si non seculos, de disinformatzione organizada subra sa limba, e sas limbas, ant fatu a manera chi una faina simple e deghile, l'apant bortulada in una curiosidade de istrambecos. In unu betze machimine. E su monolinguismu, chi est una privatzione de pluralidades, unu mutzamentu de possibilidades, sighit a binchere. Comente narrere, in matematica, chi unu si balet prus de duos. Un'isciolloriu. + +In realidade a faeddare su sardu in domo non bi cheret nudda (si unu est cumbintu e bidet sa limba nostra a manera normale) e damus un'agiudu a sos pitzinnos pro essere prus abbistos pro su mundu de cras. Eja, propiu gasi. Non bi creides? Ca bos ant amalesadu cun s'italianu pomposu de sas iscolas e de sa televisione. E mesches cun sa mentalidade chi nde protzedit. Si unu pipiu leat s'avesu de faeddare in domo prus de una limba, narant sos iscientziados chi ant isprobigadu custu problema in su mundu, isvilupat unu muntone de facultades chi su pipiu monolingue no at. Naramus sa beridade: no est chi chie manigiat duas limbas, a paridade de cunditziones, siat prus intelligente de unu monolingue, custu no. Ma de seguru, a bisu de sa sientzia informada, custos pitzinnos ant unu cherbeddu prus prontu e lascu, chi si rendet megius a sos bisongios e a sas netzessidades de sa vida, chi resessit a colare in argumentos diferentes de sighidu e leat detzisiones prus a sa lestra. E in prus resessit megius a imparare ateras limbas. Lu proant finas totu sos averguos de laboratoriu chi at fatu, pro narrere, sa professora Antonella Sorace in s'universidade de Edimburgu, una de sas mannas in Europa in custu campu. +"Ma tue mi ses narende - m'at naradu una bia unu sennore in un'addoviu in Fonne - chi si deo li faeddo in sardu a sa criadura, podet imparare megius s'inglesu?" Eja, l'apo torradu deo, non ca so unu talebanu de sa limba sarda, ma ca leghende sa literadura internatzionale resurtat cussu. E sigomente sos iscientziados a sa seria non faghent ideologias, nen natzionalistas italianas nen natzionalitarias sardas, finas sas limbas minores, o comente lis narant in Italia pro los isminorigare sos "dialetti", faghent a sa retentiva de su criu sa matessi faina. E duncas, m'at naradu su fulanu, pro ite nos ant cumbintu a s'imbesse pro totu custos annos narende chi su sardu podiat istrubbare a s'annestru in italianu? Proite nos ant postu in conca, de gosi o de gasi, chi su sardu fiat "grezu" e non serbiat a nudda? Antzis ca faghiat dannu, sende chi fiat una limba de "regressione" chi nos faghiat torrare in segus? +Sa resposta no est fatzile ca s'arriscat, in una sotziedade cunformistica e pagu informada comente sa nostra, de colare pro estremistas finas a narrere una beridade simple. E b'est su perigulu chi si naras custa beridade ti leent finas pro unu fissadu istenteriadu chi est chirchende sos rastros de cale chi siat imbentu de cumplotu marxista-giudaicu-catolicu-fascista-istatalista contra a sa limba sarda. In capas pero sa beridade, nessi sa chi bido deo, est chi totu su chi s'ischit subra sa limba in Sardigna est farsu. Totu o belle totu. E chi calicunu, prus de calicunu, s'est faddidu. E at minimadu sas possibilidades de sos cherbeddos de unu muntone de sardos faghende unu gastu mannu a s'economia chi, oe prus de eris, protzedit finas dae sos imbentos de sas pessone singulas. +Finas s'idea de sa limba sarda chi nd'est essida foras de istudios chi sunt addurados tempos e temporios e chi ant fatu a manera chi esseret pintada, non che a una normale familia de dialetos in chirca de una limba-bandera, ma comente una limba ispetziale-curiosa ogetu de istudios sena fines, antiga, serente prus de ateras a su latinu, partzida comente ateras mai, privada de termine cultos, ischitzofrenica intre cabu de susu e cabu de suta, e ateros pecos de inferru. Totus ischires pesados e academizados foras de cale chi siat averguada de sientzia. Ma prus e prus cust'idea maca chi non tocat a lis faeddare in sardu a sos pipios, pro no istrubbare s'annestru linguisticu de sa limba natzionale italiana. Unu pessu macu e ignorante chi pero est devennidu, in sos annos, unu sentidu comunu. +E in cantos sunt abarrados trampados? Sende chi professores e professoras illustres finas de sas universades nostras, mai ant dadu avisu de custu perigulu. Sende chi in sos giornales non si nde leghet mai. Mai sos intelletuales italianistas de Sardigna ant inditadu sa poberesa de su monolinguismu italianu. E semper pero sos pecos de su natzionalismu linguisticu sardu (semper chi siat mai esistidu e apat tentu ampramanu). E antzis, cando b'at istadu possibilidades de frimmare cuddos bator macos generosos chi cheriant su bilinguismu ufitziale e cheriant sarvare sa limba sarda (inghitzende dae sos Annos Setanta), non petzi lis ant fatu mancare s'agiudu, ma mesches lis ant fatu su caminu punta a susu collonende su logu cun tzarras, fumatzos e neulas de argumentos faddidos. E cantos de sos amparadores de sa limba los ant cretidos a custos e los ant cassados a su latzu? Galu oe nde bidimus e nde pranghimus sos dannos fascados comente sunt a ogros de sos pregiuditzios de cultura domina dora tantu chi bident s'inimigu non in s'intelletuale monolingui sta, ma in cumpangiuchi gherra semper e cando pro su sardu. +Sende chi su logu "linguisticu" est semper prus isperditziende, pro ite non b'at una rebellia de sa "Cultura" in Sardigna? Pro ite sa limba sarda si balet azigu azigu? Mi pregonto deo: ma no est comente pro sas costeras cugutzadas de tzimentu? No est comente pro sas siendas archeologicas ismentigadas e apetigadas? No est comente pro su paesagiu de defensare? No, mi paret, pro ite reatzione forte de ambientes culturales non bi nd'at mai. O pagas. E custos intelletuales dannargios chi sighent a isperdere, no ant pagadu e no ant a pagare mai. +Ma a tempos de custa crisi e de su degollu de totu su chi amus cretidu se guru, ite nos abarrat? Ite nos addurat? In ite depimus ponnere aficu pro s'educatzione de sos figios nostros? Deo creo mesches in su multilinguismu ca s'impreu de paritzas limbas - movende dae sa nostra sena sa cale nois non esistimus - iscampiat su cherbeddu de sos crios e los amaniat a una realidade tosta e cumplicada, sa de su mundu a dies de oe, a sa cale ant a depere parare fronte. Ogni pitzinnu, de cada cunditzione sotziale, deo creo, diat depere tennere su deretu de connoschere e istudiare in iscola nessi tres limbas, si non prus. Ricu, de sa classe mesana o poberu chi siat (semper de prus a dolu mannu in Sardigna), pro chistiones de democratzia. Imbetzes oe in Italia, e duncas in Sardigna, in numene de su totem de su monolinguismu italianista ant sufridu e sufrint sas limbas locales comente cuddas de comunicatzione internazionale chi, nointames su dinari gastadu, nemos imparat. S'inimigu est su matessi: sa religione de su monolinguismu "isterico", comente narat su linguista Bolognesi. Duncas s'annestru de sas limbas istrangias e sa defensa de sas limbas locales ant un'inimigu a cumone. E custu diat bastare pro faghere un'alliantzia. + +Ma pro s'inglesu e pro sas ateras limbas bi cheret dinare. Su sardu intames podet essere finas a indonu. Una richesa chi mancari tenimus in familia e no istrinamus a sos figios nostros. E no est beru chi si unu, o una, chi non lu connoschet bene non lu podet faeddare a sos figios. Proas iscientificas fatas in paritzos logos e cunditziones ant mustradu chi sos pipios sunt finas "reguladores" de sas limbas e, duncas, curregent sas faddinas de sas mamas. +Duncas, si podet faghere. Lu podimus faghere. Su pipiu nde balangiat de seguru e, forsis, diant podere balangiare finas sas mamas. Non sunt issas, difatis, sas feminas chi las ant custrintas pro primas a faeddare in italianu ca depiant essere belligheddas, allichididas, educadas e "carine" finas prus de sos mascros? Non sunt istadas issas sas primas a ruere vitimas de custa cunditzione detzidida dae sos mascros de poderiu? Diat essere bellu meda e de agradu si sas feminas esserent comintzadu a si furriare. Totu sas rebellias comintzant dae domo. +Una limba chi non faeddamus a sos figios, non la podimus pedire posca a obligu dae s'iscola de s'istadu. O, semper e cando, deghet prus pagu, si puru b'at resones su matessi. Tocat a narrere, pero chi custa rebellia no est de pretendere, ma forsis petzi de punnare ca, comente narat su sotziologu Mongili, est a manera propia una cunditzione, non unu seberu liberu. E tocat de rispetare sa dificultade de chie si siat. Ca nos ant custrintu, nos ant fatu birgongiare. Nos ant caratzadu e umiliadu in s'animu fungudu. A nde torrare a essire dae custu isperrumu no est fatzile ca nos depimus, a carchi manera, faghere male a nois matessi. A nos indughere a mudare. +Ma, mamas e babbos sardos chi mirades a su mundu, bos potzo assigurare, pro chi l'apo bividu deo in pessone, chi, cando figiu bostru contoniat a domo e bos contat in sardu su chi at fatu in iscola in inglesu, o in frantzesu, o in tzinesu, non b'at pretziu. Ischides chi est creschende bene, aprontende sas armas pro gherrare in su mundu. Che a sardu abbistu e liberu. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Terremotu de s'Indonèsia + +Su terremotu chi at corfidu s'Indonesia a sa fine de su mese de maju at fatu giai prus dannos chi non su _tsunami._ Su ministru indonesianu pro s'Isvilupu at fatu a ischire chi sos dannos sunt pagu prus o mancu de 3,1 milliardos de dollaros, su dopiu de su chi si pessaiat a s'incumintzu. + +A parrere de sa Banca Mundiale, s'impatu de su sisma in s'isula de Giava est prus mannu meda de su chi pariat e podet essere cunsideradu unu de sos disastros naturales prus graves de sos urtimos deghe annos. + +Su bilantziu est de 5800 mortos, minore chi non su de su _tsunami _de su 2004 o de su terremotu de su Kashmir de su 2005, ma sos dannos a sas domos sunt prus mannos meda. + +Su _tsunami _aiat fatu dannos pro 2,2 milliardos de dollaros in totu s'Indonesia, imbetzes in s'isula de Giava ebbia b'at dannos pro 1,6 milliardos de dollaros. + +S'Agentzia natzionale pro su coordinamentu de s'assistentzia pro sas catastrofes naturales at naradu chi belle 157 migia domos (30 migia prus chi non su _tsunami_) sunt istadas distrutas, 184 migia at tentu dannos graves meda e petzi 259 migia ant tentu pagos dannos. In prus, su terremotu at lassadu 420 migia pessones sena domo. + + + + +### 22/03/2012 + +## Su fraigu de unu dialogu beru suponet su rispetu de sas limbas + +### de Irina Bokova, diretora generale de s'UNESCO + +Nelson Mandela naraiat chi «a faeddare a calicunu in una limba chi cumprendet permitet de nche crompere a su cherbeddu suo, ma a li faeddare in sa limba materna sua cheret narrere a nche crompere a su coro suo». Sa limba de su pessamentu nostru e de sas emotziones nostras est su bene nostru prus de valore. Su plurilinguismu est s'alliadu nostru pro assegurare un'istrutzione bona a totus, promovere s'inclusione e gherrare contra a sas discriminatziones. Su fraigu de unu dialogu beru suponet su rispetu de sas limbas. Cada rapresentatzione de una vida megius, cada aspiratzione a s'isvilupu s'espressat in una limba, cun paraulas pretzisas pro li dare vida e pro la comunicare. Sas limbas sunt su chi semus; a las difendere cheret narrere a difendere a nois etotu. + +S'UNESCO sunt 12 annos chi est festende sa die internatzionale de sa limba materna e est operende in favore de sa diversidade linguistica. Custa editzione 13 est dedicada a su plurilinguismu pro un'educatzione inclusiva. Sos traballos de sos istudiosos e sos efetos de sas politicas de agiudu a su plurilinguismu ant dimustradu su chi sas populatziones pertzepiant giai in manera intuitiva, est a narrere chi sa diversidade linguistica faghet cunsighire prus in presse sos Obietivos de Isvilupu de su Millenniu, mescamente sos obietivos de s'Istrutzione pro Totus. S'impreu de sa limba materna in sas iscolas rapresentat una aina poderosa contra a s' analfabetismu. Ma a nche tramudare custa veridade a sa realidade de sas aulas est unu disafiu. Sas limbas maternas de sas populatziones escludidas, comente sos populos indigenos, a s'ispissu non sunt carculadas dae sos sistemas educativos. Si si permitet de istudiare, dae cando unu est minore meda, in sa limba materna sua, e deretu in ateras limbas, natzionales, ufitziales o ateras, si promovet s'egualidade e s'inclusione sotziale. + +Sa chida dedicada dae s' UNESCO a s'imparongiu nomade at dimustradu chi s'impreu de sas tecnologias mobiles in su campu educativu est unu motore pro s'educatzione inclusiva. Si si cumbinant cun su plurilinguismu, custas tecnologias multiplicant sa capatzidade nostra de atzione. Tocat a las isfrutare cantu prus chi si podet. Sa leva nostra disponet de medios de comunicatzione noos e de un'ispatziu publicu mundiale nou creadu dae internet; non podet bajulare un'impoverimentu de sos idiomas. + +Sa diversidade linguistica est su patrimoniu comunu nostru. Si tratat de unu patrimoniu debile. De prus de 6.000 limbas chi si faeddant in totu su mundu, belle su mesu podet dare chi iscumpargiat dae inoghe a s'agabbu de su seculu. S'Atlante UNESCO de sas limbas de su mundu in perigulu rapresentat s'itinerariu de custa luta. Sa perdida de un'idioma est un'impoverimentu pro s' Umanidade, una torrada in palas in sa defensa de su deretu de cada pessone a essere ascurtada, a imparare e a comunicare. Gasi totu, cada idioma inserrat in sesi unu patrimoniu culturale chi ismanniat sa diversidade creadora nostra. Custa diversidade culturale est importante comente sa biodiversidade in sa natura. Sunt unidas in manera intrinseca. Unas cantas limbas de sos populos indigenos inserrant in sesi connoschentzias subra de sa biodiversidade o subra de sa gestione de sos ecosistemas. Custu potentziale linguisticu est unu motore de isvilupu sustenible chi meritat a lu cumpartzire; s'UNESCO cheret duncas sutaliniare custu messagiu, in s'annu chi si faghet in Rio de Janeiro sa Cunferentzia de sas Natziones Unidas subra de s'Isvilupu Sustenibile. + +Sa vitalidade de sas limbas dipendet dae totu sos chi las faeddant e si dant de ite faghere pro las difendere. S' UNESCO lis torrat gratzias, a custas pessones, e faghet a manera chi, in s'elaboratzione de sas politicas educativas, de isvilupu e de coesione sotziale, si tengiat contu de sa boghe issoro. Su plurilinguismu est una sienda bia; tocat a li cunsentire un'impreu chi torret a profetu de totus. + +#_Sarvadore Serra_ + + + + +### 24/03/2012 + +## + +Lo Pais Meu, cantzones de S'Alighera + +### + +Publicadu in Bartzellona su discu cumpatu + +Dae pagu ant publicadu in Catalugna su discu cumpatu "Lo Pais meu (Cançons de l'Alguer: 50 anys)". Si nd'est interessada sa sotziedade discografica de cabbale Picap. Su discu collit sas cantzones aligheresas istoricas de sos annos 60. Est un'editzione digitale e rimasterizada de sos discos originales registrados in Bartzellona dae su "Grup Coral de l'Agrupacio Catalana d'Italia" in sos annos 62 e 63, cun sas boghes de Sandra Avagnina, Rita Cao, Lluciana Sari e Pasqual Gal*lo. Su "Grup Coral" fiat formadu dae Bastia Caneo, Antoni Cao, Pasqual Cao, Francesc Chessa e Mario Sari. In prus b'est su discu chi at registradu a sa sola Lluciana Sari in su 1981. +Su discu at leadu su titulu dae sa cantzone prus emblematica iscrita dae su cumposidore Antoni Cao, chi dae pagu sa tzitade de S'Alighera l'at dedicadu una pratza: "Lo Pais Meu". De custu matessi autore si podent ascurtare finas ateras cantzones populares meda in S'Alighera, comente "Lluna plena", "Collidora d'oliva", "Cant de primavera", "Pescador de bogamari" o "Bella Alguer". De Pasqual Gal*lo sunt sos cumponimentos "La verema" e "Rosa Ardenta". Si podet finas ascurtare sa cantzone "Tardeta d'abril" de su poeta aligheresu famadu Rafael Sari, cun sa boghe de sa neta Lluciana e sa musica de Isabel Montanari. +Comente at iscritu su cantante aligheresu Claudio Gabriel Sanna, in unu de sos testos prus interessantes de su discu: "Sunt cantzones de autore, cantadas cun boghes netas e apassionadas, arrangiadas cun chitarras e tasteras eletronicas, cun s'istile tipicu de sa musica italiana de cussos tempos, chi oe nos podet parrere curiosu o insolitu pro sa musica populare [...]. Cantzones chi, in su tempus relativamente curtzu de 50 annos, sunt giai parte integrante de sa traditzione e de su repertoriu de como, meu e de sos collegas aligheresos meos, cando nos presentant in unu cuntzertu in S'Alighera e in Catalugna". +Tocat a ammentare, comente at iscritu su giornalista catalanu Joan Gala, chi sos aligheresos chi viagiaiant in Calalugna pro cantare sas cantzones in aligheresu fiant controllados a distintu dae su regimene de sa ditadura franchista de tando, chi proibiat cale si siat espressione publica in catalanu, francu in ambitu folcloricu. Tando, petzi pro su fatu de s'espressare in sa limba propia e ponnere su costumene catalanu, in prus de si ponnere in petorras una fasca cun sas bator barras e su numene de sa tzitade "Alghero", colaiamus in sa "Jefatura Superior de Policia" de sa Via Laietana, 43. Pro bonaura teniamus su passaportu italianu, faghende meravigiare sos politzotos ispagnolos, chi no ischiant chi in Sardigna si faeddaiant su catalanu. +Su discu si podet agatare, in prus de sas butegas prus importantes de S'Alighera e de Catalugna, in formadu digitale, in sas megius butegas de distributzione e ascurtu de musica legale de totu su mundu. Cun s'iTunes, est dispnibile in "deluxe version", cun su librete digitale de su discu in formadu eletronicu, chi b'at testos de Daniela Sari, Claudio Gabriel Sanna e Joan Gala, e fotografias medas de sas visitas chi su Grup Coral faghiat in Catalugna in sos annos sessanta. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/03/2012 + +## Fidele a sos printzipios + +### + +Unu libru pro ammentare a Alfons Benedikter + +In ocasione de su primu annu dae sa morte de **Alfons Benedikter** (1918-2010), sa figura de custu grandu omine politicu, architetu de s'autonomia sudtirolesa, l'ant torrada a ammentare in una regorta de iscritos interessante, **Den Grundsatzen treu geblieben. ****Alfons Benedikters Wirken fur Sudtirol im Spiegel der Erinnerung (**Fidele a sos printzipios. S'impinnu de Alfons Benedikter pro su Sudtirol in sos ammentos de chie lu connoschiat). + +Su volumene, cuidadu dae Thomas Benedikter (su de tres de sos ses figios), collit cuntributos medas de pessones ligadas a Benedikter dae raportos politicos, familiares o culturales. Sos autores sunt Alfons Benedikter, Hans Benedikter, Norbert Dall'Ò, Rosa Fran-zelin-Werth, Henriette Klier, Eva Klotz, Egon Kuhebacher, Helene Oberrauch, Reinhard Olt, Peter Ortner, Konrad Palla, Giorgio Pasquali, Gennaro Pellegrini, Oskar Peterlini, Josef Rampold, Martin Schweiggl, Adolf Spitaler, Martha Stocker, Heinz-Siegfried Strelow, Peppi Tischler, Paolo Tonelli e Friedl Volgger. + +B'at finas un'intervista cun Benedikter fata dae Georg Schedereit e Helmut Lechthaler. + +Sos cuntributos sunt totus in tedescu francu sos tres firmados dae italianos. + +Si notant mescamente sos de Heinz-Siegfried Strelow, chi marcat sa sensibilidade ecologista de Benedikter, e sos dedicados a sa mugere Waltraud Noldin, figia de Josef Noldin, s'avogadu eroicu de Salorno chi aiat organizadu sas iscolas clandestinas tedescas durante sa ditadura fascista. A propositu de custa figura importante a beru, a dolu mannu disconnota in Italia, Thomas Benedikter at cuidadu su libru _Josef Noldin. Ich will nicht Gnade, sondern Recht_ (Athesia, 1999). + +Cumponente de unos cantos organismos amministrativos locales, figura tzentrale de su Sudtiroler Volkspartei (SVP) e pustis fundadore de s'Union fur Sudtirol, Alfons fiat un' omine cumpetente e determinadu, lughidu e passionale in su matessi tempus. Si oe s'autonomia sudtirolesa est unu modellu chi s'istudiat in totu su mundu, si Bozen istrangiat unu de sos istitutos ispetzializados prus valorosos chi tratant custos temas, devimus torrare gratzias finas a custu visionariu mentifine. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/04/2012 + +## + +Sa Catalugna indipendente diat podere faghere parte deretu de s'Unione Europea + +### + +Est su chi cheret "Iniciativa Ciutadana Europea" + +Iniciativa Ciutadana Europea est s'ecuivalente de una Initziativa Legislativa Populare a livellu europeu. Pro la mandare a dae in antis, cheret chi si formet un Comitadu cun tzitadinos de sete Istados membros. Su Comitadu presentat s'initziatva a sa Cummissione Europea. Su numeru de sas firmas de collire si carculat multiplichende pro 750 su numeru de deputados chi cada paisu de su Comitadu tenet in su Parlamentu Europeu. In custu casu, sa tzifra netzsessaria est , pretzisamente, unu millione. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/04/2012 + +## DIE DE SA SARDIGNA 2012 + +### Oe presentadu in Casteddu su programa de ocannu. + +Oe presentadu in Casteddu dae s'Assessore de sa Cultura de sa RAS, on. Sergio Milia su programa de sa DIE DE SA SARDIGNA 2012. +In su programa figurant cuntzertos de musica, festas populares in Aristanis, in Casteddu, in Nugoro, in Tatari e in ateras biddas de Sardigna, cunferentzias, initziativas pro sas iscolas, pro dare valore particulare a s'dentidade, a sa cultura e a sa limba sarda, mediu de comunicatzione propiu de su populu e de sa natzione sarda. +Ocannu, su tempus dedicadu a sa DIE DE SA SARDIGNA andat dae su 24 de abrile a su 4 de maju. +Inoghe, in allegadu, su programa in pdf. + +#_Diegu Corràine_ + +DIE 2012 + + +## DIE 2012 + +DIE 2012 + +#_Diegu Corràine_ + + +### 19/04/2012 + +## Sardu in iscola: bi bolet sa crae giusta e moderna! + +### de Diegu Corraine + +A fortza de puntorgiare, carchi cosa s'est moende in intro de s'iscola. Pustis de medas interventos in intro de s'Osservatoriu ma mescamente pustis chi su Comitadu pro sa limba sarda, in unu comunicadu reghente, at pedidu de aplicare sa Lege 482 chi cunsentit a sas familias de isseberare su sardu in s'iscola pro sos figios issoro, sa Diretzione iscolastica regionale s'est moida e su 6.2.2012 at pedidu a totu sas iscolas de faghere sa rilevatzione de sos orientamentos de sas familias in contu de insinanmentu de su sardu. Totu est a cumintzare. Bene meda! Lastima pero chi l'apant fatu 14 dies in antis de s'iscadentzia de presentatzione de sa dimanda de iscritzione! Belle peruna iscola at acudidu a ponnere custa novidade in su modellu de dimanda. E lastima chi sa Diretzione iscolastica regionale no apat cussigiadu de ponnere su sardu in sa dimanda paris cun sas ateras limbas, sena peruna formula limitante o vinculante. Pro annoas devimus faghere a manera chi custa tzirculare siat imbiada a sas iscola a su nessi duos meses in antis e chi s'issebereu de su sardu siat su primu ma paritariu cun sas ateras limbas, non postu a bandas e discriminadu. Su sardu cheret imparadu cun sa crae giusta e in manera moderna + +#_Diegu Corràine_ + + +### 21/04/2012 + +## Limba sarda: non siamus mandrones! + +### de Diegu Corraine + +Pessade a cantas pessones si chessant ca in familia no l'ant imparadu su sardu e chi, pero, non faghent nudda, sende chi in Sardigna tenent totu su tempus pro imparare e... de badas, sena pagare! Sunt sos matessi chi pagant pro andare unu mese a imparare inglesu o ateras limbas! Est totu una chistione de idea, de gana de imparare, de cussentzia. Tocat a ponnere a unu chirru sa mandronia. Cun una cussentzia noa, e cun sos medios informaticos e telematicos de como, sa limba sarda podet faghere caminu meda, finas miraculos! Bastat a abbaidare sos progressos de su gallesu, de su catalanu, de su bascu, de su galitzianu, si non cherimus abbaidare sa realidade de s'ebraicu, chi est unu miraculu mannu*mannu! + +#_Diegu Corràine_ + + +## "Il Diritto all'Alimentazione: una finestra sul mondo" + +# Cras in Roma, in sa _Domo de sas feminas_, b'at a essere una tzerimonia pro premiare sos binchidores de unu cuncursu pro sas iscolas de totu su mundu; intre sos ateros finas unu piseddu romanu, de sa IV classe de su Litzeu Artisticu "A. Caravillani" de Roma, autore de fumetos chi tratant de comente devet essere unu mandigongiu sanu e echilibradu. Sos traballos megius sunt istados aunidos in unu libru intituladu "_Il Diritto all'Alimentazione: una finestra sul mondo", _gratzias a sa collaboratzione intre FAO e Assotziu Mundiale de sas Ghias e de sas Piseddas Scout (WAGGGS). + +# Sas istorias, contadas a fumetos, benint dae su Brasile, Canada, Giordania, India, Indonesia, Italia, Sierra Leone e Uganda. + +# Sos protagonistas de su Brasile sunt Paula e Ronaldo: sa prima andat a iscola, su segundu istat in "Vila Esperança", periferia de una tzitade brasiliana manna meda. Traballat a sa giorronada, bendet durches, sabunat sas veturas in sos semaforos, etz. Non tenet una domo ma istat in sa carrera. Ite si podet faghere pro lu agiuare e cambiare sa bida sua e de sos ateros chi istant in "Vila Esperança"? + +# In Giordania s'abba est unu bene pretziosu ma limitadu e Fatima nos ispricat comente si podet impreare cun conca. Kaushid dae s'India contat de comente est cambiada sa bida sua con s'istitutzione de sos mandigos iscolasticos; in antis fiat difitzile a istudiare cun sa bentre boida! Kadi e tziu John faeddant de sa situatzione de sa Sierra Leone, a pustis de sa gherra: piseddos meda, chi fiant devennidos pitzinnos-sordados, sunt mortos; chi est galu biu, est abarradu disabile. + +# Custos sunt petzi unos cantos contos de su libru, chi mustrat cantu manna siat sa sensibilidade de sos pitzinnos pro tematicas gasi importantes, che a sa gana, chi pertocat totu su mundu, presentadas a sos ateros cun un'istrumentu fatzile a cumprendere: su fumetu. + +# In atongiu su libru, paris cun sa ghia pro sos insignantes, at a essere publicadu in ses limbas a livellu mundiale._[sch]_ + +# + +# **** + +# + + + + +### 24/04/2012 + +## Su Guvernu catalanu inaugurat sitos web petzi in catalanu + +### Austeridade economica o progetu politicu catalanista? S'ispagnolu escludidu pro non gastare dinare in prus! + +Sa cosa noa est chi custu portale est in catalanu ebbia, sena paginas in ispagnolu, ca a lu faghere finas in castiglianu diat costare dinare. + +De seguru, custu pessu nou currispondet a una visione noa de Convergencia Democratica de Catalunya, istabilidada in su cungressu de unu mese a como in ue su partidu chi guvernat in Catalugna ponet sa posta pro 'fraigare unu'Istadu propiu' pro sa Catalugna. + +E nois ite podimus narrere abbaidende sas cosas dae Sardigna? Chi, a su contrariu de Catalugna, in Sardigna belle totu sos sitos istitutzionales sunt in italianu ebbia. E chi si calicunu tenet finas su sardu, lu ponet in manera minoritaria, ocasionale e subalterna a s'italianu. Bastat a bidere su de sa RAS! + +_In sa fotografia: su presidente catalanu Artur Mas_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 24/04/2012 + +## + +Situatzione sotziolinguistica sarda e tempus venidore: SUSTITUTZIONE LINGUÌSTICA? + +### de Diegu Corraine + +Cunforma a sa chirca sotziulinguistica de sa RAS de su 5-5-2007, su 68,4% de sos Sardos connoschet e faeddat una variedade de sardu, ma petzi unu 13% de sos pitzinnos lu connoschet e lu faeddat! + +Arriscamus de essere a puntu de cambiare limba, dae su sardu a s'italianu. Mi timo chi in custos urtimos 5 annos dae sa chirca, sos chi faeddant in sardu siant falende dae 13%, forsis a s'11% o a su 10%,etc. + +Pro sa prima bia in s'istoria nostra, arriscamus de iscumparrere comente limba. + +A cunfrontu cun custos arriscos e perigulos: A) calu de FAEDDADORES e de sa CALIDADE LINGUÌSTICA. B) Peruna TRASMISSIONE INTERGENERATZIONALE, + +petzi una POLÌTICA LINGUÌSTICA URGENTE, coerente, cumplessiva, pervasiva, de immersione belle monolingue sarda (chi pongiat sa limba comente elementu primu istrategicu de s'isvilupu soveranu) PODET PARARE FRONTE A CUSTA CATÀSTROFE. Ma cun chie? + +Sos PARTIDOS italianos? indiferentes o contrarios! + +Sos PARTIDOS sardos? Bidimus: + +a) calicunu est in favore a paraulas, ma non faghet nudda (o pagu) in sos fatos; b) ateros si perdent in analisis fallimentares o istramboticas. Belle semper ponent su sardu petzi in manera simbolica ma faghent su restu in italianu. In pratica agiuant s'italianu a essere sa limba "natzionale" de sa Sardigna, non su sardu. Totu su contrariu de s'indipendentismu chi proponent. + +Cumintzamus a essere indipendentes in conca e in buca, in pratica e no cun sos faeddos ebbia, in cada ocasione e in cada campu. + +E, mescamente, proamus a nos organizare in foras de sos partzidos e moimentos. + +#_Diegu Corràine_ + + +## **Tatari** NON _Thathari_ + +"Thatari", leghidu in unu situ internet. +Su criteriu currente, adotadu finas dae sa Ras pro sos cartellos chi at giai postu in s'intrada de carchi bidda, est de iscriere sos macrotoponimos cunforma a sa pronuntzia locale. +Tando, "Sassari", in su sardu faeddadu in custa tzitade si pronuntziat "Tatari" e s'iscriet "Tatari". Non tenet sentidu a l'iscriere in atera manera. + +# Diegu Corraine + + + + +## **presutzu** NON _prosciutu/presciutu_ + +Est giustu **_presutzu_**, chi si podet finas pronuntziare e iscriere **presuthu**,**presutu**, **presussu**, etc. + +_# Diegu Corraine_ + + + + +## **Imperfetu** de su **cungiuntivu** + +Pro formare bene s'imperfetu de su cungiuntivu, leade comente referentzia sa forma de s'infinidu. In sa coniug. 2, sa paraula est prana. + +Coniugatzione 1, in -**are**, es. _**Cantare**_ +Cant_**are**_ +Cant_**ares**_ +Cant_**aret**_ +Cant**aremus** +Cant**areis** +Cant**arent** + +Coniugatzione 2, in -**ere**, es. _**Timere**_ +Tim_**ere**_ +Tim_**eres**_ +Tim_**eret**_ +Tim_**eremus**_ +Tim_**ereis**_ +Tim_**erent**_ + +Coniugatzione 3, in -**ire**, es. _**Finire**_ +Fin_**ire**_ +Fin_**ires**_ +Fin_**iret**_ +Fin_**iremus**_ +Fin_**ireis**_ +Fin_**irent**_ + +# Diegu Corraine + + + + +## **Tiesi** NON _Thiesi_ + +"Thiesi" leghidu in carchi documentu in sardu publicadu in carchi situ. +Sa comuna de Tiesi at gia decretadu dae meda chi s'iscritura giusta est **Tiesi**. S'impreu de sa **_h_** non tenet perunu sentidu ca non currispondet a peruna pronuntzia. In perunu logu de Sardigna --e prus pagu in Tiesi!-- si pronuntziat _thiesi _cun sonu fricativu dentale_._ + +_ +_ + +# Diegu Corraine + + + + +### 27/04/2012 + +## Sa Die de sa Sardigna: die de sa limba sarda + +### In Pisa, su 28 de abrile + +###### + +In Pisa, su 28 de abrile, a sas 7 de sero, in sa Sala Fascetti (a probe de p. Dei Cavalieri) +Arbeschida Sarda presentat: +Sa Die de sa Sardigna, sa die de sa Limba Sarda +Pro una limba ufitziale de totu sos sardos: politicas linguisticas in sa Sardigna de eris e de oe. + +Ant a intervennere: +- ROBERTO BOLOGNESI, linguista, chircadore in s'Universidade de Amsterdam +- DIEGU CORRAINE, istudiosu de limba sarda, diretore de sa Sotziedade pro sa limba sarda + +#_Diegu Corràine_ + + +## **poveru** NON _poberu_ + +"poveru" est un'addatamentu dae s'italianu "povero". Non benit dae su lat. PAUPERUM, ca si nono diat essere istadu "paperu/paberu". + +# Diegu Corraine + +#_null eliber_ + + +### 29/04/2012 + +## 1794/96: rivolutzione sena limba! + +### de Diegu Corraine + +Su bienniu rivolutzionariu de su 1794/96 est istada un'istoria e una gherra cumintzada e agabbada male, linguisticamente: pro prima cosa, s'organu de sa Rivolutzione fiat IL GIORNALE DI SARDEGNA, in italianu. Essiat cada chida, dae su 1795, ma in italianu.Unu de sos documentos fundamentales, L'ACHILLE DELLA SARDA LIBERAZIONE, fiat in italianu. Su restu de sos documentos, semper in italianu. + +E narrere chi, tando, su sardu fiat limba esclusiva de totus; chi finas sas classes artas lu trataiant. Sende gasi, sos protagonistas de sa rivolutzione aiant isseberadu s'italianu. + +S'unicu documentu in sardu est su INNU de F I Mannu (ma est poesia). Sa poesia in sardu pro sa gente sena iscola, sa prosa in italianu pro sos istudiados! + +Sos istudiados e politicos de su 1794/96 aiant atzetadu, duncas, s'impositzione savojarda de s'italianu in Sardigna de su 1761! + +Calicunu pote narrere chi, tando, non fiat s'epoca giusta. Podet essere. De seguru custos istudiados de tando no ant sighidu s'idea de fundare e isviluopare una limba natzionale, comente aiant propostu Ziromine Araolla (1550/1600), Iuanne Matheu Garipa (1580/1640), Mateu Madua (1723/1800) e ateros. + +Unu pecadu originale, custu de pessare chi sa limba no est s'elementu e su terrinu fundamentale de sa liberatzione, chi est una costante, a dolu mannu, in totu sos moimentos culturale e politicos "autonomistas" o "indipendentistas" bennidos a pustis. In parte, petzi sos giornales Su populu sardu, Sa Sardigna, Nazione sarda, ant teorizadu e operadu in manera diferente. + +Pro mene, s'isseberu de sos intelletuales de su 1974/76 est unu sinnale de "autoderminatzione mentale, identitaria e natzionale mancada" chi at tentu unu pesu mannu in su fallimentu de su moimentu de tando. In cunditziones diferentes, oe, sa mancantzia de tzentralidade de sa chistione linguistica mustrat finas totu sa debilesa de su moimentu de como. Podimus istudiare galu de prus cales sunt istadas sas reson es de custu isseberu, ma s'isseberu abbarrat, cun craresa. + +Lastima chi su moimentu identitariu e soveranista como non si nd'abbiget o no lu cumprendat: sa limba sarda, pro medas de issos, est una "variabile segundaria" NON su MOTORE DE SA SOVERANIA, comente est in ateras natziones! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 29/04/2012 + +## Su bilinguismu faghet bene a sos pitzinnos + +### L'ischiamus giai, ma Antonella Sorace nos l'at cunfirmadu in manera sientifica + +28 de abrile de su 2012, Die de sa Natzione Sarda, Biblioteca Regionale de Casteddu, addoviu ammaniadu dae Pepe Corongiu, responsabile de s'Ufitziu Regionale de sa Limba Sarda. In collegamentu skype dae Edinburgu, Antonella Sorace, de mama sarda e babbu italianu, bilingue dae sa naschida in italianu e in inglesu, mama de duos pitzinnos issos puru bilingues, nos faeddat de sos profetos medas de su bilinguismu. E lu podet faghere cun connoschimentu, ca, a contu de s'Universidade de Edimburgu, faghet istudios subra de su cherveddu bilingue, e est promotora e responsabile de su progetu "Bilingualism Matters", sintagma inglesu chi cheret narrere siat "Argumentos de bilinguismu" siat "Su bilinguismu tenet importu". + +Antonella Sorace non perdet tempus, e deretu nos ammentat sos pregiuditzios prus comunos in contu de bilinguismu: a istudiare duas limbas faghet cunfundere sos pitzinnos, faghende istentare s'isvilupu cognitivu issoro; su bilinguismu est utile petzi si ambas limbas sunt utiles. + +Non b'at faddina prus manna. A connoschere duas limbas, imbetzes, faghet petzi bene a su cherveddu. Difatis, sos pitzinnos bilingues notant in manera ispontanea comente funtzionat su limbagiu (sonos, paraulas, frases); duncas, imparant megius sas ateras limbas e imparant in antis a leghere. Issos isseberant sa limba cunforma a sa pessone; tando, ischint a primidiu chi sos ateros podent tennere una prospetiva diferente. Ant prus flessibilidade mentale, ca devent semper escludere una limba cando nde faeddant un'atera; pro custu, tenent prus atentzione seletiva, evitant sas distratziones, sunt bonos a monitorare su cumportamentu issoro, ischint a s'adatare a sas tareas noas. + +Cale si siat cumbinatzione de limbas dat custos vantagios. Finas si unu de sos idiomas interessados est una limba minoritaria. Duncas, una limba minoritaria est una possibilidade in prus pro faghere creschere sos pitzinnos bilingues. Dae un'ateru puntu de vista, sos interventos politicos non podent sarvare una limba si sos pitzinnos no l'imparant. Tando, agiunghimus nois, si podet narrere chi sa limba minoritaria agiuat sos pitzinnos e sos pitzinnos agiuant sa limba minoritaria. + +A custu puntu, Antonella Sorace nos faghet s'esempru de s'Iscotzia. In custa Natzione b'est su gaelicu comente limba minoritaria. B'at iscolas cun su gaelicu comente limba veiculare. Sa veicularidade tenet, comente efetu, su megioru de su status de sa limba e, duncas, prus cunfiantzia in sa limba etotu. Su resurtadu didaticu est de sos megius, ca sos pitzinnos chi istudiant in custas iscolas, non solu imparant su gaelicu, ma imparant s'inglesu megius de sos ateros. + +E in Sardigna, ite si podet faghere? Tantu pro cumintzare, tocat a cambiare sas atitudines cara a su bilinguismu, ispainende un'informatzione curreta. In custu nos podet agiuare "Bilingualism Matters", ca est unu progetu pro agiuare totu sas castas de bilinguismu. Sigomente ant abertu giai filiales in Norvegia, Gretzia e Èbrides, e no istentant a nd'aberrere una in Trento, non diat essere malu a lu faghere finas in Sardigna. In s'interi, b'est s'idea de faghere una cunventzione intre sa Regione Sarda e s'Universidade de Edimburgu pro su bilinguismu de sos pitzinnos. + +A pustis de sa relata de Antonella Sorace b'at apidu, in sala, interventos medas, de operadores linguisticos e de babbos e mamas de familia, cadaunu faeddende de s'esperientzia sua e faghende propostas pro su venidore. S'isperu est chi a beru, in Sardigna, custas ideas si difundant in totue e s'abergiat un'andela manna de isvilupu pro sa limba sarda. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Euskadi: unu portale pro s'aprendimentu de sa limba + +Sas pessones interessadas a s'istudiu e a s'aprendimentu de s'Euskera, sa limba de sos Bascos, dae pagu tempus tenent a disponimentu unu portale internet chi si narat Ikasbil. S'initziativa de custa promotzione est de HABE, un'organitzatzione chi si ocupat de promovere s'aprendimentu de s'Euskera comente limba segundaria. + +Su situ internet cheret agiuare su traballu de sos "euskaltegis", chi sunt sos tzentros pro s'insegnamentu de sa limba euskera, e rapresentat un'ateru mecanismu de difusione de totu sas limbas. + +A intro de su portale si podent bisitare testos meda e finas videos e audios. Sas pessones podent ischire su livellu issoro de connoschentzia de sa limba e tenent sa possibilidade de si dedicare a s'aprendimentu in manera direta.[_vmn_] + + + + +### 30/04/2012 + +## IDENTIDADE SENA LIMBA: sa fiolera solita de unos cantos intelletuales sardos + +### de Diegu Corraine + +Nos dispraghet chi su 28 de abrile, Die de sa Sardigna, siat istada s'ocasione pro santificare s'idea chi s'identidade culturale e natzionale sarda siat una gabbia dae ue tocat a fuire in corrias de fogu o chi s'identidade sarda podet faghere a mancu de sa limba sarda. Ideas non noas, chi una parte manna de sos intelletuales de Sardigna (mescamente de sa manca italianista e cosmopolitista), bogat a campu semper, contra a chie gherrat pro s'ufitzialidade de su sardu. + +Non nos ispantat chi totu custu armamentariu ideologicu siat propostu in ocasione de sa Die de su 28 de abrile. De seguru est una proa, dae sas artarias de s'Academia, pro nche catzare autoridade e fortza a su sentimentu natzionale sardu chi est intrende semper de prus in sa gioventude sarda, mescamente sa prus ispabilla e istudiada, acostumada a connoschere limbas, a girare su mundu, ma finas a torrare a s'identidade "natzionale sarda" e a sa limba, comente est capitendea sos istudentes sardos in sas iscolas e in sas universidaes nostras e istrangias. + +Pro bogare a campu custas ideas, sa Ras a pagadu unu seminariu de duas dies in s'Isre de Nugoro, currende a pare una trintina de espertos de universidade e nono. +Cunforma a su chi at contadu sa _Nuova Sardegna_ de su 30 de abrile, est mescamente su prof. Pietro Clemente (ordinariu de antropologia in Firenze) chi s'at leadu s'incarrigu de manifestare custas ideas, cando at naradu riferende*si a sos iscritores sardos in italianu (si est giustu su chi riferit su giornalista F. Pirisi): "Opere scritte in italiano, ma che vengono lette come una letteratura nazionale" [...] "E questo significa che il fatto della lingua non e determinante per vivere la propria identita". + +Est semper sa matessi fiolera, sa pretesa chi s'identidade sarda potzat essere sena limba e chi sa literadura iscrita in italianu devat essere cunsiderada "sarda". +No essende podidos andare a custas duas dies de cunfrontu, no ischimus si su titulu de s'art. "La cultura sarda oltre la gabbia dell'identita" est sa sintesi giusta de su seminariu de s'Isre. Si esseret giusta, pero, diat essere coerente cun s'idea e cun sa pratica de afortire sos protzessos de autocolonizatzione, de autoodiu, de alienatzione natzionale, linguistica e culturale in favore de s'italianu propostos dae unos cantos intelletuales sardos. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/05/2012 + +## A su linguista sardu Micheli Contini sa tzitadinantzia onoraria de Orthulle + +### Tzerimonia de cunsinna su 1 de maju + +Sa comuna de Orthulle, in sessione istraordinaria, at cuntzedidu sa "crae" de sa bidda, sa tzitadinantzia onoraria a su professore emeritu de s'Universidade de Grenoble, linguista sardu famadu in su mundu de sas limbas, autore, in mesu de ateras operas, de su _Ètude de geographie phonetique et de phonetique instrumentale du sarde_. In prus de essere membru de su _Atlas linguarum Europae_, oe est diretore de s'ALIMUS, Atlante linguisticu multimediale de su Sardu, un'opera colossale galu a cuncruire e chi at a essere a disponimentu in sa Rete. + +Contini est istadu premiadu in Orthlulle pro sos meritos comente linguista, mescamente ca at includidu in sos istudios suos finas sa variedade de custa bidda. + +Paris cun Contini, est istadu premiadu cun su matessi Onore, su prf. Giovanni Ruffico, professore de s'Universidade de Palermo e direttore de s'Atlante linguisticu sitzilianu. + +Moderadore de s'eventu fiat su prof. Nicola Tanda. + +Ambos premiados ant leadu sa paraula pro torrare gratzias a sa Comuna de Orthulle. Est craru chi prof. Contini l'at fatu in sardu e bene! + +Pustis de sa tzerimonia at leadu sa paraula calicunu de su publicu, Antoni Canale, segretariu de su Premiu Otieri, Diegu Corraine, segretariu de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda, chi at ringratziadu a prof. Contini pro sos istudios suos e pro sa collaboratzione indispensabile chi at dadu in sos isseberos in intro de sa Cumissione de sos istudiosos de sa norma iscrita de sa Limba Sarda Comuna /LSC, deliberada dae sa Giunta regionale su 18-4-2006. + +Prof. Contini at ringratziadu ammentende chi pro su tempus venidore de su sardu est pretzisu chi totus, giovanos e mannos, faeddent semper in sardu, ma finas chi non si podet faghere a mancu de una norma iscrita de referentzia comente sa LSC pro s'ufitzialidade e modernidade de sa limba sarda. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/05/2012 + +## François Hollande, presidente de Frantza, at binchidu in Bretagna, at perdidu in Corsica. + +### Luego sa ratifica de sa Carta europea de sas Limbas? + +François Hollande est su presidente nou de Frantza, cun su 52% de sos votos. In Bretagna, totu sos dipartimentos ant isseberadu a isse. Chi siat s'efetu de sa prominta de sa campagna eletorale, cando aiat promintidu de ratificare sa Carta europea de sas limbas: una ghenna aberta a su reconnoschimentu prenu de sa limba bretone e de sas ateras? +In Corsica, pero, at binchidu Sarkozy, cun su 55,87%! +Bidimus si Hollande at a mantennere sa paraula. + +Sa Carta europea de sas limbas, fata dae su Cussigiu de Europa, totus la cherent ma pagos la ratificant. Ischimus comente est andada sa chistione in Italia! Unu matzimbroddiu pagu craru. +In aterue est finas peus, ca "non totus" la cherent! In Frantza, pro nde narrere una, in s'urtima campagna eletorale, sa chistione de sa ratifica de sa Carta europea de sas limbas fiat unu de sos argumentos primos de su cuntrastu eletorale. Hollande, François Bayrou e Eva Joly aiant giai decraradu chi fiant in favore. Nicolas Sarkozy, in cambiu, si fiat decraradu contrariu a sa ratifica. Gasi etotu Jean-Luc Melenchon, de su partidu de sa Sinistra, "fieru de essere giacobinu, fieru de faeddare in frantzesu e in ispagnolu, sa limba de sos giajos". Contraria finas Marine Le Pen. Ite cumpangia s'at isseberadu sa parte giacobina, tzentralista de sa sinistra frantzesa, sa matessi chi fiat contraria a s'indipendentzia de s'Algeria, cun su PCF de Maurice Thorez! + +A dolu mannu, in Italia e in Sardigna, una parte de sa sinistra no est diferente dae sos giacobinos frantzesos. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/05/2012 + +## IDEA NATZIONALE + +### de Diegu Corraine + +S'i**dea natzionale** est unu cuntzetu chi definit unu programa minimu de liberatzione de una natzione oprimida o negada, basadu in sa _cussentzia natzionale_. Est sa base de su natzionalismu de liberatzione comente dotrina politica, contra a su natzionalismu de dominiu. + +Siat s'avantzada de sa globalizatzione, chi nche catzat segurantzias e istabilidades personales e colletivas, siat s'incapatzidade de sos partidos e de sa politica traditzionale de cumprendere custos problemas e de dare un'orizonte, sunt favorende, finas in s'istadu italianu, s'idea chi su cambiamentu podet essere asseguradu cumintzende dae sos territorios e dae sas comunidades, cun s'autoorganizatzione e s'autodeterminatzione de sas periferias contra a su tzentru. In Sardigna, sa natzione prus manna de s'Istadu, a pustis de s'italiana, b'at setores sotziales, mescamente sos giovanos, culturales e politicos (finas a eris contrarios o dudosos) chi pessant a una proposta e a una prospetiva de soverania, indipendente o nono chi siat, pro essire dae sa dipendentzia. Lu cherent comente risposta disisperada a sa crisi economica o comente voluntade de torrare a sa soverania comente deretu istoricu de sa natzione sarda, custrinta a bi rinuntziare dae sa cunchista coloniale catalana, ispagnola, italiana? Si tratat de una visione petzi economica de su problema de su sutisvilupu, in intro de un'istadu chi est currende a si partzire in cantzos, o de unu sinnale nou de cussentzia natzionale? O s'una cosa e s'atera? + +A dolu mannu, sunt in medas sos chi, in manera organizada e nono, abboghinant "indipendentzia, soverania" ma lu faghent in italianu, in s'atividade politica issoro e in sa propaganda eletorale,mustrende de non tennere un'idea natzionale. Un'ispropositu chi non favorit unu protzessu operosu de soverania. Indipendentzia dae ite, si no afortimus in intro de nois e in s'opera nostra custa cussentzia natzionale, in sardu? Custu est su primu disafiu, sa prima posta culturale, contra a sa "isnatziolanizatzione" de su moimentu e a s'omologatzione linguistica. S'atera posta, politica, nos obbrigat a tennere una "idea natzionale", unu livellu comunu de riferimentu, chi a pustis lassat a cadaunu isseberos ideologicos superiores e optziones partiticas personales. Partidos medas, de dereta o de manca, ma cun un'_Idea natzionale_ crara. Sena chi calicunu chergiat brevetare sa soverania o s'indipendentzia, ca unu protzessu de soverania comente si tocat no est a carrigu de unu partidu ebbia ma de unu moimentu natzionale trasversale, chi tengiat unos cantos puntos programaticos comunos e firmos. A su mancu custu bi cheret. + +Pro bi resessire in Sardigna, diat tocare a firmare sa cursa a formare su moimentu indipendentista prus indipendentista de sos ateros, a agatare/elaborare unu vocabulariu comunu, ponende sas bases de un'idea natzionale comuna, coerente e costante. + +#_Diegu Corràine_ + + + +### 15/05/2012 + +## Sa SOTZIEDADE PRO SA LIMBA SARDA + +Est un'assotziu culturale chi, cun cunferentzias e seminarios, atziones, campagnas, istudios, cheret promoere s'ufitzialidade de su sardu in sa sotziedade e in su territoriu. + +Pro atuare custas finalidades, sa Sls cheret sighire sa normativa iscrita (Lsc) adotada dae sa Ras, dae ateros entes e pessones e si cheret interessare de sos isvilupos suos. + +In prus, cheret agiuare a faghere, finas cun dinare donadu dae sos internautas interessados, operas in sardu, atziones e campagnas de promotzione de s'impreu de sa limba e de isvilupu de trastes informaticos chi impreant sa limba sarda o la cherent afortire e ammodernare. + + + + +## Pro AGIUARE ATZIONES o ÒPERAS IN SARDU + +### Cun s'agiudu finantziariu tuo, podimus atuare atziones, campagnas o operas in sardu. + +Manera pro AGIUARE: + +Dae sa pagina **FUNDU DE SA LIMBA SARDA,** + +podes faghere unu DONU in dinare, dende su chi cheres. Podes isseberare sas cantidades preistabilidas o multiplicare una cuota pro sa cantidade chi t'interessat. Pustis, **PAGA cun PayPal**, su sistema prus seguru de pagamentu. + +Cun PayPal tenes a disponimentu unu contu in Internet prus discansosu e lestru pro imbiare pagamentos dae castas diferentes de contos (comente sa carta de creditu tua o su contu currente bancariu) a SLS, sena devere a mala gana ponnere a disponimentu nostru, cada bia, informatziones finantziarias segretas. In custa manera, nois (e nemos si non PayPal, una bia ebbia, cando aberis su contu cun issos) non connoschimus su numeru de sa carta de creditu tua o sas informatziones de su contu bancariu tuo. + +In pratica, ti nche deves marcare una bia ebbia a PayPal e dae cue podes faghere sos pagamentos sena pagare nudda in prus o iscobiare sos datos tuos. + +Tocat a tennere in contu chi pro 1 € de donu, a sa SLS PayPal dat 0,62 €, pro 100 € PayPal dat a sa SLS 96,25 €. In pratica PP si mantenet su 3,75%. Est sa matessi cosa chi diat capitare cun cale si siat carta de creditu. Si perdet carchi cosa, ma su pagamentu est comodu e seguru. + + + + +## Chie semus + +### Sa SOTZIEDADE PRO SA LIMBA SARDA est un'assotziu culturale sena finalidades lucrativas, chi operat pro afortire sa normativa de sa limba sarda e faghere a manera chi su sardu siat limba normale in sa sotziedade e in su territoriu. + +Sa finalidade prima de sa SLS est sa de "promovere, ampliare, difundere e abbalorare cun cale si siat mediu sa connoschentzia e s'impreu de sa limba sarda" + +In annos e annos, sa SLS est istada su puntu de referentzia de sas elaboratziones e gherras in favore de s'unidade e de s'ufitzialidade de sa limba sarda. E custu l'at fatu cun deghinas de cunferentzias, seminarios, in deghinas de biddas de Sardigna. Si podet narrere chi sa SLS at inauguradu sa traditzione de faeddare in sardu in publicu, cosa rara finas a tando. E at finas eredadu sa traditzione e sas ideas de su Comitadu de sa Limba Sarda chi aiat sestadu e promovidu sa lege de initziativa populare pro s'atuatzione de s'art. 6 de sa Costitutzione de sa RI e su reconnoschimentu de sa Minoria linguistica sarda, duncas. + +Ma est finas sa sotziedade chi at dadu fortza a su protzessu de istandardizatzione de sa limba sarda, cumintzadu cun su seminariu internatzionale "Presente de sas limbas minoritarias e problemas de sa normalizatzione issoro", su 25-9-88, in Santulussurgiu, e culminadu in su 2001 cun sa LSU e in su 2006 cun sa LSC. + +Su simbulu nou de sa Sotziedade est formadu dae una **S** cungiada dae duas linias: sa _linia ruja_ rapresentat sa fortza e s'unione de sas pessones e sa _linia niedda_ sa finalidade de sas pessones s'aunint in sa SLS: s'istima pro sa limba sarda e pro su progressu suo. + +Indiritzu pro literas e pachetes postales: Carrera de Lombardia 48a, 08100 NÙGORO, Sardigna + +Tel. 349.6726349 + +92019030920 + + + + +### 16/05/2012 + +## banner sito + + + + +### 08/05/2012 + +## Sa limba sarda in sa Fiera de su Libru de Torino + +### Libros, materiales didaticos e cunfrontu de ideas + +In Torino, pro su de 25 Salones Internatzionales de su Libru, su 12 de Maju, in die de sabadu, intre sas relatas de prus importu de sa rassigna, b'at a essere finas sa Limba Sarda. Difatis, a sas 10 mangianu, su Servitziu limba sarda de sa Regione s'at a incurare de presentare sas cartas geolinguisticas e toponomasticas de Sardigna, acumpridas pro more de sos progetos ATS (Atlante Toponomasticu sardu) sa Carta de sas minorias linguisticas sardas). A sas 11, cunferentzia aberta subra sa Carta Europea de sas Limbas Regionales e Minoritarias. S'assessore Sergio Milia at a introduire, printzipiende sos traballos. + +Ant a intervennere: Laurent Vierin (assessore de sa Regione Badde de Aosta), Ines Cavalcanti (otzitanos de Piemonte --Chambra d'Oc), Giosepe Corongiu (Regione Autonoma de Sardigna); Marco Viola (Provintzia autonoma de Trento); Caralu Zoli (Fundatzione Small Codes). A merie, a sas tres e mesu, presentada de sas tradutziones in limba sarda de operas literarias; a sas chimbe e mesu presentada de sas operas didaticas multimediales e de su cartone animadu "Pimpa", dopiadu in limba regionale. A sas sete de sero, si serrat sa die presentende su CROS, Curretore Ortograficu Regionale de sa limba sarda. S'ammaniu de totu est contivigiadu dae Giosepe Corongiu e dae Cristianu Becciu. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Le città divise. I Balcani e la cittadinanza tra nazionalismo e cosmopolitismo. + +_Editore_: Infinito +_Data de publicatzione_: 2006 +_Collana_: Orienti_Data de publicatzione_: 2006 +_ISBN_: 88-89602-04-X +_Paginas_: 128 +_Preju_: 10,00 euros + +Sas tzitades divisas sunt unu fenomenu difusu ma, non s'ischit pro ite, non si nde faeddat meda. A bias su problema benit risortu petzi comente una chistione de contrapositzione etnica. Ma si tratat de carchi cosa de prus profundu meda: sa tzitade, giai cumplicada in s'organizatzione sotziale sua, benit posta in crisi dae cunflitos e dae limites territoriales. Sa tzitade divisa devenit sa negatzione matessi de logu de sas pluralidades e de sas diversidades; est un'ispatziu publicu chi dividit e non logu de addoviu e sa comunidade si trasformat in logu de inserru in issa matessi imbetzes de logu de ispilupu. Sas tragedias de Sarajevo e de Mostar, ma finas, in tempos colados, de Belfast, Berlino e Gerusalemme, ant mustradu cantu sas tzitades e sas sotziedades urbanas siant debiles e vulnerabiles. Custu libru dat una bisione multidisciplinare e lassat logu a boghes meda pro analitzare sos fenomenos e sas esperientzias fatas in paritzas tzitades, mescamente in sos Balcanos, mustrende finas progetos e propostas pro faghere a biere chi, pro torrare a bivere, sas tzitades e sas tzitadinantzias tenent bisongiu prima de totu de torrare a dialogare, mescamente impreende politicas locales e regionales adeguadas. In custu campu, s'Europa at a mustrare su chi balet, ca traballare subra de sas tzitades cheret narrere difatis a traballare pro s'addoviu intre populos, religiones e culturas diferentes. + + + + +### 09/05/2012 + +## FUNDU DE SA LIMBA SARDA + +### Sa paraula "**fundu"**, in sardu, cheret narrere _arbore_, _mata_, ma finas _caudale_, _dinare_, _richesa_. + +In custa pagina de su FLS, "**fundu**" est una cantidade de dinare dadu dae pessones de bonu coro, chi sunt interessadas a su tempus venidore de sa limba sarda, paragonada a un'**arbore** chi podet creschere o finas morrere, cunforma a su chi ant a cherrere sos chi la faeddant. + +Su dinare collidu at a essere destinadu a cumpretare sas atziones o sas operas isseberadas dae sa SLS. + +Su Comitadu de gestione, pro prima cosa, at a destinare su dinare regortu in donu a pagare pessones espertas de sardu chi operant in sa redatzione de su DITZIONÀRIU SARDU DE SU TEMPUS NOSTRU / DSTN, in forma de BURSAS DE ISTÙDIU, chi ant a essere atribuidas e comunicadas in su situ (pessone isseberada, esperentzia e progetu). Una parte minore at a essere destinada a sa Sotziedade informatica chi gestit su su DSTN, comente assistentzia. + +Duncas, FAGHIMUS CRÈSCHERE SU FUNDU DE SA LIMBA SARDA! + +Agiua*nos a faghere creschere sa limba sarda. + +Faghe sa parte tua e non ti nd'as a impudare. + + + + +### 09/05/2012 + +## + +>>>DONU a su Fundu de sa Limba Sarda +pro su DSTN / Ditzionariu Sardu de su Tempus Nostru + +Cuota: 2€ o + + +### Incarca in sa paraula DONU, inoghe subra. Pustis, incarca in "Custu est su donu meu". In fatu, issebera sa cantidade de cuotas chi cheres dare e incarca in "Faghe su donu"] + +## Finas a su 05/08/2014, b'at arribbadu: 66,75€ + + + + +### 09/05/2012 + +## 5 euros + +### + +Agiudu a su FUNDU DE SA LIMBA SARDA. +Bos so imbiende custu DONU pro lu ponnereis a disponimentu de sas atziones, campagnas o operas chi ais programadu de atuare cun su Fundu de sa Limba Sarda. + + + + +### 09/05/2012 + +## It'est su DSTN? + + + + +## SU SARDU + +Su naturale de sa limba est de essere faeddada, ma s'iscritura nd'assegurat sa preentzia costante in su tempus e in s'ispatziu + + + + + +### 12/05/2012 + +## Anglomania? Americanizatzione e autocolonizatzione a s'italiana! + +### de Diegu Corraine + +Sa crisi sistematica chi semus sufrende como in Europa no est economica ebbia ma de ruolu in su mundu e, duncas, finas de identidade. Pustis de una tendentzia espansiva durada 500 annos in ue s'Europa at assugetadu e isfrutadu populos e siendas naturales de cada logu, oe sa richesa si nche tramudende a aterue. E chi est perdende finas sas identidades natzioanales, sacrificadas a sa mundializatzione chi s'Otzidente matessi at ideadu e praticadu. + +Si abbaidamus sa pratica linguistica de sos italianos, caraterizada dae una colonizatzione e sustitutzione de paraulas inglesas in intro de cada setore de s'italianu, operada cada die dae su mundu de s'informatzione e adotada cun disciplina ispantosa dae totus, a manca e a dereta (sos urtimos: default, spread, credit crunch, etc.), cumprendimus chi custu protzessu de cunformismu culturale e perdida de identidade (si mai bi nd'at apidu) est sa mustra de una crisi prus profunda, chi non tenet paragone in Europa. + +Urtimamente, in custu protzessu parossisticu de autocolonizatzione e americanizatzione, est arribbada sa detzisione de su Politecnicu de Milanu, in ue dae su 2014, «l'intera offerta formativa magistrale», vale a dire biennio finale e dottorati, saranno «erogati» in lingua inglese. Detto - ancora per poco - in italiano, significa che dopo il triennio di base non ci sara piu il «doppio binario» dei corsi nelle due lingue ma solo nell'inglese. Est craru chi dae s'americanizatzione de sa limba e custu modellu pilota de universidade moet su progetu/protzessu de americanizatzione de totu s'universita italiana, de s'iscola e de sa sotziedade, giai cumintzadu dae annos, chi at a dare su resurtadu contrariu de su chi pretendent: galu prus dipendentzia, sutaisvilupu, e mancantzia de democratzzia linguistica. + +S'istadu italianu, chi non si difendet mancu sa limba de sa natzione majoritaria, at a faghere peus e peus cun sa limba sarda. Antis, sa passividade a s'interferentzia de s'ingresu in s'italianu est su matessi modellu chi disponet a s'interferentzia de s'italianu in su sardu. + +Sena contare s'interventu indiretu negativu contra a sa limba sarda, chi est giai faghende, cando torrat a nudda finas sa tutela finantziaria garantida dae sa 482/99. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 13/05/2012 + +## SA SOTZIEDADE PRO SA LIMBA SARDA: connoschentzia e impreu de su sardu + +### 25 annos de progressu de sa limba sarda, + +in sas leges, in s'iscola, + +in sa cussentzia + +Sa _Sotziedade pro sa Limba Sarda_ est naschida in su 1987, in Casteddu. Sa finalidade prima de sa SLS est sa de "promovere, ampliare, difundere e abbalorare cun cale si siat mediu sa connoschentzia e s'impreu de sa limba sarda" +In annos e annos, sa SLS est istada su puntu de referentzia de sas elaboratziones e gherras in favore de s'unidade e de s'ufitzialidade de sa limba sarda. E custu lu faghiat cun deghinas de cunferentzias, seminarios, in deghinas de biddas de Sardigna. Si podet narrere chi sa SLS at inauguradu sa traditzione de faeddare in sardu in publicu, cosa rara finas a tando. E aiat finas eredadu sa traditzione e sas ideas de su Comitadu de sa Limba Sarda chi aiat sestadu e promovidu sa lege de initziativa populare pro s'atuatzione de s'art. 6 de sa Costitutzione de sa RI e su reconnoschimentu de sa Minoria linguistica sarda, duncas. +Ma est istada finas sa sotziedade chi at dadu fortza a su protzessu de istandardizatzione de sa limba sarda, cumintzadu cun su seminariu internatzionale "_**Presente de sas limbas minoritarias e problemas de sa normalizatzione issoro**_", su 25-9-88, in Santulussurgiu, e culminadu in su 2001 cun sa LSU e in su 2006 cun sa LSC. + + + + + +### 13/05/2012 + +## Istoria de sa SLS + +### Pro s'ufitzialidade de sa limba sarda + +In sos primos annos de atividade, sa SLS at fatu un'ativiade manna a beru pro ispainare in Sardigna s'idea noa chi su sardu est sa limba de sa natzione sarda e, pro sa Costitutzione italiana, sa limba de sa minoria linguistica sarda. + +Duncas, sa SLS, paris cun sos sotzios suos, at gherradu mescamente faghende cunferentzias e seminarios de istudiu in biddas meda de Sardigna, pro tennere una lege de sa Regione e de s'Istadu, chi aeret cumpridu s'art. 6 de sa Costitutzione italiana chi garantit sa tutela de sas minorias linguisticas. + +Custu reconnoschimentu est arribbadu in su 1997 (lege sarda 26/97) e in su 1999 (lege italiana 482/99). + +Dae tando, unos cantos membros e dirigentes de sa SLS ant gherradu mescamente in foras de sa Sotziedade issoro, in sos Ufitzios de sa limba e in ateros organismos, chi a dolu mannu, pero, como si sunt indebilitende o sunt mortos. + +Pro custu, propiu ocannu, su 2012, b'at apidu bisongiu de torrare a si mobilitare comente SLS, pro atuare disinnos e atziones de politica limguistica indipendentes dae sos partidos e dae sos entes publicos, cun s'agiudu de sa dadivosidade e bonu coro de sos chi istimant sa limba sarda e cherent s'ufitzialidade sua in sa sotziedade e in su territoriu. + + + + +## Israele, discriminatziones ètnicas e de gènere + +Sas discriminatziones etnicas e de genere in s'istadu de Israele sunt su tema chi Smadar Lavie, antropologa e professora universitaria israeliana, at propostu in su giru de cunferentzias chi at fatu in Italia in su mese de maju coladu. + +Smadar est cofundadora de su grupu _Ahoti_, unu movimentu de feministas ebreas arabas de colore apartenentes a s'etnia _Mizrahim_. + +«Sos _Mizrahim_ -contat Lavie- sunt sos ebreos orientales, naschidos in sas comunidades ebraicas de s'Oriente Mediu, de su Marocu, de s'Egitu, de s'Iraq, de s'Iran ma finas de s'Ìndia. Si distinghent dae sos _Ashkenazis_, s'atera etnia manna de Israele chi benit dae s'Europa, pro cultura, abitudines, limba, e finas su colore de sa pedde.» + +Sos _Ashkenazis_ sunt su grupu egemonicu chi ocupat su podere in Israele dae sa die de sa costitutzione sua. + +Crarit Smadar Lavie: «Sas elites ashkenazitas ant fundadu un'istrategia de dearabizatzione de s'Istadu de Israele, privende sos Mizrahim de sa cultura issoro, neghende*lis s'atzessu a s'istrutzione e sa possibilidade de si megiorare sotzialmente. Nd'at agiuadu s'espulsione dae sos tzentros urbanos chirru a sos insediamentos catzados a sos Palestines, a largu dae sos tzentros de podere. Custu, a pustis, at cuntribuidu finas a sa radicalizatzione de sas tensiones intre Ebreos arabos e Palestinesos». + +«Sa discriminatzione etnica, pero, -avertet Lavie- andat paris sa de genere: galu in su 2000, in pessu su 9% de su corpus academicu israelianu fiat cumpostu dae feminas e peruna de issas fiat _Mizrahim_.» + +Sa protesta de sas feministas e patzifistas _Mizrahim_ ponet in craru su ligamene intre etnia e podere: «Sa sotziedade israeliana est rugrada dae cunflitos, militarizada e ratzista. Non si podet fagher a mancu de isorver custos nodos si cherimus arribare a beru a unu tratadu de paghe possibile cun su populu palestinesu». + +Tiradu dae su situ: www.donneinviaggio.it + + + + +## Addovios e seminarios de sa SLS + +### Fatos dae sa SLS in sos primos annos de atividade + +Relatziones presentadas dae sos sardos Remundu Turtas, Antoni Virdis, Zuanne Dore, Alvieru Curreli, Enzo Cadoni, Antoni Satta, Diegu Corraine, Zuanne Usai, e dae Giorgio Banchig (Islovenia ital.), Jesus Ferro (Galitzia), Artuto Genre (Otztitania ital.), Elmo Domaine, (Badde de Aosta), Aurel Argemi (Catalunja), Jacques Garobi Colonna (Corsica), Paolo Agirrebaltzategi (Euskadi/Paisu bascu), Luigi Gloazzo (Friuli), Jean Rouquette (Otzitania frantzesa).Non sun podidos benner s'albanesu de Italia Emanuele Giordano e su sardu Gavini Pau chi an a publicare sas relatziones issoro in sos Atos de sa Cunferentzia.Interventos de su presidente de sa Zunta rezionale Mario Melis; de Pipinu Chessa, assessore de sa P.I. de sa provintza de Aristanis; de Efis Serrenti, assessore de sa P.I. de sa provintzia de Aristanis; Italo Ortu; Mario Puddu; Austinu Cannas, Antoni Lepori; Zuanne Atzori.Durantes sos traballos est istadu propostu e aprovadu dae sa SLS su disinnu de formare una "Cumissione pro sa tradutzione in sardu de sos testos sacros".A sa fine de sas duas dies de cunferentzia, sos partitzipantes e su publicu presente at discutidu e aprovadu su Documentu finale chi publicamus in custu numeru de NOAS.Totu sos documentos presentados e elaborados in ambas dies an a esser publicados in unu libru de sos Atos. + +A sa sala de sa Turre aragonesa b'at bennidu sotzios de sa SLS dae medas logos de Sardinna pro ascurtare e discuter sas relatziones de su presidente e de su secretariu de sa SLS chi an presentadu s'atividade fata e sos programas pro su 1988 + +A s'urtima regorta de cantones de Piero Marras, "Funtanafrisca", cun testos de Paulu Pillonca, est istadu dedicadu unu sero de relatziones (Bachiseddu Bandinu, Diegu Corraine, Zuanne Frantziscu Pintore) e discussiones. A s'addoviu culturale organizadu dae sa setzione locale de sa SLS b'at bennidu zente meda de sa bidda e de foras. + +Cunferentzia destinada a sos istudentes de su Lizeu linguisticu, cun relatziones de Massimu Pittau, Diegu Corraine e Zuanne Usai. + +Cunferentzia organizada dae su nucleu promotore locale de sa SLS, cun relatziones de Zuanne Usai e de Diegu Corraine. + +Addoviu culturale cun relatziones de Antoni Cossu, iscritore; Innassiu Delogu, professore in s'Universidade de Bari; Alberto Merler, professore in s'Universidade de Tatari.Sos presentes ant botadu unu documentu de imbiare a su presidente de su guvernu sardu Mario Melis e a s'assessore de sa Rezione pro sa P.I., invitendelos a proponner chi sa leze finantziaria rezionale previdat un'azudu in favore de sas initziativas pro sa limba sarda, de cussas de sa SLS in particulare.Totu sos presentes ant peri botadu e firmadu una litera de solidaridade imbiada a Samo Pahor, islovenu de Trieste, ex-segretariu de sa LELINAMI, arrestadu pro unas cantas dies, acusadu de resistentzia e interrutzione de servitziu publicu, pro aer pretesu in sas postas de Trieste s'impreu de sa limba islovena. + +Cunferentzia organizada dae sos istudentes de su cursu pro traballadores, cun s'interessamentu de sa prof. Clara Farina. Relatziones de M. Pittau, D. Corraine, M. Antonietta Fara. + +Diegu Corraine e Massimu Pittau an presentadu a sos istudentes de su Litzeu linguisticu s'opera musicale "Funtanafrisca", resurtadu de sa collaboratzione poetica de Paulu Pillonca e musicale de Piero Marras. Presentes sos autores, chi an contadu a longu a sos istudentes entusiastas comente est naschida "Funtanafrisca" + +Prus de duamiza sardos in pagas chidas an firmadu sas cartulinas de imbiare a su Presidente de sa Republica Italiana Frantziscu Cossiga pro li manifestare sa protesta de sos sardos contra a sa mancantzia de lezes in favore de sas limbas minoritarias, a pustis de 40 annos chi sa costitutzione de sa R.I. aiat promintidu de tutelare custas limbas. S'initziativa, promovida in totu s'istadu italianu a duncas in su territoriu de sas 12 minorias linguisticas, dae sa Liga pro sas Limbas de sas Natzionalidades Minoritarias, in Sardinna est istada proposta dae sa SLS, chi in custa manera at dimostradu chi sas minorias si depen azuare a pare si bolen a beru otenner sos deretos issoro culturales e linguisticos. Luego bi diat deper aer un'addoviu cun su presidente Cossiga pro li cunsinnare in pessone sas cartulinas collidas in totu s'istadu italianu, cun s'isperu chi custa atzione resessat a incurtziare su caminu pro s'otenimentu de una leze de tutela linguistica. + +• **Presente de sas limbas minoritarias e problemas de sa normalizatzione issoro**, su 25-9-88, in _Santulussurgiu_ + + + + +## DONADORES + +### In ordine alfabeticu, numene e sambenadu de sos donadores a su FLS + +Diegu Corraine, Nugoro / Carlo Zoli, Firenze + + + + +## INTRADAS e ESSIDAS + +### Trasparentes e suta controllu + +Sas INTRADAS ant a bennere dae s'agiudu chi ant a dare sas pessones dadivosas chi cherent agiuare su FLS a ponnere su dinare in atziones e operas in sardu, petzi tramite PayPal, in manera trasparente. + +Sas ESSIDAS ant a resurtare in su contu abertu dae sa SLS in XXXXXXXXX. Ant a essere giustificadas dae bonifico o assinnos chi amus a publicare in su situ matessi. + + + + + +### 09/05/2012 + +## 10 euros + +### + +Agiudu a su FUNDU DE SA LIMBA SARDA. +Bos so imbiende custu DONU pro lu ponnereis a disponimentu de sas atziones, campagnas o operas chi ais programadu de atuare cun su Fundu de sa Limba Sarda. + + + + +### 09/05/2012 + +## 20 euros + +### + +Agiudu a su FUNDU DE SA LIMBA SARDA. +Bos so imbiende custu DONU pro lu ponnereis a disponimentu de sas atziones, campagnas o operas chi ais programadu de atuare cun su Fundu de sa Limba Sarda. + + + + +### 09/05/2012 + +## 50 euros + +### + +Agiudu a su FUNDU DE SA LIMBA SARDA. +Bos so imbiende custu DONU pro lu ponnereis a disponimentu de sas atziones, campagnas o operas chi ais programadu de atuare cun su Fundu de sa Limba Sarda. + + + + + +### 14/05/2012 + +## "Bogamus a campu sa limba" in cale si siat ocasione e logu + +### de Diegu Corraine + +30 annos a como sa limba istaiat megius ma b'aiat prus pagu cussentzia, oe b'at prus cussentzia de sa limba ma, a dolu mannu, "prus pagu limba", comente cantidade de pessones chi la faeddant e calidade de sa limba matessi. Pro custu, tocat a la _mustrare_, a la _bogare a campu_, in cale si siat ocasione e logu, sa limba nostra! Si no lu faghimus como, cras at a essere peus; si no lu faghimus nois, nemos l'at a faghere in parte nostra. E lassemus cantare sos chi nos cherent cumbinchere chi sa limba est un'elementu segundariu de sa liberatzione sarda. Faghimus a manera chi sa limba sarda siat ufitziale a beru, in cada logu e impreu, _como e inoghe_. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/05/2012 + +## Pregontas & Rispostas + +Cada limba tenes sar regulas suas, chi cherent imparadas bene e rispetadas. + +--Interferentzias lessicales, terminologicas, foneticas e sintaticas dae s'italianu + +Pro imparare bene, mescamente si semus cumintzende a mannos: +--ascurtare e imparare dae chie nos paret chi faeddat e iscriet megius de nois + +--controllare gramaticas e ditzionarios de limba sarda + +Imbiade sa pregonta e nois amus a chircare de rispondere deretu. + + + + +## Sas àreas marinas protetas sunt in perìgulu + +Sas areas marinas protetas ialianas non sunt in cunditziones bonas. Su 55% de cussas a protetzione integrale no istat bene e custa pertzentuale aumentat a su 62% cun sas zonas ue est amintida sa presentzia de s'omine. + +Custu allarme l'ant dadu sas Àreas marinas protetas matessi chi, partetzipende a un'indagine fata dae su ministeriu de s'Ambiente, ant denuntziadu sa creschida de s'incuinamentu, chi est arribende finas in sas zonas prus incontaminadas de s'Italia. + +Sos primos datos de su raportu, realizadu dae sa sotziedade Retecologica e chi at a essere cumpretadu intro de su mese de santugaine, sunt istados presentados in un'addoviu cun su ministru de s'Ambiente Alfonso Pecoraro Scanio promovidu dae Marevivo, chi dae su 22 a su 26 de lampadas organizat sa manifestazione "Stelle di mare lungo il fiume", dedicada propiu a sas areas marinas protetas. Nd'est essida a campu una situatzione legia a beru, unu degradu semper prus mannu de sas zonas de mare sutapostas a tutela. + +Su ministru at naradu chi s'Italia devet cambiare, cumintzende dae su numene de su dicasteru, chi s'at a cramare "de s'ambiente, de sa tutela de su territoriu e de su mare", pro sighire cun unu tzensimentu de sas risorsas a disponimentu, mescamente a livellu europeu.[_lmr_] + + + + +## A 52 annos dae sa morte, Premiu MAX LEOPOLD WAGNER pro tesis de laurea in/de limba sarda + +### PASADA, 27-6-2014 + +Sa SLS, cun su patronadu de sa Comuna de PASADA, at organizadu sa prima editzione de su **Premiu MAX LEOPOLD WAGNER pro tesis de laurea in/de limba sarda**. + +Custa initziativa est naschida, cun sa collaboratzione de sa sotziedade editoriale Papiros, pro ammentare su maistru de sos istudios de limba sarda M.L. Wagner (Monacu de Baviera, 17 de cabudanni de su 1880 - Washington, 9 de triulas de su 1962). + +Wagner est istadu unu grandu linguista, chi at dedicadu parte manna de sa vida sua a s'istudiu de sa limba sarda. + +At tentu su meritu mannu de aere afirmadu sa personalidade de su sardu comente limba, mescamente cun s'opera "La lingua sarda" e cun su DES, Ditzionariu etimologicu sardu. +Ocannu, duncas, ruiant sos 52 annos dae sa morte sua in su 1962. + +Cale ocasione megius de s'istitutzione de unu Premiu intituladu a Wagner e chi, in su matessi tempus, agiuat sos istudios linguisticos IN limba sarda, mescamente de giovanos? + +Pro custu, su Premiu est destinadu a Tesis de laurea in limba sarda de cale si siat argumentu e a Tesis de laurea in cale si siat limba ma de argumentu linguisticu sardu. + +Gratzias a s'interessamentu de sa Comuna de Pasada e de su sindigu Roberto Tola, in sa prima editzione, sunt istadas premiadas, in Pasada su 27-6-2014, cun 500 € peromine, sas Tesis de: +-- **_Sarvadore Carvone_** +-- **_Giancarlo Secci_** + + + + +## Òrganos + +• Assemblea (el pes e vitze) + +• Comitadu diretivu (Pres. + 8) Farina, bassu, pinna, corraine, stochino,serra,tuffu,fenu, migaleddu + +• Presidente e vitzepresidente, Corraine, Migaleddu + +• Segretariu, stochino + +• Comitadu sientificu SLS [10 pessones] (Zoli, Lamuela, Ceschia,Francioni, Carrozzo, Corraine, Contini (p), Migaleddu v, migaleddu mv, Cossu, wolf) + +• Collegiu de sos Revisores, piras, mannia,cugudda + +Tesoreri finas non de cd, serra + + + + +## Cursu de limba sarda in s'Universidade de Tatari + +### Promovidu dae s'Assotziu su Majolu, cun fundos de s'Universidade + +Su cursu est cumintzadu su xxx e est formadu dae tres unidades, incarrigadas a insinnates esternos, Diegu Corraine, Brunu Sini, Mariu Puddu. + +Su 17 de maju sunt agabbadas sas letziones de + + + + + +## ACADÈMIA DE SA LIMBA ASTURIANA + +### S'asturianu, + +limba de Asturias (Istadu ispagnolu) + +faeddada dae unas 450.000 pessones. + +_< Ana Cano, Presidente de s'Academia dae su 2001_ + +S'Academia de la Limba Asturiana (in asturianu _Academia de la Llingua Asturiana_) est un'ente de su Guvernu de Asturias fundadu su 15 de nadale de su 1980 pro istudiare, _normativizare_, promoere e _normalizare_ s'asturianu. +In su 1981 s'Academia at publicadu sas primas normas de iscritura istandard: _Normes Ortografiques y Conxugacion de Verbos_. A pustis sa _Gramatica de la Llingua Asturiana_ in su 1998 e in su 2000 su _Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana_. +Publicat finas _Lletres Asturianes_ (bulletinu ufitziale de s'istitutzione), e ateros libros chi pertocant sa limba, sa literadura e sa cultura asturiana: _Cultures_._ Revista de cultura asturiana y Lliteratura. Revista lliteraria asturiana_. In prus custas series de libros: _Toponimia_ (de toponomastica), _Llibreria Llinguistica_ (istudios filologicos), _Preseos_ (vocabularios), _Cartafueyos Normativos_ (testos normativos de aplicatzione in su protzessu de normalizatzione sotziale de sa limba asturiana), _Llibreria Academica_ (creatzione literaria), _Escolin_ (infantile), _Lliteratura Xuvenil_, _Cuquiellu_, _Mazcara_ (teatru)... +Cada annu, dae su 1982, tzelebrat sa _Dia de les Lletres Asturianes_, sas _Xornaes Internacionales d'Estudiu_ e su _Alcuentru "Llingua Minoritaria y Educacion"_, biennale. +S'Academia tenet 23 membros ordinarios, 19 membros currispondentes e 15 academicos de onore. Sos academicos non leant nudda pro s'incarrigu issoro ma traballant de badas. + + + + + + +## LIA RUMANTSCHA + +### S'organismu chi s'interessat + +de promoere sa limba romancia + +_< Su segretariu generale de sa Lia, Urs Cadruvi_ + +Sa promotzione de sa limba e de sa cultura romancia est sa finalidade de sa LR, a manera chi cada pessone pratichet sa limba e chi la trasmitat a sos figios. Sa _**Lia**_ narat cun craresa chi "_Si nois non resessimus a otennere custu resurtadu, sa limba nostra e sa cultura nostra ant a iscumparrere, e paris cun issas su profetu de su bilinguismu e de su multilinguismu, chi sunt sa crae determinante in s'epoca de sa mundializatzione_". +Sa Lia Rumantscha promoet in manera permanente sa limba e sa cultura romancia, mescamente cun s'agiudu de sas familias. +Fundada in su 1919, sa Liga operat mescamente pro assegurare una presentzia forte de sa limba in s'iscola e in s'amministratzione. Publicat libros e materiales didaticos e assegurat sa didatica in sos chimbe dialetos printzipale e sa limba generale comuna unificada iscrita, su _rumantsch grischun_, istandar elaboradu in su 1982 dae su linguista Heinrich Schmid, chi a pustis at a elaborare finas s'istandard de sa limba ladina, su _ladin dolomitan_. + + + + +### 16/05/2012 + +## ACADÈMIA DE SA LIMBA ASTURIANA + +### S'asturianu, limba de Asturias (Istadu ispagnolu)faeddada dae unas 450.000 pessones. + +S'Academia de la Limba Asturiana (in asturianu _Academia de la Llingua Asturiana_) est un'ente de su Guvernu de Asturias fundadu su 15 de nadale de su 1980 pro istudiare, _normativizare_, promoere e _normalizare_ s'asturianu. +In su 1981 s'Academia at publicadu sas primas normas de iscritura istandard: _Normes Ortografiques y Conxugacion de Verbos_. A pustis sa _Gramatica de la Llingua Asturiana_ in su 1998 e in su 2000 su _Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana_. +Publicat finas _Lletres Asturianes_ (bulletinu ufitziale de s'istitutzione), e ateros libros chi pertocant sa limba, sa literadura e sa cultura asturiana: _Cultures_._ Revista de cultura asturiana y Lliteratura. Revista lliteraria asturiana_. In prus custas series de libros: _Toponimia_ (de toponomastica), _Llibreria Llinguistica_ (istudios filologicos), _Preseos_(vocabularios), _Cartafueyos Normativos_ (testos normativos de aplicatzione in su protzessu de normalizatzione sotziale de sa limba asturiana), _Llibreria Academica_ (creatzione literaria), _Escolin_ (infantile), _Lliteratura Xuvenil_,_Cuquiellu_, _Mazcara_ (teatru)... +Cada annu, dae su 1982, tzelebrat sa _Dia de les Lletres Asturianes_, sas _Xornaes Internacionales d'Estudiu_ e su_Alcuentru "Llingua Minoritaria y Educacion"_, biennale. +S'Academia tenet 23 membros ordinarios, 19 membros currispondentes e 15 academicos de onore. Sos academicos non leant nudda pro s'incarrigu issoro ma traballant de badas. + +In s fotografia, _Ana Cano, Presidente de s'Academia dae su 2001_ + +_ +_ + +#_Diegu Corràine_ + + +## Òrganos + +Comitadu Sientificu: + + + + +## Ten canoes + +_Regia_: Rolf de Heer (co-regia de Peter Djigirr) +_Iscenegiadura_: Rolf de Heer, cun s'agiudu de sa populatzione de Raminigining +_Fotografia_: Ian Jones +_Interpretes_: Crusoe Kurddal, Richard Birrinbirrin, Jamie Gulpilil, David Gulpilil, Peter Djigirr, Johhny Buniyira, Frances Djuliging +_Durada_: 1h. 30' + +_Ten canoes_, Deghe canoas, est su titulu se s'urtima pellicula de Rolf de Heer, ambientada in su mundu de sos aborigenos australianos. Est su primu film giradu totu in limba Ganalbingu, cun sa boghe foras de campu in inglesu de David Gulpilil. Su regista olandesu naturalizadu australianu nos narat su contu de Dayindi, chi cheret a una de sas tres mugeres de frade suo, Minigululu, fraigadore de canoas. Tando isse, pro l'imparare, li contat sa paristoria de su gherreri Yeeralparil, chi cheriat issu puru a una de sas mugeres de su frade, Ridjimiraril. Su passadu istoricu, de in antis de s'invasione europea, e su miticu, sunt misturados in custa tragicummedia, contu de amore e de vindita. S'opera, costada 2,2 milliones de dollaros australianos, est istada realizada in su paule de Arafura in su Territoriu de su Nord, inter maju e lampadas de su 2005. Totu sos atores sunt aborigenos. _[gmr]_ + + + + +## banner LIMBAS + + + + +### 16/05/2012 + +## Acordu cumertziale sardu - catalanu + +### de Joan Elies Adell Pitarch + +Sas Cameras de Cummertziu de Girona, Palamos e Sant Feliu de Guixols ant firmadu un'accordu cun sa Camera de Tatari pro promovere sos cuncambios cummertziales, turisticos e culturales cun su nord de Sardigna. Una delegatzione de sa Camera de Cummertzu, Industria e Artesania de Tatari at fatu dae pagu una visita in Girona pro isvilupare e afortire sas relatziones economicas, cummertziales e culturales intre sos duos territorios, boghende profetu dae sos ligamenes istoricos intre Catalugna e S'Alighera. + +Sa visita l'ant ammaniada paris sas Cameras de Girona, Palamos e Sant Feliu de Guixols, su Patronadu de su Turismu Costa Brava-Girona e sa Delegatzione de su Guvernu de sa Generalitat in Girona, istitutziones chi unas cantas chidas a como sunt andadas a su nord de Sardigna pro cumintzare custa collaboratzione cun s'agiudu de s'Espai Llull, sa delegatzione de sa Generalitat in S'Alighera. Durante custu addoviu sas Cameras de Cummertziu gironinas e sa de Tatari ant firmadu une cunventzione.S'acordu previdet custos puntos: + +- Elaboratzione paris de istudios e de progetos chi pertocant sos programas a termine curtzu e mediu pro s'isvilupu de sos cuncambios cummertziales e culturales intre sos duos territorios. + +- Cuncambiu de connoschentzias, informatziones e documentatziones tecnicas, formatzione de personale a livellu tecnicu, amministrativu e imprenditoriale. + +- Agiudu a sa realizatzione de acordos a livellu imprenditoriale (intre impresas in forma individuale e/o assotziada) pro favorire un'integratzione megius intre sos sistemas economicos e produtivos rispetivos. + +- Promovimentu, moende dae sos acordos individuales regulados dae sa formula de sa retziprotzidade, de initziativas chi punnent a agiuare e isvilupare su traficu maritimu e aereu intre sos duos territorios. + +- Partetzipatzione e/o organizatzione paris de fieras, mustras, laboratorios e atividades simigiantes de faghere in sos territorios rispetivos, o finas in paisos tertzos de interessu istrategicu comunu. + +- Favorire sas relatziones cun ateros organismos e istitutziones locales (Amministratzione publica, Universidade, tzentros de chirca, e totu gasi) cun s'idea de promovere sos cuncambios intre impresas, entes, assotzios, amministratziones publicas e istruturas de chirca de sos duos territorios. + +In custa ocasione ant finas fatu un'analisi de su setore turisticu gironinu, (cuidada dae Ramon Ramos, diretore de su Patronadu de su Turismu Costa Brava - Girona) e de sos setores prus importantes de s'economia tataresa (cuidada dae unos cantos rapresentantes de sa Camera sarda). Gasi etotu b'at apidu una riunione de traballu intre su Delegadu a s'Agricultura de sa Generalitat, Jordi Aurich, e sos imprendidores gironinos de sos setores agrualimentare e de sa distributzione cummertziale. In previsione b'at unos cantos addovios in Girona e Tatari pro cuncretare su ventagliu de produtos o servitzios chi si podent presentare paris in s'atividade de promovimentu de sos duos territorios. + +Joan Elies Adell Pitarch + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/05/2012 + +## Abba e mandigu: duos deretos galu a cumprire + +### de su Comitadu italianu de su Cuntratu Mundiale de s'Abba + +Su 22 de martzu, in totu su mundu, est sa _Die Mundiale de s'abba_. L'ant istituida sas Natziones Unidas in su 1992, a pustis de sa cunferentzia de Rio, pro faghere pessare a s'opinione publica, ma mescamente a sos responsabiles de sos Istados, cale est sa situatzione de sa disponibilidade de abba in su mundu. Ocannu s'Onu at propostu su tema "Abba e segurantzia alimentare"; est un'argumentu a beru de atualidade, si si cunsiderat chi, belle cun sos impinnos a livellu de "Obietivos de su Millenniu" pro minimare de su mesu sa proportzione de pessones sena abba e sena servitzios igienicos de base, sas denuntzias de sas Natziones Unidas etotu non faghent pessare in bonu. Galu oe, difatis, in su mundu, petzi su 63 pro chentu de sas pessones tenent sos servitzios igienicos de base; e custa proportzione at a artiare petzi a su 67 pro chentu intro de su 2015, in suta meda de su 75 pro chentu chi si pessaiat. + +Tenende contu de sa creschida demografica chi b'est como, sas previsiones non dant perunu acunortu: intro de su 2030, prus de su mesu de sa populatzione at a vivere in sas tzitades mannas e at a essere formada dae gente chi at a istare in sas barracopolis, duncas sena servitzios idricos e sena servitzios igienicos-sanitarios, cando chi su raportu de sa Banca Mundiale denuntziat su fatu chi, intro de su 2030, sa dimanda de abba nch'at a colare s'oferta de su 40 pro chentu. Abba chi, a parte su fatu chi non totus nd'ant, s'est faghende una sienda semper prus rara e, belle cun sos progressos tecnologicos, su chi galu non si resessit a faghere est a produire s'abba. In cambiu, resessimus cada die a impitare cantidades mannas de abba pro biere, coghinare e sabunare, ma, galu de prus, in manera indireta, pro produire sos alimentos chi cunsumamus. In prus, si contat chi su 70 pro chentu de sos cunsumos de abba durche pertocat su campu de s'agricultura, in su cultivu de tzereales chi, a s'ispissu, non sunt destinados a produire alimentos, ma, pro narrere, biocarburantes. + +Su "deretu a s'abba", santzionadu dae sa risolutzione de sas Natziones Unidas de su mese de triulas de su 2010, est peleende pro si faghere realidade. + +"Su Forum Mundiale de s'abba, chi est agabbadu dae pagu in Marsiglia, e sos traballos pro ammaniare s'Addoviu Mundiale de sa Terra " Rio+20", promovidu dae sas Natziones Unidas, faghent essire a pigiu atitudines contraditorias dae bandas de sa comunidade internatzionale" narat Rosario Lembo, Presidente de su "Comitadu Italianu pro su Cuntratu Mundiale de s'abba", chi, dae prus de 12 annos, est impinnadu in Italia e in su mundu pro difendere s'abba comente bene comunu e deretu umanu. + +In sa decraratzione finale de su Forum Mundiale de Marsiglia, sos Istados leant un'impinnu genericu pro atzelerare s'atuatzione prena de sos obligos de sos deretos umanos in materia de disponibilidade de abba potabile segura e neta e servitzios igienicos cun totu sos medios apropiados, in s'ambitu de sos isfortzos pro binchere sa crisi idrica in totu sos livellos, refudende*si pero de parare fronte a sa "dimensione sotziale" de sas politicas idricas e de afirmare torra s'impinnu a cuncretizare sos deretos umanos a s'abba e a sos servitzios igienicos-sanitarios, comente reconnotu dae s'assemblea generale de sas Natziones Unidas in su 2010. + +Paret craru chi, galu in su 2012 --a parrere de Rosario Lembo-- , sa Die Mundiale de s'abba si faghet petzi a paraulas, cun proclamas genericos subra de sa disponibilidade "universale" de abba potabile e servitzios igienicos-sanitarios "de base" pro totus, sena los ponnere in pratica. + +Sunt oramai baranta annos chi sas ghias politicas de sos Paisos chi s'oponent a su deretu umanu a s'abba proclamant s'impinnu issoro a lu garantire, in antis in su 2000 e como tasende*lu a su 2030. + +In Italia, mancari 26 milliones de tzitadinos apant decraradu chi s'abba no est una mercantzia chi si nde podet bogare profetu, su Guvernu e su Parlamentu non cherent leare unu providimentu legislativu chi cuncretizet su mandadu referendariu e reconnoscat su deretu a s'abba. + +Comitadu italianu de su Cuntratu Mundiale de s'Abba + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/05/2012 + +## S'Alighera: sa musica de s'anima + +### Intervista de Diegu Corraine a Franca Masu + +A iscoberrere sa limba de sas raighinas tuas cando nche ses giai manna no est sa matessi cosa de l'aere connota a pitzinna. E est propiu dae custu puntu chi chergio cumintzare: dae un'addoviu mannu chi s'est fatu iscoberta manna. + +Semper m'ant incantadu sas limbas de sos ateros logos, forsis ca, a pitzinna, deo espressaia sa passione mea prus manna de sa vida mea: a cantare. + +Potzo ammentare chi tenia noe annos cando faghia s'imitatzione de sas cantzones istrangias, istrochende su sonu de s'inglesu o de su frantzesu, ca totu custu fiat comente unu misteriu pro mene, belle unu giogu. E cando apo aconcadu a cantare sos primos modellos de jazz, devo atrogare chi non semper conoschia in manera perfeta sas paraulas, ma giogaia cun s'atitudine e predispositzione particulare mea a s'imitatzione fonetica. Totu custu finas cando s'est tratadu petzi de m'ispassiare… + +Sas cosas cambiant e pro mene sunt cambiadas meda cando m'est bastadu s'animu de m'acurtziare a sa limba aligheresa. Pro mene, so faeddende de sa medade de sos annos 90, s'aligheresu fiat petzi una cosa de familia, acorrada in un'ambitu populare meda, in mesu de totu cussos aligheresos chi deo abbaidaia cun ogros distacados; pero non fiat una sensatzione de distacu negativu o de discunfiantzia; si in casu, cussa limba rapresentaiat pro mene unu mundu a bandas, unu mundu in foras de mene, ie ue deo pessaia chi non diat aere potzidu intrare mai pro su fatu craru meda e elementare chi nemos mi l'aiat imparada…e deo, a sa sola, no ischia comente faghere a l'imparare; o, forsis, a la narrere prus crara, galu non cheria. + +Tenia un'idea curiosa in intro meu: chie faeddaiat in aligheresu mi pariat prus cuntentu, mi pariat chi leaiat parte in sa vida in manera diferente; mi pariat prus ricu. + +Duncas, cando intendia in sa radiu cantzones in aligheresu o andaia a teatru e bidia sas cummedias populares, fia cuntenta de s' ispassiongiu de sos ateros e, in su matessi tempus, intendia unu pagu de delusione: non podia cumprendere in manera cumpleta, ca non tenia sa "crae" pro intrare. E, belle gasi, s'aligheresu a bellu a bellu fiat prenende sa vida mea e in segretu mi fiat cramende. Comente chi esseret unu destinu. + +Eja! M'ammento s'alligria istremenada chi apo intesu cando apo detzididu de faghere custa iscumissa: a imparare s'aligheresu e, mescamente, a podere cantare in algheresu. Duncas, duos isseberos: unu culturale e unu artisticu. + +No est istadu fatzile pro nudda. Apo chertu istudiare totu su chi apo potzidu e so andada a unas cantas iscolas, mancari pro pagas letziones: su tantu de imparare unu pagu de gramatica e sa pronuntzia. + +Pustis, s'amore pro s'aligheresu mi nch'at bintu. Ca de un'amore beru si podet faeddare. Unu sentimentu gasi fundudu chi m'at fatu finas sufrire meda. + +M'ammento chi, sas primas bias chi apo potzidu leare parte in unos cantos festival in Catalugna, connoschia a mente petzi sos biculos chi dia aere devidu cantare, ma non fia a tretu de torrare imposta a sas pregontas de sos giornalistas: non fia mere de sa limba e galu devia pessare in italianu e traduire cun sa mente in aligheresu…unu disacatu! + +Eja. Como su cuntentu meu prus mannu est su de aere otentu unu gradu de conoschentzia linguistica bonu a beru, dia narrere. Ca sos istudios e sos aprofundimentos no agabbant mai…e cun umilidade meda, pero finas cun un'alligria manna, naro chi oe, a s'ispisso, m'abbigio chi so pessende in aligheresu e, cando iscrio sos testos pro sas cantzones meas, lu fatzo deretu in sa limba _mea_. + +Custa est istada una cunchista e mi intendo prus rica, prus cumpleta e, mescamente, creo semper de prus chi sa musica siat un veiculu immediadu, un mediu pro faghere crompere, paris cun sas paraulas, emotziones e sugestiones; duncas, ispero de essere resessida a dare s'agiudu meu minore a sa vida culturale de sa tzitade, aberende, in su matessi, unu caminu de internatzionalizatzione a sa cantzone in aligheresu. + +Pesso, ispero, chi nono. Bi tengio a torrare a ponnere in craru custu aspetu ca, cun unu pagu de romantitzismu, chi non faghet dannu cando si faeddat de un'argumentu gasi delicadu, m'aiant naradu chi, a bias, sas paraulas s'ismalaidant e si nche morint. S'ismalaidant de maladias incurabiles comente sa retorica e s'olvidu. E, cun issas, si nche morint sas paritstorias chi contant. Faeddende cun modestia, proo a dare s'agiudu meu pro chi s'aligheresu siat una limba bia! + +Dia narrere chi nono. Sigomente de sas raighinas non si nde podet faghere a mancu pro vivere, cadaunu devet cuerrare sos ammentos suos e, duncas, los devet cumpartzire pro li torrare prus vida a su chi semus istados e a totu su chi amus a essere. + +Propiu comente naraiant sas notas de sa coberta de s'album meu "Alguimia", impitende sas paraulas de su grandu iscritore sardu Frantziscu Masala : "…Descrie su giardinu tuo e t'as a faghere universale". + +S'Alighera est su giardinu. A cantare sas melodias antigas suas cheret narrere, pro mene, a dare vida a cussas paraulas chi contant una veridade, unu vividu, un'istoria. E est cun mannia e passione chi las propongio a totu su mundu e, paris cun sas cumpositziones meas, si faghent parte integrante de mene matessi, devenint sa vida mea etotu. + +Las podimus cumprendere in duas maneras: "Paraulas intesas", pro narrere chi las apo imparadas ascurtende*las, e "sentidas" pro narrere chi las sento, las tengio in su coro comente chi esserent istadas semper meas. + +Cada paraula chi canto m'at faeddadu de bellesa, m'at faeddadu cun una poesia sutile de disigios e de nostalgias, m'at trasmitidu alligria e tristura; in fines, m'at donadu vida. E est pro custa resone chi totu custu oe faghet parte de sa vida mea matessi. E deo, cun sa boghe mea, la potzo trasmitere a ateras pessones, a chie si siat. + +Non pesso chi siat gasi. Creo in sa dimensione cuncreta de s'isvilupu possibile de sa limba nostra, chi, tando, potzat lassare logu finas a sa poesia, ca una limba bia non si podet sarvare petzi cun sa poesia. Pro custu, cunfio meda a beru in su fatu chi in S'Alighera mandent a dae in antis una pranificatzione cuncreta de politica linguistica, in antis de totu dae bandas de s'Amministratzione, pro chi si impinnet a valutare e cuntzentrare isfortzos finalizados a programas chi previdant sa defensa e sa difusione cumpletas de su patrimoniu linguisticu de S'Alighera, in s'ambitu turisticu, de seguru, ma, mescamente, in sos cuntestos culturales e de s'insinnamentu. + +M'agradat chi lu pesses. S'aligheresu comente patrimoniu identitariu e, duncas, culturale, diat devere intrare prus a fundu in sas cussentzias de sos tzitadinos e custu si diat podere realizare cando l'ant a ponnere comente materia de istudiu in sas iscolas de cada ordine e gradu. So cuntenta a beru chi custa idea siat giai in caminu pro si faghere realidade. A pustis de sos degheoto annos cadaunu at a essere liberu de si magonire un'istudiu prus o mancu aprofundidu. + +Si podet vivere s'identidade propia e su sensu de apartenentzia sena s'intendere in gabia; prus a prestu, si devent vivere custas cosas cun lebiesa, ispiridu de curiosidade, mente aberta a sa modernidade e, mescamente, si devet cumprendere chi custu at a essere un' irrichimentu chi at a podere aberrere ghennas medas, non pro unu venidore de traballu ebbia, ma finas in riferimentu a una richesa personale, agiuende,in custa manera, a dare vida longa a s'ascusorgiu chi totus tenimus in manu: sa limba aligheresa e finas sa limba sarda, chi est sa limba natzionale de sos Sardos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/05/2012 + +## Sa ratifica de sa Carta Europea de sas limbas + +### de Diegu Corraine + +Su Cussigiu de sos Ministros de su guvernu Monti, de reghente, at "ratificadu", cun unu disinnu de lege chi li bisongiat s'aprovatzione de su Parlamentu, sa "Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias" emanada dae su Cussigiu de Europa in su 1992, intrada in vigore s'1-3-1998 cun sas primas ratificas de chimbe Istados, firmada dae s'Italia in su 2000 ma galu a ratificare. Est una noa bona a beru, si su providimentu at a tennere esitu bonu, ca at a cherrere narrere chi s'Istadu italianu, in fines, a pustis de annos medas de disinteressu pro su destinu de sas doighi comunidades cun limba diferente dae s'italianu, at a podere essere obligadu a l'aplicare in manera prena. In Sardigna, a pustis de custa noa, deretu b'at apidu reatziones de triunfu e simplificatziones pagu abbistas, comente chi si traterat de s'annu 1 de sa politica linguistica europea e italiana in defensa de su sardu e de sas ateras limbas, chi s'elencu issoro, de su restu, no est presente in sa Carta ma in sas leges singulas de atuatzione emanadas dae sos Istados. In Italia custa lege b'est giai, e est sa 482/99, chi aplicat, in mesu de s'ateru, cantu est prevididu dae s'art. 6 de sa Costituzione italiana, chi narat chi "Sa Republica tutelat cun normas apositas sas minorias linguisticas". Forsis calicunu, moidu dae unu protagonismu impressidu, no at cumpresu chi sa Lege 482/99 est propiu sa "tradutzione" italiana de sa Carta. Difatis, cunforma a s' art. 2, "cada Parte si impinnat a aplicare a su nessi trintachimbe paragrafos o capuversos isseberados in mesu de sos disponimentos de sa parte III de sa Carta presente, e, de custos, nessi tres isseberados in cadaunu de sos articulos 8 e 12 e unu in cadaunu de sos articulos 9, 10, 11 e 13". In sa 482, s'Istadu italianu s'est impinnadu petzi pro custa rechesta minima, ma l'at fatu. + +Duncas s'atzione nostra diat devere punnare a pedire a su guvernu e a su parlamentu s'integratzione de sa 482/99, cun s'aplicatzione de "totu" sos paragrafos de sa Carta e non de su minimu de sos trintachimbe. Petzi gasi diamus podere bidere, in prus de su chi previdet sa 482, s'impreu prenu e ufitziale de su sardu in s'insinnamentu, in sa giustitzia, in s'amministratzione e in sos servitzios publicos, in sos medios de comunicatzione de massa, in sas atividades e in sas infrastruturas culturales, in sa vida economica e sotziale. + +A distantzia de doighi annos si diat devere torrare a pessare finas a sa possibilidade de modificare sa 482 includende sa limba de sos Sinti e Rom, chi non b'est in su testu in vigore. + +Duncas, si cherimus aplicare a beru sa Carta, est in sa lege 482 de su 1999 chi si devet cuntzentrare s'atentzione nostra e fundare un'atzione de politica linguistica esaustiva. Ma nche devimus finas brincare su muru de mudimine presente in Italia subra de custos argumentos. Difatis, nemos nde faeddat in Italia, a diferentzia de sa Frantza, in ue sa ratifica mancada de sa Carta est ocasione de cuntierras mannas, cun su candidadu sotzialista Hollande chi est s'unicu a garantire chi l'at a ratificare si l'eleghent, cando chi Sarkosy, Le Pen, Melenchon --dereta e manca, duncas-- si decrarant contrarios a sa ratifica de sa Carta dae bandas de sa Frantza. + +Duncas, mancari siemus cuntentos de su providimentu de su Cussigiu de sos Ministros, devimus valutare sas intentziones beras de sos guvernos italianos, mescamente de su chi b'est como, e sa sintzeridade de sos propositos suos. Difatis, b'est sa duda chi sa ratifica siat una trampa pro cuare sas detzisiones reales e dolorosas de su guvernu Monti, chi, galu prus de sos ateros, at minimadu sos istantziamentos pro totu sas doighi minorias a petzi 1.768.792 euros pro s'annu 2012, su prus bassu cunforma a sos noe milliones de euros de su 1999 , su primu annu de sa Lege. + +De custos 1.768.792 euros, su sardu chi, pro numeru de faeddadores, est sa segunda limba de s'Istadu, si nde bidet assinnados petzi 350.000, cando chi sos friulanos ant a tennere petzi 240.000 euros. Belle nulla, un'isboidamentu finantziariu de sa Lege. + +Sigomente unu de sos puntos importantes de sa Carta est su chi previdet s' art. 15, est a narrere su cumintzu de raportos periodicos chi sos Istados membros devent cunsinnare a su Cussigiu, torrende imposta a una serie de pregontas valutativas chi permitant de averiguare su gradu de protetzione de sas limbas minoritarias in sos Istados singulos, nos diamus devere mobilitare pro sinnalare in cada manera, finas de acordu cun sas doighi minorias, sas incumpriduras oramai graves a beru de s'Istadu italianu a propositu de sa defensa de sas minorias suas. Est pro custu chi diamus devere afortire su movimentu linguisticu sardu e de sas ateras limbas de s'Istadu italianu, pro pretendere su rispetu de sa lege. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## + +"IN CUSTU LOGU... in sardu", Adesivos + +Preventivu de costu: 250€ + + + + +## INSTITUT D'ESTUDIS CATALANS + +### + +S'Istitutu de referentzia + +de sa normativa + +de sa limba catalana + +< Su presidente de sa SF de su IEC, Isidor Mari i Mayans + +S'Istitutu de Istudios Catalanos (Institut d'Estudis Catalans), naschidu in su 1907 dae s'idea de Enric Prat de la Riba, est un'academia sientifica e culturale chi s'interessat de totu sos elementos de sa cultura catalana. + +Est formadu dae membros ordinarios, emeritos e currispondentes. + +Su IEC est partzidu in "setziones": istoria-archeologia, sientzias biologicas, sientzia e tecnologia, filologia, fiosofia e sientzias sotziales. + +Sa Setzione Filologica est naschida in su 1911. Duncas at in pessu crompidu sos 100 annos! E tenet sa funtzione de academia de sa limba catalana incumandada a su IES. Sa SF est incarrigada de s'istudiu sientificu de sa limba, de s'istabilimentu de sa normativa linguistica e s'aplicatzione sua in sos territorios de limba catalana. + +In intro suo, sa SF est formada dae ses cumissiones: Cumissione de Lessicografia, Cumissione de Onomastica, Cumissione de Gramatica, Cumissione de su Catalanu Istandard, Cumissione de Trascritzione e Transliteratzione de numenes propio e Cumissione de Publicatziones. Dae sa Setzione Filologica dipendent finas sos Ufitzios Lessicograficos, s'Ufitziu de Onomastica, s'Ufitziu de Gramatica e s'Ufitziu de Assistentzia Linguistica. + +Su 2012 currispondet a sos 80 de su _Diccionari general de la llengua catalana _de Pompeu Fabra e de sas _Normes de Castello _(1932), chi costituint sa referentzia normativa cumpartzida cun sa sotziedade valentziana. Su 2013 ant a resurtare so 100 annos de sas primas normas pro totu su catalanu: sas _Normes ortografiques _de s'Institut d'Estudis Catalans. + + + + + +### 21/05/2012 + +## INSTITUT D'ESTUDIS CATALANS + +### S'Istitutu de referentzia de sa normativa de sa limba catalana + +S'Istitutu de Istudios Catalanos (Institut d'Estudis Catalans), naschidu in su 1907 dae s'idea de Enric Prat de la Riba, est un'academia sientifica e culturale chi s'interessat de totu sos elementos de sa cultura catalana. + +Est formadu dae membros ordinarios, emeritos e currispondentes. + +Su IEC est partzidu in "setziones": istoria-archeologia, sientzias biologicas, sientzia e tecnologia, filologia, filosofia e sientzias sotziales. + +Sa Setzione Filologica est naschida in su 1911. Duncas at in pessu crompidu sos 100 annos! E tenet sa funtzione de academia de sa limba catalana. Sa SF est incarrigada de s'istudiu sientificu de sa limba, de s'istabilimentu de sa normativa linguistica e s'aplicatzione sua in sos territorios de limba catalana. + +In nitro suo, sa SF est formada dae ses cumissiones: Cumissione de Lessicografia, Cumissione de Onomastica, Cumissione de Gramatica, Cumissione de su Catalanu Istandard, Cumissione de Trascritzione e Transliteratzione de numenes propio e Cumissione de Publicatziones. Dae sa Setzione Filologica dipendent finas sos Ufitzios Lessicograficos, s'Ufitziu de Onomastica, s'Ufitziu de Gramatica e s'Ufitziu de Assistentzia Linguistica. + +Su 2012 currispondet a sos 80 de su _Diccionari general de la llengua catalana _de Pompeu Fabra e de les _Normes de Castello _(1932), chi costituint sa referentzia normativa cumpartzida cun sa sotziedade valentziana. Su 2013 ant a resurtare so 100 annos de sas primas normas pro totu su catalanu: sas _Normes ortografiques _de s'Institut d'Estudis Catalans. + +#_Diegu Corràine_ + + +## EJA 10 + +### martzu abrile 2012 + +Sa rivista **EJA** est dada in DONU e est distribuida in sas Librerias sardas, a su solitu. + +Chie la pedit inoghe est paghende petzi sos gastos de IMBIU postale. Pro como l'imbiamus petzi in ITÀLIA. + + + + +## Aumentat in su mundu s'ispesa militare + +Creschet in sos IUA e in s'Oriente Mediu, calat in s'Ue e s'Italia est a su de sete postos: est custa s'ispesa militare comente l'at analizada su Raportu Sipri 2006, s'Istitutu de chirca pro sa paghe de Stoccolma chi ocannu tzelebrat 40 annos de atividade. + +S'annu passadu s'ispesa militare in su mundu est istada belle de 1200 milliardos de dollaros, unu tantu chi est prus artu de su record betzu de su 1998, cando s'ispesa fiat istada de 1100 milliardos de dollaros. + +Sas ispesas sunt aumentadas mescamente in sos IUA, chi tenent su 48% de su totale mundiale. Sighint Regnu Unidu, Frantza, Giapone e Tzina chi tenet ognunu su 4-5% de sas ispesas militares de totu su mundu. A pustis sa Germania e s'Italia cun 25,1 milliardos de dollaros. + +S'Italia, cun un'ispesa de 468 dollaros pro ogni abitante, gastat prus de sa Germania (401dollaros) in s'ispesa militare pro capite.[_lmr_] + + + + +### 30/05/2012 + +## Limba in iscola in sas Baleares e in Sardigna + +### de Diegu Corraine + +In s'iscola de Catalugna, sa politica de immersione linguistica pertocat totu sas iscolas. In pratica, totu sas materias sunt in catalanu, francu duas oras de castiglianu sa chida. + +In sas Baleares, cun sa majoria politica noa in manos de su Partido Popular, ant impostu a sas iscolas sa possibilidade de isseberare cale limba pro sos figios. Resurtadu: petzi unu 7% de sos babbos de iscolanos de 3 annos de istituto publicos at isseberadu chi sos figios imparent a leghere e a iscriere in castiglianu. In sas iscolas "concertadas" (privadas) arribbat a su 3,% ebbia! + +Duncas su sindicadu de sos insinnantes reclamat chi, in base a custu isseberu craru de sas familias in favore de su catalanu, su guvernu de su PP l'agabbet cun sa politica de isseberu "liberu", chi ateru non diat essere si no unu tentativu (fallimentare) de minimare sa presentzia de su catalanu in s'iscola. + +_Morale pro sa Sardigna_: non de essere comente in Catalugna, ma non semus mancu comente in Baleares, in contu de limba. Su sardu in s'iscola non b'est! Est inutile a nos lu cuare a pare. Pagu contant sos pagos esperimentos de sardu curricolare, si no interessat totu sas iscolas de s'isula, in manera normale e generale. Chissai si pro annoas amus a resessire a "animare" sa diretzione iscolastica regionale sarda a proponnere s'isseberu de su sardu fatu in s'ischeda dae sas familias. Ma pro otennee a su nessi custu, diat tocare a si mobilitare totus giai dae como, sena isetare s'urtimu mamentu, comente s'annu passadu. + +Ma si devent moere sas pessones, sas familias, sos moimentos, sos partidos. + +Bidimus chie at a essere capatzu de faghere e ite at a essere capatzu de faghere! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 30/05/2012 + +## S'ACADÈMIA DE SA LIMBA ASTURIANA + +### S'asturianu, limba de Asturias (Istadu ispagnolu) faeddada dae unas 450.000 pessones. + +S'Academia de la Limba Asturiana (in asturianu _Academia de la Llingua Asturiana_) est un'ente de su Guvernu de Asturias fundadu su 15 de nadale de su 1980 pro istudiare, normativizare, promoere e normalizare s'asturianu. +In su 1981 s'Academia at publicadu sas primas normas de iscritura istandard: _Normes Ortografiques y Conxugacion de Verbos_. A pustis sa _Gramatica de la Llingua Asturiana_ in su 1998 e in su 2000 su _Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana_. +Publicat finas _Lletres Asturianes_ (bulletinu ufitziale de s'istitutzione), e ateros libros chi pertocant sa limba, sa literadura e sa cultura asturiana: _Cultures_. _Revista de cultura asturiana y Lliteratura_. _Revista lliteraria asturiana_. In prus custas series de libros: _Toponimia_ (de toponomastica), _Llibreria Llinguistica_ (istudios filologicos), _Preseos_ (vocabularios), _Cartafueyos Normativos_ (testos normativos de aplicatzione in su protzessu de normalizatzione sotziale de sa limba asturiana), _Llibreria Academica_ (creatzione literaria), _Escolin_ (infantile),_ Lliteratura Xuvenil_, _Cuquiellu_, _Mazcara_ (teatru)... +Cada annu, dae su 1982, tzelebrat sa _Dia de les Lletres Asturianes_, sas _Xornaes Internacionales d'Estudiu_ e su _Alcuentru "Llingua Minoritaria y Educacion"_, biennale. +S'Academia tenet 23 membros ordinarios, 19 membros currispondentes e 15 academicos de onore. Sos academicos non leant nudda pro s'incarrigu issoro ma traballant de badas. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 30/05/2012 + +## In rete su ditzionariu catalanu de sas artes + +### L'at ammaniadu su Termcat + +Su **TERMCAT** at publicadu in rete su _Diccionari de les arts: arquitectura, escultura i pintura _de **Jaume Salva i Lara**. Est una versione, torrada a bidere e ismanniada, de su ditzionariu de su matessi autore editadu dae **Edicions UIB** in su 2002. Su TERMCAT s'est incarrigadu de sa consulentzia e de sa revisione terminologica, de sa normalizatzione de sos neologismos e de s'editzione in linia de s'opera. + +In su ditzionariu b'at belle 1.300 termines, chi interessant sos campos de sa pintura e de su disinnu (_acrilic, esfumat, grisalla_), de s'iscultura (_alt relleu, cartel*la, terracota_), de s'architetura e de s'urbanistica (_dovella, intrados, transsepte_), de sas intzisiones (_aiguafort, torcul_), de sa tzeramica (_alabastre, omfal_) e de sas artes decorativas (_damasquinat, fibula, sanefa_).Cada intrada presentat sas denominatziones e sa definitziones in catalanu e sos ecuivalentes in ispagnolu e inglesu. + +Su TERMCAT est un'organismu cun sa partetzipatzione de sa **Generalitat de Catalunya**, de s' **Institut d'Estudis Catalans** e de su **Consorci per a la Normalitzacio Linguistica**, e tenet s'impergiu de promovere e coordinare sas atividades terminologicas in limba catalana. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 03/06/2012 + +## Una pellicula in catalanu binchet sos Premios Ariel de Messicu + +### Est _Pa Negre_, de Agusti Villaronga + +S'addatamentu tzinematograficu de sa resessida editoriale manna de **Emili Teixidor**, _Pa Negre_ , at bintu su premiu pro sa megius pellicula iberu - americana in sos **Premios Ariel de Messicu**, chi sunt sos reconnoschimentos de s'academia de su tzinema de su paisu. + +Duncas **Agusti Villaronga** at agiuntu un'ateru premiu a su film chi at triunfadu in su **Festival de Sant Sebastia** e at fatu furore in sos **Premios Gaudi** e in sos **Premios Goya**, cun treighi e noe premios rispetivamente. ''Pa Negre'' est istadu finas su film preseletzionadu dae s' **Academia de Cinema Espanyola** pro rapresentare s'Istadu in sos **Oscar**. + +_Pa Negre_ faeddat de sa Catalugna rurale de pustis de sa gherra. In sos premios de Messicu custu traballu fiat in gara cun sa pellicula venetzolana _La hora cero_, de **Diego Velasco**, e sa tzilena _Violeta se fue a los cielos_ de **Andres** **Wood**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 11/06/2012 + +## + +Sa Catalugna est de sos primos paisos in Europa in sa gestione de su plurilinguismu + +### + +Lu narat su British Council + +Dae un'istudiu fatu dae su ** British Council** resurtat chi sa Catalugna est unu de sos megius paisos in Europa in sa gestione de su plurilinguismu, e at tentu sa capatzidade de cambiare in una limba natzionale 'de facto' su catalanu petzi a pustis de trinta annos dae su periodu de minorizatzione. Lu narat **Francesc Xavier Vila**, professore de s'Universidade de Bartzellona, e responabile de s'istudiu in Catalugna. Isse at postu finas in craru sa "creschida de sa connoschentzia de sas limbas esteras". Sos paisos chi valorizant de prus sas limbas, narat, sunt sos chi tenent limbas de livellu mediu, comente sa Danimarca o sos Paisos Bassos; sos chi ant fatu prus pagu in favore de su plurilnguismu sunt sos chi tenent comente limba materna s'inglesu, comente est in su casu de su Rennu Unidu. + +Pro otennere una panoramica de sa situatzione de sas limbas in 18 paisos europeos, s'istudiu at cumparadu prus de 260 variabiles relatzionadas cun s'importu chi si dat a su multilinguismu in sos sistemas educativos, cumparende datos de 69 tzentros de formatzione professionale e 65 universidades, e finas de sas amministratziones publicas e de 484 impresas de 64 tzitades. + +"Sa Catalugna est una de sas sotziedades prus in dae in antis in sa gestione de su plurilinguismu", a parrere de Vila, chi at presentadu sos datos catalanos in un'addoviu in s' **Arts Santa Monica de Barcelona** in ue su resurtadu de s'istudiu, cofinantziadu dae sa **CE** e dae su **British Council** cun s'idea de promovere sas praticas bonas, l'at fatu connoschere finas in s'ufitziu de s' **Unione Europea** in Madrid. + +Vila at bantadu s'"abilidade" e lestresa de Catalugna in su recuperu de su catalanu comente limba ufitziale de deretu e de fatu. "In una generatzione semus colados dae una limba proibida a una ufitziale de fatu", at naradu, ponende in craru chi custu l'at fatu sena perdere sa connoschentzia de sa limba ufitziale de s'Istadu, s'ispagnolu. + +In custu protzessu at contivigiadu su modellu de immersione linguistica in sas iscolas, chi, a parrere suo, at funtzionadu bene meda tenende in contu s'arribbada de 1,5 milliones de istrangios cun una variedade de limbas manna a beru, chi sunt istados inseridos in su sistema iscolasticu, in ue **sa limba veiculare est su catalanu** e si imparat finas s'ispagnolu; isse at finas ammentadu sa parte importante chi tenent sas **aulas de acollida**. + +Pero, a bandas de custu, sa Catalugna est finas creschende in sa connoschentzia de sas limbas esteras, cun s'inglesu, su frantzesu e su tedescu, in custu ordine, comente sas prus istudiadas. Su paisu, in cambiu, est prus debile in su potentziamentu de sas limbas de sos immigrantes, e Vila narat chi sos curricula iscolasticos non ponent in contu sos idiomas de sos alunnos acudidos chi connoschnet s'arabu o su tzinesu. "Sa connoschentzia de s'arabu si diat devere agiunghere a su curriculum de unu pitzinnu", at agiuntu + +In mesu de sos puntos debiles de sa Catalugna, b'est sa pagu connoschentzia de su catalanu dae bandas de immigrantes medas o s' istudiu e connoschentzia galu non bastantes de limbas esteras chi non siant s'inglesu. In prus, faghent figura mala in custu istudiu sas impreas, ca non tenent unu registru de sas richesas linguisticas de sos traballadores issoro e non premiant sos funtzionarios chi si formant in ateras limbas; sena contare su cunsideru bassu o nullu chi tenent de sas ofertas de formatzione de sa CE in custu campu. + +Est debile meda finas sa presentzia in sos medios de comunicatzione de limbas chi non siant su catalanu o s'ispagnolu. De fatu, Vila pedit a s'amministratzione mesuras pro agiuare s'intrada gratuita a sas televisiones esteras. Vila narat chi "a faghere unu canale de TV3 in inglesu diat costare tropu dinare" si si pessat a sa cantidade de televisiones in custa limba chi b'at in su mundu, e s'ampliamentu de canales esteros diat permitere finas sa prossimidade a ateras limbas, at agiuntu. + +In linias generales, s'istudiu mustrat chi sos paisos cun limbas medias, chi tenent una demografia simile a sa de su catalanu, contivigiant su plurilinguismu, cando chi sos paisos che tenent s'inglesu comente limba ufitziale, comente su Rennu Unidu, sunt in s'urtimu postu pro su chi interessat sa connoschentzia de sas limbas, mancari b'apat tzitades chi sunt un'etzetzione comente Aberdeen, in Iscotzia. Vila creet chi custa atitudine de no agiuare sa connoschentzia de prus de una limba "lis at a faghere dannu". + +Sos resurtados de custu traballu, chi si narat '**Limbas, richesa de Europa**', l'ant a presentare in Bruxelles in su mese de martzu de su 2013, cun s'idea de dare a sa **Cummissione Europea** unu cuadru de sa situatzione de sas limbas in sos diferentes paisos, pro orientare sas politicas e sos agiudos in custu campu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Manifestu de sos deretos linguiticos de Girona + +### + +15 annos a pustis de sa Decraratzione Universale + +de sos Deretos Linguisticos + +de Bartzellona, su Decalogu + +de su PEN nde proponet una sintesi. + +Su PEN Internatzionale aunit sos iscritores de su mundu. + +Bindighi annos a como, su Comitadu de Tradutzione e Deretos Linguisticos de su PEN Internatzionale at publicadu pro sa prima bia sa Decraratzione Universale de sos Deretos Lingu rave;sticos. + +Oe, su matessi Comitadu, riunidu in Girona, proclamat unu Manifestu cun sos deghe printzipios generales de sa Decraratzione Universale. + +_Su Comitadu de Tradutzione e Deretos Linguisticos de su PEN Internatzionale_ + +_Girona, 13 de Maju de su 2011_ + + + + +### 14/06/2012 + +## Baleares: sa limba catalana "meritu" non "cunditzione". + +### Su Parlamentu, cun majoria Partido Popular, minimat cun lege sa fortza de su catalanu + +Contrarivolutzione in sas Baleares, como chi est in su podere su Partidu Populare, de dereta: cun sa riforma de sa Lege de Funtzione Publica, su Parlament, su 12 de lampadas coladu, at detzididu chi sa connoschentzia de su catalanu non est pus una "condizione" pro intrare in postos de s'Amministratzione ma unu "meritu". Contrarias sunt istadas sas opositziones sotzialistas e catalanistas de sa colatzione PSM-IV-ExM. Contrariu finas su deputadu Antoni Pastor [>] chi, pro custu, est istadu espellidu dae su PP. + +A dolu mannu, finas in Galitzia, in ue est majoritariu, su Partidu Populare, est minimende in cale si siat manera sa presentzia e sa fortza de sa limba galitziana. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/06/2012 + +## Ratifica de sa Carta Europea de sas Limbas + +### S'assessore Milia ghetat s'allarme + +Cun una litera imbiada a totu sos Parlamentares sardos, s'assessore de s'Istrutzione Publica de sa Regione Sarda, Sergio Milia, pedit "un'interventu forte in sa Camera de sos Deputados pro cambiare su testu de su disinnu de lege de ratifica de sa Carta Europea de sas limbas regionales e minoritarias". + +Milia at mandadu unu raportu particularizadu a sos parlamentares eleghidos in s'isula nostra, a propositu de sa valorizatzione mancada de sa limba de identidade istorica de sa Sardigna, in s'ambitu de su protzedimentu parlamentare de ratifica. + +Tirende su sutzu, a parrere de s'assessore Milia, "diant balangiare sas limbas minoritarias presentes in su territoriu italianu giai protetas dae tratados internatzionales o dae istatutos de ispetzialidade prus avantzados de su sardu , cando chi sa limba nostra diat essere acorrada in su status de limba de segunda categoria. + +De fatu, nen sa Regione nen s'Istadu ant a podere legiferare in manera profetosa pro un'impreu reale e "normale " in sas iscolas, e non b'ant a essere sas ainas politica e legislativas pro una visibilidade prus manna de sa limba in sos medios de comunicatzione e, in particulare, in sa Rai. + +"Una situatzione gasi - ponet in craru Milia - interessat, pro narrere, su friulanu. Mancari su sardu e su friulanu siant sas duas limbas prus faeddadas e prus ispainadas in sos territorios rispetivos, s'Istadu privilegiat sa tutela de su tedescu (Sud Tirol), de su ladinu (Baddes Badia, Gardena e Fassa), de su frantzesu (Badde de Aosta), de s'islovenu (Friuli Venezia Giulia) ". + +In prus, s'assessore Milia, in su campu de sa politica linguistica, at leadu un'atera initziativa importante. De acordu cun su Presidente Ugo Cappellacci at pedidu su cumintzu de s''iter pro s'aprovatzione de una norma de atuatzione de s'Istatutu Ispetziale de sa Sardigna cun riferimentu a sa tramuda de funtziones e gestione direta de sos fundos pro sas minorias linguisticas de sa Lege 482/99. De custas tematicas nd'ant arresonadu in ocasione de sa visita reghente in Sardigna de su Ministru de sa Coesione Territoriale, Fabrizio Barca + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/06/2012 + +## Puerto Rico: s'americanizatzione fortzada de sas iscolas proa generale de "fusione perfeta" cun sos IUA? + +### Su guvernadore portoricanu Luis Fortuño cheret s'annessione a sos IUA e duncas est ammaniende s'americanizatzione de s'Ìsula. + +S'isula de Puerto Rico, de unos 9000 km2 (pagu prus o mancu cantu sa Corsica), cun 3928000 ab. est un'stadu "assotziadu" a sos Istados Unidos (IUA), a pustis de sa gherra intre Ispagna e IUA in su 1898. In pratica est una colonia bera de IUA. Tenet comente limbas ufitziales s'inglesu e s'ispagnolu, faeddada dae s'96% de sos abitantes. +In su mese de santandria 2012 b'at a essere un'ateru referendum pro istabilire si mantennere su status quo o s'integrare de su totu in sos Istados Unidos. Luis Fortuño [**>**], su governatore de su partidu in su podere (de su Partidu Nou Progressista ma finas membru de su Partidu republica de sos IUA) est gia faghende proas generales de "fusione perfetta", a manera chi Puerto Rico devengiat su 51 istados de sos IUA. +Duncas, intro de su 2020 cheret cunvertire sa populatzione portoricana a s'impreu esclusivu de s'inglesu. E tando su guvernu portoricanu at programadu de gastare 15 milliones de dollaros pro nche ponnere s'inglesu in forma totale in 1.472 iscolas, cando chi finas a como sunt petzi 12! In pratica si tratat de un'americanizatzione fortzada, chi sos portoricanos isseberent o nono de si "fundere" in sos IUA. + +Sena ispagnolu e cun s'americanizatzione totale, ite ostaculu bi podet abbarrere a s'integratzione totale cun IUA? Est pro custu chi est creschende sa contrariedade de setrores mannos de sas sotziedade portoricana. + +Su partidu prus contrariu est su Partido Independentista Puertorriqueño. Juan Manuel Mercado, esponente de su PIP, narat a sa BBC chi sos abitantes de Puerto Rico s'intendent portoricanos e no istadunidensos: "Nois manifestamus sa portoricanidade nostra cada die cun sa limba nostra". +A su solitu sos politicos de opositzione e sos intelletuales non s'oponent a sa presentzia de s'inglesu in iscola, ma lu cherent comente limba istrangia. A parrere de Yolanda Izquierdo, diretora ad interim de su dipratimentu de Istudios Ispanicos de s'Universidade de Puerto Rico, in un'intervista a sa BBC: "In custu paisu sa majoria de sa gente non faeddat in inglesu… Devet essere optzionale… S'ispagnolu est semper istadu comente una genia de trintzea de resistentzia a s'impositzione de una cultura chi est carculada comente istrangia". + +Amus a bidere comente at a andare su referendum dae inoghe a carchi mese. Nd'amus a faeddare torra in **L&N**. + +De "fusione perfetta" nde cumprendimus meda fina nois Sardos, dae su 1847 a como, pro non comprendere chi sa chistione de sa limba est fundamentu de s'identidade de unu populu e chi s'assimilatzione linguistica est sa premissa de s'assimilatzione natzionale. +Est possibile chi sos "indipendentista" sardo non si nd'abbigent? + +#_Diegu Corràine_ + + +### 15/06/2012 + +## Ucraina: gherra linguistica pro su russu limba ufitziale + +### Votu de su parlamentu ucrainu cun s'iscusa de su reconnoschimentu de sas minorias linguisticas + +Su 5 de lampadas coladu, sa Rada, su parlamentu ucrainu at votadu una lege pro reconnoschere sas minorias linguisticas, in ue custas limbas sunt faeddadas dae prus de su 10% de sa populatzione. In realidade, si tratat de una lege chi su presidente de como Viktor Yanukovic aiat promintidu dae meda, ma pro reconnoschere comente segunda limba ufitziale de totu s'Ucraina... su russu, chi est faeddadu dae milliones de pessones in sa parte orientale e meridionale de s'istadu. + +Sos Ucrainos timent a beru chi custu votu indebilitet galu de prus, si at a essere definitivu, sa limba ucraina, chi est torrada ufitziale petzi 20 annos a como. Sa presentzia gosi manna de su russu est su resurtadu de su dominiu zarista e, pustis de su 1917, sovieticu. Sende chi sas costitutzione de s'URSS reconnoschiat su deretu de totu sas limbas de s'Unione, Istalin, in realidade aiat impostu in totue su russu. + +In sa data de su votu, sunt istadas medas sas manifestatziones contrarias in intro de su Parlamentu [>]. Ma sa cuntierra de contrarios e difensores de sa Lege de sas minorias est sighida finas in dae in antis de sa Rada. Ma sa politzia est semper intervennida cun gas lacrimogenos pro firmare sa protesta. + +#_Diegu Corràine_ + + +## "Paisu Bascu che a s'Irlanda" lu pedit McGuiness + +Su numeru duos de su _Sinn Fein_, su grupu armadu irlandesu, Martin McGuinness, cussiderat balida e importante meda sa decraratzione de s'_Eta _subra de sa tregua armada fata su 22 martzu coladu in sos Paisu Bascu. Narat chi sa positzione de su presidente de su Guvernu ispagnolu, Jose Luis Zapatero, chi at rispostu a custa situatzione noa, est istada positiva a beru, unu passu importante meda, e chi si devet istimare pro su chi est faghende. + +Pro McGuinness, s'importante oe pro _Euskadi_: no est su fatu chi tengiamus una decraratzione preventiva de su Guvernu sotzialista che a sa de Downing Street, chi reconnoscat su deretu a detzidere, ma chi si amanigiet unu protzessu politicu rapresentativu de totu sas partes. + +Pessat chi bisongiet a traballare pro fraigare un'acordu che a su de sa _Chenabura Santa_ in s'Irlanda de su Nord. Su tempus benidore costitutzionale devet essere de amanigiu democraticu de sa populatzione sua. Sighit narende chi siat in su Paisu Bascu siat in Madrid b'est sa boluntade de arribare a sa paghe. + +"Sas dificultades e provocatziones sunt meda, peri in s'Irlanda est istadu gasi e lu est galu, ma sa boluntade b'est in su coro de sa gente" agabat McGuinness.** **[_gpd_] + + + + +### 16/06/2012 + +## Su ditzionariu de otorinolaringologia in limba catalana + +### L'at publicadu in linia su TERMCAT + +Su TERMCAT at publicadu in linia su **Ditzionariu de otorinolaringologia** +1.100 termines, currispondentes a chimbe campos tematicos: **otologia**, **rinologia**, **faringologia**, **laringologia** e disciplinas collegadas. + +Si tratat de sa vesione in rete de su ditzionariu omonimu +f8968b0c0e1a0/?vgnextoid=3a51e7ecc0821310VgnVCM1000008d0c1e0aRCRD&vgnextchan + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/06/2012 + +## Una mapa de sas natzionalidades de Europa + +### Est a puntu de la publicare su CIEMEN + +Su **CIEMEN** (**Centre Internacional Escarre per a les Minories Etniques e les Nacions**), editore de sa rivista digitale **Nationalia**, est a puntu de publicare una mapa chi mustrat sas identidades natzionales printzipales in Europa , chi tengiant Istadu propiu o nono. Sa mapa est su resurtadu de un'istudiu de un'annu e mesu chi at cumparadu dusinas de identidades natzionales cun s'analisi de **ses grandu indicadores comunos**: sa **traditzione istorica**, sa **cultura comuna**, sa **territorialidade**, s' **autoafirmatzione de sos membros comente natzione**, sa **chirca de istitutziones politicas** e su **protzessu de costrutzione natzionale**. Unos cantos datos chi sos giornalistas de Nationalia ant collidu in sos urtimos annos sunt istados impreados finas comente fonte de informatzione. + +Sa mapa finale mustrat a furriu de 80 identidades natzionales printzipales, cando chi su numeru de Istados de Europa petzi arribbat a 50. In prus, in sa mapa b'at finas ateras 18 identidades chi non sunt cunsolidadas meda o chi sunt tropu reghentes. + +Est sa de tres bias chi su CIEMEN publicat una carta chi disinnat sa mapa natzionale de Europa. Sa prima bia chi l'at fatu, in s'agabbu de sa decada de su 1980, sa mapa at antetzipadu sos cambiamentos profundos chi fiant a puntu de capitare in sas URSS, Tzecoslovachia e Iugoslavia antigas + +Mancari chi su prus de sos costos de custu istudiu si los apat carrigados su CIEMEN etotu, s'organizatzione tenet bisongiu de un'impulsu finale pro finantziare sa mapa. Pro custu, su CIEMEN at detzisu de cumintzare una campagna de microfinantziamentu, a manera de collire su dinare netzessariu pro imprentare sa mapa e cumpletare su pagamentu de su disinnu. Sa campagna e totu s'informatzione subra de sa mapa sunt tzentralizadas cun su web de Verkami. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/06/2012 + +## Resessida manna de su Premiu Ostana dedicadu a sas iscrituras in limba materna + +### Ocannu fiat sa de tres editziones + +Est andada bene a beru sa de tres editziones de su "**Premiu Ostana**" dedicadu a sas iscrituras in limba materna. L'ant fata a primos de custu mese de lampadas, in sa Sala Polivalente de sa Domo Comunale de Ostana, unu bidditzolu otzitanu chi est mustrende cun sos fatos chi finas in sas comunas minores si podent ammaniare manifestatziones internatzionales de valore culturale artu, de impinnu tzivile e eticu. + +Sa prima die est intervennidu **Giovanni Agresti**, ispetzialista de limba e literadura otzitana in s'Universidade de Padova, chi at presentadu deghe atziones profetosas pro su promovimentu de sa diversidade linguistica; pustis ant projetadu su documentariu "Arte de sa bidda, arte de s'addoviu" de **Simone Del Grosso**. + +Sa sessione "A chistione cun sos autores " nos at introduidu in su tema dedicadu a sas iscrituras in sas limbas maternas: a pustis de su majorchinu **Maite Brazales** (Premiu giovanos) chi at faeddadu cun **Maurizio Gnerre** de s'amore de sorres de sas limbas otzitana e catalana, b'at apidu sa presentada de su segundu volumerne de sa serie "_Escrituras_" cun su libru de **Harikatz Cano** "Su filu de erba" bortadu dae su bascu dae **Maria Teresa Atorino** e **Roberta Gozzi**, publicadu dae sa Chambra d'oc. + +A merie b'at apidu un'arresonada intre s'iscritore **Joseph Zoderer** (Premiu Natzionale) e **Annibale Salsa** subra de su fatu de essere iscritores in unu territoriu de lacana linguistica e culturale e culturale comente su Sudtirol. e pustis b'at apidu s'interventu de sa **sami Vuolab Kerttu** autora, poeta, tradutora, illustradora, imbentora de paraulas, creschida in sa **Laponia Finlandesa.** + +Su restu de su merie e su sero sunt istados dedicados a **Sergio Salvi** , autore de "_Le lingue tagliate_" e de "_Le nazioni proibite_", chi l'ant dadu su Premiu Ispetziale pro s'impinnu suo chi punnat a faghere connoschere su tema de sas natziones proibidas, de sas limbas sena Istadu, . + +S'incras, a pustis de una visita a sos progetos innovadores de Ostana, **Fredo Valla** at faeddadu cun **Diegu Corraine** (Premiu tradutzione), esponente de su natzionalismu sardu. Su tema est istadu "Sardos e otzitanos: omines e istorias a cunfrontu". + +A merie b'at apidu un'ispetaculu in omagiu a sa poesia de **Sergi Bec** (Premiu pro sa limba otzitana), postu in opera dae Renat Sette (boghe), Diego Lubrano (chitarra), Aurelie Lombardo (organeddu) cun sa regia de Bruno Delau. + +In fines, b'at apidu sa tzerimonia de premiatzione contivigiada dae Carlo Cerrato, chi l'ant trasmitida in direta web tv in su situ www.chambradoc.it + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/06/2012 + +## S'ONU reconnoschet su deretu de autodeterminatzione e indipendentzia de Puerto Rico + +### In una risolutzione de su 19 de lampadas presentada dae Cuba cun s'apoju de Bolivia, Ecuador, Nicaragua e Venezuela / 6 meses in antis de su referendum de santandria de su 2012 / Puerto Rico at a resessire a si faghere indipendente dae Istados Unidos? + +Su testu, presentadu dae Cuba cun s'apoju de Bolivia, Ecuador, Nicaragua e Venezuela, afirmat "su deretu inalienabile de su populu portoricanu a s'autodeterminatzione libera e a s'indipendentzia" e cunfirmat chi Puerto Rico est "una natzione latinoamericana e caraibica chi tenet s'identidade culturale sua incunfundibile". + +Su Comitadu Ispetziale de Decolonizatzione, presididu dae Ecuador, s'est incumandadu a sos IUA (Istados Unidos de America) pro "atzelerare unu protzessu chi permitat chi su populu de Puerto Rico atuet su deretu suo a s'autoderminatzione libera e a s'indipendentzia". + +Custa petitzione at tentu finas s'agiudu de su Moimentu de sos Paisos No Alliniados (NOAL). + +_In sa foto, est faeddende __su presidente de su Partido Independentista Puertorriqueño (PIP), Ruben Berrios Martinez. Su primu a manu manca, est Juan Dalmau Ramirez, segretariu generale de su PIP e candidadu de su PIP a sa carriga de guvernadore de Puerto Rico._ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 21/06/2012 + +## Una limba pro sos Inuit + +### Belle prontu su programa de istandardizatzione + +Imbetzes de cambiare sas variantes dialetales diferentes chi b'at, s'idea est a otennere una limba istandard (mescamente in s'iscritu) a manera chi, in mesu de s'ateru, si potzat insinnare in sas iscolas de su Canada. + +Su guvernu de su Canada at dadu 300.000 de dollaros pro isvilupare su progetu, chi tenet contu de s'istandardzatzione chi ant fatu in Groenlandia in sa decada de su 1960. A su chi narat s'ITK, custu protzessu at permitidu chi, oe , totu sas comunicatziones de su guvernu siant in limba groenlandesa (o **kalaallisut**) istandard, mancari cada comunidade sigat a faeddare su dialetu suo. In custu protzessu b'at apidu dificultades serias pro podere introduire su vocabulariu ricu chi sas populatziones de su nord de s'isula impitant comente cunseguentzia de sa cassa in s'astra, su modus vivendi printzipale issoro + +A betia de su traballu fatu dae su ITK pro mandare a dae in antis su progetu, sa situatzione no est fatzile pro una limba chi est ispartinada meda e in ue sa traditzione orale est onnipresente. Custu est su problema prus mannu, ca b'at sillabas medas inpronuntziabiles dae bandas de unas cantas populatziones, e in ue s'ortografia est belle inesistente e diferente meda cunforme a sas latitudines. A parrere de unos cantos ativistas inuit betzos, custu diat ponnere meda de prus in dificultade s'insinnamentu in sa limba propia e diat podere ponnere in perigulu unos cantos dialetos + +Mancari b'apat custas dificultades, a parrere de sos espertos de s'ITK s'istandardizatzione est una cosa chi non si nde podet faghere a mancu pro sarvare sa limba in totu sa natzione inuit e pro non perdere sa traditzione orale in s'interi chi sa sotziedade s'isvilupat. Belle gasi, issos reconnoschent chi est unu traballu longu, chi recheret unu pranu istrategicu a termine longu e de unu finantziamentu chi est difitziloe chi at a bennere dae su guvernu de su Canada. + +Sas limbas inuit sunt millenarias e godint de ufitzialidade in Groenlandia, in Canada e in Quebec, in ue sunt coufitziales cun su danesu, s'inglesu e su frantzesu rispetivamente. A su chi si leghet in su pranu istrategicu de su ministeriu, in su **Nunavut** (su territoriu in ue istant su prus de sos inuit canadesos), s'idioma propiu godit de una presentzia forte, mancari siat semper prus pagu cunsideradu. A su chi resurtat dae sos istudios mentovados in su pranu, su 70% de sa populatzione reconnoschet custa limba comente materna, belle chi in domo siat prioritaria petzi pro su 54% de sa populatzione, ca s'inglesu est avantzende semper de prus. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 21/06/2012 + +## + +IMPARARE SA LIMBA BASCA A GENTE MANNA IMMIGRADA. E SU SARDU? + +### Idea bona chi sa Regione Sarda diat devere leare pro imparare su sardu a sos immigrados + +Cumintzat dae custa chida in Errenteria (Paisu Bascu) unu progetu pro imparare a faeddare sa limba basca a gente manna immigrada. + +Su grupu s'at reunire cada lunis dae sas h 4 e mesa a zas 5 e mesa in su locale de s'assotziu Lau Haizetara, cara a cara cun s'istatzione de Euskotren. Sas letzione sunt gratuitas e no set obbrigu a si che marca in antis. +Sa parte importante de sas reuniones est sa comunicatzione in euskera, ma su progetu cheret finas faghere creschere sa cunviventzia de sas pessones e de sas culturas. Su progetu est organizadu dae s'assotziu BANAIZ BAGARA, chi traballat in comunas medas de Gipuzkoa, paris cun su dipartimentu de euskera de sa Comuna de Errenteria. + +Un'esperientzia importante meda, custa de sos cursos pro immigrados, chi sa Regione Sarda diat devere praticare, pro integrare sos immigrados in sa cultura e identidade sarda. A dolu mannu, imbetzes, sa RAS organizat… cursos de italianu. Su movimentu natzionale sardu si diat devere mobilitare pro pretendere cursos de sardu pro immigrados a sa Regione Sarda. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 21/06/2012 + +## Su Tribunale Costitutzionale de Madrid at legalizadu su partidu bascu "SORTU" + +### A pustis de 15 meses de illegalizatzione. / Prospetivas noas pro sa sinistra patriotica basca e pro su protzessu de paghe + +Duncas, cheret narere chi, a prus de un'annu dae cando est naschidu, **Sortu** tenet sa possibilidade de nch'essere marcadu in su "registru de sos partidos politicos", sena chi perunu rapresentante suo arrischet de essere protzessadu o impresonadu. + +A pustis de una camera de cussigiu longa a beru, ses de sos oto magistrados de su Tribunale Costitutzionale ant atzetadu su ricursu presentadu dae Sortu chi, de su restu, tenet comente idea printzipale sa negatzione de cale si siat forma de violentzia comente metodu de solutzione de su cunfrontu politicu. Sende gasi, sa magistradura ispagnola cheriat proibire s'esistentzia e s'atzione **Sortu**, incausadu de essere finas issu "terrorista". Cun s'iscusa chi bastaiat a si presentare in in sas eletziones in una lista patriotica basca pro essere cunsideradu in automaticu comente parte de sa "rete de ETA", in custos urtimos 10 annos, b'at apidu chentinas de arrestos e cundenna de militantes e dirigentes politicos, ecologistas, giornalistas, intelletuales, giovanos. + +In una cunferentzia de su mundu de s'informatzione, **Sortu** at manifestadu totu sa cuntentesa sua pro sa legalizatzione sua e s'intrada sua legale in su panorama politicu bascu, decrarende chi custa novidade determinat su superamentu definitivu de su tziclu de illegalizatziones, chi finas a como est istada s'arma de s'istadu ispagnolu pro parare fronte a su cunflitu bascu. +In prus, **Sortu** sighit decrarende chi est ora chi Euskal Herria (Paisu Bascu) otengiat su reconnoschimentu natzionale suo e su deretu a s'autodeterminatzione. +A urtimu, **Sortu** at afirmadu chi deretu a ant a cumintzare a si cunfrontare e a detzidere sas Bases Ideologicas suas, sa Linia Politica, su Modellu Organizativu e sa Politica de Comunicatzione sua. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 26/06/2012 + +## Indipendentzia o tzessione de soverania? + +### de Sarvadore Serra + +A bias capitat chi, pro difendere una tesi, si dant argumentos a sa tesi contraria. Custu est capitadu, a parrere nostru, a su professor F. Pigliaru, in un'articulu, publicadu de reghente in sa "Nuova Sardegna", in ue afrontat sa chistione de s'indipendentismu. In custu interventu isse narat (giustamente, nos paret) chi, in s'Unione Europea, sos problemas sunt naschidos dae su fatu chi sa renuntzia a sas monedas istatales no est istada acumpangiada dae una perdida parallela de soverania in ateros campos, che a su de sa politica fiscale o su de su controllu de su sistema de su creditu; agiunghet chi custa paga tzessione de soverania impedit oe a s'Europa de parare fronte e agatare unu remediu a dificultades, a bi pessare bene, limitadas, che a sa de sa Gretzia e sa de sos depidos acumulados dae sos Istados membros singulos; mentovat a Paul Krugman chi, in su New York Tines, narat chi s'area de su dollaru funtzionat sena crisis istatales graves che a sas europeas ca in sos Istados Unidos b'at unu guvernu tzentrale forte, chi sas atividades suas dant pranos automaticos de sarvamentu a sos Istados singulos interessados dae crisis economicas. E finas a como non b'at nudda de essere contrarios: comente si faghet a obietare a arresonamentos gasi logicos? Su chi non nos cumbinchet, pero, sunt sas conclusiones. Professor Pigliaru, difatis, notat chi nen sa California, nen sas Florida, nen sos ateros Istados americanos bisant de si faghere indipendentes e, duncas, de nche perdere su profetu de custu guvernu multilivellu. Tando, si pregontat: si sa California non cheret s'indipendentzia, pro ite la diant devere cherrere s'Iscotzia o sa Sardigna? E inoghe b'at a beru unu brincu logicu. S'Iscotzia non cheret abbandonare s'Europa: antis, sa ghia indipendentista Alex Salmond at naradu chi diat cherrere chi s'Iscotzia intret in s'euro. In Sardigna, de su 40 pro chentu de pessones chi , cunforma a un'incherta demoscopica, cherent s'indipendentzia, petzi su 10 cherent a nch'essire dae s'Unione; s'ateru trinta cheret a abbarrare. Diat parrere, duncas, chi s'Iscotzia e sa Sardigna cherent a "tzedere soverania" a sa UE. Comente sa California cun sos Istados Unidos. Si in casu, su prus de sos iscotzesos e de sos sardos indipendentistas, mancari abbarrende europeos, si cherent distacare, rispetivamente, dae su Rennu Unidu e dae s'Italia. Ma custu est un'ateru contu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## + +### de Zakaria Tamir + +At segadu su melone in duas perras. Sa purpa fiat groga e s'at nadu: e tando abbarro bagadiu. + +At acantzadu su telefono e at mutidu a 'Abdullah, un'amigu suo. S'at nadu: si l'agato in domo sua mi nche ando a su tzinema e mi castio unu film politziescu, si non l'agato esso e abbarro a giru bandulende pro sessanta minutos: ne unu minutu in prus, ne unu minutu in mancu. + +A 'Abdullah in domo sua non l'at agatadu, l'at respostu sa mama nachi nche fiat andadu a domo de sa sorre pro ponnere sas paghes intre issa e su maridu. 'Abdelhadi est moidu a isvarios in sos caminos e s'at nadu: si mi nche istraco de camminare, mi nche intro a tzilleri e mi pipo unu narghile. Si nono, mi nche ando a mandigare a ristorante. + +Un'ora intrea est abbarradu bandulende, sena s'istracare. Est imbucadu a ristorante e at ordinadu petza a orrostu e insalada, e s'at nadu: Sa petza, si est modde cras mi candido a su parlamentu e si est corriatza m'apoddigo sa prima femina chi atopo in caminu. Arribat su camereri e li batit sa petza, su pane e s'insalada. Sa petza pariat pedde, 'Abdelhadi at ischifadu e non nd'at mandigadu, s'at ingurtidu feti su pane cun s'insalada. Est istupadu e sa prima femina chi at bidu fiat una bella femina manna de carena, s'est acurtziadu e l'at tocadu sas nadigas. Sa femina est curta a pedire agiudu a unu agente chi fiat in cue, e 'Abdelhadi s'at nadu: Si m'arrestat, pusti-cras a donare su sambene ando; si imbetzes mi dat petzi unu tzafu custu sero mi nche ando a su hammam de su mercadu. + +Ma s'agente non l'at ne arrestadu ne iscutu, s'at abbaidadu bene-bene sa femina cun praghere e l'at nadu: -"Tenet resone issu, chie bidet totu custa bellesa non bi la faghet a si tratennere" + +'Abdelhadi s'est cancaradu, fiat abbabecadu e no ischiat prus ite si narrere. **»** + +............................ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 27/06/2012 + +## Publicadas in catalanu sas normas de gestione de sos documentos + +### Si nd'est interessadu su TERMCAT de Bartzellona + +Ant publicadu in limba catalana sas normas **UNE-ISO 30300** _Informatzione e documentatzione. Sistemas de gestione de documentos. Fundamentos e vocabulariu_i e **UNE-ISO 30301** _Informatzione e documentatzione. Sistemas de gestione de documentos. Recuisitos. _ + +Sa familia de sas normas ISO 30300 est dedicada a **sos sistemas de gestione de documentos** (**SGD**). Cuncretamente, sa Norma UNE-ISO 30300 collit sa terminologia de sa serie de normas e ispetzificat sos obietivos e sos profetos chi benint dae s'implantatzione de unu SGD. Sa Norma UNE-ISO 30301, in cambiu, inditat sos recuisitos netzessarios pro implantare unu SGD. + +Su **TERMCAT** at bortadu custas normas in ocasione de sa "**die tecnica subra de sas aplicatziones de sa Norma UNE-ISO 30301 in sas impresas**", ammaniada dae su Dipartimentu de Cultura de s' **AENOR**, chi ant fatu in custas dies in **Museu de Istoria de Catalugna**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## In Italia s'ispesa militare non miminat + +S'Italia si mantenet in su de sete postos in su campu de s'ispesa militare. Custos sunt sos datos de su "Rapporto Sipri 2006". S'Istitutu de chirca subra de sa paghe de Istocolma, chi ocannu tzelebrat sos 40 annos de atividade, at analizadu s'ispesa militare mundiale: s'annu coladu in su mundu s'ispesa militare s'est acurtziada a sos 1200 milliardos de dollaros, superende su record de su 1988 (in cussu annu fiat arribada a 1100 milliardos de dollaros) e colende.nche de 200 milliardos s'ispesa de su 2004. Sa natzione chi prus at ispesu in custu campu sunt sos Istados Unidos, chi cun prus de 507 milliardos de dollaros amuntant a sa sola pagu mancu de su mesu de sas ispesas militares (su 48%). A sighire su Regnu Unidu, sa Frantza, su Giapone e sa Tzina chi amuntant ognunu su 4-5% de sas ispesas militares. A pustis sa Germania (30,4 milliones de euros) e s'Italia chi, mancari nche calet dae 27,5 milliardos de euros de su 2004 a 25,1 milliardos de dollaros de su 2005, mantenet su de sete postos in ispesas militares. Ma cun un'ispesa de 468 dollaros pro abitante, s'Italia nche colat de meda sa Germania (401 dollaros) in s'ispesa militare pro capite.[_gpr_] + + + + +### 27/06/2012 + +## SU Tribunal Supremo (TS) de Madrid contra a sa politica linguistica catalana + +### de Diegu Corraine + +De reghente su Tribunale Supremu de Madrid at bogadu una delibera chi imponet a su guvrnu catalanu chi asseguret sa possibilidade de faghere iscola finas in castiglianu in sas iscolas catalanas. Comente mai? Sas iscolas catalanas sunt totu in catalanu, francu duas oras sa chida de castiglianu! + +Finas a como su Generalitat t rispostu NONO a custa impositzione, garantende chi at a sighire su modellu de immersione linguistica totu in catalanu. In custu sunt de acordu totus, francu su Partidu Populare e setores sotzialistas tzentralistas. A narrere sa veridade, sa pretesa de su TS sighit sa linia politica de sos "populares" chi sunt contrarios a sa primatzia de su catalanu in Catalugna. E difatis, in Baleares, in Galiitzia e in aterue, in ue su Partidu Populare est resessidu a leare su podere in su guvernu, est pratichende una politica contraria a sas limbas natzionales, chirchende de nch'iscontzare la politica linguistica de sos guvernos de in antis. + +Ma non est bastadu. In custas dies su matessi TC at impostu de abbandonare sa prevalentzia de su catalanu in sas iscolas de s'infantzia. Ma su guvernu catalanu de Artur Mas at rispostu chi nono. + +Irene Rigau, assessore de s'educatzione at rispostu a Madrid chi no ant a cambiare mancu una ria in sa politica linguistica de immersione. + +In Sardigna, diamus devere imparare dae sos Catalanos chi sa limba est su motore de s'identidade e de sa soverania e chi s'indipendentismu sena limba praticadu dae sos moimentos sardos non tenet sentidu. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 28/06/2012 + +## Gadduresu, tataresu e ateros faeddos + +### Si nde faeddat in unu libru de Mauru Maxia + +Sa Sotziedade editoriale **Taphros** at publicadu su libru de **Mauru Maxia**,"_**Fonetica storica del gallurese e delle altre varieta sardocorse**_". Est un'opera fundamentale pro connoschere sos idiomas chi si faeddant in s'ala de susu de sa Sardigna. Custu volumene analizat totu sos fenomenos foneticos prus de importu chi caraterizant sas variedades sarducorsicanas (gadduresu,tataresu, casteddanesu , sedinesu, maddaleninu) cun esempros e cunfrontos numerosos a beru. S'opera est articulada in 753 paragrafos partzidos in tres partes riservadas, rispetivamente, a su **vocalismu** (117), a su **cunsonantismu** (528) e a sos **fenomenos generales** (108). Sas formas mentovadas sunt unas migias. In particulare b'at de sinnalare prus de 3.800 formas propiamente **sarducorsicanas** (gadduresu, tataresu e variedades minores); 522 formas **corsicanas**; 692 **sardas**; 241 **italianas**; 197 **catalanas** e **ispagnolas**. Su libru, chi tenet unu tragiu sientificu, mustrat, finas cun fontes documentarias raras, chi **su prus de custos idiomas fiant giai in usu in su Treghentos**, duncas tres seculos in antis de s'epoca chi istudiosos medas creiant finas a como. Su volumene est in formadu 18x25; tenet 328 paginas e b'at finas 45 cartinas a colores. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 01/07/2012 + +## Abertu in Irbono s'Ufitziu de sa Limba Sarda + +### Faghet parte de su progetu "Fainas a Cumone" de sa Provintzia de Nugoro + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 03/07/2012 + +## Torra operativu s'ufitziu de sa limba sarda de Crabas + +### Sa finalidade est a impitare su sardu no in familia ebbia, ma finas in s'amministratzione publica + +A impreare sa limba sarda no in familia ebbia ma finas in sos ufitzios de sa Comuna pro faeddare de praticas o pedire informatziones. In Crabas est torra operativu s'ufitziu linguisticu sardu, naschidu pro amparare sos bisongios siat de sos amministradores e de sos dipendentes comunales chi cherent impitare finas sa limba sarda in sas atividades de sa Comuna, siat de sos tzitadinos, insinnantes , istudentes , assotzios e iscolas chi cherent informatziones e aprofundimentos a pitzu de sa limba sarda. Custu servitziu naschet gratzias a unu finantziamentu de 45 migia de euros assinnadu cun sa lege 482 de su 1999 a sa bidda lagunare, ghia de un'assotziu de comunas chi nde faghent parte **Arriora**, **Boatiri** , **Nurachi**, **Sabaruss_a,_** **Sant' Eru** e **Tzeddiani**,S'ufitziu est in sos locales de s'archiviu comunale, in Pratza de Eleonora de Arborea. Aberit cada lunis mangianu, dae sas oto a sas duas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/07/2012 + +## Cherimus sa limba sarda in iscola + +### Lu narat su cussigiu comunale de Otzana + +Tocat a li dare atuatzione cumpleta a sa lege istatale n. 482 subra de sas limbas minoritarias, finas ponende in sas iscolas primarias e segundarias s'insinnamentu de sas limbas chi caraterizant s'identidade culturale propia. Bi l'at pedidu, a sa Regione Autonoma de Sardigna, su cussigiu comunale de Otzana, chi at aprovadu una delibera cun sa rechesta de faghere custu giai dae s'annu iscolasticu 2013 - 2014. In particulare, su cussigiu comunale pedit a sa Regione "de intervennere cun s'Ufitziu iscolasticu regionale pro chi diat ordines pretzisos a sas dirigentzias iscolasticas pro agiunghere a sa dimanda de preiscritzione su modulu pro sa rechesta de s'avvalere, pro sos figios issoro, de s'insinnamentu de sa limba sarda comente narat sa lege 482". Infatis, s'articulu 4 de custa lege pretzisat chi "In su mamentu de sa preiscritzione, sos babbos e sas mamas narant a s'istitutzione iscolastica si si cherent avvalere pro sos figios issoro de s'insinnamentu de sa limba de sa minoria". Custu metodu, ammentat su cussigiu comunale, lu sighint dae annos in sas iscolas de Friuli, in ua b'at una situatzione de bilinguismu comente in Sardgna. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/07/2012 + +## SU SARDU, SA LIMBA DE SARDIGNA: cunferentzia in s'Universidade de Bamberga + +### de Diegu Corraine + +Martis 3 de triulas coladu, in s'Universidade de Bamberga (Germania), b'at apidu una cunferentzia dedicada a su tema "**Il sardo, la lingua della Sardegna**". S'addoviu fiat organizadu dae s'assotziu _Mosaico Italiano_ e dae su _Tzentru Linguisticu_ de sa matessi universidade. + +A su publicu de una barantina de italianos e tedescos, apo faeddadu deo. Bi fiant finas duos sardos, unu de Durgali e unu de Mogoru! B'aiat finas unu linguista de s'Universidade chi s'interessat de sardu (mescamente de Biddamanna) e ateros duos professores. + +In sa cunferentzia (fata in s'aula U2/204, in ue in antis b'aiat letzione de teologia!), apo difesu s'idea chi _est su sardu sa limba natzionale de sa Sardigna_, chi sena limba non b'at natzione sarda, chi bi cheret una politica linguistica (e duncas una lege noa aposita) generale e cumplessiva chi fatzat torrare a sa limba sarda su 90% de sos pitzinnos chi nche sunt perdende sa limba! In tempos in ue carchi istudiadu a s'italiana tenet dudas chi su sardu siat sa limba de sa Sardigna, su titulu de sa cunferentzia no est istadu isseberadu de badas! Est naturale chi apo finas mustradu chi in Sardigna b'at bator minorias linguisticas tuteladas finas dae sa Lege 26/97, in sos territorios in ue sunt presentes. + +Est craru chi apo cunfirmadu duos perigulos mannos a beru, chi costant a totu nois: sa "trasmissione intergeneratzionale" de su sardu, chi est a puntu de si parare, torrende a nudda sa cantidade de gente chi lu podet faeddare unu cras; sa perdida de calidade de sa limba, semper prus colonizada dae s'italianu, in sas paraulas, in sa fonetica e in sa sintassi. + +Sa limba, sena sa leva de sos pitzinnos, est a pagos passos dae una pentuma dae ue arriscat de no essire prus. Sa limba, sena si liberare dae sas interfentzias italianas arriscat de perdere su naturale suo. Devimus parare fronte a s'assimilatzione natzionale e linguistica chi nos est corfende in profundidade. Apo finas naradu chi, contra a custu disacatu non b'at una reatzione proportzionada nen de sas pessones nen de sos moimentos politicos. Sende chi b'at entes, editores e pessones chi sunt faghende sa parte issoro pro afortire su sardu e sa presentzia sua in sa sotziedade e in su territoriu. + +Est craru chi, pro parare fronte a totu custu bi cheret una politica urgente de pianificatzione e ufitzializatzione, in cada logu e impreu, pro prima cosa in iscola, dae sos 4 annos de edade. + +Apo finas cunfirmadu chi oramai in Sardigna s'est afortende su cumbinchimentu chi, pro assegurare vida e fortza a su sardu, bi cheret una norma iscrita de referentzia pro impreos generales e formales, lassende a cada unu sa possibilidade de pronuntziare su sardu cunforma a comente costumat a faghere a su solitu in domo e in sa bidda sua. + +Una parte de sa cunferentzia, duncas, l'apo dedicada a s'istoria de sas normas iscritas de sos iscritores e de sas normas fatas dae sas cumissiones de espertos, finas a s'urtima, adotada dae sa RAS in su 2006, sa LSC. + +In fines, apo mustradu chi, in manera cumplementare a sa LSC, si podent finas iscriere sas variedades locales dialetales de su sardu pro funtziones locales, informales. De su restu, giai si faghet e custu non cuntrastat cun s'utilidade de una norma unica iscrita pro s'ufitzialidade. + +No est istadu fatzile a faghere cumprendere a sos italianos presentes (calicunu malaidu de natzionalismu italianista e tzentralista) sas pretesas nostras de soverania linguistica, comente deretu istoricu (limba ufitziale de sos Sardos pro a su nessi 400 annos), democraticu (art. 6 de sa Costitutzione de sa RI) e culturale (deretos linguisticos colletivos garantidos dae Onu e Unesco), ma b'apo "proadu". Est traballosu a distinghere s'istoria linguistica nostra, su naturale de sa limba sarda, dae sos dialetos italianos. Ma si cherimus afortire sa limba nostra, non podimus faghere a mancu de crarire sas ideas nostras finas a sos apartenentes a sa "majoria", in intro de s'Istadu e in foras. Devimus chircare amigos de su sardu in totue. + +Est pro custu chi cada unu de nois devet faghere a manera de intervennere in totue, proponende s'idea de "TORRARE A SA LIMBA, TORRARE SA LIMBA". + +#_Diegu Corràine_ + + +### 09/07/2012 + +## Est creschende sa connoschentzia de s'irlandesu in Éire + +### Ma est galu problematica sa difusione sotziale de sa limba + +Pagu prus de **1.77 milliones** de pessones in sa **Republica de Irlanda** ant decraradu chi ischint a faeddare in irlandesu, a su chi resurtat dae sos datos CENSUS de su 2011. Custu cheret narrere chi oe **su 41.4% de sos tzitadinos sunt a tretu de faeddare in irlandesu** , cando chi in su 2006 fiant su 40,8% . Comente a su solitu in Irlanda, sos giovanos mustrant sa megius connoschentzia de sa limba: **su 73.7% de sos chi tenent intre sos 10 e sos 14 annos** e **su 64.2% de sos chi tenent intre sos 15 e sos 19 annos** decrarant sa capatzidade issoro de faeddare in irlandesu, Custa proportzione nche falat a una media de su 35% cando si leant in cunsideru pessones chi tenent prus de 25 annos. + +A dolu mannu, sos datos peorant cando si leat in cunsideru s'usu sotziale. S'incherta mustrat chi petzi 77.000 pessones faeddant in irlandesu cada die. Custu numeru escludet chentinas de migias de pessones chi impitant s'irlandesu cada die petzi in iscola. Ateras 111,000 pessones impreant sa limba in foras de iscola a su nessi un bia in sa chida. Unas 439.000 pessones narant chi no impreant mai sa limba in foras de sa classe mancari siant a tretu de la faeddare + +In su **Gaeltacht** (tzircuscritziones otzidentales in ue s'irlandesu est reconnotu ufitzialmente comente limba predominante), su **69.5% de sas pessones ant decraradu chi faeddant in irlandesu** + +Mancari s'irlandesu siat sa limba natzionale de Irlanda e una de sas limbas ufitziales de su paisu, pitzinnos medas l'istudiant petzi comente materia iscolastica (su Gaeltacht est un'etzetzione). In foras de su Gaeltacht, sos tzentros **Gaelscoileanna** dant un'insinnamentu de irlandesu mediu a unos 40.000 pitzinnos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/07/2012 + +## Si b'at de imparare, imparemus finas dae sos Catalanos in chistiones de politica linguistica + +### de Diegu Corraine + +Cando faeddamus de medios e ideas pro parare fronte a su disacatu de sa morte de sas limbas, de sa limba sarda in particulare, pessamus semper chi siat cumbeniosu a bidere ite ant fatu sas ateras limbas chi sunt resessidas o sunt resessende a minimare su dannu de sa morte de sa limba natzionale, de sa limba propia. Su modellu prus a probe chi tenimus est su de su Catalanu. Ma s'acusa chi bogant a campu sos inimigos de su sardu est chi sas duas limbas e sas duas istorias linguisticas non si podent paragonare. E agiunghent chi su catalanu s'est sarvende ca sos Catalanos sunt ricos!. At a essere, ma non bi creo chi siat custa sa resone, a su nessi no est sa prima resone. + +Pro mene, imbetzes, no est petzi chistione de dinare, ma est chistione de tennere IDEA, s'idea. S'idea de essere natzione e chi sa limba nd'est su motore o s'alimentu. Est beru chi est gosi, comente mustrant sos Catalanos, lu repito, sena timere de essere atacadu comente estremista e esterofilu. + +In custa gherra contra a s'assimilatzione linguistica e, in definitiva, natzionale de sa Sardigna, bi cheret coerentzia, costantzia, perseverantzia, ispiridu de unidade, disciplina, umilidade, voluntariadu, belle semper sena paga! Giai est nudda! +Sos Catalanos mustrant de tennere custas calidades. A nois Sardos nde diat bastare a su nessi una, ma non resesso galu a l'agatare. + +Giugu Ledda, unu dotore sardu apassionadu e tradutore de limba sarda chi istat in Bartzellona e connoschet bene ambas sotziedades, sa sarda e sa catalana, at iscritu de reghente, in risposta a chie naraiat chi sos Catalanos sunt istados sarvados dae su "dinare" chi tenent: «sos catalanos non sunt istados sarbados, no ant isetadu nen meraculos e nen sarbadores; si sunt sarbados a sa sola, traballende e creende a su faghiant.» + +In prus, no est mancu totu chistione de dinare, ca sos Catalanos ricos, propiu ca sunt ricos, si diant podere isperdissiare su dinare (e bi nd'at de seguru chi lu faghent) in ateru e no in limba, ca sos ricos non tenent perunu obrigu de gastare su dinare issoro in "limba"! Si lu faghent est ca tenent IDEA. E tenent un'idea gasi crara de su funtzione tzentrale e indispensabile de sa limba in su fraigu de sa natzione e libertade issoro, chi si ponent su problema de cunsentire e afortire s'imparongiu de sa limba catalana a totu sos immigrados istrangios chi suprint a Catalugna. + +E in Sardigna pro ite custa idea est debile? Ite nde narant sos letores? + +#_Diegu Corràine_ + + +### 10/07/2012 + +## Ufitziu linguisticu subracomunale nou in Meilogu + +# + +### Sunt interessadas sas biddas de Boruta, Turalva, Tiesi e Giave. + +_dae Juvanna Tuffu retzimus e publicamus:_ + +In su mese de lampadas sas Comunas de Boruta, Turalva, Tiesi e Giave gratzias a sa collaboratzione cun s'assotziu culturale Àndalanoa, ant abertu s'ufitziu de sa limba sarda subracomunale. Finantziadu dae sa lege istatale subra de sas minorias linguisticas (lege 482/1999), s'Ufitziu tenet comente obietivos printzipales cussu de promovere e defendere su sardu in totu sas ocasiones de bida sotziale, economica, amministrativa e culturale. + +Cun custu progetu si cheret promovere s'impreu orale e iscritu de sa limba sarda siat in intro de s'amministratzione siat in fora cun sos tzitadinos. Su sardu duncas in ambitu familiare ma finas in sa bida de cada die e in sos cuntestos formales comente sos ufitzios publicos. + +S'incarrigu de gestire s'ufitziu linguisticu subracomunale est istadu dadu a duos espertos de limba sarda: Istevene Ruju responsabile pro sas comunas de Tiesi e de Giave e Juvanna Tuffu responsabile pro sas comunas de Boruta (capofila) e de Turalva. + +Unu de sos compitos de sos espertos at a essere cussu de faghere a manera chi s'impreu de sa limba sarda siat "normale" in sas atividades de sas amministratziones comunales, comente sa tradutzione in sardu de sos sitos istitutzionales presentes in sa rete e de sa modulistica, dende importantzia particulare a sa tradutzione de s'Istatutu de s'ente, de sas iscritas de impreu publicu (locandinas e avisos de cale si siat casta pro su publicu ecc). + +Ant a essere fatos, intre santugaine e nadale de ocannu, sos cursos de formatzione de badas pro su personale de s'Ente e pro sos tzitadinos. Su cursu de formatzione tenet comente obietivu printzipale sa connoschentzia e sas cumpetentzias subra de s'impreu de sa limba sarda in sa redatzione de sos atos giuridicos e amministrativos e in sas atividades de comunicatzione de sos tzitadinos. + +S'ufitziu linguisticu in totu sas bator comunas at a essere abertu a su publicu su martis e su mercuris. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/07/2012 + +## Presentada de su curretore ortograficu sardu + +### Su 25 de triulas in Casteddu + +_dae F. Cheratzu retzimus e publicamus_: + +mercuris, **25 de triulas 2012**, in sa sala de **Biblioteca Regionale de viale Trieste 137 in Casteddu** b'at a essere sa presentada de su **curretore ortograficu**de sa Regione (CROS). + +Si cumintzat a mangianu e at a sighire a borta de die cun su segundu seminariu terminologicu. + +A sas undighi (**11.00**) de mangianu: Presentada a s'imprenta de su progetu CROS. + +Nd'ant a chistionare: + +- on. Sergio Milia, Assessore a s'Istrutzione Publica e a sa Cultura; + +- ing. Antoni Conti, Diretore Generale de s'Assessoradu. + +A sas bator (**16.00**) de merie: Segundu seminariu terminologicu e presentada de sas ainas informaticas in linia e iscrobada. + +Ant a intervennere: + +- Giosepe Corongiu, s'impreu de sa limba in sas comunicatzione istitutzionale; + +- Cristiano Becciu, chistiones abertas e propostas; + +- Micheli Pinna, su CROS, dae un'aina pro s'amministratzione a un'aina pro totus; + +- Roberto Bolognesi, su cuntributu de su CROS a s'evolutzione de sa limba; + +- Diego Corraine, ateras ainas informaticas in agiudu de su sardu; + +- Carlo Zoli, presentada de su CROS in linia; + +- Frantziscu Cheratzu / Massimo Cireddu, presentada de sa versione iscrobada pro OpenOffice e LibreOffice. + +At a sighire su dibatu cun interventos de sos operadores e de su publicu. + +A s'agabbu de s'addobiu s'at a creare unu grupu de traballu pro provare e megiorare s'aina informatica. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Abba radiuativa in Normandia + +Su 23 de su mese coladu Greenpeace at fatu pubblicu unu raportu de su laboratoriu Acro chi documentat sa contaminatzione radiuativa de sas faldas acuiferas in Normandia (Frantza). S'abba radiuativa l'impreant in agricoltura e in s'allevamentu de sas bacas de late. Sos contaminantes arribant a sas faldas de su depositu de refudos radiuativos de La Hague. Su livellu mediu de radiuatividade agatadu in s'abba est de 750 Becuerels pro litru, cando sa normativa europea ponet unu limite de 100 Becuerels pro litru. S'abba est contaminada meda dae su triziu, chi inditat una contaminatzione futura dae ateros radiunuclides perigulosos pro s'omine, che a su stronzio, su tzesio e su plutoniu. Sos impiantos de La Hague sunt, paris cun sos de Sellafield in sa costa otzidentale de s'Inghilterra, sos impiantos prus importantes pro su riprotzessamentu de iscorias radiuativas in Europa. Finas in Sellafield b'at problemas meda, sanitarios e ambientales, collegados a sas atividades de sos impiantos. In su 1993 unu raportu de su guvernu britannicu subra de s'intzidentzia de sos tumores infantiles in sa zona aiat rilevadu unu numeru de casos de leutzemia superiore de 14 bortas a sa media natzionale. In Sellafield, sa contaminatzione radiuativa no est petzi in s'abba ma finas in sa rena, in sa terra luzana, in sos produtos de s'agricoltura, in sos animales. Prus de mesa tonnellada de plutoniu nch'est dadu in mare. In su 1999 unu monitoragiu fatu dae Greenpeace in sa costa e in prossimidade de sos iscarrigos licuidos de sos impiantos aiat mustradu comente su materiale analizadu fiat contaminadu a manera chi si podiat classificare comente refudu radiuativu. [_gpr_] + + + + +### 15/07/2012 + +## Su Progetu de Google pro sas limbas in perigulu + +### Un'isfortzu pro agiuare sas limbas cun sa tecnologia e sa collaboratzione in rete + +Oe si faeddant in su mundu unas setemigia limbas, ma si pessat chi in su 2100 bi nd'at a abbarrare petzi su mesu. + +Sas limbas sunt in perigulu cando non colant dae una leva a s'atera, e sa perdida de una limba cheret podere narrere finas sa perdida de informatziones sientificas pretziosas e de patrimonios culturales de valore. Pro custu Google at lantzadu custu "Progetu pro sas limbas in perigulu", est a narrere unu situ informaticu in ue b'at totu sos datos de su **Catalogue of Endangered Languages** (sigla ELCat, numene in sardu "Catalogu de sas limbas in perigulu"). + +Cun custu situ, Google cheret animare sos utilizadores a cumpartzire documentos leados dae sos chi faeddant custas limbas e a ponnere in cuntatu sos disterrados de sas comunidades linguisticas in perigulu cun sas retes sotziales. + +Intro de pagos meses, in su situ ant a intrare su **First Peoples' Cultural Council** (Primu Cussigiu Culturale de sos Populos) e su **Institute for Language Information and Technology at Eastern Michigan University** (Istitutu pro s'informatzione e sa tecnologia linguistica de s'Universidade Mighigan Est). + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/07/2012 + +## S'Assotziu Europeu pro s'Indipendentzia est andende a dae in antis + +### Ma mancant sos sardos + +Sa **European Partnership for Independence** (in sardu, Assotziu Europeu pro s'Indipendentzia) est un'assotziu frutu de s'unione de **catalanos**, **bascos**, **iscotzesos** e **flamencos** chi cherent s'indipendentzia de su logu issoro. In custas dies s'assotziu at presentadu su programa suo in su Parlamentu Europeu. + +Est andende a dae in antis, duncas, unu progetu comunu pro mustrare a sa comunidade internatzionale sa voluntade de custas bator natziones de si faghere indipendentes. Custu assotziu lu ghiat sa flamenca **Fierda Brepoels**, cun s'agiudu de s'eurodeputadu iscotzesu **Ian Hudghton** (SNP), de su bascu **Izascun Bilbao** (PNV) e de su catalanu **Raul Romeva** (ICV). + +A dolu mannu no nde faghent parte nen sos sardos, nen sas ateras natziones sena Istadu. Lastima, ca fiat istada un'ocasione pro mustrare un'idea de s'Europa prus democratica e prus aberta a sas diferentzias. S'impressione est chi si chergiat dare importantzia petzi a sas natziones sena Istadu prus ricas de su Continente, lassende a un'ala sas ateras. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/07/2012 + +## + +Viagiu de istudiu a Girona e a Bartzellona de alunnos de su progetu FILS de UniCA + +### + +Dae su 11 a su 15 de triulas de su 2012 + +Sa finalidade de custa visita, organizada dae s'Universidade de Casteddu, in collaboratzione cun sa Delegatzione de sa _Generalitat_ catalana in s'Alighera, fiat sa de connoschere in profundidade comente sa Catalugna at operadu in su protzessu suo de "normativizatzione" de sa limba (cun un'istandard iscritu de referentzia) e de "normalizatzione" linguistica, pro faghere a manera chi su catalanu siat "normale" in sa sotziedade e in su territoriu, mescamente in s'ambitu iscolasticu, comunicativu e istitutzionale. + +Su viagiu, ghiadu dae Diegu Corraine (chi est istadu professore in su cursu Fils) cun sa collaboratzione de Joan Elies Adell Pitarch (_Delegacio de la Generalitat_ in l'Alguer) , est cumintzadu in Girona, in ue sa delegatzione de maistros, professores, operadores linguisticos, at visitadu su Centre de Normalitzacio Linguistica de Girona, in ue sa diretora, Montserrat Mas, at craridu sas funtziones chi tenent e isvilupant. At descritu mescamente sos cursos de catalanu pro adultos e finas su programa de Voluntariadu de sa Limba. + +In Bartzellona, su 12, su grupu de visitadores at cumintzadu su programa de visitas in Palau Moja, in sa Rambla Catalugna, in ue su sutadiretore de Politica linguistica de su guvernu catalanu, Josep Santamaria, at mustradu a sos presentes cale est sa politica linguistica de sa Generalitat, mescamnete sas politicas chi punnant a afortire s'impreu de sa limba catalana in totu sos ambitos de sa sotziedade e sa disponibilidade de produtos e servitzios in catalanu. +A pustis su grupu si nch'est tramudadu a s'_Institut d'Estudis Catalans_ (IEC), in ue est istadu retzidu dae su Presidente e dae su Segretariu de sa Setzione Filologica de su IEC, sos sennores Isidor Mari e Ramon Sistac. Sa Setzione Filologica tenet sa funtzione de academia de sa limba catalana, duncas includet s'istudiu sientificu de sa limba, s'istabilimentu de sa normativa sientifica e su controllu de su protzessu de aplicatzione de custa normativa in s'ambitu chi li pertocat: sas terras de limba e de cultura catalanas. +A merie, su grupu est andadu a sa Televisio de Catalunya (TV3), in ue l'ant retzidu Ernest Argeles e Oriol Camps, de sos Serveis Linguistics de la Corporacio Catalana de Radio i Televisio. A pustis de una visita a sas installatziones televisivas de produtzione e emissione, sos espertos catalanos ant craridu a su grupu sardu cale est su modellu de limba impreadu in sa televisione e sa radiu publica de Catalugna e cale est sa funtzione fundamentale chi ant tentu sos medios de comunicatzione de massa in sa normalizatzione linguistica de su catalanu, duncas in su caminu chi custa limba at fatu pro essere "normale" in sa sotziedade. + +Su 13 est cumintzadu cun una visita a su _Departament d'Ensenyament de la Generalitat de Catalunya_, in ue espertos de su Dipartimentu ant mustradu comente est cumpostu su sistema educativu catalanu de "immersione", ponenede in craru mescamente su protzessu istoricu de s'introduimentu de su catalanu comente limba printzioale e veiculare de su sitema educativu de Catalugna, chi at cunsentidu de garantire sa coesione sotziale durante sos urtimos annos. +A pustis, durante su malesi mangiano, su grupu Fils a visitadu _TermCat_, chi est su tzentru de terminologia de sa limba catalana, chi tener sa missione de isvilupare e integrare su catalani cun sa terminologia in sos setores ispetzializados e in sa sotziedade, mediante sa creatzione continua de istrumentos e medios innovadores e de calidade. Sos espertos de TermCat ant craridu bene chi s'atividae issoro operat in intro de su protzessu de normalizatzione de sa limba catalana, in unu cuntestu globale determinadu dae sa sotziedade de sa connoschentzia, sa diversidade e su multilinguismu. +Sa die est agabbada, a merie, cun sa visita a _Vilaweb_, unu cuotidianu digitale in catalanu. Su diretore de VW, Vicent Partal, at mustradu su funtzionamentu de VILAWEB e at faeddadu finas de sa funtzione de sa tecnologia e mescamente de internet in sa normalizatzione (duncas, s'ispainamentu normale in cada logu e impreu) de sa limba catalana. + +Bidende finas sa reatzione positiva de su grupu Fils, podimus narrere chi su resurtadu de su viagiu est positivu, ca mustrat comente sa limba catalana at fatu passos ispantosos, chi non si podiant mancu pessare 40 annos a como, pustis rutu su franchismu. Una mustra de comente sa voluntade populare, espressada dae una classe politica abbista chi, in manera trasversale, at ischidu ponnere in opera una politica linguistica de importu chi assegurat una presentzia belle totale de su catalanu in cada ambitu e impreu, in sa sotziedade e in su territoriu. +Sende chi su resurtadu catalanu pargiat malu a otennere dae limbas comente su sardu, chi est moende petzi sos primos passos de s'ufitzialidade, su chi sos partetzipantes a su viagiu de istudiu Fils ant podidu leare dae su modellu catalanu est su metodu e sa manera de operare de sos Catalanos: su protzessu de immersione linguistica in s'iscola, s'impreu pervasivu de sa limba, in totu sos setores, unidu a sa capatzidade de istudiare, aprontare e realizare solutziones cuncretas e modernas, a sa disciplina, a sa coerentzia e perseverantzia in sa defensa e aplicatzione de unu modellu unitariu de iscritura, chi ant cunsentidu belle unu miraculu linguisticu. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/07/2012 + +## Revisione de gastos e CGIL + +### S'assessore regionale de s'istrutzione Publica Sergio Milia li torrat imposta a su sindicalista Loddo + +"So leghende cun meravigia e dispraghere sas decraratziones de Pepinu Loddo (CGIL) a propositu de s'azeramentu de s'ispetzifitzidade linguistica de sa Sardigna in meritu a sa cantzellatzione de su "dimensionamentu iscolasticu agiuadu" proposta dae su Guvernu de Monti cun sa chi li narant "_Spending Review_" e mi so pregontende si custa ghia sindacale cumpartzit sa realidade nostra o vivet in carchi dimensione onirica e fantasientifica chi no li permitet de essere seriu, obietivu e cuncretu." + +L'at decraradu s'assessore regionale de s'istrutzione Publica Sergio Milia, rispondende a una nota de sa Cgil a propositu de su problema de su dimensionamentu iscolasticu e e de s'ispetzifitzidade linguistica de sa Sardigna. + +"In unu comunicadu chi tenet tonos allarmisticos meda, Loddo acusat sa Regione, chi, a sas beras, est vitima, de un'atu unilaterale de su guvernu chi, a pustis de aere istabilidu unu "dimensionamentu iscolasticu agiuadu" pro sas regiones cun presentzia de minorias linguisticas, como, propiu ca regiones comente sa Sardigna e su Friuli ant prospetadu sa possibilidade de si nde servire pro sas limbas regionales issoro, faghet unu passu a dae segus e limitat custu "dimensionamentu rduidu " a sas regiones in ue sunt presentes "_minorias __de limba materna estera_", est a narrere sa Badde de Aosta, su Trentinu-Sud Tirol e su Friuli Venezia Giulia (petzi pro s'islovenu)." + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/07/2012 + +## Casteddu: presentada de su CROS (CuRretore Ortograficu Sardu) + +### Mercuris, 25 de triulas 2012 + +Si cumintzat a mangianu e at a sighire a borta de die cun su segundu seminariu terminologicu. + +A sas undighi (**11.00**) de mangianu: **presentada a s´imprenta** de su progetu CROS. +Nd´ant a chistionare: +- on. **Sergio Milia**, Assessore a s´Istrutzione Publica e a sa Cultura; +- ing. **Antoni Conti**, Diretore Generale de s´Assessoradu. + +A sas bator (**16.00**) de merie: **Segundu seminariu terminologicu** e presentada de sas ainas informaticas in linia e iscrobada. +Coordinat sos interventos: **Pepe Corongiu**. +Ant a intervennere: +- **Cristiano Becciu**, _chistiones abertas e propostas_; +- **Micheli Pinna**, _su CROS, dae un´aina pro s´amministratzione a un´aina pro totus_; +- **Diegu Corraine**, _ateras ainas informaticas in agiudu de su sardu_; +- **Carlo Zoli**, presentada de su _CROS in linia_; +- **Frantziscu Cheratzu** / **Massimo Cireddu**, presentada de sa _versione iscrobada_ pro OpenOffice e LibreOffice. + +At a sighire su dibatidu cun interventos de sos operadores e de su publicu. + +A s´agabbu de s´addoviu s´at a creare unu grupu de traballu pro provare e megiorare s´aina informatica. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 19/07/2012 + +## Pro s'unidade de sa limba catalana + +### Su parlamentu catalanu criticat sos guvernos aragonesu e baleare + +Su Parlamentu catalanu at aprovadu una decraratzione in favore de s'unidade de sa limba catalana, critichende sos cambiamentos leigislativos subra de su catalanu fatos dae sos guvernos aragonesu e baleare. + +A su chi si leghet in sa decraratzione, custas modicatziones "ant a faghere dannu mannu a su status legale de sa limba, a sos deretos linguisticos de sos chi faeddant in catalanu e a sa normalizatzione linguistica in s'insinnamentu, in sa comunicatzione e in s'impreu sotziale, siat in sos territorios rispetivos, siat in su cumplessu de su dominiu linguisticu". + +In su documentu si ponet in craru chi sas initziativas legislativas de custos duos guvernos "non rispetant sa Decraratzione universale de sos deretos linguisticos" e chi tocat a " denuntziare s'impreu de deniominatziones de sa limba catalana impropias" chi non reconnoscant sa realidade culturale de s'unidade de sa limba. + +Mancari custu non resurtet in manera crara dae su testu, custa decraratzione benit a pustis chi su Guvernu de Aragon (PP-PAR) at detzisu in una lege linguistica noa de li narrere "aragonesu meridionale o setentrionale " a su catalanu chi si faeddat in sa "Franja de Ponent" . + +In su testu si pretzisat chi su catalanu est una limba faeddada dae prus de noe milliones de pessones in Catalugna, in sa Comunidade Valentziana (francu unas cantas tzircuscritziones de s'internu), in sas Baleares, lin Aragon, in S'Alighera , in sa Catalugna Nord (territorios de su sud de sa Frantza ), in Carche (Murcia) e in Andorra. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/07/2012 + +## Su Termcat de Bartzellona at publicadu su Ditzionariu de sa neurosientzia + +### L'ant presentadu in s'auditorium de La Pedrera in ocasione de s'Annu de sa Neurosientzia 2012 + +Su Ditzionariu de neurosientzia collit e definit unos 2.000 termines in catalanu cun sos currispondentes in ispagnolu e inglesu; pro narrere, _cabdell neurofibril*lar, dopamina, funcio visuoespacial, lateralitzacio, llindar d'excitabilitat, model de Hodgkin-Huxley, neurona mirall o simultagnosia_. +Su ditzionariu l'at elaboradu unu grustu de espertos universitarios chi in mesu issoro b'at **Antoni Valero**, autore printzipale, e **Xavier Navarro** e **Josep Reig**, autores ispetzialistas e coordinadores sientificos de s'opera. Su **TERMCAT** at assumidu sa diretzione globale de su progetu, cun sa collaboratzione de sa **Xarxa Vives d'Universitats** e s'agiudu de s' **Obra Social de CatalunyaCaixa** e de su Dipartimentu de sa salude de sa + +Durante sa presentada, chi b'ant leadu parte prus de 200 pessones , **Rosa Colomer**, diretora de su TERMCAT, at bantadu su valore praticu e simbolicu de su ditzionariu, dedicadu a una disciplina d'avanguardia generadora de termines noos chi sunt istados istudiados a fundu e sunt istados inseridos in su catalanu . Josep Reig e Xavier Navarro, coordinadores sientificos de s'opera, ant faeddadu de sa trasversalidade e de sa difusione manna de sa neurosientzia, e de su traballu cumplessu de grupu chi at fatu possibile chi s'opera esseret essida a campu. Pro parte sua, Salvador Garcia, diretore de s' "Àrea de Coneixement" de s' Obra Social de CatalunyaCaixa, at rimarcadu su suportu de s'istitutzione a custa initziativa importante in s'** Annu de sa neurosientzia**. Est intervennidu finas Francesc Sancho, segretariu de "Estrategia i Coordinacio" de su Dipartimentu de sa salude; Xavier Sola, segretariu generale de su Dipartimentu de Cultura, i Jordi Montaña, presidente de sa Xarxa Vives d'Universitats. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/07/2012 + +## VIÀGIU FILS A BARTZELLONA: Ringratziamentos + +### de Diegu Corraine + +A pustis de carchi die de pasu fisicu (e de conca!), chergio torrare gratzias a sos allievos chi b'ant leadu parte (chi ant sighidu cun interessu, curiosidade e… ispantu totu sas atividades), a sos amigos catalanos (cumintzende cun Joan Elies Adell Pitarch, chi at traballadu e acumpangiadu in Catalugna pro nos acasagiare bene), a sos dirigentes e funtzionarios de sos Entes linguisticos catalanos (chi nos ant retzidu in manera seria e sientifica), a sos tutores de su Fils (Paula Deriu e Pepe Molinu), a su Preside Giuliu Paulis chi at creidu meda in su viagiu nostru e, mescamente a su Servitziu Limba Sarda ghiadu dae Pepe Corongiu de sa RAS (Assessoradu de sa Cultura), chi at agiuadu a istabilire sas linias de Politica Linguistica de sos urtimos annos chi includent finas sa formatzione FILS fata dae UniCA (ma non dae UniSS!). Est sa RAS chi at chertu e pagadu sos cursos Fils e non su contrariu! +Isperemus chi su viagiu nostru e su cunfrontu chi amus tentu nos ant a agiuare finas a riformare Fils e su raportu/funtzione de custos cursos cun sa presentzia bera de su sardu in iscola. +Creo chi sos profetos de su viagiu siant istados prus mannos de carchi difetu organizativu. In s'ammentu ant a abbarare prus sos profetos. +Creo, in fines, chi s'efetu positivu de su viagiu s'at a bidere in su tempus, mescamente in sas ideas, initziativas, mannas o minores, chi ant a bennere a cada unu de sos partetzipantes. +Su nostru no est istadu unu viagiu linguisticu, ma de "politica" linguistica, pro bidere comente faghent ateras limbas e natzionesa guvernare, afortire e ufitzializare sa limba propia issoro. +Cungio, duncas, cun un'auguriu: A nde faghere ateros de viagios pro istudiare ateras politicas lingisticas! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 20/07/2012 + +## No est a ponnere sa limba sarda a un'ala + +### Lu narat s"Italia dei Valori" in un'interrogatzione in su Senadu + +Ca l'at pedidu su deputadu Federicu Palomba**,** s' "Italia dei Valori**"** at presentadu un'emendamentu firmadu dae su senadore Fabio Giambrone pro nche moere sa norma subra de sa revisione de sos gastos publicos chi faghet discrminatzione intre sas limbas minoritarias reconnotas dae s'Istadu, penalizende s'insinnamentu de su sardu in iscola. . «Su comma chi cherimus moere - si leghet in su documentu - interpretat in manera assolutamente restritiva e arbitraria sas normas aprovadas in su 2011 subra de s'istabilizatzione finantziaria, individuende comente "areas geograficas caraterizadas dae ispetzialidade linguistica " cussas "in ue siant presentes minorias de limba materna estera". A parte sa contradditoriedade de custa definitzione generica cun sa cale si distinghent cun criterios cumpletamente discetzionales sas limbas dae sos chi sunt dialetos ebbia, custa norma, torrende a giughere sa base de carculu pro sas istitutziones iscolasticas autonomas a su numeru de 600 alunnos, determinat de fatu sa cantzellatzione de postos de traballu medas in sas iscolas sardas, eliminende in particulare sos postos de sos operadores chi aiant s'incarrigu de insinnare e promovere sa cultura e sa limba sarda. Pro custu nos auguramus chi s'emendamentu nostru siat aprovadu dae su Senadu e pedimus chi totu sos senadores sardos fatzant cumberghere in custu emendamentu sos grupos issoro de apartenentzia . In casu contrariu sas Regiones discriminadas, in primis sa Sardigna, s'ant a devere difendere in manera autonoma faghende recursu a sa Corte Costitutzionale». + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/07/2012 + +## Su guvernu italianu non discriminet sa limba sarda + +### Un'apellu de sa Cunfederatzione Sindacale Sarda + +Sa Cunfederatzione Sindacale Sarda faghet un'apellu a su presidente de sa Regione, Ugo Cappellacci, a sa Presidenta de su Cussigiu regionale Claudia Lombardo e a su presidente de sa Cummissione cultura de su Cussigiu regionale, Carlo Sanjust, pro un'interventu "in su Guvernu Monti pro chi ' in sas iscolas sardas siat mantesa sa regula chi fissat comente **base de carculu pro sas Istitutziones Iscolasticas Autonomas** **su numeru minimu de 400 alunnos **cunforma a s'apartenentzia a sa minoria linguistica sarda tutelada dae sa Costitutzione Italiana, dae sas Cunventzione Cuadru de sas Minorias Natzionales e dae sa Carta Europea de sas limbas minoritarias chi sunt ratifichende in su Parlamentu Italianu paris cun sas ateras limbas de sa Lege 482/99". + +Custu fatu l'aiat giai denuntziadu su Comitadu pro sa Limba Sarda chi aiat prevididu "s'eliminatzione, cun su decretu de su guvernu italianu a propositu de sa revisione de sos gastos publicos, de sa limba sarda comente parametru pro carculare sos acorpamentos e s'ocupatzione in sas iscolas de Sardigna". "Como -crarit Giacomo Meloni, segretariu generale de sa Css - , a dolu mannu , sa revisione de sos gastos curreget sa Lege de istabilizatzione finantziaria 15 de Triulas 2011, n.111 pretzisende chi 'pro giassos geograficos caraterizados dae ispetzifitzidade linguistica si intendent cussas in ue sunt presentes minorias de limba materna estera"'. + +Sa CSS crarit chi sa "ditzione de su guvernu italianu, in aparentzia tecnica, **nche torrat sa base de carculu** pro sas Istitutziones Iscolasticas Autonomas a **su numeru de 600 alunnos**, determinende de fatu sa cantzellatzione de postos de traballu medas in sas iscolas sardas e, in particulare, sa cantzellatzione de sos postos de sos operadores chi teniant s'incarrigu de insinnare e promovere sa limba e sa cultura sarda". + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Tzile: su progetu mineràriu Pascua Lama ponet in perìgulu sos indìgenos Diaguita + +S'Assotziu pro sos Populos Mineztados (APM) est apessamentadu pro sas cunseguentzias chi diat podere tennere subra de sa populatzione de sa regione e subra de s'ambiente sa realizatzione de su progetu minerariu Pascua Lama. Su progetu Pascua Lama est unu progetu transfrontalieru (Tzile-Argentina) chi cheret isfrutare sos giatzimentos de oro, de prata e de ramene in una zona chi in Tzile est connota cun su numene de "Giardinu de s'Atacama". Su progetu de sa multinatzionale mineraria canadesa Barrick Gold, chi est disposta a bi investire 500 milliones de dollaros Usa, in printzipiu previdiat de tramudare sos ghiatzajos millenarios Toro 1, Toro 2 e Esperanza iscarrighende.nche s'astra in su ghiatzaju Guanaco, e diat cambiare s'echilibriu naturale de sa badde de su Huasco in su fronte tzilenu e de sa Riserva de sa Biosfera de San Guillermo (area protegida dae s'Unesco) in su fronte argentinu. Custas sunt zonas caraterizadas dae sas pagas risorsas idricas, e s'ispostamentu de sos ghiatzajos, o pro narrere megius sa distrutzione issoro, diat cambiare cumpletamente sas faldas acuiferas e su cursu de sos frumenes chi dae issos naschent, e in prus s'atividade mineraria diat podere avelenare sas pagas risorsas de abba. Sos dannos pro s'ambiente sunt incalculabiles e cumpromitint sa salude e sa bida de sos 70.000 abitantes chi bivent in sa parte tzilena, e sos prus corfidos diant essere galu sos indigenos Diaguita chi dae seculos bivent de agricoltura in sa badde de su Huasco. + + + + +### 24/07/2012 + +## Un'ordine de sa die in favore de sa limba sarda. + +### L'at aprovadu su Cussigiu comunale de Sindia. + +Finas su Cussigiu comunale de Sindia at naradu sa sua in favore de sa limba sarda. In custas dies coladas at aprovadu unu documentu in propositu. Custu est su testu de sa delibera: + +Comune de Sindia +Provintzia de Nugoro + +Deliberatzione de su Consigiu Comunale n. 13 de sa die de su 06.07.2012 + +Ogetu : Approvu de unu ordine de sa die in subra de s'abbaloramentu de sa limba sarda + +Sa die 6 de su mese de triulas 2012 a sas oras 19.00, in sa Sala de su Consigiu Comunale de Sindia, cunvocadu a manera regulare, si ch'est reunidu su Consigiu Comunale. + +A s'abertura de sa discusione in subra de s'argumentu inditadu in s'ogetu, sos componentes inditados a sighire resurtant : +Frantziscu Scanu - presente +Ernestu Pittalis - assente +Deormita Sardu - presente +Nigola Secchi - assente +Antoni Oggianu - presente +Laura M. Fais - presente +Nicholas Mannu - presente +Ivana Delrio -presente +Sarbadore G. Lecis -presente + +Su Sindigu Sig. Frantziscu Scanu, assumet sa presidentzia e verificada sa presentzia de su numeru legale pro sa validade de reunione, declarat aberta sa setzida a sa cale partecipat su segretariu comunale dut. Giuanne Frantziscu Falchi, invitande su Consigiu a deliberare in subra de s'argumentu inditadu in s'ogetu. + +Su Consigiu Comunale +Premitiu chi sa limba sarda est in periculu mannu de moritura a causa de s'intrada in unu istadu de crisi in sa trasmitidura sua intre de sas generatziones; +Cunsideradu chi a die de oe non si podet rimandare prus s'introduida de sa limba sarda in s'iscola in su normale orariu curriculare, a su paris de sas ateras disciplinas; +Cunsideradu chi sa Lege 482/99 in s'art. 4 narat: « n sas iscolas maternas de sos comunes de su cale articulu 3, s'educatzione linguistica previdit, acanta a s'impreu de sa limba italiana, puru s'impreu de sa limba de sa minoria linguistica pro s'acumprimentu de sas atividades educativas. In sas iscolas elementares e in sas iscolas secundarias de primu gradu est prevididu s'impreu puru de sa limba de minoria comente istrumentu de +insinnignamentu » ; +Cunsideradu duncas su chi sa lege « previdit » , e chi pro podere faghere cantu prevididu, semper dae su matessi articulu narat chi: "A su momentu de sa pre-iscrissione sos babos e sas mamas comunicant a s'istitutzione iscolastica interessada si cherent aere sa facultade de aere pro sos figios issoro s'insignamentu de sa limba de minoria"; +Cunsideradu chi custu depet a essere dimandadu dae s'iscola in unu modulo apositu, comente sutzedit pro s'insignamentu de sa religione catolica; +Atzerdadu chi a tale prescrizione si che atenent dae annos meda sas iscolas friulanas, in ue s'agatat comente in Sardigna una situatzione de bilinguismu non perfetu; +Bida sa lege n.482/99 "Normas in materia de tutela de sas minorias linguisticas istoricas"e a manera particulare s'art. 4; +Bidu s'art. 2 de sa lege regionale n.26/97 (in subra de sa promovida e abbalodura de sa cultura e de sa limba de sa Sardigna) chi afirmat intre sas ateras cosas chi b'at sa matessi dignitade de sa limba sarda intre de cussa italiana; +Cun d'una votazione unanime a espressiada pro artziada de manu; + +Deliberat de daere s'aprovu a s'ordine de s'ordine de die inditadu a: +Cultura/Osservatoriu Regionale de sa Cultura e de sa Limba Sarda, de s'interventu de s'Ufitziu Iscolasticu Regionale, a manera chi diat inditos pretzisos a sas Diretziones Didaticas de s'isula in relata a su dispositivu de lege tzitadu in sa primissa, cun s'iscopu de faghere agiungere a sa dimanda pro sa pre-iscritzione, a moere dae s'annu iscolasticu 2012-2013, de su modulu relativu a sa rechesta dae banda de sos babos e de sas mamas de aere pro sos figios issopo s'insinniamentu de sa limba sarda, comente prevididu dae sa normativa tzitada. + +Custu verbale benit leghidu, aprovadu e sutascritu +Su Presidente Su Segretariu Comunale +Frantziscu Scanu Giuanne Frantziscu Falchi + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 26/07/2012 + +## Su patriotu sardu a sos feudatarios + +### Sos sardistas lu proponent comente innu natzionale de Sardigna + +A adotare "Su patriotu sardu a sos feudatarios" (chi totus connoschent megius comente "Procurade de moderare, barones, sa tirannia") comente innu ufitziale e istitutzionale de Sardigna. Est su chi previdet una proposta de lege presentada dae sos cussigeris regionales de su Partidu sardu de atzione. + +Custa idea l'ant bogada a pigiu G.Sanna, capugrupu e primu firmatariu, P.L. Dessi, P. Manichedda e E.Planetta. In custa manera, iscrient sos rapresentantes de su Psd'Az in sa relata de su providimentu, s'andat a interpretare "sa sensibilidade populare de sa Sardigna chi giai oe si intendet rapresentada e si identificat in su cumponimentu iscritu dae F.I. Mannu in su 1794 in su tempus de sos motos rivolutzionarios sardos". S'innu, narant sos cussigeris, "si podet e si devet faghere, gasi etotu comente sa bandera e sa limba sarda, un'ateru simbulu identificativu, espressivu e cunservativu de s'essentzia ispirituale de su Populu sardu e finas una aina pro connoschere megius e aprofundire s'istoria nostra, sa cultura nostra e sas raighinas nostras, indipendentemente dae sa natzione o dae sa tzitade chi nos istrangiat, gasi comente est pro ateros populos de Europa chi ant pessadu de si dare innos propios, comente, pro narrere, "Els Segadors" adotadu dae su Parlamentu catalanu in su '93 o "Eusko Abendaren Ereserkia" in su Paisu Bascu". + +Duos sunt sos articulos de custa proposta: su primu definit sas finalidades de sa lege e identificat s'innu; su de duos lu cunfigurat comente simbulu ufitziale de sa Regione. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 27/07/2012 + +## Su Termcat publicat in linia su Ditzionariu de su deretu tzivile + +### Est sa versione in rete de su ditzionariu giai publicadu in pabiru in su 2005 + +In su ditzionariu b'at 1.160 termines currispondentes a sas chimbe grandu areas classicas de su deretu tzivile: deretu tzivile generale, deretu tzivile de sas obligatziones e de sos cuntratos, deretos reales, deretu de familia e deretu de sas sutzessiones. In cada articulu b'at sas denominatziones in catalanu, sos ecuivalentes in ispagnolu, sas definitziones e, a s'ispissu, notas esplicativas. S'agatant, pro narrere, termines comente _contracte d'arrendament_, _dret de tanteig_, _hereu fiduciari_, _llibertat de contractacio_, _regim economic conjugal_ o _successio intestada_. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/07/2012 + +## A rispetare su sardu cando ratificant sa Carta europea de sas limbas minoritarias + +### Lu pedint, in una motzione, unos cantos cussigeris regionales + +Sos cussigeris regionales **Amadu, Sanjust, Ben Amara, Sechi, Lunesu, Contu Mariano Ignazio, Meloni Marco, Espa, Biancareddu, Bruno, Cossa, Cucca, Cuccu, Dedoni, Locci, Manca, Obinu, Rodin, Tocco, Zuncheddu** ant pedidu chi su Cussigiu regionale sardu formulet un'**ordine de sa die votu** a su Parlamentu italianu pro garantire unu gradu giustu de tutela de sa limba sarda in sede de ratifica de sa **Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias**. + +Isso pedint chi, cando su Parlamentu italianu ratificat sa Carta (disinnu de lege n. 5118/XVI), garantat a sa limba sarda sos livellos massimos de defensa e promotzione in cada setore de sa vida economica e sotziale , leende in cunsideru mescamente sos campos de s'istrutzione e de s'informatzione, a manera de cunsentire una tutela prena e efetiva de sa limba sarda etotu, ,tenende contu de su valore suo istoricu, identitariu e culturale. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/07/2012 + +## SU CURRETORE ORTOGRÀFICU: unu resurtadu istoricu + +### de Diegu Corraine + +Su 25 de triulas de ocannu in Casteddu su Servitziu Limba Sarda de sa Regione de Sardigna (chi at chertu e finantziadu s'opera) at presentadu in manera ufitziale su CROS, curretore de sa limba sarda, a linguistas, espertos de sardu, operadores linguisticos, apassionados de limba sarda. Custu eventu, cunfirmat in manera positiva una fase costitutiva noa de sa codificatzione de sa limba sarda, aberta su 28 de freargiu de su 2001 cun sa publicatzione de sas Normas iscritas de sa Limba Sarda Unificada propostas dae sa Regione sarda, chi pro sa prima bia aiant dadu a sa limba sarda regulas de iscritura unanimes e cumpartzidas, cun s'agiudu de istudiados e espertos de sardu: una manera noa, moderna, de colare dae s'oralidade a s'iscritura, dae su locale/individuale a s'universale/natzionale. Una decada, in ue sas primas Normas aiant pilisadu, comente capitat semper cando prononimus in sa sotziedade elementos noos de cambiamentu, un'abbolotu, cun reatziones positiva e negativas, cuntentesa manna ma finas gherra contra a cussu resurtadu istoricu. A su puntu chi, su 18 de abrile de su 2006, sa Giunta regionale de tando aiat publicadu sas Normas isperimentales de sa Limba Sarda Comuna, superamentu e sintesi de sa LSC e de sa proposta de sa Limba de Mesania, chi cheriat mediare a unos cantos isseberos fatos dae sa LSU, cun s'agiudu de sos iscritores e utentes de sa limba. + +In definitiva, deghe annos non sunt nudda in s'elaboratzione de una norma generale de referentzia, chi cunsentit un'impreu ufitziale de sa limba sarda, univocu e abertu a sa modernidade e sas sientzias e tecnica. B'at apidu tempus de bi pessare, de faghere propostas alternativas, de megioru e cambiamentu, ma mescamente de ponnere in opera sas propostas, de la proare, de istabilire ite andat e ite nono. Sa LSC s'est afirmente in sos entes, in s'informatzione, in s'editoria, in s'iscola. Est discansosa a imparare e bastante coerente. Sa bellesa e comodidade de sa LSC est chi est una norma cumplementare a sas modalidades locales de su sardu, no esclusiva. E chi cada unu de nois est mere de pronuntziare su sardu cunforma a sa pronuntzia locale chi at semper costumadu. + +A dies de oe, s'impreu iscritu de su sardu est mescamente informaticu, eletronicu, e duncas un'agiudu comente su CROS, cunsentit de dare regulas ortograficas seguras a chie iscriet, sena devere chircare sas paraulas semper in unu ditzionariu normativu; cussigiat uniiscritura normativa a chie moet dae iscrituras locales; ammentat paraulas sardas prus giustas a chie est cunditzionadu dae interferentzias dae s'italianu. + +In una limba chi cheret essere normale e moderna, bi cherent finas ateros trastes, mescamente informaticos: su ditzionariu normativu, chi semus faghende, e amus a presentare luego, chi cunsiderat totu sas variedades locales e tecnicas e sas relatziones semanticas intre faeddos, ma finas unu tradutore, chi semus collaudende e agiuat a su nessi a colare dae s'italianu a su sardu chentinas de pessones chi cherent iscriere in sardu ma non connoschent bene custa limba. + +Totu custu traballu de "normativizatzione" (dare normas a sa limba) non podet si no agiuare s'opera de "normalizatzione" e ufitzializatzione de sa limba matessi (faghere a manera chi siat de impreu normale in sa sotziedade e in su territoriu), in cada ambitu e impreu, dae s'informatica a sa literadura, dae s'amministratzione a sa salude, a s'informatzione, a s'iscola, a s'economia. + +Su Cros, chi est comente unu maistru personale chi curreget e cussigiat, dinamicu, cun agiuntas continuas, duncas est unu passu importante, istoricu, pro sa limba e duncas pro nois. + +Ma servit si nois cherimus chi servat, comente capitat pro sas leges e regulas. Non bastat chi bi siant, tocat a las sighire e aplicare. In custu, devimus mustrare, sos Sardos, voluntade e disciplina linguistica. A dolu mannu, semper prus a s'ispissu (pro autoodiu, cunformismu o disinteressu), medas connoschent sas paraulas sardas chi currispondent a cuntzetos finas fundamentales (numenes de cosas, atziones, pessones, toponimos, colores, meses, parentela, etc.) ma preferint a impreare sos currispondentes leados dae s'italianu! + +Su Cros podet essere s'urtimu filtru e agiudu bonu in antis de publicare unu documentu. Tocat chi totus li pongiamus mente! + +Gratzias a chie l'at fatu e a chie at agiuadu a lu faghere. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 28/07/2012 + +## F. Brevini in su "Corriere della Sera": disinformatzione contra a s'unidade de su sardu + +### de Diegu Corraine + +Leghide s'articulu de oe de Franco Brevini in su _Corsera _(_Se per il Parlamento il sardo non rientra tra le lingue da salvare_) e bos a abbigiare chi no est una casualidade chi l'apant publicadu, propiu como chi sa limba sarda s'est afirmende in manera unitaria e moderna, finas cun sa publicatzione de su Cros. + +Brevini, a pustis de unu cumintzu chi paret de un'amigu de sa limba sarda, in ue repitit chi sos parlamentares sardos no ant presentadu perunu emendamentu contra a sa delegitimatzione de su sardu in iscola (tzitende finas su comunicadu de Mariu Carboni pro su Comitadu de sa limba sarda), sighit s'articulu atachende sa Limba Sarda Comuna, chi non b'intrat nudda cun su chi aiat naradu in antis. + +In custa manera, Brevini alimentat una campagna noa, cun s'agiudu de UniSS (chi in unu comunicadu de carchi die a como gherrat pro destabilizare sa 482/99, faghende sa finta de essere in favore de su sardu ma andende contra, imbetzes), pro torrare a nudda sos resurtados de sa politica linguistica de sas urtimas decadas. In cale manera? Cun sa disinformatzione: +-faghende creere chi sa LSC siat unu fallimentu, decraradu finas dae sa Universidade de SS!!! Cando chi sa LSC est faghende caminu mannu in totue e in totu. +-alimentende e cunfundende galu sas ideas, descriende su sardu partzidu in tres partes, corso gallurese, logudorese, campidanese. Cando, imbetzes, finas sa lege 26 faeddat craru de su sardu comente 1 limba e de gadduresu comente idioma distintu. +-sacralizende sa gherra in intro de sa limba sarda chi est proponende N. Tanda in sos urtimos tempos, cando narat chi la "lingua nazionale sarda" e il logudorese. + +A unu chirru, tando, b'at su tentativu de alimentare su cuntrastu _sardu limba vs dialetu_ (Corte de Cassatzione), superadu giai prus de 30 annos como, a s'ateru su tentativu de Brevini-Tanda de ponnere sos Sardos s'unu contra a s'ateru, proponende una visione de sa limba chi non deghet a istudiosos serios e preparados, ma est tipica de "residuados bellicos" de sa gherra contra a sa limba sarda e a s'ufitzialidade sua, comente sunt Brevini, Tanda e totu sos "pusillanimes" (caghetes) chi si cuant in palas issoro. + +Est curiosu, ma chie at leghidu s'articulu de Brevini e connoschet a N. Tanda, tenet s'idea chi Brevini siat petzi s'alias o s'alter ego de custu urtimu. Pro ite no iscriet issu imbetzes de ponnere a Brevini, chi presentat galu peus su pessamentu suo? Forsis pro dare prus autoridade a una campagna e a ideas chi in Sardigna no apassionant meda, oramai? O pro dare autoridade a pessones che a N. Tanda, malaidu de protagonismu negativu e gana de contare in su mundu de sa limba e de sa literadura (si mai at contadu!), cando chi oramai nemos lu leat in su seriu, mancu sos chi issu at pessadu chi esserent allievos suos fideles? + +#_Diegu Corràine_ + + +### 29/07/2012 + +## DUBLINESOS + +### _autore:** James Joyce**_ + +_F.du 15x21 cm | __Pag. 232_ + +ISBN 88-85138-95-0 + +_Bortadu in sardu dae s'inglesu dae Sarvadore Serra_ + + + + +### 27/07/2012 + +## NEMOS ISCRIET A SU CORONELLU + +### _Autore:** Gabriel Garcia Marquez + +_****_F.du 15x21 cm _| Pag. 72_ + +ISBN 88-85138-74-8 + +_Bortadu in sardu dae s'ispagnolu dae Diegu Corraine_ + + + + +### 27/07/2012 + +## ISTÒRIA DE UNU CAU MARINU E DE SU GATU CHI L'AIAT IMPARADU A BOLARE + +### _Autore:** Luis Sepulveda + +_****_F.du 15x21 cm _| Pag. 88_ + +ISBN 88-85138-90-X + +_Bortadu in sardu dae s'ispagnolu dae Diegu Corraine_ + +_ +_Illustratziones de Manuela Marchesan_ +_ + + + + +### 27/07/2012 + +## SU CONTU DE S'ÌSULA DISCONNOTA + +### _Autore:** Jose Saramago + +_****_F.du 15x21 cm _| Pag. 40_ + +ISBN 88-85138-83-7 + +_Bortadu in sardu dae su portughesu dae Diegu Corraine_ + +_ +Illustratziones de Manuela Marchesan_ + + + + +## Sa mariposa prus manna de Europa + +Un'esemplare de sa _Pavonia Maggiore_, sa mariposa prus manna de Europa, est istada fotografada in Portoferraio dae Ornella Casnati, de su Diretivu de Legambiente de s'Artzipelagu Toscanu, e identificada dae su chircadore de su Museu de Istoria Naturale de Pisa, Leonardo Dapporto, comente sa probabile sutaspetzie ilvana, endemica de s'Elba. Sas alas suas tenent unu disignu chi est sa carateristica de custas mariposas: bator 'ogros' chi assimigiant a sos chi bi sunt in sa coa de su paone. Custas mariposas non tenent buca e duncas abarrant in bida petzi pro pagu tempus, non prus de una chida, su tempus netzessariu pro sa riprodutzione, chi benit agiuada dae sas feminas cun s'emissione de feromones: sunt signales olfativos chi sos mascros resessint a pertzepire finas a 3-5 chilometros cun sas antennas. Est propiu sa forma de sas antennas chi permitit de reconnoschere sos mascros dae sas feminas. S'abertura alare de custas mariposas podet arribare fintzas a sos 17 tzentimetros, e pro sas abitudines noturnas issoro, benint a s'ispissu cunfusas cun unu tzutzurreddu. + + + + +### 27/07/2012 + +## SU LABIRINTU DE SAS OLIAS + +### _Autore:** Eduardo Mendoza + +_****_F.du 15x21 cm _| Pag. 282_ + +ISBN 88-85138-82-9 + +_Bortadu in sardu dae s'ispagnolu dae Gianfranco Pinna_ + + + + +### 28/07/2012 + +## Giuanne Batista Columbu nos at lassadu + +### Est istadu unu de sos fundadores de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda. + +Si nch'est mortu, a s'edade de norantaduos annos, s'esponente sardista Giuanne Batista Columbu. Naschidu in su 1920 in Ortzai, si nche fiat tramudadu a giovanu a Bosa, in ue contivigiaiat un'azienda de produtzione de binos. Est istadu cussigeri comunale e vitze sindigu in Ortzai, presidente natzionale de su Partidu Sardu de Atzione, cussigeri comunale in Bosa in sos annos otanta, e, pro duas legisladuras, parlamentare in sa Camera italiana de sos deputados.In intro de su Partidu sardu est istadu semper promotore de s'indipendentismu. Ma nois l'amentamus mescamente pro s'impinnu suo in favore de sa limba nostra, chi s'est espressadu finas in su traballu suo profetosu in sa Sotziedade pro sa Limba Sarda. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 31/07/2012 + +## A aumentare s'impreu sotziale de sa limba basca + +### Est s'obietivu de su Programa nou pro s'euskera + +S'urtimu **Programa de Atzione pro sa Promotzione de s'Euskera** fissat, comente obietivu prioritariu pro sos deghe annos chi benint, su de minimare sa distantzia intre sa connoschentzia e s'impreu de sa limba basca. Su **Cussigiu Cunsultivu de s'Euskera**, organu chi ponet in pare istitutziones publicas e espertos de sa materia, at dadu lughe birde a custu documentu istrategicu. + +Sa netzessidade de ispainare s'utilizu sotziale de s'euskera si bidet crara dae s'inchiesta sotziulinguistica fata connooschere pagas dies a como. Dae custu istudiu resurtat un'aumentu de su numeru de pessones chi sunt bonas a faeddare e a iscriere in euskera, ma, in su matessi tempus, un'arressada in s'aumentu de sos tzitadinos chi impitant sa limba basca in forma abituale. + +Custu Programa nou, tando, previdet , pro ponnere remediu a custa situatzione, **330 atziones agrupadas in seighi areas**: trasmissione familiare, insignamentu, euskaldunizatzione, amministratzione, tzircuscritziones bascas, campu economicu, disvagu, cultura, publitzidade, calidade de s' euskera, istampa, tecnologias de s'informatzione, sensibilizatzione, motivatzione, projetzione interna e esterna. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 31/07/2012 + +## Torpe pro sa limba sarda e pro sa soverania + +### S'ordine de sos traballos de su duos de austu + +_Aprovatzione de sa dimanda a sa Regione Autonoma de Sardigna pro s'atuatzione de sas previsiones de sa lege 482/99 in favore de sa tutela e de s'avvaloramentu de sa limba sarda; autoguvernu e soverania de su populu sardu. Si nde faeddat, in mesu de ateras cosas, in sa riunione de su cussigiu comunale de Torpe fissada pro su duos de austu. Custu est su documentu:_ + +COMUNA DE TORPÈ +PROVÌNTZIA DE NÙGORO +PROT N.3626 +De su 24/07/2012 +A SU CUSSIGERI COMUNALE +ALBO +………………………………….. +INVITU +A S'ASSEMBLEA DE SU CUSSÌGIU COMUNALE +( sessione ordinaria) +A sos sensos e pro sos efetos de su D.Lgs. de su 18 de austu de su 2000, n. 267, si +invitat a Voste a leare parte a s'assemblea de su CUSSÌGIU COMUNALE chi s'at a +faghere in sa Sala de su Cussigiu su 2 de austu de su 2012 a sas 19.00 in I Cunvoca +e su 3 de austu de su 2012 a sas 19.00, in sa de sa de duas Cunvoca, pro chistionare +de: +1) Aprovatzione Contu Finale annu 2011 +2) Nomina Controllore de sos contos pro tres annos 2012/2015 +3) Ratifica de sa Variatzione de Bilantziu +4) Variatzione de Bilantziu +5) Aprovatzione sotziu servitzios pro s'arga Comuna de Torpe/Comuna de Lode +6) Documentu de su Comitadu Provintziale Faunisticu. Determinatziones +7) Tutela e valorizatzione de sa Limba Sarda. Aprovatzione de s'ordine de traballos pro sa die pro dimandare a sa Regione Sardigna s'atuatzione de sos acumprimentos subra sa lege 482/99 +8) Autoguvernu e soberania de su populu sardu. Aprovatzione motzione (dimanda) + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 01/08/2012 + +## Borghezio difendet sa limba sarda + +### E sos parlamentares sardos ite faghent? + +S'esponente de sa Lega Nord Mario Borghezio s'est apelladu a s'Unione europea pro difendere sa limba sarda. ''Su sardu non figurat prus in mesu de sas limbas minoritarias de difendere, comente capitat, in cambiu, pro su tedescu in Alto Adige o su frantzesu in Valle d'Aosta'', at sutaliniadu Borghezio in un'interrogatzione a sa Cummissione europea. ''Su 10 de triulas coladu, sos parlamentares sardos etotu no ant preeentadu perunu emendamentu in favore de su sardu - at naradu Borghezio - atzetende de fatu unu testu de ratifica de sa Carta europea de sas limbas regionales e minoritarias chi delegitimat s'insinnamentu in iscola e sa tzirculatzione sotziale de sa limba isulana antiga''. + +Borghezio at pedidu, in prus, crarimentos a sa Cummissione Ue a pitzu de ''comente ant impitadu sos finantziamentos chi diant aere devidu tutelare sa limba sarda''. S'europarlamentare leghista at sinnaladu chi ''s'Unione europea aiat erogadu 128 milliones de euros pro finantziare in Sardigna initziativas subra de insinnamentu, promotzione e tzirculatzione de sa limba sarda''. ''paret, duncas - at cummentadu Borghezio - chi sos finantziamentos mentovados subra non siant istados utilizados comente si previdiat in su cumintzu''. + +Borghezio definit, in fines ''sa valorizatzione de sa limba sarda un'elementu pretziosu e irrenuntziabile de sa cultura de s'Europa de sos populos '' e pedit ''s'impinnu de sos politicos de su territoriu in defensa de sa cultura propia e su controllu netzessariu subra de s'impreu de sos fundos Ue desitinados a sa limba etotu'. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 01/08/2012 + +## SA LEGA NORD PRO SA LIMBA SARDA! A BERU? + +### de Diegu Corraine + +Sa lista de sos "amigos" de sa limba sarda est in creschida: eris sas agentzias nos ant contadu chi su parlamentare europeu de sa Lega Nord Borghezio difendet sa limba sarda e criticat sos politicos locales. Borghezio, in un'interrogatzione a sa Cumissione europea at naradu: ''Il 10 luglio scorso, gli stessi parlamentari sardi non hanno presentato alcun emendamento in favore del sardo, accettando di fatto un testo di ratifica della Carta europea delle lingue regionali e minoritarie che finisce con il delegittimare l'insegnamento a scuola e la circolazione sociale dell'antica lingua isolana''. In prus at naradu chi s'Unione europea aiat dispostu 128 milliones de euros pro finantziare initziativas in profetu de sa limba sarda. +Ma dae ue l'at bogada custa fantasia de sos 128 milliones de euros? Dae s'articulu de F. Brevini in su _Corsera_, de seguru! Bidende seis comente funtzionat sa disinformatzione? Si la colant dae s'unu a s'ateru! + +Paret chi Borghezio nos siat benende in agiudu! E imbetzes nono. Servit petzi a misturare dialetos italianos e limbas natzionales che a su sardu in unu matzimurru mannu, pro destabilizare sa 482/99, aberende custa lege a totus, comente cheret finas sa UniSS, s'Universidade de Tatari, in s'urtimu comunicadu chi at bogadu a campu. + +Su tentativu est de isnaturare sa 482, in ue sunt tuteladas "isulas" linguisticas che a su sardu e "penisulas" (duncas limbas che sas ateras chi tenent sa parte "continentale" in foras de s'istadu italianu) linguisticas (albanesu, croatu, etc.), pro nche cravare totu sos dialetos italianos. +A dolu mannu Brevini e Tanda, chi parent interessados a misturare,politicamente, dialetos e limbas, paris cun UniSS, sunt sighende custu caminu. Si totus in s'istadu italianu diant essere tutelados dae sa 482, totus ant a essere minorias! E sa majoria cale diat essere? + +Sa cosa curiosa est chi tenimus unu parlamentare sardu (ma chi non rapresentat sa Sardigna) in su Parlamentu Europeu: Giommaria Uggias! Pero est Borghezio chi s'interessat de sardu! + +Est craru chi Borghezio s'ispassiat mustrende chi sos deputados sardos non balent mancu a si difendere su chi diat devere essere issoro, sa limba. + +Ma forsis b'at finas s'intentu de giogare sa carta politica de su "do ut des", mustrende*si amigu de sos Sardos in contu de limba, pro essere agiuadu, unu cras, forsis, dae sos Sardos a nche cravare sas "limbas" padanas in sa 482. + +Mariu Carboni, de su Comitadu pro sa limba sarda, nos at ammentadu chi su presidente de sa cumissione _Esteri_ de sa Camera chi at aprovadu sa lege de ratifica de sa Carta de sas limbas chi escludet sa limba sarda, est leghista! + +Est craru chi sa Lega e Borghezio sunt faghende duas partes in cumedia e chi de su sardu no nde lis importat nudda! Duncas non nos agradat meda chi Borghezio siat in sa lista de sos amigos de su sardu. De amigos gosi nde faghimus a mancu. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 02/08/2012 + +## 39 migia alunnos pedint s'insinnamentu in limba friulana + +### B'at apidu un'aumentu de su 29%, e sunt disponibiles 2 milliones de euros in duos annos + +Sunt in totu **39.236** sos alunnnos de sas iscolas de s'infantzia, primarias e segundarias de primu gradu chi ant **pedidu s'insinnamentu de sa limba friulana** in sas iscolas de su territoriu regionale de su Friuli Venezia Giulia pro s'annu iscolasticu beniente, cun un'**aumentu de su 29%**a cunfrontu de sas dimandas fatas pro s'annu iscolasticu presente (sunt istadas 30.250). Custu est su resurtadu de su monitoragiu fatu dae sa Diretzione generale de s'Ufitziu iscolasticu regionale e comunicadu a s'Assessoradu regionale de s'istrutzione. + +«Est unu resurtadu importante, **belle noemigia alunnos in prus**, chi giustificat in prenu sos isseberos chi sa Regione at fatu in custos urtimos meses, cun sa redatzione de s'elencu de sos dotzentes chi tenent sos recuisitos pro s'insinnamentu e cun s'aprovatzione de su programa aplicativu - ponet in craru s'assessore Roberto Molinaro - chi tenent una base importante a beru in s'istantziamentu, cunfirmadu in s'urtimu assestamentu de bilantziu, de **unu millione de euros pro cadaunu de sos annos 2012 e 2013**. Cun custas disponiblidades, infatis, dae cabudanni at a essere possibile a cumintzare in manera gradiuale, a su nessi pro un'ora a chida, s'insinnamentu in sas iscolas de s'infantzia e in sas iscolas primarias pro 31.600 alunnos in totu. In su matessi tempus, sos istudentes de sas iscolas segundarias de primu gradu, 7.563 in totu, ant a sighire a essere interessados a progetos prevididos in manera ispetzifica in su programa de s'oferta formativa». + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/08/2012 + +## Ma su Premiu OTIERI est in antagonismu o nono cun sa LSC? + +### de Diegu Corraine + +In s'art. de su _Corsera_ de carchi die a como, F. Brevini repitit cosas chi amus intesu chentu bortas dae N. Tanda, in contu de Premiu Otieri, chi est presentadu comente depositariu de una norma iscrita in antagonismu e alternativa a sas normas isperimentales LSC de sa RAS. In custa manera, in su panorama linguisticu sardu, s'Otieri arriscat de essere "istrumentu" de sa contrariedade personale de N. Tanda pro sa Lsc e, duncas, de essere presentadu comente su rapresentante de totu sos contrarios a sa Lsc. + +Giai s'Otieri no at fatu figura bona premiende una pariga de annos a como a F. Brevini, un'espertu de literaduras dialetales italianas (pustis de 40 annos chi amus gherradu pro cunsiderare su sardu comente limba, finas a sa 482/99), e como arriscat de peorare sa fama bona chi at tentu finas a como. + +Si no est gosi, forsis s'Otieri lu diat devere narrere in manera crara e definitiva: chi no est contra a sa LSC e non cheret essere in antagonismu o alternativa cun issa. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 06/08/2012 + +## Cantzelladu pro lege su populu grecanicu + +### Unu de sos efetos de sa politica de rispamios de su guvernu + +"Su guvernu nch'at cantzelladu su **populu grecanicu"**: custu est su cussideru tristu de su segretariu de su **Partito Socialista Italiano**,**Toto Perpiglia**. + +Narat Perpiglia "Amus ischidu cun meravigia e ispantu, a betia de su silentziu issurdadore chi afurriat s'eventu, de s'istrale montiana chi nch'at segadu in manera definitiva, sena rifletere, sas raighinas de s'ispetzifitzidade linguistica **grecanica**, in pare cun cussas **otzitana ** e **arbrsech**. In un'iscuta, su guvernu at cantzelladu s'istoria seculare de una comunidade santzionada dae sa **Lege 15 de nadale 1999, n. 482** 'Normas in materia de tutela de sas minorias linguisticas istoricas'. Sa finalidade fiat sa de ponnere in contu e promovere sa limba e sa cultura de sas minorias etnicas locales, faghende efetivu s'impreu de sa **limba gregu-calabra** in Entes e Ufitzios chi sunt in s'area ammissa a tutela". + +Sighit s'esponente politicu "Su 18 de abrile de su 2001, cun delibera n. 7, su Cussigiu Provintziale at istituidu **s'isula linguistuica de su grecanicu**. Custu recionnoschimentu, fatu in sa base de sas oportunidades dadas dae sa lege 482, punnaiat a tutelare e avvalorare una richesa culturale chi est sinnu de s'identidade fiera de su populu grecanicu Sa **Calabria**, belle gasi, at sufridu torra una penalizatzione manna cun sa cantzellatzione de una lege chi aiat agatadu cunsensu istitutzionale: dae sa Regione, dae sas provintzias, dae sas comunas". + +Cuncruit Perpiglia: "Casu anomalu, sa lege noa reconnoschet petzi a tedescos trentinos e frantzesos baddeostanos su deretu de tzitadinantzia , forsis in sintonia cun su diferentziale chi cada die nos ponet in anneu , ma segat in manera definitiva sas raighinas de sa tzivilidade otzidentale, chi, a la narrere cun Hegel, naschet in s'ala de levante e morit in s'ala de otzidente. Su Partito socialista Italiano cramat totu sas istitutziones, sos assotzios, sos sindigos de totu s'area gracanica a si mobilitare pro non permitere su dannu ocupatzionale causadu dae custa lege drastica e sa cantzellatzione de sos valores vitales in ue si fundat una comunidade". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 03/08/2012 + +## Unu documentu in favore de sa minoria linguistica sarda + +### L'at aprovadu su Cussigiu regionale + +Su Cussigiu regionale de Sardigna at aprovadu un'ordine de sa die subra de sa tutela de sa limba sarda, a pustis de su dibatidu abertu subra de una motzione presentada dae su cussigeri Amadu. S'assessore de s'istrutzione publica Milia at afirmadu chi, bidende " s'atitudine ipocrita" de s'Istadu, bi cheret una batalla unitaria pro tutelare sa limba sarda ( e otennere sos finantziamentos). Sa motzione de Amadu l'ant cumpartzida sos setanta cussigeris presentes e non b'at apidu perunu votu contrariu. B'at apidu, in cambiu, dudas medas. Steri, presidente de grupu de s'UDC, aiat annuntziadu chi, cun un'emendamentu, su parlamentare Mereu (semper de s'UDC) nch'aiat fatu ponnere su sardu in mesu de sas limbas de tutelare. Maninchedda (Psd'Az) l'at isfaulargiadu: "Dae sos atos de sa cummssione resurtat chi b'at petzi una proposta de lege pro Rom e Sint". Sechi, de su Grupu mistu, at naradu, faeddende in catalanu: "No atzetamus su cuntzetu de limba sarda comente minoritaria. Sa nostra est una limba chi tenet sos matessi deretos de sas ateras". Contu at ammentadu chi sa de sa limba sarda est una batalla istorica de su Cussigiu regionale, ma at espressadu dudas, mancari votende in favore: "Pro sarvare su sardu no at a servire a ponnere ufitzios. Sa limba si podet sarvare in una manera ebbia: faeddende*la. Ma oe sos babbos e sas mamas no l'imparant a sos figios issoro". + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Sa Madalena. Sa base americana ismobìlitat intro de làmpadas de su 2008 + +Sos Americanos si nch'ant andare in lampadas de su 2008. In sa Us Navy de carrera Principe Amedeo preferint a non narrere nudda, ma sa noa arribat propiu dae fontes de sos ufitzios de Sa Madalena. + +Duncas sos sumergibiles a propulsione nucleare diant moere dae s'artzipelagu sardu a s'isula Diego Garcia, in s'otzeanu Indianu, ue b'at una de sas bases marinas USA prus mannas in su mundu. isula printzipale de sas Chago, atollu de 44 km. cuadros chi abaidat a su golfu Persicu, inimigu nou (decraradu) de su guvernu americanu. Minore in sas mapas geograficas, ma istrategicu pro sas fortzas alleadas. Sos Americanos l'ant ocupada in su 1971, catzende∙nche belle 2000 Ilois (erentzia de sos coltivatores arribados in su XX seculu). + +Torrende a s'ismobilitatzione, a pustis de unu muntone de datas e de partentzias non beras, eris, pro fortuna, una cosa tzerta: sos militares USA ant a lassare domos e casermas intre de duos annos, in linia cun cantu at naradu s'ambasciadore americanu Ronald Spogli chi, bisitende sa Sardigna belle unu mese a oe, aiat faeddadu de unu tramudu lentu ma definitivu. + +Giai dae como, pero, s'ant a devere faghere progetos pro riconvertire s'economia de s'artzipelagu, ue bivent 1.480 sordados americanos cun 2.300 familiares, su 25% de sa populatzione, intre 12 migia residentes e chi ocupant 37 migia etaros de demaniu e subra de 12 migia, imbetzes, s'isterret sa tzerachia militare.[_sch_] + + + + +### 03/08/2012 + +## S'ordine de sa die de su Cussigiu regionale pro sa limba sarda + +### Comente ischimus totus, su Cussigiu regionale de Sardigna at aprovadu un'ordine de sa die votu pro aplicare in manera adeguada sa Carta europea de sas limbas minoritarias. Comente est logicu, su documentu l'ant iscritu no in italianu ebbia, ma finas in sardu. Custu est su testu. + +CUSSÌGIU REGIONALE DE SARDIGNA + +XIV LEGISLADURA + +MOTZIONE AMADU - SANJUST - BEN AMARA - SECHI - LUNESU - CONTU M. - MELONI M.- ESPA - BIANCAREDDU - BRUNO - COSSA - CUCCA - CUCCU - DEDONI - LOCCI - MANCA - OBINU - RODIN - TOCCO - ZUNCHEDDU - subra sa formulatzione de un'ordine de traballu de sa die votadu a su Parlamentu pro garantire livellos adeguados de tutela de sa limba sarda in sea de ratifica de sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias. + +SU CONSÌGIU REGIONALE + +PREMISSU chi sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritarias, redatzionada in Strasburgu in su 1992, est intrada in vigentzia, a livellu internatzionale, in 25 paisos/istados, e chi s'Italia, mancari chi apat firmadu sa Carta su 27 de triulas de su 2000, galu no at perfetzionadu sa protzedura pro la ratificare; + +ISCUMPROADU chi su Parlamentu est a prope de aprovare su disinnu de lege n. 5118/XVI, chi pertocat a sa ratifica e a s'esecutu de sa carta Europea de sas limbas regionales o minoritarias; + +PREMISSU chi sa lege 482 de su 1999 "Normas in materia de tutela de sas minorias linguisticas istoricas" reconnoschet sa minoria linguistica sarda e cussa catalana e previdit medidas pretzisas pro sa "tutela de sa limba e de sa cultura de sas populatzione catalanas e de sas chi faeddant su sardu"; + +PREMISSU finas chi sa lege regionale n.26 de su 1997 assegurat a sa limba catalana de S'Alighera, a su Tabarchin de sas isulas de Sulcis, a su dialetu sassaresu e a cussu gadduresu sa matessi balia dada a sa cultura e a sa limba sarda; + +POSTU chi s'obietivu de sa Carta europea est a promovere e a amparare sas limbas regionales o de minorias arraighinadas in s'istoria e a bardare s'esistentzia sua pro more de medidas pretzisas leadas dae sos paisos chi faghent parte de s'Unione europea, pighende in cunsideru chi "sa diversidade linguistica est unu de sas siendas prus mannas de su patrimoniu culturale europeu"; + +ISCUMPROADU chi sa Carta proponet medidas pretzisas pro sa bardia de sas limbas a fines de assegurare su respetu de su deretu universale reconnotu, e a su cale non si podet renuntziare, de impreare una limba regionale o minoritaria siat in sa vida privada chi in publicu; + +AVALORADU chi s'inditu de sa Carta "respetat sos printzipios de sa soberania natzionale" e chi duncas cale si siat Istadu est liberu, ratifichende, de inditare, non petzi sas limbas ogetu de tutela, ma finas sos medios de leare pro sa bardia issoro e chi custa flessibilidade est a tenore de sa netzessidade de tennere in contu sas diversidades mannas chi bi sunt in intro de sos Istados, comente su numeru de pessones chi faeddant sa limba e de comente sunt partzidas; + +LEADU IN CUNSIDERU chi, finas respetende unos cantos parametros piessinnados, sos Istados membros sunt duncas liberos de seberare intre preferentzias diferentes "su livellu de amparu" chi chi si cheret atribuire a sa limba regionale o de minoria in cale si siat ambitu est a narrere insignamentu, informatzione, setore giuditziariu e amministrativu, servitzios publicos, vida economica e sotziale e atividades culturales; + +AVERGUADU chi, a pustis de s'esamene parlamentare, in su testu dispedidu dae sas Cummissiones non sunt garantidos a sa limba sarda, referende*si a sos ambitos subranumenados, sos livellos prus artos de tutela, gasi comente costat pro sas ateras limbas de minoria che a su tedescu, su frantzesu o s'islovenu, nointames sa traditzione istorica seculare e su pesu culturale e identitariu suo fatzant su sardu una limba istorica, a manera netzessaria; + +TENTU IN CUNSIDERU chi, in intro de s'istadu italianu, sa limba sarda est, de sas limbas regionales o de minorias sa prus faeddada cun sa populatzione prus manna e cun unu territoriu de mannaria de importu, e chi, in prus, respetat a prou sos criterios de reconnoschimentu chi sunt inditados dae sa Carta, ca est "limba territoriale", est a narrere impreada pro traditzione in una zona geografica pretzisa, e presentat fintzas s'elementu de "coerentzia intre su su territoriu de una limba regionale o de minoria e unu distretu amministrativu" gasi comente s'aurat sa Carta Europea etotu; + +DADU ATU chi sa ratifica de sa Carta subranumenada, finas si est coladu tempus meda dae cando l'ant adotada in Strasburgu, a printzipios, pro sa Sardigna podet rapresentare unu passu a dae in antis de significu, cunforma a sa belle che ausentzia totale de interessu legislativu, ca punnat a ispainare sa difusione de sas limbas gasi naradas de minoria e regionales, inghitzende dae sa fase de sa formatzione pre-iscolastica finas a livellos de formatzione superiore e de imparu pro sos mannos pro lompere a sos setores printzipales sotziales, economicos e culturales; + +ISCUMBATADU chi, sende ausente una bardia adeguada, sa limba sarda arriscat de perdere finas sos ambitos de impreu giai apidos, e de sufrire una torrada in segus cunforma a su chi est prevididu in sa Lege n. 482 de su 1999, leende in cunsideru finas sa sententzia reghente de sa Corte de Cassatzione pro su chi atenet s'impreu de sa limba sarda in ambitu giuditziariu; + +TENTA IN CUNSIDERU sa netzessidade pro sa Regione nostra de sighire in su caminu de su bilinguismu cumpletu chi previdit sa cunditzione de fundamentu de s'impreu de su sardu in iscola e s'insignamentu suo in sos diferentes ordines iscolasticos pro su chi atenet a sos programmas ufitziales dae s'iscola materna a s'Universidade; + +DADU ATU chi est propiu su problema de s'insignamentu atzivu de sa limba sarda in iscola chi dat cuncretesa a s'esigentzia funguda e cumpartzida de sarvare e ispainare su sardu etotu, si nono, sos subras narados annotos, abarrant paraulas meras e sincheras de printzipiu; + +AVALORADU s'importu chi diat aere pro sa Sardigna a tennere medios de informatzione in limba regionale e iscumbatadu chi custu diat cherrere asseguradu gratzias a su livellu prus mannu de agiudu prevididu dae sa Carta est a narrere cun sa possibilidade de "istituire a su nessi un'istatzione radiofonica o una rete televisiva in limba de minoria", gasi comente est istadu signaladu finas dae su CORECOM Sardigna cun nota imbiada a sa Segunda Cummisione cunsiliare sa die de su 18 de lampadas de su 2012 in sa cale si cumbidat a "printzipiare totu sas initziativas chi bisongiant a fines de otennere in Sardigna un'istatzione radiu e televisiva e unu giornale in limba sarda, francu sas modificatziones netzessarias, finas in relata a setores diferentes dae cussu de sos media (…)"; + +PONENDE IN CONTU chi su disinnu de lege mentovadu n. 5118/XVI, como suta s'esamene de su Parlamentu, cajonat pedinos mannos ca singiat lacanas mannas pro su sardu propiu in sos duos setores istrategicos pro promotzionare sa limba sarda, che a s'istrutzione e s'informatzione, ue diat essere prus achistiadu de ura bona a otennere una forma de tutela prus assentada e adeguada a sos piessinnos de sa limba regionale; + +ISCUMBATADU chi s'elementu identitariu de sa limba potzat essere unu sinnu de fortilesa pro defensare sas resones de s'isula nostra a fines puru de torrare a pedire sos segios rapresentativos de sa Sardigna in su Parlamentu europeu, gasi comente acrarit su Parlamentu etotu in su Progetu de relata 2007/2007 (INI) su cale apostivigat chi "sos Istados membros ant a podere istituire distretos ispetziales pro parare fronte a sas esigentzias de sas comunidades chi faghent parte de sas minorias linguisticas"; + +TORRADA A MENTOVARE sa Resolutzione n. 38, aprovada dae sa II e VIII Cummissione permanente in sa setziada de su 19 de triulas 2012, subra sa netzessidade de intervennere pro dare agiudu a livellos adeguados de tutela de sa limba sarda in sea de ratifica de sa Carta europea de sas limbas regionales o de minoria, + +# PEDIT A SU PARLAMENTU + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/08/2012 + +## Unu ministru frantzesu faeddat in catalanu in una visita in Catalugna Nord + +### Est comente chi unu ministru italianu faeddet in sardu cando benit a Sardigna + +Faeddende de nois, m'ammento chi, in sos annos setanta, **Jimmy Carter** (tando presidente de sos Istados Unidos) aiat naradu custas allegas a su biadu de **Frantziscu Cossiga** (tando presidente de su cussigiu de sos ministros): "**Su veru amigu si connoschet in sas aversidades**". Pustis apo iscobertu chi est unu de sos ditzos sardos chi **su canonigu Ispanu** aiat publicadu in su 1851 paris cun su vocabulariu famadu. Baddu chie bi l'aiat naradu a Jimmy Carter! + +No est capitadu mai, in cambiu, (e non creo chi at a capitare) chi unu ministru italianu in visita in Sardigna apat naradu carchi paraula in sardu. Sas noas bonas (pagas) e sas noas malas (medas) chi nos dant sunt semper in italianu! + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/08/2012 + +## SA LIMBA SARDA NORMATIVA EST CAMINENDE, MA CALICUNU NON SI ND' EST ABBIGIADU O FAGHET SA FINTA + +### de Diegu Corraine + +In Sardigna b'at semper calicunu chi bisat e non faghet o imbentores chi no imbentant o calicunu chi si dat a un'isport de fantasia. + +Un'isport betzu est su de presentare sas cosas comente chi no esistant giai: "il giorno che ci sara uno standard del sardo", "quando ci sara uno standard del sardo" o "dobbiamo decidere come scrivere in sardo", "il sardo ha bisogno di una norma univoca". L'iscriet in FB o in ateras retes sotziales, in giornales e in blog. Est craru chi chie lu narat at dormidu o bisadu pro tempus meda: est su tentativu de torrare totu a 0, a nudda. + +Oramai semus prus a dae in antis de medas chi faghent sa finta chi su mundu s'est firmadu ca no agradat a issos. Prus a dae in antis de chie est galu proponende de imbentare sa "roda bera e giusta", chi siat sa media intre chie la cheret triangulare, tunda, cuadrada, romboidale... Ischidade*bos: sa "roda bera e giusta" esisistit giai e est tunda! E est caminende dae meda. In contu de limba sarda, un'istandard esistit giai e est impreadu majoritariamente dae chie tenet utilidade e bisongiu de iscriere in sardu: Lsc. Chi agradet o nono. In custu istandard essint libros e nd'ant a essire galu de prus, b'at sitos internet e rivistas, agiudos informaticos e ateru. S'unicu problema est chi... tocat a faghere de prus, galu de prus, cun s'agiudu de sa telematica e informatica. Sa localizatzione in sardu de sistemas operativos (Linux, MacOs, Win), programas informaticos, navigadores (Firefox e ateros) e de sas retes sotziales (Facebook, Twitter) est sa posta noa pro su sardu. E non si podet faghere sena sa Lsc. Si no est chi cherimus firmare sa limba a s'impreu in poesia ebbia, in ue cada unu podet iscriere (giustu chi siat gosi) comente li paret! + +E sa Lsc no est bennida dae su nudda, ma est su frutu de annos de cunfrontu, proposta e isperimentatzione. Chie non bi fiat, non fiat galu naschidu o non si nd'est mai abbigiadu, l'istudiet, l'isperimentet o iscriat comente li paret. Ma non podet pretendere chi totus traballemus semper comente in una fabrica de motores dae ue no essit mai unu motore, ca b'at semper unu chi narat chi su motore in pessu fatu "no l'agradat". Totu su restu est tzarra e individualismu/ispontaneismu ortograficu/linguisticu. E belle semper est un'iscusa pro sighire a iscriere in italianu, s'iscusa pro non faghere e non lassare faghere. + +Su chi forsis mancat est sa solidariedade de sos letores, chi diant devere agiuare sas initziativas in sardu, in manera militante, leghende, cussigende, comporende, ma finas collaborende in su tratamentu e isperimentatzione de sa limba. + +_**Duncas, pro ite non faghimus unu _Assotziu de letores in sardu_? Bisongiat a sos editores (nemos lu cuat e mancu deo, ch in aprte editore so), bisongiat a sa limba, bisongiat a sos letores, pro s'addoviare, cunfrontare, cumpartzire sa creschida de sa limba sarda! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/08/2012 + +## Bolivia: lege noa chi reconnoschet sas 36 limbas indigenas + +### Promulgada dae su guvernu de Evo Morales su 2 de austu + +Su presidente de Bolivia Evo Morales, su 2 de austu passadu at promulgadu sa Lege generale de politicas linguisticas, agualende totu sas limbas chi faeeddant in intro de su territoriu de s'Istadu. Sa lege noa s'at interessare de "agiuare, promovere, fidundere, isvilupare e regulare sos deretos linguisticos individuales e colletivos" de totu sos abitantes de Bolivia, a parrere de su ministru de Educatzione, Roberto Aguilar. + +Sa lege noa at a garantire, pro sas limbas reconnotas, "politicas publicas e obbrigos istitutzionales pro s'impreu issoro". + +Cunforma a sa lege, est garantidu su deretu de cada pessone a "s'identificare comente parte de una comunidade linguistica, a impreare sa limba sua materna in forma orale e iscrita. + +In pagas paraulas, dae como in antis, sa Costitutzione Politica de s'Istadu bolivarianu reconnoschet in manera ufitziale siat s'ispagnolu siat totu sas limbas de sas natziones indigenas, 36 in tout. Sas limbas prus faeddadas sunt su quechua (28% de sa populatzione), s'aymara (18%) e su guarani (1%). Cantidades prus minores de gente faeddant imbetzes: araona, baure, besiro, canichana, cavineño, cayubaba, chacobo, chiman, ese ejja, guarasuawe, guarayu, itonama, leco, machajuyai-kallawaya, machineri, maropa, mojeño-trinitario, mojeño-ignaciano, more, moseten, movima, pacawara, puquina, siriono, tacana, tapiete, toromona, uruchipaya, weenhayek, yaminawa, yuki, yuracare y zamuco. + +Custa lege atuat una de sas promintas eletorales de su 2006 de Evo Morales, ma est finas una manera de dare prus importu a sas populatziones originarias chi, mescamente in sos urtimos tempos, sunt contrarias a unas cantas politicas guvernativas espansivas chi pertocant sos territorios e sas siendas naturales de sas natziones originarias. + +Bida in su panorama globale, custa lege currispondet a sa tendentzia positiva in ue sas comunidades natzionales e linguisticas de su mundu gherrant pro sos deretos colletivos issoro, finas linguisticos, contra a sa tendentzia mundialista de los negare in favore de s'uniformatzione chi premiat s'inglesu mescamente. Podimus narrere chi sa preservatzione de sa diversidade linguistica est una mustra de sa voluntade semper prus praticada de sarvare s'echilibriu naturale de su praneta nostru. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 09/08/2012 + +## B'est torra su Festival de sa cantzone in sas limbas minoritarias + +### Pro si marcare, b'at tempus finas a su tres de cabudanni + +Torrat _su **Festival de sa cantzone in sas limbas minoritarias europeas**_, chi faghet parte de s'inghiriu musicale de su **Liet International**. Lu faghet ischire s'**ARLeF**, **Agjenzie Regjonal pe Lenghe Furlane**, chi at publicadu su bandu pro leare parte in **_Suns 2012_**. Su Festival est crompidu a sa de bator editziones. Lu faghent dae s'agabbu de santugaine a su cumintzu de santandria in Udine. Si cunfirmat comente unu de sos eventos musicales de interessu prus mannu, e custu si bidet dae sa partetzipatzione de sos artistas chi est creschende annu cun annu: in s'editzione 2011, in Falera, in Isvitzera, ant cuncursu 47 cantzones in 12 limbas diferentes. + +Sos duos artistas chi ant a binchere **_Suns_** ant a essere ammissos a sa fase finale de su **Liet International** (www.liet.nl), su Festival de sa cantzone in limba de minoria prus importante a livellui internatzionale , chi ocannu lu faghent in **Xixon - Gijon**, Printzipadu de sas Asturias (in s'Istadu ispagnolu), su primu de nadale. + +Pro bi leare parte tocat a imbiare sos cumponimentos intro de su 3 de cabudanni 2012. S'ischeda de partetzipatzione si podet iscarrigare dae su situ internet www.arlef.it. In prus de s'ischeda tocat a presentare : una cantzone, in cd o mp3; su testu e sa tradutzione in inglesu e/o italianu; una biografia curtza . Ant a essere ammissos petzi cumponimentos originales chi non fatzant parte de sos repertorios traditzionales de sas regiones de provenientzia. Info: 0432555724. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/08/2012 + +## + +S'Alighera (L'Alguer) in Sardigna est o nono? + +### de Diegu Corraine + +Amus semper ischidu chi, cunforma a sa lege 26 de su 1997, in Sardigna sa limba de s'isula est su sardu e chi, in sos territorios issoro, tenet su matessi tratamentu de lege finas su gadduresu, su tataresu, s'aligheresu e su tabarchinu. Duncas, su sardu est sa limba generale, sas ateras sunt minorias linguisticas de sa Sardigna. + +Diat parrere totu craru, giuridicamente e linguisticamente. Ma in sa realidade diat parere chi nono. Urtimamente in S'Alighera ant propostu chi sos avisos in s'aeroportu siant finas in catalanu. Semus cuntentos mannos si in S'Alighera ant a resessire a otennere custa possibilidade. Ma comente est chi no ant pedidu chi sos avisos siant finas in sardu, sende chi custa est sa limba de totu su territoriu de sa Sardigna e chi a s'aeroportu de S'Alighera andant Sardos dae totu s'isula? Est un'aeroportu de sa Sardigna o de S'Alighera ebbia? S'Alighera in Sardigna est o in ue? + +Mi timo chi unos cantos aligheresos, dae cando ant imparadu chi s'aligheresu est catalanu, si creent catalanos, sena pessare chi sunt Sardos chi ant imparadu su catalanu! E custu lis cambiat sa mirada. + +Deo non creo chi s'aligheresu s'at a sarvare a sa sola si non si sarvat su sardu. Su cuncurrente linguisticu de ambos est s'italianu e sardu e catalanu tenent totu s'interessu de s'aunire pro s'afortire ambos. Pro custu pessamus chi in S'Alighera devant tennere s'interessu primu de praticare s'ufitzialidade in aligheresu, sardu e finas italianu. Finas in sa toponomastica, in totu s territoriu, in sa bidda e in s'aeroportu, cun cartellos comente sos de sa figura: **L'Alguer / S'Alighera** o **Aeroport de L'Alguer / Aeroportu de S'ALighera.** + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/08/2012 + +## + +S'Alighera (L'Alguer) in Sardigna est o nono? + +### de Diegu Corraine + +Amus semper ischidu chi, cunforma a sa lege 26 de su 1997, in Sardigna sa limba de s'isula est su sardu e chi, in sos territorios issoro, tenet su matessi tratamentu de lege finas su gadduresu, su tataresu, s'aligheresu e su tabarchinu. Duncas, su sardu est sa limba generale, sas ateras sunt minorias linguisticas de sa Sardigna. + +Diat parrere totu craru, giuridicamente e linguisticamente. Ma in sa realidade diat parere chi nono. Urtimamente in S'Alighera ant propostu chi sos avisos in s'aeroportu siant finas in catalanu. Semus cuntentos mannos si in S'Alighera ant a resessire a otennere custa possibilidade. Ma comente est chi no ant pedidu chi sos avisos siant finas in sardu, sende chi custa est sa limba de totu su territoriu de sa Sardigna e chi a s'aeroportu de S'Alighera andant Sardos dae totu s'isula? Est un'aeroportu de sa Sardigna o de S'Alighera ebbia? S'Alighera in Sardigna est o in ue? + +Mi timo chi unos cantos aligheresos, dae cando ant imparadu chi s'aligheresu est catalanu, si creent catalanos, sena pessare chi sunt Sardos chi ant imparadu su catalanu! E custu lis cambiat sa mirada. + +Deo non creo chi s'aligheresu s'at a sarvare a sa sola si non si sarvat su sardu. Su cuncurrente linguisticu de ambos est s'italianu e sardu e catalanu tenent totu s'interessu de s'aunire pro s'afortire ambos. Pro custu pessamus chi in S'Alighera devant tennere s'interessu primu de praticare s'ufitzialidade in aligheresu, sardu e finas italianu. Finas in sa toponomastica, in totu s territoriu, in sa bidda e in s'aeroportu, cun cartellos comente sos de sa figura: **L'Alguer / S'Alighera** o **Aeroport de L'Alguer / Aeroportu de S'ALighera.** + +#_Diegu Corràine_ + + +### 10/08/2012 + +## Unu cursu de limba sarda pro sos chi istant in Santa Justa e in ateras biddas a furriu + +### L'at ammaniadu s'isportellu subracomunale + +#_Sarvadore Serra_ + + +## ccc + +### ccc + +#### "Est una cosa bona a beru chi su guvenru apat acollidu s'ordine de sa die nostru pro cambiare s'art. 14 de su decretu de sa revisione de sos gastos chi negat sas ispetzifitzidades linguisticas de sa limba sarda. Como amus a dare a cara chi a s'impinnu de su guvernu currispondat una tutela efetiva de s'ispetzifitzidade de sa limba sarda comente previdet sa lege 482 de su 1999". Lu narat Caterina Pes, deputada de su Pd in cummissioneCultura. + +#### "Sa 482 - sighit a narrerer sa deputada - reconnoschet e tutelat sas limbas minoritarias chi b'at in Italia, e in mesu de custas b'est su sardu, aplichende in manera prena s'art. 6 de sa Costitutzione, e in custa lege non si faghet peruna distintzione intre sas minorias de limba materna estera e sas ateras. Dia cherrere ammentare chi sa diversidade sotziuculturale rapresentat pro su Paisu nostru unarichesa da non nch'isperdere e una de sas colunnas de su fraigu democraticu de s'Europa, a su puntu de essere reconnotu in s''art. 22 de sa 'Carta dei diritti fondamentali dell'Unione Europea'. Questo provvedimento colpisce ulteriormente la specialita regionale la cui esistenza e, tra l'altro, legata proprio alla presenza di particolarita storica e linguistica. Oltre a negare il valore della specialita, cosi facendo si rischia di ridurre ancora di piu la presenza delle autonomie scolastiche nell'isola, in una terra ormai allo stremo e dove la scuola deve essere semmai garantita dallo Stato, a maggior ragione dove lo spopolamento e un destino segnato". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 08/08/2012 + +## Su guvernu italianu acollit un'ordine de sa die pro sarvare s'ispetzifitzidade linguistica sarda + +### Lu narat sa deputada de su PD Caterina Pes + +#### "Est una cosa bona a beru chi su guvernu apat acollidu s'ordine de sa die nostru pro cambiare s'art. 14 de su decretu de sa revisione de sos gastos chi negat sas ispetzifitzidades linguisticas de sa limba sarda. Como amus a dare a cara chi a s'impinnu de su guvernu currispondat una tutela efetiva de s'ispetzifitzidade de sa limba sarda comente previdet sa lege 482 de su 1999". Lu narat Caterina Pes, deputada de su Pd in cummissione Cultura. + +#### "Sa 482 - sighit a narrere sa deputada - reconnoschet e tutelat sas limbas minoritarias chi b'at in Italia, e in mesu de custas b'est su sardu, aplichende in manera prena s'art. 6 de sa Costitutzione, e in custa lege non si faghet peruna distintzione intre sas minorias de limba materna estera e sas ateras. Dia cherrere ammentare chi sa diversidade sotziuculturale rapresentat pro su Paisu nostru una richesa da no nch'isperdere e una de sas colunnas de su fraigu democraticu de s'Europa, a su puntu de essere reconnota in s'art. 22 de sa 'Carta de sos deretos fundamentales de s'Unione Europea'. Custu providimentu corfet galu de prus s'ispetzifitzidade regionale chi s'esistentzia sua est, in mesu de s'ateru, ligada propiu a sa presentzia de particularidades istoricas e linguisticas. In prus de negare su valore de s'ispetzialidade , faghende gasi b'est su perigulu de minimare galu de prus sa presentzia de sas autonomias iscolasticas in s'isula , in una terra chi oramai est a puntu malu e in ue s'iscola devet essere, si in casu, garantida dae s'Istadu, prus e prus in ue s'ispopulamentu est unu destinu sinnadu". + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Su ministru D'Alema oe in Washington + +Su ministru de sos Èsteros, Massimo D'Alema at a essere oe in Washington. D'Alema, gasi comente Romano Prodi, est cumbintu chi sos IUA ant a cumprendere sa detzisione italiana de lassare s'Iraq. "Pesso chi siat possibile a cumintzare unu raportu positivu e nou cun sos IUA", at naradu su ministru, "finas ca tenimus medas cosas ue devimus traballare paris e s'Iraq est una de custas". + +D'Alema at peri ammentadu chi in su 2003, a pustis de una bisita a Baghad, aiat propostu s'eletzione de unu guvernu provisoriu irachenu e de lassare sas fortzas armadas irachenas; como sos IUA parent faghere unu pagu de autocritica subra de custas duas chistiones. + +Èssere amigos - at naradu D'Alema cun una punta polemica contra a su guvernu Berlusconi - cheret narrere peri a faghere cumprendere sos isballios e no a los faghere nois puru". + +A parrere de Prodi sos americanos no ant a tennere sorpresas dae sa bisita de D'Alema: "su ritiru dae s'Iraq l'amus annuntziadu dae annos meda. Forsis no ant a essere cuntentos, ca sas ideas subra de custa gherra sunt diferentes, ma pesso chi ant a cumprendere sa positzione nostra". + + + + +### 09/08/2012 + +## LSC e variedades dialetales: funtziones diferentes + +### de Diegu Corraine + +In Sardigna tenimus una casta de pessones chi no iscriet in sardu, ca est galu isetende su _messia-norma_ chi andet bene pro totus. Si pero, a custas pessones proponides una solutzione, no lis andat bene nudda, mai. In pratica, si ponimus in mente a issos, iscriimus semper in italianu ebbia. A su solitu custos linguistas, apassionados, iscritores venerant a _Santu Logudoresu_ e a _Santu Campdanesu_, chi no esistint in perunu martirologiu ma servint petzi a martirizare a nois chi su sardu lu cherimus ufitziale e paritariu cun sas ateras limbas, cosa chi non podet faghere a sas ola su durgalesu, s'otieresu, s'oroseinu o s'aristanesu. B'at chie est contra a sa Lsc ca nat chi _est_ "_logudoresu_", chie est contra a sa Lsc ca nat chi _NO est "logudoresu"_. Unu su contrariu de s'ateru! It'est chi los aunit e los ponet in pare, tando? Sas solutziones ortograficas e linguisticas chi sa Lsc proponet? Nono. Finas si cambiamus sas solutziones ortograficas, no acuntentamus custa casta de pessones. No la cherent ca non cherent chi apamus 1 modellu iscritu pro s'ufitzialidade. + +O no la cherent ca cada unu diat cherrere su "dialetu" (chi in sardu si narat _limbagiu_) suo postu a unica limba de referentzia, comente istandard, cun totu sas particularidades foneticas giutas a iscritura, es.: th, a, x, h, etc. Ma in custa manera no andamus a logu, no amus cumpresu cale est sa funtzione de 1 istandard iscritu, a cunfrontu de cada variedade dialetale locale o individuale. + +Tando, lu repitimus: + +A) s'istandard tenet funtziones generales (prus formales chi no informales) e devet faghere una mediatzione intre sas variedades, rapresentende in manera unitaria sa diferentziatzione dialetale. Sa LSC lu faghet, mediende intre sos dialetos prus cunservadores (Orosei e sa Baronia) a cunfrontu de su latinu (chi est sa mama comuna) e sos prus innovadores (Casteddu, Aristanis), es.: _pache, pahe, pa°e, **paghe**, page, pagi, paxi_. Est craru chi sa solutzione **paghe**, naturale, no est una media matematica e chi podet essere prus a curtzu a unu limbagiu locale e prus a tesu de un'ateru. _S'istandard est comente sa cobertura chi cugugiat e sarvat sos aposentos (sos dialetos) de sa domo_! Custa metafora la repitint sos linguistas de cada parte de mundu e descriet bene sa funtzione de s'istandard. + +B) sas variedades dialetales tenent funtziones locales (prus informales chi non formales), sunt prus a probe de sas pessones chi las faeddant e, duncas, cando las iscriimus devent/podent trascriere sos fonemas particulares, es.: th, a, x, h, etc. + +In ue est su problema? In sa visione ideologica chi tenent unos cantos linguista o pseudolinguistas, chi non tenet perunu interessu de politica linguistica in favore de su sardu e de s'ufitzialidade sua. Una visione chi servit petzi a afortire s'italianu e a indebilitare su sardu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/07/2012 + +## «S'ironia est su chi distinghet un'omine chi pessat dae unu chi narat atzoroddos» (Aharon Appelfeld) + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/08/2012 + +## Su navigadore Mozilla in sa limba de sos Mayas + +### E in sardu, nudda? + +S'idea fiat a aumentare s'impreu in rete de sa **limba maya**: in ocasione de sa Die Internatzionale de sas Populatziones Indigenas, unu grustu de giovanos de s'assotziu "**Nacion Nativa**" at fatu sa maratona de tradutziones in Maya "**Mozilla Translathon 2012**", + +Prus de 30 voluntarios e linguistas ant leadu parte in sa **tradutzione cumpleta de su navigadore Mozilla**, bortende 500 boghes dae Wikipedia. + +In prus, 10 boghes las ant ponnere in **sa prataforma "Google Limbas in Perigulu de Estintzione**" pro agiuare sa cultura maya chi est gherrende pro supravivere in unu mundu globalizadu. + +Sos linguistas beniant dae s'Istadu messicanu de su Yucatan. In antis de faghere custu traballu, ant leadu parte in sos laboratorios de normalizatzione ammaniados dae su ** Istitutu Natzionale de sas Limbas Indigenas** (INALI). Ant imparadu, in custa manera, **un'istandard pro iscriere e pronuntziare su maya yucatecu**. + +In un'intervista fata a su "Grupo Imagen Multimedia", **Julio Gomez Sanchez**, presidente de Nacion Nativa, at craridu chi sa finalidade de s'assotziu est propiu a bortare programarios e prataformas informaticas in maya e in sas ateras limbas nativas de su Messicu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/08/2012 + +## SÌRIA, COLLASSU DE S'ISTADU E LIBERATZIONE DE SOS CURDOS + +### de Diegu Corraine + +Cun totu su dannu chi at fatu sa gherra de Irak, a su nessi b'at apidu unu resurtadu positivu: nd'ant tentu profetu sos Curdos, chi sunt resessidos a fraigare unu istadu belle indipendente. Comente capitat in ocasiones istoricas particulares, sa crisi de s'istadu tzentrale cunsentit a sas natziones chi si sunt preparadas de si liberare in totu o in parte. E "preparadas" cheret narrere a tennere unu movimentu natzionale forte e cun ideas craras. +E gasi, oe in sa crisi de Siria, sos Curdos sirianos, contrarios a su regimene de sos Assad chi los at semper catzigados, ma chi non tenent fide peruna in s'opositzione de s'Esertzitu sirianu liberu chi paret pagu dispostu a reconnoschere s'identidade issoro, si sunt aunidos in su Cussigiu supremu curdu, chi ponet in pare una dusina de partidos. In pratica sunt guvernende su territoriu issoro, ponende sa bandera curda in totue, in ue in antis fiat presente petzi sa siriana, sena sa presentzia de s'esertzitu guvernativu sirianu, prontos a determinare su tempus venidore issoro in casu de crollu de su regimene. S'opera de su Cussigiu supremu curdu est agiuada dae sos Curdos de Irak. +E sos Curdos sirianos sunt de seguru tirende profetu finas dae sas relatziones malas de sa Siria cun sa Turchia chi est agiuende s'opositzione siriana. Duncas, Bashar Al Assad, cun una operatzione ebbia, nch'at tramudadu sos sordados suos a gherrare contra a s'opositzione in aterue e est lassende chi sos Curdos sirianos s'afortighent a lacana cun sa Turchia, chi giai devet cuntrastare sos Curdos "suos" chi si cherent indipendentes. +Si abbaidamus sa situatzione internatzionale, nos abbigiamus chi sa possibilidade de fraigare un'istadu pro sas natziones sena istadu est belle semper ligada a crisis epocales o gherras, cun su collassu militare o politicu de s'istadu "cuntenidore", comente in Jugoslavia o Tzecoslovachia. Ma finas su collassu economicu de sos istados podet favorire sas natziones sena istadu, si si sunt "preparadas" a s'eventu. +Pro faghere unu paragone, sa Sardigna durante e pustis de sa segunda gherra, podiat tirare profetu dae sa crisi de s'istadu italianu, ma no l'at mancu "pessadu", ca s'unicu partidu cun presentzia territoriale manna, su Psdaz, no nde teniat s'idea, e su Partidu Comunista de Sardigna de Antoni Cassita nde teniat in parte s'idea ma non sa fortza e sa presentzia. +Cale crisi at a favorire in Europa otzidentale sa liberatzione de sas natziones sena istadu? + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/08/2012 + +## + +GOOGLE EST GIAI FAEDDENDE IN CATALANU, BASCU, GALITZIANU. E IN SARDU? + +### de Diegu Corraine + +Su servidore Google est giai faeddende in catalanu, bascu, galitzianu. "Faeddende" a beru, ca s'impresa americana at includidu custas tres limbas in su servitziu suo de "chirca cun boghae", Voice Search. + +Google at informadu in su blog ufitziale suo chi finas bulgaru, portughesu, finnicu, islandesu, islovacu e isvedesu, norvegesu, romenu, serbu, ungheresu si sunt agiuntos a su servitziu VS, chi funtzionat in sos telefonos mobiles cun sistema operativu Android (v. 2.2). Cun custas ateras limbas, su servitziu balet pro 42 limbas! + +E in sardu? Ite faghimus? Si sos moimentos politicos finas "indipendentistas" preferint s'italianu in sa propaganda issoro, si sos intelletuales faghent su matessi, e gasi sos professores de universidade; si b'at galu calicunu chi est gherrende (a sa sola o in cumpangia) contra a s'unicu sistema operativu linguisticu coerente e praticu chi tenimus: sa Lsc, chi est s'unicu a tretu de podere gestire s'ufitzialidade de su sardu, a chie tocat a operare? Forsis at a tocare a chie no est militante politicu, intelletuale, universitariu, a operare pro s'ufitzialidade de su sardu, pro faghere a manera chi sa limba nostra natzionale siat "normale" in sa sotziedade. Duncas at a tocare a sas pessones chi istimant su sardu: maistros, professores, istudentes, tecnicos, traballadores, etc. apassionados de limba e de informatica. + +In aterue ant formadu a posta grupos de tradutores voluntarios pro sa localizatziones de programas, sistemas operativos, navigadores, aplicatziones pro sas retes sotziales. Unu de sos prus connotos e operativos est _SoftCatala_, in ue su numene est giai unu "programa" operativu. + +At a tocare a faghere su matessi in Sardigna, ca tentativos nd'ant fatu medas, ma asu chi isco sena resurtados de gabbale: unu _grupu de voluntarios in rete_ pro sardizare custos aplicativos informaticos, cun s'impinnu --pro prima cosa-- de localizare propiu Google. Ma pro otennere resurtados e reconnoschimentu, bi cheret coerentzia, disciplina e costantzia linguistica. A la tenimus custa voluntade e custas carateristicas? Si ei, tocat a cumintzare. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 23/08/2012 + +## Orosei in sa rete de sas limbas minoritarias de Europa + +### In atongiu sa prima manifestatzione + +In inglesu si narat "European network of language minorities - Euro-NetLang". In sardu est sa "Rete europea de sas minorias linguisticas". Su progetu cumintzat in atongiu. Tenet su patronadu de sa Lega de sas autonomias locales. Est finantziadu in intro de su programa "Europa pro sos tzitadinos". Interessat batordighi biddas de unas cantas regiones de Europa, in rapresentantzia de sas minorias linguisticas sarda, otzitana, albanesa, bretona e croata. S'idea est a definire e afortire una rete europea de biddas pro cumintzare unu cunfrontu a furriu de sas ainas e de sos grados de defensa de sas limbas minoritarias. In previsione b'at bator eventos, sos primos duos in s'Istadu italianu, su restu in ateros paisos de s'Unione Europea. Si cunintzat in s'agabbu de santugaine in Orosei (su calendariu est galu de definire) cun un'addoviu pro faeddare de "Minorias linguisticas e cultura"; in programa b'at seminarios, dibatidos e laboratorios. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/08/2012 + +## S'ONU pro su multilinguismu + +### Su segretariu Ban Ki-moon nominat unu coordinadore + +Su Secretariu Generale de s'**ONU**, **Ban Ki-moon**, at dadu a su Segretariu Generale Agiuntu de sas Comunicatziones e de s'Informatzione Publica nou, s'austriacu** Peter Launsky-Tieffenthal**, s'incarrigu de **Coordinadore pro su Multilinguismu**. + +Ca est unu fatore essentziale de sa comunicatzione armoniosa intre sos populos, su multilinguismu tenet un'importantzia particulare pro sas Natziones Unidas. Sigomente agiuat sa tollerantzia, su multilinguismu assegurat una partetzipatzione prus manna e efetiva de totus in su traballu de s'Organizatzione. + +Custu nos faghet praghere. Est giustu chi in s'ONU non b'apat petzi una limba . Si nono, ite "natziones unidas" diant essere? Nois isperamus, pero, chi s'Organizatzione non s'interesset petzi de sas limbas mannas. In s'istadu italianu, pro narrere, b'at limbas comente **su sardu, su catalanu, su friulanu, s'otzitanu** e ateras chi, imbetzes de andare a dae in antis, sunt arrischende de torrare a dae segus. Diat essere giustu, tando, chi s'ONU, in s'atividade internatzionale sua, pesset finas a custas chi sunt limbas de **natziones sena istadu.** + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/08/2012 + +## Tortoli, eja a su sardu in iscola + +### Totu sos cussigeris comunales votant in favore de sa proposta de s'assessora comunale de sa cultura + +In sos **modulos** de s'ufitziu iscolasticu regionale pro sa **preiscritzione in iscola**, tocat a ponnere finas sa **dimanda pro imparare su sardu a sos pitzinnos**. Est su chi pedit su cussigiu comunale de Tortoli, cun una delibera votada a s'unanimidade, a proposta de s'assessora de sa cultura Severina Mascia. Narat s'assessora chi sa comuna est impinnada in unu programa de avaloramentu e defensa de sa limba sarda, ponende in campu totu sas atziones chi agiuent custu progetu. De su restu, crarit s'assessora, s'articulu 3 de s'**istatutu** **comunale** garantit **a sa limba sarda sa matessi dinnidade de sa limba italiana**. S'isperu, agiunghimus nois, est chi totu sas comunas de Sardigna aprovent deliberas che a custa. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/08/2012 + +## Un'addoviu importante de sos rapresentantes de sas Natziones sena Istadu de Europa + +### L'ant fatu in custas dies in S'Alighera + +Sunt istadas tres dies prenas, totus dedicadas a limbas, literaduras, istorias tziviles e politicas, problematicas economicas e assentos istitutzionales in dae in antis de s''Unione Europea. Dae su 24 a su 26 de austu, s'Hotel Catalunya de S'Alighera at istrangiadu sa prima **Cunferentzia Internatzionale de sas Natziones sena Istadu**, ammaniada dae s'**Istitutu Bellieni** de Tatari cun s'idea de ponnere a cunfrontu sos problemas e sas esperentzias de sas Natziones sena Istadu de Europa. + +Fiant presentes, in prus de Conxita Bosch e de GavinU Sale, su deputadu in su Parlamentu Iscotzesu **Humza Yousaf** pro su **Scottish National Party**, **Jean Guy Talamoni**, deputadu corsicanu e presidente de su su moimentu indipendentista "**Corsica Libera**", **Giuanne Colli**, segretariu natzionale de su **Psd'Az**, **Jonn Andoni Lekue**, de su dipartimentu de sas relatziones internatzionales de su **Paisu Bascu**, **Uriel Bertran** e** Alfons Lopez Tena,** deputados in su Parlamentu Catalanu pro **Solidaritat Catalana** **per la indipendencia**, **Jordi Miro,** pro su **CCSi -Comite Catala de Solidaritat internacionalista**. S'addoviu at santzionadu sa naschida de una rete permanente de dialogu e collaboratzione intre sas organizatziones e sos moimentos indipendentistas de Europa. + +Cando sa cunferentzia est agabbada, sos esponentes de totu sas Natziones sena Istadu sunt istados istrangiados dae su rapresentante de su Guvernu de sa **Generalitat Catalana**, **Joan Elies Adell Pitarch**. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/08/2012 + +## + +OE, 210 ANNOS DAE SA MORTE DE FRANTZISCU CILOCU + +### de Diegu Corraine + +Su 30 de austu de su 1802, in Tatari, moriat Frantziscu Cilocu, notariu, a 33 annos. Fiat istadu martirizadu dae su butzinu in antis de essere ochiidu e lassadu in sa furca pro dies e dies. Pustis fiat istadu brusiadu e sa chinisa imbolada a su bentu. Gosi su guvernu de sos Savojas aiat cundennadu a morte unu de sos eroes de su tentativu de fundare una Republica de Sardigna. Cun s'intentu de brusiare finas sas ideas de custos republicanos sardos. Cosa chi, no est capitada. Antis, su sentimentu de liberatziones natzionale sarda est galu biu e est semper prus craru e forte. + +S'ateru protagonista de custu tentativu, Frantziscu Sanna Corda, preideru, fiat mortu su 19 de lampadas de su 1802 in Lungoni (como Santa Teresa), corfidu dae sas ballas de sos sordados savojardos chi aiant cunchistadu sa turre ocupada su 16 de lampadas dae sos rivolutzionarios sardos isbarcados dae sa Corsica e chi aiant ocupadu finas sas turres de Vignola e Ìsula Ruja, proclamende sa Republica sarda. + +A dolu mannu nemos s'est ammentende oe de sa morte de custos eroes sardos e de su valore de cussa esperientzia (francu sos de "A Manca" chi sunt ammaniende un'atu de ammentu in Tatari pro su 8 de cabudanni). Su movimentu definidu autonomista, soveranista o indipendentista est perdidu in positziones economitzistas e in fatu de fantasias soveranistas a s'iscotzesa e non tenet tempus de definire unu progetu de liberatzione natzionale fundadu in una visione globale de s'istoria sarda e in sa limba sarda, motore beru de s'identidade e mediu "nostru" de omunicatzione. + +Custa istoria sarda non podet abbarrare cuada e duncas devimus faghere a manera de ammaniare addovios e dies de istudiu pro la bogare a campu e pro l'ammentare. + +... + +#_Diegu Corràine_ + + +## Sos Adivasos de s'Ìndia + +S'indipendentzia de s'Ìndia in su 1947 no at batidu megiorias pro sos indigenos Adivasos. Sos rapresentantes politicos issoro sighint a sutaliniare sas promissas fatas e non mantennidas, de sas risorsas assachigiadas, de sa perdida de sas terras e de sa minetza grave de su mundu issoro. +Su guvernu si ocupat de s'industria mineraria, de s'industrializatzione, de sas digas, de sa tutela de sa flora e de sa fauna ma non de sas populatziones chi bivent in cussas matessi zonas. +Su guvernu de in antis, chi nch'est essidu in su 2004, ghiadu dae su partidu natzionale-induista BJO (Bharatiya Janata Party) aiat isvilupadu unu cuntzetu politicu pro su tratamentu de sos indigenos a livellu natzionale, in ue s'istadu s'incarrigaiat su compitu de faghere isvilupare sos "arretrados" e, a pustis, nche los integrare in una sotziedade dominada dae sos Hindu. Non si faeddaiat de deretu a sa terra, de s'autodeterminatzione e de su mantenimentu de s'identidade culturale e ispirituale de ognunu. + +In su 2000 su guvernu de su BJP at nominadu pro sa prima bia in s'istoria de s'Ìndia unu ministru pro sas chistiones de sas sotziedades tribales ma de fatu at dimustradu un'ignorantzia cumpreta de sa realidade de sos Adivasos. +A pustis de sa vitoria de su Congress Party s'interessu pro sos Adivasos est galu prus pagu. Su guvernu tzentrale nou, difatis, est sighende una politica de s'isvilupu chi non tenent in cunsideru sos deretos de sos populos indigenos. Sas propostas isvilupadas dae comunidades Adivesas, basadas subra de s'interrelatzione ispirituale e materiale cun s'ambiente parent, in sas cunditziones atuales, elementos folcloristicos chi si podent sacrificare pro s'interessu natzionale de su paisu. Mancari chi sa costitutzione diat garantzias meda a sas comunidades indigenas, sunt semper de prus sos raportos chi documentant su livellu de povertade de custos populos, sas possibilidades formativas chi non bi sunt, maladias e isfrutamentu chi in sas comunidades Adivesas, si podet paragonare a s'iscraitudine. Sos distretos in ue istant sos Adivasos sunt connotos pro essere +sas zonas de su famine e essint a s'ispissu in televisione, custu pero non batit cambiamentos. +Su fatu chi sas cosas non cambient non dipendet, duncas, dae s'informatzione ma, prus chi no ateru, dae sa presentzia de unu modellu de poderiu sotziale e politicu intritzadu e cumplicadu. Mahsweta Devi nde dat una descritzione impressionante in su romanzu suo _Pterodactylos_. +In sos urtimos deghe annos sos movimentos e sas organizatziones de sos Adivasos ant traballadu pro otennere solidariedade e, isfrutende finas sos deghe annos de s'ONU pro sos populos indigenos, pro faghere connoschere a s'opinione publica natzionale e internatzionale sa multeplitzidade de sas risorsas, de sos bisongios e de sas prospetivas de bida issoro. + + + + +### 30/08/2012 + +## + +REPÙBLICA DE SARDIGNA (lampadas de su 1802): Rivolutzione antifeudale, «giacobina» o natzionale? + +### de Diegu Corraine + +Si oe cherimus bogare a campu un'alternativa natzionale sarda, trasversale e populare, superende s'ideologia autonomista, si pretendimus unu deretu istoricu a sa soverania de sa natzione sarda, nos devimus apoderare de s'istoria, analizende sos elementos de continuidade de unu progetu nostru de soverania. + +Chie como si firmat suta de sa turre de Lungoni (Santa Teresa) de seguru est pro abbaidare su mare e sa Corsica. E non pessat chi su 19 de lampadas de su 1802 est capitadu s'eventu eroicu chi at cungiadu sos annos rivolutzionarios sardos cumintzados su 28 de abrile de su 1794, cun sa morte de su protagonista de su tentativu de formare una republica sarda, su preideru Frantziscu Sanna Corda. S'urtimu tentativu armadu de pratica soveranista. + +E tando, su 16 de lampadas de su 1802, Sanna Corda e sos ateros ocupant sa turre de Ìsula Ruja, sa de Vignola e sa de Lungoni, proclamende s'insurretzione e sa Republica. Ma su 19 sas tropas guvernativas atacant sa turre de Lungoni, ochient a Sanna Corda e, pustis, tenent a F. Cillocu, chi est cundennadu a morte e infurcadu in Tatari su 30 de austu de su 1802. + +Dae tando, in medas si sunt interessados de cussos oto annos, presentende*los comente movimentos antifeudales o comente "giacobinos", riflessu locale de sa rivolutzione frantzesa de s'89. A su solitu, sos istudiosos ufitziales ant escludidu chi esseret unu disinnu natzionale pro fraigare una republica indipendente. + +A parrere nostru, su movimentu chi fiat cumintzadu comente una rebellia populare contra a sas cunditziones sotziales patidas pro more de su sistema feudale, ghiada dae sos burghesos "illuminados" dae sas ideas de s'89, fiat culminadu in su 1802 in unu progetu rivolutzionariu indipendentista. Ma, cumintzadu comente protzessu chi interessaiat deghinas de biddas e migias de pessones, pustis de sa derrota de su 1796, cando una parte de sos capos si fiat disposta in favore de sos Piemontesos e s'atera, cun Angioi e sos cumpangios, si fiat assugetada a s'esiliu in Parigi, su movimentu si fiat indebilitadu de su totu ma si fiat radicalizadu. E gasi, sa parte rapresentada dae su preideru Frantziscu Sanna Corda e dae su notariu Frantziscu Cillocu fiat arribbada a ipotizare in manera crara un'insurretzione republicana e indipendentista. + +Ma in cussos oto annos, fiant cambiadas cosas meda, in peus. In su cumintzu de su sec. 18: a) sa gente chi aiat gherradu in su 1794 contra a sos feudatarios non fiat prus disposta a sa rebellia; b) su prus de sa burghesia sarda residente in Sardigna si fiat rendida a sos binchidores; c) sos frantzesos non teniant prus interessu a agiuare sos patriotos sardos, mescamente a pustis de sa paghe de Luneville de su 1801 e sa paghe de Amiens de su 1802 intre Frantza e Rennu de Sardigna. + +Duncas, cantu prus su movimentu republicanu e antipiemontesu si fiat indebilitadu in Sardigna e in su disterru, tantu prus si fiat radicalizada sa bisione politica de Sanna Corda e de sos pagos cumpangios chi l'aiant postu in mente. E si fiat crarida finas sa posta: unu progetu insurretzionale republicanu e indipendentista. Ma, a dolu mannu, su disisperu de Sanna Corda, chi timiat de perdere s'urtima ocasione pro una Sardigna libera, aiat trasformadu su movimentu in elitariu, cundennadu a perdere sena s'agiudu de sa Frantza e sena base populare (petzi cun sa prominta de agiudu de su bandidu Pedru Mamia chi, pustis, los traighet e cunsinnat a sos Piemontesos!). Sena base populare e trasversalidade, sos movimentos natzionales non bichent. A su nessi oe. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 31/08/2012 + +## Sardu e catalanu in S'Alighera + +### de Enricu Chessa + +Su programadore non podet faghere mancu de includere su sardu in sas initziativas de PL in S'Alighera, e custu a su nessi pro duas resones: 1) ca su sardu est sa limba natzionale de Sardigna; 2) ca sos chi faeddant in sardu rapresentant una parte de importu de sa sotziedade aligheresa. Su primu puntu est craru, e duncas lu lasso a bandas. Pro su chi pertocat su puntu 2, meda a s'ispissu si punnat a assotziare - faddende - sa comunidade chi faeddat in catalanu a totu sa sotziedade aligheresa, chi, imbetzes, no est uniforme linguisticamente. Sa comunidade chi faeddat in catalanu rapresentat petzi una parte de sa sotziedade; est una parte importante, ma no est totu sa sotziedade. Tando, unu programadore atentu non podet agiuare petzi chie faeddat (o diat cherrere faeddare) in aligheresu, ma at a devere amparare finas chie faeddat (o diat cherrere faeddare) in sardu. + +Sende chi non bi podet aere ecuidade prena in s'impreu orale (unu de sos grupos at a devere renuntziare a sa limba sua in sas interatziones cun sos cumponentes de s'ateru grupu), sa presentzia publica de sas limbas in cuntatu cheret regulamentada rispetende a totus. Duncas, in intro de unu sistema de prioridades, s'ant a podere augurare e programare cambiamentos sustantziales de su cumportamentu linguisticu a dannu de unu setore importante de sa populatzione (pro narrere, sos italofonos e sardofonos, chi si lis at a "pedire" de imparare e adotare s'aligheresu in sas comunicatziones orales cun sos chi faeddant in catalanu) pro dare profetu a un'ateru (sa comunidade catalanofona, pretzisamente); ma non s'at a negare a nemos su deretu de impitare sa limba sua in sos ispatzios publicos, prus e prus si custa est sa limba natzionale. Si s'atzetant custos presupostos ideologicos, tando, s'at a devere atzetare finas s'impreu de su sardu in campos publicos, mescamente in sos chi tenent prus paga caraterizatzione locale: s'aeroportu, pretzisamente, a su servitziu de unu territoriu prus mannu - su nord-ovest de Sardigna. + +In sintesi, duncas, est fundamentale chi, a un'ala, sa Regione pongiat linias ghia de PL pretzisas a beru e chi, a s'atera, sa comuna de S'Alighera ammaniet unu progetu de programatzione linguistica de su logu tenende contu de obietivos craros (e realizabiles) e, mescamente, elaboret istrategias pro los cunsighire. Su chi sas istitutziones non podent permitere est chi isseberos e detzisiones de PL siant lassadas a sas initziativas improvisadas de singulos o de sos assotzios culturales. Sos mecanismos chi regulant sas situatziones de multilinguismu sunt cumplicados a beru e sas detzisiones cherent ponderadas e istudiadas cun atentu. No est de badas chi b'at una sientzia chi si narat sotziulinguistica, chi s'interessat finas de programatzione linguistica. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 05/09/2012 + +## Sa festa de sos populos minoritarios + +### La faghent in Badde de Aosta dae su ses a su noe de cabudanni + +Sa Badde de Aosta torrat a essere logu de addoviu e cunfrontu de sas culturas minoritarias. Sa de bator editziones de sa **Festa de sos populos minoritarios** la faghent dae su 6 a su 9 de capudanni, in **Aosta** e in **Valsavarenche**. + +"**A dolu mannu** - narat s'assessore de sa cultura, **Laurent Vierin** -**s'Europa est galu oe un'Europa de sos poderes e non de sos populos. Sa Badde de Aosta , cun custa initziativa, cheret essere unu puntu de riferimentu in su dibatidu subra de sas politicas de defensa de sas culturas minoritarias**". + +Su primu apuntamentu est giovia, su 6, cun su _College d'etudes federaliste_, in su salone comunale de Valsavarenche, dedicadu a su tema de ocannu:** sas minorias in su tempus de internet. **Intervenit sa professora frantzesa **Isabelle Rigoni,** responsabile de su progetu de **Minoritymedia** de s'Universidade de Bordeaux. De **su tema de sas tecnologias noas** si nd'at a torrare a faeddare s'8, in un'addoviu in su palatzu de sa Regione. + +Dae chenabura si lassat logu a sa musica. A sas ses de sero b'est **s'isfilada de sos populos minoritarios** in sas carreras de Aosta, acumpangiados dae su sutafundu de sa Brice Miller and the Mahogany Brass Band de sa Louisiana. In sa matessi ora s'aberint , in pratza de Chanoux, sas barracas de **sos binti populos ospites de custa editzione**. A sas noe e cuartu in su Teatru romanu de Aosta cantant e sonant sos irlandesos The Clannad. In antis unos cantos cantautores e grupos baddeostanos s'ant a esibire in patois: in mesu de custos**, Naif, Philippe Milleret, i Trouveur e Erik Bionaz. ** + +Sabadu si faeddat de Luisiana cun unu documentariu fatu dae su regista baddeostanu, Daniele Giometto**, **chi si intitulat "Des visages et des mots. La Louisiane et les louisianais.". Pustis b'at grupos americanos: C.J Chenier & Red Hot Louisiana Band e Brice Miller and the Mahogany Brass Band. + +Dominiga si faeddat de cultura baddeostana A sas oto e mesa de sero su regista **Joseph Peaquin **presentat su **documentariu suo dedicadu a sos baddeostanos**. Dae sas noe e cuartu bi sunt sos atores de **su primu musicale in patois**, "**Tourna avoui me"**. + +#_Sarvadore Serra_ + + + + +### 17/08/2011 + +## Su Puzone + +### + +_Autore disinnu e testu: _**_Delafosse, Mettler +_**_Tr. sarda__: **Diegu Corraine + +_ +_ + +_ +_ + + + + +### 17/08/2011 + +## Su Frore + +### + +_Autore disinnu e testu: **R. **_**_Mettler +_**_Tr. sarda__: **Diegu Corraine + +_ +_ + +_ +_ + + + + +### 17/08/2011 + +## Sa Lughe + +### + +_Sa maghia de sa lughe contada in manera crara e discansosa._ + +_Autore disinnu e testu: **Verdet, Houbre + +_ +_ + +_ +_ + + + + +### 17/08/2011 + +## Su Casteddu + +### + +_Autore disinnu e testu: _**_Delafosse, Millet +_**_Tr. sarda__: **Diegu Corraine + +_ +_ + +_ +_ + + + + +### 17/08/2011 + +## Sa Domo + +### + +_Autore disinnu e testu: **C.**_**_Delafosse_** + +_Tr. sarda__: **Diegu Corraine**_ + +_Cartonadu, a colores | Formadu 15x18 cm | Pagg. 36_ + + + + +## Su ministru de sa defensa Parisi in Kabul + +Su ministru de sa Defensa, Arturo Parisi, est arribadu como in Kabul pro una bisita de duas dies a sos militares in Afghanistan. In s'agenda de Parisi, est programmadu un'addoviu cun su ministru de sa Defensa afganu e su cumandante de s'Isaf, sa fortza de sa Nato chi s'Italia collaborat cun unos 1.300 militares, chi istant in Kabul e in Herat. Cras su ministru devet andare propiu a Herat, in s'ovest de sa Natzione, in ue s'Italia tenet su comandu de unu Prt, cussos _team _de ricostrutzione printzipale chi sa Nato cheret pro estendere sa presentzia sua in totu s'Afghanistan. Sa bisita de Parisi- chi devet addovoare finas a su ex re de s'Afghanistan, Zahir Shah - in custu mamentu est importante meda: pro sas fortzas armadas italianas, e finas pro sa torrada a sa patria de sos 1.600 soldados oe presentes in Irak. Sa Nato, cheret prus tropas, prus fortzas ispeztiales, prus aereos, e si s'Italia non paret intentzionada a ischierare in Afghanistan sos _caccia AMX, _podet finas ponnere a disponimentu una majoria de sordados e de _commandos_. Unu creschida complessiva de carchi chentina de omines, pagu prus o mancu unu contingente de sa matessi medida de cudda ischierada finu a pagas dies a como. In ogni situatzione su guvernu devet detzidere in presse: su decretu de rifinantziamentu de sas missiones italianas in s'esteru, finas cudda in Afghanistan, cheret detzisu in Parlamentu intro de sa fine de su mese. + + + + +### 17/08/2011 + +## Su Riu + +### + +_Autore disinnu e testu: **L. Bour**_ + +_Tr. sarda__: **Diegu Corraine**_ + +_Cartonadu, a colores | Formadu 15x18 cm | Pagg. 36_ + + + + +### 17/08/2011 + +## S'Ape + +### + +_Autore disinnu e testu: **U.Fuhr, R. Sautai**_ + +_Tr. sarda__: **Diegu Corraine**_ + +_Cartonadu, a colores | Formadu 15x18 cm | Pagg. 36_ + + + + +### 15/12/2009 + +## PIMPA + +SALUDE, SOLE! + +### formadu 10x10 cm, CARTONADU | Paginas 20 | + +Serie Imparalibros, pro piseddos dae 0 a 3 annos + + + + + +### 15/12/2009 + +## PIMPA + +SALUDE, MARE! + +### formadu 10x10 cm, CARTONADU | Paginas 20 | + +Serie Imparalibros, pro piseddos dae 0 a 3 annos + + + + +### 15/12/2009 + +## PIMPA + +BONA NOTE, LUNA! + +### formadu 10x10 cm, CARTONADU | Paginas 20 | + +Serie Imparalibros, pro piseddos dae 0 a 3 annos + + + + +### 15/12/2009 + +## + +PIMPA +SALUDE, PRADU! + +### formadu 10x10 cm, CARTONADU | Paginas 20 | + +Serie Imparalibros, pro piseddos dae 0 a 3 annos + + + + + +### 15/12/2009 + +## SU PALLONEDDU BANDULERI + +### + +Autore:_** Diegu Corraine **Illustradore:_** _Pia Valentinis_**| F.to 21x30 | Pagg. 28| + + + + +## MAIARZU GARÙ e ateros contos + +### Autore: **G.Rodari** | Illustradore_: _**Pia Valentinis **|F.To 15x24 | Pagg. 104 | + + + + +## Esperimentu missilìsticu in Corea de su Nord + +Fontes de su governu Usa ant annuntziadu chi sa Corea de su Nord est a puntu de realizare un'esperimentu missilisticu.difitzile e delicadu. Est imminente su lantziu de unu missile balisticu a _gittata _longa. Sunt istados gasi cunfirmados sos allarmes chi dae 15 dies mantenent cun pessamentu meda s'artzipelagu nipponicu. Sa Corea de su Sud at postu in allarme Pyongyang a subra de s'impatu negativu meda chi su lantziu podet aere in su dialogu intercoreanu e in s'ategiamentu internatzionale pro su nucleare coreanu. + + + + +## SU PRÌNTZIPE TURPU e ateros contos + +### Autore: **G.Rodari** | Illustradore: **Pia Valentinis** |F.To 15x24 | Pagg. 96 | + + + + +## SA BIDA DE SOS FUNDOS + +### Autore: **Maria Ëngels Julivert** | Tradutzione: **Corraine Diegu** | Illustrau dae: S**tudio Marcel Socias **| Pagg. 32 | + + + + +## COMENTE NASCHET SA BIDA + +### Autore: **Merce Parramon | **Tradutzione: **Corraine Diegu | **Illustrau dae: **Arredondo Francisco** | Pagg. 30 | + + + + +### 17/08/2011 + +## SU GATU + +### + +_Autore e Illustradore: **Corraine e Pia Valentinis**_ + +_Manifestu a colores | Formadu 35x98 cm | _ + + + + +### 17/08/2011 + +## SU CANE + +### + +_Autore e Illustradore: **Corraine e Pia Valentinis**_ + +_Manifestu a colores | Formadu 35x98 cm | _ + + + + + +### 17/08/2011 + +## S'ORTALÌTZIA + +### + +_Autore e Illustradore: **Corraine e Pia Valentinis**_ + +_Manifestu a colores | Formadu 35x98 cm | _ + + + + +### 17/08/2011 + +## SA FRÙTORA + +### + +_Autore e Illustradore: **Corraine e Pia Valentinis**_ + +_Manifestu a colores | Formadu 35x98 cm | _ + + + + +## NATALINU SU FAMADU + +### Autore: **S.Mannuzzu** | Illustradore: **Pia Valentinis** |F.To 15x24 | Pagg. 128 | + + + + +## PINTACOLORES + +### Autore:**Antonella Abbatiello _et.al_**| Illustrau dae: **Antonella Abbatiello _et.al _**| F.To 23x33 | Pagg. 48 | + + + + +## ONU, in su 2020 sas "bidonvilles"ant a tènnere 1,4 milliardos de abitantes + +In su 2020, 1,4 milliardos de pessones - cantu a sa populatzione intrea de sa Tzina - ant a istare in sas _bidonvilles_ de su mundu. S'istima benit dae un'organismu de sas Natziones Unidas, in unu raportu chi pedit a sos guvernos de su mundu de acupangiare, prus chi non chircare de firmare, unu protzessu de urbanizatzione sena fine. A die de oe, in su Mundu b'at prus de unu milliardu de pessones chi bivet a gromeru in sas barracopolis_,_ belle su tres unu de sos abitantes de sas tzitades, a su chi afirmat _Onu-Habitat,_ su Programma in sas Natziones Unidas pro sos insediamentos umanos, in su raportu suo de su 2006-2007 presentadu oe in Ginevra. Sa populatzione de sas _bidonvilles_ creschet de su 2,2% a s'annu, in particolare in s'Africa sub sahariana, ue su tassu de creschida a s'annu nche colat su 4,5%. + +A s'ora, custu ritmu de creschida s'illestrit: in su 2020, sos aglomerados miseros ant a devere ospitare 27 milliones de pessones in prus ogni annu, imbetzes de una creschida media de 18 milliones de pessones in su periodu intre su 1990 e su 2007. + +In su mese de ghennargiu de su 2007, su numeru de pessones chi istat in tzitade, pro sa prima borta, at a essere uguale a su de sos chi istant in su sartu. Si custu fiat una realidade in Europa giai dae sa fine de sa II° Gherra Mundiale, in Africa e in Asia custa paridade no b'at a essere in antis de su 2020. Ma sos paisos in via de isvilupu recuperant a lestru su ritardu issoro. Prus de 95% de sa creschida urbana at a essere in sos Paisos de su Sud de su mundu e in su 2030 sos tzitadinos ant a essere belle chimbe milliardos, cando chi sa populatzione totale at a essere 8,1 miliardos. + + + + +### 15/12/2009 + +## SOS ANIMALES DE DOMO + +### Autore:**A.Gree, L.Camps** | Illustrau | formadu 21x27 cm, CARTONADU | Paginas 24 | + + + + +### 15/12/2009 + +## SAS ISTAJONES + +### Autore:**A.Gree, L.Camps** | Illustrau | formadu 21x27 cm, CARTONADU | Paginas 24 | + + + + +### 05/08/2011 + +## LA CECENIA E I PAESI DEL CAUCASO DEL NORD + +### _Autore: **Sergio Salvi **__| Illustrau |Formadu 15x21 cm | __Pagg. 104_ + + + + +### 05/08/2011 + +## ISILI + +### _Autore: **Giovanni Mura **__| Formadu 15x21 cm | __Pagg. 192_ + + + + +### 05/08/2011 + +## ORGOSOLO RACCONTA + +### _Autore: Serafino Spiggia** **__| Formadu 15x21 cm | __Pagg. 118_ + + + + +### 08/09/2012 + +## Miguel Bose pro s'indipendentzia de Catalugna + +### S'artista italu-ispagnolu narat chi non si podet custrinchere unu populu a essere su chi no est est. + +"So cumbintu chi apo a bidere cambiende sa geografia de sa penisula, a custu semus destinados". Sa frase est de su cantante italu-ispagnolu Miguel Bose, chi l'at impitada comente una premissa pro crompere a una cunclusione: "Non si podet fortzare unu populu a essere una cosa chi non cheret essere, gasi comente capitat cun sas pessones". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 06/09/2012 + +## Classicos bortados in limba sarda + +### Los presentant dominiga chi benit in Patiolla, in ocasione de sa de bator editziones de su Festival Literariu + +Dominiga chi benit, in **Patiolla**, a sas ses e mesa de sero, in intro de sas manifestatziones de sa de bator editziones de su Festival Literariu, sas sotziedades editoriales "**Papiros**", "**Condaghes**" e "**Edizioni Grafica del Parteolla**" presentant unos cantos classicos de sa literadura bortados dae sas limbas originales in sardu. + +Aberit sos traballos Pepe Corongiu, de su **Servitziu Limba Sarda de sa Regione Autonoma de Sardigna.** + +Pustis Diegu Corraine, de sas Editziones Papiros, presentat custos libros: +(bortadu in sardu dae Diegu Corraine) +(bortadu in sardu dae Diegu Corraine) +(bortadu in sardu dae Giuanne Frantziscu Pinna) +(bortadu in sardu dae Diegu Corraine) +(bortadu in sardu dae Sarvadore Serra) + +Tando Frantziscu Cheratzu, pro sas Editziones Condaghes, presentat: +(bortadu in sardu dae Manuela Mereu) +(bortadu in sardu dae Francu Medda) +(bortadu in sardu dae Antoni Arca) +(bortadu in sardu dae Giuanne Muroni) +(bortadu in sardu dae Giuanne Muroni) +(bortadu in sardu dae Carminu Pintore) + +In fines, Maria Antonietta Piga, de sas "Edizioni Grafica del Parteolla", presentat: +(bortadu in sardu dae Maria Antonietta Piga) +(bortadu in sardu dae Agata Rosa Maxia) + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 07/09/2012 + +## Sa tzelebratzione de sa "Diada Nacional de Catalunya" in S'Alighera + +### La faghent s'undighi e su doighi de cabudanni + +Custu est su programa de sas manifestatziones chi faghent in S'Alighera in ocasione de sa **Die Natzionale de Catalugna**. + +S'undighi de cabudanni, a sas sete de sero, b'at un'**omagiu a sa limba** dae bandas de sos pitzinnos de S'Alighera, in collaboratzione cun sa **Ludoteca Anglinglo**, in dae in antis de su Monumentu a s'**Unidade de sa Limba Catalana.** + +Pustis (a sas sete e mesu), in sa Corte de sa Cresia de Santu Frantziscu, sa professora Rosa Delor, de su "Centre de Documentacio i Estudi Salvador Espriu" de Arenys de Mar, at a tennere una cunferentzia cun su titulu de **"Salvador Espriu i l'Alguer"**, acumpangiada dae sa letura de poesias de s'autore catalanu dae bandas de **Franca Masu**. + +Su doighi de cabudanni, a sas sete de sero, in sa Sala Manno de sa Mediateca de sa "Societa Umanitaria" (Cerrera de Marconi, 10), **ant a projetare su curtzumetragiu "Barcelona en dos colors"** de su regista sardu Albertu Diana. Pustis b'at unu dibatidu subra de sa pellicula, cun sa presentzia de Albertu Diana e de Raffaele Pinto, professore de literadura italiana in s'Universidade de Bartzellona. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/09/2012 + +## 1802/2012: SANNA-CORDA, CILOCU E SA MANCÀNTZIA DE MEMÒRIA DE SOS INDIPENDENTISTAS SARDOS + +### de Diegu Corraine + +S'ammentu de sos duos eroes de sa rivolutzione sarda de su 1802, Frantziscu Sanna Corda e Frantziscu Cilocu, ochiidos dae sos sordados de su guvernu savojardu su 19 de lampadas (su primu) e su 30 de austu (su segundu) [bide "**OE, 210 ANNOS DAE SA MORTE DE FRANTZISCU CILOCU"***], est istadu s'argumentu, su 8 de cabudanni coladu, in Tatari, de s'addoviu organizadu dae s'assotziu culturale Aziru. + +In dae in antis de unu publicu de una barantina de pessones, nd'ant faeddadu, in sa sala E. de Arborea de s'Universidade, Roberto Porra e Federicu Francioni. In particulare, Porra at postu in craru sa parte chi ant tentu sos eclesiasticos ispirados a sa rivolutzione frantzesa in cussos annos e Francioni at craridu chi sa proclamatzione de una Republica sarda fiat s'intentu beru de su tentativu de su 1802 e non sa gherra antifeudale ebbia. Totu custu, pustis chi Sanna-Corda e Cilocu aiant leadu parte a sos movimentos antifeudales de su 1796 in Tatari. + +A pustis de sas relatziones de sos istudiosos, est intervennidu su prof. Massimu Pittau, chi at denuntziadu sa cunditzione negativa de sa limba sarda oe e at propostu una lege chi obrighet chie cheret unu postu de traballu a connoschere sa limba sarda. Est intevennidu a pustis Diegu Corraine chi at denuntziadu s'assentzia de sos movimentos politicos in s'ammentu de sos duos natzionalistas sardos Sanna-Corda e Cilocu, su fatu chi a su solitu sos indipendentistas apant adotadu in sa comunicatzione e in sa propaganda s'italianu neghende sa tzentralidade de su sardu e proponende unu cunfrontu de sas fortzas politicas subra de su tema de sa limba sarda in su progetu de liberatzione natzionale. Cristiano Sabino e Bruno Sini ant insistidu in s'analisi de sos eventos istoricos chi ant afortidu sa presentzia coloniale de sa dinastia de sos Savojas in Sardigna. + +A dolu mannu, custu anniversariu de sos 210 annos de custu eventu istoricu-politicu est istadu ismentigadu belle dae totu sos intelletuales e politicos sardos, finas dae sos chi si proclamant indipendentistas, francu sos de _A manca pro s'indipendentzia_ chi ant organizadu s'eventu, chi est istadu cuncruidu su sero etotu in p.tza de Tola cun unu cuntzertu musicale. Sinnale chi, sende chi a paraulas sos indipendentistas decrarant su valore de s'istoria pro fundare unu progetu natzionale sardu de liberatzione, e su bisongiu chi s'istoria sarda intret in totu sas iscolas, in sa pratica non faghent nudda o belle chi cunsentant de faghere currispondere paraulas e atziones. + +S'ammentu de sos eventos de 210 annos a como podiat essere s'ocasione de un'addoviu mannu de chentinas o migias de Sardos, pro manifestare in manera crara e determinada sa voluntade de soverania espressada mescamente in sos urtimos tempos dae una cantidade semper prus manna de Sardos, in continuidade cun chie, in epocas diferentes, at gherradu pro sa matessi idea; podiat essere s'ocasione de presentare in publicu unu manifestu unitariu e unu programa natzionale de totu sos Sardos interessados a cunchistare partes semper prus mannas de soverania. Ma non b'at apidu nudda de totu custu. Lastima: un'atera ocasione mancada pro mustrare a totus sa seriedade e su fundamentu de su progetu de liberatzione natzionale sardu. + +Roberto Porra e Federicu Francioni + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/09/2012 + +## Tradutziones dae ateras limbas pro afortire e isvilupare sa limba nostra + +### Addoviu in Patiolla pro presentare sos classicos bortados in sardu. + +Joyce e Sepulveda, Goethe e Marquez, Saramago e Coromines, e ateros medas. Dae como in dae in antis si podent leghere finas in sardu, gratzias a su traballu de tradutores chi operant a contu de Papiros, Condaghes e Grafica del Parteolla, e cun s'agiudu de sa Regione Autonoma de Sardigna. Papiros e Condaghes, in prus, ant chertu ponnere a cumone sa veste grafica, cun una serie chi tenet su numene de "Sena lacanas". + +S'eventu editoriale l'ant presentadu in custas dies in Patiolla (italianu Dolianova) in intro de sas manifestatziones de su festival literariu. Ant faeddadu sos editores P. Cossu (Grafica Parteolla), D. Corraine (Papiros), F. Cheratzu (Condaghes) e unas cantas tradutoras, M.A. Piga e M. Mereu. Pessones medas de su publicu sunt intervennidas pro pedire crarimentos o espressare sos parreres issoro. + +Ma, pro ite a bortare in limba sarda sos classicos de sa literadura? Pro l'agiunghere valore, a su sardu, in calidade e in cantidade. A un'ala, difatis, faghende tradutziones dae inglesu, tedescu, catalanu, ispagnolu, latinu, italianu, si custringhet su sardu a si cunfrontare cun limbas mannas de cultura, e a espressare, cun sas fortza suas, modalidades narrativas e cuntzertos cumplessos a beru. A s'atera, s'aumentat meda sa dotatzione libraria de sa limba nostra, cun unu isfortzu minore de su chi bi cheret cando si iscrient operas originales. De su restu, in italianu, su 95 pro chentu de sos testos sunt in tradutzione. + +Ma, at a pregontare calicunu, a si bendent custos libros? Tzertu chi si bendent, e a bias prus de sos in italianu. E no est de badas chi naramus custu. F. Cheratzu Cheratzu, pro narrere, nos at contadu de cando at publicadu unu libru in duas editziones, in sardu e in italianu: tando, de s'editzione sarda ant bendidu deretu totu sos esemplares; de s'editzione in italianu, imbetzes, b'at abbarradu libros in magasinu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Mùsica: essit su discu de sa formatzione basca-catalana Mugaldekoak + +Publicadu su discu de su grupu bascu-catalanu Mugaldekoak, chi pigat su numene dae su grupu matessi. Custu traballu coniugat sa literatura cun melodias: de su pop, de su rock, de su folk e country puru. Su progetu partit dae su de duos libros de poesias de Edu Zelaieta, si unit sa musica a sa poesia, siat in limba _euskera_ o basca siat in limba catlana e castilliana. + +A custu traballu at partetzipadu Zelaieta matessi, chi at retzitadu unos cantos testos, musicados dae sos amigos Benardo Goietxe e Raul Garcia, e a pustis dae su catalanu Jordi Serra, chi faghet una editzione chi misturat sa versione originale in limba basca cun cantzos de sas ateras limbas. + +Su sonoru de custu grupu musicale, chi acumpangiat sos diferentes testos, definidu comente "folk misturadu a su country cun doses de pop", dat giogu a un'instrumentatzione simpre, fata cun chiterras eletricas e acusticas, sonete de buca e boghes. + +In prus si amanigiant e in unos casos si traduint creatziones de Joan Margarit, Miguel Marti i Pol e Xabier Lete, in su casu de "_Xalbadorren heriotzean",_ e in sos cuntzertos agiunghent a s'ora matessi testos de Merce Rodoreda e Jose Maria Fonollosa. + +Su discu, est istadu fatu in s'istudiu de Hirusta Records de Hondarribia, cun sa collaboratzione de ateros musitzistas che a: Jexux Agirresarobe, Igor Telletxea, Joseba Irazoki e Estitxu Pinatxo. Ant colaboradu a su discu finas: su tradutore de arabu Daiaia Ahmed, sa tradutora e critica literaria Ana Arregui, e a s'urtimu puru Maddi Irazoki, chi s'est ocupadu de su disignu de su traballu. Mugaldekoak tenet in programa unos cantos cuntzertos chi ant a cumintzare su 18 de lampadas in s'ateneu Kabigorri de Irun in sos Paisu Bascu; sos ateros si ant a tennere in su Nord de s'Ispagna. + + + + +### 11/09/2012 + +## In Kosovo, sessada sa supervisione internatzionale. Duncas: INDIPENDÈNTZIA + +### Ma abbarrat una parte serba chi non si cheret assugetare + +Dae oe, su 10 de cabudanni, est sessada sa supervisione internatzionale subra de s'indipendentzia de su Kosovo. Duncas, in custa manera, su Kosovo leat totu sa soverania. Custa est sa sustantzia de s'annuntziu fatu in Pristina dae su GIS (Grupu internatzionale de supervisione de su Kosovo). + +Cunforma a su chi at naradu su diplomaticu olandesu Peter Feith, capu de s'ufitziu tzivile ineternatzionale (ICO), cuncruende s'atividade sua, "Sa supervisione subra de s'indipendentzia de su Kosovo est agabbada". + +Su GIS est formadu dae 25 istados chi ant chertu s'indipendentzia ploclamada dae su guvernu de Pristina su 17 de freargiu de su 2008, includende sa Turchia, sos Istados Unidos e su bonu de sos istados de sa UE (22 de 27). + +Sa OTAN at a mantennere in su territoriu kosovaru unos 5.000 sordados pro garantire sa segurantzia, cando chi sa UE at a sighire in sa missione tzivile sua , EULEX, finas a sos primos ses meses de su 2014, pro dare agiudu a su fraigu de un'Istadu de deretu. + +Finas a como, 93 istados ant reconnotu s'indipendentzia de Kosovo. Petzi s'Ispagna, sa Gretzia, Tzipru, s'Islovachia e sa Romania no l'ant reconnotu. + +Su veto de Tzina e Russia in su Cussigiu de Segurantzia de s'ONU, at impeigadu chi su Kosovo siat ammintidu comente membru de deretu prenu in s'ONU matessi. + +In Washington, su presidente istadunidensu, Barack Obama, at saludadu s'annuntziu, carculende*lu comente una "tapa istorica", e at pedidu a su guvernu de Pristina de faghere a manera de normalizare sas relatziones suas cun sa Serbia, chi si negat galu de reconnoschere sa soverania de sa chi est istada una provintzia sua. + +Un'ostaculu pro sa normalizatzione cumpreta benit finas dae sa negativa de sos Serbos (chi istant in su nord e rapresentant su 11% de su territoriu kosovaru) a essere integrados in sa republica noa. Difatis, su 99,74% de sos Serbos de su nord non si cherent assugetare a s'autoridade de su guvernu kosovaru de majoria albanesa de Pristina, cunforme a su chi est essidu a campu dae unu referendum non vinculante de su mese de freargiu passadu. + +Custa est sa "ispina" chi si nche devet tirare s'istadu kosovaru si cheret istabilire una sotziedade de paghe. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/09/2012 + +## OE, DIE DE SA CATALUGNA + +### Organizada in forma unitaria dae sa Assemblea Natzionale Catalana sa festa natzionale de su 11 de Cabudanni. + +Sos organizadores s'isetant a su nessi 1.500.000 de manifestantes, cun sa paraula de ordine de CATALUGNA ISTADU NOU DE EUROPA. + +Sos natzionalistas catalanos sunt capatzos de s'aunire, in sas ocasiones importantes, ponende a una banda cale si siat diferentzia ideologica, pro su bene de sa patria catalana. Est custa sa sustantzia de su natzionalismu de liberatzione, contra a su natzionalismu de dominiu, tzentralista, de s'istadu ispagnolu! + +E, TOTU IN CATALANU, est craru! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 12/09/2012 + +## Sos catalanos si cherent indipendentes + +### Prus de unu millione e mesu de pessones ant manifestadu in Bartzellona. + +Cada annu sos catalanos ammentant sa vitoria militare de Filipu 5 subra de sas tropas catalanas e sa derrota de Bartzellona s'undighi de cabudanni de su 1714. Sas cunseguentzias de custa derrota fiant istadas terrorosas: cun su decretu de Nueva Planta, su seighi de ghennargiu de su 1716, Filpu 5 aiat cunfiguradu unu regimene politicu chi escludiat sa rapresentantzia de sa sotziedade catalana e afortiat sa preminentzia de sas autoridades tziviles subra de sas tziviles. + +Ocannu sa "Diada Nacional de Catalunya", gasi si narat sa manifestatzione, at tentu unu sabore de rebinchida: prus de unu millione e mesu de pessones, in sas carreras de Bartzellona, ant manifestadu pro narrere bastat a s'Istadu ispagnolu: bastat a un'Istadu chi incassat sas tassas de sos catalanos sena lis torrare su chi lis tocat; bastat a un'Istadu chi non rispetat sa limba catalana, atachende su sistema de immersione linguistica. Sa solutzione, tando, est a faghere un'Istadu nou: Catalugna, Istadu nou de Europa. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## SU MASTRU BANDIDU + +### Autore: **F.Fresi** | Illustradore: **Pia Valentinis** |F.To 17x24 | Pagg. 30 | + +Versione in sardu de LU MASTRU BANDITU + + + + +### 05/08/2011 + +## LU MASTRU BANDITU + +### _Autore: F.Fresi** **__|Illustrau dae: Pia Valentinis | Formadu 17x24 cm | __Pagg. 30_ + + + + +## SU TELARZU DE ORO + +### Autore: **AA.VV** | Illustradore:**M.Marchesan** | Pagg. 28 | + +Istoria populare sarda contada dae **Serafinu Spiggia** + + + + +### 15/12/2009 + +## MARIA + +### Autore:** A. Marlee**| Illustradore: **Ruth Imhoff **| F.to 20x29 | Pagg. 32| + + + + +### 29/07/2012 + +## Lu Bastimentu di li sogni di sciumma + +### _autore:** G.Tirottu**_ + +_F.du 12x17 cm | __Pag. 336_ + + + + +### 25/07/2011 + +## SA BÌBLIA + +### Autore_: **Regine Schindler** Illustradore: **Štepan Zavrel **| F.du 24x28 | Pag. 282_ + + + + +### 29/07/2012 + +## MASTRU TARAS + +### _autore:** L.Pusceddu **_ + +_F.du 12x17 cm | __Pag. 144_ + + + + +## In Torchiarolo (BR) brusiados bator ètaros de bìngias cunfiscadas a sa Sacra Corona Unita + +Su 12 de lampadas, a de note, in Torchiarolo (BR) ant postu unu fogu chi at brusiadu prus de bator etaros de bingias fatas in terrinos cunfiscados a sas mafias locales. Su fogu, de origine dolosa, est unu de sos tentativos de intimidatzione pro firmare sa costitutzione de sa cooperativa chi at a gestire sos benes cunfiscados a sas mafias. Est una manera pro indebilitare sa lege subra de sa cunfisca de benes a sos mafiosos. + +S'assotziu _Libera. Assotzios, numenes e numeros contra a sas mafias_ narat chi custos tentativos de intimidatzione no ant a firmare s'impignu suo pro faghere andare a in antis su progetu, comente non l'ant firmadu in su tempus coladu. + +"Su chi est capitadu custa note - at naradu don Luigi Ciotti, presidente de _Libera _- creat inchietudine ma finas determinatzione pro sighire su caminu comintzadu pro dare dignidade e traballu a sa cooperativa de giovanos chi semus promovende paris cun sos entes locales pro nde leare a sas mafias su male leadu. Propiu ca sos tempos parent prus difitziles tocat a faghere creschere sa costantzia in sa denuntzia e sas resones de s'isperu".[_gpr_] + + + + +### 13/09/2012 + +## Su contu de s'isula disconnota + +### de Jose Saramago, bortadu in sardu dae Diegu Corraine + +Su libru de Jose Saramago "Su contu de s'isula disconnota" como si podet leghere finas in sardu. Custa editzione l'at publicada sa sotziedade editoriale Papiros in sa serie "SenaLacanas". Sa tradutzione dae su portughesu a su sardu l'at fata Diegu Corraine. + +S'opera est una paristoria in ue sos protagonistas sunt un'omine chi est in cherta de un'isula disconnota e sa femina de sas pulitzias, chi aberit e cungiat su portale de su re e chi, totu in unu, si disponet a andare fatu de s'omine in cherta de s'isula. S'istoria, contada cun su limbagiu lebiu, fantasiosu, de sas paristorias, proponet unu viagiu de sa mente chi, in forma de paradossu, cumponet un'aventura psicologica e poetica. + +Editore: Papiros +Data de Publicatzione: 2012 +Collana: SenaLacanas +ISBN: 88-85138-83-7 +Pazinas: 38 +Preju: 05,00 euros + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 29/07/2012 + +## SU ZOGU + +### _autore:** G.F.Pintore**_ + +_F.du 12x17 cm | __Pag. 144_ + + + + +### 16/09/2012 + +## Sa Catalugna indipendente diat sighire a faghere parte de s'Unione Europea + +### Lu narat un'istudiu de s'assotziu Horitzo Europa + +In intro de su dibatidu abertu subra de sa possibilidade, pro una Catalugna indipendente, de abbarrare in s'Unione Europea. ** Horitzo Europa **(assotziu trasversale, apartiticu, catalanista e europeista chi s'est formadu in Catalugna in su 2007). at fatu unu comunicadu in ue ponet in duda chi s'Ispagna sigat a essere membru de deretu prenu de sa UE. Custu assotziu at giai fatu un'istudiu subra de sa possibilidade de **ampliamentu internu de s'Unione Europea**, elaboradu dae su professore **Antoni Abat**, de s'**Univesidade de Stanford**, e presentadu in su mese de freargiu de su 2010. + +Cunforma a custu istudiu, sa Catalugna est unu territoriu de sa UE, de su mercadu comunu, de sa zona euro e de s'ispatziu Schengen, chi "interessat totu sa legislatzione de s'Unione ". In custu sentidu, su status de una Catalugna indipendente eventuale in intro de sa UE diat essere una "chistione chi diat cherrere negotziada politicamente, cun s'interessu a li dare una solutzione pro evitare chi sa crisi de s'euro aumentet". + +S'istudiu nos ammentat chi "**sos Tratados europeos no istabilint ite protzedura bi cheret si unu territoriu de un'Istadu membru si partzit**". E narat finas chi "non prevident mancu sa protzedura de sighire in su casu de s'annessione de unu territoriu esternu a sa UE a un'Istadu membru".B'at petzi unu casu chi diat podere essere orientativu: s'unificatzione de sa Germania in su 1991, chi l'ant fata gratzias a un'acordu politicu. + +Cun custa premissa, pro **Horitzo Europa** un'indipendentzia ipotetica de Catalugna diat cherrere narrere chi "**su Rennu de Ispagna de como si diat partzire in duos Istados noos**". Una situatzione chi, segundu s'istudiu, "non b'at nudda chi asseguret chi s'Istadu ispagnolu nou resurtadu dae custu protzessu diat sighire a essere membru de s'Unione Europea in sas matessi cunditziones de como, e nemancu chi s'Istadu catalanu nou diat devere cumintzare su protzessu de adesione a sa UE moende dae zero". + +Cunforma a custu istudiu, "s'**Ispagna noa**, mancari mantenende su numene suo, **si diat agatare cun 37 milliones de abitantes** e **diat devere torrare a negotziare sas cunditziones suas de adesione a sa UE**, comente su numeru de eurodeputados, su votu in su Cussigiu o su cuntributu a su bilantziu comunitariu". A s'atera ala, una "**Catalugna indipendente** diat essere **erede de s'Ispagna betza** e diat tennere sos **matessi deretos e doveres, in dae in antis de s'Unione Europea, de s'Ispagna noa**". "Duncas ", cuncruit s'istudiu, diat torrare a negotziare sos termines de s'adesione de sa Catalugna, ma **non si diat ponnere in duda sa continuidade de s'Istadu catalanu in intro de s'Unione Europea.** + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 17/09/2012 + +## Su labirintu de sas olias + +### de Eduardo Mendoza, bortadu in sardu dae Giuanne Frantziscu Pinna + +Est essida s'editzione in limba sarda de su libru de Eduardo Mendoza "Su labirintu de sas olias". L'at publicada sa sotziedade editoriale Papiros in sa serie "SenaLacanas". Sa tradutzione dae s'ispagnolu a su sardu l'at fata Giuanne Frantziscu Pinna. S'opera est una parodia satirica de unu romanzu sentimentale e politziescu, chi contat s'aventura de un'investigadore chi devet parare fronte a una rete segreta de bandidos chi sunt in cherta de una valigedda prena de dinare, perdida in tzircustantzias misteriosas. A su protagonista nche lu leant dae un'ospidale psichiatricu pro cunprire una missione: a nche giughere a Madrid cussa valigedda. Ma s'investigadore tenet dificultades mannas: dae Bartzellona, cun s'agiudu de Emilia Corrales, alias "Suzanna Trash", e de su pessonagiu istrambotigu Plutarquete Pajarell, intrat in unu contu totu intritzidu in ue essint a campu atores frustrados, bendidores mannos de olia, unu padre e ses ingenieris ispatziales... + +Editore: Papiros +Annu de Publicatzione: 2012 +Serie: SenaLacanas +ISBN: 88-85138-82-9 +Pazinas: 230 +Preju: 16,00 euros + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/09/2012 + +## Randagiu sardu e Quilo finalistas in su Suns Festival 2012 + +### Sa cantzone si narat S'Arrespiru + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 19/09/2012 + +## Sos patimentos de unu giovanu + +### de Johann Wolfgang von Goethe, bortadu in sardu dae Manuela Mereu + +" Die Leiden des jungen Werthers" l'aiant publicadu in su 1774. Como est essida sa versione in limba sarda. Sa tradutzione dae su tedescu a su sardu l'at fata Manuela Mereu. L'at publicada sa sotziedade editoriale Condaghes, in sa serie SenaLacanas + +Est unu romanzu epistulare: su protagonista iscriet a s´amigu Wilhelm pro li contare sa disaura sua. S'artista giovanu Werther, moidu dae tzitade pro impergios de familia, connoschet a Lotte, pitzinna galana e diliga, isposa cun Albert chi est a largu dae domo. Werther e Lotte si bident a s´ispissu e issu si nd'innamorat. Cando Albert torrat, Werther detzidet de si nch´andare pro nch´ismentigare a Lotte. Ma su logu a ue andat a istare no l´agradat e no istentat a torrare a ue est Lotte, chi como est cojuada. Unu merie, pilisadu dae una passione manna, basat sa pitzinna chi, mancari tentada dae cuddu amore, nche lu mandat dae domo. Issu cumprendet, tando, chi b'at una manera ebbia pro si liberare dae cussu sentimentu... + +Editore: Condaghes +Annu de Publicatzione: 2011 +Serie: SenaLacanas +ISBN: 978-88 - 7356 - 169 - 9 +Paginas: 160 +Preju: 15,00 euros + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/09/2012 + +## Sos guvernos britannicu e iscotzesu sunt tratende pro su referendum de indipendentzia + +### Forsis no istentant a si ponnere de acordu + +Su primu ministru britannicu, **David Cameron**, e su primu ministru iscotzesu s'indipendentista **Alex Salmond**, ant tentu in Londra una "negotziatzione bona" subra de su referendum de indipendentzia chi su guvernu de Edimburgu cheret organizare pro su 2014. A su chi at naradu Salmond in un'addoviu cun sos giornalistas, in custa riunione s'est bida sa "voluntade bona" de ambas duas partes de arribbare a un'acordu "in custas chidas chi benint". + +Cameron e Salmond si sunt bidos in ocasione de **un'addoviu intre su guvernu britannicu e sas ghias politicas de sas natziones chi faghent parte de su Rennu Unidu**. B'aiat in programa argumentos medas, comente sa politica economica e sa politica de sos trasportos aereos, e in mesu de custos bi fiat finas sa chistione indipendentista + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 22/09/2012 + +## Nemos iscriet a su coronellu + +### de Gabriel Garcia Marquez, bortadu in sardu dae Diegu Corraine + +" El coronel no tiene quien le escriba" Marquez l'at publicadu in su 1961. Como est essida sa versione in limba sarda. Sa tradutzione dae s'ispagnolu a su sardu l'at fata Diegu Corraine. L'at publicada sa sotziedade editoriale Papiros, in sa serie SenaLacanas + +Est s'istoria de unu coronellu giai betzu, chi est isetende de retzire s'avisu chi l'ant cuntzedidu sa pensione chi li diat tocare pro aerer servidu, a giovanu, in s'esertzitu rivolutzionariu. Su coronellu e sa mugere, malaida de asma, ant devidu bendere a mala gana sa pagu cosa de valore chi teniant pro podere campare.Como tenent petzi su puddu gherreri chi lis aiat lassadu su figiu Austin, mortu a balla propiu in s'arena de sa gherra de sos puddos, cando fiat ispainende propaganda rivolutzionaria. Pero, a isetare sas gherras de sos puddos, in ue tenent s'isperu de balangiare dinare meda, bi cheret galu tempus, e maridu e mugere sunt pessamentados, ca cada die in prus est una pelea pro campare. Cando su coronellu cumprendet chi, si nche bendet su puddu, bi balangiat finas noighentos pesos, si disponet a lu bendere. Pero cando lu bidet gherrende in sas proas, li dolet a lu dare e si nche lu mantenet ... + +Editore: Papiros +Annu de Publicatzione: 2012 +Serie: SenaLacanas +ISBN: 88-85138-74-8 +Paginas: 71 +Preju: 09,00 euros + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 02/10/2012 + +## Iscotzesos chi si cherent indipendentes + +### Manifestatzione importante in Edimburgu + +Iscotzesos medas ant isfiladu in Edimburgu pro s'indipendentzia de Iscotzia. A parrere de sa politzia, a sa manifestatzione b'ant leadu parte chimbemigia pessones, ma sos organizadores narant chi fiant nessi deghemigia. Nudda de paragonare a sa "Diada" de s'undighi de cabudanni in Catalugna, ma sunt semper numeros importantes + +Su primu ministru iscotzesu, **Alex Salmond**, at cummentadu chi "Sas detzisiones pro s'Iscotzia las devent leare sos iscotzeosos in unu paisu indipendente". + +Sa deputada **Margo MacDonald** at agiuntu chi "Si unu tertzu de sos iscotzesos creent in s'indipendentzia e la cherent, in duos annos nche podimus cumbinchere finas sos ateros!" + +Amus a bidere, in custos meses chi benint, si sa cosa andat de veras. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 01/10/2012 + +## Sa morte austera + +### de Pere Coromines i Montanya, bortadu in sardu dae Antoni Arca + +Su libru de Pere Coromines i Montanya "La mort austera" si podet leghere finas in sardu. Custa editzione l'at publicada sa sotziedade editoriale Condaghes in sa serie "SenaLacanas". Sa tradutzione dae su catalanu a su sardu l'at fata Antoni Arca. + +Su libru nos cramat a unu viagiu in sas interpretatziones de sa morte chi b'at apidu in s'istoria, cun su pessamentu, sa literadura e sa rapresentatzione artistica, e no atzetat chi sa presentzia de sa morte siat un'ossessione chi ponet tristura a s'esistentzia nostra e non nos permitet de la vivere in manera prena: "si cheres vivere sa vida in manera immortale, da*****li a su coro tuo s'amore chi disigiat", narat s'autore. + +Editore: Condaghes +Annu de Publicatzione: 2011 +Serie: SenaLacanas +ISBN: 978-88-7356-168-2 +Paginas: 128 +Preju: 13,00 euros + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Africa: pitzinnos in perìgulu pro sa mancantzia de abba + +Oe, Die de su Pitzinnu Africanu, _Save the Children_ evidentziat su fatu chi sa comunidade internatzionale est ignorende sas ripercussiones de sa sicagna in s'Africa orientale e sas conseguentzias chi sa mancantzia de abba tenet in termines de salude, protetzione e segurantzia de sos pitzinnos. + +Si rilevat chi morit unu pitzinnu ogni 15 segundos pro mancantzia de abba potabile, e chi 400 milliones de minores in su mundu non tenent abba bastante. + +In sos Paisos in via de isvilupu, sa mancantzia de s'abba cumpromitit sos deretos printzipales de sos pitzinnos. Milliones de minores sufrint de malnutritzione, e medas intre issos bivent sos perigulos collegados a sa mancantzia de s'abba: chilometros e chilometros de caminu pro arribare a sas funtanas, solos e sena protetzione peruna (pro sas pitzinnas est mannu su perigulu de violentzia), netzessidade de andare a traballare pro agiuare sas familias a comporare sos benes primarios (e s'abba est unu de custos). + +_Save the Children_ at rilevadu chi in Kenya capitat meda, in tempus de carestia, chi sas familias custringhent pitzinnas minores a si cojuare in cambiu de abba o de cosas de mandigare. + +_Save the Children_ si augurat chi sas agentzias internatzionales si potzant moere pro prevennere sa crisi umanitaria, como chi in s'Africa orientale cumintzat s'istajone sica.[_gpr_] + + + + +### 04/10/2012 + +## Addoviu de importu pro faeddare de tradutzione biosanitaria + +### B'at leadu parte su TERMCAT de Bartzellona + +Su TERMCAT at leadu parte in sas **Dies Sientificas e Professionales de Tradutzione Meiga** ( _Jornades Cientifiques i Professionals de Traduccio Medica_) in sa sede de s'**IDEC-Universitat Pompeu Fabra** de Bartzellona. + +Sas dies, organizadas dae s'**Assotziu Internatzionale de Tradutores e Redatores de Meighina e Sientzias Afines** (_Associacio Internacional de Traductors i Redactors de Medicina i Ciencies Afins_), **Tremedica**, e dae s'**Assotziu Professionale de Tradutores e Interpretes de Catalugna** (_Associacio Professional de Traductors i Interprets de Catalunya)_, **APTIC**, ant postu paris professionistas in su campu de sa tradutzione biosanitaria e si sunt articuladas in laboratorios formativos e praticos + +In mesu de sos argumentos de s'addoviu b'at apidu s'ortotipografia e sa curretzione, sa tradutzione de prepositziones in su discursu meigu, sa nomencladura de sa chimica organica, s'isvilupu de sos meigamentos, sa tradutzione in sos campos de sa salude publica e de s' epidemiologia, sa tradutzione veterinaria e sas retes sotziales in su campu meigu. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 26/09/2012 + +## Un'iscritore de gabbale si nch'est andadu: Giuanne Frantziscu Pintore + +### su 24 de cabudanni de su 2012 + +Sena chi nemos si l'aeret isetadu, Giuanne Frantziscu, nos nch'at lassadu. Deo e unos cantos amigos meos l'aimus bidu in una riunione de sa cooperartiva Papiros, editore de custu situ, propiu sa chida colada. Fiat istadu su primu a arribbare, fiat cuntentu e alligru, aiat leadu parte a su cunfrontu in manera crara e libera, che a semper. Si nch'est andadu un'iscritore e unu giornalista de gabbale, chi in sos urtimos 40 annos est semper istadu in mesu de sos primos pessonagios chi in Sardigna ant gherradu pro s'autodeterminatzione de sos Sardos, pro afortire sa cussentzia e s'idea natzionale, pro una Republica sarda. S'elementu costante e s'isseberu nou de sa vida sua in custas decadas coladas est semper istadu sa punna a ufitzializare sa limba sarda e a nde faghere una limba moderna, addata a cale si siat impreu in sa sotziedade e in su territoriu. + +At semper impreadu su sardu in sas operas suas e in sa vida de cada die comente una limba natzionale, agiuende a la normativizare e a la normalizare. Una patriota, unu natzionalista sardu beru! Onore e ammnetu pro issu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 28/09/2012 + +## Referendum de autodeterminatzione in Catalugna + +### Su Parlamentu Catalanu at naradu chi eja + +_B'at apidu 84 votos in favore e 21 contra. Ant votadu in favore CiU, ERC, ICV, Ernest Maragall e Laporta. Sos sotzialistas si sunt astennidos. Custu est su testu de sa risolutzione, bortadu dae su catalanu in sardu_: + +1- Su Parlamentu de Catalugna reconnoschet e est cuntentu mannu de su resurtadu enorme otentu in sa manifestatzione de massa de s'undighi de cabudanni in sas carreras de Bartzellona, cun sa paraula de ordine "Catalugna, Istadu nou de Europa" . + +2- Su Parlamentu de Catalugna cunstatat chi in custos urtimos trinta annos una parte importante a beru de su catalanismu s'est impinnada meda in sa trasformatzione de s'Istadu ispagnolu, pro nde podere faghere parte sena renuntziare a sas aspiratziones natzionales legitimas nostras, a sa voluntade nostra de autoguvernu, a sa continuidade nostra comente natzione. Ma, sende chi sas rispostas de s'Istadu ispagnolu sunt istadas semper negativas, sa Catalugna devet cumintzare sa transitzione natzionale sua fundada in su deretu a detzidere. + +3- Est pro custu chi su Parlamentu manifestat sa netzessidade chi sa Catalugna sigat su caminu suo, cunstatende sa netzessidade chi su populu catalanu detzidat in manera libera e democratica su venidore colletivu suo, chi est s'unica manera de garantire su progressu sotziale, s'isvilupu economicu, s'afortimentu democraticu e su promovimentu de sa cultura e de sa limba propias. + +4- Su Parlamentu pedit a su Guvernu de sa Generalitat, a sas fortzas politicas e a sos agentes sotziales e economicos de promovere su cunsensu prus mannu possibile pro incaminare custu protzessu democraticu e sa tabella de caminu cunsighente, dialoghende cun sa comunidade internatzionale, cun s'Unione Europea e cun su guvernu ispagnolu, pro faghere a manera chi sos tzitadinos catalanos si potzant autodeterminare in unu cuadru de libertade prena, de rispetu de su pluralismu, de promovimentu de su dibatidu e de cunviventzia democratica, sena peruna impositzione. + +5- Su Parlamentu de Catalugna cunstatat sa netzessidade chi su populu de Catalugna potzat determinare in manera libera e democràtica su venidore colletivu suo e pedit a su Guvernu de faghere una cunsulta, cun prioridade, in sa legisladura chi benit + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/09/2012 + +## CONTRA A SA LIMBA SARDA: disinformatzione e pregiuditzios de una parte de s'Universidade italiana. + +### de Diegu Corraine + +Un'amigu m'at mustradu un'articulu essidu in su situ "tafter.it" su 24 de triulas coladu: "_Niente piu dialetto sardo insegnato a scuola_", iscritu dae Claudio Giovanardi, chi est, -leghide bene!- ... "professore ordinario di linguistica italiana presso l'Universita di Roma Tre, Direttore del Dipartimento di Italianistica e valutatore della didattica nell'ambito della CRUI". Non connoschia s'articulu e, duncas, nde faeddo petzi como. +In totu s'articulu, b'at unu muntone de faddinas chi non deghent a unu professore de linguistica, sende chi s'ispetzialidade de Giovanardi est sa linguisica italiana: chi su sardu no est una limba ma unu dialetu, chi tataresu e gadduresu sunt variedades de limba sarda, etc. Est totu disinformatzione e ideas contrarias a sas connoschentzias minimas chi tenet chie si siat de nois. In custu testu, Giovanardi ponet a unu chirru sa sientzia e bogat a campu sos peus pregiuditzios de sos peus tzentralistas e glotofagos italianos. +Totu custu est sinnale chi s'Universidade italiana est posta male a beru e chi a medas professores universitarios lis mancat finas una cultura generale minima. Finas in s'Universidade sarda? Finas in s'Universidade sarda, ca sas ideas e sos pregiuditzios chi pertocant su sardu de C. Giovanardi sunt sas matessi de medas professores universitarios sardos, a dolu mannu nostru. +Su chi semus publichende inoghe suta est su testu integrale de Giovanardi! + +_«La particolare storia linguistica italiana ha fatto di questo Paese un unicum in campo europeo. Il Paese dei cento campanili e delle tante capitali e anche il Paese dove i dialetti hanno da sempre prosperato e, soprattutto in certe aree, ancora prosperano. Dobbiamo pero renderci conto che da 150 anni esiste uno Stato unitario con una sua lingua unitaria (seppure non ufficialmente riconosciuta nella Costituzione), ovvero l'italiano._ +_Bisogna dunque distinguere tra l'amore per le proprie tradizioni, le proprie radici, e quindi la propria lingua materna (spesso il dialetto) da un lato, e l'insegnamento scolastico dall'altro. Difendere e valorizzare il dialetto e giusto, imporlo come materia d'insegnamento scolastico e profondamente sbagliato. Si tratta di atteggiamenti di retroguardia, spesso mossi piu da interessi politici che genuinamente culturali. In tempi di restrizione delle finanze pubbliche, mi sembra sacrosanto che il governo intervenga a tagliare le spese non dico inutili, ma quanto meno superflue._ +_Per quanto riguarda la Sardegna in particolare, inoltre, quale sardo dovrebbe essere insegnato? Quello di Cagliari o quello della Gallura? Quello di Nuoro o quello di Sassari? Come chiunque sa, non esiste il dialetto sardo, ma esistono diverse varieta anche piuttosto distanti tra loro da un punto di vista strutturale. I politici locali farebbero bene pertanto a tener vive le tradizioni locali, le feste, le ricorrenze, che portano con se l'uso parlato del sardo. Ma lascino in pace la scuola, che gia ha tanti problemi a formare giovani in grado di usare in modo corretto e adeguato la lingua italiana. »_ + +E mancu male chi Giovanardi est professore de Universidade! E ite si no esseret istadu professore! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 05/10/2012 + +## "Istudiare in sardu: a si podet faghere?" + +### Addoviu culturale in Tatari su 12-10-2012, organizadu dae s'assotziu "Su Majolu" + +Su 12 de custu mese, cuncruit in Tatari sa serie de letziones in sardu "Su sardu in tres paraulas", ca sunt istados tres sos professores (Diegu Corraine, Mariu Puddu, Brunu Sini) chi ant fatu sas letziones issoro in s'Universidade. Su cursu ideadu dae s'assotziu de istudentes Su Majolu at a cuncruire cun un'addoviu, a sas 4 e mesa de merie, in s'Aula Umanistica de s'ex Facultade di Literas in carrera de Zanfarino 62, chi tenet comente titulu "Istudiare in sardu: a si podet faghere?". Ant a faeddare de s'esperientzia fata e de sas prospetivas de iscola in sardu sos professore e sos istudentes de su cursu ma finas totu sos chi sunt interessados a custu argumentu e bi cherent leare parte. S'intrada, difatis, est libera. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/10/2012 + +## In Mores presentant su progetu didaticu Iscola e Logu + +### Si tratat de laboratorios in limba sarda pro sas iscolas elementares + +_Dae su Servitziu Linguisticu Territoriale Logudoro retzimus e publicamus_: + +Martis, su 10 de santugaine de su 2012, a sas ses (18.00) de sero, in su tzentru sotziale de Mores, b'est sa presentada de su **progetu didaticu Iscola e Logu**, ammaniadu dae sos **Servitzios Linguisticos Logudoro pro sas elementares de Mores.** + +S'adobiu est contivigiadu dae su **Servitziu Linguisticu Territoriale Logudoro** chi nde faghent parte sas Comunas de Otieri (capufila) Nughedu, Ardara, Tula, Itireddu, Patada e Mores suta de su **coordinamentu sientificu de s'Istitutu "Camillo Bellieni"** de Tatari. + +Cun custu progetu didaticu s'ant a ativare unos cantos laboratorios sighende sa **metodologia CLIL**, impreende sa **limba sarda veiculare** pro paritzas materias de iscola. + +Custa atividade est in intro de sas atividades de su Servitziu Linguisticu Logudoro includidas in su progetu presentadu dae s'Amm. Comunale de Otieri, cun unu finantziamentu de su Cossigiu de sos Ministros cunforma a sa lege n. 482 de su 15/12/1999, chi at ativadu s'isportellu linguisticu subracomunale. + +Custas atividades punnant siat a faghere naschere cumpetentzias linguisticas siat a ispuntorgiare pessamentos e seru culturale nou in mesu de sos tzitadinos in su caminu de s'amparu e de s'afortimentu de sa cultura nostra. S'amministratzione comunale cheret chi siat sa limba sarda su simbulu e su mediu prus de importu pro difundere sos valores de sas comunidades sardas chi s'aberint a s'Europa. + +#_Sarvadore Serra_ + + +## aaa + +### aaa + +Sa Regione Autonoma de Sardigna, Assessoradu de sa + +Cultura, Servitziu Limba Sarda, in custos annos s'est + +impitzada a agiuare sos editores chi ant chertu produire + +libros importantes de sa literadura europea + +bortande.los in sardu. Una faina chi est durende de + +unos cantos annos e chi at batidu giai resurtos de + +importu. Intro sos autore traduidos amus a presentare + +operas de James Joyce, Garcia Marquez, Luis + +Sepulveda, Goethe, Stevenson, Alas, Mendoza, Von La + +Roche, De Amicis, Kavafis, Sofocle, Machiavelli, Sibilla + +Aleramo, Lewis Carrol, Saramago, Unamuno, Coromines + +e a ateros. Ant a essere presentes tradutores, editores + +e ativistas. Non manches. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 12/10/2012 + +## Operas de sa literadura bortadas in limba sarda + +### Las presentant sa chida chi benit in Casteddu + +Sa Regione sarda in custos annos at agiuadu sos editores chi ant fatu tradutziones in sardu de libros de sa literadura europea. B'at apidu giai resurtados importantes. In mesu de sos autore traduidos b'at James Joyce, Garcia Marquez, Luis Sepulveda, Goethe, Stevenson, Alas, Mendoza, Von La Roche, De Amicis, Kavafis, Sofocle, Machiavelli, Sibilla Aleramo, Lewis Carrol, Saramago, Unamuno, Coromines e ateros. Mercuris de sa chida chi intrat , a sas chimbe de merie, in sa Biblioteca regionale de carrera de Trieste n. 137, in Casteddu, b'est sa presentada de custos libros. Ant a essere presentes tradutores, editores e ativistas. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/10/2012 + +## Dublinesos + +### de James Joyce, bortadu in sardu dae Sarvadore Serra + +"Dubliners" James Joyce l'at publicadu in su 1914. Como b'est finas sa versione in limba sarda. Sa tradutzione dae s'inglesu a su sardu l'at fata Sarvadore Serra. L'at publicada sa sotziedade editoriale Papiros, in sa serie SenaLacanas + +S'opera ponet in pare bindighi contos curtzos chi rapresentant, a bias in manera brullana, sas classes media e bassa irlandesas, in sa tzitade de Dublinu de sos primos annos de su seculu 20. Joyce iscriet custas istorias cun tonu realista, in unu tempus chi si fiat isvilupende meda su natzionalismu irlandesu, in cherta de fundare un'Istadu liberu e soveranu. Sos contos de Joyce proponent una visione de sas anneos in sa vida de sa gente de Dublinu, chi naschent finas dae sa cuntierra patriotica irlandesa + +Dae s'urtimu contu, _Sos mortos_, in su 1987, ant bogadu una pellicula tzinematografica cun sa regia de John Huston. + +Editore: Papiros +Annu de Publicatzione: 2011 +Serie: SenaLacanas +ISBN: 88-85138-95-0 +Paginas: 227 +Preju: 16,00 + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/10/2012 + +## Donna Berta + +### de Leopoldo Alas, bortadu in sardu dae Giuanne Muroni + +_Donna Berta_ est unu romanzu chi Lepoldo Alas at publicadu in su su 1892. Como b'est finas sa versione in limba sarda. Sa tradutzione da s'ispagnlu a su sardu l'at fata Giuanne Muroni. Est su contu de amore e de fide assoluta de sa protagonista omonima, chi, pro s´interventu de su destinu, in figura de pintore, torrat a iscoberrere s´isperu, boghende a pigiu fatos de sa vida sua oramai ismentigados. Traditzione e modernidade, sartu e tzitade, provintzia e capitale sunt postos a pare. Su tempus coladu e su presente sunt sa tela in ue si moet sa figura eroica de Berta Rondaliego, urtima de s´erentzia sua, chi, a pustis de aere connotu gherras e passiones impossibiles, bidet in su sacrifitziu s´unica redentzione. + +Editore: Condaghes +Annu de Publicatzione: 2012 +Serie: SenaLacanas +ISBN: 978-88-7356-173-6 +Paginas: 96 +Preju: 12,00 + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Sa malliedda de Francesco Totti a s'asta in Ebay pro Save the Children + +Dae su 12 a su 18 de lampadas de su 2006 s'at a podere comporare in su situ _Ebay_ sa mallia numeru 10 de Francesco Totti. In sa mallia b'at una dedica a _Save the Children_ e s'autografu de su capitanu de sa Roma. + +Su ricavadu at a andare a sos numerosos progetos pro s'infantzia chi _Save the Children_ (organizatzione internatzionale indipendente pro sa defensa e sa promotzione de sos deretos de sos pitzinnos, sa prus manna de su mundu) mandat a in antis in prus de 100 Paisos de su mundu. + +S'organizatzione in Italia est presente dae su 1998 e si ocupat in particulare de sos pitzinnos prus 'debiles', comente sunt sos minores istrangios solos in perigulu de deviantzia, sos pitzinnos e sas pitzinnas vitimas de sa trata, sos minores vitimas de pedopornografia in Internet. In su 2005 _Save the Children_ _Italia_ at collidu 9,4 milliones de euros (6,7 in su 2004) e est sustenende progetos in 20 Paisos de Africa, Asia, America tzentrale e de su sud Europa. Sos interventos sunt pro s'educatzione, sa cura e s'agiudu a sos pitzinnos malaidos o orfanos pro neghe de s'Aids, pro su nutrimentu e su bisongiu de s'abba, pro sa protetzione de sos pitzinnos. + +"Invito a sos tifosos de Francesco Totti e de su pallone a s'isfidare in una gara de generosidade pro garantire unu cras prus bellu a chentinas de migias de pitzinnos. So siguru chi sa risposta a custu apellu non s'at a faghere isetare" at naradu Filippo Ungaro, responsabile de sa comunicatzione de Save the Children Italia. + + + + +### 15/10/2012 + +## Sa Catalugna faghet giai parte de s'Unione Europea + +### Un'istudiu giuridicu de ERC cunfirmat sa tesi chi un'Istadu catalanu virtuale non diat essire dae sa UE + +No est a beru chi, si sa Catalugna esseret indipendente, nche la diant bogare dae s'Uniione Europea. Chie lu narat faghet petzi contrainformatzione e est finas unu pagu in malafide. Gasi resurtat dae unu raportu subra de s'ampliamentu internu de sa UE chi ant presentadu in sa sede de **ERC** (**Esquerra Republicana de Catalunya**, est a narrere, **Manca Republicana de Catalugna**). + +S'istudiu, elaboradu dae su catedraticu de Sientzia Politica **Jordi Mata**, dae su professore de Deretu Comunitariu **Alfonso Gonzalez** e dae sos professores de Deretu Costitutzionale **Jordi Jaira** e **Laura Roman**, ponet in craru chi est "perfetamente cumpatibile s'atzessu a s'indipendentzia natzionale cun sa continuidade de s'apartenentzia a s'Unione Europea de sos Istados noos". + +"Non b'at perunu articulu, in perunu tratadu, chi impedat sa continuidade de s'apartenentzia de una Catalugna indipendente a sa UE, bastat chi si rispetent sos printzipios democraticos e sos deretos de sos tzitadinos", at pretzisadu **Marta Rovira,** numeru duos de su partidu. + +Cunforma a s'istudiu, sa figura giuridica chi diat torrare cun custa continuidade est sa "**sutzessione de Istados**".Una figura chi implicat a eredare sos deretos e sas obligatziones chi s'Ispagna tenet in ambitu internatzionale, e chi diat cherrere narrere chi, si sa Catalugna est giai Europa, non diat sessare de l'essere. + +Semper e cando, su fatu chi non b'apat perunu articulu nen perunu tratadu o cunventzione chi determinet comente diat abbarrare sa parte de un'Istadu membru chi s'ischirriet dae un'ateru, cunsentit s'aplicatzione de custu printzipiu generale de deretu: "Totu su chi no est proibidu in manera espressa est permissu". + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 15/10/2012 + +## Istoria de unu cau marinu e de su gatu chi l'aiat imparadu a bolare + +### de Luis Sepulveda, bortadu in sardu dae Diegu Corraine + +"_Historia de una gaviota y del gato que le enseño a vola_r" Luis Sepulveda l'at publicadu in su 1996. Como b'est finas sa versione in limba sarda. Sa tradutzione dae s'ispagnolu a su sardu l'at fata Diegu Corraine. L'at publicada sa sotziedade editoriale Papiros, in sa serie SenaLacanas + +In custu contu pro pitzinnos, su cau marinu Kengah nch'abbarrat tentu in sa "maleditzione de sos mares", un'unda de petroliu perdidu dae una petrolera in una traschia manna. Cun sas urtimas fortzas, Kengah resessit a crompere a Amburgu. Cando b'arribat, ruet a unu curridore de una domo in ue istat Zorba, unu gatu mannu pilinieddu cun una magra bianca in sa gula. In antis de morrere, su cau marinu resessit a li dare su primu ou suo a Zorba, pedende-li de non si nche mandigare s'ou, de li dare cara finas a cando non naschet su figiu, de l'imparare a bolare cando est mannu... + +Editore: Papiros +Annu de Publicatzione: 2011 +Serie: SenaLacanas +ISBN: 88-85138-90-X +Paginas: 84 +Preju: 11,00 + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 18/10/2012 + +## Sa limba sarda creschet finas bortende dae ateras limbas + +### Presentadas in Casteddu deghessete tradutziones publicadas dae ses editores + +Joyce, Goethe, Stevenson, Coromines, Sepulveda, Marquez, Mendoza e ateros autores medas bortados in sardu. Una manera bona pro agiuare s'impreu e sa difusione de sa limba nostra. Pro custu sa Regione at postu in campu su progetu "Traduere pro creschere". Sa presentada de custu progetu l'ant fata eris in Casteddu, in sa sala de Biblioteca regionale in carrera de Trieste. Fiat presente e at dadu sos saludos Istevene Coinu, capu de gabinete de s'assessore regionale de s'istrutzione publica Sergio Milia, in prus de essere sindigu de Fonne. A pustis de s'introdutzione de Pepe Corongiu e Cristianu Becciu, de s'Ufitziu de sa limba sarda de sa Regione, sunt intervennidos unos cantos editores e tradutores: Maria Antonietta Piga, Diegu Corraine, Frantziscu Cheratzu, Manuela Mereu, Baingiu Irde, Maria Marongiu, Anna Cristina Serra, Paule Pillonca, Sarvadore Serra, Anna Maria Baldussi, Giuanne Frantziscu Pinna. + +Sas finalidades de su progetu sunt duas. A un'ala est a faghere cumprendere a sa gente chi in sardu si podent sighire formas de iscritura de livellu artu. A s'atera, est a agiuare sa produtzione literaria in limba sarda chi, dae sos annos otanta de su seculu coladu (su primu romanzu in limba sarda, "S'arvore de sos tzinesos" de Larentu Pusceddu, est de su 1982) at otentu resurtados mannos a beru, siat in cantidade, siat in calidade. Sa posta est a liberare sa limba nostra dae un'idea de arretradesa chi si l'est apoderada dae cando, seculos a como, at perdidu s'ufitzialidade, e a l'impitare pro trasmitere cuntenutos modernos. In ateras paraulas, si tratat de la presentare a sa gente comente una limba "normale". + +S'est pessadu finas a sa tecnologia pro ispainare su prus chi si podet custa initziativa. Sa Regione, difatis, si a un'ala at agiuadu economicamente a imprentare sas operas, a s'atera at comporadu sos deretos e at publicadu in sos sitos suos su formadu digitale de sas versiones in sardu, chi unu podet iscarrigare gratis e leghere cun comodu in s'elaboradore o in sa tauledda digitale. + +Duncas, a pustis de bator annos de traballu (su progetu est de su 2008 e sa realizatzione est cuminztada in su 2009), gastende petzi bintimigia euros a annu, tenimus in sardu sa prima parte de una biblioteca internatzionale de tradutziones de cabbale. Sas tradutziones sunt istadas fatas diretamente dae sa limba originale, sena sa mediatzione de s'italianu. In prus de s'otanta pro chentu de sos casos sos editores e sos tradutores ant detzididu de impitare sa limba sarda comuna aprovada dae sa Regione sarda in su 2006. + +S'isperu est chi custu siat petzi su cumintzu de unu caminu semper prus a punta in giosso pro sa limba nostra. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 23/10/2012 + +## Sa Catalugna diat podere essere indipendente cunforma a su deretu internatzionale + +### Lu narat sa Cummissione Europea + +A parrere de sa Cummissione Europea, non b'at base giuridica in sos tratados de sa UE pro permitere su reconnoschimentu de sa setzessione de una parte de un'Istadu membru pro mediu de una _Initziativa Tzitadina Europea_. Pro custa resone, at detzididu de no iscriere a rolu sa dimanda presentada dae su partidu catalanu _Reagrupament_. + +Su primu de abrile de ocannu, unu Comitadu Tzitadinu rapresentadu dae su presidente de _Reagrupament_, **Joan Carretero**, aiat presentadu una dimanda de iscritzione a rolu de una _Initziativa Tzitadina Europea_ pro faghere a manera chi s'esseret reconnota sa sutzessione comente membru de s'Unione Europea de un'Istadu nou naschidu dae sa setzessione democratica dae un'ateru Istadu membru de sa UE. + +Sa Cummissione Europea at rispostu chi _"negat s'iscritzione a rolu de s'initziativa proposta ca est, in manera crara, in foras de su campu de cumpetentzia de sa Cummissione presentare una proposta relativa a un'atu giuridicu chi pertocat s'aplicatzione de sos Tratados"._ A parrere de sa Cummissione etotu, _"non b'at peruna base giuridica in sos Tratados de sa UE chi permitat a una legislatzione segundaria de afrontare sas cunseguentzias de sa setzessione de una parte de un'Istadu membru"_ . + +Belle gasi, a su nessi a parrere de _Reagrupament_, custas paraulas sunt de profetu pro sa Catalugna. Diant dimustrare, difatis, chi una Catalugna indipendente diat podere intrare in su campu de previsione de sa legislatzione internatzionale e diat podere essere un'Istadu membru de sa UE , mancari non cun una _ITE_. Nche lassat in foras, duncas, s'opinione de totu sos chi narant chi sa Catalugna non diat podere faghre parte de sa UE. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 24/10/2012 + +## S'acontessida istrana de Dr. Jekyll e Sr Hyde + +### de Robert Louis Stevenson, bortadu in sardu dae Carminu Pintore + +"_Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde_" (custu est su titulu originale) Stevenson l'at publicadu in su 1886. Como si podet leghere finas in sa limba nostra. Sa tradutzione dae s'inglesu a su sardu l'at fata Carminu Pintore. L'at publicada sa sotziedade editoriale Condaghes, in sa serie SenaLacanas. + +S'avogadu Utterson est isgrisidu meda pro neghe de su testamentu de su cumpangiu corale suo Dr. Jekyll. In ie b´at iscritu chi, si in casu su dutore s´imbergat, tando unu chi si narat Hyde diat devere intrare in parte sua. Ello chie est custu Edward Hyde, chi totu Londra nde faeddat male , e chi lu sunt finas chirchende pro operas malas chi at fatu? Ite b´intrat s´amigu suo nodidu cun cussu dimoniu? In custu contu ispantosu, Stevenson nos faeddat de su Bonu e de su Malu, de su chirru nostru prus deghidu chi bogamus a campu e de su chirru nostru malu chi istichimus. Su geniu iscotzesu, cun s´istile suo donosu e desempladu, nos acumpangiat in custu viagiu orrorosu. + +Editore: Condaghes +Annu de Publicatzione: 2012 +Serie: SenaLacanas +ISBN: 978-88-7356-172-9 +Paginas: 112 +Preju: 12,00 + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 25/10/2012 + +## Nebida + +### de Miguel de Unamuno y Jugo, bortadu in sardu dae Giuanne Muroni + +_Niebla _est unu de sos romanzos prus famados de Miguel de Unamuno y Jugo. Currispondet a s'epoca literaria denominada "_el Existencialismo_" e est una de sas operas prus mannas de sa "_Generacion del 98_". Como lu podimus leghere finas in sa limba nostra. Sa tradutzione dae s'ispagnolu a su sardu l'at fata Giuanne Muroni. L'at publicada sa sotziedade editoriale Condaghes, in sa serie SenaLacanas + +Su romanzu est de su 1914. Est su contu tragicomicu de Augusto Perez, chi pro sa prima bia in sa vida connoschet s´amore de una femina e cumintzat a beru a vivere. In sa chirca sua de sa ditza, su giovanu est inghiriadu dae amigos, tzeracos e istudiados chi li dant cadaunu una solutzione filosofica a sos anneos suos. S´opera est una riflessione ranchida subra de s´esistentzia umana, vivida comente si esseret unu bisu o una nebida in ue non s´ischit si unu est biu o un´imbentu de calicunu ateru e nen chie est su creadore e chie su creadu. + +Editore: Condaghes +Annu de Publicatzione: 2011 +Serie: SenaLacanas +ISBN: 978-88-7356-170-5 +Paginas: 248 +Preju: 17,00 + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/10/2012 + +## Su sardu non devet essere una limba de serie B + +### S'assessore Milia iscriet a sos parlamentares sardos + +#### S'assessore regionale de s'Istrutzione Publica, Sergio Milia, at imbiadu a sos parlamentares sardos unu raportu tecnicu-giuridicu in ue b'at unas cantas propostas de emendamentos a su Disinnu de Lege de ratifica de sa **Carta Europea de sas limbas**. Difatis, issu narat chi su testu aprovadu dae sa Cummissione Afares Esteros de sa Camera de sos deputados pagos meses a como no est satisfatoriu pro su chi pertocat su gradu de defensa assinnadu a sa limba sarda, chi est cunsiderada comente una limba de serie B. + +#### Su providimentu normativu formalizat su fatu chi **s'Istadu Italianu privilegiat grados de defensa artos pro una cantas limbas**, sustantzialmente protetas dae ateros tratados internatzionales (tedescu, islovenu, frantzesu e ladinu), e in su matessi tempus isseberat ** grados de protetzione bass**a pro sas ateras limbas reconnotas dae sa lege 482/99, in mesu de custas sa **limba sarda** chi, non si devet ismentigare, est sa prus difusa, cun prus de unu millione de faeddadores atzertados e delimitados dae su Ministeriu de s'Internu e dae su Dipartimentu de sos Afares Regionales cunforma a sa protzedura previdida dae s'art.3 de cussa lege. + +#### "Mi furrio a sos parlamentares nostros - at naradu s'assessore Milia - ca **b'at presse de faghere un'interventu coordinadu, ** in vista de sa discussione e de s'aprovatzione, in sa Camera e in su Senadu, de su disinnu de lege de ratifica de sa Carta Europea de sas limbas Regionales e Minoritarias. Amus fatu propostas cuncretas de modifica de su testu a pustis chi nos semus cunfrontados cun sos ufitzios nostros. Semus in pessamentu - at agiuntu Milia - ca de cuncretu finas a como amus bidu petzi s'interventu de su Deputadu Antoneddu Mereu, cun unu parrere cunditzionadu subra de s'oportunidade de nche ponnere su sardu in su grustu de sas limbas prus amparadas. Pro su restu, semus isetende a bidere comente andant sas cosas." + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 28/10/2012 + +## Sos catalanos si devent faghere rispetare + +### Fundamentale, a parrere de Jordi Pujol, sa chistione de sos raportos cun s'Istadu ispagnolu + +#### "S'identidade e su progressu sotziale e economicu de su paisu nostru sunt in perigulu" at naradu s'ex presidente de sa Generalitat de Catalugna, Jordi Pujol, agiunghende chi "nos devimus difendere in cada manera". A parrere suo, custa est sa "missione manna" de totu sos catalanos, crarende chi "amus a colare mamentos difitziles a beru". + +#### In prus, Pujol at naradu chi su paisu devet risolvere problemas economicos e sotziales ma finas pessare a sa chistione de sos raportos cun s'Istadu ispagnolu. "Nos devimus faghere rispetare dae s'Istadu", at naradu, "ca si nono nos at a colare a subra". + +#### + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 30/10/2012 + +## OROSEI: MINORIAS LINGUÌSTICAS A CUNFRONTU + +### Su 27 e 28 de santugaine, cun delegatziones de limba albanesa, bretona, croata, otzitana, sarda + +Su 27 e 28 coladu, in Orosei, b'at apidu unu seminariu europeu de su progetu EURONETLANG organizadu dae Lega Autonomie, dae Focus Europe, dae sa Regione Sardigna e ateros entes, a ue ant partetzipadu delegatziones de comunas de minorias linguisticas de s'istadu italianu, croatu, albanesu e frantzesu: croatos, arbresh, bretones, otzitanos, sardos. Òspite importante sa delegatzione de sa comuna de Iscutari de Albania. In totu una sessantina de pessones. Sas limbas de traballu sunt istadas su sardu, s'italianu e su frantzesu + +Sos temas tratados, interessantes a beru, sun istados, s'istandardizatzione de sas limbas e de su sardu in particulare, sas limbas minoritarias in s'iscola e in sa didatica, sa literadura, sa cultura, sas traditziones e sas risorsas finas musicales de sas comunidades minoritarias, su ruolu e s'organizatzione de sos isportellos linguisticos. Chie cheret podet leghere su programa a bandas. + +Agasagiu bonu meda de sa Comuna de Orosei e traballos ghiados dae Joyce Mattu. Parte importante sunt istados finas sos ispetaculos musicales chi ant cuncruidu sos duos seros. + +Unu de sos elementos comunos a totu sas limbas presentes est istadu sa relatzione istandard de una limba e dialetos chi la cumponent. Difatis, sa presentzia de sa limba albanesa istandard e ufitziale de s'istadu albanesu, in relatzione cun sos dialetos de sas minorias arbresh de Puglia, Sitzilia, Molise; de su croatu istandard cun sos dialetos croatos de Molise; de sos dialetos otzitanos de sas baddes piemontesas cun s'otzitadu istandard, at fatu cumprendere galu de prus e galu megius sa relatzione chi b'est e bi devet essere intre sos dialetos sardos e s'istandard de su sardu. Ma finas s'aligheresu (chi non fiat presente in Orosei) e sas ateras variedaes locales de catalanu tenent sa matessi relatzione cun su catalanu istandard, ufitziale. Dae sas relatziones e dae su cunfrontu a pare intre delegados est essidu a campu chi istandard e dialetos sunt ligados a pare dae una relatzione de cumplementariedade, in ue cada unu tenet funtziones particulares: s'istandard cun funtziones formales, generales e ufitziales, sos dialetos cun funtziones locales e informales. + +S'Albania at fatu sa norma iscrita comuna sua pustis de sa segunda gherra, cun s'indipendentzia, e l'at perfetzionada in su 1972, ca li serviat una limba ufitziale. Ma custa cunvivet cun sos dialetos internos e sos esternos (in Italia). + +Comente ischit bene chie leghet istorias de ateras limbas, sos protzessos de istandardizatzione non sunt casuales, ma currispondent a sa gana de identidae e de soberania de una natzione, sunt sestados e acontzados e pustis istabilidos, cunforma a surgentzia chi tenimus de tennere una limba ufitziale pro totus. E custa urgentzia, in Sardigna la tenimus, ca sa limba est semper prus debile e s'istandard e una politica linguistica generale e efetiva podent cuntrastare custa debilesa. + +Su sardu istandard (Lsc, in forma isperimentale ma semper prus impreadu mescamente dae chie publicat libros e documentos ufitziales), gasi comente s'albanesu istandard e ateros, no est ateru si no una variedade dialetale, bera, reale, elevada a modellu pro totus. Cada unu est mere de lu pronuntziare comente cheret, ma cada unu est mere finas de iscriere in sa variedade sua. ma pro impreos generales e formales balet sa norma iscrita comuna. Gosi funtzionant sas limbas. Chie si cunfrontat cun s'istoria e su presente de ateras limbas lu cumprendet deretu. Chie, imbetzes, pessat a sa variedae dialetale ebbia, perdet sa possibilidade de cumprendere s'utilidade de una norma iscrita comuna, in pratica non cheret s'ufitzialidade de sa limba generale. Pro tropu amore a su dialetu locale, negat fortza a sa limba. + +E custos sardos chi la pessant in custa manera bi sunt, ma semper de mancu. Unos cantos de issos si sunt riunidos in sa matessi die, su 27, in Sardara, cun s'agiudu de su moimentu politicu RossoMori e de su sindicadu CSS. Custos operant comente chi no li interesset de tennere una limba ufitziale e duncas una norma iscrita unitaria pro sa Sardigna: pessant petzi a preservare sas variedades ialetales issoro. Deo non so contrariu, pesso chi andet bene a iscriere e a faeddare cada variedade dialetale. Lu faghent e l'amus semper fatu. Duncas so finas de acordu cun sas Regulas de su dialetu casteddargiu elaboradas dae pagu dae sa Provintzia de Casteddu e adotadas dae ateros entes e pessones. Bene diant faghere sas amministratziones locales a istabilire, paris cun espertos, regulas de iscritura pro cada comuna, pro cada bidda, chi si tratet de Casteddu, Aristanis, Lanuse, Laconi, Nugoro, Uliana, Macumere, Otieri, Piaghe, Berchidda, etc. Ma sa chistione de una norma generale est un'atera cosa, operat in un'ateru livellu, prus artu. Sa novidade est propiu custa. No est chistione chi una est megius o s'atera peus. Sunt chistiones, ambitos e livellos diferentes. De una norma iscrita comuna, sa limba nde tenet bisongiu e utilidade che s'abba. S'unica manera de sarvare sos dialetos est de tennere una norma iscrita comuna. Sa Lsc tenet custa funztione. + +In Orosei, duncas, amus tratadu de ateru, de sa limba e de sa norma iscrita comuna comente mediu de comunicatzione e de identidade de una natzione chi si cheret soberana, chi si cheret istadu. Sos dialetos non sunt in perigulu, sa limba ei. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 01/10/2014 + +## Faghe una PREGONTA + +### **_Tenes una curiosidade de custa materia? +Iscrie sa Pregonta e incarca IMBIA!_** + +_****_** + + + + +## Presentatzione de sos produtos de sa ricunversione de sos terrinos mafiosos + +Pro su 24 de lampadas sa cooperativa sotziale _Valle del Marro - Libera Terra_ at organizadu una die pro presentare sos primos produtos e sos campos de traballu chi s'ant a faghere in sos terrinos agricolos cunfiscados a sa mafia e assignados a sa cooperativa in su mese de freargiu de su 2005. Su cunvegnu, subra de su tema "E il sogno si fa segno: dai beni confiscati i frutti del cambiamento e del riscatto sociale", s'at a faghere in Gioia Tauro, localidade Pontevecchio (RC) in sos terrinos cunfiscados. + +"Sa realizatzione de sos primos produtos est unu traguardu chi isetaiamus dae ora. - sutaliniat su dotore Giacomo Zappia, presidente de sa cooperativa - Est su frutu de s'impignu chi amus postu pro mandare a in antis su progetu de 'liberare' sas terras dae sas mafias cun sa ricunversione de sos benes confiscados in risorsas pro sa sotziedade. Un'impignu chi si podet faghere gratzias a sa promotzione de sos valores de sa legalidade, de sa solidariedade e de sa giustitzia. Totu su traballu fatu finas a como e finas su chi amus a faghere dae como in dae in antis est ispiradu dae su cumbinchimentu chi su chi faghimus podet creare in su territoriu nostru un'alternativa a unu sistema de disvalores, in ue una cultura mafiosa arriscat de faghere passare comente normale su chi normale no est." + +Su cunvegnu at a cumintzare a sas 10.00 pro finire a sas 13.30. A sa fine de sa manifestatzione b'at a essere sa degustatzione de sos produtos "Libera Terra".[_gpr_] + + + + +### 01/11/2012 + +## Sos rastros de sos omines + +_a)_ **su primu paisagiu umanu est su chi est istadu trasformadu meda a beru cun sas operas de sos omines**, a su puntu chi agiomai non si connoschent sos logos comente podiant essere in s'antigoriu. Est su paisagiu de sos istados europeos e otzidentales o de sos istados industrializados. + +_b)_ **su segundu paisagiu est tipicu de istados cun pagu o perunu isvilupu industriale, in ue istant populos chi praticant formas de traballu primitivas o poveras**, pro si balangiare su tantu giustu pro campare, cultivende sa terra, pastorighende animales o pischende in mares e rios. A su solitu, custos populos ant trasformadu pagu o nudda su paisagiu naturale chi lis est tocadu dae sos mannos issoro. + +_# Diegu Corraine_ + + + +Paisagiu urbanu + +Terra arada in Campidanu + +Bingias de Marreri (Nugoro) + +Pinneta de sa Giara de Gesturi + +Arghidda + +Ludu + +Leghe + +leghe par. 2 +leghe par. 2 + + +### 01/11/2012 + +## Sos paisagios e s'istoria de sos omines + +_# Diegu Corraine_ + + + +Cassadores primitivos + +Aradore egitzianu, ca 1200 a.C. + +Terras grassas + +Terras deserticas + + +### 01/11/2012 + +## Sa geografia istudiat sa relatzione de sos omines cun s'ambiente + +### + +PREGONTAS + +1) It'est sa geografia? + +2) A ite serviat, in ateras epocas, sa geografia? + +3) De ite s'interessat oe in die? + +4) Ite nos faghet cumprendere sa geografia? + +5) Ite relatzione b'at intre sos omines e su territoriu? + +_# Diegu Corraine_ + + + +Domos de granitu in Gavoi + +Domo de linna in Isvetzia + +Tagiu de berbeghes + +Artesania de sa linna: pintende una cassia + +Trenu in Lanuse + + +## filarimarreri1.jpg + + + + +## + + + + +## + + + + + + +### 01/11/2012 + +## Su metodu geograficu + +Pro connoschere totu su chi pertocat sa geografia, bi bolet su metodu geograficu, chi operat in custas fases o operatziones: + +_**1) osservare unu fenomenu o unu territoriu**_ + +_**2) [analizare](analizare_0_1_1) sas partes costitutivas **_ + +_**3) regollere sos datos e informatziones cuntennidas**_ + +_**4) interpretare custos datos e informatziones**_ + +_**5) crarire sas relatziones ambiente-omine**_ + +_**6) descriere su chi osservamus cun sa terminologia giusta.**_ + + + +chirca de informatziones + +Osservatzione direta + +parte de carta fisica de Sardigna, pro un'osservatzione indireta + + + +## Sos 25 dant su benebènnidu a s'Islovènia a sa zona de s'euro + +Sos capos de sa UE aprovant oe s'incorporatzione de s'Islovenia a sa zona de s'euro dae su 2007, cando at a essere su de treighi sotzios de s'Unione Economica e Monetaria, a s'ora sa detzisione formale l'ant a pigare sos ministros de s'Economia su mese de triulas chi benit. + +Su Cussigiu Europeu reconnoschet su traballu fatu dae s'Islovenia, pro su gradu de convergentzia chi at tentu a pustis de s'adesione sua a sa UE, "resurtadu de una politica economica e finantziaria consistente". + +Est sa prima, de sos deghe istados noos de s'Unione Europea, a arribare a custu resurtadu. Sos 25 encomiant finas sa Lituania, s'adesione sua pero at a tardare pro s'inflatzione elevada, cunsigiende-la a faghere una politica economica orientada a s'istabilidade de sos prejos. + +Sa proposta de s'incorporatzione de s'Islovenia at a essere trasmitida a s'Ecofin (Cussigiu de sos Ministros de s'Economia), chi l'ant a tratare, cun ogni segurantzia, in sa riunione chi benit, su 11 de triulas. In custa riunione, s'Ecofin at a fissare su cambiu de su dinare islovenu - su Tolar - cun s'euro, a cumintzare dae una proposta de sa Banca Tzentrale Europea (BCE). + +Sa paridade devet essere aprovada a s'unanimidade dae sos 12 paisos de s'euro prus s'Islovenia matessi. S'adesione formale s'at a tennere su 1° ghennargiu de su 2007. Su Parlamentu Europeu, finas chi s'opinione sua no est vincolante, su matessi at aprovadu eris s'intrada de s'Islovenia in s'euro, cun 400 votos a favore, 13 contrarios e 63 astensiones. + + + + + +### 01/11/2012 + +## S'osservatzione direta e indireta de su paisagiu + +> Pro cumprendere su paisagiu chi nos inghiriat devimus, duncas, [osservare](osservare_0_1_1). Sa manera prus discansosa pro osservare su paisagiu est sa **direta**. Ma in custa manera resessimus a connoschere petzi sos pisagios a curtzu a nois etotu, a ue arribbamus cun sos ogros e cun totu sos ateros [sentidos](sentidu_0_1_1) nostros. + +Ma si cherimus connoschere logos a largu dae ue istamus, tenimus sa possibilidade de andare a cussos logos pro los osservare in manera direta. Ma pro connoschere totu su mundu diamus devere essere semper girende. + +> Duncas, b'at una manera megius pro bi resessire: tirare profetu dae sos istudios e osservatziones de ateras pessones chi ant giradu su mundu (geografos, viagiadores, fotografos, sientziados) e ant regortu datos e figuras. Custos espertos nos podent servire, duncas, pro osservare sa realidade de sos paisagios a largu dae nois, in manera **indireta**, cun s'agiudu de datos e figuras de atere. + +> Pero, tocat a tennere contu chi sas figuras (disinnos, pinturas, fotografias normales o aereas o satellitares, documentarios) mustrant su chi at bidu chie las at fatas. Duncas, devimus cunsiderare chi custos documentos _mustrant_ su chi _at bidu_ chie los at fatos. Sas figuras podent rapresentare unu tretu minore de su territoriu o unu mannu*mannu, podent essere in biancu e nieddu o a colores. + + + +carta de sa Sardigna, meidade de su sec. 19 + +Casteddu in una litografia de s'800 + +fotografia aerea de sa costa de Sardigna + +fotografia satellitare de Sardigna + + + + +### 01/11/2012 + +## Sas cartas geograficas + +Duncas, una _**carta geografica**_ est: + +una **rapresentatzione grafica**, **aprossimativa**, in **iscala**, subra de una **superfitzie paris**, cun una **simbologia aposita**, de unu **territoriu determinadu**. + +Difatis, si tratat de una manera de trasformare in _figura_ sa realidade geografica (_rapresentatzione_), non pretzisa (_ca benit male a ponnere in paris su tundu de sa Terra_), impreende _simbulos_ (chircos, cuadrados, linias, colores, figuras) pro _inditare_ de ite (_montes_, _rios_, _lagos_, _mares_, etc.) est fatu su territoriu. + +Pro cumprire custu traballu, bi cherent ispetzialistas chi si narant **_cartografos_**. Issos, cun carculos geometricos e matematicos, istabilint **_projetziones_** de cada puntu in sa Terra subra de una superfitzie paris, cunforma a angulos determinados. + +Pro nde narrere una, cun tonalidades de colore biaitu, sas cartas inditant sas profundidades marinas ([batometria](batometria_0_1_1)): sa tonalidade crara rapresentant su mare bassu, sa tonalidade iscura su mare profundu. Cun colores chi andant dae su birde a su grogu a su tabachinu cotu, inditant sos paris, sos montigros e sos montes ([altimetria](altimetria_0_1_1)). + +_# Diegu Corraine_ + + + +Colores altimetricos + +Curvas e colores batometricos + +Curvas de livellu + + +### 01/11/2012 + +## Sas iscalas de sas cartas geograficas + +Pro l'inditare, ponimus una [**fratzione**](fratzione_0_1_4) unitaria, fata cun duos numeros cunfrontados a pare: su primu (_numeradore_), chi est semper 1 e inditat 1 cm in sa carta, su segundu (_denominadore_), prus mannu, chi inditat a cantos cm currispondet in sa realidade cussu cm: es.: 1:100 000 nos narat chi 1 cm in sa carta currispondet a 100 000 cm in sa realidade (= 1 km). + +Sa segunda, s'_iscala grafica_, est rapresentada cun una linia in ue a cada cm currispondet una cantidade determinada de chilometros in sa realidade. + + + + +### 01/11/2012 + +## Sas cartas geograficas tematicas + +a) **cartas fisicas**, chi rapresentant sos fenomenos fisicos fundamentales, comente _mares_, _lagos_, _rios_, _montes_, _montigros_, _paris_; + +b) **cartas politicas**, chi rapresentant sos elementos amministrativos fundamentales, comente sas [lacanas](lacana_0_1_1) de sos _istados_ e de sas _regiones_, sas _tzitades_, sos _caminos_ e _ferruvias_ printzipales; + +c) **cartas istradales**, chi rapresentant mescamente sa _rete_ _istradale_ e _ferruviaria_, sos _canales_ _navigabiles_ e sas _rotas_ _maritimas_, chi interessant in particulare sos _automobilistas_; + +d)** cartas tematicas**, chi rapresentant argumentos o temas particulares, distribuidos in su territoriu. Podimus tennere, duncas, cartas chi mustrant sa distributzione de sa _populatzione_, de sos _padentes_, de sos _cultivos_, de sos _minerales_, de sas _industrias_. + +In cambiu, su **planisferu** est una rapresentatzione in paris de totu sa superfitzie terrestre. + +_# Diegu Corraine_ + + + +Planisferu + +Carta fisica de Sardigna + +Particulare de carta politicu-amministrativa de Frantza + +Parte de carta topografica + +Parte de mapa de Nugoro + +Pianta de un'iscola + + +### 01/11/2012 + +## Comente nos orizontamus + +_# Diegu Corraine_ + + + + +### 01/11/2012 + +## Comente localizamus unu puntu in sa superfitzie terrestre + +Sa distantzia de unu puntu cale si siat dae su meridianu fundamentale si narat **longitudine** e est carculada in grados (cun su simbulu °), duncas dae 0° a 180° Est e dae 0° a 180° Ovest. + +_Longitudine_ e _latitudine_ sunt coordinadas a pare, e pro custu si narant **coordinadas geograficas**. Difatis, sos _meridianos_ e sos _parallelos_ s'ingrugant, formende una genia de retza chi mutimus **reticulu geograficu**, comente si bidet in sas cartas geograficas. Custas sunt orientadas cun su Nord in artu, su Sud in bassu, s'Est a manu manca e s'Ovest amanu dereta. + +_# Diegu Corraine_ + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] Sos rastos de sos omines + +1) Dae cando sunt essidos a lughe, in unu protzessu evolutivu duradu migias de annos, sos omines ant leadu sustentu dae sa natura pro si campare, in antis **andende a cada logu de su mundu** (finas sos prus inospitales), in cherta de cassare animales agrestes e feras e de collire sos frutos a disponimentu, a pustis firmende*si e istabilende*si in unu logu determinadu, pro cultivare sa terra, pesare animales e imparare traballos noos chi los podiant agiuare a tennere una vida prus comoda, sana e istabile, paris cun sa familia. Duncas, sos omines sunt colados dae una vida in concheddas e grutas ocasionales a pinnetas, barracas e domos fraigadas cun sos materiales tipicos de cada logu in ue isseberaint de istare (peddes, frascas*, pedra, linna, ludu). Custas [pinnetas](pinneta_0_1_1), [barracas](barraca_0_1_1) o domos, afigidos a pare, ant formadu sos biddajos antigos. A pustis, in tempos prus reghentes, si sunt formadas sas tzitades, chi ant sighidu a trasformare, mudare su **paisagiu naturale**. In custa manera, si sunt formados sos **paisagios umanos**. + +2) Ma est mescamente in sos urtimos duos seculos, cun sa **rivolutzione industriale**, chi **sos omines ant trasformadu definitivamente sa natura**, cun caminos, palatzos, industrias, portos, aeroportos, cundutas eletricas e de combustibile, tzitades mannas. Est beru chi sa richesa e sa cultura de sos populos ant fatu a manera chi sos logos si siant ingalanidos cun operas de arte, minores e mannas. Ma est finas beru chi, in custa manera, pro su cumbeniu issoro, **sos omines ant fatu semper prus dannu a sa natura**. + +3) Totu custa atividade umana, difatis, paris cun **sa creschida istremenada de sa populatzione**, **at minimadu sos tretos naturales de su praneta** Terra. Sos fundos de sos padentes naturales, cun totu sos arbores e totu sas matas, a bellu a bellu sunt minimados pro neghe de sos fogos belle semper postos dae sos omines o pro more sa gana de liberare terras pro sa massaria e pro populare terras noas. Sunt **aumentadas sas partes postas a cultivu e pro pesare sos animales**, sunt semper de prus **sos logos ocupados dae sos servitzios colletivos** o **degollados dae sas atividades minerarias e industriales**, sa Terra est grugada dae milliones de chilometros de caminos, istradones e autostradas, lagos e canales ant cambiadu sa cara de su territoriu. E, semper de prus e mescamente in sos istados industrializados, **sunt creschidos sos refudos de cada genia** (finas nucleares, chi arriscant de abbenenare pro semper sas terras) e duncas sos logos in ue sos omines sunt custrintos a los istichire. + +4) Unu de sos resurtados negativos de totu custu progressu est **su dannu chi sas sustantzias chimicas e sos efetos de sa combustione de sas fontes de energia sunt faghende a s'ambiente naturale**. Sitrata de **unu dannu chi, in fines, torrat a sos omines** matessi, cun s'alimentatzione e s'aera chi respirant. + +5) In totu sas epocas, duncas, **cun sa presentzia issoro , sos omines ant lassadu rastos particulares in sa natura**, cunforma a su livellu de isvilupu issoro e a sa cultura diferentes de cada unu. + +6) **Duas sunt sas genias de paisagiu umanu** chi si sunt formados in totu custas epocas de atividade umana: + +a) su primu paisagiu umanu est istadu trasformadu meda a beru cun sas operas de sos omines, a su puntu chi agiomai non si connoschent sos logos comente podiant essere in s'antigoriu. Est su paisagiu de sos istados europeos e otzidentales o de sos istados industrializados. + +b) su segundu paisagiu est tipicu de istados cun pagu o perunu isvilupu industriale, in ue istant populos chi praticant formas de traballu primitivas o poveras, pro si balangiare su tantu giustu pro campare, cultivende sa terra, pastorighende animales o pischende in mares e rios. A su solitu, custos populo ant trasformadu pagu o nuda su paisagiu naturale chi lis est tocadu dae sos mannos issoro. + +_# Diegu Corraine_ + + + + +## Vatzinu contra a su "fogu de Sant' Antoni" + +Ogni annu in Italia b'at prus de 200 migia casos de malaidos cun su " fogu de Sant'Antoni "(Herpes Zoster), chi costant a sa sanidade publica prus de 200 milliones de euros. Ogni die sunt ricoveradas 14 pessones, su 60% de custas tenent prus de 60 annos. Subra de milli pessones, ogni annu, a su nessi tres de sos chi s'imalaidant tenent intre sos 20 e sos 50 annos. Su ricoveru de ogni malaidu costat prus de 1000 euros. + +Est una maladia chi podet corfere pessones de ogni etade e mescamente sas chi tenent sas defensas immunitarias debiles. No esistit una terapia preventiva eficatze ma, cun s'arribu de su vatzinu sas cosas ant a cambiare. Difatis paret chi intro su 2007 in Italia diat arribare su vatzinu (Zostavax) contra a su virus. Su professore Montomoli de su Dipartimentu de Fisiopatologia Meditzina isperimentale e sanidade publica de s'Universidade de Siena, at naradu chi vatzinare cheret narrer a fagher un'iscudu protetivu pro unu virus chi est perigulosu e chi indebilit meda. + + + + +## clone] + + + + +## clone] + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] Sos paisagios e s'istoria de sos omines + +gfhgfjg + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] Sa geografia istudiat sa relatzione de sos omines cun s'ambiente + +1) Cun su numene **geografia**, paraula cumposta dae **_geo_** e **_grafia_** (chi in gregu cherent narrere _terra_ e _descritzione_), est una sientzia chi istudiat sos ambientes de sa Terra e sas atividades de sos omines in custos ambientes. Cun totu sos resurtados chi derivant dae custas atividaes umanas. In pratica, istudiat mescamente totu sas trasformatziones chi sos omines ant praticadu in sos ambientes, in sos territorios, ma finas sa natura chi no est istada interessada dae sas presentzia de sos omines. + +2) Sa geografia nos faghet cumprendere sa relatzione intre su territoriu e s'ambiente in ue istamus e su chi ant fatu sos omines, in epoca diferentes, pro istare megius in cusoos logos. Istudiat sa **causa** (belle semper umana) de sos **efetos** chi su territoriu patit o at patidu. + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] Comente cheret lèghidu sa paisàgiu + +x + + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] Su metodu geograficu + +x + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] S'osservatzione direta de su paisagiu + +x + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] Sas iscalas de sas cartas geogràficas + +x + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] Sas cartas geogràficas + +x + + + + +## Euskadi: unu situ pro s'aprendimentu de sa limba + +Sas pessones interessadas a sistudiu e a saprendimentu de sEuskera, sa limba de sos Bascos, dae pagu tempus tenent a dispositzione unu portale internet chi si narat Ikasbil. Sinitziativa de custa promotzione est de HABE, unorganitzatzione chi socupat de promovere saprendimentu de sEuskera comente limba segundaria. + +Su situ internet cheret azuare su traballu de sos euskaltegis , tzentros pro sinsegnamentu de sa limba euskera, e est unatteru meccanismu de difusione de sas limbas. + +A intro de su portale si podent bisitare testos meda e finas videos e audios. Sas pessones podent ischire sissoro livellu de connoschentzia de sa limba e tenent sa possibilidade de si dedicare a saprendimentu in manera deretta. + +/vmannoni/ + + + + +### 01/11/2012 + +## Sa familia patriarcale e nucleare + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] Sas cartas geogràficas temàticas + +x + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] Comente localizamus unu puntu in sa superfìtzie terrestre + +x + + + + +## Penisula de s'Eurasia + +_# Diegu Corraine_ + + + + +## Sas lacanas de s'Europa + + + + +## Sa natura geologica de s'Europa + +2) Duncas, in s'era[** archeozoica**](archeozoicu_0_1_1) (unos 600 milliones de annos a como), est naschida sa parte prus antiga de s'Europa: s'**iscudu balticu** (Isvetzia e Finlandia) e sa **prataforma russa**. In custa parte, sos montes sunt istados aparisados dae s'erosione de sos agentes atmosfericos e dae sos ghiacciai chi cugugiaiant tando cussos territorios. + +_# Diegu Corraine_ + + + + +### 04/04/2013 + +## Sa natura de sos territorios europeos + + + + +## Sos montes de Europa + + + + +## Sos paris de Europa + + + + +## Sos rios de Europa + + + + +## ZIZOLA: 90 ISCATOS DE PITZINNIA FURADA + +90 iscatos subra de sas cunditziones de bida de sos pitzinnos de 36 istados contados dae s'obietivu fotograficu de Francesco Zizola, espostos dae su 16 de lampadas a su 24 de cabudanni in su Museu Roma in Trastevere. + +S'ograda de Zizola, binchidore de su _World Press Photo _in su 1995, 1997,1998, 2002 e 2005, si firmat subra de realidades de natziones distrutas dae sa gherra, che a s'Angola, su Sudan, s'Afghanistan e s'Iraq. Ma lassat logu finas a su Brasile e a s'Indonesia, ue si isfrutat su traballu minorile; su Mozambicu e su Kenya, ue pitzinnos meda sunt orfanos pro curpa de s'AIDS; in su Giapone, USA e Italia denunziat s'impreu irresponsabile de sos prus minores in su sistema de su consumu e de su benessere. In sa mustra de sas fotos si arribat, a pustis, a sas imagines prus reghentes fatas in Uganda, ue una cuantidade ispantosa de pitzinnos dormit in foras pro no essere secuestrados e/o reclutados a fortza in sa militzia; in Sud Africa e, in fines, in su Ciad, in sos campos de chie si nch'est fuidu dae su Dafur. "S'ogru meu partetzipat a sas suferentzias" at naradu Zizola "e, in su matessi tempus, abarrat belle cuadu, ca deo so petzi unu testimongiu chi cheret dare boghe a custos pitzinnos e mi paret chi sas caras issoro fatzant pregontas subra de su tempus benidore. Nois devimus chircare de nde lis dare unu megius. + +Sa mustra fotografica naschet, difatis, dae sa netzessidade de Zizola de contare fatos internatzionales importantes mustrende sa bida de sos pitzinnos, chi sunt sos prus sugetos a sa gherra, a su famine e a sa maladia: " Sa dificultade de faghere custas fotos" sighit Zizola "est istada de rispetare su prus chi si podiat sos pitzinnos, in sas situatziones e in sas aspiratziones issoro. Su compitu meu non est de cambiare sa realidade ue bivent, ma de la mustrare gasi comente est". _[sch]_ + + + + +## Sos lagos de Europa + + + + +## Sos mares de Europa + + + + +## Sas costas de Europa + + + + +## Su clima de Europa + + + + +## Sas regiones climaticas de Europa + + + + +## Sos biomas de Europa + + + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + +## Torrat a Sardigna sa "Brigata Sassari" + +Est ghirada sa note colada dae s'Iraq una parte de sa "Brigata Sassari", impignada in sa missione "Antica Babilonia". Sos sordados arribados a Sardigna ant dedicadu su primu amentu a sos familiares de Alessandro Pibiri, mortu su 5 de lampadas coladu in un'atentadu, e puru a sos ateros fertos. +"Ghiramus a Sardigna cun sa cussentzia de aere fatu in Iraq de su totu a beru su dovere nostru", at naradu su cumandante de sa brigata, Gen. Natalino Madeddu. Sos urtimos 300 omines de sa "Sassari" ant a lassare Nassiriya in sas dies chi benint. +A tres annos de s'incumintzu, sa missione militare in Iraq s'ismesat: sos sordados fiant 3.200 in lampadas de su 2003, ant a essere 1.600 a sa fine de custu mese, cando su 28 at a essere cuncruidu sa torrada de sa "Brigata Sassari". In s'atongiu, comente at sighidu a narrere su ministru de sa Defensa Arturo Parisi, totu sos militares ant a torrare a domo.[_gpd_] + + + + +## **Domo de linna in Isvetzia + + + + +## + + + + +## **Trenu in Lanuse** + + + + +## **Artesania de sa linna: pintende una cassia + + + + +## **Tagiu de berbeghes + + + + +## Cales sunt sas **cunsonantes** chi si podent **duplicare**? + +### Paraulas crae: **cunsonantes duplicadas** + +Sunt sas chi sunt presentes in sas locutziones "**L**a**N**a **S**a**RD**a" e "**B**abbu e **M**ama", ca sunt sas chi presentant sa possibilidade de opositzione fonetica, intre [fonemas](fonema_0_1_1) diferentes: + +o pro resones de illonghiamentu: + + + +sa SEDA est su filu chi servit a tessere su «lionzu» de Orgosolo. + +sa SEDDA + + +## **sa SEDDA** + + + + +## + + + + +## **sa SEDA est su filu chi servit a tessere su «lionzu» de Orgosolo.** + + + + +## Ite sunt sas **cunsonantes mobiles**? + +### Paraula crae: **cunsonantes mobiles** + +Sunt sas cunsonantes de incumintzu de sas paraulas, **_b-, d-, f-, g-_**, chi s'iscrient semper, sende chi podent ruere in sa pronuntzia, si sunt pretzedidas dae paraulas chi agabbant in vocale, es.: **_bentre, sa bentre; _****_domo, sa domo; figiu, su figiu; gama, sa gama_**, etc. + + + + +## Mediterràneu: Fouad Allam, nono a sas barrieras simbòlicas + +Sa netzessidade de nche catzare sas "fronteras simbolicas" intre de s'area mediterranea, rapresentadas dae sas limbas, dae sas religiones e da sas identidades, est un'isseberu obrigadu, ca s'alternativa est su declinu. Gasi s'intelletuale de origine algerina e neoparlamentare de sa Margherita Khaled Fouad Allam at abertu custu mangianu sos traballos de sa segunda die de su cunvegnu subra de "Mediterraneu, una oportunidade manna", in Casteddu. + +Fouad Allam at sutaliniadu comente s'Europa e s'Italia sunt paghende su preju de sos efetos chi derivant dae custas fronteras simbolicas, siat pro su chi pertocat sas politicas restritivas pro s'immigratzione siat pro su dibatitu subra de su tema de sa tzitadinantzia. + +Pro Allam, in prus, sa tzirculatzione de omines e de ideas, chi est istada semper una carateristica de s'area mediterranea, est minimende. + +"Su Mediterraneu" at naradu galu Allam "est devenende su piculu mancante de su protzessu de mundializatzione. Non mancat su Mediterraneu retoricu ma su politicu chi devet essere galu, pro fortza, fatu"._[sch]_ + + + + +## Cale devet essere sa **positzione de su verbu in sas frases interrogativas**? + + + + +## **Terras deserticas** + + + + +## **Terras grassas** + + + + +## **Cassadores primitivos** + + + + +## **Aradore egitzianu, ca 1200 a.C.** + + + + +### 03/11/2012 + +## Duos sardos in finale in su Suns Festival + +### Sunt Claudia Crabutza e Claudiu Gabriel Sanna + +### Claudia Crabutza e Claudiu Gabriel Sanna ant bintu su premiu de su publicu in su Suns Contest (Festival Europeu de sa Cantzone in Limba Minoritaria) chi ant fatu in Udine custu sabadu, gherrende cun su restu de sas minorias linguisticas de s'Istadu italianu, cun sa cantzone "Quin trista es la tarda" ("Ite tristu chi est su sero") de Pinu Piras. In nadale ant a presentare su catalanu de S'Alighera a sa Finale Internatzionale chi b'est in sas Asturias, in Xixon. A megius avantzamentos! + +#_Sarvadore Serra_ + + +## Sa geografia, sientzia interdisciplinare + +_ +_ + +_ +#Diegu Corraine_ + + + + +## Ma sa norma **istandard de su sardu** non faghet dannu a su gadduresu e a s'aligheresu? + +### Paraulas crae: **istandard de su sardu** + + + + +## COMENTE SALUDAMUS + +Pregontare de su tempus liberu **Sa forma prus comuna pro saludare est:** + +Salude > +< Salude! + +Una forma prus de amigos est: + +Oe! > +< Oe! + +A s'antiga, si naraiat finas, a mangianu: + +Bonas dies! > +< Dies bonas! + +A merie: + +Bonas tardas! > +< Tardas bonas? + +_** + +Bona note! > +< Note bona! + +Pro si dispedire, si narat: + +Adiosu! > +< In bonora! + +O si narat: + +A megius bidere! > +< A megius bidere! + + + +N.jpg + + +## ITE AGRADAT A FÀGHERE + +Pregontare de su tempus liberu Pregontare de su tempus liberu + +ANTONI +FRANTZISCA + +Cando tenes tempus, +ite t'agradat a faghere? > +< M'agradat a leghere! +<< E a tie? + +A mie m'agradat +a ascurtare musica! > +<< Ebbia? + +Nono. Canto in +unu grupu musicale! > +<< E cale est? + +Su grupu SON, +de musica cubana > +<< Cubana? + +Eja, de musica cubana, +ma so finas in unu grupu +de ballu sardu! > +< Ma tando, giai nd'ischis de cosa! + + + +In sa frase "m'agradat a leghere", su verbu agradare est fraseologicu, + + +## Soru: votu a sos immigrados e tv chi faeddat in àrabu + +Soru cheret cuntzedere in pagu tempus su deretu de votu a sos immigrados legales ("comente unu fatu de tziviltade e de intregratzione reale") e realizare in Casteddu una Fiera de su Mediterraneu chi potzat interessare sas impresas de sos Paisos chi istant in su _"Mare Nostrum"_ cun atentzione meda pro sas Universidades e sos progettos innovativos in su campu de s'informatzione. Custas sunt unas cantas de sas ideas che su Presidente de sa Regione Sardigna, Renato Soru, at espostu a sa platea de su Forum de su Mediterraneu. "Sa Sardigna non cheret essere sa capitale noa de su Mediterraneu", at pretzisadu, "ma cherimus aere sa possibilidade de coordinare carchi progetu in su campu de sa cultura e de su turismu. In custu sensu su Presidente at pretzisadu chi cheret faghere de su Forum un'eventu annuale, ipotizende chi su Cunvegnu de s'annu chi benit potzat essere abertu a sas impresas de su Mediterraneu ("chi batant progetos, machinarios, e impiantos"). Soru at auspicadu chi su Guvernu nou mandet a in antis, pro risorvere su calu demograficu e sa mancantzia de manodopera in setores meda, initziativas de revisiones de sas cuotas de sos immigrados, e pro sa Sardigna, chi cun su Istatutu de s'Autonomia nou, e una lege noa pro sos Entes Locales chi diat in presse su deretu de votu a totu sos residentes in s'isula. Pro s'aspetu de sa cultura su Guvernadore at naradu chi cheret faghere un'initziativa importante meda pro s'istrutzione post-universitaria, in ue ocannu est istadu varadu su primu _Master and Back, _una possibilidade pro 3000 laureados de frecuentare, cun sas borsas de istudiu, carchi cursu de ispezialitzatzione in s'esteru e a pustis torrare a Sardigna e ponnere custas connoschentzias a disponimentu de su sistema. Su Presidente at naradu " s'annu chi benit faghimus un'ateru _Master and Back _chi potzat interessare sos giovanos de s'atera ala de su Sud de su Mediterraneu. In s'interi- at agiuntu- sas Universidades sardas podent creschere che a sas Universidades de su Mediterraneu". A sa fine at naradu chi b'est sa possibilidade chi in s'isula potzat naschere sa prima televisione satellitare chi faeddat in arabu e chi custa potzat finas sighire in una collaboratzione prus istrinta cun sa Regione, Ansa Med e ateras impresas sardas de su setore de sas telecomunicatziones. + + + + +## Argumentos + +### _Incarca in s'Argumentu chi t'interessat!_ + + + + + + +## In sa frase _**"m'agradat a leghere"**_, su verbu **agradare** est fraseologicu, + + + + + +## aaa + +### aaa + +Un especialista en temes internacionals recomana a Espanya que s'oblidi de basar la seva estrategia en el suport de la Unio Europea + +L'article del Huffington Post continua assegurant que els catalans seguiran utilitzant l'euro, passi el que passi: "Tampoc no te sentit que es digui que Catalunya quedaria fora de l'euro. Un pais pot utilitzar la moneda que vulgui (Monaco fa servir l'euro). Simplement, no estaria representada al Banc Central Europeu. Ara tampoc no ho esta, i a Espanya, que si ho esta, no li serveix de gran cosa". + +### + +#_Sarvadore Serra_ + + +## COMENTE NOS PRESENTAMUS + +Pregontare de su tempus liberu Pregontare e narrere su numene de pessone + +ANTONI +FRANTZISCA + +Deo mi naro Antoni! > + +< E deo Frantzisca Maria! + +Finas Maria? +E comente mai? > + +< Fiat su numene de mannai, +sa mama de babbu! +Figura*ti chi mannai si naraiat +finas Giosepa e Antonia + +Si est a cussu, finas mannoi meu +si naraiat Antoni Micheli Giosepe. +Tando si costumaiat a ponnere +duos, tres e finas bator numene!> + +< Fiat una manera de pesare +sos mannos nostros e **finas** + +So propiu curiosu! E babbu tuo +e mama tua ite si narant? > + + +< Maria Antonia! + +_ +_ + +_Andria, Andriana, Ànghelu, Anna, Annesa, Antoni, Austinu, Bachis, Cajetanu, Candida, Caralu, Carminu, Carula, Cosome, Danielle, Davide, Diegu, Dionisi, Efis, Gantine, Giagu, Giliu, Istene, Luisu, Mariu, Micheli, Paulu, Pedru, Portolu, Remundu, Sarvadore, Sidore +_ + +_** + +__Mintonia, Manzela +__ + +_** + +___-- Ànghelu > Angheleddu +-- Antoni > Antoneddu, Toneddu, Totoni, +-- Chirigu > Chirigheddu, Chircheddu +-- Franchiscu > Chiscu, Chicheddu, Chicu, Chicheddu, Chichinu, Chissu, Chichissu +-- Frantziscu > Tziscu, Tzicu, Tzicheddu, +-- Giosepe > Pepe, Pepeddu, Peddeddu, Pipinu, Pipineddu__ +-- Giuanne > Banne, Banneddu,_ _Giuannicu, Nanni** +-- Micheli > Cheli, Chelleddu +-- Sarvadore > Badore, Baddore, Barore, Bore, Boreddu, Bobore, Boboreddu, Boricu, Boricheddu +-- Subustianu > Sustianu, Bustianu, Petanu, Tatanu_ + +_ +# Diegu Corraine_ + + + + +## clone] In sa frase _**"m'agradat a leghere"**_, su verbu **agradare** est fraseologicu, + + + + +## ITE LIMBA FAEDDAMUS + +Pregontare de su tempus liberu Pregontare de ite limba faeddant in familia + +ANTONI +FRANTZISCA + +Ite limba faeddades in domo tua, +A su solitu? >> +< In domo faeddamus in frantzesu! + +In domo mea costumamus +a faeddare in tedescu> +<< E in domo tua? + +Babbu e mama faeddant in sardu! > +<< E in sardu non bi faeddades? + +A mie m'ant imparadu a rispondere in tedescu > +<< E tue tando? + +E cun tegus ite ant fatu? >> +< Finas babbu e mama faeddant in sardu! +Ma deo apo imparadu su frantzesu! + +_# Diegu Corraine_ + + + + +## DE UE SEMUS + +Pregontare de su tempus liberu Pregontare de cale bidda e logu semus + +ANTONI +FRANTZISCA + +De ue ses? > +< Deo so de Frantza! +<< E tue? + +Deo so de Germania! > +<< E sos [cumpangios](cumpangiu_0_1_1) tuos +de sa «classe virtuale»? + +Unu est de Ispagna, +sos ateros sunt de Polonia +e de Inghilterra! > +< Tando unu est ispagnolu, +sos ateros sunt polacos +e inglesos! + +Ma tengio finas una cumpangia +ungheresa e una chi est austriaca!> +<< E in ue istas? + +Isto in una bidda +a probe de Colonia! > +E tue? >> + +< Deo isto in una bidda +a probe de Parigi! +<< E cando torras a Germania, a Colonia? + +< Finas deo apo a torrare a domo luego + +Pro faeddare a una pessone manna + +Si devo faeddare +a una pessone manna, +ite li devo narrere? > + +< De seguru «Voste» +o «Bois»! +Si tue esseres una pessone manna +o unu professore, dia narrere: +«Voste de ue est?» o +«Bois de ue seis?» + +_ +_ + +_# Diegu Corraine_ + + + +• «Voste» e «Bois»: +"Voste" est una forma de cunsideru de sa pessone chi semus addoviende e andat semper cun su verbu in sa de 3 pessones singulare: Voste ite cheret? Voste a ue fiat andende? "Bois" imbetzes andat cun su verbu in sa de 2 pessones plurale: Bois ite cherides? Bois a ue fiais andende? + +• «luego» + + +## S'inietzione letale est prus umana de sas àteras cundennas a morte? + +A pustis de sa detzisione de sa Corte Suprema de sos Istados Unidos de amitere ricursos contra a sas inietziones letales, Sergio D'Elia, segretariu de _Nessuno tocchi Caino_ e deputadu de _La Rosa nel Pugno_ at decraradu "Benint torra dae sos Istados Unidos sas noas chi andant contra a sa pena de morte, a pustis de s'abolitzione de sa pena de morte pro sos minorados mentales e sos minorennes e de su miminare dae annu in annu de cundennas e esecutziones. Cussa de s'inietzione letale, chi est sa manera prus 'durche' chi un'Istadu tenet pro nche mandare a s'ateru mundu un'omine chi at fatu unu reatu grave, est s'urtima solutzione pro su sistema capitale americanu. Nos semus acurtziende semper de prus a decrarare s'incostitutzionalidade de sas inietziones letales, chi sunt una pratica crudele e inusuale. + +Sos Paisos chi in custos annos ant detzisu de passare dae sa cadrea eletrica, s'impicu o sa fusilatzione a s'inietzione letale, ant motivadu su cambiamentu comente una manera prus tzivile e umana, prus indolore, pro giustitziare sos cundennados a morte. Sa realidade est diferente, e como finas sa Corte Suprema americana cumintzat a nde leare atu. Como isetamus sas detzisiones subra de sos ricursos de sos cundennados a morte, ma giai cun sa detzisione de sa Corte Suprema de los amitere, cumintzat a nde calare su mitu de sa tziviltade e de s'umanidade de s'inietzione letale".[_gpr_] + + + + +## CANTOS ANNOS TENIMUS + +Pregontare de su tempus liberu Pregontare cantos annos tenimus + +ANTONI +FRANTZISCA + +Cantos annos tenes? > +< Tengio seighi annos! +<< E tue? + +Deo nde tengio +deghennoe! > +< Pares prus giovaneddu! + +E babbu tuo cantos +nde tenet de annos? > +< Babbu barantaghimbe! +Est de su 1967! +<< E su tuo, de su cantu est? + +Babbu meu chimbantunu! +Est de su 1961! > +<< Ma, tando, sunt belle fedales! + +Beru, sunt belle fedales! +Tenent diferentzia de ses annos! > + +_# Diegu Corraine_ + + + + +## PREGONTARE SA DIE + +Pregontare de su tempus liberu Pregontare de sa die + +ANTONI +FRANTZISCA + +Ite die est oe? > +< Oe est mercuris! + +E cando nos devimus collegare, +intro de chida, +in sa «classe virtuale»! > +< A dintidie! +Duncas, su [lunis](lunis_0_1_1), +su [mercuris](mercuris_0_1_1) e sa [chenabura](chenabura_0_1_1)! + +E sas ateras dies de fatoriu, +su [_martis_](martis_0_1_1), su [_giovia_](giovia_0_1_1) e su [sabadu](sabadu_0_1_1), +ite b'at? > +< Nudda! Dies liberas! +Podes sighire a istudiare +o ti podes ispassiare! + +E sa [dominiga](dominiga_0_1_1)? > +< Pasu pro totus! + +Ma sa letzione "De ue semus" +cando l'amus fata? > +< Gianteris! + +E eris, ite amus fatu? > +< Ma tue non t'ammentas nudda! +Eris non b'aiat "iscola"! + +E cras, ite amus a faghere? > +< Ma tue non t'ammentas nudda! +Finas cras non b'at "iscola"! + +E pusticras, tando? > +< Pusticras tenimus "iscola"! +S'argumentu at a essere +"Pregontare su mese, +s'istasone, s'annu! + +Semper a mangianu? > +< Eja, a mangianu! +A merie, semus liberos + +_# Diegu Corraine_ + + + +• su genere de sas dies: + + +## PREGONTARE SU MESE, S'ISTASONE, S'ANNU + + + + +## proa + + + + + +## PREGONTARE S'ORA + +Pregontare de su tempus liberu Pregontare ite ora est + +ANTONI +FRANTZISCA + +A ite ora cumintzat s'iscola? > +< Cumintzat a sas noe! + +E como ite ora est? > +< Sunt sas oto e mesa! +Tenimus galu mesu ora! + +E a ite ora agabbamus? > +< A sa una! + +Ite faghes oe, pustis gustadu? > +< Nudda! + +Tando a m'agiuas +in sa pronuntzia de su sardu, +cun Skype? > +< Andat bene, +nos collegamus +a sas tres e deghe de merie! + +Mi bastant unos trinta minutos, +finas a sas bator mancu binti, +ca a pustis devo essire! > +< E deo devo andare +a palestra a sas bator +e cuartu! + +A ite ora agabbas? > +< A ora de sas ses! + +_# Diegu Corraine_ + + + +• «a ora de...» si narat pro inditare pagu prus o mancu un' ora determinada, es.: nos bidimus a ora de sas 10. Non si narat ''a oras de...» + + +## + +• **«a ora de...»** si narat pro inditare pagu prus o mancu un' ora determinada, es.: **_nos bidimus a ora de sas 10_**. +Non si narat _''a oras de..._» + + + + + + +## + +• **su genere de sas dies**: + + + + +## Sa Coca Cola in mesu de sas polèmicas + +Sa California at fatu causa a sa Coca Cola acusende.la de importare dae su Messicu bibitas in ampullas chi cuntenent prumu. Est capitadu su mese passadu, e in su matessi periodu su Giapone nch'at fatu torrare a sa fabrica 830.000 ampullas e latinas de bibitas in ue aiant agatadu pruere de ferru (poscas ant iscobertu chi sas bevandas incuinadas fiant 2,37 milliones). + +Sas autoridades californianas narant chi su livellu artu de prumu est causadu dae sa tinta chi ant impreadu pro tinghere sas ampullas. "Milliones de ampullas perigulosas pro sa salude sunt istadas distribuidas a sos californianos e consumadas in sos urtimos bator annos sena chi si siat fatu nudda pro prevennere sos dannos", narant sos promotores de sa causa. Sa Coca Cola at respintu sas acusas sutaliniende chi sas ampullas rispetant sa legislatzione chi esistit. + +Tres chidas a como sas autoridades de sa California aiant fatu acusas analogas a sa Pepsi, chi aiat preferidu a pagare una multa de 2,25 milliones de dollaros e de nde ritirare sas ampullas incriminadas dae sas butegas. Sa California importat cada annu dae su Messicu nessi 20 milliones de ampullas de Coca Cola, ca sos consumadores ispanicos de sos Istados Unidos preferint su sabore de sa bibita produida in Messicu.[_gpr_] + + + + +## ITE AGRADAT A MANDIGARE + + + + +## COMENTE EST FATA SA DOMO + + + + +## COMENTE ISTAMUS + +Pregontare de su tempus liberu Pregontare de sas noas + +ANTONI +FRANTZISCA + +Ite noas? > + +< Bonas / bonigheddas + +E ite orobona [si sunt "malas"]? +Ite t'at capitadu? > + +< So rifriada / So a dolore de conca / +Mi so ismalaidada / So [malaida](malaidu_0_1_1) + +_** + +Pregontare de su tempus liberu Pregontare de sa salude + +Comente istas! > + +< Bene / benigheddu / +bastante bene [o "male"]! + +E curende ti ses + +< Eja. Su dotore m'at +naradu a leare +unas cantas meighinas! + +Coita a sanare, tando!> + +< Deus chergiat / +Deus t'ascurtet! + +_** + +_# Diegu Corraine_ + + + +• «bonigheddas»: +In sardu est frecuente sa possibilidade de formare diminutivos de sos agetivos, pro minimare su valore o sa cantiadde espressada dae sa paraula. + + +## COMENTE EST CUMPOSTA SA FAMÌLIA + + + + +## PREGONTARE SU TEMPUS E INDITARE SOS COLORES + + + + +## IN SA BUTEGA DE ALIMENTARES + + + + +## IN SA BUTEGA DE ORTALÌTZIA E DE FRÙTORA + + + + +## ITE TRABALLU FAGHIMUS + + + + +## COMENTE RINGRATZIAMUS E AUGURAMUS + + + + +## VIAGENDE IN AEROPLANU + + + + +## Ordignos nucleares USA NATO in Itàlia. + +Ses Paisos europeos (Belgiu, Germania, Italia, Paisos Bassos, Turchia e Regnu Unidu) ospitant, pro sos acordos NATO subra de sa 'cundivisione nucleare', 480 bombas suta de su controllu de sos Istados Unidos. Onniuna de custas bombas rapresentat unu perigulu evidente e est unu obietivu potentziale. In Italia, sas bases de Aviano e de Ghedi Torre (chi si podent impreare operativamente pro obietivos in Mediu Oriente comente pro obietivos in sa Federatzione Russa) rapresentant unu bersalliu militare chi podet ponnere in arriscu mannu sas populatziones de una area manna. + +A pustis de s'urtima revisione fata dae su Nuclear Posture Review de su Pentagono, sos Istados Unidos no refudant sa possibilidade de impreare armas nucleares pro prevennere un'atacu nucleare imminente o potentziale o pro evitare chi ateros Paisos si potzant dotare de armas nucleares. Sa gherra atomica oe est unu perigulu reale, e sos pilotas americanos podent moere cun armas atomicas dae sas bases italianas sena peruna autorizatzione dada dae su guvernu nostru. + +S'Europa, pero, devet essere libera dae sas armas nucleares, ca sena su disarmu nucleare est difitzile a evitare chi Paisos che a sa Corea de su Nord, s'Iran o su Giapone si intendant autorizados a si armare issos puru. + +Tocat de ponnere in discussione sa presentzia in Italia de sas 90 testadas atomicas (900 bortas sa potentzia de sa bomba de Hiroshima) chi sunt presentes in Aviano e in Ghedi Torre, gratzias a unu tratadu segretu chi no est istadu comunicadu mai a su Parlamentu. + +Sos Europeos tenent su deretu de pedire sa rimotzione de custas armas, comente ant fatu su Canada, sa Danimarca e s'Islanda, ca s'Europa no est una portaereos de sos Istados Unidos.[_gpr_] + + + + +## VIAGENDE IN AUTOBÙS E IN TAXI + + + + +## IN ALBERGU + + + + +## IN ISCOLA + + + + +## IN RISTORANTE + + + + +## IN APOTECARIA + + + + +## IN TZILLERI + + + + +## PREGONTARE, PEDIRE E COMPORARE + + + + +## IN AMBULATÒRIU + + + + +## IN PERÌGULU + + + + +## IN OSPIDALE + + + + +## Sa Corte de Apellu assolvet a sos ativistas de Greenpeace + +Su 14 de lampadas sa Corte de Apellu de Milano at assolvidu sos 19 ativistas chi su 3 de triulas de su 2002 si fiant incadenados a sos cantzellos de s'inchinisadore de Como, cando chi chimbe ateros ativistas (assolvidos luego) si apicaiant a sa tziminera cun un'istriscione in ue si leghiat "Inchinisadores: obietivu zero". + +Sa Corte de Apellu at naradu chi no est istada una 'interrutzione de servitziu pubblicu' ma unu 'esertzitziu arbitrariu de sas resones suas'. + +Sas resones de s'atzione dimustrativa fiant sos resurtados de sas analisis fatas in bator regiones italianas subra de campiones de late de baca provenientes dae aziendas postas a pagu tretu dae sos impiantos de inchinisadura de refudos urbanos: in carchi campione (comente cussu de una azienda a curtzu a s'impiantu de Como) aiant agatadu cuntzentratziones elevadas de prumu in su late. Sos ativistas de Greenpeace si sunt moidos pro tutelare s'ambiente e sa salude: "Non si podet negare s'impatu ambientale, in termines de produtzione de diossinas e de metallos graes, de sos inchinisadores. - ispricat Vittoria Polidori, responsabile de sa campannia incuinamentu de Greenpeace - Amus a sighire a favorire mesuras alternativas a s'inchinisadura. Devimus imparare a miminare sos refudos, a los torrare a impreare e a los ritziclare, a preferentzia de los brusiare". + +Intantu sighit sa campannia pro collire firmas pro una petitzione contra a sos sussidios a sos inchinisadores.[_gpr_] + + + + +## SOS ANIMALES DE DOMO + + + + + + +## SOS ANIMALES DE DOMO + + + + + +## + +Presentada a +Imparamus a faeddare in sardu + +In familias sardas medas, difatis, a sos figios no imparant su sardu. E, duncas, chie lu cheret imparare si devet assugetare a l'imparare in iscola. Si est beru chi sa cosa megius est a imparare sa limba sarda in familia, est finas beru chi, cando nde tenimus sa voluntade, la podimus imparare in iscola, comente faghimus cun ateras limbas, e comente ant fatu babbos nostros... cun s'italianu! + +Proamus a bidere su chi ant imparadu **Antoni** e **Frantzisca**... + + + + +## N.jpg + + + + +## **• «Voste» e «Bois»**: + +"**_Voste_**" est una forma de cunsideru de sa pessone chi semus addoviende e andat semper cun su verbu in sa de 3 pessones singulare: _Voste ite cheret? Voste a ue fiat andende?_ "**_Bois_**" imbetzes andat cun su verbu in sa de 2 pessones plurale: _Bois ite cherides? Bois a ue fiais andende?_ + + + + +## **• «luego»** + + + + +## **• «bonigheddas»**: + +In sardu est frecuente sa possibilidade de formare diminutivos de sos agetivos, pro minimare su valore o sa cantiadde espressada dae sa paraula. + + + + +## Catalugna: "oe votat pro s'istatutu nou" + +Sunt 5.309.767 sos catalanos chi oe tenent su deretu de votare in su referendum subra de sa riforma istatutaria. In su 1979 podiant votare 4.421.965 a sa consultatzione chi aprovaiat s'atuale "Estatuto de Autonomia de Catalunya". + +Belle che 110 migia de catalanos sunt residentes in s'esteru. Sa majoria de votantes chi istant in sa regione sunt in Bartzellona (3.904.448), sighidos dae Tarragona (522.488), Girona (474.186) e Leida (300.621). Sas feminas sunt prus chi non sos omines, 2.685.266 a cunfrontu de 2.516.477. + +S'Istatutu vigente fiat istadu aprovadu su 25 de santugaine de su 1979 cun 2.327.038 votos a favore, su 88.1% de _eja_, e 204.957 de _nono_. Sas ischedas biancas fiant istadas 93.784, su 3,5%, e a s'ora 12.576, su 0.48%, sas ischedas nullas. Sos 8.227 segios ant a abarrare abertos finas a sas 8 de sero. + +S'Istatutu de sa Catalugna est unu de sos puntos crae de su programma de su guvernu de Zapatero, chi narat a votare pro su _eja_, custu contra "s'autoritarismu e su tzentralismu". Ma in s'interi, sa manca indipendentista non cheret s'autonomia noa, cussiderande-la paga cosa. S'opositzione de tzentru-dereta, imbetzes, denuntziat su "perigulu" pro s'unidade de s'Ispagna. _[gpd]_ + + + + +## Notas de **Lessicu** + +Inoghe ponimus cussigios pro tratare in manera prus giusta su **lessicu** de su sardu, faghende a manera de curregere mescamente sos italianismos chi, a dolu mannu, sunt intrende cun fortza semper prus manna, in su sardu faeddadu e iscritu. + +Sos cussigios currispondent a pregontas chi faghent sos letores tramite su modulu "_Faghe una pregonta_" chi chie si siat podet cumpilare. + +_# Diegu Corraine_ + + + + +## **realidade** NON _realtade_ + +Est megius su cultismu "**_realidade_**" chi non "_realtade_", prus a curtzu a s'ita. '_realta_", dae lat. "_realĭtas_". + + + + +## Sas 4 caras de sa limba + +Sa limba sarda si podet liberare e si faghere "limba normale" + +_# Diegu Corraine_ + + + + +## Pro afortire e preservare sa limba sarda + +### Paraulas, termines, numenes de logu e numenes de pessone in sardu! + +Inoghe ponimus cussigios pro tratare in manera prus giusta su sardu, faghende a manera de curregere mescamente sos italianismos, anglismos, frantzesismos, etc. chi, a dolu mannu, sunt intrende cun fortza semper prus manna, in su sardu faeddadu e iscritu, a su solitu veiculados dae s'italianu, chi nche los collit sena bisongiu nen criteriu.. + +Sos cussigios currispondent a pregontas chi faghent sos letores tramite su modulu "_Faghe una pregonta_" chi chie si siat podet cumpilare. + +_# Diegu Corraine_ + + + + +## **biblioteca digitale** NON _digital library_ + +Non si cumprendet pro ite devamus mutire "_digital library_" su chi si podet mutire, in sardu (e in italianu), "_**biblioteca digitale**_". Machines de s'anglomania! + + + + +## **siddadu, ascusorgiu** NON _tesoru/tesoro_ + +Sas paraulas "_tesoru/tesoro_" sunt italianismos. +In su sentidu de 'richesa' , cantidade de dinare, oro o ateru, si podet narrere "_**siddadu**_", "_**ascusorgiu**_": Duncas est giustu. "in palas de sa cresia ant agatadu unu siddadu (o un'ascusorgiu). +Si si tratat de s'ita. '_fare tesoro di..._", si podet narrere "_**tirare profetu dae...**_": "_**amus tiradu profetu dae sos cussigios tuos**_". +Si ita. '_tesoro_' est pro una pessone, podet andare bene "_**prenda**_": "_**maridu meu est una prenda**_". +Si, in cambiu, cherimus inditare unu Ministeriu, podimus narrere "_**Ministeriu de s'Erariu, de su Patrimoniu Publicu, de su Fiscu**_". + + + + +### 07/12/2012 + +## 1 e 2 de nadale: sa de 7 Cunferentzias de sa limba. + +### de Diegu Corraine + +(7/12/2012) Sa cunferentzia de Aghju de su 1 e 2 de nadale de su 2012 est resessida bene meda. Annu cun annu semus abbaidende e proponende totu sas caras de sa limba sarda chi si cheret ufitziale a beru. + +Oramai sas ideas in Sardigna, a propositu de limba, sunt semper prus craras, comente amus bidu in Àghju. B'at semper prus pessones cun ideas craras chi ischint ite tocat a faghere pro su tempus venidore de su sardu e de sas minorias linguisticas sardas. +Duncas, in medas, in Àghju, ant sighidu a crarire chi: +--in Sardigna b'at 5 limbas reconnotas dae sas Leges (26 e 482), chi su sardu est sa limba natzionale e istorica e chi sa matessi tutela est garantida, in territoriu issoro, a gadduresu, tataresu, tabarchinu, aligheresu; +--sas variedades dialetales de su sardu sunt relatziones cumplementare e no esclusiva cun sa norma iscrita LSC, chi no nde podimus faghre a mancu. Cada unu faeddat in limbagiu suo ma tenet comodidade a iscriee in sa matessi manera; +--sa limba est sa sienda prima de sa Terra nostra e chi est finas una richesa economica chi podet impreare chentinas e chentinas de pessones, comente traballu pagadu, si in sa limba su guvernu faghet investimentos de dinare, medios e omines; + +--in s'afortimentu de sa limba, cada unu devet faghere sa parte sua, comente ente o comente privadu, pessone; +-- chi cada espressione culturale podet tennere una "cara" linguistica, in cale si siat setore; +--su voluntariadu linguisticu est una de sas fortzas chi podet dare dinamismu a sa creschida de sa limba sarda. Chie si siat, traballadore o pensionadu podet dare agiuda a sa limba sarda in sa sotziedade e in su territoriu; +--sos premios literarios si devent ampliare dae sa poesia (in ue sunt majoritarios) a sa prosa, a su teatru, a sos giovanos, a sa sientzia, a su giornalismu, a sa tradutzione; +--sos chi si movent in su mundu de sa limba devent elaborare unu "manifestu" cun sas ideas-propostas de politica linguistica; +--sos assotzios chi tenet sa limbas comente elementu distintivu si devent assotziare in una federatzione, pro s'afortire e afortire sa limba; +--tocat a formare grupos de atzione linguistica in cada logu, impresa, ente, pro afortire sa presentzia interna e esterna a sa limba sarda e a sas ateras limbas minoritarias de Sardigna. + +Su 4 coladu, in sa cronaca chi apo intesu in RAI Sardigna, ant faeddadu de su "movimento degli uffici linguistici", a propositu de sa segunda die de sa Cunferentzia! Unu ossimoru a beru! Ite cunfusione! Una cosa sunt sas istitutziones e sos ufitzios de sa limba sarda (o isportellos linguisticos) a unu chirru, un'atera cosa est movimentu linguisticu chi (comente movimentu politicu de voluntarios indipendentes) diat devere naschere o s'afortire, a s'ateru chirru, pro proponnere, criticare, controllare, puntorgiare s'atzione de sas istitutziones, pro cumprire sa finalidade comuna de una politica linguistica forte e cumpreta! A unu chirru sas istitutziones chi dispensant politica linguistica, a s'ateru sos utentes, sos "consumadore" de limba. Non podimus cunfundere sas funtziones ponende*los in pare. Sas istitutziones sunt (o devent essere) su "guvernu" de sa limba, su movimentu su "controllore, sa cussentzia critica, etc.". Si nono, arriscat de essere comente in Messicu, in ue pro belle unu seculu at dominadu su "Partidu istitutzionale rivolutzionariu". + +Duncas, entes e ufitzios fatzant sa parte issoro, su movimentu b'est pro los controllare, cussigiare, proponnere o criticare, in s'interessu de sa limba sarda. + +Est giustu a lu cumprendere e a... lu narrere, in s'interessu generale. + + + + +### 08/12/2012 + +## S'evolutzione de s'indipendentismu in Catalugna + +### de Joan Elies Adell Pitarch + +A pustis de sa resessida de sa manifestatzione chi ant fatu in Bartzellona s'undighi de cabudanni, cunvocada dae s'Assemblea Natzionale Catalana" (ANC) cun su lemma "Catalugna, un'Istadu nou de Europa", chi b'ant leadu parte prus de unu millione e mesu de pessones, s'indipendentismu in domo nostra s'est fatu una moda. Ma si tratat de unu fenomenu relativamente nou. + +Pagos annos a como, faeddende de indipendentzia, si podiant bidere duos iscenarios. A un'ala, su de sa revindicatzione utopica de sas libertades natzionales catalanas chi leaiat forma politica in una manca indipendentista chi beniat dae sa gherra contra a sa ditadura franchista. A s'atera, su movimentu prus o pagu estemporaneu e irregulare de giovanos, chi unos cantos de custos fiant ligados a organizatziones politicas afines. In ambos duos casos, su mundu indipendentista fiat abaidadu cun minispretziu. S'indipendentismu fiat cunsideradu, in arresonadas publicas e privadas, un'assurdidade de bisadores. Pro minimizare s'impatu sotziale possibile suo e, duncas, cun s'idea perversa de nde neutralizare sa carriga ideologica, si faeddaiat de _bator gatos._ Tando, sos bator gatos ant postu mente a sos pretzetos divinos de creschere e de si multiplicare, ca cuddos giovanos utopistas si sunt fatos mannos (e finas rispetabiles!) e medas de custos, si non sunt intrados in politica, ant tentu su matessi un'espressione politica. Comente narat sa cantzone de una de sas bandas rock como prus de moda in Catalugna, sos Manel, "b'at chertu s'agiudu de Deus pro crompere finas a inoghe", pero inoghe istant. Mitos medas nche sunt rutos in caminu, e b'at apidu finas tempus pro s'esertzitziu de una prassi politica cun resessidas e fallimentos chi cunfirmat chi semus in dae in antis de un'optzione semper prus in creschida e trasversale. Su chi oe sas inchertas demoscopicas cunfirmant, e chi chie si siat podet iscumproare si viagiat in Catalugna e s'interessat de s'argumentu, est chi s'indipendentismu sotziologicu s'est cambiadu in una realidade chilivradora. + +B'at apidu agiudos importantes in custu caminu. Sunt istadas levas naturales pro s'aumentu de sa sensibilidade indipendentista sas reatziones chi s'Ispagna at apidu contra a sa Catalugna in sos urtimos annos (Istatutu, sententzias de sa Corte Costitutzionale, intromissione linguistica, e totu gasi). S'otzione soveranista est tenta semper prus in contu a manu a manu chi aumentat sa distantzia intre su chi si pagat e su chi si retzit. ¿Pro ite, si tenimus unu PIB chi si podet paragonare a su de unos cantos paisos chi istant bene, su gradu nostru de bonistare reale est inferiore meda a su de regiones ispagnolas medas? sa richesa chi sa Catalugna generat no est sinonimu de bonistare. A su nessi no est gasi pro sos catalanos. Custa cunstatatzione animat s'indipendentismu pragmaticu, cussu non natzionalista. Un' ispagnolu emigrante, comente bi nd'at medas, no lassat de s'intendere ispagnolu pro su fatu de istare in logu istrangiu, pero in cambiu abbaidat a sos interessos suos in su logu in ue istat, cuotizat e retzit servitzios pro su chi pagat. Pro ite inoghe diat devere essere diferente? Forsis no andat bene a s'apellare a su sentimentalismu, ma a su pragmatismu prus radicale chi, in tempos de crisi, est netzessariu a duas bias. In unu mundu globale s'indipendentzia non devet essere una chistione (petzi) de identidade. + +Sas colonias ispagnolas in America ant tentu bisongiu de 300 annos pro cumpletare su protzessu issoro de liberatzione, e tzelebrant in sa die de s'indipendentzia sa festa natzionale issoro. In su casu de sa Catalugna mancat pagu pro crompere 300 annos dae sa derrota catalana de s'annu 1714, sa festa natzionale nostra. Sos tzitadinos de Catalugna si sunt abbigiados chi s'indipendentzia est un'istadu de emantzipatzione e soverania politica, economica, culturale e linguistica. Sa sotziedade tzivile andat a unu passu prus a dae in antis de sos politicos. Como est tempus chi sos politicos nostros si detzidant a intrare in s'istoria dende un'aportu sinnificativu a su paisu issoro: faghende possibile s'indipendentzia de Catalugna + +(dae Eja, n. 11, santugaine 2012) + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 09/12/2012 + +## AGABBADU SU PRIMU ANNU DE FILS: TENIMUS GIAI PERSONALE PRO PÒNNERE SU SARDU IN ISCOLA, MA BI CHERET ÀTERU. + +### de Diegu Corraine + +Su 6 de nadale coladu, cun s'urtima discussione de sas tesinas, est agabbadu su primu annu de su cursu de Formatzione pro Insinnantes in Limba Sarda in s'Universidade de Casteddu. Sunt istados 66 sos maistros, professores o operadores linguisticos chi ant sighidu una formatzione belle e semper in sardu, durada chentinas de oras. Unu resurtadu positivu, in ue sos ispetzializados ant mustradu chi _si podet faghere iscola IN sardu e DE sardu_. In sas discussiones cun sa cummissione de esamene, sos candidados ant presentadu s'argumentu issoro (in forma de Unidades Didaticas, dae s'istoria a sa geografia, dae sa musica a sa religione) cun craresa e cumpetentzia, finas ca totus ant devidu isperimentare sa "teoria" in sa pratica, cun sos iscolanos de sas "maternas", elementares, medias e superiosres, in iscolas chi los ant ospitados Esperientzias praticas chi sunt duradas meses. A su chi ant espostu, sas iscolas, sos iscolanos e sas familias ant atzetadu custas esperientzias cun cuntentesa manna, pedende de sighire. Custu nos narat craru chi s'iscola sarda e sas familias cherent deretu su sardu in iscola. E nos narat finas chi b'at maistros e professores preparados pro faghere iscola in sardu e de sardu. E sos cursos de formatzione tenent una funtzione fundamentale. + +Tocat a narrere finas chi totu custu non podiat essere posssibile sena sa Regione Sarda, chi at disinnadu e pagadu sos Cursos e los at cunfidados, pro como, a s'Universidade de Casteddu, chi at tentu su meritu de aere atzetadu sas cunditziones de sa RAS (faghere sas letziones frontales a sos cursistas in sardu a su nessi pro su 50% de sas oras). S'UniCA at finas mustradu umilidade, ca non tenende totu sos professores internos capatzos de faghere letziones in sardu, at bandidu unu cuncursu pro reclutare professores esternos capatzos de insinnare in sardu. A dolu manu, s'Universidae de Tatari no at fatu sos Cursos ca no at atzetadu sas cunditziones de sa RAS. Non tenende professores a tretu de faghere letziones in sardu, cun prosopopea manna, at chircadu de cumbinchere sa RAS chi fiat megius a faghere sas letziones in italianu (pro cuare s'incapatzidade de sos professores suos) e su sardu in sos laboratorios. Ma sa RAS e su movimentu linguisticu chi at bidu deretu sa trampa, at negadu su dinare a sa UniSS, chi lu cheriat ponnere pro s'organizare master de 2u livellu, semper in italianu (cun laboratorios in sardu), chi non b'intrant nudda cun sa formatzione de insinnates disinnada dae s'Osservatoriu regionale de sa cultura e limba sarda e dae sa RAS. UniSS? Botzada dae totus! +FILS de Casteddu podet megiorare, tenende in contu sos cussigios de chie l'at frecuentadu, de chie b'at insinnadu e de sa RAS. Ma b'est e paret positivu. + +Ma pro tennere a beru un'**iscola bilingue** non bastat sa FILS. Tocat a sighire su caminu prevididu dae sa Lege 482/99. Cunforma a sa Lege, babbos e mamas de sos iscolanos devent pedire su sardu in iscola in sos modulos apositos. E s'Iscola devet ammaniare unu POF bilingue pro insinnare "su" e "in" sardu in sas setziones o grupos de iscolanos chi cherent su sardu, e agatare e formare maistros e professores (in intro de s'iscola o de unu consortziu locale de iscolas, cun s'agiudu de s'Universidade o de ateros entes formativos). + +Tocat a narrere in manera crara chi, sena cambiare s'ordinamentu de s'iscola, totu custu lu podent faghere maistros e professores de ruolu ebbia, in s'orariu iscolasticu curricolare normale, faghende sas materias finas **_in_** sardu e imparende **_su_** sardu in intro de sas oras de "educatzione linguistica". Finas ca non b'at peruna possibilidade de aumentare sas oras o de reclutare ateru personale. Est craru chi si sos maistros e professores chi s'impinnant pro _**su**_ sardu e _**in**_ sardu in iscola, in intro de unu POF addatadu a su progetu de "iscola bilingue", devent otennere unu reconnoschimentu economicu, pro minore chi siat. Ca sunt traballende pro megiorare sas cumpetentzias linguisticas in sardu de sos iscolanos, comente ant a podere dimustrare cun verificas apositas. + +Ma tando est craru finas chi TOTUS nos devimus mobilitare, a manera chi sa Diretzione Iscolastica regionale (tramite sas Iscolas) fatzat connoschere a sas familias sa possibilidade de pedire su sardu in s'iscola. Ma nos devimus mobilitare finas pro formare e cumbinchere sas familias chi su sardu in iscola est fundamentale pro su sardu matessi, pro s'identidade nostra e pro imparare megius sas ateras limbas. Chie connoschet o imparat su sardu at a imparare megius s'inglesu e sas ateras limbas. Oramai est una veridade dimustrada dae professores mannos e neurologos. + +Non so petzi deo chi, pero, est narende chi, a dolu mannu, si nche catzamus custos cursos FILS chertos dae sa RAS (non dae s'Universidade, chi nd'est petzi esecutore), sas Universidades sardas sunt che a totu su restu de s'Universidade italiana: faghent dialetologia comente in totue. Pro sa limba sarda, segunda limba pustis de sa limba italiana in intro de s'Istadu, no andat bene. S'Universidade, in Sardigna, devet tennere totu sas materias chi li pertocant: limba sarda e sas ateras limbas de minoria reconnotas(e non linguistica e dialetologia ebbia), didatica de su sardu e de sas ateras minorias reconnotas dae sa Lege 26; tradutologia; terminologia; sotziulinguistica; lessicografia, etc. Su fatu chi sa RAS, pro como apat incarrigadu s'Universidade pro sos cursos, non nos devet trampare, Sena FILS, UniCA e UniSS torrant a essere privas de limba sarda. + +E duncas, faghent bene a protestare e a pretendere unu cambiu totale sos istudentes, sos professores, sas familias, sos Sardos, pro sa sardizatzione de s'Universade in Sardigna. Nde tenimus totu su deretu. Si nono, sa RAS organizet e paghet una **Universidade Sarda**, publica, reconnota, ecuipollente, comente faghent in ateras comunidades linguisticas e natzionales. + +#_Diegu Corràine_ + + +## + +_** + + + + +## Mundiales: Italia Usa 1-1 + +Eris sos _azzurri_ ant fatu unu passu in segus, a cunfrontu de su cumintzu positivu cun su Ghana. Sa partida cun sos americanos est istada una gherra cun tensione meda chi est agabada cun un paregiu 1-1. In su minutu 21' gol de su milanista Gilardino e a pustis un'autogol de Zaccardo. Megius sa proa de sos aversarios chi ant dimustradu de tennere dotes fisicas bonas. Sa gara est istada caraterizada dae sas espulsiones: una pro s'Italia, su romanista De Rossi chi at dadu un' iscuidada legia a s'americanu McBride. A pustis sunt istados espulsos pro s 'America Mastroeni e Pope. Sos _azzurri_ non sunt istados bonos a isfrutare sa superioridade numerica pro totu su segundu tempus. E in su 63' ant arriscadu pro unu contrapee de McBride, e in 65' ant leadu unu gol dae Beasley DaMarcus, a pustis annulladu pro foras de giogu_._ A sa fine de sa partida ateras atziones meda pro sos _azzurri_: Zambrotta in su 68' e Del Piero in su 73' e in su 79'. Pro como s'Italia est sa prima de su grupu suo: pro sa cualificatzione a sos otavos at a bastare unu paregiu cun sa Repubblica Tzeca. + + + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + +### 11/12/2012 + +## MANIFESTAMUS PRO SA LIMBA NOSTRA + +### GIÒVIA 13 DE NADALE de su 2012 +a sas 10 de mangianu, in pratza de s'Universidade, Tatari + +Publicamus su documentu de su SU MAJOLU pro mutire a manifestare, cun s'isperu chi siant in medas sas pessones presentes: + +_Sa "Carta Europea de sas Limbas Regionales e de Minoria" est unu tratadu internatzionale de su 1992 chi s'istadu italianu no at mai ratificadu e como est faghende una lege in Parlamentu pro lu ratificare. Su guvernu italianu, bidu chi podet seberare cale livellu de tutela ponnere, cheret discriminare sos sardos in custu puru, comente at semper fatu in cada cosa. _ +_Difatis, sunt faghende un'ischirriadura chene motivu, ponende a sa limba sarda sa tutela prus bassa e a su tedescu, frantzesu e islovenu sa tutela prus arta._ + +_Su sardu est sa segunda limba prus faeddada in sa Republica Italiana, a pustis de s'italianu, cun prus de unu millione de pessones chi lu faeddant e sos sardos devent aere su diritu de l'impreare cantu e prus de s'italianu, in totu sa vida publica de Sardigna comintzende dae sas iscolas, sos ufitzios publicos e sos media._ +_Pro custu cherimus chi in sa ratifica de sa Carta siant garantidos: s'imparu fintzas in sardu in totu sas iscolas e in sas universidades sardas (articulu 8 paragrafu 1, ai, bii, cii, dii, eii, fii, g); su diritu de faghere una dimanda e retzire una risposta in sardu in sos servitzios publicos ammaniados dae sas autoridades amministrativas o dae ateras pessones chi traballant pro contu de cuddas (articulu 10 paragrafu 3, b); una televisione, una radiu e unu giornale chi essat cada die totu in limba sarda (articulu 11 paragrafu 1, ai, bi, ci, d, ei, fi, g). Pro su chi pertocat sa formatzione de sos insegnantes, cherimus chi su Parlamentu Italianu, (in prus de ponnere sa faina de tutela art. 8 par. 1, g) si movat abberu pro garantire s'istitutzione de Cursos de Laurea pro formare sos mastros e sos professores de limba sarda, si est netzessariu fintzas dende una deroga a sas normas subra de s'istitutzione de sos cursos de laurea novos chi at postu sa Riforma de s'Universidade._ +_Pensamus chi custas sunt sas cosas prus de importu pro pesare una politica linguistica noa in Sardigna, ca ponende su sardu in iscola, in sos ufitzios publicos e in sos media si diat dare una prospetiva de agatare unu traballu a giovanos sardos meda e custa diat essere sa menzus manera pro lis faghere torrare a impreare e a istudiare sa limba nostra._ + +_Bos mutimus a manifestare pro custa initziativa e in totu sas ateras chi su populu sardu at a organizare, pro difendere sos diritos nostros dae cust'atera picada in giru contr'a sos sardos!_ + +_Pro nos cuntatare:_ +_In facebook: Assotziu de istudentes - Su Majolu _ +_e-mail: sumajolu@yahoo.com - telefono: 3299694001_ + +#_Diegu Corràine_ + + +## Leghe + + + + +## leghe par. 2 + +leghe par. 2 + + + + + +## Su prìntzipe Vittorio Emanuele ingiùrgiat a sos sardos + +Cando in Sardigna su motore de sa barca de Vittorio Emanuele non funtzionaiat, isse l'at fatu riparare ma no fiat cuntentu meda; tando at pessadu chi fiat unu traballu fatu male meda e chi sos sardos cheriant furare dinare. Su printzipe at naradu ite pessaiat de su populu de sa Sardigna, giuditzios chi nos ofendent totus. E finas s'assistente suo, Gian Nicolino Narducci, agiunghet chi semus <_deficienti>_. Ma ite est megius, sa positzione in ue s'agatat como isse, chi est in sa miria de sa giustitzia e acusadu de prostitutzione? + +Ofesas malas meda las ant fatas finas a Giuliana Sgrena, sa femina leada in ostagiu in Iraq e a pustis liberada, accusende*la de essere sa causa de sa morte de Calipari, su capu de sos servitzios segretos_._[_vmn_] + + + + +### 18/12/2012 + +## + +Literadura internatzionale bortada in limba sarda. + +### Chenabura 21 de nadale a sas 16,30 in sa sala capitulare de su cumbentu de Santu Pedru de Sorres in Boruta (Tatari) + +_Retzimus e publicamus dae s'Ufitziu de sa Limba Sarda de Boruta, Turalva, Tiesi e Giave:_ + +«Garcia Marquez, Luis Sepulveda, Robert Louis Stevenson, Jose Saramago, James Joice ma finas Goethe, Sofocle e Macchiavelli. + +Custos sunt setzi unos cantos numenes importantes de sa literadura internatzionale in ue sas operas fundamentales sunt istadas bortadas in limba sarda e chi ant a essere presentadas a manera ufitziale **chenabura 21 de nadale a sas 16,30 in sa sala capitulare de su cumbentu** (galanu abberu) **de Santu Pedru de Sorres in Boruta (Tatari).** + +S'initziativa est organizada dae Juvanna Tuffu e dae Istevene Ruju, responsabiles de s'Ufitziu de sa Limba Sarda de Boruta, Turalva, Tiesi e Giave. + +A pustis de sos saludos de su sindigu de Boruta Silvano Arru e de s'introduida de Fabio Solinas de s'assotziu culturale ÀndalaNoa, b'ant a essere sos interventos de Pepe Corongiu, diretore de su servitziu limba sarda de sa Regione e de Cristiano Becciu. A pustis at a tocare a Frantziscu Cheratzu, editore de Condaghes e a Diegu Corraine, editore de Papiros chi ant a contare custa esperientzia editoriale issoro. At a essere presente finas carchi tradutore comente Manuela Mereu, Sarvadore Serra e Gianfranco Pinna chi ant apidu su compitu de bortare in sardu in manera dereta dae sa limba originale e duncas dae su tedescu, dae s'ingresu, dae s'ispannolu e dae su catalanu. + +Un'initziativa chi cheret mustrare comente sa limba sarda podet essere impreada a manera "normale" pro operatziones de livellu artu e de comente si podet impreare pro comunicare contenutos e sabidorias de sa cultura otzidentale moderna. Sa limba sarda duncas comente sienda culturale, sotziale e economica ca podet faghere naschere traballos noos in su campu de s'editoria e duncas a dare una paga a editores, tradutores, curretores de botzas, istampadores e distribudores. + +Un'operatzione importante finas pro s'iscola ca in custa manera si faghent materiales didaticos literarios de livellu artu chi non sun t a mancu de cussos de ateras limbas comente s'italianu o s'ingresu.» + +#_Diegu Corràine_ + + +### 18/12/2012 + +## Literadura e Limba sarda: mustra de libros e cunfrontu de espertos + +### Otieri 20 e 21 Nadale de su 2012 + +S'_Istitutu Bellieni de Tatari_ organizat un'addoviu dedicadu a unu cunfrontu intre _Literadura e limba sarda_ in Otieri su 20 e 21 de nadale 2012 (ex tzentrale eletrica, c. de Veneto). In custa ocasione, pro duas dies, b'at finas una Mustra de sos libros in sardu presentados dae custas sotziedades editoriales: _Domus de Janas, Edes, Grafica del Parteolla, Papiros, Delfino, Della Torre, Iskra, Condaghes, Alfa_. + +B'ant a essere addovios de iscritores e editores cun sos pitzinnos de sas iscolas elementares e medias. Ant a essere presentados libros e promovidos laboratorios didaticos dae sos operadores linguisticos de sa Provintzia de Nugoro e de Tatari. + +B'at a essere finas un'ammentu pro Giuanne Frantziscu Pintore cun una retzita de branos bogados dae s'opera sua "Su Zogu" cun intramesos musicales de su musitzista Gianluca Dessi. + +Pro cuncruire, b'at a essere unu cunfrontu subra de sa literadura sarda cun chistiones, parreres e sentidos. + +_Custu est su programa cumpretu chi nos at imbiadu s'Istitutu Bellieni:_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 18/12/2012 + +## + +Sos natzionalistas catalanos de CiU (dereta) e de ERC (manca) aunidos pro cunvocare su referendum de autodeterminatzione pro su 2014 + +### de Diegu Corraine + +Sos natzionalistas catalanos de CiU e de ERC ant a cunvocare su referendum de autodeterminatzione pro su 2014 + +Su presidente de Catalugna, Artur Mas, de CiU (dereta) oe s'est postu de acordu cun s'opositzione indipendentista de ERC (manca) pro cunvocare unu referendum de autodeterminatzione in su 2014. + +Su presidente de ERC Oriol Junqueras at decraradu chi s'acordu cuntemplat finas de aprovare una lege catalana de consultas referendarias, in antis de cunvocare su referendum de autodeterminatzione, chi diat devere essere atuadu in s'atongiu de su 2014, in sa matessi epoca de su referendum iscotzesu! + +Sos duos partidos fiant negotziende una linia comuna a pustis de sas eletziones de su 25 santandria chi no ant dadu sa majoria a CiU ma ant afortidu ERC. Difatis, Convergencia i Unio est colada dae 62 a 50 deputados in su parlamentu catalanu fatu de 135 deputados, cando chi ERC est coladu dae 10 a 21 deputados. De seguru, a parrere de unos cantos analistas politicos, su fatu chi Mas, durante sa campagna eletorale, no apat mai faeddadu de "indipendentzia" at cumbintu unos cantos eletores moderados ma indipendentistas a votare ERC. + +Cun 71 deputados, sos duos partidos sunt seguros de faghere colare totu sos cambios de lege chi potzant cunsentire su referendum. + +Sende gasi, ERC non cheret intrare in unu guvernu de coalitzione ma at impromintidu de apojare a CiU. + +Custa manera de operare de CiU e ERC nos mustrat comente partidos cun issebereos ideologicos diferentes --si non contrarios-- siant capatzos de s'aunire pro praticare a beru s'idea natzionalista pro una Catalugna indipendente. Una letzione chi diamus devere imparare finas in Sardigna: su natzionalismu no est de manca nen de dereta, ma sos movimentos natzionalistas si podent collocare a manca o a dereta, aunidos cando tenent finalidades "natzionales". + +#_Diegu Corràine_ + + +### 22/12/2012 + +## MAX LEOPOLD WAGNER, istudiosu e amigu de sa limba sarda + +### A 50 annos dae sa morte, su 9 de triulas de su 1962 + +Max Leopold Wagner, naschidu in Monacu de Baviera su 17 de cabudanni de su 1880, mortu in Washington su 9 de triulas de su 1962, est istadu unu grandu linguista, chi at dedicadu parte manna de sa vida sua a s'istudiu de sa limba sarda. At tentu su meritu mannu de aere afirmadu sa personalidade de su sardu comente limba, mescamente cun s'opera "La lingua sarda" e cun su DES, Ditzionariu etimologicu sardu. +Ocannu, duncas, ruiant sos 50 annos dae sa morte sua in su 1962. +Pro nois chi cherimus unu tempus venidore e s'ufitzialidade prena de sa limba sarda, Wagner est istadu --e est galu-- maistru mannu, pro sas iscobertas e istudios fatos chi ant ismanniadu sas connoschentzias linguisticas nostras, e finas pro sa visione sistematica de sa limba sarda in relatzione cun sas ateras limbas, chi nos agiuat semper a definire e istabilire unu sistema normativu modernu e coerente. +Lastima chi finas a como non siamus resessidos a li dedicare una die de ammentu, finas pro faeddare de sos caminos abertos pro sa normalizatzione in sa sotziedade e in su territoriu de sa limba sarda. Si no amus a acudire ocannu, promintimus chi l'amus a dedicare una die de ammentu annoas. +Pro como l'ammentamus publichende su programa de sa DIE DE ISTÙDIU chi l'aiamus dedicadu, comente SLS / Sotziedade pro sa Limba Sarda, su 7.6.1987, in Uliana. + +Programa +A 25 annos dae sa morte de +MAX LEOPOLD WAGNER +linguista tedescu chi at tentu +meritos mannos in s'istudiu de sa limba nostra +sa _Sotziedade pro sa Limba_ Sarda promovet una +_****_Dominiga 7.6.1987_** + +_Sala cnnferentzias de s'Iscola Media _ +_Cun su patronadu de sa Comuna de Oliana Assessoradu de sa Cultura e de s'Aministratzione de sa Provintzia de Nugoro Assessoradu de sa Cultura_ + +h 9,00 - Presentada de Diegu Corraine, secretariu de sa S.L. S. +h 9,15 - _Amentos de Max Leopold Wagner_ de Raphael Urciolo, linguista e grandu amigu de M. L. Wagner +h 9,45 - _S'omine e s'istudios M. L. Wagner_, relatzione de Massimu Pittau, de s'Universidade de Tatari, presidente de sa S.L.S. +h 10,15 - _Wagner, istudiosu de fonetica istorica sarda_, relatzione de Zuliu Paulis, de s'Universidade de Casteddu +h 11,00 - _Sos istudios de M. L. Wagner supra de su lessicu sardu_, relatzione de Heinz J. Wolf, de s'Universidade de Bonn +h 11,45 - _Sa cultura materiale de sos sardos in sos istudios de M. L. 'Wagner_, relatzione de Fernandu Pilia, iscritore e istudiosu de traditziones populares +h 12,30 - Comunicatzipnes supra de aspetos particulares de s'opera de M. L. Wagner. + +A dolu mannu, tando no amus collidu sas relatziones, chi como diat essere istadu interessante a publicare. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Progres, movimentu italianista e antinatzionale? + +### de Diegu Corraine + +_Progres_ at fatu su segundu "cungressu" suo in Casteddu, su 29 coladu. In su limbagiu issoro, sa riunione cungressuale si narat SUMMIT (no una faddina ma una cunfirma de s'anglomania de su cungressu coladu de Arbatassa)! Ridiculos, provintziales, presumidos, cun custu impreu de s'inglesu in ue nos diamus isetare su sardu! Si abbaidamus sa fotografia de su palcu, paret una riunione de promotzione de unu produtu cumertziale americanu. Ma giogant a essere unu movimentu politicu sardu. In realidade sunt unu movimenteddu italianu chi bentulat sa paraula "indipendentzia" pro faghere caminu in Sardigna, comente chi si tratet de unu "giogu de ruolu". Sas cosas de importu, sos discursos, los faghent totu in italianu (in cumpangia bona cun sos ateros movimentos sardos), sende chi parent in favore a su sardu. + +S'idea chi _Progres_ tenet de sa limba sarda, in prus, est curiosa, si non perigulosa e, in definitiva, antisarda: "_Riconosciamo il diritto individuale di ogni cittadino sardo di utilizzare tutte le lingue nazionali con pari dignita, in un contesto di pieno e effettivo multilinguismo. Affermiamo il diritto collettivo del popolo sardo all'utilizzo di tutte le lingue nazionali in tutti gli ambit_i". E de politica linguistica non faeddant? De presentzia normale de su sardu in su territoriu e in sa sotziedade? E cales sunt sas limbas natzionales? E pro ite totus diant devere essere natzionales? Finas s'italianu? + +A dolu mannu, tenent sas matessi ideas de sa destra/sinistra istatalista italiana in contu de limba sarda: faeddant de deretu individuale a su sardu non de deretu colletivu de sos Sardos a sa limba issoro; nde faghent una chistione de deretu passivu a s'impreu personale e non colletivu de sa limba sarda; non distinghent su sardu (sa limba natzionale sarda) dae sas limbas minoritarias in Sardigna (tataresu, aligheresu, gadduresu, tabarchinu). + +Ma in sa conca issoro, ite est "indipendentzia" si tenent bisongiu de sa limba italiana pro sa comunicatzione interna e esterna? + +_Progres_, in contu de limba sarda, tenet sas matessi positzione chi sa destra ispagnola de su Partido Popular tenet contra a su galitzianu, bascu, catalanu. E si definint "indipendentistas"! Unu frastimu! + +In prus, cun s'idea curiosa de "multilinguismo" cherent catzare a su sardu sos deretos de limba natzionale e ufitziale. Peus de sos colonialistas italianos! Ma Progres patit sa maladia de su "autocolonialismu". Finas sa Lege istatale n. 482/99 est prus coerente e in favore nostru, in contu de limba, de sas positziones de _Progres_! + +Si non connoschera calicunu de sos membros suos, chi mi paret sincheru, dia pessare chi si tratet de unu grupu de piliseris presumidos, postos pro nche catzare fortza a su movimentu natzionale e linguisticu sardu. + +#_Diegu Corràine_ + + +## "Dalla Catalogna una lezione per i pavidi indipendentisti sardi" + +### di Diego Corraine + +_[da La Nuova Sardegna, 18-10-2012]_ + +__A un mese dalla manifestazione di un milione e mezzo di Catalani per la loro "Diada" nazionale, a Barcellona , l'11 di settembre, e utile dire che, al di la del fatto che da noi quasi nessuno ne ha parlato, questi avvenimenti ci insegnano piu di tanti discorsi di politici sardi, pure di quelli che si beano di "catalanismo" senza averne recepito l'essenza. Tanta marea di gente innalzava solo cartelli in catalano, non in spagnolo. Segno non di una ribellione fiscale congiunturale ma sintesi di orgoglio e coscienza nazionale moderna e condivisa, che vuole una rottura profonda dei vincoli con lo stato spagnolo ormai visto come una prigione, che pretende quindi una "Catalogna, prossimo stato d'Europa". È il risultato di una continua azione collettiva, in cui tutti gli atti del governo e delle forze politiche catalane degli ultimi trent'anni hanno saputo strappare spazi di sovranita a proprio favore, come nella comunicazione, nella scuola, nella sanita, nell'amministrazione, dunque nella societa e nel territorio, dove vale il criterio della immersione totale in catalano, senza aspettare la sovranita piena, in barba a Madrid. + +È vero che il movimento per l'indipendenza in Catalogna ha subito una forte accelerazione negli ultimi anni, non estranea la crisi mondiale. Ma non e un progetto recente e occasionale, egoistico, chiuso e gretto, di chi scappa dalla nave che affonda, pronto a risalirvi a pericolo scampato, come potrebbero sembrare alcune delle proposte strumentalmente indipendentiste in Sardegna. È la risposta moderna e condivisa di una nazione che vuole essere stato, risultato di un'opera secolare e trasversale di costruzione dell'idea nazionale, che ha sfidato il franchismo, liberando le proprie energie alla sua caduta con la costruzione di un modello di sovranita modulare e graduale, che attende solo lo strappo formale dell'autodeterminazione, ormai imminente perche voluta dalla maggioranza dei Catalani. Catalani di sinistra o di centrodestra che non hanno nessun complesso o timore a definirsi "nazionalisti" (diversamente da quanto accade in Sardegna), liberali, solidali, accoglienti anche verso i vecchi e nuovi immigrati, che in generale si integrano in catalano. + +A ben vedere, cadute le ideologie, il nazionalismo di liberazione alla catalana e oggi l'energia piu moderna e dinamica che ci sia, contro i poteri degli stati-nazione. Sembrano finite le illusioni di chi pensava che stare in un contenitore-stato piu grande servisse ad aumentare i diritti dei popoli. Che si tratti degli indigeni d'America o delle nazioni senza stato d'Europa, ormai sono in movimento intere nazioni e non solo classi, perche sono in pericolo esistenza e diritti di interi gruppi umani. +Se in Sardegna la componente identitaria e nazionale sarda non sara il motore di un processo di liberazione nazionale e sociale, che costruisca anche un europeismo dal basso, difficilmente usciremo dal ribellismo economicista che, pur all'insegna di "indipendentzia", rischia di essere recuperato con nuovo assistenzialismo e dipendenza. + +Se sapessimo fare nostra la lezione catalana degli ultimi trent'anni, dovremmo cominciare dalla lingua, vero motore del loro progetto nazionale. Purtroppo, eccetto qualcuno anche in posizione dirigente, quasi tutto il movimento "indipendentista" e italianista nell'azione quotidiana. In generale, dirigenti e militanti parlano in italiano, quasi tutta la propaganda, i siti internet, i blog, i discorsi, i congressi, le riunioni, la comunicazione interna e esterna e in italiano! + +Si dira che il colonialismo ci ha ridotto cosi. Sara pure. Ma e ora di cambiare, dunque! Facciano una rivoluzione interna, si convertano al sardo, cosi come imparano altre lingue. Perche non basta inserire il sardo nei programmi politici. Fino a quando i nostri indipendentisti, vecchi e nuovi, non saranno capaci di fare a meno dell'italiano per il loro funzionamento e la comunicazione, saranno 'dipendenti' dalla lingua del potere che vogliono negare e cancellare. Se non si dimostreranno capaci di questo cambiamento praticamente oltreche idealmente, come possiamo pensare che siano capaci di ottenere risultati piu complessi, come la sovranita o l'indipendenza?_ +_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 04/01/2013 + +## BATASUNA, partidu natzionalista bascu, s'est isortu. + +### Proibidu in Ispagna dae su 2003 ma legale in Frantza + +Su partidu natzionalista bascu BATASUNA, acusadu dae semper de essere in favore de ETA, proibidu in Ispagna dae su 2003 ma legale in Frantza, at annuntziadu, eris in Bayonne (in Paisu Bascu frantzesu), sa dissolutzione sua. + +Duos membros de su movimentu, Maite Goyenetxe e Jean Claude Aguerre, l'ant annuntziadu, belle 14 meses a pustis de sa detzisione de ETA de l'agabbare cun sa violentzia, decrarende "Afirmamus chi amus a crompere su progetu de fraigu de Euskal Herria (Paisu Bascu) petzi in bia politica a cunfrontu cun s'istadu frantzesu e ispagnolu chi sunt (ambos) opressores". + +In Ispagna, su prus de sos militantes de Batasuna s'est aunidu a ateros partidos. + +Ammentamus chi ETA aiat detzididu, su 20 de santandria de su 2011, a prus de 40 annos dae su cumintzu de sa gherra armada pro s'indipendentzia de Euskadi. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 05/01/2013 + +## Iscriimus sa LSC e sos dialetos locales, cun funtziones diferentes + +### de Diegu Corraine + +In Sardigna tenimus una casta de pessones chi no iscriet in sardu, ca est galu isetende su _messia-norma_ chi andet bene pro totus. Si pero, a custas pessones proponides una solutzione, no lis andat bene nudda, mai. In pratica, si ponimus in mente a issos, iscriimus semper in italianu ebbia. A su solitu custos linguistas, apassionados, iscritores venerant a _Santu Logudoresu_ e a _Santu Campidanesu_, chi servint petzi a martirizare a nois chi su sardu lu cherimus ufitziale e paritariu cun sas ateras limbas, cosa chi non podet faghere a sa sola su durgalesu, s'otieresu, s'oroseinu, s'aristanesu o ateros limbagios. B'at chie est contra a sa LSC ca nat chi est "logudoresu", chie est contra a sa Lsc ca nat chi NO est "logudoresu". Unu su contrariu de s'ateru! It'est chi aunit e ponet in pare custas pessones, tando? Sas solutziones ortograficas e linguisticas chi sa Lsc proponet? Nono. Finas si cambiamus sas solutziones ortograficas, no acuntentamus custa casta de pessones. No la cherent ca non cherent chi apamus _unu_ modellu iscritu pro s'ufitzialidade, 1 modellu chi est 1! + +O no la cherent ca cada unu diat cherrere su "dialetu" (chi in sardu si narat limbagiu) suo postu a unica limba de referentzia, comente istandard, cun totu sas particularidades foneticas giutas a iscritura, es.: _th_, _a_, _x_, _h_, etc. Ma in custa manera no andamus a logu, no amus cumpresu cale est sa funtzione de 1 istandard iscritu, a cunfrontu de cada variedade dialetale locale o individuale. + +_Chie non cheret una norma iscrita comuna, tenet sa possibilidade de iscriere in sa variedade dialetale o personale sua! Chie bi lu podet negare!_ + +Tando, lu repitimus: + +A) s'istandard tenet funtziones generales (prus formales chi no informales) e devet faghere una mediatzione intre sas variedades, rapresentende in manera unitaria sa diferentziatzione dialetale. Sa LSC lu faghet, mediende intre sos dialetos prus cunservadores (Orosei e sa Baronia) a cunfrontu de su latinu (chi est sa mama comuna) e sos prus innovadores (Casteddu, Aristanis), es.: _pache_, _pahe_, _pa°e_, _paghe_, _page_, _pagi_, _paxi_. Est craru chi sa solutzione paghe, naturale, no est una media matematica e chi podet essere prus a curtzu a unu limbagiu locale e prus a tesu de un'ateru. S'istandard est comente sa cobertura chi cugugiat e sarvat sos aposentos (sos dialetos) de sa domo! Custa metafora la repitint sos linguistas de cada parte de mundu e descriet bene sa funtzione de s'istandard. + +B) sas variedades dialetales tenent funtziones locales (prus informales chi non formales), sunt prus a probe de sas pessones chi las faeddant e, duncas, cando las iscriimus devent/podent trascriere sos fonemas particulares, es.: _th_, _a_, _x_, _h_, etc. + +In ue est su problema? In sa visione ideologica chi tenent unos cantos linguistas o pseudolinguistas, chi non tenent perunu interessu a una politica linguistica in favore de su sardu e de s'ufitzialidade sua. Una visione chi servit petzi a afortire s'italianu e a indebilitare su sardu! + +Cale est sa veridade chi derivat dae s'esperentzia? Est in su profetu de chie ponet s'istandard: sa Lsc est una "crae" chi cunsentit de intrare megius in totu sos ispatzios comunicativos! **<** + +#_Diegu Corràine_ + + +### 05/01/2013 + +## + +Pro una limba natzionale, ufitziale: protzessu de formatzione de sas normas de referentzia LSU e LSC + +### de Diegu Corraine + +Pro s'impreu "normale" e ufitziale de su sardu, in totu sos documentos e in totu sos ambitos sotziales e territoriales: aministratzione, iscola, informatzione..., b'at bisongiu chi sa Limba Sarda tengiat finas una "norma linguistica", duncas regulas iscritas de referentzia (non 2, 3, 4, etc. normas diferentes). + +Custa regula istandard (*), duncas, comente "forma de referentzia" de sa Limba pro rapresentare (comente una "bandera") in manera unitaria (iscrita) sa diversidade reale (orale), est unu bisongiu chi naschet: + +a) in epoca antiga, dae sos iscritores chi cherent una cantidade de letores semper prus manna de sos de sa bidda issoro. Sos iscritores sunt sos primos istandardizadores. In Sardigna belle nemos iscriet in una variedade esclusivamente sua, locale, ma totus proponent unu modellu prus universale: Araolla (*1550? +1600?), Garipa (*1580 +1640), Madau (*1723 +1800), Cossu (*1739 +1837). + +b) in epoca cuntemporanea, dae sa comunidade de sos istudiosos o dae su guvernu sardu (1998>2006) chi cheret chi sa limba sua non siat petzi mediu de comunicatzione sotziale ma finas territoriale e ufitziale. Est gasi chi naschet sa cumissione de sa LSU, _Limba Sarda Unificada_, cun su primu incarrigu (28-12-1998), sighidu dae su segundu incarrigu (28-12-1999). Sa proposta definitiva essit a campu su 28-2-2001, a pustis de 21 riuniones de sa cumissione (formada dae E. Blasco, R. Bolognesi, D. Corraine, I. Delogu, A. Dettori, G. Paulis, M. Pittau, T. Rubattu, L. Sole, H.J. Wolf, M. Porru (segretariu))(**) e prus de 120 oras de traballu fatu in Aristanis e Casteddu. + +Pustis de sas polemicas e de s'isperimentatzione de sa LSU, su presidente R. Soru incarrigat un'atera cumissione, chi at a mendare, in fines, sa LSU, pustis de un'annu de riuniones. Aende leadu sa LSU comente base, su presidente Soru pedit a sos membros de sa Cumissione sos emendamentos possibiles a sa LSU, chi sunt propostos dae Puddu, Bolognesi, Pinna-Catte, Corraine, e atzetados. Tando _sa Giunta de sa RAS_ at a publicare sa LSC _Limba Sarda Comuna _(pustis de una revisione de su testu finale pedidu e fatu dae Puddu, Bolognesi, Pinna-Catte, Corraine, Lupinu, Paulis, in ue sunt intradas finas propostas de sa Limba de Mesania), cun delibera de su 18 de Abrile de su 2006. Duncas, sa LSC est sa sintesi, su resurtadu calibradu de custu cunfrontu e atzione de revisione, emendamentu e integratzione de sa LSU. Est craru, duncas, chi, siat sa LSU, siat sa LdM, siat sa LSC rapresentant unu passu istoricu de importu mannu a beru pro s'ufitzialidade de sa limba nostra. Sunt una norma iscrita cumplementare a sas variedades orales e no un'alternativa a issas. + +S'istandard cunsentit de afortire su passagiu dae s'oralidade a s'iscritura pro s'ufitzialidade e sa modernizatzione. + +S'istandard aunit, rapresentat sa variabilidade de sas variedades orales, las afortit. Sa presentzia de una regula de iscritura generale no nche catzat sa possibilidade de iscriere finas sas variedaes locales. + +Su termine inglesu standard derivat dae su vocabulu frantzesu antigu estendart, chi cheret narrere istendardu, insinna, pandela . Su termine italianu o sardu chi s'acurtziat de prus a standard est "norma", regula. Un'istandard est, difatis, una norma atzetada, unu modellu de referentzia a ue nos uniformamus a manera chi siat repitidu a pustis. [addat. Wikipedia] + +................................ + +(**) FIRMAS DE SOS MEMBROS DE SA CUMMISSIONE DE SA LSU + +................ + +Custa est sa logica de sa LSU, de sa LSC e de cale si siat ateru istandard: + +................. + +Pro impreos generales, bi cheret un'iscritura comuna (sa tzentrale "paghe"), comente currispondentzia de totu sas pronuntzias locales de su derivadu sardu dae su latinu PACEM. + +In manera cumplementare, si diant podere adotare iscrituras locales (sas esternas "pache, pahe, pa°e, page, pagi, paxi) pro impreos locales. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/01/2013 + +## PREMIADOS SOS BINCHIDORES de su CUNCURSU "ISCRIE UNA LITERA A SOS TRES RES", Editzione 21, annu 2013 + +### In IRGOLI, ideadu dae sas Editziones Papiros e organizadu cun su patronadu de sa Comuna de Irgoli e de s'Unicef. + +Eris dominiga 6 de ghennargiu, in IRGOLI, in sa Parrochia de Santo Nicola, b'at apidu sa premiatzione de sa de 21 editziones de su premiu. Finas ocannu b'ant leadu parte prus de 550 alunnos de sas iscolas elementares de sa Sardigna, chi ant iscritu literas in sardu a sos Tres Res. + +Custos sunt istados sos 20 premiados: Irgoli, Anita Flore / Bitzi, Istevene Carta / Dorgali, Manuelle Cossu / Garteddi, Christian Murreddu / Samugheo, Monica Sanna / Thiniscole, Alessandro Farris / Bitzi, Chircheddu Scanu / Luvula, Piera Montanino / Orosei, Totore Loddo / Irgoli, Totore Ruiu / Talana, Marco Fronteddu / Irgoli, Deborah Golonai / Bitzi, Sara Fancello / Tonara, Diletta Sau / Torpe, Andrea Ruiu / Tonara, Lidia Patta / Durgali, Filippo Monne / Orosei, Anna Dessena / Garteddi, Loik Barel. +MENTZIONE ISPETZIALE PRO IMPINNU E PARTETZIPATZIONE: Otieri, Classe 3a A / Su Masu, Classe I / Ilbono, CLASSE II. + +A totus est istadu cunsinnadu un'istergiu prenu de tziculates, su libreddu cun sas Literas de su 2012 e libros in sardu. + +Sa manifestatzione, pustis de sa missa de sas 10, l'at aberta su saludu de su sindigu de Irgoli Giuanne Porcu, Toninu Bassu de sa sotziedade editoriale Papiros ideadore de su Cuncursu, su Presidente Unicef Carlo Murgia e s'Assessore de sa Cultura Daniela Murru. + +At coordinadu sa Premiatzione Mariolina Mannia, presidente de Papiros. + +A pustis chi sos premiados ant leghidu sas literas issoro in dae in antis de unu publicu de prus de 400 pessones (babbos, maistras, parentes, pitzinnos), b'at apidu unu prangiu cun prus de 300 pessones, organizadu dae sa Leva 77. + +No est mancada sa presentzia de sos TRES RES, cun bestires colorados e lughentes! + +#_Diegu Corràine_ + + +## Laerru riscoberit su sardu anglonesu-logudoresu + +In Laerru b'est s'esigentzia de dare una vitalidade a sa limba sarda, cumintzende dae sas tzelebratziones religiosas fatas dae su preideru vintzentzianu de sa bidda, don Piero Pigozzi. + +Unu de sos obietivos de custa iscoberta "noa" de su sardu est su de favorire sos giovanos chi faeddant a s'ispissu in sardu, ma cun una pratica chi no est prus cussa de sos giajos issoro. S'ispricat gosi su bisongiu de assotziare a custa esigentzia mamentos meda de sa vida culturale de sa bidda. A custu at pensadu, pro esempru, s'assotziu culturale _Ethnos_ cando at creadu unu calendariu totu in limba. S'idea in propositu est istada leada finas dae ateras Comunas de sa Sardigna. + +Intre sos eventos culturales b'est finas sa commemoratzione de su poeta locale Paolo Conca e sos propositos de sa Pro Loco, chi dae unos cantos annos at progetadu unu pranu basadu subra de su binomiu intre ispetaculu e traditzione. Termines chi si cumbinant in s'ammentu chi cada annu est dedicadu a su poeta Baingio Degortes e in su cuncursu de cantu in re chi, mancari reghente, tenet giai un'istoria bella, a su puntu chi est cunsideradu unu de sos apuntamentos prus importantes in su panorama regionale_._[_vmn_] + + + + +### 08/01/2013 + +## Mortu Antonio Cubillo, ideologu indipendentista de sas Ìsulas Canarias + +### Su 10/12/2012, in Santa Cruz de Tenerife, a 82 annos. + +Mancu unu mese a como, su 10/12/2012, est mortu in Santa Cruz de Tenerife, a 82 annos, Antonio Cubillo, s'ideologu indipendentista prus connotu e famadu de sas Ìsulas Canarias. Cubillo, avogadu, at dedicadu sa vida sua a su bisu de s'indipendentzia de sa Ìsulas Canarias*, in ue istaiant sos _Guanches_ (imparentados etnicamente, linguisticamente e culturalmente cun sos berberos de su nord de Àfrica), in antis chi sos Ispagnolos las aerent ocupadas definitivamente in su 1496 e nd'aeret isterminadu o assimiladu sa gente. + +Antonio Cubillo, in su 1950, paris cun ateros militantes, aiat fundadu "Canarias Libre", sa prima organizatzione natzionalista canaria. A pustis si nche fiat fuidu a Algeria, in sos annos '60, pro no essere pessighidu e tentu dae sa politzia franchista (comente fiat capitadu a belle totu sos membros de su movimentu), e aiat fundadu in su 1964 su MPAIAC, _Movimentu pro s'Autodeterminatzione e s'Indipendentzia de s'Artzipelagu Canariu_. Dae Algeri, in su 1975 aiat cumintzadu a trasmitere (cun s'agiudu de su Guvernu algerinu) in Radiu Algeri, cun sa "Boghe de sas Canarias Liberas". E propiu in cussa epoca si podiat ascurtare in sas undas curtzas de sa radiu, animende su populu canariu a si bortare contra a su dominiu ispagnolu. E propiu pro totu custa opera de militante, in su 1978, in Algeri, emissarios de sa politzia ispagnola aiant chircadu de l'ochiere. Nde fiat essidu biu ma fertu definitivamente e ammarturadu in parte. In su 1986, A. Cubillo fiat torradu a sas Canarias e aiat fundadu su Cungressu Natzionale Canariu (CNC), chi, pero, in sas eletziones de su 1991 fiat resurtadu minoritariu a beru. + +Aiat sighidu a faghere a avogadu e a s'interessare de linguistica "guanche" (_Nuevo analisis de algunas palabras guanches)_, sa limba de sos abitadores autoctonos de sas Ìsulas. + +Est istadu propiu Cubillo, cun totu s'atividade sua a internatzionalizare sa causa canaria. + +In su 2003 sa _Audiencia Nacional_ aiat cundennadu su Ministeriu de sos Internos ispagnolu a pagare un'indennizu de 150.000 euros a Antonio Cubillo pro s'atentadu de su 1978! + +Cubillo est istadu unu pessonagiu importante in su mundu de sos movimentos pro s'autodeterminatzione de sos populos. Pro custu, finas su Cussigiu Federale e su Cungressu Mundiale Amazigh (Berberos) ant manifestadu su dolu issoro in ammentu de Cubillo rivolutzionariu e natzionalista canariu. + +_*S'artzipelagu de origine vulcanica est postu in dae in antis de sa costa nordest de Àfrica, intre 27º37' e 29º25' de latitudine nord e 13º20' e 18º10' de longitudine ovest, tenet una populatzione de 2.126.769 abitantes, in unu territoriu de 7.447 km²_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/01/2013 + +## Ester Franquesa i Bonet est istada nominada diretora generale noa de Politica Linguistica de sa Generalitat catalana + +### L'at nominada oe 8-1-2013 su Guvernu de Artur Mas. + +Sa filologa **Ester Franquesa i Bonet** est istada nominada, oe 8-1-2013, dae su Guvernu de sa Generalitat, diretora generale noa de Politica Linguistica, de su Dipartimentu de Cultura. + +Naschida in Badalona (Barcelona) in 1961, Ester Franquesa, chi leat su postu de Yvonne Griley, est laureada in Filologia Catalana in sa Universidade de Barcelona. + +Finas a como Franquesa ocupaiat s'incarrrigu de su Servitziu de Impulsu de s'Usu de su Catalanu, organismu dipendente dae sa Sutadiretzione generale de Politica Linguistica de su Dipartimentu de Cultura. + +Previamente, fiat istada diretora de Àrea de Limba de s'Istitutu Ramon Llull (2002-2004) e diretora de su Centre de Terminologia TERMCAT (1997-2002). Est istadu in ocasione de custu incarrigu de diretora de _TermCat_ chi l'amus connota e amus collaboradu pro elaborare terminologia in sardu e in ateras limbas natzionales minoritarias. + +Augurios pro su traballu de Ester Franquesa in favore de su catalanu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 09/01/2013 + +## Natzionalismu interclassista e movimentos natzionalistas de manca e de dereta + +### de Diegu Corraine + +Su **_natzionalismu_** no est ateru si non sa dotrina (su cumplessu de ideas e teorias) chi animat su/sos movimentu/os de _afirmatzione_ de sos deretos/carateres _de una _**_natzione_**_ determinada_. + +Podet essere de duas genias: + +a) **natzionalismu de dominiu**, cando si riferit a una natzione chi assugetat e dominat ateras natziones, includidas in intro de s'istadu chi at fraigadu (duncas, pro es., sa natzione italiana o frantzesa chi ant formadu e dominant, cun su podere de s'Istadu, sas natziones assugetadas sarda, friulana, bretone, otzitana, etc.) o in foras, in territorios esternos a custu istadu "metropolitanu". Su natzionalismu de dominiu podet essere praticadu dae movimentos de dereta o de manca de sa natzione dominante. Sos chi apartenent a sa natzione dominadora, chi siant de dereta o de manca e progressistas podent essere contra a sos deretos de sas natziones dominadas, cando agiuant o teorizant s'opressione de ateras natziones! Duncas, su natzionalismu de dominiu est interclassista, ca sa defensa de sos interessos de sa natzione dominadora podet essere praticada dae movimentos de manca e de dereta. +Su natzionalismu de dominiu punnat a catzigare o negare sas ateras natziones e si manifestat o s'atuat in forma de colonialismu "internu" (contra a sas ateras natziones in intro de sas lacanas de s'Istadu), in forma de colonialismu "esternu" (contra a populos presentes in territorios in foras de sas lacanas de s'Istadu) o de imperialismu. + +b) **natzionalismu de liberatzione**, cando si riferit a una natzione chi est assugetada e dominada dae un'atera natzione, chi l'at includida in intro de s'istadu chi s'at fraigadu (pro es., sas natziones sarda, friulana, bretone, otzitana, etc. custrintas a istare in intro de s'Istadu italianu o frantzesu) o chi istat in foras, in territorios esternos a s'istadu "metropolitanu" colonizadore (pessamus a totu sas natziones assugetadas de su mundu, pro prima cosa a sos Tibetanos assugetados dae sa Tzina). + +Finas su natzionalismu de liberatzione est interclassista de naturale suo e podet essere praticadu dae movimentos de dereta o de manca de sa natzione dominada. S'elementu chi los aunit est sa liberatzione de sa natzione, su chi los diferentziat est sa visione politica de s'organizatzione sotziale e economica pustis liberada sa natzione. +Su natzionalismu de liberatzione punnat a si liberare dae su dominiu de ateros istados o de sa natzione dominadora in intro de s'istadu de apartenentzia. Pro custu, pro prima cosa est rispetosu de sas ateras natziones e gherrat pro praticare su deretu de autodeterminatzione chi cunsentat de otennere sa soberania chi si podet atuare in sa forma istitutzionale de indipendentzia, cunfederatzione, federatzione, autonomia, integratzione. Custa urtima, est una possibilidade petzi teorica, ca, in realidade diat currispondere a negare sa natura matessi de su natzionalismu de liberatzione. Si diat tratare de una comunidade umana chi si reconnoschet e cunsiderat natzione ma non si cheret reconnota in forma de istadu a bandas, indipendente o federadu chi siat. +Tando, sa paraula natzionalismu definit su cumplessu de ideas e teorias de liberatzione de sa natzione, su motore de sa gherra pro sa soberania, chi si podet trasformare in sa pratica (cunforma a sa voluntade espressada dae sa colletividade natzionale) in indipendentzia, cunfederatzione, federatzione o autonomia, sa prima cun poderes massimos, s'urtima cun poderes minimos. Est craru finas chi podimus essere natzionalistas e in favore de sa indipendentzia, cunfederatzione, federatzione, autonomia (cunforma a su chi nos agradat de prus), ma non podimus essere in favore de sa indipendentzia, cunfederatzione, federatzione, autonomia, sena essere natziolastas. A si definire indipendentistas sena essere natzionalista est petzi unu giogu de paraulas sena sentidu, chi servit a negare su "motore" de sa gherra pro sa indipendentzia, cunfederatzione, federatzione, autonomia! + +Duncas, si est beru chi su natzionalismu (sena distintzione, chi siat de dominiu o de liberatazione) est interclassista, ca si format pro afirmare sos deretos de "totu" sa natzione (cun totu sas classes), est finas beru chi sos movimentos cuncretos, reales, podent essere _natzionalistas de dereta_ o _natzionalistas de manca_, o finas _natzionalistas interclassistas_ (eventu prus raru). + +Ca, duncas, b'at duas castas de cuntrastu e contrapositzione: sa prima pro sos deretos natzionales, sa segunda pro sos deretos sotziales de classe o categoria. + +Sa prima si collocat a unu livellu prus bassu e podet aunire, est craru, una cantidade de pessones prus manna. + +Est finas possibile (ma raru) chi unu movimentu natzionalista de liberatzione potzat cumbinchere (reclamende sos deretos colletivos e democraticos decrarados in sos Documentos internatzionales) una parte de sa natzione dominante a l'agiuare in sa gherra de liberatzione. Pro custu, sos movimentos de sas natziones dominadas non si devent mai cungiare sa ghenna a alliantzias taticas cun chie si siat chi si neghet a essere imperialista o colonialista in intro de sa natzione dominadora. Totus si proclamant, a dereta e a manca, in favore de s'autodeterminatzione de sos populos, ma sa pratica est diferente. A dolu mannu nostru, pero, in intro de sas sos istados in ue b'at una natzione dominadora (s'italiana, sa frantzesa, etc.) finas sos chi si definint liberales, democraticos, progressistas (chi a paraulas sunt pro sos deretos de sos populos) faghent a "imperialistas" o a "colonialistas", ca sunt dispostos a agiuare de prus sas natziones e populos esternos a s'istadu de apartenentzia issoro chi non sas natziones internas de s'istadu. Semus faeddende de chie est in favore de Palestinesos, Curdos, Berberos ma est contrariu a s'autodeterminatzione de sos Sardos, de sos Friulanos, etc.! + +Duncas, pro torrare a chistiones nostras, non nos ispantat (antis nos paret normale) chi finas in Sardigna b'apat movimentos natzionalistas de dereta e movimentos natzionalistas de manca, comente in cale si siat ateru logu. S'importante est a lu narrere in manera crara e a lu praticare in manera coerente. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 21/01/2013 + +## Sos Tuareg de s'Azawad sunt gherrende pro sarvare s'indipendentzia non pro difundere s'islam. + +### de Diegu Corraine + +S'istadu de AZAWAD est naschidu, ischirriende*si dae Mali (un'istadu artifitziale imbentadu, che a totu sos ateros de Àfrica, dae sos colonialistas frantzesos sena tennere in perunu contu ne etnias nen natzionalidades nen limbas), su 6 de abrile de su 2012 cun una decraratzione de indipendentzia chi proclamaiat finas sa fine de sas operatziones militares, ma no est istadu reconnotu dae perunu istadu, cun s'iscusa chi siat naschidu cun s'agiudu de Al-Qaeda, antis chi siat un'istadu islamista integralista. + +S'Azawad est un'istadu a majoria tuareg, duncas apartenente a su populu berberu, presente finas in Marocu, Algeria, Tunisi, Libia, Niger, Burkina, Ciad. S'indipendentzia de custu territoriu, chi currispondet a sa parte nord de su Mali, l'at proclamada su _Movimentu natzionale pro sa liberatzione de s'Azawad_, formadu in sos utimos 20 annos cun gherreris de ateros movimentos tuareg, pustis de sas rebbellias de su 1990 e de su del 2006, e cun gherreris chi beniant dae Libia, a su solitu contrarios a Gheddafi, e cun voluntarios tuareg, songhai, peul e mauros), e ex-ufitziales e sordados disertores dae s'esertzitu malianu. Custu est su chi contant totu sas agentzias de informatziones. + +Su MNLA est unu movimentu indipendentista istoricu, chi esistit dae deghinas de annos, laicu, contrariu a s'islamismu radicale e integralista, chi gherrat dae meda pro s'indipendentzia, comente contrarios a custas tendentzias sunt finas sos Berberos de Algeria e de su nord Àfrica. Antis, propiu in Algeria, sas vitimas de sos integralistas sunt istados propiu sos Berberos. S'influentzia de Al-Qaeda paret un'iscusa pro negare s'indipendentzia tuareg. + +A pustis de s'interventu frantzesu contra a sos terroristas islamicos, su MNLA at avertidu sa comunidade internatzionale (in unu comunicadu de su 12 de ghennargiu) augurende chi s'atacu servat a firmare custos terroristas e non servat a su Mali pro nche colare sas lacanas de s'Azawad: + +_"… su MNLA s'impinnat pro un'esitu positive de sas operatziones de gherra contra a su terrorismu e custu at a minimare s'arriscu de vitimas tzivile innotzentes. Nois pedimus chi sa populatzione tzivile de s'Azawad non siat vitima de s'interventu armadu e chi non b'at perunu misturitzu intre custa e sos terroristas._ + +_Nois ammentamus chi su MNLA at semper rispetadu sos impinnos suos mescamente sessende sas ostilidades intre su MNLA e s'esertzitu malia e abbarrat disponibile a sos negotziados"_. + +Ma tando, pero, pro ite sos organos de informazione europeos e americanos sunt descriende, a su solitu, su Movimentu de sos Tuareg de s'Azawad comente islamista e integralista e s'Azawad comente istadu islamicu? De seguru ca "cumbenit" custa identificatzione, ca repitint sas tesis de su guvernu de su Mali e de sos ateros istados africanos e europeos contrarios a cale si siat movimentu indipendentista. Curiosu chi custas tesis siant propagandadas finas dae sos movimentos progressistas e de manca (in Frantza, in Italia e aterue) chi si definint in favore de s'autodeterminatzione de sos populos e contra a su colonialismu. + +Ca su problema beru de s'Azawad chi mobilitat diat parrere su fatu chi in su territoriu suo b'apat petroliu, gas e uraniu. Nen su Mali nen sos otzidentales los cherent perdere. Una de sas maneras de bi ponnere sas brancas est su de descriere s'Azawad e sos Tuareg comente alliados de sos grupos islamicos estremistas chi de seguru sunt chirchende si nch'intrare a Mali e de profetare de cale si siat situatzione de crisi. + +#_Diegu Corràine_ + + +## BIBLIOTECAS + + + + +### 01/02/2013 + +## «Premiu PINTORE de giornalismu in sardu», ed. 2013. Bandu. + +### IN AMMENTU DE S'ISCRITORE E GIORNALISTA GIUANNE FRANTZISCU PINTORE (Irgoli 1939 - Nugoro 2012. +>Iscadit su su 15 de abrile de su 2013 + +_PAPIROS editziones e sa COMUNA DE IRGOLI,_ + +«Bandimus su Cuncursu de giornalismu in limba sarda, ed. 2013, chi at a premiare tres articulos iscritos in sardu, in LSC (Limba sarda comuna), dae autores finas a 45 annos de edade. Pro ocannu sos articulos podent tratare de politica internatzionale relativa a sas natziones sena istadu, de su pastoriu e de s'ambiente. Sos articulos devent essere ineditos, de 4200 carateres (includende tretos biancos). Ant a essere premiados cun 100 € cada unu e sa publicatzione in EJA. + +in una busta, cun pseudonimu, e, in intro, un'atera busta cun numene e sambenadu de s'autore, indiritzu e telefonu. Cada autore podet imbiare petzi un'articulu. +Sa giuria at a comunicare su resurtadu a sos binchidores intro de su 30 de abrile de su 2013.» + +... + +_Idea e organizatzione de PAPIROS editziones cun su Patronadu de sa COMUNA DE IRGOLI_ + +....... + +pro informatziones: _papiros.ed@gmail.com_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 01/02/2013 + +## EJA 12 * 2012 + +### + +santandria-nadale 2012 + +Sa rivista in sardu **EJA** est dada in DONU e est distribuida in sas Librerias sardas, a su solitu. + +Chie la pedit inoghe est paghende petzi sos gastos de IMBIU e sa Posta. Pro como l'imbiamus petzi in ITÀLIA. + + + + +### 11/02/2013 + +## 1962: su Cuntziliu Vaticanu segundu e sas limbas «natzionales» in sa liturgia + +### de Diegu Corraine + +Su 25 de ghennargiu de su 1959, su Papa Giuanne XXIII aiat cunvocadu unu cuntziliu nou. Su Cuntziliu Vaticanu I fiat istadu in su 1870, cunvocadu dae Piu IX, su Papa de su Sillabu e de s'infallibilidade pontificale. + +Una de sas novidades mannas de custu Vaticanu II est istada s'abbandonu de su latinu comente limba de sa liturgia e s'impreu de sas "limbas natzionales", comente resurtat in sa _Costitutzione subra de sa Liturgia Sagrada_ _SACROSANCTUM CONCILIUM _de su 4 de nadale de su 1963. In s'art. 36 de custa _Costitutzione_ intituladu «Latinu e limbas natzionales in sa liturgia», su comma 1 narat "_S'impreu de sa limba latina, francu deretos particulares, siat mantesu in sos ritos latinos"_. Su comma 2 narat "_Pero, sigomente s'impreu de sa limba natzionale podet essere de utilidade manna pro su populu no in pagas ocasiones, siat in sa missa siat in s'amministratzione de sos sacramentos, siat in ateras partes de sa liturgia, s'at a dare a sa limba natzionale una parte prus manna, mescamente in sas leturas e in sas ammonestatziones, in unas cantas oratziones e cantigos, cunforma a sas normas fissadas pro sos casos singulos in sos capitulos sighentes_". Su comma 3 narat "_In base a custas normas, tocat a sas autoridades eclesiasticas territoriales cumpetentes, numenadas in s'art. 22-2, consultende finas, si b'at bisongiu, sos piscamos de sas regiones limitrofas de sa matessi limba, a detzidere pro s'ammissione e estensione de sa limba natzionale. Custa detzisiones ant a devere essere aprovadas, e duncas cunfirmadas, dae sa Sede Apostolica_". Su comma 4 narat "_Sa tradutzione de su testu latinu a sa limba natzionale, chi cheret posta in sa Liturgia, cheret aprovada dae s'autoridade eclesiastica territoriale cumpetente mentzionada in antis_". + +In su testu latinu (e finas ispagnolu)custas limbas sunt definidas "vernaculas", in su testu frantzesu "du pays", in s'italianu "nazionali". E pro custu, a su nessi in Europa, ant interpretadu comente "limbas de istadu" (frantzesu, ispagnolu, italianu, etc.). Duncas, s'abbandonu de su latinu no est istadu unu progressu pro sas limbas natzionales a beru ma, antis, at afortidu sas limbas "istatales", pro neghe de s'identidade farsa de natzione/istadu. + +Sa Cresia, in sos seculos colados, aiat dadu meda a sa literadura sarda e a sos istudios de limba sarda, cun operas originales e cun tradutziones, dae su _Catechismu_ in limbagios diferentes de sa Sardigna, a su _Legendariu_ de Garipa, a sa tradutzione sarda de sa _Imitassione de Cristos_, publicada in su 1871 e bortada dae un'ateru preideru, Iuanne Batista Casula. + +Custu, sena contare sas chentinas de preigas chi deghinas de preideros naraiant in sas cresias sardas finas a sos annos chimbanta de su seculu in pessu coladu, su prus ineditas. A unu chirru, de seguru b'aiat sa passione e interessu pro sa limba sarda, bida dae unos cantos religiosos comente simbulu de s'identidade natzionale sarda, ma, a s'ateru chirru est craru chi sa Cresia sarda impreaiat sa limba locale, su sardu e sas ateras limbas de Sardigna, comente su tataresu, su gadduresu o s'aligheresu, pro agiuare su proselitismu e sa relatzione de s'omine cun Deus. Ma chi si siat tratadu de passione pro sa limba o de bisongiu comunicativu, est craru su cuntributu de sa Cresia a s'unione ispirituale de sos Sardos e finas a s'unione natzionale. Tando, su sardu, che a sas ateras limbas, finas de istadu, non podiat pretendere de intrare in sa Liturgia ma s'acuntentaiat de sa presentzia in sa paraliturgia. + +Ma in su Noighentos est minimadu s'interessu pro su sardu in sa Cresia e su Fascismu at fatu su restu. A su nessi finas a su Cuntziliu Vaticanu II, in ue sas limbas no ufitziales che a su sardu nche sunt abbarradas in foras de sa Liturgia. A su nessi finas a cando una cantas limbas chi si sunt ischidadas cun movimentos unitarios de laicos e religiosos, pro pretendere dae sa Cresia, dae su Vaticanu, Liturgia e Libros Sacros in sas limbas natzionales issoro: Catalanos, Bascos, Galitzianos, Friulanos. Issos sunt resessidos a interpretare su Vaticanu II in favore issoro e a imponnere su valore de "natzionale" comente agetivu de natzione e non de istadu! + +Non bi semus resessidos galu sos Sardos a otennere dae su Vaticanu su reconnoschimentu finas de sa limba "natzionale" nostra, mescamente ca semus nois chi mustramus de non cherrere una limba ebbia ma duas o tres o bator, pro sas Iscrituras, pro sa Missa e sa Liturgia. In Vaticanu, est giai meda si nde leant in cunsideru unu de sardu! Custu est s'ostaculu mannu. Sa neghe est nostra. E tando non balet a s'inchietare cun sos piscamos sardos incurpados de non cherrere su sardu in cresia. + +Est petzi su Vaticanu chi nos podet autorizare e non sos piscamos. Ma petzi si sos Sardos ant a faghere sa parte issoro, unitaria, in contu de limba, lassende a unu chirru su localismu. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 15/02/2013 + +## + +Fusione de su 1848? Federicu Fenu, boghe contraria + +### de Diegu Corraine + +Sa "fusione" de su 1848 est istada una trampa chi est servida a sos Savojas pro dominare megius s'isula, atribuende a sos Sardos sa voluntade e sa detzisione de abbandonare cale si siat espressione de autonomia. In realidade, comente s'ischit, custa voluntade fiat istada manifestada petzi dae sa burghesia sarda prus piemontesizada, sa casteddargia in particulare. Est finas beru chi sas istitutziones "autonomas" eliminadas (sos tres istamentos) fiant collegadas a sa natura de su Regnum Sardiniae, chi non fiat istadu ateru si no un'imbentu de papa Bonifatziu VIII, chi, atribuende*si sa soberania de sa Sardigna, nd'aiat intregadu sa corona in su 1297 a Giagu II de Aragona. A narrere sa bera, fiat istadu unu passu contra a s'indipendentzia residuale de sa Sardigna, contra a s'Istadu de Arborea, duncas un'istrumentu e unu mediu de colonizatzione. A pustis de unos cantos seculos, semper e cando, in su 1848, finas sos Istamentos, unica entidade sarda a cunfrontu de su podere dominadore, aiant sessadu de esistire. Comente, in antis, s'abolitzione de su feudalesimu e sa lege de sas tancas fiant istados su mediu pro gratificare e dare fortza a una burghesia sarda oramai tzeraca de interessos esternos. + +S'unica boghe de importu ma a sa sola contra a custu protzessu de omologatzione introduidu dae sa "fusione" est istada sa de su teologu Federicu Fenu. Propiu in su 1848, in s'iscritu "_La Sardegna e la fusione con il sardo continente_", sende chi cunfirmaiat sa fidelidade sua a sos Savojas (e comente podiat faghere in manera diferente sena essere pessighidu, si cunsideramus canta morte e dolore aiant causadu contra a cale si siat "rivolutzionariu" pustis de de sas derrotas de su 1796, 1802 e 1812?), pretendiat pro sa Sardigna unu guvernu e una costitutzione a bandas, in unu cuadru federalista. Fenu, faeddende de sa Sardigna, la paragonaiat a s'Irlanda a cunfrontu de s'Inghilterra: "_Cosi ancora quando si e voluto incorporare l'Irlanda all'Inghilterra si e fatto un pasticcio, il quale ha prodotto, e produrra se non si rimedia, immensi danni. Occorrono tra i popoli tali differenze di stirpe, di costumi, di genio, d'indole, che volerli fondere si e il medesimo che distruggerli ambidue se uguali, opprimere la parte piu debole se disuguali. Ora la Sardegna dista dal Piemonte di stirpe, di costumi, d'indole, di genio, forse piu che gl'Italiani dagl'Inglesi_". E sighit narende chi: "_i suoi piu gravi mali [quelli della Sardegna] sono i ferri che le stringono le membra, questi vogliono esser rotti, non aggravati se si vuol che cammini. [...] E poi la Sardegna e bastantemente generosa per sapere preferire la liberta al servaggio, l'indipendenza all'abbiezione, anche quando fosse condannata a trarre vita povera, il che e tanto falso; quanto e vero che l'Onnipotente l'ha fornita di quanto si richiede alla floridezza non che al benessere_". + +In s'articulu de Fenu, sunt bundantes sos cunsideros e sas riflessiones chi tenent un'atualidade manna. Benit male a nde faghere un'isseberu. Ma, in mesu de totus, sa prus crara, "indipendentista" ma finas internatzionalista e "europeista" est custa: "_Il popolo Sardo ha costumi, indole, lingua, storia, posizione geografica, tutte proprie, tutte d'un popolo a disparte. Perche si pretende cosi giustamente che l'Italia formi una nazione separata e distintissima dalla Francia, dall'Austria, ecc.? Perche ha costumi, genio, idioma, storia e terreni propri, i quattro primi bastantemente distinti da quelli degli altri popoli, e l'ultimo segnato a dito dell'Onnipotente che la cingeva della lunga, alta e fortissima barriera delle Alpi. Ebbene in piccolo, quasi in miniatura la Sardegna ha tutti questi distintivi, anzi la sua naturale separazione e quasi direi la sua personalita e piu risentita. Qual paese puo essere piu circoscritto d'un'isola come la Sardegna? Inoltre, allorquando specialmente le si unira la sua piccola sorella la Corsica e la popolazione crescera, come si deve sperare, formano uno spazio piu grande dello Stato della Chiesa non che della Toscana: ora, se questi due possono formare due Stati sovrani, perche quelle non potranno avere una semplice costituzione a parte? [...] L'Italia, anzi l'Europa ci ammirera se riusciremo a risuscitare la nostra sepolta patria. Pensiamo prima a riedificare la nostra casa, e poi potremo pensare a quella degli altri_". E galu: "_...perche i popoli che non sono liberi si avviliscono, si snervano, si scoraggiano a petto delle grandi difficolta, dei molti ostacoli chi si parano allo sfogo delle speculazioni ai calcoli dell'industria. [...] finche la Sardegna non sara sciolta da ogni catena, finche non sara libera di provvedere ai suoi casi, essa non risorgera a dispetto di tutte le gratuite asserzioni contrarie_". + +In Fenu b'at s'idea moderna chi sa prosperidade est ligada a sa libertade de si guvernare a sa sola e a s'abertura produtiva e cumertziale a s'Italia e a su Mediterraneu, cun sa possibilidade chi sa Sardigna nde siat s'emporiu. Finas s'idea chi teniat Fenu de una comunidade sardu-corsicana est de atualidade manna, una manera de ideare e disinnare s'integratzione europea moende dae sos assimigios, superendo sas lacanas de sos istados-natzione artifitziales "mandiga-natziones". + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/02/2013 + +## INTERVISTA A GIUANNE COLUMBU, REGISTA + +### + +Pregontas de Giuanna Cottu + +_Giuanne Columbu, regista, iscritore, intelletuale integradu pro isseberu personale e apartenentzia familiare in sa identidade sarda, nos contat inoghe tretos de sa vida e de su traballu suo._ + +Apo istudiadu architetura, ma sas passiones meas prus profundas sunt semper istadas pro s'arte, sa pintura e su tzinema. + +Pesso a beru chi no lu dia podere faghere. Su sardu m'agradat, in sa tzinematografia comente in sa realidade, ma lu faeddo male. + +Sos eventos contados in cussa prima pellicula mea e tratados in sa tesi mea de laurea in architetura, est a narrere sas cunseguentzias de s'impiantu in Sardigna de industrias in cunflitu craru cun s'ambiente, cun sas richesas e sa cultura de su territoriu, sunt nodidas a totus. A su tempus m'aiant naradu chi fia unu "bandidu" e unu "inimigu de su populu" ca sustenia chi cussas industrias, caras che fogu, aiant apidu tentu efetos distrutivos pro s'economia e s'identidade de s'isula. A dolu mannu tenia resone deo. + +Comente totu sos milanesos amaia e astiaia Milanu, ma in fines sa tzitade m'agradaiat. Tenia un'istudiu e amigos artistas medas. Faghia mustras de pintura e ateras mustras prus impinnadas politicamente in sa manera chi sos medios de informatzione istorchiant sa realidade impreende sas sugestiones de sas imagines fotograficas. Cun cussu traballu, deo e sos cumpangios meos aiamus otentu sos ispatzios espositivos prus de giudu de sa tzitade a aiamus provocadu s'atentzione de sos criticos de s'importu de Mario de Michelis e Umberto Eco. Dae pagu su Museu de Arte Moderna de Napoli e sa Fundatzione Mudima de Milanu ant realizadu unas cantas mustras retrospetivas subra de sas operas nostras realizadas in cussos annos. Ma cando mi nche so tramudadu a Sardigna, in prus de megiorare in salude, apo finas agatadu unu mundu galu prus incantadore. Unu mundu chi giai connoschia gratzias a sos contos de babbu e mama e pro s'esperientzia chi tenia cada borta chi benia a colare sas vacantzias. Fiat in su 1979 chi mi nche so tramudadu, cando s'est presentada s'oportunidade de traballare comente programista-regista in sa Rete 3 de sa RAI. Aia trinta annos e in sa RAI bi so abbarradu finas a su 1999, traballende in libertade manna e meravigiosa. Pariat chi a sos capos romanos no lis importaiat nudda de su chi faghiamus in Sardigna. E custu, sende chi paret unu machine, nos rendiat liberos. A bortas, liberos de faghere programas chi non baliant mancu isperu, ma in carchi casu finas de realizare operas de livellu artu a beru. Pro narrere, unos cantos documentarios realizados in cussa epoca - comente "Visos" o "Paesi e Paesi", mai trasmitidos in sos canales istatales de sa RAI - los aiant bendidos a emitentes publicas europeas e americanas. Pustis mi so cungedadu e apo incumintzadu sa professione libera pro proare su caminu de su tzinema. + +Sa limba sarda est gasi musicale e forte chi rapresentat de seguru un'oportunidade pro su tzinema, no unu limite. Sa proa chi su sardu no impedit sa cumprensione de una pellicula l'apo tenta bortas medas presentende sos traballos meos in s'esteru, in carchi casu finas sena sutatitulos. Dia tennere casos e argumentos medas de numenare a custu propositu. Pro narrere, cando fia montende "Arcipelaghi", in Marsiglia, cun una montadora frantzesa chi connoschiat pagu s'italianu e nudda su sardu, custa montadora fiat, semper e cando, a tretu de distinghere una batuta retzitada bene dae una retzitzda male. Su ricursu a una limba pagu connota o disconnota de su totu, difatis, non nos devet giughere a tennere timoria e mancu a s'illusione de no essere cumpresos. B'at semper carchi cosa chi pertocat su sonu e su ritmu de sas paraulas, a parte sa gestualidade, chi est cumpresa dae totus in manera perfeta. De su restu, si est possibile a faghere una pellicula muda o petzi musicale, pro ite non si diat devere faghere una pellicula in sardu? Mel Gibson at fatu sa "Passione" sua in latinu e aramaicu, duas limbas mortas o pagu prus o mancu disconnotas, pro ite deo no aia devidu girare s'Evangeliu in sardu? + +No apo mai traballadu cun atores professionistas, ma si nde tengera s'ocasione lu dia podere faghere. Pro como m'apassionat su traballu cun sos chi si narant no-atores, chi in Sardigna sunt bravos meda, forsis gratzias a un'iscola impropia, cussa chi benit dae sa traditzione de s'improvisatzione poetica e de sos contos orales. Sos no-atores, si ghiados bene, sunt a s'ispissu prus beros e intensos. Retzitant cun su coro e, finas retzitende unu copione istabilidu, nos narant carchi cosa de issos etotu e de su mundu issoro. "Su Re", difatis, contat sa passione de Gesus e, in su matessi tempus, sa Sardigna. E si sa Sardigna e sa limba sarda, mesurende*si cun sos tempos morales e sotziales de s'Evangeliu, s'irrichint, finas sa rapresentatzione de s'Evangeliu faghet possibiles interpretatziones noas. A narrere su beru, sa traspositzione in Sardigna de s'Evangeliu, botzada dae su Ministeriu italianu ca l'ant giuigada localistica, cunfirmat s'universalidade de s'istoria e sa possibilidade de dare a su publicu de cada paisu de su mundu ispuntos noos pro rifletere subra de s'istoria de Gesus. + +Su Re tenet de seguru elementos chi l'acurtziant a su "Vangelo secondo Matteo" de Pasolini. Siat pro su ricursu a sos atores non professionistas, siat pro s'ambientatzione in unu logu diversu dae cussu istoricu. Semper e cando, sa Matera de su "Vangelo secondo Matteo" si referit a sa Palestina, mentres sa Sardigna de su Re abbarrat sa Sardigna. In prus, s'Evangeliu realizadu dae Pasolini est tzentradu in subra de sa paraula e faghet a manera de faghere craros sos messagios suos. Su meu, imbetzes, est tzentradu in subra de sos silentzios, de sas ghemidas, de su sonu de su bentu, e cada significadu est rimandadu a sa riflessione de s'ispetadore. + +Galu no nd'isco. Potzo narrere chi sa pellicula est naschida in intro meu dae unu turbamentu mannu. Leghende s'Evangeliu torraia a agatare a mie etotu e s'esperientzia de totu sas suferentzias umanas. Sa pellicula, semper e cando, est istada iscenegiada dae mene e dae babbu meu, in una collaboratzione chi s'est rinnovada die cun die pro annos, e cun su suportu esegeticu de sa Facultade Pontifitzia Teologica de Sardigna. + +A babbu meu devo meda a beru. Finas chi at podidu, isse m'at acumpangiadu in sas aventuras tzinematograficas meas. Prus de una borta at fatu finas a atore. In "Arcipelaghi", sa die chi s'interprete chi deviat faghere sa parte de su preideru no est bennidu a s'addoviu, at bestidu isse sos bestires de iscena e at fatu isse sa parte. In "Su Re" est presente petzi cun sa boghe in foras de campu, in s'incumintzu e in s'agabbu de sa pellicula. Isse retzitat in sardu sa profetzia de Isaia, cun una boghe giai pagu firma in sa ditzione, ma galu prena de fortza e de passione. Babbu m'at trasmitidu cosas meravigiosas meda, sa prus bella, forsis, est sa dispositzione a abbaidare a s'aventura de sa vida cun amore e cun ispantu semper rinnovadu. + +Bido sa possibilidade de realizare operas noas e bellas meda chi content sa Sardigna e su mundu, e chi autores noos s'acrarent rinnovende sa visione de sa vida e de sos esseres umanos. At a dipendere meda dae sa determinatzione de sos autores e, gasi etotu, dae cantu sas istitutziones chi oe ocupant su postu chi unu tempus fiat de sos metzenates, ant a cumprendere s'importantzia culturale e finas economica de su tzinema. In custu mamentu, mi paret chi chie guvernat tengiat pagu interessu pro su tzinema. + +Cando tengio una tzinepresa in manos, si no est tropu grae, dia narrere chi mi nd'ismentigo de la tennere. Abbaido in s'obietivu comente cun sos ogros meos o, cando finas deo so gasi cuntzentradu de essere parte de s'iscena, comente cun sos ogros de unu ispiritu invisibile, chi non s'at a bidere in sa pellicula ma chi acumpangiat e sugugiat sas atziones de sos pessonagios. + +Isperemus chi no nche colet tempus meda. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Sas ecomàfias cunchistant s'Itàlia de su Nord + +S'ecomafia andat a sa cunchista de su Nord e lu faghet in manera particulare cun sos refudos: su Veneto est in sa de tres positziones in sa classifica de sas illegalidades chi sunt collegadas a s'ismaltimentu de sos refudos. Sas impresas criminales de s'arga ant barigadu istabilmente sas lacanas de su Sud de s'Italia. Custu est unu de sos datos prus significativos de _Ecomafia 2006_, su raportu annuale de Legambiente subra de s'illegalidade ambientale in Italia e subra de su ruolu de sa criminalidade organizada. Su raportu l'ant presentadu su 15 de lampadas in Roma, in una cunferentzia istampa, Roberto Della Seta (presidente natzionale de Legambiente), Alfonso Pecoraro Scanio (ministru de s'Ambiente), Pietro Grasso (procuradore natzionale Antimafia), Marco Minniti (vitzeministru de s'Internu), Ermete Realacci (presidente de sa Cumissione _Ambiente e Lavori Pubblici_ de sa Camera), Enrico Fontana (responsabile de s'osservatoriu _Ambiente e Legalita _de Legambiente) e unu paritzos rapresentantes de sas Fortzas de s'Ordine. + +Su traficu de refudos in Italia est creschidu: dae su 2004 si registrat unu +16,5%. 18 milliones de tonnelladas de refudos ispetziales nche sunt iscumpartos in su nudda. Sas connessiones globales dant ite pessare: in prus de su fatu chi creschet su traficu clandestinu de animales protetos (pro sete milliardos de euros a s'annu), sa Tzina est devenende sa Meca pro s'ismaltimentu de sos refudos perigulosos italianos e europeos. A sos portos tzinesos arribant container dae totu su mundu, sos prus dae USA e Giapone. Sos refudos sighint a tzirculare finas dae s'Italia a s'Africa, a cara a sa Nigeria, a su Senegal e a su Ghana. + +"Oramai sas ecomafias e sa criminalidade ambientale - at decraradu Roberto Della Seta - punnant a s'insediare in ogni giassu de s'Italia e a leare unu ruolu tzentrale finas in sos traficos internatzionales".[_gpr_] + + +### 22/02/2013 + +## CUSSÌGIOS PRO AFORTIRE S'IMPREU PRIVADU E PÙBLICU DE SU SARDU... SENA TIMÒRIA + +### de Diegu Corraine + +_A dolu mannu sa limba chi impreamus a su solitu cun pessones connotas pro sa prima bia est sem- per de prus s'italianu. E duncas sunt minimende sas ocasiones de intendere pessones faeddende in sardu. Ma, sende gasi, est creschende sa cussentzia e su bisongiu de afortire sa limba sarda, in cale si siat campu e impreu. E custa cussentzia e voluntade la sunt leende mescamente sas pessone chi non sunt "naschidas" cun sa limba sarda, pessones chi ant imparadu prus s'italianu chi non su sardu in familia e chi cherente "torrare" a sa limba sarda._ + +_Si cherimus afortire sa presentzia publica de su sardu e cunsentire a semper prus gente de faed- dare in sardu, devimus tirare profetu dae cale si siat ocasione, pro lu faeddare e l'iscriere. Mescamente, si su babbu o sa mama non ant faeddadu in sardu a sos figios dae sa prima die de sa vida, at a essere prus traballosu a imparare su sardu a pustis. Traballosu ma no "impossibile"! Inoghe proponimus unos cantos cussigios, giai isperimentados dae medas pessones e chi podent tennere efetu seguru._ + +_Si carchi letore tenet ateros cussigios, nos iscriat: limbasnatziones@gmail.com._ + +6 **Iscrie e publica in sardu locandinas, augurios, invitos, necrologios, telegramas, annuntzios de naschida, comunione, cresima, isposongiu, laurea. + +_ +_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 22/03/2013 + +## + +Sa gherra pro sa soberania e sa debilesa de su movimentu politicu sardu + +### de Diegu Corraine + +Mai che a como, in Sardigna, sas ideas de "soberania" e "indipendentzia" sunt presentes in su cunfrontu politicu e culturale, in blogs, sitos, giornales. Si est beru chi tratat una tendentzia chi apartenet a s'istoria de sa natzione nostra (ca sa Sardigna non s'est mai assugetada de su totu a sos poderios esternos), est finas beru chi, in custa epoca, semus assistende a un'afortimentu de su sentimentu natzionale sardu e a sa gana de autodeterminatzione. + +Totu custu capitat ca sas ideas de "soberania" e "indipendentzia" caminant "a brincos": b'at epocas in ue si sunt manifestadas in manera crara e si sunt trasformadas in movimentu rivolutzionariu e epocas in ue sos Sardos paret chi apant rinuntziadu a cale si siat punna de libertade natzionale. "Paret", ma in realidade s'est tratadu de derrotas politicas e militares. Semus pessende a sa derrota de Seddori de su 1409 chi at cunsignadu sa Sardigna a sos Aragonesos; a sa batalla de Macumere de su 1478, a sa derrota de Lenardu Alagon de su 1796 e a sa derrota de Sanna-Corda e Cilocu de su 1802. Sa "normalizatzione" chi est sighida a custos eventos est istada otenta semper cun sa repressione o sas lusingas (comente est istada su "fusione perfetta" de su 1848). Non s'est mai tratadu de una voluntade integratzionista in intro de un'istadu istrangiu e coloniale. + +Tando, a sa tendentzia de sas natziones (catalanos, iscotzesos, bascos, gallesos, corsicanos, curdos, berberos, etc.) chi cherent essere meres in su territoriu issoro sena delegare sos poderes e libertades issoro a sos istados "meres", ite currispondet? A su solitu, movimentos istruturados, cun unu progetu craru de liberatzione natzionale. + +A custa posta manna de torrare a su "territoriu natzionale" cun formas de guvernu autodeterminadas, cale est sa risposta politica in Sardigna? + +A dolu mannu, a sos movimentos "indipendentistas" paret chi lis manchet: + +-- un'elaboratzione de sa dotrina natzionalista comente motore de cale si siat optzione istitutzionale (autonomia, federatzione o indipendentzia); + +-- una cultura, un'ideariu e unu vocabulariu natzionalista comunu; + +-- unu fundamentu de s'idea e de sa pratica natzionalista in sa limba sarda; + +-- sa capatzidade de istabilire unu fronte comunu natzionale; + +-- sa capatzidade de istabilire obietivos taticos, de atuare praticas riformistas, de cumbinchere gente noa abbandonende s'estremismu de sas paraulas. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 25/03/2013 + +## S'ideologia istatalista e individualista e sos deretos colletivos + +### de Diegu Corraine + +S'ideologia de su M5S e de sos ateros movimentos e partidos istatalistas preferit a ponnere comente referente de s'atzione issoro sa "pessone" e sos deretos individuales. Custu ests capitende in s'Istadu italianu ma finas in ateros istados de s'Otzidente. + +E pro custu non cumprendent sas gherras de sas natziones in cherta de liberatzione in intro de sos istados-presone issoro e timent a bentu sas gherras pro sos deretos colletivos, comunitarios, natzionales, culturale, linguisticos, a s'ispissu definidos de destra e cunservadores. + +E, tando, non tenent sensibilidade (antis ostaculant) sas gherras pro sos deretos colletivos, pro sos deretos de populos, natzione e limbas, comente capitat finas in Sardigna. + +Non nos devimus ispantare de totu custu, ma non nos devimus istracare de lis crarire chi sas gherras nostras sunt giustas e chi, in Sardigna o in logos de ateras natziones, su natzionalismu de liberatzione devet essere agiuadu dae chie s'oponet (a su chi narant custos movimentos) a su podere de sa globalizatzione. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 15/10/2013 + +## Leghimus sos datos de unu territoriu cun graficos e tabellas + +### + +PREGONTAS + +1) It'est una "tabella"? + +2) It'est unu "graficu"? + +3) It'est unu "istograma"? + +4) It'est una "diagrama"? + +5) It'est unu "areograma"? + +-- sos [**_istogramas_**](istograma_0_1_1), chi servint, pro narrere, a cunfrontare su numeru de abitantes cun localidades diferentes;[](istograma_0_1_1) + +-- sos [**_diagramas_**](istograma_0_1_1) (o **graficos liniares**) chi si formant unende puntos in unu pranu; + +-- sos [**_areogramas_**](areograma_0_1_1)_** **_(o **diagramas a turta**) chi sunt formados dae unu chircu partzidu in setores chi currispondent a datos numericos espressados in pertzentuales. + +_TABELLA CUN DATOS DE SAS PROVÌNTZIAS SARDAS_ + +__ + +_ISTOGRAMA CHI RAPRESENTAT SOS MATESSI DATOS_ + +_# Diegu Corraine_ + + + +Diagrama + +Istograma + +Graficu a "turta" o aerograma + + +## Montes e montigros + +x + + + + +## Paris, rios, costas e isulas + +x + + + + +## Geologia + +x + + + + +## Clima + +x + + + + +## Calat su sipàriu subra de s'ecomostru + +Su 28 de maju un'ateru ecomostru nd'est rutu. Li naraiant su "mostru de Felina" e l'aiant fraigadu in sos annos sessanta e mai completadu. Ghetende.nde.lu ant liberadu una parte de su paesagiu de s'Apenninu chi finas a como fiat cuada. Custu eventu fiat inseridu in su programma de sa prima editzione de sa Biennale de su Paesagiu de Reggio Emilia, promovida dae s'Assessoradu a sa Cultura e a su Paesagiu de sa Provintzia. Gratzias a sa demolitzione s'at a podere valorizare una zona de importantzia ambientale e paesagistica. + +A su mostru l'aiant fraigadu in su 1966 cun permissu edilitziu regulare pro ospitare a un'allevamentu de animales, ma pro una serie de motivos non l'aiant utilizadu mai. In su 2005 sa Comuna de Castelnovo ne' Monti aiat compradu su cumplessu immobiliare de su "Molinu de Calcinare" costituidu dae unu fundu agricolu in ue b'aiat duos fraigos rurales, unu fraigu destinadu a abitatzione, tres fraigos destinados a produtzione avicola isbandonados e unu fraigu a chimbe pranos (s' "ecomostru"). + +A pustis de un'istudiu de fatibilidade realizadu dae s'Assotziu _Gli amici del mostro_, sa Comuna de Castelnovo ne' Monti e sa Provintzia de Reggio Emilia aiant detzisu chi s'area denominada "Molinu de Calcinara" teniat bisongiu de interventos de cualificatzione e de valorizatzione, e chi cumbeniat a nde ghetare su 'mostru' pro ricualificare su territoriu. + +Pro nde lu ghetare, su grupu Kinkaleri (chi si ocupat de teatru) at ideadu unu progetu insolitu: ant coinvolgidu su publicu in una 'tombola' e su binchidore at tentu s'onore de incarcare su pulsante de su detonadore. Su tzerimonieri de sa die est istadu su presentadore televisivu Patrizio Roversi.[_gpr_] + + + + +## Fauna + +x + + + + +## Flora + +x + + + + +## Economia + +x + + + + +## Industria + + + + +## Minas + + + + +## Massaria + +gfdh hgfdhgdf hgdfhg + + + + +## Pastoriu + + + + +## Pisca + + + + +## Artesania + + + + +## Trasportos + + + + +## Cundennadu a morte pro adultèriu in sos Emirados Arabos Unidos + +Unu tribunale islamicu de sos Emirados Arabos Unidos s'undighi de lampadas at cundennadu un'omine a sa lapidatzione pro adulteriu. S'amante sua est istada cundennada a istare un'annu in presone e a retzire 100 frustadas. + +Lu narat su giornale locale _Khaleej Times_. S'omine e sa femina non fiant abitantes de sos Emirados ma fiant istrangios, issa traballaiat comente tzeraca in una familia de s'emiradu setentrionale de Fujairah. Unu sero su mere de domo, suspetende chi sa femina nch'aeret fatu intrare a sa cua s'amante suo in s'aposentu de letu, aiat cramadu sa politzia, chi aiat sorpresu sos duos paris in su letu. Sa femina s'est sarvada dae sa cundenna a morte ca non fiat cojuada, imbetzes s'omine at amitidu de essere cojuadu, ma sa mugere non fiat podida intrare in sos Emirados paris cun issu. + +Sos Emirados Arabos Unidos sunt una federatzione de sete emirados, chi incruint finas a sa tzitade-istadu de Dubai.[_gpr_] + + +## Demografia + + + + +## Ambiente + + + + +## Su territoriu de s'isula + + + + +## Regiones + + + + +## Regiones istoricas + + + + +## Entes locales atuales + + + + +## Sa regione mediterranea + + + + +## Carateristicas de su Mediterraneu + + + + +## Su mare e sas costas + + + + +## Sos rios + + + + +## Presentadu su libru de Luigi Marielli + +_Sas Cantzones meas pro sos Tazenda_. Custu est su titulu de su primu libru de Luigi Marielli, est su contu de comente sunt naschidas sas 63 cantzones de unu de sos grupos prus importantes de s'istoria de sa musica sarda, unu de sos pagos grupos chi sunt resessidos a tennere esitu finas in continente cantende in sardu. +In su libru Marielli, autore de cantzones che a _Mamoiada_, _Carrasecare_, _Un alenu de sole,_ contat s'ispiratzione, sa tecnica, sas emotziones chi l'ant permissu de iscriere totu sas cantzones suas. +Unu contu fatu de cosas minores e mannas, de notas musicales e de conteddos de coghingiu chi resessit a nche tragare su chi est leghende a cumprendere comente unu grupu de giovanos sardos sunt resessidos a essere protagonistas in su mundu de sa musica natzionale. +Marielli narat chi "a iscriere musica e paraulas est a pesare su mangianu e a chircare s'ispiratzione, a la punghere, no a l'isetare sena faghere nudda" e galu "in s'ambiente de sa musica sarda Marras Pillonca sunt de ammirare, forsis sunt issos chi nos ant abertu su caminu" e sighit "in Italia imbetzes sos megius abarrant semper Mogol e su biadu de Battisti". +Duncas su libru nos faghet a cumprendere sas emotziones chi proat un'artista chi at mudadu sa manera de faghere musica in Sardigna e chi at iscritu paris cun Parodi e Camedda unu bellu cantu de istoria sarda. [_grs_] + + +## Su clima mediterraneu + + + + +## Fauna e flora mediterranea + + + + +## Problemas de s'ambiente mediterraneu + + + + +## S'Europa de sos montes de tipu alpinu + +Sunt sos prus artos de Europa, ca no ant tentu sas atividades erosivas chi ant minimadu e intundadu sos ateros montes de s'Europa tzentrale e setentrionale.** + +_# Diegu Corraine_ + + + +Orogenesi alpina + + +## Sos montes cambiados dae sos agentes esogenos + +Un'atera manera de operare de s'abba est cando,intrende in sas calas de sas rocas, a temperadura suta de 0, si cambiat in astra, truncat sa parte prus esterna de sas rocas in cantzigheddos, ca sa propiedade carateristica de s'astra est de ismanniare su volumene originariu de cando fiat abba, "unfrende*si". + +In su carsismu, s'abba chi ruet dae chelu iscagiat sas rocas, formende nurras, concheddas, rios suterraneos e grutas, in ue s'abba, gutziende dae sa boveda a su pamentu e ispoporende, depositat su calcare cuntennidu formende **[istalagmites](istalagmite_0_1_1)** dae bassu in artu e **[istalatites](istalatite_0_1_1)** dae artu in bassu. + +_# Diegu Corraine_ + + + +in bassu, sa morena de s'astrargiu de Verra e su Lago Blu + +figura de comente operat su «carsismu» + +Istalatites + +Istalagmites + + +## Sos astrargios + +Sigomente s'artaria de su logu e su clima nde determinant sa formatzione, su prus de sos astrargios est in sas Alpes (unos 2500) e in su Caucasu. + +Su prus mannu est su **Aletsch** (de 130 km2 de superfitzie e una longaria de 27 km) e su **Gorner** in sas Alpes isvitzeras, su **Mer de Glace** e s'**Argentiere** in su monte Biancu, in ue sunt presentes finas [**ispentumos**](ispentumu_0_1_1) de astra, carateristicos. + +Sos astrargios si formant prus in artu de 2500/3000 m., in ue su nie non s'iscagiat mancu in istade. + +Custu fenomenu, chi cramamus **[erosione](erosione_0_1_1)**, cambiat cunforma a su clima, a sa grussaria e a sa elastitzidade de sos astrargios etotu. + +S'erosione cambiat su naturale de su territoriu in ue operat: nche trisinat a giosso cada genia de roca e l'ammuntonat in sa parte bassa de sas baddes formende sas morenas. A bias si tratat de rocas mannas in manera ispropositada (rocas andantanas), istacadas dae sos montes e trisinadas pro chilometros, a bias de pruere fine*fine produidu dae s'isfrigatzamentu de codulos contra a sos rocargios. + +Si giai dae su 1954 a su 2007 b'at apidu unu minimongiu areale de su 40% de sos astrargios, nos podimus figurare su resurtadu chi b'at a podere essere in pagu tempus. Intro de su 2100, ant carculadu chi s'astrargiu de sos Forni, chi est su prus mannu de sas Alpes italianas, at a torrare a su 5% de su chi est como. + +Si sighit gosi, comente resurtadu de totu custu disacatu, ant a iscumparrere 36 lagos alpinos collocados su prus suta de 2500 m de artia, e s'ant a formare 22 lagos noos subra de sos 2900 m. Duncas, sos astrargios ant a minimare sa mannia issoro e si nch'ant a iscostiare prus in artu. + +_# Diegu Corraine_ + + + +Astrargiu de s'Aletsch + +Astrargiu de su Gorner + +Astrargiu de sa Mer de Glace + +Ispentumu de astra Shiva Lingam, 120m, astrargiu de s'Argentiere + + +### 16/02/2014 + +## Sas Alpes + +### + +PREGONTAS + +1) In ue sunt presentes sas Alpes? + +2) Ite sunt sas Prealpes e in ue s'agatant? + +3) Ite ateras carateristicat tenent sas Alpes? + +4) In ue colant pro andare dae unu chirru a s'ateru de sas Alpes? + +Ma non bastaiant a megiorare su cummertziu intre sud e nord de sa Alpes e tando, intre su 1476 e su 1484, aiant abertu sa prima [**galeria**](galeria_0_1_1) (Buco di Viso, longa 75 m., arta 2, larga 2 e mesu, a 2882 m.), a corfos de iscarpeddu. Dae tando, nd'ant abertu deghinas de ateras, in ue colant trenos o automobiles e camios. + +_# Diegu Corraine_ + + + +Prealpes bavaresas + +Ghiatzaju de s'Ortles/Oltler, unu monte de 3.905 m. in sas Alpes Reticas. + +Buco di Viso, galeria intre Frantza e Italia + + +### 03/03/2014 + +## Pireneos e Cordiglieras Beticas + +### PREGONTAS +1) In ue sunt sos Pireneos? +2) Comente sunt fatos? +3) In ue sunt sas Cordiglieras Beticas r cale est sa punta prus arta? +4) Ite sunt sas serras? + +Sunt longos prus de 430 km, dae su golfu de Biscaja a su Mare Mediterraneu. + +Su punta prus arta de sos Pireneos est su **Pico de Aneto** (de 3.4040 m), in sa parte ispagnola. + +In prus, sa parte ispagnola est prus in pendida de sa parte frantzesa. Difatis, deghinas de milliones de annos a como, sa pressione de s'Ispagna e de sa Frantza atuales at causadu su sullevamentu de sa crosta terrestre prus in sa parte orientale chi no in sa parte otzidentale. + +Sos Pireneos tenent pagos astrargios, de chircu o cun limbas minores intro de sos 2500 e sos 3000 m. + +Pro more de s'influentzia de s'Otzeanu Atlanticu, sa parte frantzesa tenet unu clima umidu. Sa parte ispagnola tenet unu clima assutu, pro more de su bentu chi benit dae sa Meseta. + +Sos rios prus importantes de sa parte ispagnola sunt s'Aragon, su Gallego, su Segre, tributarios de s'Ebro; in sa parte frantzesa, sas abbas pendent a s'Aude, a s'Adour e a sa Garonna. + +Sunt cumpostas, difatis, dae sas cordiglieras ****prebetica**** a nord,** subbetica** in mesania, **penibetica** a sud, e de sa **Sierra de Tramontana**, in Majorca. Sas Cordiglieras Beticas sunt su sighidu de sa serra de su **Rif** in Marrocu. + +Sa cordigliera est formada dae serras. Sa prus importante est sa **Sierra Nevada**, in ue b'at su monte prus artu de totu sa penisula iberica, su [**Mulhacen**](Mulhacen_0_1_1) (de 3478 m de artia), cun su nie finas in istade. Un'atera serra importante est sa **Sierra de Cazorla**, dae ue naschet su Guadalquivir. + +_# Diegu Corraine_ + + + +Pireneos + +Sistemas Beticos + +Sierra Nevada + +Sierra de Cazorla + +Serra de Tramuntana - Majorca + +Su Mulhacen + + +## Sos Balcanos, sas Alpes Dinaricas e sos Carpatzios + +Su numene "**_Balcanos_**" est de origine turca, _balkan_, e cheret narrere «monte». + +Sos Balcanos sunt postos intre su paris de su Danubiu e sa badde de su riu Maritsa, e s'illonghiant a sud in sos montes Rodopos, chi ghetant a su mare Egeu. A nord-ovest si giunghet cun su sistema carpaticu. + +In custos montes non b'at astrargios, nen lagos, nen nie perenne. Sas puntas issoro tenent forma tunda e sunt ocupadas dae pasturas a ue andant a paschere sas berbeghes, finas in su tretu prus artu, su monte Botev, a 2376 m. + +Sos Balcanos sunt unu territoriu instabile, sugetu a terremotos.** + +Geologicamente, si presentant comente "pinnigas" parallelas a s'Adriaticu, alternadas a baddes, astrintas a nord, prus largas a sud, formende sos **[golleis](gollei_0_1_1)** de Croatzia, Bosnia, Erzegovina. Apartenent a sas pinnigas de su sistema alpinu-himalayanu. + +Sa lacana de sas Dinarides est definida dae su riu **Sava**, dae su **Kulpa**, dae sos mares **Adriaticu**, **Joniu**, **Egeu** e dae sa linia chi moet dae **Salonicu**, colat in sos rios **Vardar** e **Morava**, e crompet a su **Danubiu** cando giunghet a sa Sava. + +In cantu a moimentos tetonicos, sas Alpes Dinaricas si sunt iscostiende chirru a ovest. + +Si partzint in Carpatzios otzidentales (esternos e internos), formados dae sos montes Beschides e dae sos Tatras, in Carpatzios orientales (esternos e internos), in Carpatzios meridionales (cramados finas Alpes Transilvanas), in Carpatzios romenos, in Carpatzios serbos. Si giunghent a sos Balcanos in sa parte sud-ovest, ischirriados dae su Danuiu, in sas Ghennas de Ferru. + +Su punta prus arta est su **Gerlach** de 2655 m. Duncas, in sos Carpatzios non b'at nen nie perenne ne astrargios. + +Sunt inghiriados dae su Paris Pannonicu a sud-ovest e dae su Paris de su Danubiu bassu a sud. + +Finas sos Carpatzios sunt sugetos a moimentos sismicos. + +Su clima est continentale, cun escursiones annuas mannas e abbas pagu bundantes. + +_****# Diegu Corraine_ + + + +Ghennas de Ferru - Astrintorgiu in su Danubiu, a lacana intre Serbia e Romania, intre sos Carpatzios meridionales e sos Montes Balcanos. + +Sos Balcanos e sas Dinarides + +Carpatzios + + +## Su Caucasu + +Su Caucasu Mannu, a sud, agabbat in sas baddes de su riu **Rioni** e de su **Kura** e, a nord, cun sas de su **Kuban** e de su **Terek**. Est formadu dae una parte otzidentale a ovest de su Kuban, unu tzentrale e un'orientale a est de su Terek. + +Sos territorios a nord apartenent a sa Russia, comente "Distritu Federale de su Caucasu setentrionale", cumpostu dae sete entidades federales: Tzetzenia, Daghestan, Inguscetzia, Cabardinu-Balcaria, Ossetzia de su Nord, Territoriu de Istavropol, Karačaj-Tzircassia. A sud apartenent a sa Georgia, a s'Armenia e a s'Azerbaigian. + +S'**artia media **de sos montes de su Caucasu est **manna meda**: su monte** Elbrus **(5643 m) e su monte **Kazbek** (5047 m), in su Caucasu tzentrale, sunt sos prus artos de Europa. + +Su Caucasu s'est formadu, comente sas Alpes, pro more de sa collisione intre sa placa africana e s'euroasiatica, a su puntu chi galu oe est unu logu sugetu a terremotos. + +Pro more de s'artia, b'at **astrargios mannos.** + +Dae su Caucasu, sas abbas ghetant a su Mare Nieddu (cun su riu Inguri e e su Rioni) o a su Caspiu (cun su riu Kura e s'Araks chi leant chirru a Baku, in s'Azerbaigian. + +In sos montes de su Caucasu b'at minerales medas e, in s'oru de mare, petroliu bundante. + + + +Su Caucasu Mannu in artu, su Caucasu Minore in bassu + + +## Catalugna: binchet s'autonomia cun su 73,9% + +Sos catalanos ant aprovadu s'istatutu nou de autonomia cun su 73,9% de sos votos e una partetzipatzione de su 49,4%. +"Sos catalanos no ant sustennidu su progetu de Zapatero" ca de tres duos no ant votadu pro s'istatutu, at cumentadu su capu de su PP. +Cunforme a sos datos chi pertocant su 99,5% de s'iscrutiniu, chi cunfirmant sos de sos sondagios, sos "nono" sunt istados su 20,7%. +In su referendum de aprovatzione de s'istatutu de su 1979 sos "eja" fiant istados de s''88,1%. + + +## Su clima alpinu + +Duncas, subra de sos 600 m b'at ierros longos e fritos e istades curtzas e friscas. + +Dae s'atongiu a su beranu niat meda e a s'ispissu, in istade proet in manera bundante. In ierru, sa temperadura podet crompere a sos 35° suta de 0. Proet de prus in sa parte orientale de sas Alpes, in ue arribbat a su massimu de Italia, comente in Musi (UD), cun 3865 mm. s'annu. + +Si cunsideramus chi cada 100 m de artia sa temperadura minimat de mesu gradu, ca minimat su pesu de s'atmosfera e s'aera est semper prus lebia e leat prus pagu sole, cumprendimus pro ite in sos logos de monte prus artos su clima est prus fritu, comente in sas zonas articas europeas. In cambiu, in sa bassura, sa temperadura est prus lena. + +Un'ateru cunsideru cheret fatu a propositu de s'espositzione de sas Alpes a su sole. Difatis, sa costa de monte chirru a sud, sa **soliana,**** **leat su sole deretu e pro tempus meda. Duncas est prus caentosa de sa chi est esposta a nord, a **pala umbrina** de sas Alpes. + +Duncas, a inghiriu de custos lagos, b'at unu **microclima** cun temperaduras prus artas chi agiuant sa creschida de fundos tipicos de su Mediterraneu (arantzos, limones, olias, pramas). + +_# Diegu Corraine_ + + + +Val Varaita + +Musi (Lusevera) in prov. de Ùdine + +Frores e pramas in su Lagu de Como + +Lagu prealpinu de Garda + + +## Problemas ambientales e presentzia umana + + + + +## Dae sa Penisula Iberica a sos Uralos + + + + +## S'Europa tzentrale + + + + +## S'Europa danubiana + + + + +## S'Europa orientale + + + + +## Sos problemas de s'ambiente + + + + +## Territorios maritimos e temperados + + + + +## Paris e montigros + + + + +## Undas, mareas e currentes + + + + +## Radiuatividade in Normandia + +Greenpeace at publicadu unu raportu de su laboratoriu Acro chi documentat sa contaminatzione radiuativa de sas faldas acuiferas in Normandia. S'abba radiuativa est impreada siat in s'agricoltura, siat pro pesare sas bacas de late. Sos contaminantes arribant a sas faldas dae su depositu de refudos radiuativos de La Hague. Su livellu mediu de radiuatividade est de 750 Bequerels a litru, cando sa normativa europea at istabilidu unu limite de 100 Bequerels a litru. S'abba est contaminada mescamente dae su tritziu, chi est unu radiu-nucleide perigulosu meda. + +Sos de La Hague, paris cun sos de Sellafield in sa costa otzidentale de s'Inghilterra, sunt sos impiantos de iscorias radiuativas de importu prus mannu in Europa. /sbs/ + + +## Rios e portos + + + + +## Sa vegetatzione + + + + +## Su clima + + + + +## Problemas ambientales de sos territorios atlanticos + + + + +## Sa regione prus frita e antiga + + + + +## S'atzione de sos ghiatzajos + + + + +## S'Islanda + + + + +## Rios e lagos + + + + +## Su clima + + + + +## Sa vegetatzione + + + + +## Cun sa presidèntzia de Ahmadinejad sa situatzione de sas minorias regiosas in s'Iran est peorada + +Cunforme a sas chircas fatas dae s'Assotziu pro sos Populos Minetzados (APM), dae su 2005, cun sa presidentzia de Mahmud Ahmadinejad, est peorada meda sa situatzione de sas minorias religiosas in s'Iran. +Est a narrere, sunt creschidas meda sas minetzas de sos Guardianos de sa Rivolutzione pro su chi pertocat sos Baha'i, sos Cristianos e sos Mandeos. +S'intollerantzia pertocat mescamente sos belle 10.000 Mandeos, una comunidade religiosa antiga chi cunsiderat a Giuanne Batista s'urtimu profeta suo, e chi a dies de oe istat in sa timoria de agressiones e de mortorgios fatos a de die in su caminu. +Difatis a sa fine de su mese de freargiu Sayeed Khamsi, de binti annos, est istadu agredidu in Mosher dae non s'ischit chie chi in antis l'at fertu e a pustis l'at postu fogu; est a narrere l'at brusiadu biu. In su mese de maju ateros sunt intrados in sa butega de Nasar Zahrooni in Ahwaz, ant leadu a boghes s'omine, chi faghet parte de sa comunidade religiosa de Baha'i e a pustis l'ant isparadu. +In prus, dae sos raportos de s'APM risurtat chi sas autoridades iranianas non cherent indagare in custas cosas. +S'APM sighit a retzire signalatziones de giovanas mandeas secuestradas, custrintas a si cunvertire a s'Islam e a pustis a si cojuare cun musulmanos. +Sunt in perigulu finas totu sos musulmanos chi si sunt cunvertidos a su cristianesimu e chi sunt controllados dae sos servitzios segretos. Finas in custos casos sas autoridades iranianas non cherent indagare in sos crimenes fatos contra a sos cristianos, comente mustrat su casu de su religiosu protestante Ghorban Tori, mortu su 22 de santandria de su 2005. +Dae tando una dusina de cristianos sunt istados arrestados in manera arbitraria. +Cun pagu prus o mancu 3000 migia credentes sos Baha'i costituint sa minoria religiosa prus manna de s'Iran. Finas issos istant in sa timoria de arrestos arbitrarios, ratzias e difamatziones publicas. +Dae su cumintzu de s'annu passadu unos 125 Baha'i sunt istados arrestados in manera arbitraria e tres de sos 54 Baha'i arrestados su 19 de maju passadu dae sos Guardianos de sa Rivolutzione in Shiraz sunt galu suta controllu. +Ma non sunt petzi sas agressiones chi ponent pessamentu: dae su mese de nadale de su 2005 sos cuotidianos iranianos ant publicadu prus de 30 articulos chi difamant sos Baha'i comente comunidade religiosa, cando chi si registrant atos de vandalismu contra a sos campusantos e a sos logos sacros baha'i. +Sos Baha'i si sunt bidos finas limitare sa possibilidade de podere leare un'educatzione superiore. + + +## Problemas ambientales + + + + +## Sos fusos orarios + +In epocas antigas, pro istabilire s'ora, sa gente si regulaiat cunforma a su moimentu aparente de su sole, ma su carculu non fiat giustu. Cun sas zonas orarias, regulamus su relogiu cunforma a s'apartenentzia de unu logu a su fusu suo. + +Sas zonas orarias sunt postas, a su solitu, in mesu de meridianos cun una longitudine multipla de 15° (chi otenimus partzende 360º pro 24, duncas sa tzircunferentzia de sa Terra, carculada in grados, pro sas 24 oras chi ponet su praneta nostra a faghere unu giru intreu a inghiriu de s'asse suo). + +Abbaidende unu planisferu, nos abbigiamus chi sos fusos sighint sas linias giustas de sos meridianos, francu cando s'addatant a sighire sas lacanas de sos istados, pro assegurare sa matessi ora. + +Comente acordu cunventzionale, totu sos istados adotant s'ora solare de su merdianu tzentrale de su fusu matessi, francu cando adotant s'_ora legale_. + +Tando, cunforma a custu meridianu de Londra, carculamus s'ora cun su sinnu «-» pro sos fusos a Ovest e cun «+» pro sos fusos a Est, finas a -12h O e finas a +12h a E. + +Su meridianu 180º (chi currispondet a s'Istrintorgiu de Bering) marcat su cambiamentu de data, dae una die a s'atera. + + + +Su fusu orariu chi includet sos istados europeos e africanos a +1h UTC + + +## Su sistema viariu europeu dae sas origines + + + + +## Modellos de tzitade dae sas origines + + + + + +## Sos paisagios agrarios + + + + +## Industrializatzione e territoriu + + + + +## Sa tzitade industriale + + + + +## Trasformatzione de sas tzitades + + + + +## Sa cara de sas metropolis + + + + +## In Uganda un'istatzione metereològica CNR + +Un'istatzione metereologica totu italiana, curada dae su CNR, at a essere fraigada in su monte de Ruwenzori in Uganda. Est partida difatis pagas dies a como dae Brescia s'ispeditzione sientifica italiana chi at a ponnere un'istatzione meteo in su coro de s'Africa. S'istrutura at a devere medire sos 7 parametros istandard de sa metereologia: temperadura, diretzione e intensidade de su bentu, pretzipitatziones, umididade, pressione e radiatzione solare. S'ispeditzione est istada organizada dae su comitadu Ev-K'-CNR in collaboratzione cun dotzentes e chircadores de s'Universidade de Brescia e s'Assotziu de Protetzione Ambientale Umana Dimora. S'ispeditzione sientifica italiana tzelebrat finas su de 100 annos dae sa prima cunchista assoluta de su monte Ruwenzori. Fiat su 18 de lampadas de su 1906 cando dae sa Punta Margherita - su monte prus artu - est istada cunchistada, pro sa prima borta, dae un'ispeditzione italo-ugandesa ghiada dae Luigi Amedeo de Savoia. + + +## Tzentros istoricos e periferias + + + + +## Sa tzitade difusa + + + + +## Sa tzitade sustenibile + + + + +## Paisagios agrarios modernos + + + + +## Su turismu e su territoriu + + + + +## Ambiente e degradu + + + + +## Cambios in sa populatzione europea + + + + +## Migratziones in Europa + + + + +## Limbas e natziones + + + + +## Sas limbas de Europa + + + + +## Sos padentes de su Paradisu + +Sos padentes primarios sunt una de sas risorsas naturales prus vitales de su mundu. Òspitant, pagu prus o mancu, su tres duos de sa biodiversidade, regulant sos tziclos de s'abba e istabilizant su clima. S'isfrutamentu intensivu de sas risorsas forestales est unu problema pro totu su mundu, ma in sa regione de sos Mares de su Sud - in Indonesia e in Papua Noa Guinea - sunt deforestende tropu, medas bortas in manera illegale e sena rispetare sos deretos de sas comunidades indigenas. + +In Papua Noa Guinea a curtzu a su lagu Murray, Greenpeace at fatu un "istatzione pro amparare sos padentes", in ue voluntarios chi benint dae totu su mundu agiuant sas comunidades indigenas a mapare sos padentes pro los sarvare dae sas multinatzionales de sa linna et pro incaminare progetos de tutela forestale gestidos dae sas comunidades locales. [_sbs_] + + +## Sas religiones + + + + +## Monarchias, republicas, istados unitarios, federatziones + +1)** hlkj l kjh kljh kljh lkjh lkjh lkjh ljh ljhhlkjhl kh lkjhl hljhlkj lkjhlj ljhl jhljhl kjhlj lkjhl h lkjhlj ljhl jhl hl h ljhl jhl + + + + +## Su sistema democraticu + +1)** hlkj l kjh kljh kljh lkjh lkjh lkjh ljh ljhhlkjhl kh lkjhl hljhlkj lkjhlj ljhl jhljhl kjhlj lkjhl h lkjhlj ljhl jhl hl h ljhl jhl + + + + +## Su ruta de su muru de Berlinu + +1)** hlkj l kjh kljh kljh lkjh lkjh lkjh ljh ljhhlkjhl kh lkjhl hljhlkj lkjhlj ljhl jhljhl kjhlj lkjhl h lkjhlj ljhl jhl hl h ljhl jhl + + + + +## Istados e natziones + +1)** hlkj l kjh kljh kljh lkjh lkjh lkjh ljh ljhhlkjhl kh lkjhl hljhlkj lkjhlj ljhl jhljhl kjhlj lkjhl h lkjhlj ljhl jhl hl h ljhl jhl + + + + +## Relatziones intre continentes + + + + +## Grados de isvilupu e globalizatzione + + + + +## S'imprenta de s'omine in su praneta + + + + +## Su consumu de sas siendas naturales + + + + +## S'incuinamentu atmosfericu + + + + +## Trìtziu in su champagne + +Pessade a una bella tassa fritzantina de champagne, cun unu saboreddu galanu de tritziu... Biide bois puru a su fallimentu de s'industria nucleare frantzesa, a sas iscorias radiuativas male amministradas e a sas faldas acuiferas contaminadas a deghe chilometros dae sas bingias de su Champagne. + +In Frantza sighit su problema de sas iscorias nucleares. Ant agatadu s'ambiente contaminadu a curtzu de su depositu de iscorias de Soulaine, chi ospitat refudos radioativos chi benint siat dae sas tzentrales nucleares frantzesas, siat dae s'esteru, e chi creschent de chida in chida. + +Pro annos meda sas autoridades frantzesas ant asseguradu a sos tzitadinos chi non bi fiant perigulos de contaminatzione de sas faldas acuiferas ligados a sa gestione de sas iscorias nucleares. E pro annos meda ant faeddadu de istandard de segurantzia garantidos e si pessaiat chi su frantzesu fiat unu modellu de imitare. + +Sa Frantza devet atrogare sas curpas chi tenet pro su chi pertocat sa politica de sas iscorias radiuativas, devet rinuntziare a s'energia nucleare e investire in sas energias rinnovabiles chi sunt netas e seguras. [_sbs_] + + +## Su caentongiu de su clima + + + + +## Su minimongiu de sa biodiversidade + + + + +## S'abba menguende + + + + +## Sa desertificatzione + + + + +## Sos dannos de su mare + + + + +## Sas zonas climaticas + + + + +## Territoriu de Libanu + + + + +## Territoriu de Siria + + + + +## Territoriu de Israele + + + + +## Territoriu de Turchia + + + + +## Afghanistàn: massacru de 32 pessones + +Sos talebanos ant massacradu 32 pessonas, totu membros de sa familia de unu parlamentare afghanu, e ateras deghe pessones sunt iscumpartas. Su massacru est istadu fatu eris in sa provintzia de Helmand, in su sud de s'Afghanistan, ma su deputadu chi est istadu sa vitima, Dad Muhammad Khan, at dadu petzi oe sa noa de su chi est capitadu. Sos gherrillieris talebanos, chi sunt fortes meda in su territoriu de su Sud de sa Natzione, ant postu un'imboscada a unas trinta pessones chi fiant agiuende a unu figiu, unu frade e tres guardias de su parlamentare chi fiant istados giai corfidos. + + +## Territoriu de Giordania + + + + +## Territoriu de s'Arabia saudita + + + + +## Territoriu de Jemen + + + + +## Territoriu de Oman + + + + +## Emirados Àrabos Unidos + + + + +## Territoriu de Qatar + + + + +## Territoriu de Bahrein + + + + +## Iran + + + + +## Georgia + + + + + +## Sud Sudan, galu non b'at paghe + +In su Sud Sudan, in sas provintzias de s'Upper Nile e de su Jonglei, b'at apidu fertos e mortos pro sas gherras intre grupos armados e pro sos atacos contra a sas biddas in sa zona de su riu Sobat. Su 20 de abrile sas militzias armadas ant atacadu sa bidda de Ulang e b'at apidu 31 mortos e deghinas de fertos. In Nasir, ant evacuadu un'ospidale de MSF (Medecins Sans Frontieres) chi est istadu isrobadu e derrutu. MSF est una de sas pagas organizatziones chi dat assistentzia sanitaria in sas provintzias de s'Upper Nile e de su Jonglei, in ue b'at casos medas de malaria, tubercolosi e kala azar (una maladia tropicale mortale): como, totu custa gente non si podet prus curare. A pustis de annos medas de gherra, sa firma de sos acordos de paghe in ghennargiu de su 2005 aiat alligradu sos populos de su Sud Sudan. Custas gherras noas in sas zonas de s'Upper Nile e de su Jonglei minetzant sa populatzione tzivile e sas agentzias umanitarias. In sa bida de custa gente no est cambiadu nudda dae sa firma de sos acordos de paghe chi no ant batidu megiorias. + + +## Territoriu de Azerbaigian + +S'**_Azerbaigian_**, ufitzialmente **_Republica de s'Azerbaigian_**, est s'istadu prus mannu de sa regione de su [Caucasu](Caucasu_0_1_1), localitzadu intre s'Àsia otzidentale e Europa orientale. + + + + +## Afghanistan + + + + +## Kirghisistan + + + + +## Kazachistan + + + + +## Usbechistan + + + + +## Tagikistan + + + + +## Turkmenistan + + + + +## Pakistan + + + + +## Unione Indiana + + + + +## Nepal + + + + +## Terremotu in Indonèsia + +Unu grupu de MSF (Medecins Sans Frontieres) at partzidu benes de prima netzessidade in sas zonas indonesianas in ue b'est istadu su terremotu a curtzu de Bantul. A oe, milli familias ant retzidu kit igienicos e kit de ricostrutzione. +Unu grupu de psicologos est arribadu pro traballare mescamente in sos ospidales in ue agiudant sos psicologos indonesianos, formant su personale locale pro lis imparare a connoschere sos malaidos cun problemas psicologicos e comente los curare, e dant assistentzia a su personale de s'ospidale chi est abarradu ispreadu dae su terremotu. Unu grupu de chirurgos est traballende in s'ospidale de Bethesda, in Yogyakarta, in ue b'at una lista longa de malaidos isetende operatziones urgentes. + + +## Bangladesh + + + + +## Bhutan + + + + +## Sri Lanka + + + + +## Maldivas + + + + +## Tzina + + + + +## Mongolia + + + + +## Taiwan + + + + +## Giapone + + + + +## Corea de su Nord + + + + +## Corea de su Sud + + + + +## Primu tradutore automàticu castiglianu-bascu + +Si cramat Opentrad e est su primu tradutore automaticu, via Internet e liberu, pro sa tradutzione de testos dae su castiglianu a totu sas ateras limbas ufitziales de s'Istadu Ispagnolu: catalanu, galitzianu e bascu. Sa novidade prus manna est chi est su primu tradutore de custa casta amaniadu pro s'euskara, sa limba basca, chi pro sas particularidades suas at resu difitzile a beru su traballu de sos informaticos. Custu progetu l'at isvilupadu unu cunsortziu formadu dae s'Universidade Politecnica de sa Catalugna, sas universidades de su Paisu Bascu, de Alicante e de Vigo, sas impresas bascas Eleka Ingeniaritza Linguistikoa, Elhuyar Fundazioa e s'impresa galitziana Imaxin Software. Sa finalidade est de favorire su prus chi si podet su plurilinguismu in s'Istadu Ispagnolu impreende sistemas tecnologicos abertos e istandardizados. [_sbs_] + + +## Territoriu e ambientes + + + + +## Marocu + + + + +## Territoriu e ambientes + + + + +## Algeria + + + + +## Tunisia + + + + +## Libia + + + + +## Egitu + + + + +## Angola + + + + +## Camerun + + + + +## Ciad + + + + +## Sos ùrtimos passos de s'Islovènia cara a s'Unione Europea + +Àteras noas bonas pro Lubiana pro su chi pertocat s'integratzione in Europa. S'urtimu raportu de cunvergentzia publicadu dae sa Cummissione Europea, e presentadu in Istrasburgu a midade de su mese de maju, dat sa possibilade a s'Islovenia de intrare in sa zona de s'euro dae prima die de ghennarzu de su 2007. +Dae s'annu chi benit, duncas, s'Islovenia at a devennere su de treighi paisos chi faghent parte de Eurolandia, su primu de sos deghe paisos intrados in s'Unione Europea como duos annos. + + +## Guinea ecuatoriale + + + + +## Gabon + + + + +## Republica tzentrafricana + + + + +## Congo + + + + +## Republica Democratica de su Congo + + + + +## Sao Tome e Principe + + + + +## Benin + + + + +## Burkina Faso + + + + +## Capo Verde + + + + +## Costa de Avoriu + + + + +## S'Assemblea Mundiale de sa Sanidade at aprovadu una risolutzione de importu mannu + +Un'acordu de importu mannu est istadu firmadu su 27 de maju dae s'Assemblea de s'Organizatzione Mundiale de sa Sanidade, chi at a regulare sa Chirca e s'Isvilupu in sos setores de importu prus mannu de sa salude publica. +Cun una risolutzione aprovada durante s'addoviu annuale de sos ministros de sa sanidade, sos Guvernos ant detzisu de cumintzare sas tratativas pro istabilire unu progetu de atzione globale pro parare fronte a sa crisi de sa R&S e de atuare sos cussigios de su raportu de sa Cumissione subra de sa Propiedade Intelletuale, s'Innovatzione e sa Salude Publica (CIPIH). + + +## Gambia + + + + +## Ghana + + + + +## Guinea + + + + +## Guinea-Bissau + + + + +## Liberia + + + + +## Mali + + + + +## Mauritania + + + + +## Niger + + + + +## Nigeria + + + + +## Senegal + + + + +## Giunta regionale: su Tocai s'at a cramare "Friulano" + +No s'at a cramare nen "tai", nen "blanc furlan", nen "furlan". +Su numene nou de su Tocai est "friulano": l'at istabilidu sa Giunta regionale cunforme a sos inditos arribados dae sos cunsortzios vitiviniculos. +In su sondagiu de Lenghe.net sos letores no aiant atzetadu sa proposta "friulano" (atzetada petzi dae s'8,74%), cando chi prus de su 63% cheriat "furlan", o "Friul" (18,45%) o ateru (9,71%). +Finas una proposta noa essida a campu a s'urtimada, sa de "blanc furlan" praghiat meda. +Pero at binchidu unu cumpromissu discutibile intre s'apartenentzia territoriale e s'impreu de sa limba italiana, mancari chi su 60% de su tocai si biat inoghe in su Friuli.[_spn_] + + +## Sierra Leone + + + + +## Togo + + + + +## Burundi + + + + +## Comoras + + + + +## Kenia + + + + +## Madagascar + + + + +## Malawi + + + + +## Mauritius + + + + +## Mozambico + + + + +## Ruanda + + + + +## Inaugurada s'Universidade Filipina de Roma + +Est istada inaugurada su 15 de custu mese s'Universidade Filipina de Roma chi tenet s'obietivu de promovere sa cultura e mantennere su sentimentu de apartenentzia a s'identidade culturale de origine, duncas non petzi sa limba, ma finas sa cultura, s'istoria, s'arte e sa musica de sa comunidade filipina chi est in sa tzitade. "Totu in s'otica de non colonizare a nemos e de dare oportunidades noas a sos filipinos, belle semper impignados comente domesticos o assistentes familiares" - narat Franceso Florenzano presidente de s'Upter. + +Sa comunidade filippina est presente in Italia dae pagu prus o mancu trinta annos. + +Como in Italia sunt pagu prus o mancu 95.000 sos filipinos cun permissu de permanentzia, ma prus de 100.000 non tenent unu permissu regulare. In Roma sunt pagu prus o mancu 25.000 e sunt pagu prus o mancu 30.000 sos filipinos naschidos in Italia, in s'ora chi in Roma in chimbe annos nde sunt naschidos pagu prus o mancu 1.000. "Su prus de custos pitzinnos ant a abarrare in Italia, non faeddant sa limba issoro e s'iscola e sas istitutziones no agiudant sa trasmissione de sa limba materna. Custu est un'isballiu ca su bilinguismu est importante pro trasmitere su sentimentu de apartenentzia a sa cultura de origine", narat Francesco Florenzano._[lmr]_ + + +## Seychelles + + + + +## Tanzania + + + + +## Uganda + + + + +## Zambia + + + + +## Zimbabwe + + + + +## Sudan + + + + +## Sudan de su Sud + + + + +## Republica Àraba Saharawi Democratica + + + + +## Gibuti + + + + +## Eritrea + + + + +## Sos clandestinos sunt prus istruidos chi non sos italianos + +Sos italianos sunt prus pagu istruidos chi non sos immigrados clandestinos. Est su datu chi essit a campu dae un'istudiu de Carlo Devillanova, de s'Universidade Bocconi, e Tommaso Frattini, de su University College de Londra. + +Sunt numeros galu prus importantes si cunfrontados cun sos datos de s'Ocse subra de s'istrutzione in su Paisu nostru: in sa classe de edade intre sos 25 e sos 64 annos, su 41,1% de sos immigrados narat de tennere unu diploma de iscola media superiore, contra a su 33% de sos italianos de sa matessi edade. + +Su 12,1% de sos emigrados in Italia tenet un'istrutzione universitaria. In fines, sas feminas sunt a su solitu megius chi non sos omines. Sos duos istudiosos ant fatu sa chirca issoro subra de deghemigia clandestinos chi in 18 meses ant tentu assistentzia dae su Naga de Milano, s'assotziu de volontariadu chi dat assistentzia sanitaria de badas a sos immigrados irregulares.[_lmr_] + + +## Etiopia + + + + +## Somalia + + + + +## Territoriu de Kuwait + + + + +## Territoriu de Tzipru + + + + +## Territoriu de Iraq + + + + +## Brunei + + + + +## Cambogia + + + + +## Indonesia + + + + +## Laos + + + + +## Malesia + + + + +## Acordu intre sa Tzina e s'India: torrat a abèrrere sa "Bia de sa Seda" + +Est s'unicu collegamentu naturale intre sa Tzina e s'India, via terra. Est una de sas ghennas de monte chi pro seculos ant bidu colare sas carovanas sighende sa _"Bia de sa Seda",_ s'andala de sos mercantes chi dae sa Tzina addoviaiant a su Mediu Oriente e a sa Roma Imperiale, percurrida a pustis dae Marco Polo pro addoviare s'Imperu de Kublai Khan. + +_"Signori imperadori, re e duci e tutte altre genti che volete sapere le diverse generazioni delle genti e le diversita delle regioni del mondo, leggete questo libro dove le troverrete tutte le grandissime maraviglie e gran diversitadi delle genti d'Erminia, di Persia e di Tarteria, d'India e di molte altre province."_ + +_ _ + +Sos guvernos de Pechinu e New Delhi ant pigadu una detzisione istorica e nd'est su primu signale de sos progetos mannos a beru intre sos duos Paisos. Si torrat a aberrere sa ghenna Nathula, a 4.500 metros subra de s'Himalaya, belle a metade caminu intre sa capitale de su Tibet (Lhasa) e su portu indianu de Calcuta, belle che 500 de chilometros de distantzia ognunu. Est unu coladorgiu tancadu dae sa gherra sino-indiana de su 1962, e a s'ora impreadu petzi pro unu servitziu postale, unu a sa chida a caddu de s'ainu chi giughet pagas literas de pastores tibetanos in sos duos chirros de su tremene. A s'abertura de su Nathula ant a sighire ateros progetos mannos meda: su fraigu de una rete ferroviaria manna chi colleghet su trenu nou dae pagu inauguradu intre sa Tzina e su Tibet, allonghiende su servitziu finas a Dehli e Calcuta; prus cantidade de asfaltu de agiunghere a su progetu mannu de autostradas (141.000) chi sunt fraighende intre sa Tzina, India, Vietnam, Thailandia, cun ramos finas a s'Asia tzentrale e s'Europa. Custu est su progetu annuntziadu in s'abrile coladu dae su 1° ministru Wen Jiabao in bisita a sa "_Silicon Valley"_ indiana Bangalore, cando at profetizadu chi Tzina e India ant a fraigare paris su "_seculu asiaticu"_. Una bisione ambitziosa ma a s'ora matessi unu torrongiu a su connotu: in su 1750 custos duos paisos faghiant paris su 57% de sa produtzione manufaturiera de su mundu intreu, su cummertziu issoro fiat su tzentru de s'economia mundiale de cussu tempus. + +In su tempus de Marco Polo sa bia de sa seda connoschiat unos cantos furchiddos: unu meridionale, chi colaiat s'Himalaya in artu de Katmandu in su Nepal. Ma sa ghenna Nathula est divennida tzentrale in una cuntierra geoistrategica de s'Otichentos e finas a sos primos de su Noichentos: sa cuntierra intre s'imperu Britannicu e sa Russia zarista pro ismanniare sas areas de influentzia issoro a s'ala de s'Asia tzentrale e de sa Tzina. Est su chi in su suspu de sas cantzellerias de s'epoca fiat definida su _"Giogu Mannu"._ In su 1904 Londra si cumbinchet chi sos russos si fiant pighende su Tibet pro faghere a timere e cunditzionare s'urtima dinastia tzinesa de sos Qing. Su vitzere britannicu in India, Lord Curzon, mandaiat gasi su coronnellu Francis Younghusband a capu de un'ispeditzione militare in intro de sa ghenna Nathula, cun 1.200 sordados britannicos e 10 migia intre _sherpa_, _coolies_, _gurka_ nepalesos. Fiat un'ispeditzione mala a beru, a temperaduras chi arribaiant a 20 grados sutazero, cun sos sordados custrintos a dormire abratzados a sos fusiles Maxim pro non si congelare. Arribados a su regnu de Lhasa sos inglesos ochiiant deretu milli sordados tibetanos. S'ispeditzione est durada pagu ma est servida a sos tzinesos pro acreschere sos suspetos subra de s'intentu de imperialismu otzidentale in s'area; suspetu pigadu mesu seculu a pustis dae Mao Zedong pro legitimare s'invasione de su Tibet dae parte de s"_Esertzitu de Liberatzione Populare"_. + +S'importantzia de sa regione himalayana comente aera de lacana istrategica est torrada de atualidade in su 1962, cun sa gherra intre sa Tzina e s'India chi segaiat a mala manera sos raportos intre Zhou Enlai e Nehru in intro de su movimentu de sos "_Non Allineados"_. Pro faghere sanare de su totu sas fertas de cudda gherra ant fatu colare 44 annos. Galu dae pacu tempus intre sos duos gigantes asiaticos arrumbaiant firmos unos contos: asilu politicu dadu dae s'India a su Dalai Lama e a sos tibetanos in esiliu; su nono de sa Tzina a reconnoschere s'adesione indiana de su Sikkim. Finas a como sos duo paisos fiant pagu collegados. Ma como sa cuntierra betza no tenet prus importantzia, cara a sas cunvergentzias mannas a beru de interessos economicos. Una delegatzione de su guvernu indianu est arribada eris a Lhasa pro tzelebrare sa abertura noa de su Nathula. Sa posta in giogu: New Delhi tenet bisongiu de vitalizare sa periferia orientale sua, bisat de l'agantzare a su trenu tzinesu; Pechinu a s'atera ala tenet una creschida chi favorit sas regiones ricas de sa costera, como sa paraula crae sua est "_sa cunchista de su West"_, duncas s'isvilupu de sas aeras mannas a cara de su Vietnam e de s'Asia tzentrale, dae su Yunnan a su Tibet a su Xinjiang. In cussu territoriu intre su sudovest de sa Tzina e su nordest de s'India bi sunt risorsas istrategicas meda: 200 milliardos de metros cubos de gas naturale, 1,5 miliardos de tonneladas de petroliu, 900 milliones de tonnelladas de carbone. Custos sunt sos carburantes de importu mannu pro alimentare unu decollu economicu "energivoru", sa matessi resone chi ispinghet Pechinu e New Delhi a s'alleare pro chircare risorsas in Asia tzentrale e in Africa pro su tempus chi at a bennere. + +S'Himalaya est finas su serbatoju de un'atera risorsa importante: s'abba. Sas astras de cuddos montes alimentant sos rios prus mannos asiaticos, dae su Gange a su Brahmaputra, dae su Yangtze a su Mekong, bias vitales pro unu continente istrintu dae s'urbanizatzione, dae s'esplosione de sos cunsumos alimentares, dae s'incuinamentu. Dae sa cooperatzione sino-indiana diant naschere cantieris mannos a beru de digas e tzentrales idroeletricas. Cosa chi sos ambientalistas timent, pro s'impatu chi diat tennere cun s'ecosistema. + +Sos chi tenent a coro s'identidade culturale comente cussa tibetana abbaidant cun assustu mannu sas cunseguentzias omologantes de s'isvilupu economicu, su modellu tzinesu chi creschet in Lhasa e finas in Hanoi. Ma s'acurtziongiu intre sa Tzina e s'India faghet minimare sas resistentzias. Dae un'annu a s'ateru su cummertziu intre sos duos paisos est creschidu de su 55%. + +Fonte: www.repubblica.it de Federico Rampini. + + +## Birmania + + + + +## Filipinas + + + + +## Singapore + + + + +## Thailandia + + + + +## Timor Est + + + + +## Vietnam + + + + +## Albania + + + + +## Andorra + + + + +## Bosnia e Erzegovina + + + + +## Croatzia + + + + +## Binti iscolas paris a s'iscoberta de sa limba sarda + +Binti iscolas, dae sa Barbagia finas a su Campidanu, ant presentadu in s'auditorium de s'Itc Satta unu progetu in rete _«Andalas de imparu intro de sa limba sarda»_. Custu est su primu, de tres annos, chi at bidu sos pitzinnos de s'iscola elementare cun sos pitzocos de sas iscolas medias e superiores traballare paris pro agatare materiale utile a s'iscoberta de sa limba e de sa cultura sarda. Unu percursu interessante meda, chi ponent paris tempus passadu e modernidade, musicas, ritos e traditziones chi si addoviant in una regorta de materiale multimediale. + +_«Andalas de imparu intro de sa limba sarda»_ est su progetu prus mannu finantziadu cun sa lege 26 a tutela de sa limba e de sa cultura sarda. Nicola Corrias, insignante referente pro s'Itc Satta, at ispricadu chi su finantziamentu retzidu est prus pagu de su pedidu ma chi est possibile su matessi a ativare su progetu. Su dirigente iscolasticu Mario Porcu at imbetzes faeddadu de comente est naschidu su progetu coordinadu dae Valeria Sanna cun s'agiudu de 7 espertos esternos. A sa presentatzione fiat presente finas s'assessore regionale a sa publica istrutzione Elisabetta Pilia, chi at manifestadu s'intentu de valorizare sas variantes locales e mescamente s'importantzia e su bisongiu de una limba istitutzionale in s'amministratzione pubblica.[_gbs_] + + +## Gretzia + + + + +## Matzedonia + + + + +## Malta + + + + +## Montenegro + + + + +## Portogallu + + + + +## San Marino + + + + +## Serbia + + + + +## Islovenia + + + + +## Ispagna + + + + +## Vaticanu + + + + +## Fogos: pro su VAS sas regiones devent aprovare pranos de preventzione. + +# Sos ecologistas de VAS (Verdi Ambiente e Societa) torrant a faghere apellos, a pustis de su chi ant naradu sos meteorologos, a Guvernu e Regiones. "Si devent atuare, in su totus, sos Pranos de preventzione antintzendiu ca" sustenint su responsabile natzionale de VAS Walter Iannotti "est megius a prevennere chi non a ochiere sos fogos". Pro s'assotziu est incomintzende un'istade caente a beru, cun temperaduras record. Bisongiat, duncas, a creschere sas atziones de preventzione. S'apellu est fatu mescamente a su Gubernu nou e a sos entes locales, chi non miniment s'atentzione e non pessent chi sas abbas de custas urtimas dies agabent su perigulu. In prus, s'assotziu ammentat chi pro sos tzitadinos, in s'ambitu de sa XVI editzione de sa Campagna natzionale "_Preveniamo gli incendi 2006"_, b'at su numeru birde 800.866158, 24 oras subra de 24, cun segreteria telefonica, ue si podent signalare sa presentzia de areas degradadas, muntonargios abusivos, terrinos prenos de fenu, lacanas de istradones e ferroviarias non innetiadas e ateras situatziones chi podent creschere meda s'arriscu de fogos; finas a sos turistas chi si firmant in sos padentes e in sas areas birdes s'ammentat de allughere fogos petzi si b'ant istruturas adeguadas. _[sch]_ + +# **** + + +## Territoriu de s'Armenia + + + + +## Naschida e isvilipu de su turismu + + + + +## Sos cambios demograficos in Europa + + + + +## Sos flussos migratorios in Europa + + + + +## Unu protzessu seculare + + + + +## Unione de istados, non de populos + + + + +## Metropolis + + + + +### 13/04/2013 + +## Aprovada dae sa Comuna de S'Alighera sa prima delibera in aligheresu. E in sardu cando? + +### de Diegu Corraine + +Su 12 de custu mese, a su chi narant sos giornales, est istada aprovada dae sa Comuna sa prima delibera in aligheresu. Semus cuntentos mannos de custa noa chi dat presentzia publica a una de sas limbas minoritarias de Sardigna. Leghende su comunicadu chi narat chi si tratat de su "primo atto che da inizio alla stesura delle traduzioni in catalano di Alghero delle delibere dell'esecutivo relative agli argomenti inerenti le politiche linguistiche dell' Amministrazione.", no ischimus si si tratat de una faddina de su giornalista o de sa detzisione de sa Comuna de ponnere s'aligheresu "petzi" pro argumentos de politica linguistica. Ca, si esseret gosi, diat currispondere a unu visione culturalista de su problema de sa promotzione e tutela de sa limba: una politica linguistica moderna e coerente tenet sentidu si pertocat totu sos ambitos de sa sotziedade e de su territoriu! + +Una cosa non nos agradat de sa politica linguistica aligheresa: operant comente chi S'Alighera non siat in Sardigna, comente chi s'aligheresu non siat una minoria in intro de su territoriu natzionale sardu, comente chi sos aligheresos non siant sardos chi ant imparadu su catalanu, dae seculos! Non si tratat de una casualidade ma de unu visione ideologica chi est currende in S'Alighera oe, cumpartzida in S'Alighera e in Catalugna, chi S'Alighera siat unu tretu de Catalugna in Sardigna. Cosa chi, est craru, no est! + +Si, tando, S'Alighera est Parte de Sardigna, diat devere balere una regula, basada in s'istoria e in sa lege: si sa limba de S'Alighera est s'aligheresu, in su matessi territoriu est ufitziale s'italianu ma mescamente su sardu, chi est sa limba istorica, natzionale, de "totu" sos Sardos. Tando, pro ite non publicant sas deliberas e faghent politica linguistica finas in sardu? Diat essere una chistione de coerentzia ma finas de cumbeniu, ca de seguru est dae s'italianu e non dae su sardu chi lis arribbat su perigulu de assimilatzione linguistica, ca est a sa comunidade sarda chi podet interessare sa sorte de s'aligheresu e no a sa comunidade italiana. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 28/05/2013 + +## S'Armenia, natzione antiga semper bia + +### Intervista de Diegu Corraine a Sarkis Shahinian + +Semus faeddende, est craru, de s'Armenu orientale, distintu dae s'otzidentale e chi finas a su genotzidiu de su 1915 lu faeddaiant in s'Armenia istorica, a ponente de sos rios Akhurian e Arasse, in prus de sos tzentros urbanos mannos de s' Oriente Mediu, chi sunt in parte galu oe a beru laboratorios culturales: Costantinopoli (Istanbul), Gerusalemme, Su Cairu, in prus de unas cantas isulas culturales che a Parigi e mescamente in sos cumbentos mechitaristas de Venezia (Ìsula de San Lazzaro) e Vienna. Eja, s'armenu orientale lu faeddant totus, francu forsis unos cantos abitantes chi benint dae Russia, chi istant in Armenia pro resones economicas o militares. Sa minoria de sos Yezides, istoricamente presente in sa regione de Aparan (a pees de su Monte Aragadz), e finas sas minorias minores curda e grega (custa urtima, oramai, assimilada de su totu) e sos azeros chi istaiant in Armenia finas a sos chertos chi nche sunt agabbados in sa gherra 1991-1994 intre Armenia e Azerbaidjian, faeddant cun fatzilidade s'armenu. + +In s'era sovietica, su russu fiat sa limba amministrativa, chi totus deviant connoschere e faeddare in manera perfeta. A pustis de s'indipendentzia, otenta in su 1991, s'obligatoriedade de su russu est decadida. Sas iscolas de russu las ant abolidas e custu at causadu problemas medas, ca Mosca, in prus de essere su collaboradore istrategicu pro etzellentzia, est finas su primu interlocutore cummertziale. Dae unu puntu de vista linguisticu, su russu apartenet a sas limbas islavas, cando chi s'armenu tenet raighinas indoeuropeas e at tentu unu decursu autonomu cun un' isvilupu tzurpu, comente su curdu o su farsi, in manera diferente dae su chi est capitadu pro su tedescu e sas limbas romanzas. + +Devo premitere chi, ca est una limba indoeuropea, s'armenu est flessibile e cuntenet raighinas diferentes in sa matessi paraula chi, si cumbinadas, otenent unu gradu artu de pretzisione in sa definitzione de su sinnificadu. Est craru chi una limba s'evolvet in manera proportzionale a s'isvilupu de su pessamentu colletivu, de sa „polis" chi caraterizat su sistema sotziale e politicu suo. Cunforma a su gradu de isvilupu industriale, una limba creat paraulas suas pro definire cuntzetos tecnicos cumplessos. S'istoria de sos Armenos est caraterizada dae evolutziones a tzacullita, cun arressadas repentes causadas dae invasiones de poderios istrangios o dae traumas colletivos provocados dae isterminios e disterros in massa. Su prus grae in assolutu b'est istadu intre sos seculos 19 e 20, in antis cun su massacru, intre s'atongiu de su 1894 e su beranu de su 1896, de dughentomigia armenos, limitadu pero a sas regiones chi aiant dadu origine istoricamente a custu populu, est a narrere a furriu de su Lagu de Van, sas regiones de Mush, Sassoun, Kharpet, Tzesarea de Capadotzia, Erzerum, Akn, Kars, Ardahan. Pustis cun su genotzidiu de su 1915/16, chi at interessadu in pratica totu sos Armenos de s'Imperiu otomanu. Custa esperientzia at causadu unu cungelamentu initziale de sa capatzidade evolutiva de s'armenu otzidentale, chi, pero, at torradu a cumintzare a in foras de s'Armenia, in sa diaspora, mescamente in Beirut, Aleppo, Parigi, Marsiglia, Su Cairu, Atene, mantenende una fortalesa fundamentale chi fiat Venezia, e sighende su caminu suo a Istanbul. S'armenu orientale at sufridu un'efetu prus pagu traumaticu: su tzentru nevralgicu s'est istesiadu a Tiflis, in Georgia (in ue bi fiat sa classe intelletuale ma finas economica e militare dae su Setighentos a su cumintzu de su Noighentos) in Yerevan, sa capitale de sa prima e efimera Republica de Armenia (1918-20). In prus, est craru, de sa Sede Santa de sa cristianidade armena, riunida in su Catolicosatu (patriarcadu supremu) de Etchmiadzin, a 12 km a nord-ovest de Yerevan e sena ismentigare Teheran, Tabriz e Isphahan, in ue si fiat istabilida dae su cumintzu de su Seschentos una comunidade manna, deportada dae su Sha Abbas dae sa regione de su Vaspurakan (Van) e de Djougha (Nakhitchevan). S'evolutzione de s'armenu orientale est ligada a una sotziedade agraria. Petzi moende dae sa sovietizatzione de s'Armenia s'assistet finas a unu brincu de calidade de s'isvilupu linguisticu, cun riformas - finas dramaticas, ca tropu simplificadoras - de s'iscritura, e custu at aumentadu meda sas diferentzias mannas cun sa forma otzidentale. Unas cantas paraulas las ant torradas a leare dae sa traditzione (gratzias a s' isvilupu de sos istudios, mescamente architetonicos e archeologicos, ma finas filologicos). Àteras imbentadas ex-novo. Sa literadura, sa sientzia e s'industria ant registradu cunchistas de importu in epoca sovietica (matematica, astronomia, chimica, metallurgia), sufrende una prima arressada cun sas purgas istalinianas in sa segunda medade de sos annos 30, finas a sa morte de su ditadore, in su 1953, pro torrare a cumintzare cun una fortza noa in s'agabbu de sos annos 50 e mescamente in sos annos 60, in ue est crompidu a su massimu, paris cun sas artes aplicadas e, mescamente, in su panorama de un'ischidada natzionale in cuncomitantzia cun su de chimbanta anniversarios de su genotzidiu, ammentadu siat in s'Armenia sovietica, siat in sa diaspora. S'indipendentzia de Armenia, in su 1991, at postu, est craru, sa limba in cara de sas responsabilidades suas: totu cheriat traduidu: dae sos termines meigos, a sos tecnicu-industriales. Unos cantos termines si podiant bortare in armenu cun fatzilidade, ateros prus pagu e duncas eja, si faghiat riferimentu mescamente a su russu e, netzessariamente, a s'inglesu e, prus pagu, a su tedescu. + +De seguru. E l'ant finas creadu in manera istrategica, propiu pro non permitere s'assimilatzione de s'identidade armena, in parte in podere de s'Imperiu romanu, chi fiat a curtzu de iscumparrere, e in parte in podere de s'Imperiu persianu. Sa missa armena la naraiant, eja, in armenu, ma l'iscriiant, che a totu sos testos sacros, in siriacu (forma iscrita de s'aramaicu). Su Katholikos Sahag su Mannu (s'urtimu in discendentzia direta de Grigor Parthev, chi li naraiant s'Illuminadore, responsabile beru de sa cunversione de s' Istadu armenu a su Cristianesimu a cumintzos de su seculu 4 ), cumprendende sas cunseguentzias politicas chi diat aere tentu su partzimentu de su rennu Arshakuni (sa familia reale chi at guvernadu s'Armenia dae su seculu 1 p.C. a sos cumintzos de su 5), individuat in unu militare de intelletu lugorosu, Mesrob Mashdotz, sa pessonalidade chi li diat aere cunfiadu sa missione difitzile de creare un' alfabetu nou, segadu in sas carateristicas de sa limba antiga (chi li naraiant „limba literaria", in armenu: „grabar"). A Mesrob lu custringhent a leare sos votos e duncas nche lu mandant a Ctesifonte, Edessa, Gerusalemme e Atene pro imparare su persianu, s'aramaicu, s'ebraicu e su gregu chi si bi deviat proare a ispirare pro s'alfabetu nou. S'at a assentare pro binti annos e, in fines, a sintesi de sos istudios suos, presentat a su patriarca, galu biu, un'alfabetu dotadu de 36 literas e chi at permitidu de bortare deretu sos testos sacros in unu codighe suo. Custu at permitidu sa tradutzione de testos sacros antigos chi si nd'est perdidu s'originale, comente sa Biblia de sos 70, e chi agatat in sa versione armena sa versione prus antiga cunservada materialmente. S'armenu iscritu, duncas, est istadu una aina de traditzione no natzionale ebbia, ma finas interculturale. + +Finas inoghe tocat a distinghere sa realidade diasporica dae s'Armenia. Sos cuotidianos e sos periodicos prus mannos sunt publicados, in sa diaspora, in sas comunidades de s' Oriente Mediu (Libanu, Siria, Iran, Egitu, pro mentovare sas prus mannas), in Europa (Frantza, Gretzia, Germania, Tzechia, ma finas in Romania), in sa Federatzione russa, in sos Istados Unidos, in Canada, in Argentina e in Australia. + +Finas inoghe tocat a distinghere intre operas in limba e operas chi tratant argumentos chi interessant in manera direta sos armenos. Li fatzo un'esempru: in Italia, in sos urtimos deghe annos, ant publicadu operas medas, mescamente sa Guerini e assotziados, subra de sos crimines de massa chi sos armenos ant sufridu, dae s'agabbu de s' Otighentos finas a unu seculu a pustis. Sa Rizzoli at publicadu unos cantos libros de Antonia Arslan, chi su primu est „S'istatzu de sa chilandra", in ue s'autora torrat a percurrere, sighende s'arrastu de un'autobiografia romanzada profunda, sas fases prus de importu de s'esperientzia de su genotzidiu de su 1915, finas a pustis de su disterru, vividas dae sa familia sua. M'ammento chi sa trama l'ant torrada a leare, pagos annos a como, frades Tavianis, chi nd'ant bogadu una pellicula. Su matessi capitat in Isvitzera, in ue, foras male, ant creadu un'impresa editoriale noa, Metis presse, chi publicat mescamente operas de sagistica in frantzesu a pitzu de temas sotziales atuales, ma finas a propositu de sa memoria in generale. Ma s'esigentzia de s'esprimere b'est finas in ateras partes de Europa (Frantza, Russia, Inghilterra, Romania) e de su mundu. In Armenia sa produtzione literaria, a dolu mannu, s'est fata prus povera mescamente pro more de sas difficultades economicas de sa populatzione, chi peleat, foras male, a comporare su giornale, podides pessare unu libru ... Ma est su _discursu_ culturale chi est connoschende una paralisi perigulosa. + +Fiat una pratica avantzada meda intre su 1969 e su 1980 e chi durat finas a como, belle chi, pro sas resones chi apo naradu, est torrada in palas. + +A nd'elencare calicunu diat essere a faghere unu tortu a sos ateros. In antis de totu, non podimus ismentigare sos classicos, dae Movses Khorenatsi, a Mesrob Mashtoz etotu, imbentore de s'alfabetu, a Grigor Naregatzi, Nerses Shnorhali, o Mkhitar Kosh, colende dae sos autores de su romantitzismu tardu comente Khatchadur Abovian, Mikael Nalbandian, Ghevond Alishan e crompere, tando, intre s'Ottighentos e su Noighentos, a Hovhannes Tumanian, Raffi, Missak Medzarentz, Vahan Terian e sos autores prus mannos de s'Armenia istorica, medas de custos massacrados durante su _Medz Yeghern_ (su _Crimine Mannu_, espressione idiomatica armena per definire su genotzidiu de su 1915) in mesu de custos Daniel Varoujan, Krikor Zohrab, Rouben Sevag, Siamanto petzi pro nde mentovare calicunu, sighende cun Yeghishe Tcharentz, Yervand Odian, Avetik Isahakian, Vahan Tekeyan, Costan Zarian, Hagop Oshagan, colende duncas a sos annos 50 e 60, cun sos autores prus mannos de s'Armenia sovietica comente Kevork Emin, Hamo Sayan, Paruyr Sevag, Hovhannes Shiraz, Silva Kaputikian e Razmig Davoyan e crompere a dies de oe, mancari a largu tale talentu de sos primos, cun Vahakn Grigoryan, Rouben Hobsepyan, Rouben Khandjyan, Hratchia Tamrazyan e cun giovanos promitidores comente Levon Khchoyan, Aram Pachyan o Sona Van. Non cherent ismentigados , est craru, autores chi ant dadu un'agiudu mannu a sa cultura universale, comente Komitas o William Saroyan. + +Est fundamentale, mescamente pro sa diaspora chi est sa cunseguentzia direta de sa deportatzione. Non b'at una familia armena in su mundu chi su genotzidiu no l'apat tocada in manera direta. Custa presentzia faghet parte de s'ADN nostru. Su _Medz Yeghern_ no est istadu elaboradu, sos mortos no ant tentu un'interru dinnu, e su trauma s'est perpetuadu in sas levas posteriores. Chie at isseberadu de rimovere in manera cumpleta custa esperientzia (a su nessi a livellu intelletuale), chie l'at trasformadu in odiu, in pagos l'ant potzidu parare fronte cun sos medios giustos. Su male at lassadu tratas indelebiles in su pranu psicologicu, chi in medas sunt istadas somatizadas. Calcunu no at aguantadu su dolore e s'est mortu a generatziones de distantzia, ateros ant isvilupadu indiferentzia o, foras male, sunt istados assorbidos in una dinamica de assimilatzione impossibile de evitare ca sa cultura dominadora at tentu una vitoria naturale. Calicunu, foras male, at isvilupadu un'odiu dae sas intrannas de sa gente sua, chi at pretzisamente sessadu de essere „sua" pro custas pessones ... + +Eja, comente apo naradu in manera cussente o incussente. + +Sa globalizatzione non tenet caratere passivu o intransitivu. E mescamente no est unu fenomenu chi dia cherrere caraterizare in sensu negativu o positivu, ca dipendet dae s'individu comente unu si ponet in cara de unu fenomenu gasi. A isvilupare in sa diaspora unu sensu de identidade natzionale tenet unu no isco ite de ischitzofrenicu, chi est propiu de totu sos populos chi istant a tesu dae sa terra issoro. S'identidade natzionale colat dae s'identidade culturale, chi est sa prus difitzile de proponnere a unu giovanu chi abitat totu sas istitutziones de sa cultura dominadora. Sa bena printzipale est, in manera netzessaria, sa familia, duncas sas istitutziones religiosas (balet finas - paret paradossale ma est sa realidade, e gasi fiat finas in su territoriu de naschida - pro sos non credentes), mancari meda dipendat dae s'intelligentzia e dae s'abertura de sos responsabiles religiosos ma finas e mescamente dae sas ghias ispirituales ativas in cussu mamentu pretzisu, e, pro sa de tres resones, dae s'esistentzia possibile de iscolas comunitarias. In Venezia, pro narrere, finas a unos doighi annos a como bi fiat su collegiu armenu Moorat-Raphael, guvernadu dae sa Cungregatzione de sos Padres Mechitaristas (catolicos), ma chi at devidu cungiare pro difficultades finantziarias causadas dae sa pagu frecuentzia. S'istoria de su collagiu tenet un'interessu mannu: unos cantos intelletuales armenos b'aiant istudiadu. Ma, pro resones de logu, como no est cosa de b'andare prus a fundu. Belle gasi, mancari apant una comunidade reduida, sos armenos de Italia fiant privilegiados in custu sensu. Àteros collegios mechitaristas bi nd'aiat in Vienna, Parigi, Buenos Aires e Istanbul. Custu urtimu est s'unicu, paris cun su de Argentina, a essere abbarradu ativu. Bi nd'at ateros, in Oriente Mediu e in sos Istados Unidos, chi los ant creados sas comunidades, sos partidos politicos (in antis de totu s'Universidade Haygazian de Beirut, in Libanu) o s'Unione Generale Armena de Bonufaghere. + +Est in familia chi bi podet essere mescamente su dibatidu de s''apartenentzia, de su sinnificadu culturale de sa limba e de s'identidade. Unu caminu a palas in segus (unu giovanu chi detzidat - belle essende de origine armena ma cun una familia chi, pro una resone o pro un'atera, no est resessida a l'acumpangiare in custu caminu de apropiatzione culturale e natzionale - de s'interessare a sa cultura sua de autodidata) si verificat in casos raros meda. Ma capitat! Si tratat „petzi"de agatare sas benas giustas. + +S'identidade politica colat finas in sa possibilidade de s'identificare cun ghias chi si reputent tales. Personalidades de sa diaspora e mescamente de sa Republica de Armenia chi apant a beru carchi cosa de dare, in su pranu intelletuale e istrategicu, cun abertura de visiones in su tempus venidore, chi apant ideas craras a pitzu de su progressu economicu e industriale, culturale e formativu, ma finas militare. E dae ue essat a pigiu integridade morale. No so narende nudda de nou. Imagino chi pro sas italianas e sos italianos bagiat su matessi arresonu. + +Ca a reconnaschere su genotzidiu de su 1915 diat cherrere narrere a torrare a ponnere in chistione s'identidade de sa Turchia moderna, chi s'istrutura sua sotziale, politica e economica si fundat propiu in sa „resessida" de custu crimine de massa, abbarradu impunidu. In prus, custu reconnoschimentu diat cherre narrere a aberrere su capitulu de sas riparatziones, a totu sos livellos, dae cussas economicas a cussas territoriales, propiu su chi sa Turchia timet de prus. Como tocat a sas classes politicas de sas tres partes (in mesu de custas finas sa diaspora armena, ca interessada in manera direta e non rapresentabile - pro resones craras - dae sa Republica de Armenia) creare unu terrinu apropiadu pro afrontare custu discursu. In Turchia, a pustis chi unos cantos editores animosos, comente sa Belge de Istanbul, ant cumintzadu a publicare in sos annos 90 istudios a pitzu de su genotzidiu in unos cantos romanzos, s'astra at cumintzadu a si truncare. Ma est cun s'assassiniu de Hrant Dink, su caporedatore de s' ebdomadariu armenu _Agos_ de Istanbul e mescamente cun sa reatzione forte de sa populatzione (prus de 200 000 pessones in s'interru suo, cun iscritas comente: «Semus totus Hrant Dink, semus totus Armenos» - est a narrere messagios chi petzi carchi annu in antis diat essere istadu impossibile a imaginare) chi s'est assistidu a una furriada bera, ca sa sotziedade tzivile turca at cumintzadu a s'interrogare in iscala manna subra de sa veridade de su chi est capitadu in su 1915 e a meledare subra de sa negatzione de Istadu praticada finas a oe. + +Su raportu intre Curdos e Armenos at connotu isvilupos diferentes e no est de sos prus fatziles. Sas tribus curdas chi istant in su matessi territoriu de sos armenos non solu ant "agiuadu" intre sos seculos 19 e 20 su Guvernu turcu a eseguire su genotzidiu, ma sunt istados sa „longa manus" de sas autoridades pro cummitere propiu s'etzidiu. Ma sos Curdos si sunt abbigiados de sa finalidade bera de su Guvernu giai dae su 1925, cando Mustafa Kemal at fatu impicare sos capos de tribu prus mannos acusende*los de separatismu. Su massacru de Dersim (oe Tunceli) intre su 1937 e su 1938 - chi nch'at giutu a s'isterminiu de unu numeru includidu intre sas 40 000 e sas 80 000 pessones, pro su prus Curdos, ma chi in mesu issoro b'aiat finas armenos medas sobravividos dae su 1915 e "curdizados" pro assimilatzione fortzada - at craridu in manera definitiva s'idea de Ankara de turchizare in manera cumpleta s'Anatolia, una pratica chi est sighende finas como, cun prus de tremigia bidditzolos curdos isboidados o destruidos. In sos annos 80, sas fortzas politicas curdas disterradas ant reconnotu sas responsabilidades de sos Curdos in s'atuatzione de su genotzidiu. Est petzi de pagas dies a como sa decraratzione de unu de sos esponentes prus mannos de sos Curdos de Turchia, Ahmet Turk (deputadu in su Parlamentu de Ankara e vitzepresidente de su BDP, su _Cungressu de sa Sotziedade Democratica_, pro curdu) chi pedit iscusa a sos Armenos pro sa parte de primu pranu tenta dae sos Curdos in su genotzidiu, e pretziat su Primu ministru turcu Regip Tayip Erdogan a faghere su matessi. Oe, su sindigu de Dyarbakir, sa metropoli curda prus manna cun pagu prus de unu millione de abitantes, est su promotore de initziativas medas culturales e politicas diretas a unu torrongiu in paghe de Curdos e Armenos. In custa tzitade, in sos urtimos duos annos b'at apidu cunferentzias internatzionales chi teniant comente argumentu su 1915. Torro a narrere: totu custu fiat imaginatzione pura galu pagos annos a como. Sas dinamicas sunt atzelerende meda prus de cantu esponentes medas de sa diaspora armena resessant in manera efetiva a cumprendere e custu est capitende, b'at de notare, como chi s'est acurtziende su de chentu anniversarios de su genotzidiu, chi est in su 2015. + +Sos Paisos a curtzu a s'Armenia dant logu a relatziones cumplessas meda: sa Georgia in su Nord (cun una minoria armena forte in sa regione Samtkhe-Javakheti), s'Iran in su Sud, e s'Azerbaidjian in s'Est e finas sa Turchia in s'Ovest. Cun custos urtimos duos Paisos sa frontera est cungiada. In particulare, cun Baku s'Armenia est in raportos bellicosos pro more de su cunflitu chi interessat su Karabagh montaninu. Su cunflitu at esplodidu cando custa regione - attribuida dae Stalin in su 1923, a pustis de sa sovietizatzione de su Transcaucasu, a s'Azerbaidjian - at detzididu in freargiu de su 1988 s'autodeterminatzione sua e l'at santzionada in nadale de su 1991 cun unu referendum populare. Sos raportos cun sa Turchia ant connotu unu cumintzu de torrongiu in paghe dae su 2007, cun sa firma in santugaini de su 2009 de sos chi sunt connotos comente sos Protocollos de Zurigu - chi deviant permitere s'abertura de sas fronteras e s'istitutzione de raportos diplomaticos intre sos duos Istados - chi sos Parlamentos rispetivos no ant ratificadu. Su genotzidiu de su 1915 e sa gherra de su Karabagh sunt galu sos ostaculos prus mannos pro una solutzione possibile de custu cunflitu longu. Sa Russia est un'alliadu istrategicu importante meda de s'Armenia (chi faghent parte, paris cun Bielorussia, Kazakhstan, Kirghizistan e Tagikistan, de s'Organizatzione pro su Tratadu de Seguresa Colletiva CSTO, una casta de alliantzia istrategica contraposta a sa NATO) chi tenet un'influentzia manna in totu sos aspetos istrategicos, moende dae su controllu de sas fronteras cun sa Turchia e s'Azerbaidjian, a s'infrastrutura energetica, industriale e de sos trasportos e chi como diat cherrere imponnere finas una casta de ispatziu comunu interdoganale connotu cun su numene de Unione euroasiatica. A narrere su beru, no isco cantu custa adesione potzat resurtare profetosa pro s'Armenia. + +Sa limba, sena duda peruna, e sa cultura chi nde derivat. Sa religione, est craru, est un'elementu culturale tzentrale, una de sas colunnas identitarias: ma, comente apo giai naradu, dipendet meda dae s'integridade de su capu ispirituale, in totu sos grados, e dae sos valores chi resessit a veiculare in sa Natzione. Non comente urtima cosa, s' istoria comuna e s'esperientzia tragicas e pro unos cantos ghetos, afogadora de su _Medz Yeghern_ e, pro cantu contradittoriu potzat parrere, sa negatzione sua. Sas autoridades turcas non sunt galu resessidas a cumprendere chi neghende il genotzidiu sunt allarghende _ad aeternum_ su mamentu de su torrongiu in paghe intre sos duos populos, ca custu cumportamentu negat sa realidade etotu de sa diaspora armena e nde cheret ponnere in duda s'identidade. + +A pustis de unu mamentu importante de sintesi, chi b'est istadu in sa segunda medade de sos annos 80 e chi at fatu naschere su movimentu indipendentista ghiadu dae su chi diat essere devennidu su primu presidente de Armenia, Levon Ter Petrossian, sa classe politica armena no est istada bona a bogare profetu dae sos isvilupos de sa gherra pro su Karabagh montaninu, e, mescamente, no at cunsolidadu s'arresonu politicu chi s'est isvilupadu in una base democratica forte. Praticas oligarchicas si sunt fatas sa regula in su pranu economicu e politicu e su Paisu at connotu, dae su cumintzu de sa (ri)fundatzione sua, un'esodu mannu chi l'at ispogiadu de siendas medas, umanas, intelletuales e sientificas, vanifichende s'entusiasmu de su cumintzu dadu dae s'isperu democraticu. Sas gherras de podere chi si sunt isvilupadas a furriu de printzipios finas demagogicos relativamente a sa solutzione de su problema de su Karabagh no ant permitidu de raighinare valores politicos in antis de totu in sos partidos e duncas in sa populatzione, creende unu clima de discunfiantzia a pitzu de sos ghiadores. A pustis de su masscru in Parlamentu de su 27 de santugaini de su 1999, cando unu grustu de assaltu formadu dae chimbe pessones est intradu a poderiu ochiende oto pessonalidades chi in mesu issoro bi fiant su Primu Ministru Vazgen Sargsyan (elementu tzentrale in sa creatzione de s'esertzitu) e su Presidente de su Parlamentu Karen Demirtchian (ex segretariu de su Partidu comunista de s'Armenia sovietica), sa classe politica e su Paisu ant sighidu a vivere in sa pagu segurantzia e mescamente in s'assentzia de una ghia bera. Sos duos Presidentes de sa Republica chi sunt bennidos unu infatu de s'ateru, Robert Kotcharian e su chi b'est como, Serj Sargsyan, non sunt istados a tretu de guvernare sa situatzione e ant imbertu su Paisu semper de prus in sos bratzos de sa Russia, lighende*nde su destinu politicu, economicu e militare in manera belle inscindibile dae Mosca. Finas a livellu ispirituale, a pustis de sa morte de su Catolicos Karekin 1 e mescamente sa de su predetzessore suo, Vazgen 1, sa Cresia apostolica armena, autotzefala che a sa georgiana, no at connotu una figura carismativa bera e de grandu integridade a ue si podere riferire finas in su pranu eticu, in prus de cussu religiosu. + +M'apo a limitare pretzi a sos chi sunt rapresentados in Parlamentu (monocamerale, 131 iscannos), in ordine de importantzia: su **Partitu Republicanu **(69 iscannos), ghiadu dae su Presidente de sa Republica atuale, de casta natzionale-populista e chi l'ant ammitidu in su Partidu Popolare Europeu (PPE). Est caratterizadu meda dae tendentzias conservadoras e egemonicas. Totu sos funtzionarios de s'Istadu, dae su Presidente de su Parlamentu, a su Primu Ministru comente sa majoria assoluta de sos ministros nde faghent parte, ma finas sas personalidades chi guvernant s'economia, chi ateru no est si no un'oligarchia. In su segundu postu agatamus **Armenia prospera **(37 isannos), che nche torrat a s'oligarca _Gagik Tsaroughian_, su presidente de sa Federatzione oliimpica armena, chi in su pranu politicu non si distinghet in nudda dae su primu, ma comente issu est interessadu dae sa gherra pro su podere. Tsaroukian, in unu primu tempu cunsideradu de seguru su disafiadore in sas eletziones presidentziales de su presidente in essida Sargsyan, at detzididu in una manera curiosa a beru, in antis de s'agabbu de s'annu, de non si presentare. S'eminentzia murra de su partidu est su segundu presidente de s'Armenia, _Robert Kotcharian_, su prus probianu a Vladimir Putin pro istile de Guvernu, pro interessos politicos e mescamente economicos. Dae duos annos a custa ala si b'est agiunta sa presentzia de s'ex ministru de sos afares esteros, Vartan Oskanian, omine de intuitu politicu bonu chi at fundadu una prataforma de cumcambiu meda "populare", chi si narat Civilitas e chi sa resessida sua at iscadenadu s'inchietesa de su partidu in su podere, chi est faghende de totu pro l'indebilitare pesende dudas a furriu de su finantziamentu de custu Grustu de Espertos. Finas custu partidu est in su PPE. Sighit su **Cungressu natzionale armenu (CNA, **7 iscannos**)**, una coalitzione de unos cantos partidos de s'opositzione de mannarias diferentes, primu in mesu de totus su **Movimentu natzionale armenu**, chi nche torrant a su primu presidente de s'Armenia, Levon Ter Petrossian, pessonalidade carismatica e de grandu pesu culturale, chi in unu primu tempus aiat lassadu a un'ala sa politica, lassende sa carriga sua in freargiu de su 1998. Su credo politicu suo si podet sintetizare in su promovimentu de un' Istadu de deretu craramente liberista e chi at proadu a si coalizare, in Parlamentu, cun Armenia prospera, fallende in s'intentu suo ca tenet un'istile politicu in totu diferente, ma mescamente ca su partidu de Tsaroukian no l'at chertu sighire in una logica de coalitzione contra a su presidente de como Sargsyan. Fiat crompidu a su bertighe suo in su mese de martzu de 2008, est a narrere in sas urtimas eletziones presidentziales caraterizadas dae violentzia manna meda praticada in regimene de istadu de urgentzia contra a sas protestas tziviles dae bandas de su presidente in essida Kotcharian e chi b'aiant postu sa vida deghe pessones. Ter Petrossian at detzididu de non si presentare comente candidadu in sas eletziones presidentziales benientes. Sighende sos cunsensos, su de bator partidos est sa **Federatzione rivolutzionaria armena (FRA, **5 iscannos**)**, s'unicu de sos partidos istoricos armenos (fundadu in ghennargiu de su 1890 in Tiflis) a essere rapresentadu in su Parlamentu de como. Fiat naschidu pro difendere sos interessos natzionales de s'Armenia istorica. Faghet parte de s'internatzionale sotzialista, belle chi tenet un'imprenta natzionalista crara, e est afiliadu a su Grupu sotzialista in su Cussigiu de Europa. Alliadu, in antis, de su Guvernu chi si fiat formadu a furriu de su presidente Kotcharian, su FRA a detzdidu de amparare su presidente de como finas a sa firma de sos Protocollos de Zurigu, cando at detzididu de essire dae sa coalitzione guvernativa ca si intendiat traighidu dae sos duos documentos cunsiderados dannosos pro sos interessos natzionales de sos Armenos. Est in perdida neta de cunsensos e at detzididu de non presentare perunu candidadu in sas presidentziales benientes. Su distacu suo dae su Guvernu de como s'opositzione no l'at leadu mai meda in su seriu, ca su cumportamentu suo est caraterizadu dae unu misturitzu de interessos a furriu de sa figura de su presidente de como. Arribbamus duncas a su **Partidu Eredidade **(5 iscannos), ghiadu dae Raffi Hovannesian, un' avogadu naschidu in California dae una familia de istudiosos, e chi fiat istadu su primu ministru de sos afares esteros suta de su Guvernu in su tempus de sa presidentzia de Levon Ter Petrossian. In su pranu programaticu, in pratica non tenet peruna diferentzia cun su CNA, ma est tributariu de una cuncurrentzia de pessones e non de ideas, finas issu in perdida manna de cunsensos. Hovhannesian at detzididu de leare parte in sa cuntierra presidentziale. In fines tenimus **Istadu de deretu **(6 iscannos), alliadu de su Partidu republicanu e chi sa ghia sua, _Arthur Baghdassarian_, ex Presidente de su Parlamentu, oe est Segretariu de su Cussigiu pro sa seguresa natzionale. Custu partidu, chi at perdidu cunsensos medas dae sas urtimas eletziones, est a tesu meda dae aplicare sos printzipios chi dant, foras male, su numene a su colletivu suo. Si definit de tzentru ma, a sas beras, est prontu a adderire a cale si siat coalitzione bastet chi mantengiat una presentzia efimera in su Guvernu. B'at, in prus, unu muntone de partidos prus minores chi non sunt rapresentados in s'Assemblea natzionale, chi balet sa pena de nd'ammentare duos: **s'Unione pro s'Autodeterminatzione Natzionale**, ghiadu dae _Paruyr Hayrikian_, unu dissidente in epoca sovietica disterradu in antis in Etiopia e pustis in sos Istados Unitos e chi como est alliniadu meda in positziones pro otzidentales. Hayrikian, como candidadu pro sa presidentzia de sa Republica, est istadu vitima pagas dies a como de un'atentadu e, pro bonaura, est istadu petzi fertu. S'ateru est su **Movimentu Sardarabad** (dae su numene de su paris chi in maju de su 1918 est istadu teatru de una battalla intre sas fortzas turcas e cussas armenas e in ue custas urtimas sunt resessidas a arressare s'avantzada de sos inimigos, una vitoria chi nch'at giutu a sa creatzione de sa prima Republica armena), chi non leat parte in peruna votatzione eletorale e chi at detzididu de s'impinnare cun unu traballu de prossimidade cun sa populatzione pro su rispetu de sos deretos tzivicos (legales e umanos) de su tzitadinu e pro una riapropiatzione de sa cunfiantzia de su populu in sas autoridades in antis de totu giuridicas e, tando, politicas. + +S'Armenia est un'Istadu chi non tenet essidas a su mare. Est unu Paisu fundamentalmente agriculu cun un'industria no isvilupada bastante. In mesu de sos setores de punta bi sunt su minerariu, s'agricultura, su turismu (cun unu potenziale mannu de isvilupu galu inesploradu). A pustis de sos urtimos acordos de collaboratzione istipulados cun sa Russia, si isetat un'aumentu mannu de atividades in su campu de s'industria bellica. Un'ateru setore istrategicu est su de sa produtzione energetica. S'Armenia produit prus energia de canta no nde cossumet, gratzias finas a sa tzentrale nucleare de Medzamor e de sa produtzione de energia idroeletrica. Belle gasi, sos guvernos chi sunt bennidos unu infatu de s'ateru dae su 1991 a oe non sunt resessidos a creare sas bases pro un'isvilupu economicu sustenibile e a gherrare contra a sa corrutzione, finas e mescamente in intro de s'amministratzione publica. Sa paga - pro non narrere nulla - cunfiantzia de sa populatzione in su sistema giuditziariu e politicu, unu sistema de istrutzione chi at sighidu a torrare in palas in sos urtimos annos - cun isulas de etzellentzia pagas a beru - unu sistema ermeticu de assuntziones e una redistributzione de sa richesa inesistente nch'ant giutu giovanos medas e, fenomenu nou, giovanos de sas classes prus ditzosas, mescamente in su setore de sas impresas minores e medias, a lassare su Paisu. Si carculat chi dae su 1991 prus de 800 000 pessones ant moidu dae Armenia. Bi cheret a creare prospetivas noas, mescamente pro sos giovanos, e a faghere prus cumpetente e seguru su sistema sanitariu, ca non b'at unu regimene assegurativu obbligatoriu contra a sas maladias e a sos infortunios. Si bidet chi benit male a aere sas ideas craras a pitzu de sos medios de investire in sos setores diferentes cun s'incognita de sa gherra semper apostada in palas de sa contonada. Finas pro custu, at a essere una tarea de su Guvernu beniente a elaborare unu programa chi paret fronte a sas incognitas sotziales prus mannas, impinnende*si in antis de totu pro sa seguresa ma finas pro s'otenimentu de sa pace. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 10/05/2013 + +## SA LIMBA SARDA IN PIANALZA E MONTIFERRU OTZIDENTALE + +### + +ISPORTELLU SUBRA-COMUNALE +Operadoras: Gianfranca Piras e Maria Giovanna Serchisu + +INTERVISTA de_ Redatzione Limbas_ + +_ +_ + +-- **Cando est naschidu s'isportellu?** + +A livellu subra-comunale est naschidu in su 2012, ma paritzos Comunos teniant giai s'isportellu a livellu locale. In Iscanu pro esempru (ch'est su Comunu capufila) s'Ufitziu Limba Sarda fiat operativu dae su 2004. + +-- **In ue?** + +Su Comunu capufila, comente amus naradu, est Iscanu (Scano di Montiferro). Sos Comunos aderentes sunt Bosa, Frussio, Magumadas, Modolo, Montresta, Sagama, Sinnariolo, Sune, Tinnura e Tresnuraghes. + +-- **Cantos seis traballende?** + +Semus duas operadoras: Gianfranca Piras e Maria Giovanna Serchisu. + +-- **S'ente collaborende est?** + +Emmo, finas a como amus agatadu disponibilidade manna siat dae sos Comunos siat dae s'Unione de Comunos (chi ocannu passadu nos at finantziadu sa publicatzione de su materiale didaticu pro sas iscolas). + +-- **Ite traballu internu seis faghende?** + +Essende chi sos Comunos sunt medas, semus chirchende de faghere traballos chi potzant andare bene pro totu sas biddas, pro podere achistare su tempus in sa megius manera. + +-- **Ite traballu seis faghende (o ais fatu) in sas biddas?** + +Comente Isportellu subra-comunale amus aprontadu cursos de "alfabetizatzione" in limba sarda abertos a totus, chi ant dadu sa possibilidade a giovanos meda de s'improntare a faeddare e a iscriere in sardu. Amus organizadu unu cursu de formatzione pro insegnantes pro aprofundire sa didatica de sa limba sarda. In Iscanu organizamus dae annos meda su cuncursu de poesia sarda (fatu totu in sardu, dae su bandu a sa premiatzione) e cunferentzias culturales de ogni tipu. + +Ocannu amus a coinvolgere sos genitores in unu progetu regionale chi si narat "Bilinguismu Creschet", chi lis at a dare sa possibilidade de faeddare cun un'esperta mondiale de bilinguismu (sa dot. Antonella Sorace). + +-- **Ite ais fatu pro aumentare sa sensibilidade pro su sardu in sa bidda e in sos pitzinnos?** + +Su traballu de ocannu passadu l'amus fatu pensende a sos pitzinnos in manera particulare, e difatis amus preparadu materiale didaticu de dare a sas iscolas (libreddos, alfabetieres, ischedas…). + +Su materiale promotzionale chi preparamus (locandinas, invitos, calendarios, depliant) est fatu totu in limba sarda, e sa gente s'est abituende a leghere in custa limba sena si nd'ispantare prus. + +-- **E in su mundu de su cumertziu, de sas butegas, cosa ais fatu pro sa visibilidade de su sardu?** + +S'ULS de Iscanu aiat preparadu, annos como, adesivos de dare a totu sas butegas e a sas atividades cummertziales. Diamus cherrere faghere sa matessi cosa finas pro sos ateros Comunos, ma cun sos problemas economicos de custos tempos no ischimus si pro ocannu si bi l'at a faghere. + +-- **E cun sa Cresia?** + +A narrere sa veridade, finas a como cun sa cresia no est capitadu de bi collaborare. Isperamus pro unu cras. + +-- **E cun s'Iscola?** + +Pro s'iscola, comente amus naradu, amus aprontadu materiale didaticu de tantos tipos (libreddos, ischedas, alfabetieres de apicare in su muru). Semus in cuntatu cun sa Dirigente de ambas Diretziones Didaticas, chi nos at dadu disponibilidade prena pro collaborare. + +S'unica dificultade pratica est chi ocannu sas oras sunt pagas meda, e no est fatzile a imbatere a faghere totu. + +-- **E sa gente ite nde pessat?** + +Sas biddas chi tenent s'isportellu dae paritzos annos sunt prus sensibiles a su tema de sa limba sarda, ma finas in ue s'isportellu est naschidu dae pagu semus incomintzende a bidere sos resurtados. B'at galu traballu meda de faghere, massimu cun sos pitzinnos e cun sos giovanos chi tenent su disigiu de connoschere megius sa limba issoro. + +Gianfranca Piras: + +Laurea in Materias Literarias. Master in "_Tradutzione e comunicatzione in limba sarda"_. Docente in sos cursos de "_Ortografia de sa limba sarda e laboratoriu de tradutzione_" fatos pro sas Provintzias de Aristanis, Nugoro, Tatari e Olbia e pro paritzos Comunos de Sardigna. + +Publicatziones: + +- **_L'italiano giuridico-amministrativo nella Sardegna dell'Ottocento _**(Condaghes, Casteddu, 2001); + +- **_A b'enis, ajo? - Mini decalogo bilingue per tornare all'uso del sardo in tutti i contesti della vita sociale _****(**Grafiche Editoriali Solinas, Nugoro, 2003); + +- **_Comente s'iscriet su sardu? Regulas de base de sa Limba Sarda Comuna _**In _Fainas pro s'impreu de su sardu in s'Amministratzione Publica _(Tipografia Ghilarzese, Bilartzi, 2009); + +- **_Pro imparare _**_1 e 2 _(grammatica e esertzitzios de limba sarda (Tipografia Ghilarzese, Bilartzi, 2012). + +Maria Giovanna Serchisu: + +Laurea in Literas Modernas. Cursu de Linguistica Sarda. Docente in cursos de formatzione de limba sarda. + +Publicatziones: + +- _Il lessico della panificazione. Inchiesta linguistica a Scano Montiferro_. (Grafiche Editoriali Solinas, Nugoro, 2012); + +- **_A b'enis, ajo? - Mini decalogo bilingue per tornare all'uso del sardo in tutti i contesti della vita sociale _****(**Grafiche Editoriali Solinas, Nugoro, 2003); + +- **_Il sapore della memoria_** e **_Sa "furredda" de Montiferru _**(a cura de sa sotziedade _Emeron s.a.s_., 2000).**__** + +_ +_ + +#_Diegu Corràine_ + + +## Partetzipatzione ativa de sas fèminas a sa polìtica + +# Dare a sa feminas sas connoschentzias giuridicas e politicas chi lis bisongiant pro una partetzipatzione ativa a sa bida politica. Custu est s'obietivu printzipale de su cursu "Feminas, politica e istitutziones. Caminos formativos pro sa promotzione de sas pari oportunidades in sos tzentros detzisionales de sa politica", organizadu dae sa Facultade de Giurisprudentzia, pro boluntade de su Ministeriu de sas Pari Oportunidades e in collaboratzione cun s'Iscola Superiore de sa Publica Aministratzione. Bi podent partetzipare totus sas feminas cun diploma de iscola media superiore e at a incumintzare chenabura 8 de cabudanni de su 2006; sas dimandas de ammissione s'ant a podere presentare dae martis 20 de lampadas a sabadu 29 de triulas. Sos istudios fatos in custos urtimos annos in campu natzionale, europeu e mundiale subra de sa situatzione de sa partetzipatzione feminile a sos protzessos detzisionales politicos mustrant, difatis, sas dificultades de sas feminas a intrare in sa bida politica; est netzessariu, duncas, incumintzare cun atziones pro las superare. A livellu natzionale, istatisticas reghentes mustrant chi sa presentzia de sas feminas in sos organos de sos partidos non nche colat in sa media su 15%, meda de mancu de su 35% inditadu comente numeru minimu pro un'echilibriu giustu intre sos duos sessos. Custa situatzione est crara si abaidamus comente est compostu su Parlamentu: in sas urtimas eletziones sas feminas ant cunchistadu petzi su 17% de sos segios. S'Italia est in sas positziones prus bassas de sa classifica de sos istados europeos pro su chi pertocat su numeru de sos parlamentares feminas. In Isvitzera, imbetzes, sunt feminas su 45% de sos eleghidos. In su Parlamentu Europeu matessi s'Italia est in s'urtima positzione, cun su 11,5% de segios feminiles. Su programma didaticu de su cursu previdet ses areas tematicas mannas, chi andant dae sa prospetiva istoricu-sotziale de sa presentzia de sa femina in sos protzessos detzisionales politicos a sas istitutziones politicas de s'Unione Europea, dae s'organitzatzione e su funtzionamentu de sas istitutziones de s'Istadu a sas autonomias de sos entes territoriales, dae su sistema de sos partidos a sas dinamicas e tecnicas de sa comunicatzione in publicu. Su cursu, de badas, durat 60 oras e at a riservare su 35% de sos postos a sas istudentes universitarias. Durante su cursu s'ant a faghere valutatziones e in finis una verifica pro bidere si sas connoschentzias fundamentales sunt istadas imparadas. Sas partetzipantes ant a retzire, a cursu tancadu, un'atestadu de frecuentzia. _[sch]_ + +# + + +### 15/05/2013 + +## S'autonomia fiscale in su Paisu bascu + +### Ite narat su titulu 3 de s'Istatutu + +2. Su cuntenutu de su regimene de Acordu at a rispetare e s'at a regulare cunforma a custos printzipios e fundamentos: + +a) Sas istitutziones cumpetentes de sos Territorios Istoricos ant a podere mantennere, istabilire e regulare, in intro de su territoriu issoro, su regimene tributariu issoro, tenende contu de s'istrutura generale impositiva de s'Istadu, de sas normas prevididas dae s'Acordu pro su coordinamentu, s'armonizatzione fiscale e sa collaboratzione cun s'Istadu, e de sas normas aprovadas dae su Parlamentu Bascu pro finalidades identicas in intro de sa Comunidade Autonoma. S'Acordu at a essere aprovadu cun una Lege + +b) De s'esatzione, gestione, licuidatzione, riscossione e ispetzione de sas tassas, francu sas chi faghent parte de sas Intradas Doganales e sas chi in su tempus presente si incassant pro mediu de sos Monopolios Fiscales, si nd'ant a interessare, in cada Territoriu Istoricu, sas Diputatziones Forales[1]rispetivas, sena pregiuditziu de sa collaboratzione cun s'Istadu e de s'ispetzione arta sua. + +c) Sas Istitutziones cumpetentes de sos Territorios Istoricos ant a adotare sos acordos pertinentes e ant a leare sas detzisiones adeguadas pro aplicare in sos territorios rispetivos sas normas fiscales de caratere istraordinariu e cungiunturale che s'Istadu detzidat de aplicare in su territoriu comunu, fissende su matessi tempus de valididade + +d) S'aportu de su Paisu Bascu a s'Istadu at a cunsistere in una cuota globale, integrada dae sas chi interessant cada unu de sos territorios suos, comente cuntributzione pro totu sas funtziones de s'Istadu chi non tenet sa Comunidade Autonoma + +e) Pro definire sas cuotas currispondentes a cada Territoriu Istoricu chi integrant sa cuota globale mentovada in antis s'at a formare una Cummissione Mista, formada, a un'ala, dae unu rapresentante de cada Diputatzione Forale, e ateretantos de su Guvernu Bascu, a s'atera, dae unu numeru eguale de rapresentantes de s'Amministratzione de s'Istadu. Sa cuota cuncordada in custa manera at a essere aprovada pro lege, cun sa perioditzidade chi at a essere fissada in s'Acordu, sena pregiuditziu de s'agiornamentu annuale suo, cunforma a sa protzedura chi s'at a istabilire, gasi etotu, in s'Acordu. + +f) Su sistema de sos Acordos s'at a aplicare cunforma a su printzipiu de solidaridade chi si bi referint sos articulos 138 e 156 de sa Costitutzione + +a) Sos aportos de sas Diputatziones Forales, comente espressione de sa cuntributzione de sos Territorios Istoricos a sos gastos prevididos de su Paisu Bascu. Una Lege de su Parlamentu Bascu at a fissare sos criterios de distributzione ecuitativa e sa protzedura chi, cunforma a cussos criterios, s'at a cuncordare e at a faghere efetivos sos aportos de cada Territoriu Istoricu. + +b) Sos rendimentos de sas tassas propias de sa Comunidade Autonoma chi istabilat su Guvernu Bascu, de acordu cun su chi narant s'articulu 157 de sa Costitutzione e sa Lege Organica subra de su finantziamentu de sas Comunidades Autonomas. + +c) Tramudas de su Fundu de Cumpensatzione Interterritoriale e ateras destinatziones a carrigu de su Bilantziu Generale de s'Istadu + +d) Rendimentos chi benint dae su patrimoniu suo e intradas de Deretu Privadu + +e) Su produtu de sas operatziones de creditu e emissiones de depidu + +f) Dae cale si siat atera intrada chi si podet istabilire in virtude de su chi disponent sa Costitutzione e s'Istatutu presente + +2. Su Parlamentu Bascu at a detzidere a cale organu de su Paisu Bascu s'ant a tramudare sa propiedade o s'usu de custos benes e deretos + +3. Una Lege de su Parlamentu Bascu at a regulare s'amministratzione, sa defensa e sa cunservatzione de su Patrimoniu de su Paisu Bascu. + +2. Su volumene e sas carateristicas de sas emissiones s'at a istabilire cunforma a s 'ordinamentu generale de sa politica credititzia e in coordinamentu cun s'Istadu. + +3. Sos titulos emitidos s'ant a cunsiderare fundos publicos a totu sos efetos. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 20/05/2013 + +## PRÈMIU PINTORE DE GIORNALISMU IN SARDU + +### Proclamados sos binchidores, in Irgoli, su 18 de maju de su 2013 + +Sabadu 18 de Maju 2013, in sa sala cunsiliare de sa Comuna de Irgoli, a sas h. 18,30, sunt istados proclamados sos binchidores de sa prima editzione de su PRÈMIU PINTORE de giornalismu in sardu (in ammentu de su giornalista e iscritore Giuanne Frantziscu Pintore, mortu in su 2012): Rachel FALCHI de Tatari cun un'articulu chi faeddat de sos problemas de s'ambiente e de sas neghes chi nde tenet s'omine), Lisandru BECCU de Silanos (cun un'articulu chi tratat de su pastoriu eris e oe), Andria PIRA e Giosepe FRORE de Nugoro (chi ant iscritu paris s'articulu premiadu "S'Iscotzia e sa prospetiva de indipendentzia" ma non ant podidu essere presentes). Sos binchidores ant retzidu 100 € peromine de premiu e unu simbulu apositu in tzeramica fatu dae s'artista Mimmo Bove. Sos tres articulos premiados ant a essere publicados in su rivista in sardu EJA. + +In sa tzerimonia fiant presentes prus de baranta pessones: familiares de sos binchidores , sa familia Pintore, membros de sas Editziones Papiros, amigos de Giuanne Frantziscu Pintore, iscritores, giornalistas e amigos de sa limba sarda. + +In antis de sa premiatzione, ant leadu sa paraula su sindigu de Irgoli, Giuanne Porcu, su diretore editoriale de Papiros editzione, Diegu Corraine, s'artista Mimmo Bove, Carminu Pintore e Annedda Muscau (figiu e mugere de GF Pintore). + +Sos premiados sin sunt presentados faeddende de s'esperientzia de su cuncursu, de sas dificultades de s'iscritura in sardu e de s'utilidade de isvilupare sa limba sarda finas in su mundu de s'informatzione. + +In fines, ant ammentadu a GF Pintore sos amigos Antoni Granara e Antoni Marche. + +Su PRÈMIU, organizadu dae sas Editziones Papiros, cun su patronadu de sa Comuna de Irgoli, at annuntziadu sa segunda editzione pro su 2014, semper in Irgoli. + +_[in sa fotografia, dae manca, Diegu Corraine, Lisandru Beccu, Carminu Pintore, Rachel Falchi]_ + +#_Diegu Corràine_ + + + + +### 26/05/2013 + +## Unu raportu subra de sa politica linguistica + +### Sos sistemas operativos + +_ Custu chi nde publico unu biculeddu est unu "Raportu subra de sa politica linguistica", annu 1999, chi sa Diretzione Generale de Politica Linguistica de Catalugna at publicadu in su mese de maju de su 2000. Si faeddat de s'impreu de su catalanu in totu sos campos, dae s'amministratzione publica a sa gustitzia, dae sos medios de informatzione a sa tzinematografia, dae s'onomastica a s'informatica. Inoghe bos propongio, traduidu in sardu, un'articulu subra de sos sistemas operativos. Dae custu podimus bidere chi, annos medas a como, sos catalanos faghiant cosas chi sos sardos no amus galu mancu cumintzadu. _ + +3. Sos sistemas operativos in catalanu + +3.1. _Windows 98 in catalanu_. + +In sa segunda bindighina de su mese de nadale de su 1998, gratzias a un'acordu intre sa Generalitat e s'impresa Microsoft, ant cumintzadu a cummertzializare su sistema operativu Windows 98 in catalanu, a su matessi preju a s'ingrussa de sa versione in ispagnolu. Mancari b'apat apidu unas cantas dificultades in sa fase de distributzione a sa minuda, sa disponibilidade de custu produtu in catalanu est un'agiudu importante a sa difusione de sa connoschentzia e de s'impreu de su catalanu in unu de sos campos prus influentes de sa sotziedade de custu cambiu de seculu. + +Pro agiuare sa cummertzializatzione de su programariu, in s'agabbu de freargiu sas cumpangias produtoras de machinariu informaticu prus importantes de Ispagna (Compaq, Comelta, Data General, Fujitsu, Hewlett Packard, IBM, Investronica, e Olivetti) ant fatu connoschere a totus s'impinnu issoro a ponnere in su mercadu, in manera progressiva, sos elaboradores cun Windows 98 in catalanu e ispagnolu cun preinstallatzione duale. + +In una chirca demoscopica, chi ant fatu in freargiu pro ischire ite nde pessat sa gente de sa politica linguistica, b'aiat custa pregonta: "Sa Generalitat at agiuadu economicamente a faghere possibile sa versione in catalanu de su sistema operativu Windows 98. De acordu est o no est de acordu? Su 86 pro chentu de sos intervistados fiat de acordu; petzi su 7,7 pro chentu non fiat de acordu. Pro su chi pertocat sas bendidas de sas lissentzias, fontes de Microsoft faghiant ischire chi in sa medade de su mese de nadale de su 1999 aiant bendidu 15.000 lissentzias in catalanu, e custu rapresentaiat prus de su 5 pro chentu de sas bendidas in Catalugna. + +In s'otica de sa politica linguistica, custa proa cheret cunsiderada bene a beru, ca, a superare su 5 pro chentu de su mercadu in un'annu, in sa situatzione mala in ue s'agatat galu sa limba nostra, est unu resurtadu bastante bonu. In prus, totu custu: + +- Cuntribuit a s'aumentu de sa valore sotziale de sa limba, chi sos tzitadinos pertzepint comente adata a totu sas funtziones + +- Est un'amparu pro s'ammodernamentu de sa terminologia e de su lessicu de su catalanu + +- Agiuat sa realizatzione de progetos de ingenieria linguistica chi interessant su catalanu + +- Aumentat su valore internatzionale de su catalanu chi, intrende in custos sistemas, si nch'allargat dae ateras realidades linguisticas a sas cales lu paragonant tropu a s'ispissu + +3.2 _Su Navigadore_ + +A parte s'acordu cun Microsoft pro faghere possibile Window 98 in catalanu, tocat a ammentare chi, pro initziativa cungiunta de Entziclopedia Catalana e de s'assotziu Softcatala, est disponibile in catalanu finas su programariu de intrada libera Netscape. S'urtima versione de Netscape Communicator, sa 4,7, at tentu s'amparu de su Dipartimentu de Educatzione e Cultura de su Guvernu de sas Ìsulas Baleares. + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 14/06/2013 + +## Morte de unu Presidente + +### de Giuanne Frantziscu Pintore + +_In su 2007 Condaghes at publicadu "Morte de unu Presidente", de Giuanne Frantziscu Pintore. Est unu romanzu de fantapolitica e unu giallu in su matessi tempus. Contat de su fatu chi a Nenardu Angioni, presidente de guvernu sardu, l'agatant mortu, mesu nudu, in su dominariu de Istene Demaias, cabu de su parlamentu. A sa prima, paret un'istoria de fantzeddos agabbada malamente. A sa mugere de Demaias, Annesa Iserrai, l'incurpant de sa morte, l'arrestant, e nche la ponent in presone. Nurai, giornalista sardu de unu cuotidianu italianu, cumintzat a retzire literas eletronicas dae una pessone non connota e iscoberit, a bellu a bellu, chi in dae segus de cussa morte b'at cosa meda prus intritzida de unu contu de letu e de corros familiares_ + +_----------------------------------------_ + +Est abbarradu s'urtimu a tancare sa domo, in su guturinu chi finas a note fata est istadu corte de istentu e de tzarra pro trampare s'ora. Che a sos ateros seros, s'urtimu puru aiat bufadu pagu, tzarrende e ascurtende, chirchende de non faghere ruere mai s'arresonu, pro no lassare s'aidu abertu a sas allegas de su dispatzu. "Be', no at a essere ora de recuire?". Ma s'aidu, in fines, s'est serradu sa note puru e tando at chircadu abidentemente non s'imbriaghera, ma cussa casta de intontimentu chi ammaniat su cristianu a su sonnu. Su sonnu, mancari gasi, si l'at depidu gherrare, sedidu in su letu, leghende sas urtima paginas de su cartulariu chi cussas dies e notes aiat prenadu, sos ogros currende in fatu de paraulas isseberadas cun cuidu e sa mente bullugiada, firma in sos pessamentos de semper. S'urtima ora chi aiat intesu tochende est istada sa de bator. + +Mala a poderare, custa malincolia cumintzada paris chi, cun su portale, aiat tancadu duas chidas de cumpangia. Podiat movere paris cun sos ateros o ponnere cun issos s'addoviu in caminu a si bufare unu tzichete, su chi, bae e chirca, fiant faghende in s'ora sos cumpangios, in antis de leare cada unu su caminu de domo. Su beru est chi non podiat faghere a mancu de cuddu bullugiu de su sambene, anneosu e belle gasi gradessidu, chi fiat a grabbu de nch'iscantzellare mamentos de anneu e de faghere largos sos de alligria. + +Istene Demaias s'est istentadu in su guturu intunigadu a biancu, mirende sos bator frores rujos e grogos creeschidos in intro de muru e froridos cudda istade, caente che fogu, chi dae unas dies pariat imberta, tragiada dae su bentu de susu, fritu e possente, chi aiat carradu nues nieddas. + +#_Sarvadore Serra_ + + + +### 31/07/2013 + +## Colonialismu e autocolonialismu in sa toponomastica + +### de Diegu Corraine + +Apo in pessu leghidu chi su Ministeriu de sas Infrastruturas italianu at impostu a unas cantas Comunas sardas de nche dogare su cartellu de intrada/essida a sa bidda in sardu, diferente dae s'ufitziale, postu dae Comunas, Provintzias o dae sa Ras. Sa prima chi los aiat postos, deghe annos a como, fiat istada sa Provintzia de Nugoro, in 36 Comunas (Nugoro, Garteddi, Oroteddi, Oniai, Locula, Durgali, Mamujada, etc.), a initziativa de s'Ufitziu de sa Limba Sarda de tando. + +Giai un'annu a como, calicunu de s'Anas aiat proadu a pretendere de nche catzare su cartellu "Pasada". B'aiat apidu una protesta manna e su cartellu est abbarradu. +De seguru ant abbarrare finas sos cartellos chi, como, non cheret su Ministeriu de sas Infrastruturas italianu. +Est sa mustra chi semus capatzos de parare fronte a sos atacos chi benint "dae foras". + +A dolu mannu, pero, non semus capatzos de parare fronte a sos atacos chi benint "dae intro"! Comente mai, difatis, non b'at e non b'at apidu peruna protesta cando nch'at catzadu (sas Comunas?) unos cantos cartellos pagados cun dinare publicu de sa Lege 26/99? Comente est capitadu in Uliana, Oniai, Durgali, Nugoro, etc. in ue est isparida parte manna de sos cartellos in sardu? Custa genia de atzione autocolonialista est belle peus de s'atzione colonialista de s'istadu, ca semus nois etotu chi nos nche semus "seghende" sa limba in sos toponimos, chi sunt sa mustra prus crara e noida de s'identidade linguistica nostra. Nde tenimus de asiu de protestare contra a s'istadu, cando chi semus nois etotu chi semus contra a sa limba. Difatis, in custos annos, non b'at apidu peruna protesta contra a sos poderes sardos chi nche "segant" Uliana, Oniai, Durgali, Nugoro, etc., sende chi prus de una bia nois (finas cun un'articulu in sa Nuova Sardegna) amus denuntziadu custa cunduta de autocolonialismu. + +Bi diat cherrere una lege sarda chi ufitzializet petzi sos toponimos sardos chi currispondent a sa pronuntzia efetiva, ca medas de sos ufitziales non sunt in 'italianu' ma sunt petzi deformatziones de sos toponimos in sardu. + +_>>> in sa fotografia, una categoria noa de cartellos in sardu, sos "inesistentes": sos chi sas Comunas NON cherent ponnere, comente Tatari, Terranoa e ateros!_ + +#_Diegu Corràine_ + + + +## TOPONOMÀSTICA: limba reale e criterios de trascritzione universales + +### Una novidade chi tenet 10 annos pro torrare a su connotu sa toponomastica e ufitzializare su sardu + +Sos numenes de sos logos sunt sa mustra prus noida de sa diversidade linguistica de unu populu. Ma sunt finas sa testimonia de s'istoria sua e de sas limbas faeddadas dae sos poderios istrangios chi ant ocupadu unu territoriu in tempos antigorios. In totue e duncas finas in Sardigna. + +Est de importu mannu, tando, a dare a sos numenes de logu su cunsideru prus mannu: s'ufitzialidade, duncas una presentzia in cada logu, mescamente in sos cartellos istradales. + +Sa Toponomastica est sa sientzia chi istudiat custos numenes e duncas est capatza de istabilire sa pronuntzia e iscritura giusta issoro, chi a bias est _istada deformada dae topografos, geografos o funtzionarios istrangios chi non connoschiant sa limba sarda._ + +Como sa lege sarda 26/97 e s'istatale 482/99 cunsentint de ponnere in manera ufitziale sos numenes de logu in sardu. Carchi amministratzione l'at giai fatu, comente sa Provintzia de Nugoro in su 2001 cun _NÙGORO_ e in su 2003 (posta in opera su 2006) cun su progetu chi at interessadu 36 comunas de sa provintzia in ue su numene in sardu fiat diferente dae s'ufitziale: _Oniai, Locula, Garteddi, Oroteddi, Durgali, Uliana_, etc.. Ma su restu de sos entes ant fatu pagu o nudda, e cando l'ant fatu o lu sunt faghende, arriscant de operare in manera folclorica, dende a su sardu una parte minore o culturale, cun cartellos in ue s'italianu est cun carateres prus mannos e su sardu est postu a pustis, cun caratere prus minore, in mesu de virguleddas, etc., in una positzione e istadu subordinados. + +Oe sa Regione sarda s'at leadu s'incarrigu de afortire sa presentzia de sos macrotoponimos in sardu cun sa publicatzione de una carta geografica cun sos numenes giustos in sardu. In prus, at pagadu e fatu ponnere deghinas de cartellos de intrada/essida in biddas de cada chirru de Sardigna. Semus cuntentos mannos de custu cumintzu, cun s'isperu chi intro de pagu tempus, b'apat cartellos toponomasticos in sardu in totue e fatos cun criteriu. + +A dolu mannu, in carchi Comuna ant leadu deliberas de ufitzializatzione de su namene de sa bidda, cunfiende, a bias, in cussigios de consulentes espertos de sardu ma non de sos criterios isseberados dae sa RAS pro custos macrotoponimos. + +Su criteriu fundamentale est su de "_iscriere sos toponimos cunforma a sa pronuntzia reale de como_", chi currispondet a una visione sientifica e de bonu sensu. Sunt essende a campu, duncas, cartellos cun numenes basados in grafias chi currispondent in parte a sa pronuntzia: _Onne, Ilartzi, Adoni_, etc. Sos consulentes de sa Comunas si basant in su fatu chi custos toponimos perdent sa F-, sa B- o sa G- de su cumintzu, cando custas paraulas sunt pretzedidas dae vocale, in unas cantas variedades. Ma, comente capitat pro totu sas paraulas, finas in custa variedades, sa F, B, G, abbarrant cando sunt pretzedidas dae N o dae prepositzione "a": _isto in Fonne, Bilartzi, Gadoni; ando a Fonne, Bilartzi, Gadoni_! Si esseret giustu su criteriu de chie proponet, su prus de sas parailas si diant iscriere cumintzende in vocale: _emina, umu, ogu, igu, enu, ena, entu, inu, onu, ustu, ama, atu_ e NON (comente est prus giustu) _femina, fumu, fogu, figu, fenu, bena, bentu, binu, bonu, gustu, gama, gatu_. + +Gosi no andat bene. Tocat a operare in manera univoca, coerente, paritaria, ufitziale a beru, comente faghent ateras limbas che a sa nostra. + +Duncas sos cartellos giustos sunt **Fonne**, **Bilartzi**, **Gadoni**, etc.! + +Pro regulare custa materia bi bolet una lege aposita de toponomastica e una cumissione ufitziale chi istudiet e validet sos toponimos (a su mancu sos extracomunales), catzende*nche*los dae sas ideas incoerentes de carchi consulente comunale. + + + + +## Su Papa Beneitu XVI narat a sa crèsia de agiuare sos pròfugos e a difèndere sos deretos issoro + +Su Papa eris a mesudie at faeddadu de sos refugiados, pedende chi bengiant semper rispetados sos deretos issoro. Beneitu XVI at invitadu sa Cresia a s'ocupare de sos bisongios de sos profugos. A pustis de sa preiga de s'Angelus, narada dae sa bentana de s'istudiu suo, su Papa at ammentadu chi martis chi benit, 20 de lampadas, s'at a tzelebrare sa "_Die mundiale de su refugiadu"_ , promovida dae sas Natziones Unidas. "Custa die - at naradu - cheret atirare s'atentu de sa comunidade internatzionale subra de comente istant pessones meda, chi sunt cundennadas a si nche fuire, pro violentzias, dae sas terras issoro". "Custos refugiados - sighit - sunt frades e sorres de nois ateros, chircant agiudu in ateros Paisos animados dae s'isperu de torrare a sa Patria o, a su nessi, de agatare ospitalidade ue si sunt refugiados. Ispero - finit gasi - chi sos deretos de custas pessones siant semper rispetados.** ** + + + +### 21/08/2013 + +## INSUBORDINATZIONE LINGUÌSTICA! AFORTIRE SU SARDU, ca s'italianu no nde tenet bisongiu! + +### de Diegu Corraine + +Cherimus faghere sa parte nostra contra a s'assimilatzione linguistica e natzionale? +Trunchemus sa dipendentzia linguistica dae s'italianu: insubordinatzione linguistica, semper e in totue! No est una gherra contra a s'italianu, ma pro su sardu, pro faghere a manera a beru chi siat sa limba nostra, su mediu de comunicatzione primariu nostru. Bastu cun chie teorizat in italianu in favore de su sardu. Sa manera megius pro lu mustrare est a impreare su sardu semper e in totue. + +Non b'at tretos "boidos" in su territoriu de sa comunicatzione: o lu faghimus in sardu o lu faghimus in italianu. _Finas si manigiamus in sa matessi manera ambas limbas, tocat a isseberare si su sardu est tzentrale in sa vida comunicativa nostra o perifericu._ + +Deo faeddo in sardu o in italianu, ma in FaceBook apo isseberadu de iscriere semper in sardu. Cun pessones noas, mi presento semper in sardu, cun s'intentu chi su sardu abbarret sa limba de relatzione cun custas pessones. Si sa pessone in pessu connota faeddat in sardu e "mantenimus" sa limba, su sardu abbarrat limba de cuncambiu, pro faeddare de totu. + +Duncas, una cosa est sa politica linguistica, chi bi cheret e devet intrare in sa sotziedade e in su territoriu comente atzione de su Guvernu, atera cosa sunt sos cumportamentos individuales, pro su sardu e, mescamente, IN SARDU. + +Si colamus in medas a su sardu, semper e in totue (cun criteriu, bonu sensu e abbistesa), resessimus a fraigare una tendentzia noa (unu moimentu?) de INSUBORDINATZIONE LINGUÌSTICA, chi at a mustrare chi, finas si connoschimus a sa perfetzione s'italianu, nde podimus faghere a mancu, ca in sardu podimus narrer TOTU. + +INSUBORDINATZIONE? Tropu? Nono, est su minimu chi podimus faghere, cun sa fortzas chi tenimus. De su restu, su faeddu cheret narrere a "non s'assugetare", "si bortare contra a un'ordine istabilidu", a "s'arrepellare"! + + + +IRLANDA +Dades generals Poblacio: 6.299.115 h. (cens de 2011: 5.488.252 a la Republica d'Irlanda i 1.810.863 a Irlanda del Nord) Superficie: 84.412 km² Institucions: A la Rep. d'Irlanda, Govern i Oireachtas (Parlament) i a Irlanda del Nord, Govern i Assemblea Ciutats importants: Dublin (capital de la Republica), Belfast (capital d'Irlanda del Nord), Cork, Derry, Limerick Administracio estatal: Republica d'Irlanda i Regne Unit de la Gran Bretanya i Irlanda del Nord Llengua territorial: irlandes, scots de l'Úlster, angles Llengua oficial: irlandes i angles (Rep. d'Irlanda), angles (Irlanda del Nord) Cultura religiosa: cristianisme catolic (majoritari), cristianisme protestant (minoritari, pero majoritari a Irlanda del Nord) Festa nacional 17 de març, dia de Sant Patrici + + +### 23/08/2013 + +## Cun sa proposta de su Psdaz, s'ufitzialidade de su sardu in su tzentru de s'Agenda politica + +### de Diegu Corraine + +Leghende sa proposta de modifica de s'art. 1 de s'istatutu sardu pro su sardu ufitziale in totu, presentada dae su Psdaz su 19 de austu coladu, podimus narrere chi s'idea e su su testu andant bene. + +Comente, pero, capitat a su solitu cando unu leat unu pessu e praticat una linia politica noa, b'at chie est criticu in totu e chie est de acordu. +Sos criticos narant chi su Psdaz non diat essere tituladu a faghere sa proposta chi at fatu, ca de su sardu nde l'importat pagu; ca si diat tratare de un'essida preeletorale; ca su Psdaz etotu faeddat e faghet politica totu in italianu; ca diat essere una proposta fata in soledade sena chircare s'unione cun atere. + +Forsis carchi critica est giusta e bera ma, pro prima cosa, devimus ammintere chi, in contu de impreu de sa limba sarda, su Partidu sardu est in cumpanngia bona, ca su prus de sos moimentos sardos si nd'impipat de su sardu e praticat belle semper in italianu. + +Semper e cando, non tocat a mie a rispondere a custas criticas, ca sende chi so sardista, natzionalista sardu, non so de su Psdaz nen de perunu ateru partidu. + +Duncas faeddo liberamente, narende chi so de acordu cun s'initziativa de riforma. M'interessat pagu finas sa cuntierra subra de sa modalidade solitaria chi ant giutu a sa proposta. + +Pro mene si tratat de un'initziativa de importu mannu, non tantu pro su testu presentadu cantu pro su fatu chi _ponet cun fortza manna sa chistione de s'ufitzialidade totale de sa limba natzionale de sos Sardos in su tzentru de s'Agenda politica e eletorale sarda._ Ma proponet cun fortza manna, comente cunseguentzia, finas sos temas de su reconnoschimentu de sa personalidade natzionale de su populu sardu, de su deretu a sa autodeterminatzione e a sa soberania. +Sa proposta l'at fata su Psdaz, tirende*si totu sas critica chi amus numenadu in antis. Ma l'at fata, l'at issu e no atere! +Est craru chi su Psdaz l'at fata pessende a sas eletziones, est craru chi cheret cunditzionare sos ateros a tennere contu de sas ideas suas. +Si su chi est faghende su Psdaz in contu de limba no andat bene, pro ite no ant fatu sa matessi cosa sos ateros moimentos e partidos? + +In definitiva, no est importante chie at fatu sa proposta ma de bidere cales sunt como sos partidos dispostos a agiuare (sena gelosias) sa proposta de su Psdaz, a manera chi siat lege in tempos curtzos! + +Si sos ateros partidos ant a resessire a aunire sos votos issoro pro difendere sos interessos natzionales sardos, faghende colare sa lege sardista, de seguru amus a essere capatzos de binchere gherras finas prus mannas. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 29/08/2013 + +## Informatzione in ateras limbas de s'istadu italianu + +### Coordinamentu de giornales in limba friulana, islovena, ladina, sarda + +Eris, su 28 de austu, est naschidu in Podbuniesac (Pulfero, in italianu), Islovenia italiana, su coordinamentu de giornales "informatzione in ateras limbas de s'istadu italianu" (IALSI). A s'addoviu e a s'idea, proposta dae Diegu Corraine, ant aderidu su mensile sardu EJA, sos islovenos DOM (bindighinale) e NOVI MATAJUR (setimanale), sos friulanos LA PATRIE DAL FRIUL (mensile) e IL DIARI (bindighinale) e su ladinu LA USC DI LADINS (setimanale), pro como, cun s'isperu chi aderant finas giornales otzitanos, albanesos. + +Su coordinamentu punnat a cuncambiare esperientzias e informatziones (articulos, intervistas, documentos, fotografias) de sas interessadas e finas de ateras limbas e natziones. In unu mundu, in ue sas informatziones e sas testadas in pabiru sunt minimende pro sas limbas internatzionales, pro s'aumentu de sos gastos e su cambiu de sas abitudines de sos letores semper prus interessados a internet, sos giornales de sas limbas "emergentes" tenent galu pru interessu a si connoschere e a cuncambiare ideas e articulos, pro dare a sos letores noas giustas chi non siant "filtradas" dae sas agentzias culturales dominantes. + +Difatis, siat chi si tratet de noas chi moent 'dae' sas culturas nostras, siat de noas chi arribbant 'a' sas culturas nostras, su prus de sas bias benit male a cumprendere si b'at pregiuditzios o tzensuras chi nos faghent dannu. Pro custu, IALSI cheret formare dae deretu una Agentzias de Informatziones cumpartzidas in Rete, cun sas noas chi cada giornale ponet a disponimentu de sos giornales aderentes. Sena mediatziones esternas, duncas, ma cun su puntu de vista "nostru", de sas identidades esternas o negadas dae sos istados. + +Sa proposta l'at presentada Diegu Corraine, chi at finas presentadadu sas carateristicas de su giornale EJA, Lucia Gross at presentadu LA USC DI LADIN, Christian Romanini LA PATRIE DAL FRIUL, Larissa Borghese DOM, Iole Namor NOVI MATAJUR, Mauro Tosoni IL DIARI. + +Sa riunione est istada organizada cun disponibilidade totale, amighentzia e dadivosidade dae sos amigos de su Istitutu Culturale Islovenu, chi ringratziamus. Luego IALSI at a publicare unu documentu programaticu e de traballu. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 30/08/2013 + +## OE, 211 ANNOS DAE SA MORTE DE FRANTZISCU CILOCU + +### de Diegu Corraine + +Su 30 de austu de su 1802, in Tatari, moriat Frantziscu Cilocu, notariu, a 33 annos. Fiat istadu martirizadu dae su butzinu in antis de essere ochiidu e lassadu in sa furca pro dies e dies. Pustis fiat istadu brusiadu e sa chinisa imbolada a su bentu. Gosi su guvernu de sos Savojas aiat cundennadu a morte unu de sos eroes de su tentativu de fundare una Republica de Sardigna. Cun s'intentu de brusiare finas sas ideas de custos republicanos sardos. Cosa chi, no est capitada. Antis, su sentimentu de liberatziones natzionale sarda est galu biu e est semper prus craru e forte. + +S'ateru protagonista de custu tentativu, Frantziscu Sanna Corda, preideru, fiat mortu su 19 de lampadas de su 1802 in Lungoni (como Santa Teresa), corfidu dae sas ballas de sos sordados savojardos chi aiant cunchistadu sa turre ocupada su 16 de lampadas dae sos rivolutzionarios sardos isbarcados dae sa Corsica e chi aiant ocupadu finas sas turres de Vignola e Ìsula Ruja, proclamende sa Republica sarda. + +A dolu mannu sunt pagos sos chi si sunt ammentende oe de sa morte de custos eroes sardos e de su valore de cussa esperientzia (francu carchi ammentu in sas retes sotziales). Sos movimentos e sos partidos, finas ocannu, sunt perdende s'ocasione de ammentare sos eroes natzionales sardos, chi nos ant semper agiuadu a cumprendere chie semus e ite podimus faghere pro sa liberatzione natzionale sarda.. + +Custa istoria sarda non podet abbarrare cuada e duncas devimus faghere a manera de ammaniare addovios e dies de istudiu pro la bogare a campu e pro l'ammentare. + +... + +_Nota biografica de F. Cilocu_: + +#_Diegu Corràine_ + + +### 29/08/2013 + +## Sunt prus sos interessos chi non sas ideas chi partzint sos omines (Alexis de Toqueville) + +#_Diegu Corràine_ + + +### 04/10/2013 + +## 5 de santugaine: Die mundiale de sos Dotzentes + +### Un'ocasione pro dare visibilidade a s'iscola in limba sarda + +Su 5 de santugaine est sa Die mundiale de sos Dotzentes. Istituida dae s'Unesco in su 1994, la festant in totu su mundu cada 5 de santugaine, in iscola e in istitutziones educativas. Paris cun s'Unesco, collaborat finas s'Internatzionale de s'Educatzione. +A dolu mannu, est una Die pagu connota e pagu o nudda festada in Sardigna ma finas in Europa. Pessade chi in Italia ant programa du petzi duos eventos, unu in Ispagna, chimbe in Frantza,mduosmin sumRennu Unidu, unuminnGermania. + +Ma diat essere un'ocasione pro nois professores chi cherimus e imparamus a atere sa limba sarda, de manofestare publicamente, paris cun ateros professores e maistros demsu mundu, sa funtzione fundamentale chi diat devere tennere s'iscola in su progressu de sa limba nostra. + +In pratica, pro aderire a sa Die bastat a organizare unu eventu o medas e de lu comunicare a s'Unesco, pro intrare in su calendariu de sa Die. + +Pro ocannu, non semus resessidos a organizare nudda pro custa ocasione, sende chi diat essere de utilidade manna a proponnere un'iscola in sardu, s'unica manera de dare fortza a sa limba sarda in su mundu de s'educatzione. + +Annoas, devimus essere capatzos de imbentare unu o prus eventos, pro custa Die, chi siant capatzos de ponnere in publicu s'urgentzia de un'iscola de/in sardu comente fundamentu pro torrare a sa soberania linguistica chi nos tocat comente deretu istoricu, culturale e democraticu. Pro fraigare una "Iscola Nostra". + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/10/2013 + +## Sa Limba sarda comuna, una norma iscrita pro essire a campu comente natzione e comunidade territoriale sarda. + +### Diegu Corraine + +Cando non cando, calicunu bogat a campu semper sa matessi fiolera: una norma iscrita de referentzia pro su sardu diat sacrificare sas variedades orales, giughende*las a sa morte. + +Nudda de prus farsu. Totus ischimus chi cada limba naschet comente "limba orale". Medas abbarant gasi, sena crompere mai a s'iscritura, e medas si nche morint, chi siant iscritas o nono. S'istoria de s'umanidade est prena de casos gosi. +Ma ischimus finas chi, si una limba si cheret ufitziale, non podet faghere a mancu de tennere una norma iscrita de referentzia, chi est cumplementare a sos dialetos, ma no los escludet. In ue est su problema si oralidade e iscritura cunvivent sena s'escludere? Custa est sa regula de totu sas limbas ufitziales. + +E totus ischimus chi, si sos dialetos de su sardu sunt in dificultade, sa neghe no est de sa norma Lsc (presentada comente unu mortore dae sos inimigos de s'ufitzialidade, chi sunt difensores acanidos de sos dialetos) ma sa onnipresentzia iscrita e orale de s'italianu. + +Custa est s'idea de sos dialetomanes, chi tenet una variante: non tenimus bisongiu de una norma de riferimentu pro su sardu, ca sa limba nostra tenet giai unu riferimentu istandard... s'italianu! Peus e peus. + +B'at finas un'atera idea, chi curret meda in intro de unos cantos setores politicos chi si narant "indipendentistas" e chi de indipendentista tenent pagu, si non s'estremismu de sas paraulas. A su solitu si tratat de moimentos italianistas caratzados. + +E custa idea est contraria, in pratica, a s'unicu cumpromissu linguisticu normativu generale chi siat istadu agatadu dae sos espertos de limba incarrigados dae su Guvernu sardu, chi at giutu a sa delibera de su 18-4-2006: Limba Sarda Comuna. + +Sos contrarios a custa norma oponent duas ipoteticas normas istandard, fundadas in sa traditzione literaria, una in su setentrione e s'atera in su meridione de sa Sardigna. Dae custu datu istoricu importante (sa traditzione literaria, in ue pero cada iscritore iscriet cun particularidades suas) nde tirant s'idea chi esistint a beru duas limbas chi mutint "logudoresu" e "campidanesu", chi devent essere adotados comente istandard ufitziale, pro rispetare sas particularidades locales e sa traditzione. In pratica 2 limbas ufitziales! Ma si esseret gosi, chi cada regione istorica de sa Sardigna devet tennere una limba iscrita diferente, tando pro essere a beru in favore de sa gente e de su locale, pro ite devimus tennere petzi un'istandard pro su Logudoro e una pro su Campidanu? Sa Sardigna est prus manna meda, ma meda! + +Tando, pro ite no ammaniamus (sa RAS) un'istandard iscritu finas pro Anglona, Barbagia, Barigadu, Baronia, Costera, Mandrolisai, Marghine, Marmidda, Meilogu, Monteacutu, Montiferru, Nurra, Ogiastra, Pianalza, Chirra, Romangia, Sarcidanu, Sarrabus, Gerrei, Sulcis, Trexenta? Calicunu, pero, at a narrere chi no esistit una "limba" de Anglona. Barbagia, Barigadu... etc. Ma si custas "no esistint" comente limba reale, prus pagu esistint su pretesu Logudoresu e Campidanesu, istandard o nono. + +Su problema, est craru, est un'ateru: cherimus un'istadard pro sa natzione sarda, pro lu praticare in manera ufitziale comente comunidade territoriale SARDIGNA (autonoma, federada o indipendente). Su problema no est ite ufitzialidade devent tennere sos dialetos locales, ma ITE LIMBA UFITZIALE DEVET TÈNNERE SA SARDIGNA. + +E mancu male la tenimus: sa Limba Sarda Comuna. + +A pustis, est litzitu chi, in manera personale, cada unu iscriat comente li paret, finas in su pretesu logudoresu o campidanesu literariu, o in su limbagiu de sa bidda sua. O chi s'imbentet finas una limba totu sua. Ma est totu un'ateru problema, diferente dae tennere una norma ufitziale pro sos Sardos e sa Sardigna. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/10/2013 + +## Su metodu geograficu + +Pro arribbare a custu, tocat a sighire unu caminu, bi cheret una manera, cunforma a un'ordine e a unu disinnu preistabilidos, pro arribbare a cumprendere: su chi cramamus **[metodu](metodu_0_1_2)**, chi, duncas, est "unu caminu pro arribbare a una finalidade". Aplichende custu metodu a sa geografia, tenimus su "metodu geograficu". + +• **osservare**, duncas abbaidare cun intentzione una realidade determinada; +• **analizare**, duncas "setzionare" cussa realidae pro nde tirare sos elementos costitutivos, sos "ingredientes", sos datos; +• **interpretare**, duncas dare unu valore a sos datos presentes in cussa realidade e istabilire sos ligamenes de interdipendentzia chi tenent sos datos analizados. + + + +Osservatzione direta + +Osservatzione indireta + + +## + + + + +## Su Capu de su Cussìgiu de Istadu tzinesu Wen Jiabao in Egitu + +Su 18 de lampadas, sa die in antis de sa bisita sua in Egitu, su Capu de su Cussigiu de Istadu tzinesu Wen Jiabao at fatu una cunferentzia istampa ue at ispricadu chi s'istoria de sa cooperatzione intre sa Tzina e s'Africa durat dae belle mesu seculu. In custos chimbanta annos, sa Tzina ha fatu su possibile pro sustennere e agiuare su populu africanu, finas a cando s'est agatada in dificultade. Sa tzifra de dinare dada a s'Africa est arribada a 44 milliardos e 400 milliones de Yuan, in prus de 16 migia dotores tzinesos, in 43 Istados africanos, ant curadu 240 milliones de fertos e malaidos. Wen Jiabao at naradu chi sos agiudos tzinesos pro s'Africa pertocant setores medas: su sustentu a s'isvilupu economicu natzionale de su continente africanu est unu de cussos. Sa Tzina cheret chi sas relatziones economicu-cumertziales cun s'Africa crescant e at giai istabilidu tres puntos: - creschida de s'importatzione de sa produtzione africana in Tzina, chi at a impreare una politica favorevole; - cooperatzione cummertziale e agiudos economicos e tecnologicos pro s'Africa, chi gasi at a podere isvilupare sas capatzidades suas; - imbiu de agiudos pro sa formatzione de su personale tecnologicu e amministrativu. Wen Jiabao at ammentadu chi sa Tzina at giai cantzelladu o minimadu de 10 milliardos e 500 milliones de Yuan su debitu de sos 31 Paisos africanos prus sutaisvilupados e prus corfidos dae catastrofes naturales e at detzididu de praticare impostas doganales privilegiadas pro 1900 produtos africanos esportados in Tzina. In prus, su politicu at naradu chi tres annos a como, in su II Forum pro sa cooperatzione sino-africana in Addis Abeba, aiat promissu de formare 10 migia addetos tecnologicos pro sos paisos africanos e s'obietivu at a essere agabadu intre de su 2006. In s'atongiu de santandria de su 2007 in Pechino s'ant a faghere su III Forum pro sa cooperatzione sino-africana e su Summit sino-africanu; tando su guvernu tzinesu at a ponnere in evidentzia totu s'impignu suo pro s'Africa, isperende chi nemos si nde ismentighet. _[sch]_ + + +## **Osservatzione direta** + + + + +### 09/10/2013 + +## Comente cheret leghidu su paisagiu + +Pro cumprendere unu paisagiu presentadu in una fotografia, in una figura o in una pintura, tocat a osservare sos elementos particulares chi lu cumponent e a los classificare, cunforma si sunt: +a) elementos geograficos, duncas sas partes inanimadas de su territoriu: **montes**, **montigros**, **paris**, **rios**, **lagos**, **mares**. +b) elementos ambientales, duncas sas partes animadas de sa flora e de sa fauna de su territoriu: **fundos** e **animales**. +c) elementos umanos o [antropicos](antropicu_0_1_1), duncas sas partes umanizadas de su territoriu: **cultivos**, **caminos**, **pontes**, **portos**, **aeroportos**, **acuedutos**, **digas**, **eletrodutos**, **biddas**, **tzitades**, **industrias**. + + + + +### 10/10/2013 + +## Meridionalizare su lessicu de sa Lsc? E cale dotore at impostu una meighina gosi esclusiva, miraculosa e localista? + +### de Diegu Corraine + +In familia, cando unu figiu est disganadu, b'at mamas chi ammaniant unu gustu diferente, ateras chi ammaniant unu gustu ebbia, ca est prus economicu, discansosu e costat de mancu, finas in traballu pro issas. + +Est curiosu ma custu est capitende finas in contu de limba. Calicunu (fatu a "mama", e pessende de cumbinchere chie no atzetat sa Lsc) s'arriscat a pessare chi siat chistione de paraulas, e tando si proponet de ammaniare unu papu cun sas paraulas prus agradeschidas dae su piseddu, prus saboridas (si pessat). Ma cussu figiu, cussu papu no lu cheret su matessi. Ca? Ca sos problemas sunt ateros, si no l'agradat a mandigare. + +In contu de limba, como, sa paraula de ordine est "meridionalizare" comente chi sa LSC apat fatu isseberos locales e chi non siat giai "meridionalizada" o "setentrionalizada, otzidentalizada, orientalizada, tzentralizada"! Sa LSC at dadu inditos de "comente" iscriere ponende a "ballare" totu su sardu, a sos iscritores/entes/istitutziones tocat a iscriere pro cumpretare/ismanniare sa limba. + +Est craru chi chie est contrariu a sa Lsc no l'est ca custa non diat essere "merdionalizada" in su lessicu. Chie est contrariu a sa Lsc non si lassat incantare dae sa prominta de "meridionalizatzione" su chi est giai meridionalizadu. +Chie est contrariu l'est: +a) ca non cheret un'istandard rapresentativu ca in custa funtzione cheret s'italianu +b) ca comente istandard cheret petzi sa variedade sua, cun milli iscusas; +c) ca non resessende/podende imponnere sa sua, preferit a truncare sa rapresentatividade unitaria de un'istandard e imponnere su suo e no l'importat cantu ateros istandard. +Pro ambas visiones, no est su lessicu chi los firmat e los ponet contra ma su fatu chi, in definitiva, non cherent una limba pro sa natzione sarda, ma s'acuntentant de una limbigheda pro sa subnatzionedda locale issoro! + +Bastat a bidere sos puntos A e B de su "Lessicu" de sa LSC, pro cumprendere chi su discursu est generale, de totu su sardu. Tando pro ite devimus pessare chi s'unica meighina esclusiva (e miraculosa, risolutiva, localista) de su dotore/linguista, pro "sanare" sa Lsc, siat sa de "meridionalizare", comente chi non siat giai meridionalizadu, su tantu chi "est giai" in sa realidade? + +Prus a prestu, diat essere giustu a narrere: meridionalizare, setentrionalizare, otzidentalizare, orientalizare, tzentralizare. Ma, si unu no est tzurpu e surdu, custu criteriu est giai presente in sos inditos de sa LSC. + +Ca est totu su sardu, cun sinonimos e geoinonimos, chi intrat in sa formatzione de su lessicu de su sardu, cunforma a comente proponet sa LSC. Chie narat su contrariu, o non connoschet sa LSC o est "fantasiosu", pro mi regulare cun sas paraaulas. + +Su puntu C) de sa LSC lu narat craru:"Coesistenza di sinonimi"! E de geosinonimos. + +Duncas: _legiu/feu, faeddare/allegare, poddighe/didu, aghina/ua, cadrea/cadira, bolere/cherrere, giuighe/giuge, magra/mantza, allegare/arresonare/faeddare/chistionare, abbaidare/abbistare/castiare/pompiare, isseberare/ischertare/ischirriare, petzi/feti/sceti/ebbia, matessi/propiu/etotu, puru/finas/fintzas_, e 1000 e prus etc. etc. + +Ma in su puntu A) ponet "Limitare le interferenze da altre lingue, privilegiando l'esito sardo, _anche con prestiti interni, da altre varianti_," + +E in su puntu B) sa Lsc narat: "_Riproporre_, se utile o necessario, _parole ereditarie anche se di uso limitato ad alcune varianti_", in ue cada limbagiu locale podet cuncurrere. + +E gasi sos puntos: + +"D) -- Riduzione a una sola forma di varianti di parole con lo stesso etimo: _faeddare_ non _faveddare/fueddari/fueddai_. + +E)-- Privilegiare l'etimologia nella scelta del modello (vedi punto prec.): **_fa_**- e non _**fu**_-eddare". + +_Allomorfos_ +Custos los podimus definire, pro nos cumprendere, comente _formas diferentes de sa matessi paraula_ (chi tenet sa matessi raighina, duncas) chi non podimus cunfundere cun sos "geosinonimos", chi sunt _paraulas diferentes pro inditare su matessi cuntzetu_, naradas in logos diferentes (pro custu, _geo_-sinonimos). Si unu non cheret faghere su tontu, est craru chi sa Lsc previdet sa coesistentzia de, es. cadrea/cadira, chi duncas sun geosinonimos, ambos validos, in paridade. Duncas, **cadrea** rapresentat in s'iscritura finas sa pronuntzia "_catrea_", "_cratea_", etc., comente **cadira** rapresentat in s'iscritura finas sa pronuntzia "_carira_", "_ºadira_", etc. +Est craru chi nemos nos proibit de iscriere finas "_catrea_", "_cratea_", "_carira_", "_ºadira_", etc., in ue nos paret, in testos locales, personales, etc. ma no in LSC, in ue pro su matessi cuntzetu tenimus sa possibilidade de **cadrea**/**cadira**. Sa matessi cosa balet pro totu sos cuntzetos espressados dae chentinas de geosinonimos (no allomorfos) chi bi sunt in sardu e in ateras limbas. Si nono, sa Lsc o una cale si siat limba istandard non diat tennere perunu sentidu. Una norma de riferimentu o funtzionat gosi o non servit. Duncas andant bene, iscritos, pro sa Lsc, **cungiare**/**tancare**/**serrare**, ma non _cunzare_, _hunzare_, _ºunzare_, _cuntzare_, _cungiari_, _cungiai_; _tancari_, _tancai_; _serrari_, _serrai_, chi sunt pronuntzias o iscrituras locales, ma no in sa norma de riferimentu, in ue abbarrant petzi **cungiare**/**tancare**/**serrare**. Gosi funtzionant totu sos istandard de su mundu. + +In cantu a su lessicu, sa Giunta, duncas, at lassadu libertade in s'impreu de sinonimos e de geosinonimos, lematizados cunforma a sas regulas ortograficas istabilidas: "At lassadu libertade" e duncas cada iscritore isseberat su faeddu chi li paret. + +De seguru in sa terminologia, tocat a dare prus cara, si s'emissore est un'ente chi publicat testos de caratere amministrativu o de valore legale. Devet faghere a mancu de ponnere faeddos chi non siant addatos a su registru linguisticu impreadu. E, duncas, non devet ruere in sas trampas de su diferentzialismu, cun imbentos macos chi ridiculizant sa limba cun chie la faeddat, etc. + +Su problema mannu de sa limba sarda no est sa LSC, ma sa debilesa de su sardu a cunfrontu cun s'italianu. Iscriimus pagu, pagos sos libros e sos giornales, ditzionarios a cuintale ma pagos letore e iscritore. + +Cherimus richesa de lessicu? Cada unu fatzat sa parte sua iscriende, in pabiru o in rete, e su lessicu, ricu, at a essire a campu, utile finas pro chie no lu connoschet e lu cheret impreare. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/10/2013 + +## + +## Cuncursu Max Leopold Wagner de limba sarda pro tesis de laurea / SARULE 2014 + +### Bandu de su cuncursu / Iscadentzia 28-02-2014 + +## A 51 annos dae sa morte, su 9 de triulas de su 1962 + +Max Leopold Wagner, naschidu in Monacu de Baviera su 17 de cabudanni de su 1880, mortu in Washington su 9 de triulas de su 1962, est istadu unu grandu linguista, chi at dedicadu parte manna de sa vida sua a s'istudiu de sa limba sarda. + +At tentu su meritu mannu de aere afirmadu sa personalidade de su sardu comente limba, mescamente cun s'opera "La lingua sarda" e cun su DES, Ditzionariu etimologicu sardu. +Ocannu, duncas, ruiant sos 51 annos dae sa morte sua in su 1962. + +Cale ocasione megius de s'istitutzione de unu Premiu intituladu a Wagner e chi, in su matessi tempus, agiuat sos istudios linguisticos IN limba sarda, mescamente de giovanos? + +Pro custu, su Premiu est destinadu a Tesis de laurea in limba sarda de cale si siat argumentu e a Tesis de laurea in cale si siat limba ma de argumentu linguisticu sardu. + +_Diegu Corraine_ + +_.........._ + +Papiros Editziones e Sotziedade pro sa limba Sarda cun su patronadu de + +sa Comuna de Sarule, promoent e organizant su + +Su cuncursu tenet 2 setziones: + +setzione 1: **Tesis in sardu de cada argumentu o facultade*** > Premiu 500 euros + +setzione 2: **Tesis in cada limba de argumentu linguisticu sardu*** > Premiu 500 euros + +Sas tesis devent essere istadas discutidas in sos urtimos 3 annos (duncas, in sos annos academicos 2010-2011, 2011-2012, 2012-2013.), in cale si siat universidade. + +Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa laurea. + +Sa premiatzione at a essere su 4 de MAJU de su 2014, in Sarule. + +Sos organizadores s'impinnant a non divulgare sos traballos sena su permissu iscritu de s'autore. + +Su **presidente de sa giuria est Bachis Porru** + +Su **segretariu est Diegu Corraine** + +............... + +BOS PREGAMUS DE CUMPARTZIRE CUSTA NOA + +#_Diegu Corràine_ + + +### 05/01/2013 + +## LSU>LSC: desinentzia de sos verbos de sa 2a coniugatzione: -er > - ere + +### de Diegu Corraine + +Essende istadu membru de su cumissione LSU e LSC (presentes in ambas: Bolognesi, Corraine, Paulis), mi capitat chi calicunu mi pedat crarimentos, in prus de su chi resurtat in sos testos ufitziales LSU e pustis LSC, chi (m'abbigio, a dolu mannu) in medas non connoschent galu o ismentigant, finas si ant postu sa firma. + +Custa bia tocat a sa desinentzia de sos verbos de sa 2a coniugatzione: -**_er_** > -_**ere**_. + +Pro 20 annos, Diegu Corraine, sas editziones Papiros e calicunu ateru ant semper iscritu: _tenner_, _aer_, _fagher_, _connoscher_, etc., in pratica totu sa finales de sa segunda coniugatzione in -_**er**_, ca sa -E finale de s'originale latinu, in su sardu de unos cantos dialetos tzentrales, si cumportat comente una vocale paragogica, cumportende*si comente una -r finale cale si siat, duncas cambiende*si in -_**s**_ in dae in antis de cunsonantes surdas: faghe_**s**_ _**p**_aghe, tenne_**s**_ _**s**_idis, tenne_**s**_ _**totu**_, etc. Gosi fiat finas in sa LSU chi ant firmadu totu sos membros, a pustis chi ant discutidu totu sos casos de sa norma adotada (firmada dae E. Blasco, R. Bolognesi, D. Corraine, I. Delogu, A. Dettori, G. Paulis, M. Pittau, T. Rubattu, L. Sole, H.J. Wolf, M. Porru (segretariu)). + +In ca cumissione LSC, imbetzes, calicunu at propostu una solutzione in -_**ere**_, comente in latinu -ERE (e Puddu, Bolognesi, Pinna-Catte, Corraine, Lupinu, Paulis ant atzetadu), pro cunsentire de pronuntziare: _tennere_, _aere_, _connoschere_, etc. in dae in antis de cale si siat cunsonantee, e duncas, _tenneri_, _airi_, _connosciri_, etc. comente acuntesset in una cantas variedades merionales, in ue cambiant in manera _regulare_ e _sistematica_ , in «**i**» totu sas «**e**» atonas: _omine_ > _omini_, _pee_ > _pei_, etc. + +Duncas, in sa LSC, amus generalizadu una solutzione meridionale, sena perdere sa "-_**e**_ > -_**i**_" finale. + +#_Diegu Corràine_ + + +## + + + + +## + + + + +## **Graficu a "turta" o aerograma** + + + + +## **Istograma** + + + + +## **Diagrama** + + + + +## Bilbao: su 50% de sos istudentes at fatu sos esàmenes in limba euskera + +Sa meidade de sos giovanos de sa comunidade autonoma at fatu sos esamenes de maturidade in euskera. Custu est su segundu annu chi su numeru de sos istudentes chi impreant sa limba locale (4.182) est superiore a su numeru de sos chi impreant su castiglianu, sa limba ufitziale: 4.182 a cunfrontu de 3.867. Duncas b'at unu aumentu pertzentuale a cunfrontu de s'annu 2005. Sa variatzione e sa proportzione non resurtant omogeneas in sos territorios istoricos. Sunt vistosas meda, pro esempru, sas differentzias intre sa provintzia cun sa pertzentuale prus arta de _euskaldunes _(Guipuzcoa) e sa chi tenet una pertzentuale prus bassa (Álava). In Guipuzcoa sos istudentes chi si sunt presentados a sos esamenes in limba euskera (1.922) fiant a su mancu su 68,3% de su totale (2.814); in cambiu, in Álava sa pertzentuale non ragiunghiat su 34% (unu totale de 313 contra a 617 in castiglianu). In Vizcaya su 45,2% de sos giovanos at impreadu sa limba euskera (1.947 contra a 2.358 in castiglianu).[_vmn_] + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + +## + + + + + +## + + + + +## + + + + +### 01/11/2012 + +## Comente naschet una familia + +1) Comente naschet una familia + +2) Sas relatziones familiares + +3) Separatzione e divortziu + +4) Maridu e mugere aguales + +5) Babbos e figios + +6) S'adotzione + + + + +## Servìtziu tzivile natzionale: sos entes sardos a foras + +Sunt 86 sos giovanos impiegados in su 2006 in sa provintzia, prus chi no ateru in sos entes eclesiasticos. Ma sa Sardigna, in chimbe annos dae sa Lege 64 (sa normativa de su servitziu tzivile), s'est bida segada a foras: medas de sos progetos non sunt istados aprovados. No est petzi su numeru, ma finas s'origine e sa modalidade de s'aprovatzione de sos progetos a faghere pessare. In sa lista de sos entes promotores de sa provintzia de Tatari, non bi nd'at unu _made in Sardinia_: "Misericordie", "Anpas", "Unitalsi", "Salesiani" sunt entes catolicos italianos. In sa graduatoria fata dae su servitziu tzivile natzionale in su mese de abrile 2006, sas doighi sedes de Tatari afiliadas a sa rete "Sardegna solidale" non bi sunt. Giampiero Farru, su presidente de "Sardegna solidale" at ispricadu chi su progetu "giovanos pro su voluntariadu" est istadu giudicadu idoneu ma non finantziabile ca at leadu unu puntegiu bassu meda segundu sos canones de su servitziu tzivile natzionale. De sos progetos presentados dae entes e assotzios sardos, 24 non partetzipant (che a "Sardegna solidale", non sunt istados aprovados sos progetos de Comunas meda e de sas Asl), e a duos ebbia, sa comuna de Casteddu e s'Istitutu de istrutzione superiore Ciusa de Nugoro, los ant aprovados_._[_vmn_] + + +### 01/11/2012 + +## + +It'est sa familia + +It'est sa familia + +Una sotziedade fundamentale + +Sa familia in su tempus + +Sa familia in s'ispatziu + +Sa familia oe + +Problemas de sa familia oe + + + + +### 01/11/2012 + +## Su matrimoniu comente vinculu giuridicu + + + + +### 01/11/2012 + +## Su matrimoniu canonicu e cuncordatariu + + + + +### 16/10/2013 + +## Giai colados 12 annos dae sas Normas iscritas de sa "Limba Sarda Unificada / LSU", in su caminu pro s'ufitzialidade prena de su sardu + +### UNU RESURTADU ISTÒRICU PRO SA LIMBA SARDA, chi l'at a assegurare fortza e presentzia sotziale e territoriale, cun s'agiudu de totu sos Sardos. + +Pro s'impreu "normale" e ufitziale de su sardu, in totu sos documentos e in totu sos ambitos sotziales e territoriales: aministratzione, iscola, informatzione..., b'at bisongiu chi sa Limba Sarda tengiat finas una "norma linguistica", duncas regulas iscritas de referentzia (non 2, 3, 4, etc. normas diferentes). + +Custa regula istandard , duncas, comente "forma de referentzia" de sa Limba pro rapresentare (comente una "bandera") in manera unitaria (iscrita) sa diversidade reale (orale), est unu bisongiu chi naschet dae sas propostas e operas de Araolla (*1550? +1600?), Garipa (*1580 +1640), Madau (*1723 +1800), Cossu (*1739 +1837). + +Pero, in epoca cuntemporanea, est sa comunidade de sos istudiosos e su guvernu sardu (1998>2006) chi at chertu chi sa limba sua non siat petzi mediu de comunicatzione sotziale ma finas territoriale e ufitziale. + +Est gasi chi naschet sa cumissione de sa LSU, _Limba Sarda Unificada_, cun su primu incarrigu (28-12-1998), sighidu dae su segundu incarrigu (28-12-1999). Sa proposta definitiva essit a campu su 28-2-2001, a pustis de 21 riuniones de sa cumissione (formada dae E. Blasco, R. Bolognesi, D. Corraine, I. Delogu, A. Dettori, G. Paulis, M. Pittau, T. Rubattu, L. Sole, H.J. Wolf, M. Porru (segretariu))(**) e prus de 120 oras de traballu fatu in Aristanis e Casteddu. + +Pustis de sas polemicas e de s'isperimentatzione de sa LSU, su presidente R. Soru aiat incarrigadu un'atera cumissione, chi at a mendare, in fines, sa LSU, pustis de un'annu de riuniones, dende comente resurtadu sa LSC _Limba Sarda Comuna_. + +Sa LSC, ereditat totu sos argumentos tratados in sa LSU, includidu "LÈSSICU" e "Lessicu ereditariu, terminologia, neologismos", chi duncas sunt istados atzetados dae sos membros de sa Cumissione:_ Puddu, Bolognesi, Pinna-Catte, Corraine, Lupinu, Paulis, Contini. +_ + +_UNU RESURTADU ISTÒRICU PRO SA LIMBA SARDA, chi l'at a assegurare fortza e presentzia sotziale e territoriale, cun s'agiudu de totu sos Sardos._ + +De su restu, ite b'at de malu si sa Limba Sarda si cuncordat una_ Norma unificada_ o una_ Norma Comuna_?_ +_ + +_# Diegu Corraine +_ + +................................ + +(**) FIRMAS DE SOS MEMBROS DE SA CUMMISSIONE DE SA LSU + +...................................... + +Inoghe, su pdf de sa LSC + +...................................... + + + + + +### 01/11/2012 + +## "Una disciplina de importu mannu pro imparare a istare in sa sotziedade" + +E sa sotziedade devet dare cada possibilidade e ocasione de isvilupu e agiudu a cada pessone, pro sa cultura, sa salude e sa cuntentesa sua. + +-- sa natura e de su funtzionamentu de sa sotziedae e de sa democratzia, +-- su **ruolu** chi cada unu de nois tenet in sa sotziedade e in sa democratzia, +-- su chi podimus faghere pro cambiare e megiorare sa sotziedade e sa democratzia, cun sas ideas e su podere/deretu liberu de detzidere. +In definitiva, s'_**Educatzione a sa Democratzia**_ est "Una disciplina de importu mannu pro imparare a istare in sa sotziedade". + +_# Diegu Corraine_ + + + +. + +. + +. + + +### 01/11/2012 + +## "Imparare in iscola sas Regulas chi ant a bisongiare a mannos" + +S'iscola est "sa comunidade in ue imparamus finas sas Regulas chi ant a bisongiare a mannos"! + +_ # Diegu Corraine_ + + + +. + +. + + +### 01/11/2012 + +## "Semus creschende e cambiende prus in presse" + +la rapidita e profondita dell'evoluzione dei modi di vita 'quotidiani', determinata dalle innovazioni tecnologiche, rappresenta una novita assoluta nella storia umana; +le trasformazioni antropologiche ed ecologiche globali, dovute all'interazione tra fattori evolutivi (sociali, culturali, economici, tecnologici) sono di un'ampiezza senza precedenti.** + + + + +### 01/11/2012 + +## "Diferentzias de isvilupu, sotziales e culturales mannas" + +_# Diegu Corraine_ + + + + +### 01/11/2012 + +## "Nos aunimus in grupos ca tenimus interessos o finalidades comunas" + +Custu est su primu _grupu_ de apartenentzia. Ma giai dae cando cumintzamus a andare a iscola, costumamus a tennere amighentzia cun sos cumpangios de sa classe, de giogu o isport. E custu est sa segunda genia de grupu de apartenentzia. + +Sos [**membros**](membru_0_1_1) de custos grupos s'influentziant a pare; devente rispetare regulas de cumportamentu; tenent bisongiu s'unu de s'ateru pro crompere a sas finalidades comunas, chi si tratet de una familia, de una classe, de una cumpangia, de un'iscuadra. + +In prus, sos grupos abbarrant aunidos ca sos membros _cherent abbarare in pare_ e ca si cunsiderant e sunt cuntentos de abbarrare in pare, _sentint una **[indentidade](identidade_0_1_1)**_ chi los aunit. + +Dae semper sos esseres umanos sunt istados in grupos, chi, duncas, _sunt_ _parte fundamentale de sa sotziedade_, mantenende carateristicas diferentes. + +Sos grupos los partzimus, in manera fundamentale, in _primarios_ e _segundarios_. + +Est pro totu custu chi_ "Nos aunimus in grupos ca tenimus interessos o finalidades comunas"_ + +_# Diegu Corraine_ + + + + +## S'importàntzia de su bilinguismu in Sardigna + +In unu seminariu regionale reghente subra de s'insegnamentu de sa limba sarda in Casteddu, sos professores ant leadu s'attestadu de partetzipatzione iscritu in italianu e in sardu. Su Ministru de sa Pubblica Amministratzione, chi in antis proibiat e tzensuraiat sa limba sarda, oe l'impreat in sos atos ufitziales, solletzitende a sos insegnantes a l'impreare finas in sas iscolas. + +Dae pagu tempus sa Regione at adotadu unu modellu de limba iscrita, sa "Limba sarda comuna" (LSC), chi diat essere impreada in totu sas ocasiones ufitziales: giornales, radiu, televisione, internet, pubblitzidade, toponomastica e iscola. Est importante a insegnare su sardu ma finas a insegnare in sardu, e custu oe est possibile gratzias a sa Lege istatale n° 482/99. + +Servit intellighentzia e echilibriu. Si podet cumintzare a faeddare in sardu in s'ambitu de s'ambiente, de su giogu, de su traballu, de sas traditziones populares, de s'istoria. Renzo Titone narat chi s'insegnamentu de sa limba comente materia, non produit efetos significativos, si sa limba no est impreada comente istrumentu de insegnamentu de atteras materias e comente mediu pro s'espletamentu de sas atividades ordinarias, comente mediu de comunicatzione in sas situatziones de bida. Giacomo Devoto racumandaiat a sos insegnantes de faghere comporare a sos giovanos unu billete de "andada e torrada": dae s'idioma de tzirculatzione prus pagu importante a s'italianu e dae s'italianu a s'idioma. Duncas est netzessariu aere unu abonamentu de prus linias pro nos collegare a sas ateras limbas de cultura: frantzesu, inglesu, ispagnolu, arabu, tzinesu.[_vmn_] + + +### 20/10/2013 + +## Una limba iscrita unitaria pro su guvernu de su territoriu natzionale sardu chi si cheret soberanu. + +### de Diegu Corraine + +Abbaidende sa limba sarda dae su puntu de vista de sos dialetologos, bidimus chi su sardu tenet una variabilidade dialetale manna meda, chi podet andare dae deghinas a chentinas de dialetos, cunforna a su "filtru" (sugetivu) chi impreamus, prus largu o prus astrintu. Nen prus nen mancu de sas ateras limbas. + +Pro denominare custos dialetos, a su solitu ponimus numenes geograficos o de zonas istoricas: pianalzesu, logudoresu, trexentesu, costerinu, baroniesu, marmiddesu, campidanesu, sarrabesu, ogiastrinu, nugoresu, etc. + +Si pero cherimus descriere a beru sas particularidades, devimus faeddare de durgalesu, bonesu, lanuseinu, orgolesu, ulianesu, tortoliesu, simaghesu, aristanesu, in pratica totu sas biddas in ue faeddamus in sardu. + +NEMOS podet proibire a chie si siat de iscriere in sardu comente li paret, in sa limba de bidda sua o in variedades interdialetales e zonale o in una limba imbentada! Sende chi so cumbintu chi peruna de custas variedades zonales est omogenea e unitaria (si non tramite un'astratzione chi non totus sunt dispostos a atzetare). Lu faghent totus a iscriere cada unu a contu suo e non dae oe. In ue est su problema? + +Non si cumprendet, tando, pro ite calicunu cheret elevare a ufitzialidade petzi duas variedades dialetales zonales de sas prus de trinta chi tenimus. A custu puntu, totu ufitziales! +Ma faghende gosi non nos acurtziamus de unu passu a sa voluntade culturale e politica noa, de sos urtimos 40 annos: tennere una limba ufitziale pro l'impreare in cada logu, in sa sanidade, in s'iscola, in sos entes, in sa comunicatzione, in s'economia, in sas bancas, in su cummertziu, etc. + +Sa limba non nos servit petzi pro poetare, ca sos poetas podent iscriere in sas variedades dialetales de bidda o zonales (lu repitimus: pianalzesu, logudoresu, trexentesu, costerinu, baroniesu, marmiddesu, campidanesu, sarrabesu, ogiastrinu, nugoresu, etc.). In colada, chergio narrere chi sos dialetos non sunt in perigulu ca su sardu tenet una norma iscrita de riferimentu (Lsc), ma sunt tzedende e perdende pro neghe de s'italianu chi est afoghende totu sos dialetos. + +Oe nos bisongiat finas ateru. Oe, in prus de mantennere bios e de iscriere sos dialetos, sa novidade istorica assoluta est chi nos bisongiat una limba iscrita unitaria comente mediu comunicativu, identificativu e de guvernu de su territoriu natzionale sardu, si si cheret reconnotu, si cheret autodeterminare e si cheret soberanu. Una limba pro essere presentes e reconnotos in su mundu. + +Tando, pro essere serios, cada unu sigat a iscriere comente li paret, finas in casteddargiu, in terranoesu, in macumeresu, ma atzetet cun cuntentesa manna s'idea e sa pratica ufitziale de una limba pro totus, chi non podet essere una media matematica de sos dialetos, ma unu cumpromissu interdialetale, chi tenimus sa sorte de tennere giai, pustis de sa delibera istorica de su Guvernu sardu chi l'at proposta su 18 de abrile de su 2006: sa Lsc. + +Sos partidos e moimentos chi sunt disinnende de guvernare sa Sardigna de cras, faeddende de soberania e de indipendentzia, pro prima cosa (si si cherent leados in su seriu): +--si "sardizent" linguisticamente in sa comunicatzione interna e esterna; +--leent una positzione crara e univoca, seria, sena tatitzismos a s'italiana, in contu de limba sarda ufitziale. + + + + +### 25/07/2013 + +## MANIFESTU DE SA LIMBA SARDA + +### + +. . . . de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda + +_[in pee de custa pagina, sa versione .pdf de su MANIFESTU]** + + + + +## Iscriimus cada dialetu ma sa norma comuna iscrita de riferimentu est UNA. Non podimus prus torrare in palas! + +### de Diegu Corraine + +Cando una limba est galu forte e bia, comente est galu oe su sardu, faeddadu in maneras diferentes ma cun una norma comuna iscrita de riferimentu (Lsc) proposta dae su Guvernu sardu, dae Entes, e praticada dae iscritores, tradutores e editores chi publicant libros e rivistas (e non tzarrant ebbia), non b'at perunu problema nen perigulu a iscriere sas variedades dialetales. + +In cada limba, sa norma ufitziale tenet una vida sua e s'isvilupat pro cumprire sa funtzione de mediu comunicativu de cuncambiu generale, e de rapresentare e aunire sa natzione e s'istadu, a cunfrontu cun sas ateras limbas. +Limba ufitziale e dialetos sunt _cumplementares_ e no _esclusivos_ a pare. + +Duncas, est normale chi cada unu de nois est mere (dae semper) de iscriere in pianalzesu, logudoresu, trexentesu, costerinu, baroniesu, marmiddesu, campidanesu (de Aristanis, de mesu o de Casteddu), sarrabesu, ogiastrinu, nugoresu, etc. o in durgalesu, bonesu, lanuseinu, orgolesu, ulianesu, tortoliesu, simaghesu, aristanesu, casteddargiu, etc. A sa norma ufitziale de su sardu no l'at a faghere perunu dannu, comente sa norma ufitziale non faghet perunu dannu a sos dialetos. + +Est sa presentzia de s'italianu in totu sos ispatzios comunicativos nostros, s'in casu, chi est minimende/minetzende sa fortza e sa calidade de sos dialetos sardos, NO una norma comuna iscrita de riferimentu comente sa Lsc. Sunt sas paraulas italianas, a chentinas, chi nche sunt catzende dae su sardu paraulas seculares. Sa "norma" podet petzi ostaculare custu protzessu. Tambene aeremus tentu una norma iscrita comuna dae deghinas de annos! + +Tando, sos problemas de una limba non bi sunt cando s'iscrient sos dialetos, ma cando custa limba non tenet una norma comuna iscrita de riferimentu. Ma nois custa norma la tenimus, como, e no nche la podimus cantzellare pro torrare a 2, 3, 4 o 5 regulas de riferimentu. Chie no est de acordu, s'acuntentet de iscriere in su dialetu suo, ma no lu podet imponnere in s'impreu ufitziale in nuddue. + +Oramai, dae 12 annos a custu chirru amus abertu su caminu nou de 1 limba ufitziale, _chi nemos podet cungiare/tancare/serrare prus_. In palas non torramus. Petzi sos inimigos de sa limba sarda cherent torrare in palas. Sos dialetos ant a sighire bios prus de in antis e ant a tirare profetu mannu dae una norma comuna iscrita de riferimentu, chi at firmare sas interferentzias negativas de s'italianu. +Sa limba de riferimentu, s'istandard, sa limba bandera, sa Lsc/Limba sarda comuna, tenet funtziones generales, formales in cada ambitu ufitziale, chi devimus afortire e agiuare si cherimus torrare a sa soberania linguistica e politica. + + + + +### 22/10/2012 + +## "Prus de sas ideas, sunt sos interessos chi ischirriant sos omines" (Alexis de TOCQUEVILLE) + + + + +## ISLOVENU ISTANDARD e DIALETOS: un'istoria e un'idea parallela a sa nostra. + +### de Diegu Corraine + +Cando faeddamus de sa limba sarda e de su bisongiu de tennere una norma iscrita comuna de riferimentu, cumplementare a sos dialetos, faghimus semper paragones cun ateras limbas. Est giustu, ca est gasi in totue, mescamente in ue custa limba est ufitziale (chi siat una republica o nono). + +Sa matessi cosa acuntesset in sa _Republica de Islovenia_ (in islovenu istandard _Republika Slovenija_), chi tenet una mannaria de 20 273 km² e una populatzione de 2.029.680 ab., indipendente su 25 de lampadas de su 1991 dae sa Jugoslavia. Prus minore de sa Sardigna ma cun prus gente! Mancu male chi in su 1991 teniant giai dae tempus una norma comuna de iscritura! + +Sende chi est gasi iscantigheddadu dae unu puntu de vista dialetale, s'islovenu tenet una norma iscrita comuna, chi est sa limba ufitziale de sa Republica. E comente nos ant craridu custu istiu, in una visita chi amus fatu comente Rete Rolemed a s'Academia Islovena in Ljubliana e a s'Istitutu de Dialetologia, dialetos e istandard sunt cumplementares e nemos si diat permitere de cherrere 2 istandard! Si nono, "adiosu" Republica, adiosu ufitzialidade, comunicatzione e informatzione, literadura. + +Est craru chi, in contu de cumplementariedade dialetos/istandard, devimus faghere su matessi chi ant fatu sos Islovenos, si cherimus torrare a sa soberania linguistica e politica. Bi sunt resessidos issos e non bi resessimus nois? + +_Si cherimus finas sa **Carta de Identidade in sardu**, devimus tennere una norma iscrita ebbia, comente sos Islovenos_. Giai est difitzile chi s'Istadu italianu nos nde diat unu de sardu in sa carta de identidade! Pessade si esserent 2 sas normas! +.............................................. +_**In sa fotografia a manu dereta**: _Mapa dialetale de s'islovenu, chi no est diferente dae una de su sardu in cantu a variedade e distributzione!__ [incarcade in sa figura pro l'ismanniare] + +_**In sa fotografias inoghe suta**:_ +_a, b,c) Fotografia tirada dae mene in s'addoviu internatzionale de Ljubliana de sos membros de Rolemed cun sos dirigentes e istudiosos de su Istitutu de dialetologia_ +_d) _Carta de Identidade bilingue pro sos Islovenos de Italia_ +_ + + + + +### 23/10/2013 + +## Sa LSC andat bene gosi, macari siat meridionalizada meda + +### de Diegu Corraine + +Dae annos, cando non cando, essint a campu tronos e lampos contra a cada progetu e idea de norma iscrita comuna de su sardu. Pro sos contrarios, sa limba nostra est partzida in duas macrovariedades incumpatibiles a pare: su chi cramant "logudoresu" e e su chi cramant "campidanesu", chi non si diant podere mai acurtziare ne aunire. Duncas, nudda podet fuire a custas categorias: unu cale si siat dialetu sardu, o est LOG o est CAM! + +Si, finas, calicunu s'atrivit a pessare a una norma comuna, Issos narant chi "o binchet s'unu o binchet s'ateru". Tenende custa visione manichea, in ue totu est biancu o est nieddu, non b'at peruna possibilidade de unu cumpromissu, de una mediatzione, pro issos! Est craru, duncas, chi cale si siat proposta (si non currispondet a su chi cramant "campidanesu") siat botzada in totu, incausada de essere "logudoresu", mancu chi si tratet de su diaulu. +Gasi est capitadu a sa LSC (Limba Sarda Comuna) proposta dae sa Giunta regionale su 14 de abrile de su 2006, cundennada comente "logudoresa" +Ma beru at a essere su chi narant? Bidimus, finas "atzetende", inoghe, custa partzidura LOG e CAM, linguisticamente sena sentidu, ite essit a campu, in sos fenomenos derivativos fundamentales: + +Lat. -LI-, in LOG _fizu_, _foza_; in LSC _figiu_, _fogia_ = soluz. CAM + +Lat. -NI-, in LOG _anzone_, _binza_; in LSC _angione_, _bingia_ = soluz. CAM + +Lat. -RI-, in LOG _colzu_, _mulza_; in LSC _corgiu_, _murgia_ = soluz. CAM + +Lat. CL-, in LOG _giaru_, _giae_; in LSC _craru_, _crae_ = soluz. CAM + +Lat. CR-, in LOG _rughe_; in LSC _grughe_ (gruxi) = soluz. CAM + +Lat. FL-, in LOG _fiore_, _fiumene_; in LSC _frore_, _frumene_ = soluz. CAM + +Lat. PL-, in LOG _pius_, _pienu_; in LSC _prus_, _prenu_ = soluz. CAM + +Lat. -BR-, in LOG _lara_; in LSC _lavra_ (larva) = soluz. CAM + +Lat. -LB-, in LOG _albu_, _alvada_; in LSC _arbu_, _arbada_ = soluz. CAM + +Lat. -LP-, in LOG _culpa, palpare_; in LSC _curpa, parpare_ = soluz. CAM + +Lat. -LT-, in LOG _altu_, _saltu_; in LSC _artu_, _sartu_ = soluz. CAM + +Lat. -RB-, in LOG _albore_, _colbu_; in LSC _arbore_, _corbu_ = soluz. CAM + +Lat. -RD-, in LOG _suldu_, _saldu_; in LSC _surdu_, _sardu_ = soluz. CAM + +Lat. -RT-, in LOG _oltu_, _colte_; in LSC _ortu_, _corte_ = soluz. CAM + +Lat. -SCL-, in LOG _masciu_, _iscia_; in LSC _mascru_, _iscra_ = soluz. CAM + +Lat. -CL-, in LOG _oju_/_oxu_; in LSC _ogru_ (ogu) = soluz. CAM + +Lat. -TI+voc-, in LOG _peta_, _pitu_, _piata_; in LSC _petza_, _pitzu_, _pratza_ = soluz.CAM + +Lat. -CI+voc-, in LOG _atalzu_, _latu_, _sedatu_; in LSC _atzargiu_, _latzu_, _sedatzu_ = soluz. CAM + +Lat. -B-, in LOG _nue_, _seu_, _taula_; in LSC _nue_, _seu_, _taula_ = soluz. LOG + CAM + +Lat. -D-, in LOG _pee_; in LSC _pee_ (pei) = soluz. LOG + CAM + +Lat. -L-, in LOG _sole_, _filu_; in LSC _sole_, _filu_ = soluz. LOG + CAM + +Lat. -N-, in LOG _manu_, _canu_; in LSC _manu_, _canu_ = soluz. LOG + CAM + +Lat. -P-, in LOG _saba_, _abe_; in LSC _saba_, _abe_ (abi) = soluz. LOG + CAM + +Lat. -V-, in LOG _nou_, _nie_; in LSC _nou_, _nie_ (nii)) = soluz. LOG + CAM + +Lat. -T-, in LOG _seda_, _aghedu_; in LSC _seda_, _aghedu_ = soluz. LOG + CAM + +Lat. -D-, in LOG _pee_; in LSC _pee_ (pei) = soluz. LOG + CAM + +Lat. -C-, in LOG _logu_; in LSC _logu_ = soluz. LOG + CAM + +Lat. -CE-, -CI- in LOG _lughe_, _paghe_; in LSC _lughe_, _paghe_ = soluz. LOG + +Lat. E atona, in LOG _omine_; in LSC _omine_ = soluz. LOG + +Lat. O atona, in LOG _cando_, _domo_; in LSC cando, domo = soluz. LOG + +Lat. K + voc. paladale, in LOG _chelu_, _chera_; in LSC _chelu_, _chera_ = soluz. LOG + +Lat. -QU-, in LOG _abba_, _ebba_; in LSC _abba_, _ebba_ = soluz. LOG + +Lat. -NGU-, in LOG _limba_, _ambidda_; in LSC _limba_, _ambidda_ = soluz. LOG + +Lat. S+cuns., in LOG _iscola_, _ispina_; in LSC _iscola_, _ispina_ = soluz. LOG + +Ita. -_gio_-, in LOG _rejone_, _prejone_; in LSC _resone_, _presone_ = soluz. CAM + +Gerundiu, in LOG _andende_, _benende_, _finende_; in LSC _andende_, _benende_, _finende_ = soluz. LOG+CAM + +In cantu a su lessicu, in Lsc si podet iscriere _allegare/faeddare/arresonare/chistionare_, _abbaidare/castiare/pompiare_, etc. In pratica, sunt ammintidos totu sos geosinonimos (paraulas diferentes pro inditare su matessi cuntzetu). + +Naramus chi sa LSC est gasi "meridionale" chi si cambiamus su vocalismu atonu dae «e» in «i» e dae «o» in «u» (s'aspetu visivamente prus meridionale), diat parrere a su 90% "campidanesu", finas lassende "chena, limba, iscola"! +Ma non diat essere una solutzione echilibrada cun su restu de sos dialetos chi non sunt "campidanesos"! E tando, sa LSC andat bene gosi, macari siat meridionalizada meda, pro unos cantos Sardos --medas--, "finas tropu"! + + + + +### 23/10/2013 + +## Rosa Colomer, diretora de TERMCAT in sos urtimos deghe annos, est mancada eris in Bartzellona + +### L'ammentamus comente amiga e esperta manna de terminologia. At dadu un'agiudu mannu finas a s'isvilupu de sa terminologia sarda, in sa teoria e in sa pratica, in intro de s'Ufitziu de sa Limba Sarda e de su Progetu Linmiter. + +Rosa s'est dispedida dae sos familiares e dae sos amigos eris 22 de sanatugaine, a pustis de deghe meses de gherra contra a su male malu. + +L'apo connota, annos e annos a como, in sa sede de TermCat, in Bartzellona, semper disponibile e aberta a sos problemas de ammodernamentu de limbas comente su sardu. + +In deghe annos de atividade comente diretora (dae cabudanni de su 2002 a nadale de su 2012), at sighidu a afortire s'Ente terminologicu catalanu, dipendente dae su Guvernu catalanu. + +Semus cuntentos de aere imparadu meda a beru dae issa e dae sos collaboradores suos, cando deo fia diretore de s'ULS de sa provintzia de Nugoro e, pustis, de Ogiastra. E gratzias a Rosa e a TermCat amus podidu redatare sa terminologia de s'Ambiente e de su Trasportu aereu cun Linmiter e s'Unione Latina. + +Nos as semper postu a disponimentu totu s'istrutura tecnica e sientifica de TermCat, in Bartzellona, in Nugoro e in Lanuse. Un'esperientzia chi nos abbarrat semper in sa mente e in su coro, a mie e finas a sos maigos sardos chi l'ant connota. + +Deus diat sa passentzia a sos familiares e a sos amigos de TermCat de aguantare su dolore. + +Chi paset in paghe. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 24/10/2013 + +## JORGE, s'amigu nostru / Contos de sa vida de Papa Frantziscu + +### Autore:** J. Perego**| Illustradore: **Giovanni Manna **| F.du 21,5x32 | Pagg. 48| 20 ill. + + + + +### 27/10/2013 + +## REPETITA IUVANT: w sos dialetos, w sa limba sarda comuna + +### de Diegu Corraine + +Mai comente in totu custos annos amus iscritu in sardu. E mai, comente in custos annos, amus iscritu in cada dialetu possibile de cada bidda e logu. Sende chi tenimus una traditzione literaria in ue sos iscritores NO ant iscritu in su limbagiu locale issoro ma in una variedade su prus subralocale possibile, cunforma a s'epoca. + +Chie oe cheret sighire a iscriere in su limbagiu suo, lu fatzat, chi si tratet de ovoddesu, lanuseinu, aristanesu o casteddargiu; chi si tratet de baroniesu, campidanesu, ogiastrinu, costerinu o logudoresu. Ma devet ischire chi est faghende un'opera chi non rispondet a su bisongiu de impreare una limba comuna, generale, ufitziale, unitaria, chi siat mediu de comunicatzione e guvernu de un'entidade istatuale sarda, in intro de custu istadu italianu o in foras. + +Si est beru, tando, chi sa Limba sarda comuna est cumplementare a sos dialetos e non "contra", est finas beru chi sos chi sunt contrarios a sa Lsc, pro mantennere sos dialetos ebbia (chi si tratet de logudoresu o de campidanesu), sunt autocolonialistas chi faghent dannu a su sardu e afortint s'italianu. + +Ma, oramai, s'istoria linguistica de sa Sarddigna, in custos urtimos annos, est cambiada in totu: est semper prus generale s'idea chi, pro guvernare in manera autonoma o indipendente, tocat a tennere una norma iscrita universale in intro de su sardu. Cherimus torrare a sa soberania linguistica perdida seculos a como. E bi semus resessende, a pagu a pagu: pro como, a su nessi cun normas iscritas comunas, sas de sa Lsc. Normas chi podent garantire una personalidade natzionale sarda in Italia e in Europa, chi podet essere sa limba de riferimentu de sa soberania possibile. Dae custu resurtadu non si podet prus torrare in palas. + +Duas visiones de sa limba si cunfrontant, duncas, oe: sa prima, _localista sarda_, est proposta petzi dae chie pessat a un'impreu personale e locale de sa limba, chi non indebilitat su podere dominante de s'italianu; sa segunda, _natzionale sarda_, est afirmada oramai dae totu sas pessones chi cherent su tempus venidore de sa limba e de sa natzione sarda. + +Oe, sos perigulos prus manns pro sos Sardos sunt: a unu chirru s'idea chi s'identidade sarda non tenet bisongiu de limba sarda; a s'ateru chirru, s'idea chi potzamus guvernare linguisticamente sa Sardigna cun duas, tres, bator normas iscritas e NO una. + +Custa est sa sintesi de s'interventu meu, eris, in Terranoa, in s'addoviu in ue su Psdaz at ufitzializadu s'apoju suo a s'afirmatzione de sa Lsc, in buca de su presidente e de su segretariu. + +Sunt totu cosas chi repitimus dae annos e chi pessamus chi agiomai non bagiat a repitere. + +E imbetzes nono. Su chi m'at fatu praghere eris est chi, pustis agabbadu s'addoviu, s'est acurtziada gente giovana e betza a mi narrere chi aiat cumpresu, in fines, s'utilidade de tennere una norma iscrita comuna de riferimentu pro totu sa Sardigna, in prus de mantennere cada unu e cada bidda su limbagiu suo, orale o iscritu chi siat. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 28/10/2013 + +## IN LIMBA SARDA, SAS ELETZIONES DE ANNOAS! + +### de Diegu Corraine + +Eris, dominiga 27, in sa localidade De Formosa, a curtzu a Asuncion, capitale de Paraguay, b'at apidu eletziones locales. Pro cunsentire a sas populatziones locales chi faeddant limbas nativas una partetzipatzione prus manna, sas autoridades ant dispostu chi totu su materiale eletorale, de informatzione e de votu siat iscritu finas in sas limba nativas, fundamentalmente in guarani, ma finas in toba, pilaga e wichi. + +Che a totu sas noas chi benint dae foras, custa nos cunsentit de narrere chi arribbada s'ora chi finas in Sardigna cumintzemus a praticare s'ufitzialidade de su sardu finas in sa eletziones. + +Pro ite sos partidos chi si narant in favore de su sardu non faghent a manera chi sas eletziones regionales de annoas siant in sardu, in sa propaganda e in sos materiales de votu? + +A manera chi siat posta a bandas sa retorica e sa tzarra e su sardu siat a beru limba ufitziale de sa sotziedade e de su territoriu! Tenimus pagu tempus e tocat a si moere deretos. + +Bi resessint in Paraguay e non bi resessimus nois? + +#_Diegu Corràine_ + + +## In Bartzellona est istadu aprovadu s'Istatutu nou de Autonomia + +S'Istatutu nou de Bartzellona narat chi non bi podet essere discriminatzione pro s'impreu de sa limba catalana o de sa limba castilliana. Totu sa populatzione tenet su deretu e su dovere de connoschere sas duas limbas ufitziales. Custa est una norma cumplementaria a sa de sa Costitutzione, chi proclamat su dovere de sos ispagnolos de connoschere su castillianu, imbetzes sa connoschentzia de sas ateras limbas ufitziales est unu deritu in prus. + +Su catalanu e su castillianu sunt sas limbas ufitziales, ma su primu, comente fiat finas in s'Istatutu de su 1979, tenet una cunsideratzione de limba autoctona. S'articulu 6 narat chi su catalanu s'impreat in s'ambitu amministrativu, in sos medios publicos de comunicatziones e peri comente limba veiculare in s'insegnamentu. Non podet essere fata peruna discriminatzione pro s'impreu de una de sas duas limbas. + +S'articulu 32 promovet su deretu a s'optzione linguistica de su tzitadinu. + +In s'ambitu de s'insegnamentu sa limba veiculare est su catalanu. In sas universidades sos professores e sos istudentes podent faeddare in sa limba chi cherent. Su catalanu e su castillianu tenent una presentzia adeguada in sos pranos de istudiu. Sos alunnos tenent su deretu a no essere separados in sos tzentros diferentes pro more de sa limba abituale issoro. + +Sa riforma faeddat finas de collaboratzione cun sas Regiones e sos Istados de sa matessi comunidade linguistica.[_vmn_] + + +## MANIFESTU DE SA LIMBA SARDA + + + + +### 09/11/2013 + +## + +S'ogiu ghermanu contra a sos tumores + +### Riserva manna de polifenolos + +S'ogiu ghermanu de calidade arta (extravirghine) est un'alliadu importante in sa luta contra a sos tumores, mescamente in casu de tumore a su colon. Lu narat una chirca de s'Universidade de Siena chi est istada presentada dae pagu in Firenze in sa sede de sa Regione Toscana. S'istudiu, realizadu dae unu grupu de istudiosos coordinadu dae sa professora Marina Ziche paris cun sas chircadoras Sandra Donnini e Erika Terzuoli at postu in evidentzia chi s'ogiu ghermanu est una riserva manna de polifenolos. + +#_Juvanna Tuffu_ + + +### 09/11/2013 + +## + +Cale est s'ora megius pro bufare su cafe? + +### + +Dae sas 9.30 a sas 11.30. + +Paret chi s'ora megius pro bufare su cafe siat a mangianu, ma in unu tempus pretzisu: dae sas 9.30 a sas 11.30. + +Una tzicheredda de cafe bufada a custa ora, est su prus giustu a parrere de sas neurosientzias e sa cronofarmacologia, unu ramu de sa meighina chi ponet in collegamentu sos farmacos cun s'andamentu de su relogiu naturale nostru. Ma pro ite faghet megius propiu a custas oras? + +Sa risposta a custa pregonta est istada dada dae Steven Milles, neusosientziadu e chircadore in s'_University of the Health Sciences_ di Bethesda, Maryland (USA). In su blog suo custu sientziadu narat chi si bufamus su cafe a mangianu, custu cumportamentu tutelat s'organismu dae sa dipendentzia e dae s'assuefatzione dae sa cafeina. + +#_Juvanna Tuffu_ + + + +### 09/11/2013 + +## Su grupu musicale de s'Alighera "Dinatatak" at a leare parte in Friuli in su Festival europeu de sas cantzones in limba minoritaria + +### Su 9 de santandria in Moena, in Badde de Fassa + +Su "Festival european de cjançon in lenghe minoritarie" at a essere trasmitidu su 9 de santandria in direta dae radio Onde furlane in sas frecuentzias suas in FM e in su situ www.ondefurlane.eu + +Est a puntu de cumintzare s'editzione de ocannu de su "Festival european de cjançon in lenghe min_oritarie_". Naschidu in Friuli in su 2009, est in programma in** Moena, in Badde de Fassa**. In su palcu de su Teatru Navalge b'ant a essere noe cantandores finalistas: sos ladinos Phantom e Stefano Merighi, sos francuproventzales 322, sos catalanos de s'Alighera _Dinatatak_, sos rappers otzitanos _Doctors de Trobar_, sos sardos _ForeFingers Up_, sos albanesos de Calabria Peppa _Marriti Band_, sos romancios _Tawnee_ e sos friulanos _Luna e Un Quarto_, giai binchidores de su Premi Friul in su 2011 e apretziados in Friuli etotu e finas in aterue pro s'atividade issoro documentada dae sos cd "Basse Pression" e "Nel buio, nel vento, nel sole". + +Òspites ispetziales ant a essere sas _Ganes_, unu trio pop'n'soul de sa badde de Badia famadu meda finas in Àustria e in Germania. Paret chi at a essere un'ispetaculu caraterizadu dae calidade e variedade de limbas, de istiles e de sonos. At a essere totu postu a disponimentu non pro su publicu in sala ebbia, ma finas pro sos ascurtadores de Radio Onde Furlane, in modulatzione de frecuentzia (90 Mhz pro su bonu de su Friuli, 90.200 e 106.500 Mhz in Carnia e 96.600 Mhz in Colonia Caroya in Argentina) via internet in s'indiritzu www.ondefurlane.eu. Sabadu 9 de santandria sa "radio libare dai furlans" at a trasmitere in direta dae sa Badde de Fassa totu sa serada. + +#_Juvanna Tuffu_ + + +### 09/11/2013 + +## + +Su tziculate non faghet ingrassare + +### Paret chi prus si nde mandigat e prus faghet bene a sa salude + +Propiu gasi. Su tziculate non faghet ingrassare. Un'istudiu fatu subra de unu campione de pitzinnos europeos paret chi lu dimustret. Paret chi prus si nde mandigat e prus faghet bene a sa salude, ca minimant sos grassos totales presentes in su corpus de sos giovanos. + +Sa chirca l'at fata s'Universidade de Granada e l'at publicada sa rivista _Nutrition_ e faghet parte de su progetu HELENA (Healthy Lifestyle in Europe by Nutrition in Adolescence), finantziadu dae s'Unione Europea. + +Sos espertos ant monitoradu sos consumos de tziculate de belle 1500 adolescentes de ses Istados europeos e, indipendentemente dae s'alimentatzione e dae s'atividade fisica, su fatu de mandigare tziculate est inversamente proportzionale a sos grassos. A parrere de sos espertos, sa resone si devet chircare in sos antiossidantes de su tziculate, sas catechinas, chi podent favorire sa salude e unu metabolismu curretu, cumpensende sas calorias de su tziculate. + +#_Juvanna Tuffu_ + + +### 22/12/2013 + +## Malta, natzione-istadu minore ma forte + +### Intervista de D. Corraine a G. Brincat, linguista maltesu + +IV. profetosa est istada s'intrada a sa UE?** + +VII. ite parte at tentu sa limba in custu protzessu? + +XV. comente est sa situatzione de s'informatzione in maltesu? + +XXII. cale est sa resone de sa fortza de su maltesu, a betia de sa presentzia de s'inglesu? + +#_Sarvadore Serra_ + + +### 25/01/2014 + +## + +30 annos dae sa naschida de Macintosh: una rivolutzione! + +WebRep + +
PUTIU, in sardu tenimus, in sos dialetos orales, ['putu]*, ['puthu], ['pussu], ['puciu], ['putsu] +4) isseberare su modellu orale (in sa forma e in su sonu) chi "rapresentat" sas diferentzias reales, es.: su fonema [ts] in ['putsu]. Custa est sa modellizatzione o istandardizatzione morfologica e fonologica. +5) isseberare su grafema chi podet rapresentare in s'iscritura comuna su fonema cunsideradu, es.: pro [ts], -zz-, -ts-, -tz-, etc. Custa est sa modellizatzione o istandardizatzione grafica o ortografica. + +Sa fase 4 e 5 costituint sa istandardizatzione "linguistica". Una non podet faghere a mancu de s'atera. Una est "in funtzione" de s'atera. + +B'at, dae meda e non dae oe, carchi illusionista e miraculista chi proponet petzi sa fase 5 comente istandardizatzione linguistica. Illusionista ca, si esseret petzi chistione de grafia, si diat tratare petzi de istabilire sos grafemas "giustos" pro cada unu de sos resurtados reales de su lat. PUTEU: es.: _putu, puthu, pussu, puciu, putzu_! Non de favorire s'unitariedade iscrita de su sardu. Ma gosi no otenimus 1 istandard comunu ma 5 istandard locales! Chi est totu su contrariu de s'istandardizatzione de totu sa limba, chi otenimus cando, imbetzes, isseberamus 1 resurtadu reale e l'elevamus a modellu unicu. + +Chie proponet petzi sa fase 5 lu faghet, oe, pro negare cale si siat istandard de riferimentu, in pratica, oe, sa Lsc, pro favorire s'atomizatzione dialetale. Peus e peus cando custa idea est proposta dae examigos o amigos farsos de sa Lsc o de cale si siat ateru istandard. + +_* sa trascritzione fonetica no est cunforma a s'IPA ma impreat carateres normales, ca no mi lu cunsentit su sistema._ + +#_Diegu Corràine_ + + +## Die de sas limbas de sa Sardigna + +At tentu resurtados positivos a beru s'addoviu "Die de sa Limba Sarda e de sas ateras Limbas de Sardigna" chi ant fatu sabadu coladu, in s'aula consiliare de sa Comuna de S'Alighera. Su cunvegnu, chi est arribadu a sa de bator editziones, est istadu amaniadu dae sa Regione Autonoma de sa Sardigna (Assessoradu de sa Cultura), dae s'Ufitziu de sa Limba Sarda, dae sas Provintzias de Tatari - Ogiastra - Aristanis (assessorados de sa Cultura) e dae s'Assotziu "Obra Cultural" de S'Alighera cun sa finalidade de pessare atziones e progetos comunos pro sa promotzione de sas limbas faeddadas in Sardigna. + +A sos traballos at leadu parte finas s'assessora de sa Cultura de sa Regione Autonoma de sa Sardigna, Elisabetta Pilia, chi at faeddadu de "s'importantzia de aere leadu sa detzisione de aprovare sa Limba Sarda Comuna chi dae como at a essere una bandera pro sos sardos in totue" e de su fatu chi "sos aministradores de s'isula, paris cun totu sos sardos, tenent sa responsabilidade de sa salude de sa limba sarda". + +A pustis de s'assessora ant faeddadu sos relatores. Pro sa limba sarda bi fiant Diegu Corraine, Diretore de s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa Provintzia de Ogiastra, Tore Cubeddu de s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa Provintzia de Aristanis e Federicu Francioni, Presidente de sa Consulta de sa Limba Sarda, de Tatari. Pro su catalanu de S'Alighera bi fiant Antoni Nughes, de sa "Escola de Algueres" e Carles Sechi de sa "Obra Cultural de l'Alguer"; pro su gadduresu at faeddadu Tomaso Panu, Vitzepresidente de sa Consulta de su Gadduresu e pro su tabarchinu Nicolo Capriata, in rapresentantzia de s'Assessoradu de sa Cultura de sa Comuna de Carloforte. + +Corraine at faeddadu de su bisongiu de unu coordinamentu intre totu sos istudiosos e apassionados de sa limba sarda e de s'importantzia politica de sa normalizatzione de su sardu: "sos dialetos a sa sola non podent binchere sa cuncurrentzia de s'italianu, diant sighire a biagiare in sas pistas segundarias de su folklore: como imbetzes, gratzias a s'unificatzione, sa limba sarda podet biagiare in s'autostrada de s'ufitzialidade assegurende unu tempus benidore finas a sos dialetos". + +S'aprovatzione de una norma comuna dae parte de sa Regione at cunsentidu finas chi si calmarent sos cuntrastos subra de s'istandard. "Foras de cussa de sos detratores de una balorizatzione e ufitzializatzione de su sardu - at asseguradu Francioni - non b'at apidu atera polemica". + +Antoni Nughes, preideru de S'Alighera at contadu s'esperientzia de 26 annos de Missas tzelebradas in catalanu e at amentadu: "cando amus cumintzadu teniamus petzi unu populu chi impreaiat sa limba sua e sa boluntade de difendere s'identidade de custu populu: tocat de no ismentigare chi s'utente de sa limba est sa gente e de sa gente tocat de tennere respetu". Nicolo Capriata imbetzes at partetzipadu a s'assessora Pilia su dispraghere de sos carlofortinos chi non ant bidu ufitzializada dae sa 482 sa limba issoro "mancari chi custa bengiat impreada in cale si siat cuntestu, finas in su Cussigiu Comunale". + +Dae sos interventos est resurtada crara una boluntade comuna de investire in sos medios de comunicatzione modernos (radiu, televisione, internet) pro dare sa fortza de sa cumpetitividade a sas limbas de Sardigna. "Tocat de bi creere a beru in custu isvilupu - at decraradu Carles Sechi - e de non timere a impignare dinare meda pro rendere sa televisione e sa radiu sardas a tretu de suportare sa cuncurrentzia de sos canales italianos e pro lis permitere de cunchistare finas unu publicu prus giovanu". [bmr] + + +## + + + + +## **Prealpes bavaresas** + + + + +## **Buco di Viso, galeria intre Frantza e Italia** + + + + +### 16/02/2014 + +## Rios, lagos e montes alpinos + +### + +PREGONTAS + +1) Ite importantzia tenent sas Alpes pro sos rios? + +2) Cales sunt sos rios prus mannos chi falant dae sas Alpes? + +3) Cales sunt sos rios prus mannos chi falant dae sos Balcanos e dae sos Carpatzios? + +4) Cale genia de lagos si formant in custos montes? + +In sos Balcanos, propiu in mesania, bi sunt sas baddes de sos rios **Morava** (354 km), chi ghetat a su Danubiu, e de su **Vardar** (388 km) chi ghetat a su Mare Egeu. A su matessi mare ghetat finas su **Maritsa **(480 km), pustis de colare in Bulgaria, Gretzia e Turchia. + +Dae sa costa setentrionale de sos Carpatzios naschent sa **Vistola** (1047 km) e s'**Oder** (854 km) chi ghetant sas abbas a su Balticu, e su **Dnestr** (1362 km) chi ghetat a su Mare Nieddu. Dae sas ateras costas de custos montes falant afluentes de su Danubiu comente su **Tibiscu** (976 km) su prus mannu de issos. + +Sos rios chi falant dae su Caucasu sunt su **Terek** (616 km) e su **Kuma** (802 km) chi ghetant a su Mare Caspiu. + +_# Diegu Corraine_ + + + +Danubiu + +Su Rodanu a curtzu de Avignone + +Renu + +riu Maritsa (mutidu finas Evros) - Plovdiv - Bulgaria + +Lagu Maggiore + +morena laterale + + +## **Danubiu** + + + + +## **Su Rodanu a curtzu de Avignone** + + + + +## **Renu** + + + + +## IRLANDA + + + + +## IRLANDA.doc + + + + +## IRLANDA + + + + +## Binti iscolas a s'iscoberta de su sardu + +_«Andalas de imparu intro de sa limba sarda»_ est su progetu prus mannu finantziadu cun sa lege 26 a tutela de sa limba e de sa cultura sarda. Nicola Corrias, insignante referente pro s'Itc Satta, at ispricadu chi su finantziamentu retzidu est prus pagu de su pedidu ma chi est possibile su matessi a ativare su progetu. Su dirigente iscolasticu Mario Porcu at imbetzes faeddadu de comente est naschidu su progetu coordinadu dae Valeria Sanna cun s'agiudu de 7 espertos esternos. A sa presentatzione fiat presente finas s'assessore regionale a sa publica istrutzione Elisabetta Pilia, chi at manifestadu s'intentu de valorizare sas variantes locales e mescamente s'importantzia e su bisongiu de una limba istitutzionale in s'amministratzione pubblica.[_gbs_] + + +## **Orogenesi alpina** + + + + +### 27/02/2014 + +## + +"**Die internatzionale de sa limba materna**": +limba mama VS limba materna, limba propia + +### de Diegu Corraine + +Dae su 2000, semus tzelebrende, cada 21 de freargiu, sa "**Die internatzionale de sa limba materna**", proclamada dae s'Unesco, pro agiuare sa diversidade linguistica e culturale e su multilinguismu. + +A dolu mannu, medas cunfundent su cuntzetu de "l**_imba mama_**" cun su de "**_limba_ _materna_**" e narant o iscrient "_Die de sa limba mama_", chi est una faddina, in cambiu de ponnere "**Die de sa limba materna**"! Semus in cumpangia bona, ca in Italia finas s'Unesco italiana ponet "_Giornata internazionale della lingua madre_", ca leende su testu inglesu "**International Mother Language Day**", ant interpretadu su "mother" comente sustantivu, cando chi podet (e inoghe "est") essere bortadu comente agetivu: _**materna**_. Comente est in Ispagnolu "**Dia Internacional de la Lengua Materna**", frantzesu "**Journee internationale de la langue maternell**e", portughesu "**Dia internacional da lingua materna**". + +Duncas finas in italianu est giustu "**Giornata internazionale della lingua materna**", NON "madre". + +Difatis, propiamente, sa limba «mama» est sa chi at asseguradu sa naschida a limbas «figias», es. su 'latinu' mama de su sardu, italianu, frantzesu, ispagnolu, catalanu, friulanu, etc. Sa limba «materna», in cambiu, currispondet a sa limba "prima" chi imparamus in familia. + +A dolu mannu, sa "prima" limba chi su prus de sos piseddos est imparende como, duncas sa limba materna issoro, est s'italianu. Sos piseddos chi tenent comente limba materna su sardu sunt de mancu meda, a cunfrontu de 20 o 40 annos a como. + +Si sighimus gosi, arriscat de si firmare sas trasmissione intergeneratzionale de su sardu, cun perigulu mannu de iscumparta definitiva de sa limba «propia» nostra, su sardu. + +Si su cuntzetu de «materna» si riferit a sa limba individuale, a sa prima limba chi amus imparatu comente pessones, su cuntzetu de limba «propia» si riferit a sa limba de sa natzione, 'sarda' in su casu nostru, a sa limba de sa continuidade istorica, a sa limba de identificatzione e de depositu culturale de sa natzione sarda, indipendentemente dae su fatu chi su sardu arriscat, oe, de essere torradu a belle su 15% in sos piseddos finas a sos 14 annos. + +Est pro custu chi, a dolu mannu, limba materna e limba propia non sunt sa matessi cosa pro su prus de sos Sardos, comente podiat essere 60 annos a como. E est pro custu chi devimus gherrare non pro s'ufitzialidade de sa limba «materna» (chi arriscat de essere s'italianu!) ma PRO s'ufitzialidade de sa limba «propia» natzionale nostra, su sardu, pro la "torrare" a totu sos Sardos. + + + + +## **Astrargiu de s'Aletsch** + + + + +## **Astrargiu de su Gorner** + + + + +## **Astrargiu de sa Mer de Glace** + + + + +## **Ispentumu de astra _Shiva Lingam_, 120m, astrargiu de s'Argentiere** + + + + +## **Istalatites** + + + + +## **Istalagmites** + + + + +## **in bassu, sa _morena_ de s'astrargiu de Verra e su Lago Blu** + + + + +## **figura de comente operat su «carsismu»** + + + + +## "A TAULA CUI NONOS", pro mandigare prus sanu + +Chimbanta retzetas tipicas de su territoriu, retzetas de ateros tempos e de como, collidas dae sos giajos chi, in s'annu iscolasticu, ant contadu a sos pitzinnos comente si faghiat a mandigare e comente istaiant. +Custos sunt sos argumentos de "A taula cui nonos", unu libreddu de chimbanta paginas realizadu dae sos pitzinnos de s'Iscola elementare de Aiello de su Friuli in s'ambitu de su progetu de promotzione de sa salude fatu paris cun s'Azienda sanitaria de sa Bassa friulana. +S'initziativa, sustennida dae sa lege regionale 3/2002, est istada presentada sa chida colada a dae in antis de sos pitzinnos, de sas familias e de sas autoridades.[_spn_] + + +## **riu Maritsa (mutidu finas Evros) - Plovdiv - Bulgaria** + + + + +## **Lagu Maggiore** + + + + +## **morena laterale** + + + + + +## **Sistemas Beticos** + + + + +## **Pireneos** + + + + +## **Sierra Nevada** + + + + +## **Sierra de Cazorla** + + + + +## **Serra de Tramuntana - Majorca** + + + + +## **Su Mulhacen** + + + + +## In che razza di società vivremo? + +Autore: Laura Balbo +Editore: Bruno Mondadori +Data de Publicatzione: 2006 +ISBN: 8842496960 +Preju: 11,00 euros + +Sa sotziedade nostra est cambiende: etnias e culturas si addoviant semper de prus, si misturant, bivent paris intre issas e cun issas. +Sa difusione de sos fundamentalismos, allarmes e timorias sunt un'inditu de s'incapatzidade de dare cara a sa situatzione intzerta chi custos cambiamentos ant batidu. Dae un'ala si assistit a un'integratzione patzifica, resessida, ma dae s'atera semus protagonistas de unu fenomenu cun aspetos dramaticos e cumplessos: criminalidade giovanile, isbarcos de clandestinos in Italia, ecc. +Cara a sa diversidade semper prus manna de popolatziones chi bivent in sa regione europea, a sas trasformatziones e a sos disafios chi devimus sustennere, medas bias semus tzurpos: tando est netzessariu a nos pregontare pro ite semus miopes e faghimus resistentzia a una situatzione noa e proare a fraigare "ateras Europas". +Atentu a sas analisis sotziales prus reghentes , a su limbagiu e a sa terminologia siat de su faeddu comune siat de cussu impreadu in sas chircas sientificas, dende boghe a chi non at mai tentu sa possibilidade de faeddare, su libru de Laura Balbo nos oferit motivos de pessamentu interessantes a beru. Su libru est divididu gasi: + +I. Lo sguardo sull'Europa (e altrove)** +Le parole, le voci +Post-coloniality: vivere (e pensarci) in Europa +Essere bianchi nella societa razzializzata +Australia, Europa +Europa, America +Le migrazioni transnazionali e le comunita diasporiche +L'Italia delle diaspore e delle reti, l'Italia dell'illegalita + +Racial profiling, razzializzazione +Le donne, le ragazze e l'Europa di oggi e di domani +In Italia: le famiglie, le donne, gli uomini +Razzismo, antirazzismo +Antidiscriminazione +L'Europa: appartenenze parziali, diritti stratificati +Politiche e messaggi: i media e la "sfera pubblica europea" **Appendice** +Che cosa significa parlare di razzismo + +_[sch] + +_ + + +## **Sos Balcanos e sas Dinarides + + + + +## **Ghennas de Ferru** - Astrintorgiu in su Danubiu, a lacana intre Serbia e Romania, intre sos Carpatzios meridionales e sos Montes Balcanos. + + + + + +## **Carpatzios** + + + + +## **Su Caucasu Mannu in artu, su Caucasu Minore in bassu** + + + + +## **Val Varaita** + + + + +## **Lagu prealpinu de Garda** + + + + +## **Musi (Lusevera) in prov. de Ùdine** + + + + +## **Frores e pramas in su Lagu de Como** + + + + +## Sa vegetatzione de sos montes alpinos + + + + +## Chentu tenores in Ollollai + +Siat sas cortes siat sas domos s'ant a aberrere dae su 22 a su 25 pro una chentina de tenores chi ant a essere in Ollolai, capitale de sa Barbagia omonima, pro afestare custa manera antiga meda de cantare chi est istada fata dae s'Unesco patrimoniu de s'umanidade. +Su tenore benit bidu comente s'espressione de su pastoralismu, ma, comente narat Bustianu Pillosu, "non petzi comente un ammentu de su tempus coladu e de una terra chi si nch'est morende, ma mescamente comente ispigru de una Sardigna moderna chi dat cara a sas traditziones suas e bidet su tenore comente espressione de su tempus de como e comente badu a bia de su tempus benidore." +Est sa festa de su pastoralismu duncas chi si misturat cun sa de unu santu chi in Sardigna est veneradu in ogni logu, santu Giuanne chi est ligadu propiu a s'ambiente de su pastoriu. "At a essere sa festa" narat su sindigu de Ollolai Efisio Arbau "de sa gente chi bi godiat a sa manera de in antis, de giogadores a sa murra, a istrumpa e de cantadores a tenore. Comente si faghiat in antis sena telecameras e imbentos folcloricos. + + +## . + + + + +## . + + + + +## . + + + + +## . + + + + +## _._ + + + + +### 01/11/2012 + +## "Una disciplina de importu mannu pro imparare a istare in sa sotziedade" + +E sa sotziedade devet dare cada possibilidade e ocasione de isvilupu e agiudu a cada pessone, pro sa cultura, sa salude e sa cuntentesa sua. + +-- sa natura e de su funtzionamentu de sa sotziedae e de sa democratzia, +-- su [**ruolu**](ruolu_0_1_7) chi cada unu de nois tenet in sa sotziedade e in sa democratzia, +-- su chi podimus faghere pro cambiare e megiorare sa sotziedade e sa democratzia, cun sas ideas e su podere/deretu liberu de detzidere. +In definitiva, s'_**Educatzione a sa Democratzia**_ est "Una disciplina de importu mannu pro imparare a istare in sa sotziedade". + +_# Diegu Corraine_ + + + +. + +. + +. + + +## _._ + + + + +## . + + + + +## . + + + + +### 01/11/2012 + +## "Imparare in iscola sas Regulas chi ant a bisongiare a mannos" + +S'iscola est "sa comunidade in ue imparamus finas sas Regulas chi ant a bisongiare a mannos"! + +_ # Diegu Corraine_ + + + +. + +. + + +## Guatemala: mortas 150 fèminas + +In pagos meses de ocannu sunt istadas secuestradas unas 150 feminas: 135 sunt istadas torturadas, minetzadas, violentadas e a pustis mortas. Sas pagas chi bi sunt resessidas a subrabivere preferint abarrare a sa muda, e non denuntziare su chi est capitadu timende carchi ritorsione. Custa est sa tragica realidade de su Guatemala, in ue finas sas autoridades preferint faghere finta che no est capitadu nudda. Custu sutzedit finas in Messicu e El Salvador, e a si cumportare comente chi no esseret capitadu nudda, non sunt petzi sas fortzas de s'ordine de su Guatemala ma finas sas de ateros logos, che a su Messice e El Salvador. In custos territorios si cummitrnt reatos grave meda contra a sas populatziones prus poveras. Custu iscenariu devenit prus grave meda cando si riferit a sas feminas. Sos assassinios de custas feminas sunt ocultados, e non b'at denuntzias e cando si aberit carchi casu custu benit tancadu in presse meda. Sas 135 feminas mortas in 5 meses sunt da agiunghere a sas 2600 mortas in su 2001. E esaminende sa lista de sos detenudos nen mancu una pessone est istada arrestada o indagada pro custos crimines. Sas autoridades formadas printzipalmente dae omines, bident custa mortes cun indiferentzia e ant incumintzadu a faghere carchi cosa cando sas pressione internatzionales sunt aumentadas. Protestas meda sunt partidas dae organitzatziones che a sa _Organizatzione de sos Istados Americanos (OSA) _e s'_Organizatzione de sa Natziones Unidas (ONU)_. Custu problema at investidu paisos meda. Carchi ministru americanu ant imbiadu literas a sos parlamentares e a su ministru de su guvernu de su Guatemala. Jan Schakowky, parlamentare democratica de s'Illinois, at lantziadu a su Cungressu una campagna pro pedire a sas autoridades de su Guatemala de indagare o punire cun sa detentzione sos reatos contra a sas feminas. Pero su problema est prus difitzile meda, ca est netzessariu modificare sa realidade intrea de sas feminas de su paisu finas pro evitare ateras mortes. Su Guatemala tenet bisongiu de campagnas de sensibilitzatzione pro sas feminas viudas, indigenas o latinas, catolicas o evangelicas, minores e mannas etc... In custu logu, sa violentzia domestica b'est cada die, sas feminas dipendent economicamente dae sos omines issoro ca su Guatemala est una sotzietade maschilista meda! + + +## . + + + + +## . + + + + +### 01/11/2012 + +## Utilidade de s'iscola + +Pro s'educatzione personale + +Deretu de totus + +S'iscola publica + +S'iscola de su tempus coladu + + + + +### 01/11/2012 + +## clone] "Diferentzias de isvilupu, sotziales e culturales mannas" + +_# Diegu Corraine_ + + + + +### 01/11/2012 + +## "Nos aunimus in grupos ca tenimus interessos o finalidades comunas" + +Custu est su primu _grupu_ de apartenentzia. Ma giai dae cando cumintzamus a andare a iscola, costumamus a tennere amighentzia cun sos cumpangios de sa classe, de giogu o isport. E custu est sa segunda genia de grupu de apartenentzia. + +Sos [**membros**](membru_0_1_1) de custos grupos s'influentziant a pare; devente rispetare regulas de cumportamentu; tenent bisongiu s'unu de s'ateru pro crompere a sas finalidades comunas, chi si tratet de una familia, de una classe, de una cumpangia, de un'iscuadra. + +In prus, sos grupos abbarrant aunidos ca sos membros _cherent abbarare in pare_ e ca si cunsiderant e sunt cuntentos de abbarrare in pare, _sentint una **[indentidade](identidade_0_1_1)**_ chi los aunit. + +Dae semper sos esseres umanos sunt istados in grupos, chi, duncas, _sunt_ _parte fundamentale de sa sotziedade_, mantenende carateristicas diferentes. + +Sos grupos los partzimus, in manera fundamentale, in _primarios_ e _segundarios_. + +Est pro totu custu chi_ "Nos aunimus in grupos ca tenimus interessos o finalidades comunas"_ + +_# Diegu Corraine_ + + + + +### 01/11/2012 + +## Vida in iscola + +su logu + +in ue est + +chie bi traballat + +chie detzidet + +dae chie dipendet + + + + +### 01/11/2012 + +## S'identidade personale + +S'[**identidade**](identidade_0_1_3) est su cumplessu de datos personales carateristicos de una pessone chi la distinghent dae sos ateros. A su solitu sunt s'_artaria_, su _colore sos ogros_, de sos _pilos_, de sa _pedde_, su _tonu de sa boghe_ e... sas _imprentas de sos poddighes_! + +Cada unu de nois resurtat in un'elencu ufitziale depositadu in un'ufitziu de sa Comuna: s'[**anagrafe**](anagrafe_0_1_1)! + +Si b'est su bisongiu, sa Comuna tzertificat sos datos nostros personales, mescamente cun su: +-- sa copia de s'**[atu](atu_0_1_4) integrale de naschida**, in ue resurtant sas datas fundamentales de sa pessone: sambenadu, numenes, sessu, logu de naschida, ora, die, mese e annu, Comuna de registratzione de sa naschida, cojuiu, divortziu, morte. +-- su **[tzertificadu](tzertificadu_0_1_1) de naschida**, cun sambenadu, numenes, data e Comuna de naschida. + +Ma sos datos fundamentales nostros sunt aunidos in sa **[carta](carta_0_1_2) de identidade**, chi podimus leare in fatu semper e in totue, pro lu presentare in casu de bisongiu. Est sa Comuna de apartenentzia chi dat custu documentu, a chie tenet prus de 15 annos. + +Su [**numene**](numene_0_1_2) est unu de sos duos elementos fundamentales de s'identidade nostra, paris cun su sambenadu. Nos lu ponent in pessu naschidos. Finas a pagas decadas a como, a su solitu poniant su numene de su giaju o de sa giaja o de ateros parentes. E podiant essere prus de unu: Antoni, Antoni Micheli, Antoni Micheli Giosepe; Giuanne Pedru; Maria Antonia, etc., sende, chi a s'ispissu, sa pessone fiat connota e cramada cun numenes incurtziados ([**ipocoristicos**](ipocoristicu_0_1_1)): Cheli, Pepe, Banne, Mintonia, etc. + +Como, custa costumantzia nch'est in parte passada. E sos babbos preferint a ponnere numenes chi lis agradant de prus, leados dae sos pessonagios de sa literadura, de s'arte, de sa musica o de su tzinema. Duncas, capitat de intendere o leghere, semper de prus, numenes leados dae s'inglesu o dae limbas cunsideradas esoticas. + +Unu numene chi, imbetzes, colat a sos figios est su **[sambenadu](sambenadu_0_1_1)**, sena chi nen su babbu nen sa mama lu potzant isseberare. Finas a como, pro sa lege de s'istadu italianu, sos figios leant su sambenadu de su de su babbu. Ma, a cumintzos de su 2014, sa Corte europea de sos deretos umanos at istabilidu chi si potzat dare a sos figios finas su sambenadu de sa mama ebbia o ambos. Sa lege italiana devet essere addatada, duncas. + +Mescamente in ateros tempos, ma finas como, in prus de su numene e de su sambenadu, sa pessone leaiat unu numene "personale" chi lu distinghiat dae cale si siat atera pessone: su [**proergiu**](proèrgiu_0_1_1), gistru o paranumene. + +A su solitu, in su proergiu sunt definidas carateristicas fisica o cumprtamentales de sa pessone. Podet capitare chi su proergiu colet dae babbu in figiu, ma no in manera ufitziale. Su proergiu servit mescamente a distinghere una pessone in biddas in ue b'at pagos sambenados e numenes, cun casos de [**omonimia**](omonimia_0_1_1) frecuentes. + +Sa Lege 482/99 cunsentit a chie si siat de cambiare in sardu numene e sambenadu. Bastat una dimanda a su sindigu.** + +_# Diegu Corraine_ + + + +Imprenta de unu poddighe + + +### 01/11/2012 + +## S'identidade natzionale + +Sa [**natzione**](natzione_0_1_1) est una comunidade de pessones chi cumpartzint origine, istoria comuna, limba, cultura, in intro de unu territoriu determinadu. Podent tennere o nono cussentzia de custa apartenentzia comuna, ma semper natzione sunt. E sighint a essere natzione finas si non tenent un'istadu chi los rapresentat. In custu casu, sunt una natzione sena istadu, es.: sa natzione sarda, catalana, friulana, islovena.. Si tenent un'istadu sunt una natzione-istadu, pro es.: Malta, Islovenia, etc. + +S'[**istadu**](istadu_0_1_1) est un'entidade politica e giuridica chi servit a organizare e a guvernare sa vida de unu o prus populos o natziones in intro de unu territoriu determinadu, in cunditzione de [**soberania**](soberania_0_1_1). + +Duncas, sa **_natzione_** est unu cuntzetu politicu-culturale, su de **_istadu_** est politicu-istitutzionale. + +B'at natziones sena istadu, comente sa sarda o sa friulana. B'at natziones partzidas in prus istados, comente sa curda, sa basca, sa catalana, etc. +B'at istados mononatzionales comente su Portugallu; plurinatzionales comente s'Italia. + +Sos deretos natzionales e sas Leges e Cartas + +Natzionalidade e tzitadinantzia + +Leare sa tzitadinantzia + +Deretos de su tzitadinu + +Immigratzione e tzitadinantzia + + + +vbcbnvcnvcnv + + +### 01/11/2012 + +## In classe + +1) cada unu su compitu suo + +2) organizare su traballu + +3) regulamentu + +4) santziones + +5) babbos e professores + + + + +### 01/11/2012 + +## S'identidade linguistica + +Sas limbas in su mundu + +Sa limba materna + +Sas limbas de ateras natzionalidades in Italia + +Sas limbas e sos Entes internatzionales + +Sos deretos linguisticos e sas Leges e Cartas + + + + +## Autonomia dèbile pro sos catalanos + +Sa Catalugna at votadu pro aumentare sos poderes chi ant a definire sos raportos culturales e finantziarios cun s'Ispagna. Su referendum de eris subra de s'Istatutu nou at a dare sa possibilidade a sos catalanos de intervennere subra de sa politica de immigratzione e dare deretos prus fortes pro sa limba catalana. + +Su 74% de sos votantes at aprovadu s'Istatutu, su 21% imbetzes fiat contrariu. Pero petzi su 49% de sos catalanos est andadu a votare e sos cumentadores politicos ant naradu chi custu est pro curpa de sa revisione fata dae Madrid. Sos natzionalistas de s' " Esquerra Republicana de Catalunya " (ERC) ant refudadu s'Istatutu pro custu. In su 2005 su Parlamentu Catalanu aiat aprovadu su 90% de s'Istatutu originale chi pediat un'autonomia prus manna. Pero su Parlamentu de Madrid aiat catzadu propostas meda chi diant aere dadu un'autonomia finantziaria e politica bera. S'Istatutu est torradu in custa manera diluidu a sa Catalugna e at deludidu sos votantes. + +S'ala dereta de su Partidu Populare at imbetzes naradu chi s'Istatutu est una manera de minare s'unidade de s'Istadu Ispagnolu. Su primu ministru Zapatero at naradu chi custa vitoria non faghet s'Ispagna prus minore ma prus rica e prus manna in sa diversidade . + +S'Istatutu megiorat sa situatzione de sa limba. S'Art. 3.2 de su 1979 de s'Istatutu pro s'autonomia naraiat: " Sa limba catalana est sa limba ufitziale de sa Catalunja paris cun s'ispagnolu chi est sa limba de totu s'Istadu". S'Istadu nou agiunghet chi "onni pessone in Catalugna, tenet su deretu de impreare sa limba sua e su deretu e dovere de connoschere sas limbas ufitziales. Sas autoridades catalanas ant a devere faghere a manera de podere esertzitare custos deretos" (art.6.4). Peri in sas istitutziones europeas su catalanu at a tennere prus fortza. S'Istatutu narat chi "ant a devere leare provedimentos pro otennere ufitzialidade intre s'Unione Europea e s'impreu in organizatziones internatzionales e tratados internatzionales de cuntenutu linguisticu"(Art.6.3). In prus s'Istatutu nou at a "promovere sa comunicatzione e collaboratzione cun sas ateras comunidades chi tenent sa matessi eredidade linguistica, cun acordos e tratados pro sa promotzione e sa difusione esterna de sa limba catalana" (Art.6.4).[_gbc_] + + +## S'iscola in Italia e in Sardigna + +1) S'iscola obbrigatoria + +2) Sa riforma Moratti + +3) S'iscola segundaria de primu gradu + +4) S'iscola in su mundu + +finas de s'adotzione a distantzia + + + + +## **Imprenta de unu poddighe** + + + + +## vbcbnvcnvcnv + + + + +### 23/04/2014 + +## + +DEMOCRATZIA LINGUÌSTICA, LIMBAS E LIMBA SARDA + +### de Diegu Corraine + +In contu de limbas e dialetos, podimus narrere chi bi podent essere duas genias de "democratzia linguistica": + +a) una "_esterna"_, chi est su guvernu de sas limbas de su mundu (cun politicas linguisticas addatas), in ue cada limba tenet su deretu de mantennere e afortire s'identidade sua orale e iscrita, in paridade cun sas ateras. + +b) una "_interna_", chi est su guvernu de cada limba leada a sa sola, in ue cada dialetu est sa base bia e naturale de sa limba e tenet su deretu de mantennere s'identidade sua orale e iscrita, ma si faghet rapresentare, paris cun totu sos ateros dialetos de sa limba, dae una norma iscrita generale, de referentzia e de rapresentantzia pro totus, chi tenet sa funtzione de norma ufitziale. Sa norma generale, tando, no est esclusiva ma cumplementare de sos dialetos e a s'imbesse, sos dialetos tenent unu "cumplementu" in sa norma iscrita unitaria. + +Custa mi paret un'idea crara de "democratzia linguistica" chi balet pro totu sas limbas, finas pro su sardu. De su restu, sas limbas emergentes, chi si sunt afortende e ufitzializende, sunt sas chi s'ant cuncordadu una norma iscrita de referentzia generale pro s'ufitzialidade, mantenende sa fortza de sas richesas locales. Su sardu est sighende custu caminu, in manera democratica. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 23/04/2014 + +## ICANN delegat su dominiu .gal + +### a cando .sar? + +Nic.gal est oramai su primu dominiu de .gal ativadu dae s'ICANN. s'organismu internatzionale chi gestit sa rete in totu su mundu. A pustis de 7 annos de traballu e cun sas firmas de apoju de 12.000 pessones e 110 entes publicos e privados galitzianos, sa posta in opera de custa prima pagina, de caratere tecnicu e de proas, cheret narrere chi sadelega formale de .gal est giai fata! A pustis de unu protzessu longu in ue sos Galitzianos, cun su voluntariadu e sas ideas craras sunt resessidos a afirmare finas in su mundu de sa Rete sa personalidade natzionale issoro. + +E nois in Sardigna? S'idea de otennere su dominiu .sar est betza ma, comente capitat a s'ispissu, una cosa est a nde faeddare, atera cosa est a faghere. Ma pro faghere tocat a essere de acordu e a ... si ponnere! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 25/04/2014 + +## KOINÈ DIALEKTOS, "limba comuna" + +### de Diegu Corraine + +Sa _Limba sarda comuna_ o cale si siat atera norma iscrita comuna ("_koinḗ dialektos_ 'limba comuna", comente naraiant sos Gregos), non naschet pro trascriere cada variedade locale, cun sos sonos tipicos issoro (e duncas sos grafemas), ma pro 'rapresentare' sa richesa de sos dialetos in una norma iscrita unica e generale. Comente pertocat a cada limba chi si cheret natzionale e ufitziale. + +Tando est totu tempus perdidu a proponnere de nche ponnere in sa norma iscrita generale s'iscritura de sas diferentzias foneticas locales. Cada die b'at semper calicunu chi s'ischidat cun propostas miraculisticas chi no afrontant sa diferentzia de funtziones limba generale/limbagios locales. + +Pro trascriere sos sonos locales, bastat a iscriere totus sos dialetos, cun totu sos grafemas chi bi cherent. + +LSC e dialetos tenent funtziones diferentes ma cumplementares. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 05/05/2014 + +## FARSÀRIOS LINGUÌSTICOS, IN CONTU DE PRONUNTZIAS e ISCRITURA de sa LSC + +### de Diegu Corraine + +Contra a campagnas de disinformatzione pilotadas in carchi blog (pilotadas male, ca sas faulas si bident currende), custa bia rispondo a sos amigos chi mi pedint informatziones in contu de: + +1) **iscriere in una manera e pronuntziare in totu sas maneras possibiles** in sos dialetos o limbagios locales e de... +2) **passare dae totu sas pronuntzias locales a una iscritura unica in Lsc**. + +Custu si bidet craru in sa figura chi semus publichende (_Limba sarda comuna_, RAS, pag. 17), in ue dae s'iscritura _**ogru**** **_podimus pronuntziare in cale si siat manera e a sa revessa, pronuntizende in cale si siat manera MA iscriende **_ogru_**. + +Duncas, _a narrere chi in Lsc b'at petzi una pronuntzia est una farsidade_. _Est totu su contrariu:** sa LSC si podet leghere in totu sos dialetos e pronuntzias locales, totus**. **E dae totu sos dialetos a sa LSC. + +De seguru, a fortza de repitere custa faula, tipica de farsarios linguisticos, calicunu nche podet finas ruere in sa trampa, ma sunt semper prus pagos. + +Ca, oramai, sa gente at cumpresu chi sa disinformatzione e sas faulas sunt manovras de gente sola e disisperada, chi, non resessende a imponnere sas ideas suas, ispartzinat calunnias e benenu pro nch'iscontzare s'unica norma chi siamus resessidos a elaborare in 15 annos de cunfrontos e cuntierras, frutu de su traballu de duas cummissiones de espertos. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/05/2014 + +## + +### de Diegu Corraine + +In custas urtimas chidas m'est capitadu de dare cunferentzias pro faeddare de limba sarda e tenores, poetas, cantadores. Unu cunfrontu mescamente cun pessones interessadas a su tema, est craru, e protagonistas de su cantigu in sardu. + +Unu de sos temas importantes est istadu su tempus venidore de sa limba sarda._ Totus semus istados de acordu chi, lassende a cada unu sa possibilidade de faeddare su limbagiu suo, bi bolet una norma iscrita comuna pro totu sos Sardos_, pro assegurare a sa limba nostra un'impreu ufitziale, comente sos Sardos ant fatu in seculos de soberania. + +De seguru nemos at propostu --pro faghere una norma iscrita comuna-- sa limba de sos poetas, cantadores, tenores, coros. Pro resones craras: su bonu de sos improvisadores e cantadores non tenet un'idea formale de sa limba, nche ponet unu muntone de italianismos si custos lis servint pro faghere rima, non sunt pessende a comente iscriere sos faeddos ma a comente los pronuntziare. + +Est craru, duncas, chi no est dae custa categoria de "praticos" de sa limba orale (cun totu sas variedades locales possibiles) chi podet bennere una norma iscrita. A pedire _limba iscrita_ a chie est praticu de _limba orale_, faeddada, est un'ispropositu. + +Tando est petzi populismu de sa peus genia s'idea de chie pessat chi una norma de sa limba sarda devat essere fata o si devat fundare in sa/sas limbas de sos cantadores e de sos poetas. Una norma iscrita comuna, natzionale sarda, subralocale e de impreu guvernativu, formale, didaticu, sientificu, devet essere frutu de un'istudiu profundu de totu sos aspetos, variedades e registros de sa limba, e devet essere sestada sena una visione localistica, mediende in intro de totu su sardu, sena istabilire lacanas internas, chi non tenent perunu sentidu linguisticu. + +In custa epoca, sos Sardos punnamus a nos guvernare a sa sola. Pro custu nos servit unu sardu natzionale ufitziale, cun una norma iscrita comuna. Non pro cantare in palcu ebbia. Sende chi custa atividade est unu de sos sinnales primos de sa vitalidade de sa limba nostra. + +In totu su mundu de sas limbas natzionales emergentes, sas normas iscritas comente sa Lsc sunt fatas tenende contu de sa traditzione litetraria iscrita (chi no est mai localista) cunfrontadas cun totu sas variedades locales, dae espertos de limba, in oras, dies, meses de cunfrontu, non dae improvisadores, imborduleris, mitomanes, miraculistas cun visiones messianicas. A sestare una norma no est comente a giogare una partzida a botza. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 14/05/2014 + +## + +ALLOMORFOS E GEOSINONIMOS: dae su 2006, sa richesa de su sardu in sa LSC + +### de Diegu Corraine + +In su ditzionariu de su sardu intrant **_paraulas_** e _**termines**_. + +Leghende su manualeddu de sa LSC publicadu in pdf in sa Rete, ischimus chi est in sa natura matessi de custa norma, dae su 2006, sa possibilidade de: + +……………… + +_**f** -- S_celta di forme neutre per usi scientifici/didattici, es. **_ainu_**, accanto a forme di uso piu familiare o letterario, + +es. _molente_, _poleddu_, ecc.; + +……………… + +Duncas, in Lsc intrant totu sos faeddos de su sardu, lematizados cunforma a sas regulas ortograficas suas: sos _allomorfos_, chi sunt rapresentados dae una forma iscrita, e sos _geosinonimos_. + +Est craru, duncas chi, comente resurtat in sa figura, in s'isseberu de una mediatzione intre sos resurtados reales de su lat. -C-, pro es. PACEM, sa proposta "**_paghe_**" est petzi unu '_primus inter pares_' de mesania (sena chi b'apat peruna lacana intre custos dialetos, ma, s'in casu, continuidade). Tando est craru chi _pahe_, _paºe_, _paghi_, _page_, _paxe_, _paxi_, sunt tratados comente allomorfos de '**paghe**' chi los rapresentat comente modellu iscritu. Duncas, si tratat de **allomorfos** (formas diferentes de unu matessi faeddu chi tenet sa matessi origine). Comente intrat in sa LSC sa forma iscrita "**paghe**", gasi etotu '**lughe**', '**pighe**', etc. E gasi sighende pro sos ateros fenomenos in ue b'at diferentzias foneticas locales. + +Imbetzes, in sa matessi fig., sos faeddos '**magra**', '**mantza**', '**taca**', sunt vocabulos de origine diferente che definint su matesssi cuntzetu, in logos diferentes. Si tratat duncas de "geosinonimos". E geosinonimos chi intrant il Lsc sunt: **faeddare**, **arresonare**, **chistionare**, **allegare**. E "**cungiare**, **tancare**, **serrare**", etc. + +#_Diegu Corràine_ + + +## LIMBA SARDA COMUNA, su testu in pdf + +### Su documentu originale publicadu in formadu pdf dae sa Regione Autonoma de Sardigna, 2006, tenende contu de sas propostas de Contini, Puddu, Bolognesi, Pinna-Catte, Corraine, Lupinu, Paulis + +#_Diegu Corràine_ + +Incarca in su TÌTULU si cheres iscarrigare su documentu + + +## Sa gara de cantzones Liet-Lavlut + +Chimbe de custas sunt cantzones chi no ant mai partetzipadu a sa gara. Sas limbas sunt: Manx, Votianu, Romani e Mienchielu e su finnicu-isvedesu. Sa giuria de sa Liet-Lavlut at isseberadu sos undighi finalistas intre sessanta cantzones in bintighimbe limbas chi ant a garegiare su batordighi de santugaine. + +A parrere de Johan Sara, membru de sa giuria, custu est istadu unu compitu difitzile meda, ca su livellu de sas cantzones fiat artu. Comente pro esempru sa calidade musicale de sas limbas de comunidades minores che a su Manx o a su Votianu, presentes pro sa prima bia in sa gara. S'isula de Man at a essere rapresentada dae su grupu Moot cun una versione tzeltica de musica cun bassos e tumbarinos. Su Votianu, est una limba faeddada dae petzi 25 pessones in biddas a lacanas de su territoriu Estonianu-Russu, at a essere rapresentadu dae su grupu Raud Ants. Issos, chi sunt cuntentos meda de s'invitu, sonant una musica chi descrient comente "metallica populare". Su Liet-Lavlut presentat pro sa prima bia peri unu grupu Rom. Pro santugaine su grupu "Karavan Familia" at a biagiare dae s'Ungheria a Sampi (in Laponia) pro partetzipare. Su "Karavan Familia" sonat musica cuntemporanea de sos Romanis. + +Mienchieli, una limba minoritaria de su nord de s'Isvetzia, at a essere rapresentada dae su grupu Jord chi sonat musica cuntemporanea populare. Su matessi si podet narrere pro su grupu Finlandesu-Isvedesu Gjallarhorn chi tenet giai fama internatzionale. Sos ateros finalistas sunt: Arbegarbe, unu grupu friulanu dae s'Italia, Brian OhEadhra, unu cantante Gaelicu de s'Iscotzia, Gari, unu grupu bascu e Narf, unu trobadore cuntemporaneu de sa Galitzia. Sweblul, chi est su ramu Isvedesu de s'Ufitziu Europeu de sas Limbas Minores, onni annu organitzat sa gara de cantzones in collaboratzione cun ateras organitzatzione culturales comente sa « Liet Foundation ». Sas cantzones ant a essere trasmitidas in sa radiu e ant a essere votadas cun messagios eletronicos. + + + +## LIMBA SARDA COMUNA, RAS 2006 + +Incarca in su TÌTULU si cheres iscarrigare su documentu + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/05/2014 + +## S'ÈSTONE, DAE SOS DIALETOS A SA LIMBA ISTANDARD + +### de Diegu Corraine + +Hiiumaa: +Saaremaa: +Muhumaa: +Laanemaa: +Vigala: +Kihnu: +Harju-Risti: +Kuusalu: +Jarvamaa: +Northern-Virumaa: +Vaivara: +Kodavere: +Karksi: +Southern-Tartumaa: +Vorumaa: +Setomaa: + +Meide oobik aa seaesta maeale lain +Meile oobik oo siasta maale laind +Meite Öobik uo sieoasta mojale lain +Meite arjalend oo tanakond maale lain +Mede kunnilind uu tanabo maeale laind +Mede kunniljond ond tanavasta maalo lain +Mete uobik oo tanabu maeal lain +Meie uobik on tanavu muuale mend +Me oitselind on tanavu maale laind +Meie kirikiut one tanavu mojale lahand +Mei sisokaine ono (olo) tana vuo mojale menno +Meie sisask one tanavuade mojale lahnud +Mee kirikuut' om tao muial lannu +Meie tsisask om tinavu muiale lannu +Mii sisask urn timahavva muialo lannuq +Mii sisas'k om timahavva muialo 1'anuq + +Istandard ÈSTONE: **Meie oobik on tanavu mujale lainud** + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/05/2014 + +## S'ÈSTONU, DAE SOS DIALETOS A SA LIMBA ISTANDARD: UNA LIMBA UFITZIALE, DE ISTADU + +### de Diegu Corraine + +Non so de seguru un'espertu de limba estona, ma non bi cheret nudda a si documentare. Amus semper tentu curiosidade manna pro custa limba de una natzione de 1.300.000 abitantes in unu territoriu de 45.000 km2, indipendente dae s'Imperiu russu in su 1918, dae s'Urss in su 1991. + +Leghende su libritu de Urmas Sutrop "_Estonian Language_" (Tallinn, 2000), amus bogadu a campu unos cantos datos chi tratant de s'istoria de sa limba estona e de sa norma sua. Dae sa mapa dialetale chi publicamus, cumprendimus cantu s'estonu est partzidu in dialetos e comente dae sos dialetos sunt resessidos a nche tirare una norma iscrita unitaria. + +Sos babbos de su protzessu de elaboratzione de una "normativa" unitaria de su _eesti_ sunt istados **Johannes Voldemar Veski** (Vaidavere, 1873 - Tartu, 1968), linguista, cumpiladore de ditzionarios e terminologu; **Johannes Aavik** (Poide,1880 - Istocolma,1973), filologu e linguista. + +Sa limba estona no est una limba indoeuropea, e apartenet a sa camba finnica de su grupu ugro-finnicu de sas limbas, paris cun su finlandesu e ateras limbas prus minores. S'estonu est diferente dae su finlandesu, cantu s'inglesu dae su Frisonu. Sa diferentzia intre estonu e ungheresu, comente su tedesca ade su persianu. + +Su _eesti_ est sa limba ufitziale de s'Estonia, presente dae s'iscola elementare a s'universidade. Est finas sa limba istandard, normale, de sa sientzia moderna (biologia, astronomia, informatica, semiotica, etc.). S'estonu l'impreant in s'esertzitu, in teatru, in su giornalismu, e totu sas classes sotziales. + +Su _eesti_ istandard, e no unu de sos dialetos suos, est finas limba ufitziale de sa Unione Europea. + +Sa cunviventzia de sos dialetos estonos cun s'istandard est unu modellu de interessu mannu finas pro nois Sardos si punnamus a sa soberania, contra a cale sia siat visione folclorica, localista, autolesionista, divisionista. + +Hiiumaa: Meide oobik aa seaesta maeale lain +Saaremaa: Meite oobik oo siasta maale laind +Muhumaa: Meite uobik uo sieoasta mojale lain +Laanemaa: Meite arjalend oo tanakond maale lain +Vigala: Mede kunnilind uu tanabo maeale laind +Kihnu: Mede kunniljond ond tanavasta maalo lain +Harju-Risti: Mete uobik oo tanabu maeal lain +Kuusalu: Meie uobik on tanavu muuale mend +Jarvamaa: Me oitselind on tanavu maale laind +Virumaa settentrionale: Meie kirikiut one tanavu mojale lahand +Vaivara: Mei sisokaine ono (olo) tana vuo mojale menno +Kodavere: Meie sisask one tanavuade mojale lahnud +Karksi: Mee kirikuut' om tao muial lannu +Tartumaa meridionale: Meie tsisask om tinavu muiale lannu +Vorumaa: Mii sisask um timahavva muialo lannuq +Setomaa: Mii sisas'k om timahavva muialo l'anuq. + +Istandard ÈSTONU: **Meie oobik on tanavu mujale lainud** + +#_Diegu Corràine_ + + +### 21/05/2014 + +## + +DIE DE SA SARDIGNA e LIMBA SARDA COMUNA + +### de Diegu Corraine + +A bos l'ammentades, in su 1993, cando sa RAS at istituidu sa DIE DE SA SARDIGNA, sa cuntierra cumintzada dae sos contrarios? Naraiant chi sa data istabilida (su 28 de abrile de su 1794) non fiat un'isseberu bonu, ca ammentaiat un'istoria de cunflitu. + +E nde proponiant semper ateras. Ma no nde lis andaiat bene mancu una. + +Deo apo semper pessadu chi cale si siat data alternativa no los diat aere acuntentados, ca sa contrariedade issoro fiat a tennere una FESTA NATZIONALE SARDA. Su malu non fiat sa "data" ma s'idea matessi de dare fundamentu a unu reconnoschimentu annuale de sa Natzione Sarda. + +In sa matessi manera, pesso chi, como, sos contrarios a sa Limba sarda comuna sunt contrarios a s'idea matessi de tennere una norma iscrita comuna, un'istandard iscritu ebbia de una Limba natzionale ufitziale. + +Duncas, no est a sa norma atuale de LSC chi sunt contrarios (chi est una forma chi podet essere semper cambiada, comente solutzione cuncreta), ma sunt contrarios a s'idea matessi de una limba natzionale. Est pro custu chi, in definitiva, nde proponent duas, tres. etc, bastis chi non siat 1! + +B'at un'atera genia de contrarios a sa LSC: sos chi cherent sa limba personale issoro leada a modellu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 25/05/2014 + +## + +REPÙBLICA DE CAMPADÀNIA: SEPARATISMU LINGUÌSTICU E POLÌTICU-TERRITORIALE + +### de Diegu Corraine + +Oramai no est prus unu segretu, sos membros de su grustigheddu de concheddas chi at fatu dannu in cale si siat partidu in ue sunt intrados, chi ant semper partzidu su sardu in duos pro nde negare s'ufitzialiade, sunt essende a campu cun ideas e propostas de separatismu politicu e territoriale, cumintzadas cun su separatismu linguisticu. In manera crara lu narat s'art. "Sa natzioni campidanesa" de Abdullah Luca de Martini publicadu de reghente dae Vitobiolchini.it. E crara est sa paraula de ordine: "Campidanu libberu"! Un'articulu chi misturat mitomania, fundamentalismu religiosu, innorantzia linguistica e disinformatzione. + +Custos sunt sos efetos craros de sa teorizatzione e pratica de separatismu linguisticu de sas Universidades sardas e de una parte de sos moimentos chi si definint soberanistas e indipendentistas e chi sunt petzi un'istrumentu de s'assimilatzione linguistica in favore de s'italianu. + +Sa cosa curiosa est chi, cun s'agiudu de sos linguistas, dae unu territoriu, su Campidanu, de in pessu 1850 km2, si sunt imbentende una natzione noa, a bandas dae sa sarda, chi cheret "leare sas terras de su Papa". Custos natzionalistas camPadanesos nostros si cherent allargare a unu territoriu de unos 12.000 km2 (su mesu de sa Sardigna), cun s'iscusa chi custos sunt de limba campidanesa! Duncas, non sunt separatistas ebbia ma finas espansionistas! In palas de sos chi negant sa limba sarda e s'unidade sua, proponende duas limbas, b'at pessonagios chi ant semper gherradu pro ponnere sos Sardos s'unu contra a s'ateru, pro semenare odiu e benenu. + +Ma in particulare, est unu pessonagiu istrangiu che a Eduardo Blasco, aposentadu dae annos in s'universidade, chi, in cambiu de operare pro mantennere aunida sa limba nostra, at iscaminadu chentinas de istudentes, semende odiu e separatismu linguisticu, ammaniende sos istudenteddos prus debiles e mitomanes a sas ideas malas suas. At semper gherradu e sighit a gherrare contra a s'unidade de sa limba nostra, finas cando at firmadu e atzetadu sa norma iscrita de sa Limba Sarda Unificada. Est issu chi, abbandonende su territoriu de sa dialetologia, dae 30 annos est alimentende sa teoria, s'ideologia chi sas limbas sardas sunt duas, logudoresu e campidanesu, e chi diant essere naschidas in epocas diferentes, e chi diant essere incumpatibiles a pare, e chi, duncas, no est possibile una norma sarda iscrita unica. Una teoria chi como est dende sos frutos suos, cun craresa. Unu pessonagiu istrangiu chi, comente unu colonialista de ateros tempos, catalanu o ispagnolu, alimentat s'odiu linguisticu internu. + +Forsis montados dae sa crisi ucraina e dae sa formatzione de sa Republica de Crimea, sa fantasia de sos "fundamentalistas" nostros de religione camPadanesa, est in fines essida a campu in manera coerente: cumintzant cun su separatismu linguisticu pro arribabre a su separatismu territoriale, sa _**Republica de CamPadania**_. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 26/05/2014 + +## Sos "indipendentistas" e "soberanistas" sardos imparent a beru dae Catalanos, Bascos e Galitzianos. + +### de Diegu Corraine + +In custas oras post-eletorales europeas acuntesset de leghere messagios, mescamente in FB, de unu muntone de "indipendentistas" sardos "arretos" ca in Catalugna e Paisu Bascu ant bintu in sas Europeas sas formatziones indipendentistas! + +Mancu unu de custos, pero, chi narat chi sos Catalanos e sos Bascos sunt gherrende pro s'autodeterminatzione ca tenent una cussentzia natzionale forte formada in s'unidade de sa limba natzionale issoro, chi tenet, mancu male, una norma iscrita unica. Catalanos, Bascos, e finas Galitzianos, praticant su "deretu de detzidere" cada die cun sa limba issoro normativizada. + +E nemos, de custos, chi narat chi su prus de custa fortza lis derivat, a Catalanos, a Bascos e Galitzianos, dae custu "motore" de unidade natzionale chi est sa limba unitaria! + +Forsis no l'ischint (o faghent sa finta de no l'ischire). E forsis est pro custu chi una parte de custos sardos chi si definint "indipendentistas" e "soberanistas", gherrant in manera autolesionista e localista contra a s'unidade de sa limba sarda. E semenant odiu contra a ateros sardos chi sunt faghende sa parte issoro pro afortine sa limba sarda. + +Ma ite tenent in conca? + +#_Diegu Corràine_ + + +### 27/05/2014 + +## + +### de Diegu Corraine + +Leghende sa _Unione Sarda_ de su 26/5/14, sunt essidas a campu, paris cun ideas de bonu sensu, sas ideas de semper, contrarias a s'unidade de su sardu de sos pessonagios solitos. + +In particulare, unu pessonagiu istrangiu che a **_Eduardo Blasco_**, aposentadu dae annos in s'universidade sarda, chi, in cambiu de operare pro mantennere aunida sa limba nostra, at semper iscaminadu chentinas de istudentes, semenende odiu e separatismu linguisticu, ammaniende sos istudenteddos prus debiles e mitomanes a sas ideas malas suas. At semper gherradu e sighit a gherrare (in totu sos articulos e libros suos) contra a s'unidade de sa limba nostra, finas pustis de aere firmadu e atzetadu sa norma iscrita de sa Limba Sarda Unificada in su 2001. + +Est issu, Blasco, chi, abbandonende su territoriu de sa dialetologia, dae 30 annos est intradu in su territoriu de sa politica linguistica, alimentende sa teoria, antis s'ideologia, chi sas limbas sardas sunt duas, logudoresu e campidanesu, e chi diant essere naschidas in epocas diferentes, e chi diant essere incumpatibiles a pare, e chi, duncas, no est possibile una norma sarda iscrita unica. Una teoria chi non tenet perunu sentidu linguisticu (chi linguistas de gabbale comente Micheli Contini ant decraradu comente farsas), chi como est dende sos frutos negativos suos, cun craresa, sighende a dare fortza a sa currente contraria a s'unidade de su sardu. + +Unu pessonagiu istrangiu chi --lu repitimus--, in cambiu de aunire comente diat devere faghere unu chi s'est semper bantadu de essere catalanu, est faghende una gherra politica dannargia, comente unu colonialista de ateros tempos, catalanu o ispagnolu, alimentende s'odiu linguisticu e su partzimentu internu. + +Si Blasco fagheret pro su catalanu su chi est faghende contra a su sardu, nche lu diant dispatzare a puntas de pee dae Catalugna. + +Oramai nche semus istracos de custa "linguistica" chi, profetende de una positzione de "neutralidade" academica finta, faghet politica linguistica in manera ideologica, colonialista e separatista, contra a s'unidade de sa limba nostra. + +A foras dae sas universidades sardas custa genia de linguistica! + +Finas ca, comente nos imparant ateras limbas, s'istandardizatzione no l'ant mai promovida e atuada sas universidades ma sos espertos de limba chi punnant a sistematizare e dare fortza a sa limba natzionale pro nd'otennere s'ufitzialidade. Custu non cheret narrere chi semus contrarios a sos istudios linguisticos e dialetologicos, chi sunt indispensabiles in cale si siat opera de istandardizatzione. Ma chi semus contrarios a s'impreu "politicu" e "ideologicu" de sa dialetologia contra a s'unidade e a s'ufitzialidade de sa limba sarda. + +Finas un'ateru pessonagiu, **_Roberto Bolognesi_**, chi s'at semper atribuidu titulos academicos, at postu su parrere suo in su matessi articulu de sa _US_, mustrende sa natura bera sua de pessonagiu astrolicu e sena cabu. + +Bolognesi est famadu ca no at mai tentu coerentzia in contu de limba, at semper cambiadu idea in sos annos (bastis de afirmare s'ego maniacale e mitomane suo), proponende semper solutziones istrambotigas e miraculisticas: dae proponnere, a sa prima, su baroniesu comente modellu istandard, a, como, su casteddargiu; dae ponnere sa firma in sa LSU e pustis in sa LSC, finas a torrare a sa passione sua, sa binomia logudoresu/campidanesu, cunforma a su modellu de sa "polinomia" a sa corsicana, in pratica sas duas "limbas" de Blasco. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 03/06/2014 + +## NASCHET SU COORDINAMENTU PRO SU SARDU UFITZIALE / CSU + +### Chie est de acordu cun sas finalidades de su CSU podet aderire + +Sa situatzione generale de sa politica linguistica oe in Sardigna (mancat una lege ispetzifica pro s'avaloramentu de su sardu; mancat su Pianu triennale de is interventos de promovimentu e avaloramentu de sa cultura e de sa limba sarda cunforma a s'art. 12 de sa L.R. 26/1997; bolet annoadu s'Osservatoriu regionale pro sa cultura e sa limba sarda cunforma a s'art. 5 de sa L.R. 26/1997) e una filera de cosas acontessidas in is urtimas chidas (iscadentzia de s'incarrigu de su Diretore de su Servitziu Limba e Cultura Sarda de sa R.A.S.; aprovatzione de su Patu de istabilidade internu de sa R.A.S. chi no assignat pro is interventos in favore de sa limba sarda sa prioridade de ispesa chi ddis deghet; perigulu de acorpamentu de is servitzios de sa R.A.S. vacantes e duncas fintzas de su Servitziu Limba e Cultura Sarda) faghent naschere - a manera legitima - prus de unu pistighingiu in contu de su benidore de sa limba sarda, pro more ca non si bidet oe unu disignu craru de programmatzione de interventos pro dd'avalorare. + +Custos cunsideros de importu faghent naschere s'apretu de dare vida luego a unu COORDINAMENTU PRO SU SARDU UFITZIALE, cun sa punna de ponnere a disponimentu de is istitutziones, de is faeddadores e de chie totu est interessadu documentos, materiales, consigios, istrategias, fainas chi portent a un'avaloramentu beru de sa limba sarda in cale si siat cuntestu sotziale de impreu e a s'ufitzializatzione sua in s'Amministratzione publica, in s'Universidade, in s'Iscola, in sa Cresia. + +_**SARDU UFITZIALE** est abertu a sa partetzipatzione e a su cuntributu operativu de chie (tzitadinos, insignantes, operadores de sa limba, intelletuales, assotzios culturales, assotzios de categoria, sindicados, movimentos e partidos politicos, impresas, e sighende) tenet a coro sa sorte de sa limba sarda e cumpartzit s'idea de s'ufitzializatzione cuncreta sua_, ponende*si a disponimentu de is istitutziones chi depent ponnere cambas a una politica linguistica seria e atziva in Sardigna, sighende s'andala de is fainas acumpridas e/o incarreradas in is urtimos annos dae sa Regione Autonoma de Sardigna e pighende in su cunsideru giustu sa netzessidade de sighire a promovere una norma comuna pro is impreos iscritos de su sardu. + +Casteddu, 27 de maju de su 2014 + +#_Diegu Corràine_ + + +## Su Tzile in favore de sa Corte Penale Internatzionale + +Su guvernu de su Tzile at fatu ischire chi at a reconnoschere sa Corte Penale Internazionale, s'organismu chi podet giudicare subra de sos crimines de gherra, faghende creschere s'arriolu de s'aministratzione americana. Su ministru de sos Èsteros, Alejandro Foxley, at naradu chi at a essere un'isballiu chi sos IUA ant a pessare de ponnere santziones a su Tzile, ca sos duos Paisos sunt istados semper amigos. "Tzertu, su Cpi at a essere aprovadu - at naradu su ministru tzilenu - e mi paret chi sos IUA como devent abaidare sa realidade", cunfirmende finas chi belle totu su parlamentu at sustennidu sa detzisione de ratificare su tratadu chi at istituidu sa Cpi. Difatis, sos IUA no ant mai ratificadu sa naschida de su Cpi pro una resone ebbia: sa giurisdizione de custu organismu diat podere tocare peri a carchi tzitadinu americanu, mescamente a carchi militare. Ma su chi at surpresu su guvernu de su Tzile est su fatu chi sos IUA ant naradu chi ant a ponnere santziones militares chi su guvernu tzilenu at a firmare in favore de su tribunale. + +"Si sos IUA ant a ponnere a beru santziones, semus coordinados cun sas Fortzas Armadas - at naradu su ministru Foxley - e amus giai elaboradu unu pranu alternativu pro arribare a tennere su propiu totu su chi servit a s'esertzitu nostru.[_lmr_] + + +### 07/06/2014 + +## Coordinamentu pro su Sardu Ufitziale / CSU, ASSEMBLEA GENERALE, 14 DE LÀMPADAS, SANTAJUSTA (OR) + +### "Sardigna 2014. Politica linguistica: Annu Zero?" + +Su **Coordinamentu pro su Sardu Ufitziale** s'addoviat in assemblea generale, pro sa prima bia, sabadu su 14 de custu mese in Santa Justa (Aristanis) a sas 17.00 in su Tzentru Tzivicu de su comunu in pratza Othoca. + +Su titulu de s'addoviu at a essere: + +Sunt invitados totu sos chi ant aderidu paris cun sos chi bolent aderire e finas sos chi diant cherrere aderire, ma tenent dudas. E tando a partetzipare est sa manera megius pro si nche bogare sas dudas, abbarrare o si nch'andare. + +CSU est unu assotziu non formalizadu chi cheret printzipiare un'atzione de vigilantzia, informatzione e cunfrontu _cun_ e _pro_ sa politica linguistica de sa limba sarda e de sas ateras limbas de Sardigna. + +Su chi paret dae deretu est chi sa limba sarda non siat una prioridade urgente pro su guvernu regionale e chi arriscant de lassare colare su tempus sena atos cuncretos, chi, sena issos, sos dannos a sa limba podent essere posca sena mediu . + +In custos urtimos deghe annos, guvernos de manca e de dereta, ant acumpridu una politica linguistica chi at produidu efetos bonos e finas una 'renaschida' de sa chistione. Sos resurtados de custa revesa de sa limba si sunt bidos finas in sas polemicas urtimas in contu de istandardizatzione e assentos dirigentziales regionales. + +Su pruere de sos polemistas paret negativu, ma imbetzes est, finas sena bolere, su sinnale pretzisu chi sa chistione de sa limba est bia, carculada e presente in s'opinione publica sarda. Su chi tocat e meresset est chi bi cheret atentu e finas una capatzidade detzisionale pro parare fronte a unu beranu nou de sa limba chi non podet e non depet mudare in atongiu primidiu. + +Comente narat su documentu fundativu de CSU, s'istadu de sa chistione apessamentat. Sa situatzione generale de sa politica linguistica oe in Sardigna (mancat una lege ispetzifica pro s'avaloramentu de su sardu; mancat su Pianu triennale de is interventos de promovimentu e avaloramentu de sa cultura e de sa limba sarda cunforma a s'art. 12 de sa L.R. 26/1997; bolet annoadu s'Osservatoriu regionale pro sa cultura e sa limba sarda cunforma a s'art. 5 de sa L.R. 26/1997) e una filera de cosas acontessidas in is urtimas chidas (iscadentzia de s'incarrigu de su Diretore de su Servitziu Limba e Cultura Sarda de sa R.A.S.; aprovatzione de su Patu de istabilidade internu de sa R.A.S. chi no assignat pro is interventos in favore de sa limba sarda sa prioridade de ispesa chi ddis deghet; perigulu de acorpamentu de is servitzios de sa R.A.S. vacantes e duncas fintzas de su Servitziu Limba e Cultura Sarda) faghent naschere - in manera legitima - prus de unu pistighingiu in contu de su benidore de sa limba sarda, pro more ca non si bidet oe unu disignu craru de programmatzione de interventos pro dd'avalorare. + +De custu e de ateru amus a resonare in Santa Justa. S'isterrida l'ant a faghere sos promotores, a pustis cada unu podet faeddare e narrere sa sua. +Non mancheis. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/06/2014 + +## ISCOLA "DE" E "IN" SARDU: ORALIDADE E ISCRITURA, NORMA ISCRITA COMUNA E VARIEDADES DIALETALES + +### de Diegu Corraine + +Gratzias a sa leges in vigore, mescamente sa 482/99, s'iscola dat sa possibilidade de imparare "su" sardu e sas materias (totus) "in" sardu. + +S'in casu, est su maistru chi devet faghere cada isfortzu pro addatare su limbagiu suo a su de sos iscolanos. + +Sigomente su sardu est una limba chi assegurat s'intercumprensione a pare in su territoriu linguisticu suo, siat su maistru siat sos iscolanos ant a podere impreare cada unu su limbagiu suo. + +Siat comente si siat, su maistru devet faghere imparare sa currispondentzia de sa variedade locale (orale e iscrita) cun sa norma iscrita generale, comente podet essere sa Lsc. + +E sos libros e materiales didaticos? Unos cantos materiales los podent ammaniare, finas in sas variedades locales, maistros e professores chi los podent imprentare cun unu fotocopiadore o imprentadoras laser. + +Cunforma a su dinare a disponimentu e a su cumbeniu, b'at a aere libros iscritos in variedade locale (de materias locales) e in sa norma generale (sos ateros). +Ma, a su solitu, libros e entziclopedias in pabiru, pro resones economicas e de economia de iscala, no at a cumbennere a los iscriere in sa variedade locale. + +In prus de su materiale imprentadu in pabiru, sas tecnologias de sa Rete internet podent cunsentire de iscriere testos in cada variedade locale o sighende una norma iscrita ebbia, generale pro totus, ma cun sas pronuntzias locales. +Est craru chi, prus est generale e costante s'iscritura e prus at a creschere s'intercumprensione e intercambiabilidade de sos documentos, e sa lestresa pro los leghere in totu sa Sardigna. + +Totu ideas, custas, chi naro, iscrio e repito dae decadas, ma chi sa disinformatzione, interessada a ispartzinare benenu, cuat o deformat! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/06/2014 + +## **Intre localismu e universalismu, tocat a afortire sa limba, sa cultura e s'identidade nostra** + +### de Diegu Corraine + +Sa mundializatzione de sos mercados e de sa produtzione culturale arriscant de catzare balore e, duncas, "mercadu" a eventos, particularidades e identidades linguisticas e culturales chi non tenent sos "numeros" zustos pro esser cumpetitivos. Si sos contos economicos sunt sa regula pro istabilire su torracontu de una mercantzia e, duncas, si cumbenit a la produire o nono, cunforme a sa cantidade chi sa clientela est disposta a comporare, est craru chi una produzione in iscala manna est prus cumbeniosa, mescamente si garantit uniformidade e calidade costante. + +Ma, si podet narrer sa matessi cosa pro sas culturas e pro sas limbas, chi suntcarateristicas -e a bias"unicas"- propiu ca sunt minores e si sunt sarvadas ca istaiant e sighint a istare in logos "perifericos": in un'isula, in pitzu a unu monte, a s'atera ala de unu riu mannu, o in logos poveros sena richesas naturales o male sanos? Populos e natziones chi tenent istoriai millenarias, testimonzos de sa calidade prus manna de s'umanidade: sa diversidade. + +De culturas e limbas minores nd'est prenu su mundu. A su puntu chi si podet narrer chi sa "majoria" de s'umanidade est fata de "minorias"; una parte gasi importante de su mundu chi unu numeru ispetziale de su _Curreu de s'Unesco_ de su 1986 fiat intituladu "Natziones minores, culturas mannas". Sinzale finas chi in custu mundu relativu su cuntzetu de "mannu" tenet unu sentidu petzi si esistit su "minore", e a s'imbesse puru. E tando sa diferentzia etnica e linguistica est unu bene gasi mannu comente est unu bene sa diferentzia de sas familias animales o vezetales; antis galu de prus, si nois omines nos creimus a beru sos meres de sa natura. + +Tando, pro sas natziones e limbas minores (chi in sos logos in ue istant e pro sa zente chi nd'est parte sunt "mannas"), non podent baler sas lezes fritas de s'economia, de su torracontu. Issas, in s'interessu de totu s'umanidade, devent sighire a esister, finas (o mescamente) contra a sas lezes de su mercadu. + +Est pro custu chi sos populos e sas limbas minores devent tenner unu fortilesa e una cussentzia prus mannas pro si preservare e pro s'isvilupare. Ca sos populos che a su nostru sunt inghiriados de fortzas contrarias, economicas e culturales meda fortes, e arriscant un'influentzia negativa duas bias, in duos livellos diferentes: + +-- sa prima benit dae sa limba e dae sa cultura de sa majoria de s'istadu. Custa, presentende-si comente modellu forte, minetzat tretos mannos de sa limba nostra isterica, si non sa natura sua matessi e su deretu suo a esister che limba diferente e libera; + +-- sa segunda nos benit dae foras de s'istadu, dae su cosmopolitismu sena anima ne identidade, propostu cun totu sas fortzas dae custa mentalidade noa (sena tempus nen logu) chi tenet in sa limba e cultura angloamericana sos modellos suos universales. + +Duncas, nois semus custrintos a gherrare duas bias prus de sos ateros, cun s'idea crara de ite nos isetat si no lu faghimus, cun unu disinnu craru pro nos garantire unu tempus benidore. + +Sa tensione permanente intre localismu e universalismu presente in s'istoria de totu s'umanidade non nos podet afogare si amus a cumprender chi: + +-- non b'at culturas e limbas "mezus" e culturas limbas "peus", b'at petzi culturas e limbas diferentes, liberas de s'isvilupare e esser ufitziales in sa terra issoro o dominadas e afogadas; + +-- sa cultura e sa limba nostra balet cantu sas aterase tenet sas matessi possibilidades de ateras pro esser mediu de comunicatzione de una sotziedade moderna; + +in logu nostru, su sardu devet esser sa limba prima, ca issa est sa limba naturale, propia, istorica, de s'isula nostra; + +-- petzi nois podimus gherrare, in logu nostru, pro isvilupare sa cultura e sa limba sarda, contra a sos intentos de nos deculturare e livellare sas diferentzias; + +--non podimus pessare o isetare chi "cras" resessamus a fagher mezus, prosa limba sarda e sa cultura nostra, su chi non resessimus a fagher (o "non cherimus") "oe"; + +Nois creimus in s'ufitzialidade e la cherimus, comente ateras natziones cherent s'issoro. + +Tando, fortes de sas fortzas culturales mezus, espressadas dae su populu nostru, cun s'azudu de sas lezes in favore votadas dae su guvernu sardu, italianu e de sos printzipios istabilidos dae sas Cartas internatzionales, cherimus chi s'istoria nos torret totu su chi nos devet: sa libertade de esser "limba", in paridade de dinnidade e de oportunidades; limba de totus, sena diferentzia de idea politica, reliziosa, sotziale; limba de sa raighina ma finas limba moderna, de sa cultura, de sos medias, de s'aministratzione, de s'iscola, de sas sientzias. + +Duncas, bi cheret una politica linguistica zenerale, de totu sa sotziedade e non de s'iscola ebia, de totu su Guvernu sardu e non de s'Assessoradu de sa Cultura ebia, a manera chi "totu" sa sotziedade nostra podat funzionare, in totu sos ambitos e setores, in limba sarda, e finas in sa limba de s'istadu, comente previdet sa Carta Europea de sas Limbas. Pro custu, amus a dever elaborae istrumentos zuridicos noos e coerentes cun custa prospetiva. + +Finas sa "educatzione linguistica" at a dever esser no iscolastica ebia, ma sotziale e permanente: amus a dever imparare in totue su sardu ca sa limba nostra at a deveresser presente in totu sas ocasiones publicas, iscritas e orale, cun una "visibilidade" cumpreta chi nos inghiriet totus, comente oe nos capitat cun s'italianu. Si cherimus unu tempus benidore pro su sardu, bi cheret s'azudu de totus, de s'iscola publica, de sa privada, ma finas de totu sas entidades, de totu sos medios (informaticos, telematicos, etc.) chi azuant una limba libera a esser "normale" in sa sotziedade. Lu podimus fagher, custu, petzi si amus a creer in una limba moderna e unitaria, chi aunat totu sos Sardos in sas ocasiones comunicativas zenerales e formales, mantenende sas espressiones locales in sas ocasiones informales e comunitarias. + +_Diegu Corraine, __diretore de s'editzione sarda __de su Curreu de s'Unesco (_ghennarzu 2001) + +#_Diegu Corràine_ + + +### 09/06/2014 + +## S'**Euskara batua**, "limba basca unificada", est sa norma istandard orale e iscrita de su bascu, duncas limba ufitziale. + +### de Diegu Corraine + +S'**Euskara batua**, in sardu "bascu unificadu", est sa norma istandard orale e iscrita de su bascu. Su EB est una norma elaborada, cumplementare a sos dialetos, promovida dae sa _Real Academia de la Lengua Vasca - _**_Euskaltzaindia_**, fundada in su 1918, comente Istitutzione Academica ufitziale chi "dat cara", guvernat, sa limba basca, s'euskara. + +Est basadu in sos dialetos tzentrales de s'euskara: su navarresu, su navarresu-labortanu e su dialetu tzentrale de s'euskara. Duncas, una mediatzione unica intre sas variedades de dialetos classificados (dae 5 a 7) dae sos dialetologos. + +Est adotadu dae s'amministratzione publica, dae s'iscola e dae sos medios de comunicatzione. + +Su **Euskara Batua** est su resurtadu unificadu de propostas diferentes chi, in su 1968, sa Euskaltzaindia (in ocasione de sos 50 annos de sa naschida sua), in sa riunione de su Santuariu de Aranzazu, aiat detzididu de apojare e promovere. + +Finas in Euskadi, sa proposta de istandard de s'EB aiat pesadu, a sa prima, totu una cuntierra, in ue sos contrarios naraiant chi su EB diat aere fatu dannu a sos dialetos, "ochiende*los". Ma iscritores comente Koldo Mitxelena e Koldo Zuazo ant naradu chi su EB no est ateru si no una norma destinada a impreos formales (iscola, televisione, etc.), cumplementare a sos dialetos, sena lo escludere. Antis, pro issos, su "batua" fiat --e est-- unu mediu pro afortire sos dialetos, ca cunsentit de afortire "totu" sa limba basca. + +Comente si podet cumprendere, intre su camminu de su **EB** e su de sa **LSU** (2001) e **LSC** (2006) nostras b'at assimigios mannos, ca sos criterios e sas modalidades pro arribbare a una norma "comuna" sunt belle sas matessi in totu su mundu, in s'epoca nostra. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 10/06/2014 + +## 18 MANERAS DE NÀRRERE «LIMBA BASCA», 1 MANERA PRO L'ISCRÌERE: EUSKARA! + +### de Diegu Corraine + +In sos dialetos bascos b'at 18 maneras pro narrere "bascu" (_Auskera, Eskara, Eskoara, Eskuara, Eskuera, Euskeria, Euskala, Euskara, Euskera, Euskiera, Euzkera, Oskara, Uskara, Üskara, Uskaa, Üskaa, Üska, Uskera_), ma 1 manera ufitziale ebbia pro l'iscriere: **Euskara**. + +Cando in su 1968 est essidu a campu su **euskara batua**, medas fiant istados sos _cuntentos_ e medas sos _discuntentos_. Mescamente sas pessones mannas, avesas a faeddare su bascu ma no a l'iscriere, non si reconnoschiant in sa forma iscrita normativa unitaria. Semper e cando, cun su tempus, su EB s'est afortidu comente regula subradialetale e mediu de comunicatzione de totu sos Bascos. + +Sos _contrarios_ de s'EB sunt istados sos chi l'incausaiant de essere unu dannu pro sa subraviventzia de sos dialetos, sena contare che s'in casu sunt s'ispagnolu e su frantzesu chi sunt indebilitende e ponende in perigulu su bascu. + +Sos _amigos_ de su EB, in cambiu, narant chi custa norma dat una norma de referentzia paritaria pro totus, afortit sos dialetos ca preservat sa limba dae interferentzias frantzesa e ispagnolas, dende fortza a sa limba intrea. + +A sa prima, sos contrarios teniant bastante fortza, ma como sunt torrados a nudda. Sigomente su tempus est "semper maistru", como su euskara batua est sa norma prevalente de s'ufitzialidade. Ma sos dialetos sghint a essere fortes, mancu male, mescamente in s'oralidade. + +_Mutatis mutandis_, sos argumentos e ideas de sos _cuntentos_ e de sos _discuntentos_ de su **EB** sunt sos matessi chi operant in Sardigna. Ma oramai, in logu nostru comente in Euskadi, su prus de sos Sardos est cumprendende chi pro s'ufitzialidade de sa limba nostra bi bolet una norma istandard iscrita, chi, mancu male, tenimus: sa**_ Limba sarda comuna_**_. +_Curiosu chi in Sardigna, in ue sas diferentzias sunt de mancu, b'apat carchi localista pesadu a autoodiu, chi gherrat contra a sa norma iscrita unica, in favore de su partzimentu de su sardu, faghende a gioghitos e gigios de su colonialismu. + +_ +_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/06/2014 + +## + +### de Diegu Corraine + +Pro unu populu chi tenet sa cussentzia de s'identidade, sa limba no est petzi elementu de su patrimoniu culturale suo ma, in antis de custu, su mediu universale pro comunicare. Una limba podet esister pro millennios oseculos petzi comente limba faeddada ma est semper suzeta a si trasformare, a s'indebilitare o a s'afortire, sena peruna segurantzia. + +_Est s'iscritura chi li dat sustentu e fortilesa, ca l'assegurat sa possibilidade de tenner "sinnos" craros, permanentes e universales. S'iscritura naschet cando unu populu tenet bisonzu de nche brincare sas lacanas de su tempus e de sos logos._ E, si custu populu, pro rapresentare s'unidade comunicativa sua, tenet bisonzu de una _bandera_, galu de prus tenet bisonzu de una _limba_-_bandera_ comente sinzale de s'unidade sua e de s'identidade distinta. + +Duncas, si cheret tenner lestresa e universalidade comunicativa, che a sas limbas ufitziales, si devet cuncordare unu modellu unitariu de referentzia, una bariedade unitaria, una limba "_istandard_", una _limba_-_bandera_, comente narat sa paraula ingresa "istandard", chi no est ateru si non su frantzesu antigu "estandart", chi cheriat narrer propiu istendardu, bandera, modellu, puntu firmu, puntu de referentzia. + +Mai che a como sa limba sarda at tentu bisonzu de una limba-bandera ca mai che a corno at tentu s'ocasione de torrare a s'ufitzialidade perdida prus de ses seculos a corno. Oe, chi su tempus benidore de sa limba no interessat a sos Sardos ebia ma finas a sa cultura universale: sa _Carta europea de sas Limbas_ de su 1992, sa _leze sarda 26/97_ e _s'italiana 482/99_ sunt sa base zuridica crara de custu caminu nou pro s'isvilupu ufitziale de sa limba nostra, a manera chi issa tenzat sa matessi visibilidade e impreu de s'italianu. Duncas tenimus bisonzu de una limba chi rapresentet totu sos Sardos, in ue su limbazu de onzi bidda s'intendat rapresentadu "in" e "dae" sa limba-bandera. + +_Sa limba est che una domo, in ue sos limbazos de onzi bidda sunt sos aposentos_. Si dassamus chi intret s'aba a intro de su muru, gutiu cun gutiu, una domo arriscat de s'indebilitare o de si nche ruer. Bi cheret una cobertura. E non cumbenit mancu chi onzi aposentu si fagat una cobertura a sa sola ma torrat prus a contu chi onzi unu ponzat sa parte sua pro nde fagher una ebia. Tando, si a sos aposentos "cumbenit" sa cobertura, sa cobertura non podet fagher a mancu de sos aposentos, ca non podet abarrare in aeras. + +Gasi etotu est sa limba "modellu", chi duncas est finas una limba-cobertura, chi cuguzat sos limbazos, no los eliminat ma los afortit. Ma icomente naschet una limba-bandera, una limba-cobertura? Si non b'at una tradizione iscrita unitaria e firma, si moet dae sos limbazos reales, faeddados dae sa zente in onzi bidda. Si catalogant sas diferentzias, si classificant sos fenomenos foneticos e morfolozicos, si chircant sos resurtados prus coerentes e unitarios, cunforme a criterios istabilidos in antis e cun-frontendelos cun una "mesura-campione" comuna a totu sos limbazos de sa limba (in su casu de su sardu, su latinu), in manera de cumprender cantu e comente sos limbazos si sunt istesiados o mantesos a curtzu a sa limba mama. + +Ca sas diferentzias intre sas paraulas currispondent in manera sistematica a cambiamentos de una parte ebia de sa paraula chi tenet sa matessi raighina. Leamus sas medas diferentzias de pronuntzia de su resurtadu sardu de su latinu OCULU>OCLU. Est petzi una parte de sa paraula chi cambiat (su nessu cunsonanticu -CL-), cun una deghina de resurtados reales in sardu. Onzi unu diat poder esser leadu comente modellu, bandera. No nde podet esser escludidu mancu unu, ca totus diant poder rapresentare sa limba. Difatis, devimus leare su modellu in intro de totu su territoriu linguisticu sardu, sena istabilire lacanas nen tenner formas preferidas. Diamus poder isseberare _oglu_, _ocru_, _oxru_, _olºu_, _otxu_, _oxu_, _oju_, _ogru_, _ogu_, etc. Si isseberamus unu modellu _ogru_ non semus imbentende nudda, ma semus aplichende unu de sos criterios primos possibiles, su de escluder dae s'iscritura sas pronuntzias malas a legher pro chie non tenet su fonema, su sonu rapresentadu dae cussa iscritura. + +Àteros criterios podent esser sos de adotare sa solutzione prus "prena", cumpreta; su de favorire sa costantzia morfolozica de sas paraulas (in s'incumintzu, in mesu e in agabu), indipendentemente dae sos cambios fonosintaticos (numerosos in sardu comente, de su restu, in ateras limbas), finas basende-nos in s'etimolozia; su de privileziare sas formas a difusione prus manna, etc. Sighende custa obera pro totu sos ateros fenomenos chi sunt servidos a classificare sas diferentzias de sa limba (pro narrer, sos nessos: -_nf_-, -_ncl_-, -_ngu_-, -_lt_-, -_Ip_-, etc), amus a resessire a elaborare modellos lessicales, fonetico-morfolozicos unicos de referentzia, "madrighes" comunas, duncas sa limba-bandera. + +Sa limba modellu chi nd'at a resurtare no at a esser una limba imbentada, fata cun cantzos de una limba misturados cun ateros pro otenner una limba semplificada o regulare (comente podet esser s'esperanto, su volapuk, s'interiingua, etc.) ma una limba naturale elaborada, ca sos modellos seletzionados ant a esser "unu" de sos casos reales, naturales, leados e postos a "bandera". + +Calicunu diat poder narrer -e narat- chi su resurtadu de custa obera de mediatzione favorit prus una bariedade chi no un'atera. Si sa cunditzione chi podet cumbincher a atzetare su modellu est chi assimizet a s'unu o a s'ateru limbazu (a su casteddarzu o a s'otzieresu, a s'aristanesu o a su nugoresu, a su macumeresu o a s'oroseinu), no amus a arribare mai a unu resurtadu. Tocat a ischire chi, sicomente su modellu no est un'imbentu, otentu, mancari, faghende "media matematica" de sas diferentzias (cosa impossibile), at a poder assimizare de prus a una o a un'atera bariedade. No est custu su problema. + +Cale si siat modellu chi s'isseberat at a parrer (o esser) prus a curtzu a s'unu o a s'ateru. Su chi importat est chi siat unu modellu craru, su prus regulare e sistematicu possibile, fatzile a imparare comente pronuntzia e iscritura, mescamente pro sos chi sunt imparende pro sa prima bia sa limba. Chie cheret podet sighire a faeddare e a iscrier in su limbazu suo ma non si devet ispantare si sos chi leghent ant a agatare dificultades e ant a preferrer a tenner una limba-modellu zenerale, chi balet in totu sa Sardinna e no in una bidda ebia. ■ + +_Diegu Corraine_, diretore de s'editzione sarda de su Curreu de s'Unesco (frearzu 2001) + +#_Diegu Corràine_ + + +### 11/06/2014 + +## + +La llengua sarda comuna. Caracteristiques i historia d'un proces +(Sa limba sarda comuna. Carateristicas e istoria de unu protzessu) + +### + +de DIEGU CORRÀINE + +Istudiu meu (in pdf) publicadu in sos Atos de su "**_III Col*loqui Internacional «La linguistica de Pompeu Fabra_**», Tarragona 17, 18,19 de desembre de 2008, organizadu dae s'Institut d'Estudis Catalans. + +_PDF in bassu_ + +_p. 483_ + +_1. Pompeu Fabra 1868-1948 +2. Les llengues de Sardenya +3. Realitat sociolinguistica +4. La tradicio literaria +5. La visio del dialectolegs +6. Continuum linguistic +7. Normalitzacio i normativitzacio +8. Com i quan neix el proces d'estandarditzacio a Sardenya? +9. L'estandar: de la diglossia a l'oficialitat +10. Els antecedents del proces d'estandarditzacio +11. Naixement de la LSU: 2001 +12. Naixement de la LSC: 2006 +13. LSU>LSC, model linguistic i model ortografic +14. LSU i LSC, uns quants criteris +15. LSU>LSC, diferencies +16. Com neix la LSU/LSC i la relacio oralitat > escriptura > oralitat +17. Varietats i LSC: mediacio en una linia evolutiva +18. La LSC: mediacio amb les altres llengues de Sardenya +19. Altres cases de mediacio de la LSC +20. Conclusions_ + +p. 496 + +#_Diegu Corràine_ + + +## LA LLENGUA SARDA COMUNA. CARACTERÍSTIQUES I HISTÒRIA D'UN PROCÉS + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/06/2014 + +## + +Sardos cun sa "sindrome de Istocolma", presoneris de sa linguistica colonialista + +### de Diegu Corraine + +Sa Limba Sarda Comuna est un'imbentu, un'esperanto, unu matzimurru, unu matzimbroddiu, un'aurtingiu, ca: + +--est naschida pro partzire su populu Logudoresu dae su Populu Campidanesu; +--l'ant imbentada pro semenare odios; +--est fata a posta pro ochiere sos dialetos; +--est essida a campu pro iscaminare, cun regulas cumplessas, chie giai iscriet bene in duas limbas sardas; +--est sa limba de unu grupu de ditadores chi odiant sos Campidanesos; +--est frutu de un'operatzione de "eugenetica" linguistica nazista; +--est una trampa pro futire in manera definitiva sos Sardos; +--no la connoschet nemos; +--no la praticat nemos; +--no la cheret nemos; +--faghet bennere su bombitu a totu sos Sardos; +--punnat a aunire su chi Deus at partzidu; +--imponet una pronuntzia a totus; +--est un'arma de s'imperialismu Logudoresu; +--est sa "solutzione finale" pro sos dialetos sardos; +--no est s'italianu s'inimigu linguisticu ma sa Lcs +--minispretziat e ochiet totu sas paraulas chi narant in Campidanu; +--est una limba ratzista de unu grustu de pastores chi cheret cumandare a 800.000 Campidanesos; +--no est sa limba de sa Capitale; +--est una machina pro currere a pare dinare; +--est praticada dae gente chi faeddat in sardu a pagamentu; +--no at postu in mente a sos cantadores, chi sunt sos unicos titulados a istabilire sas normas de iscritura! +-- est contra a sa Sientzia linguistica chi afirmat s'esistentzia de sa Limba Logudoresa e de sa Limba Campidanesa; +--cheret giumpare una lacana istabilida dae sos "linguistas" chi nemos podet giumpare; +--est un'abbusu linguisticu, ca no at postu in mente a sos "linguistas" chi teorizant s'incumpatibilidade genetica de Logudoresu e Campidanesu +--andat contra a sos "linguistas" chi narant chi sos Sardos, duncas, non podent tennere una norma de iscritura unica; +--b'at semper una proposta e una solutzione "megius"! +--b'at semper espertos "megius" de sos chi ant fatu sa LSC! +--sa LSC "bera" est un'atera, non sa chi at deliberadu sa Giunta de sa RAS su 18.4.2006! + +Unos cantos Sardos la pessant gosi, tenent custu armamentariu ideale! Ma, si esseret gosi a beru, si sa LSC "no esistit", "est nudda", "est unu bombitu", pro ite si pessamentant, s'inchietant, s'arrenegant, s'assustant, s'atzicant, contra sa LSC? + +Nois, imbetzes semus pessamentados, a beru, chi esistant Sardos che a custos, chi gherrant contra a sa possibilidade de tennere 1 limba ufitziale, chi tenent sa matessi idea de sos linguistas colonialistas, antis los adorant comente divinidades, comente sos presoneris adorant chie los at impresonados, comente acuntesset in sa "sindrome de Istocolma"! + +Ma, a dolu mannu, custa no est s'unica sindrome chi ismalaidat custos Sardos. B'at finas sa "sindrome de Oslo"! Ma nd'amus a faeddare un'atera bia. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 18/06/2014 + +## ASSEMBLEA FUNDATIVA DE SU "CSU". IDEAS DIFERENTES, FINALIDADE COMUNA: SARDU UFITZIALE + +### Santajusta, 14-6-2014 / Prus de 120 presentes / Prus de 200 aderentes a su CSU + +Sabadu 14 de lampadas coladu, in Santajusta, Aristanis, a sas 5 de merie, in sa sala de sa Comuna, b'at apidu sa prima assemblea de su **Cooordinamentu pro su Sardu Ufitziale**, cun prus de 120 partetzipantes, pessones singulas e rapresentantes de assotzios culturales. + +Sunt istadas tres oras de cunfrontu e de propostas pro sighire in su caminu de s'ufitzializatzione rpena de su sardu. + +In parte de su comitadu organizadore, at faeddadu Pepe Corongiu, pustis ant faeddadu Antoneddu Garau e Diegu Corraine. Ant craridu sas finalidades de su CSU e sos propositos de su moimentu linguisticu: afortire sa politica linguistica de sos urtimos guvernos sardos, cunfirmare s'impreu de sa norma linguistica deliberada dae sa Ras in su 2006 (Lsc), ammaniare una lege noa de politica linguistica chi cunsentat a su sardu s'ufitzialidade prena in su territoriu e in sa sotziedade. + +Pustis ant leadu sa paraula Giuanne Luisu Istochinu, Massimeddu Cireddu, Monica Lampis, Manuela Ennas, Bustianu Pilosu, Mauru Piredda, "Lucido Sottile", Roberto Ispanu, Sarvadore Sarigu, Giuanne Piga, Vissente Migaleddu, Clara Farina, Gianfranca Piras. + +Importantes sas propostas de articulare sas finalidades de su CSU in sos setores de su traballu (iscola, economia, produtzione) pro ampliare sa presentzia moderna de su sardu in sa vida de cada die. + +Sos urtimos 15/20 sunt annos fortunados pro sa limba sarda, ca, sende chi est minimadu su numeru de sos faeddadores e sa calidade de sa limba, pro neghe de su podere onnipresente de s'italianu, est creschida sa cussentzia generale de sos Sardos e sas ideas in contu de politica linguistica. + +_Annos fortunados,_ ca in su mundu e mescamente in Europa est crechida su cultura de sa diversidade linguistica comente fundamentu de sa paghe de sas natziones, chi est culminada in sa Carta europea de sas limbas in su 1992, in Sardigna in sa lege 26/97 e in Italia in sa lege 482/99. + +_Annos fortunados_, ca LSU e LSC (chi podimus finas cambiare, ampliare, afortire, comente cale si siat cosa), comente ant fatu ateras limbas, nos ant dadu sa posssibilidade de tennere una norma iscrita unitaria pro s'ufitzialidade, chi dat a totu sos Sardos sa pronuntzia issoro diferente e a totu sas paraulas de su Sardu de essere ufitziales! + +_Annos fortunados_, ca sa limba est essida a foras dae su territoriu de sos istudios academicos e dialetologicos e dae sa linguistica colonianista, interessada a partzire su sardu e a lu reduire a unu destinu folcloricu e cunservativu, pro si traformare in limba moderna e chi punnat a s'ufitzialidade. + +_Annos fortunados,_ ca, si est beru chi sa limba est prus debile a cuntrontu de 30 annos a como, est finas beru chi sa cussentzia pro sa limba est prus forte e crara, meda*meda. + +_Annos fortunados_, ca in sos urtimos 15 annos, cun Master, cursos de limba etc. amus formadu chentinas de operadores e tecnicos de sa limba chi podente parare fronte a su traballu de sardizatzione linguistica de sa sotziedade e de su territoriu. + +Sos presentes ant cunfirmadu sa voluntade chi su Sardu Ufitziale l'amus a tennere cun sa presentzia in cada ambitu e impreu de una norma iscrita unitaria chi lu garantat. + +Sos Sardos cherent unidade e ufitzialidade pro su sardu. Petzi carchi maniacu localista e carchi mitomane dischissiadu est traballende, in cale si siat manera, contra a custu disinnu. + +Sa Ras devet assegurare a su sardu sa primatzia in sa politica sua, ca sa limba est s'elementu fundante de sa natzione nostra. Duncas no nche podet cantzellare sa politica pregressa nen su servitziu limba sarda podet essere misturadu cun ateros servitzios, nen s'istandard iscritu Lsc podet essere torradu a nudda. + +Pro custu, su CSU pedit un'addoviu urgente a su Pesidente Pigliaru, a s'Assessora Firinu, a sa Cummissione Cultura e sa Cummissione Bilantziu. + +In su matessi tempus, su CSU est interessadu a atzetare sas dimandas de adesione de sos assotzios…. e a andare in sos territorios. Pro acurtziare sa gente a s'idea chi su sardu s'afortit faeddende*lu cada die, in familia e in sa bidda, in cale si siat manera, ma finas iscriende*lu cun sas regulas chi bi cherent, comente cada limba chi si cheret ufitziale. + +Su CSU est sa risposta costrutiva a sas tendentzias _autosegregatzionistas_ e _separatistas_, chi bi sunt in intro de sos Sardos, comente bi sunt, a dolu mannu, finas in intro de ateras natziones. Pero, est normale chi siat gosi, in democratzia. + +Pro aderire a su CSU, incarca in unu de sos duos indiritzos in suta: + +#_Diegu Corràine_ + + +## Isciamanos Mehinacu in Itàlia + +S' isciamanesimu, sos cantos e sa musica tenent un'importu mannu in sa cultura e in sos ritos de sos Mehinacos, chi bivent in su Parcu de su Xingu in su Brasile tzentrale. Issos sunt unu pagu in prus de 200 e bivent in domos mannas a cumune. Sa pisca e s'agricultura sunt sa base de s'economia issoro comente pro sos ateros 14 populos chi bivent in su parcu. + +Unu de sos obietivos de su biagiu est a pedire s'atentzione de su mundu pro sos progetos de fraigu de 5 digas mannas a beru chi bolent fraigare in sa badde de su Xingu e chi podent ponnere in perigulu s'incolumidade issoro. + +A pustis de s'Italia su giru musicale at a sighire in su Regnu Unidu. + + + + +### 23/06/2014 + +## MICHELI CÒNTINI: sa LSC, «una norma ortografica de su sardu, pro l'impreare in sa publicatzione bilingue de totu sos documentos ufitziales de sa Regione» + +### Intervista + +_Micheli Contini est naschidu in Casteddu in su 1937._ + +_Connoschimus a prof. Micheli Contini dae prus de 30 annos e connoschimus sos istudios suos cumpridos in belle totu sa Sardigna, cun sa testimonia direta regorta dae chentinas de informadores, cun s'agiudu de istrumentos tecnicos modernos._ + +_Si unu cheret tennere un descritzione crara de sa variatzione fonetica de su sardu non podet faghere a mancu de s'opera _Etude de geographie phonetique et de phonetique instrumentale du sarde. + +_A su puntu chi pro redatare sa Lsu e sa Lsc, no ant podidu faghere a mancu de si basare in custu "Etude" e ateros istudios suos._ + +_Micheli Contini est istadu prof. in Universidade de Grenoble, pro Fonetica generale e romanica e Geolinguistica. Como est in pensione ma sighit galu progetos comente su _Atlas Linguistique Roman (ALIR)_ o su _Atlas Linguarum Europae (ALE)_._ + +_Est semper a giru, dae una cunferentzia a s'atera, faeddende de sardu. De seguru, in cintu de limba sarda, est s'autoridade prus connota e apretziada in su mundu._ + +_In Sardigna, at cumintzadu su _Atlante Linguisticu Multimediale de sa Sardigna (ALiMuS)_._ + +_Micheli Contini est istadu s'istudiosu determinante in s'istabilimentu de sas normas iscritas de sa Lsc. Sena s'autoridade academica e sientifica sua, sa Lsc non diat esistere e non diat tennere sas carateristicas de mediatzione e echilibriu intre totu su sardu chi tenet e chi sunt reconnotas in su mundu de sas limbas istandardizadas. Sos Sardos li devent (e l'ant a devere) torrare gratzias pro aere agiuadu a dare una norma iscrita ufitziale a sa limba sarda._ + +_Ammentende su ruolu determinante suo in sa Lsc, faghimus carchi pregonta a prof. Micheli Contini._ + +_…_ + +In contu de LSC, de seguru tocat a ischire chi, in sa Cummissione cherta dae Soru, so istadu unu de sos partetzipantes chi at operadu e at 'ispintu' de prus pro la faghere. "Pour le meilleur et pour le pire! [In su bonu e in su malu!]" + +Apo a narrere chi, pro mene, sa finalidade de sa Lsc fiat crara giai dae su cumintzu: si trataiat de proponnere una norma ortografica de su sardu, pro l'impreare in sa publicatzione bilingue de totu sos documentos ufitziales de sa Regione (chi, a parrere meu, deviat pertocare finas sas Provintzias). + +Deo pesso chi finas sas chircas meas fatas in 'totue' in contu de istrutura fonetica de sos limbagios de s'Ìsula, cumpretadas dae sas chircas de sa Dr. Maria G. Cossu, ant postu in craru chi sa Lsc currispondet, belle in totu, a su limbagiu de Neoneli o a sa de Samugheo (cunforma a sas solutziones adotadas), cun assimigios mannos a sas variedades de sas biddas a probe. + +Non si tratat de una variedade de sardu arbitraria, de una limba fata "a taulinu" e, galu de mancu, de una genia de esperanto insulare, comente apo podidu leghere e intendere dae unos cantos 'ispetzialistas' locales… + +No apo mai pessadu chi tochet a imponnere sa Lsc a totu sos chi iscrient o chi diant bolere iscriere in sardu e, prus pagu puru, comente limba faeddada, chi diat essere unu progetu gasi ridiculu chi non b'est mancu su tantu de nde sighire a faeddare. + +Apo a narrere, pro agabbare, chi non tengio peruna gana de mi ghetare in cuntierras sena cabu, inutiles, e a bias de perunu valore sientificu, in contu de sardu, de sa carateristica sua de limba dialetizada --cosa chi a bisu meu no est unu pecu o unu difetu ma costituit una richesa linguistica manna--, in contu de partziduras linguisticas arbitrarias e de giuditzios de calidade, eredados dae s'epoca de su canonigu nostru de Piaghe! + +Non tengio peruna gana de polemicas. + +... + +_Torramus gratzias a prof. Contini, pro sa craresa e sa firmesa sua. A narrere su beru, totu sas cuntierras in contu de sardu, de su naturale suo, nos parent iscusas pro cunfirmare sa fortza de s'italianu contra a su sardu e pro NO iscriere, publicare documentos in sa limba nostra, pro nd'mpeigare s'ufitzialidade sua._ + +_A pustis de 30 annos, imbetzes de iscriere cantu prus si podet (cale si siat cosa e in cale si siat manera), semus galu gherrende in contu de "comente" iscriere in sardu, chi no est sa finalidade de sa politica linguistica, ma petzi un'aina, unu mediu!_ + +#_red. Limbas & Natziones_ + + +### 26/06/2014 + +## + +### de Diegu Corraine + +A sa pregonta "**cherimus o nono una norma iscrita de riferimentu pro totu su sardu?**" podimus dare tres rispostas, chi podet dare chie si siat, "linguista" patentadu o nono: + +A) **1 GRAFIA COMUNA **--si la cherimus, devimus isseberare su modellu iscritu in intro de sos resurtados reales de sas paraulas latinas (cun sa matessi origine, duncas, ma pronuntzias diferentes = allomorfos), ca est in custas chi si presentant sas direfentzias sistematicas, coerentes e previdibiles, regulares, es. pro su latinu -C- (_pache, pahe, paºe, paghe, paghi, page, paxe, paxi_): + +• su prus a curtzu a sa madrighe comuna latina PACEM (es. **_pache_**), su prus a tesu (es. **_paxi_**), unu resurtadu postu in mesania (**_paghe_**, **_paghi_** o **_page_**). Sa diferentzia intre "paghe" e "page" est chi su primu mantenet sa carateristica de sa oclusividade e velaridade de sa -C- latina originaria, chi distinghet custa solutzione sarda dae totu sas ateras limbas romanicas, sa segunda nono, ca sa -C- est trasformada in palatale. + +Sa diferentzia intre "**_paghe_**" e "**_paghi_**" est chi su primu resurtadu mantenet in «**e**» sas atonas originarias, sa segundu cambiat la cambiat in «i» (comente in _omine_>_omini, pee>pei_), comente capitat finas pro sa «**o**» atona chi cambiat in «u» (comente in _giuos_>_giuus_). Fenomenos analogos capitant in catalanu pro **e**>**a** (iscritura "**eines**", pronuntzia 'eines/einas') e **e**>**u**; in portughesu, in ue est possibile su passagiu in sa pronuntzia **e**>**i**, **o**>**u** (iscritura "**livro**", pronuntzia 'livru'). + +In custa visione tocat a distinghere su printzipiu (1 norma iscrita pro 1 territoriu linguisticu unicu, sena lacanas internas) e sa solutzione (sas 2 cummissiones ant isseberadu "**_paghe_**", cunsiderada comente identitaria, ca distinta in su mundu romanicu), chi podet semper cambiare, si prevalent ateros criterios. Ma semper una devet essere isseberada in mesu de _pache, pahe, paºe, paghe, paghi, page, paxe, paxi_, pro la elevare a modellu. Pro nos cumprendere, non podent essere elevados a modellu, in su matessi tempus, _pache_ e _page_ o _paghe_ e _paxi_. Si nono, no est prus 1 istandard! + +In custa manera ant operadu sas cummissiones Lsu e Lsc e operat/at operadu cale si siat cummissione de ateras limbas. + +B) **DAE 2 A 344 GRAFIAS LOCALES** --si non cherimus una norma unica de riferimentu pro totu su sardu, podimus tennere prus de 2 grafias locales, cunforma a cantos territorios linguisticos cherimus istandardizare. +In custa visione, podimus colare dae 2 a 3, 4, 5 o 344 grafias locales/zonales, una cada bidda. Ma no amus a tennere 1 istandard generale pro totu su sardu, cun totu sa cunseguentzias, positivas o negativas, cunforma a su puntu de vista. + +C) **1 GRAFIA COMUNA + 344 GRAFIAS LOCALES **--si cherimus una norma unica de riferimentu pro totu su sardu, cun funtziones subralocales, podimus tennere una solutzione A comente sa Lsc, chi cunvivet, cun funtziones locales, cun 344 subnormas locales. In totu sas limbas, 1 istandard est cumplementare no esclusivu cun sos dialetos de sa limba. +In custa manera iscriimus TOTU sos fonema locales! Non perdimus peruna particularidade locale e sarvamus sa limba, totu intrea. Pro ite petzi **X** o **TH** o **H** ebbia? +Deo pesso chi siat custa sa solutzione possibile, in ue no est sa Lsc chi podet/devet rapresentare sas identidades locales, ma sunt sas grafias locales chi rapresentant in s'iscritura sas foneticas locales. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 28/06/2014 + +## Su Premiu Max Leopold Wagner, pro s'unidade e sa moderniade de su sardu + +### Binchidores Biroe Carvone e Giacarlo Secci, cun tesis de laurea de sardu e in sardu + +Eris in Pasada, su sindigu de Pasada Roberto Tola e Diegu Corraine diretore editoriale de Papiros ant premiadu sos binchidores de sa prima annualidade de su **Premiu Wagner**: Biroe Carvone pro sa Tesi in italianu de argumentu linguisticu sardu, "Fonetica e morfologia de Biroro, Borore, Duarche", e Giancarlo Secci pro sa Tesi in sardu subra de sos "Premios literarios in Sardigna". + +Su Premiu: unu diploma e 500€ peromine. + +Cumplimentos a ambos. + +Sos binchidores ant fatu onore a sa limba nostra e a Max Leopold Wagner, chi at dadu a su sardu presentzia e valore internatzionale, cun totu sa vida sua de istudiosu. + +Amus imparadu meda e semus galu imparende meda dae issu, a pagas dies dae su de 52 anniversarios de sa dispedida sua in Washington, su 9 de triulas de su 1962! + +Sende chi pagos si nde sunt ammentende de issu, finas sos chi si sunt semper proclamados comente allievos, nois faghimus sa parte minoredda nostra pro nde mantennere s'ammentu e s'idea, cun s'isperu de l'ammentare semper, cada annu, cun su Premiu! + +Wagner at tentu su meritu mannu de aere afirmadu sa personalidade de su sardu comente limba, mescamente cun s'opera "La lingua sarda" e cun su DES, Ditzionariu etimologicu sardu. + +Su Premiu intituladu a Wagner agiuat sos istudios linguisticos IN limba sarda, mescamente de giovanos, cun Tesis de laurea in limba sarda de cale si siat argumentu e Tesis de laurea in cale si siat limba ma de argumentu linguisticu sardu. + +RINGRATZIAMENTOS** + +Gratzias a totu sos presentes, a su sindigu de Pasada Roberto Tola chi at dadu su patronadu, a Papiros Libros, chi at ideadu e organizadu su Premiu, a Mariolina Mannia, presidente de Papiros. + +Eris est istadu unu sero bellu pro su presente e venidore de sa limba sarda, de unidade e de voluntade de afortire sa limba nostra, finas gratzias a sos istudios de Wagner, chi no at semper propostu una visione sistematica e unitaria de sa limba sarda. + +A nos torare a bidere in s'editzione 2015 de su Premiu, cun ateras Tesis de Laurea + +#_red. Limbas & Natziones_ + + + +### 04/08/2014 + +## ADDÒVIU CUN S'ACADÈMIA DE SA LIMBA BASCA + +### In Bilbao, su 23 de triulas de su 2014 + +Diegu Corraine e Giuanne Luisu Stochino, in ocasione de unu viagiu de istudiu a Euskadi, pro s'informarent de sos urtimos esitos de sa plitica linguistica basca, ant addociadu pro prima cosa a Xabier Kintana, segretariu generale de sa EUSKALTZAINDIA (Academia de sa limba basca). + +Est istadu unu cunfrontu longu unu mangianu, faeddende de sa situatzione sarda e mescamente basca, de s'isvilupu de sos duos istandards, su Euskara Batua e sa Limba Sarda Comuna. Ideas e progetos de atividade comuna chi ant a dare resurtadu, de seguru. Interessante est istadu finas su contu de sa "istoria" de sa naschida e isvilupu de su "bascu unificadu", oramai assentadu bene in sa sotziedade, in su territoriu e in s'ufitzialidade, dae sas amministratziones, a s'iscola, a sos medios informativos. + +A connoschere ite faghent sos ateros batit semper profetu, pro imparare ite cumbenit a faghere ma finas ite cumbenit a "non faghere". Sa norma iscrita comuna, semper e cando, at dadu a su bascu una fortza ufitziale e populare de importu mannu. Lassende a sos dialetos sa funtzione vitale issoro de mediu de comunicatzione naturale e locale, comente capitat in totu sas limbas, finas su sardu. + + + + +### 04/08/2014 + +## + +"Ditzionariu sardu de su tempus nostru" +Pima Bursa de istudiu + +> Preventivu de costu: 1000€ + +### . + +Cando amus a arribbare a sos 1000€, amus a atribuire sa parte manna de su dinare a su collaboradore seletzionadu. Una parte minore at a essere destinada a sa Sotziedade informatica chi gestit su DSTN, comente assistentzia. + + + + +### 04/08/2014 + +## TOPONOMÀSTICA: limba reale e criterios de trascritzione universales + +### + +Una novidade chi tenet 10 annos pro torrare a su connotu sa toponomastica e ufitzializare su sardu + +_de Diegu Corraine_ + +Sos numenes de sos logos sunt sa mustra prus noida de sa diversidade linguistica de unu populu. Ma sunt finas sa testimonia de s'istoria sua e de sas limbas faeddadas dae sos poderios istrangios chi ant ocupadu unu territoriu in tempos antigorios. In totue e duncas finas in Sardigna. + +Est de importu mannu, tando, a dare a sos numenes de logu su cunsideru prus mannu: s'ufitzialidade, duncas una presentzia in cada logu, mescamente in sos cartellos istradales. + +Sa Toponomastica est sa sientzia chi istudiat custos numenes e duncas est capatza de istabilire sa pronuntzia e iscritura giusta issoro, chi a bias est istada deformada dae topografos, geografos o funtzionarios istrangios chi non connoschiant sa limba sarda. + +Como sa lege sarda 26/97 e s'istatale 482/99 cunsentint de ponnere in manera ufitziale sos numenes de logu in sardu. Carchi amministratzione l'at giai fatu, comente sa Provintzia de Nugoro in su 2001 cun NÙGORO e in su 2003 (posta in opera su 2006) cun su progetu chi at interessadu 36 comunas de sa provintzia in ue su numene in sardu fiat diferente dae s'ufitziale: _Oniai, Locula, Garteddi, Oroteddi, Durgali, Uliana_, etc.. Ma su restu de sos entes ant fatu pagu o nudda, e cando l'ant fatu o lu sunt faghende, arriscant de operare in manera folclorica, dende a su sardu una parte minore o culturale, cun cartellos in ue s'italianu est cun carateres prus mannos e su sardu est postu a pustis, cun caratere prus minore, in mesu de virguleddas, etc., in una positzione e istadu subordinados. + +Oe sa Regione sarda s'at leadu s'incarrigu de afortire sa presentzia de sos macrotoponimos in sardu cun sa publicatzione de una carta geografica cun sos numenes giustos in sardu. In prus, at pagadu e fatu ponnere deghinas de cartellos de intrada/essida in biddas de cada chirru de Sardigna. Semus cuntentos mannos de custu cumintzu, cun s'isperu chi intro de pagu tempus, b'apat cartellos toponomasticos in sardu in totue e fatos cun criteriu. + +A dolu mannu, in carchi Comuna ant leadu deliberas de ufitzializatzione de su namene de sa bidda, cunfiende, a bias, in cussigios de consulentes espertos de sardu ma non de sos criterios isseberados dae sa RAS pro custos macrotoponimos. +Su criteriu fundamentale est su de "iscriere sos toponimos cunforma a sa pronuntzia reale de como", chi currispondet a una visione sientifica e de bonu sensu. Sunt essende a campu, duncas, cartellos cun numenes basados in grafias chi currispondent in parte a sa pronuntzia: _Onne_, _Ilartzi_, _Adoni_, etc. Sos consulentes de sa Comunas si basant in su fatu chi custos toponimos perdent sa **F**-, sa **B**- o sa **G**- de su cumintzu, cando custas paraulas sunt pretzedidas dae vocale, in unas cantas variedades. Ma, comente capitat pro totu sas paraulas, finas in custa variedades, sa **F**, **B**, **G**, abbarrant cando sunt pretzedidas dae **N** o dae prepositzione "**a**": **_isto in Fonne_**, _**Bilartzi**_, _**Gadoni**_; _**ando a Fonne**_, _**Bilartzi**_, _**Gadoni**_! Si esseret giustu su criteriu de chie proponet sos toponimos sena cunsonante de incumintzu, su prus de sas paraulas si diant devere iscriere cumintzende in vocale: _emina_, _umu_, _ogu_, _igu_, _enu_, _ena_, _entu_, _inu_, _onu_, _ustu_, _ama_, _atu_ e NON (comente est prus giustu) _**femina**_, _**fumu**_, **_fogu_**, **_figu_**, **_fenu_**, **_bena_**, **_bentu_**, **_binu_**, **_bonu_**, **_gustu_**, **_gama_**, **_gatu_**. + +Gosi no andat bene. Tocat a operare in manera univoca, coerente, paritaria, ufitziale a beru, comente faghent ateras limbas che a sa nostra. + +Duncas sos cartellos giustos sunt **Fonne**, **Bilartzi**, **Gadoni**, etc.! + +Pro regulare custa materia bi bolet una lege aposita de toponomastica e una cumissione ufitziale chi istudiet e validet sos toponimos (a su mancu sos extracomunales), catzende*nche*los dae sas ideas incoerentes de carchi consulente comunale. + + + + +### 05/08/2014 + +## Viagiu a Euskadi: limba basca, impreu sotziale e territoriale + +### Triulas de su 2014 + +A faghere unu viagiu est a bias un'esperientzia chi servit a chircare rispostas, a imparare cosas noas o a intendere cunfirmas. In Europa, mescamente in Istadu ispagnolu, su dibatitdu e su livellu de isvilupu de sas politicas pro sas natzione sena istadu est unu modellu pro chie, che a sos sardos, est incarrerende custu discursu. + +Tando, sa Sotziedade pro sa limba sarda rapresentada dae Diegu Corraine, paris cun duos istudiosos de sardu, su professore de iscola media Giuanneluisu Stochino e su funtzionariu de sa comuna de Carbonia, Nigola Merche, at organizadu unu viagiu de istudiu a Paisu Bascu dae su 21 a su 27 de triulas. Tapas fundamentales de su viagiu sunt istadas Bilbo (in isp. Bilbao) e Donostia (in isp. San Sebastian), sedes de sas istitutziones prus de importu pro sa limba basca. + +S'Academia s'agatat in su bighinadu betzu de Bilbao, in una pratza antiga, in intro de unu palatzu istoricu, una bella presentada, de seguru. + +In **Uzei** su grupu est istadu collidu dae _Paulo Agirrebaltzategi_, unu padre frantziscanu chi in sos annos '70, cun pagu dinare e passione manna, s'at leadu s'incarrigu, paris cun ateros cumpangios, de creare s'ente UZEI, pro ammodernare sa limba basca donende*li sa terminologia sientifica chi non teniat. + +In su tzentru, chi como s'est istitutzionalizadu cun acordos cun su Guvernu bascu e ateros entes, sos chircadores e espertos de s'UZEI de como ant ammustradu totu sas publicatziones fatas fintzas a oe: libros cun sa terminologia de fisica, de biologia, de chimica e de matematica, un'ispantu a beru. Su traballu terminologicu est a disponimentu in sas bases de datos postas finas in sa web. In Uzei totu sos resurtados tentos fintzas a oe sunt istados su frutu de su voluntariadu de pagos pionieris e una professione pagada pro sos giovanos de oe. + +In sa matessi die, b'at apidu unu addoviu de D. Corraine. GL. Stochino, N. Merche cun Paul Bilbao diretore de **KONTSEILUA**, coordinamentu de prus de 40 entidades culturales e linguisticas de su Paisu Bascu, pro s'afortimentu de su bascu in sa sotziedae e in su territoriu. + +In Bilbao su grupu at tentu ocasione de bidere su bascu in totue, butegas, cartellos istradales. In su museu Gugghenheim gasi etotu, totu sas didascalias sunt trilingues: bascu, ispagnolu e inglesu. Su bascu est normale chi bi siat e s'intendet semper de prus in buca de sa gente, mescamente giovana, chi at leadu cussentzia de su valore de custa limba. Lu faeddant cun sos figios a manera chi non si nche perdat, e chi sigat a campare in su tempus venidore. + +Su grupu at leadu profetu mannu de custu viagiu e at peri tentu sa possibilidade de afortire ideas chi inoghe in Sardigna istentant a essere firmas. Difatis, est istadu craru chi, sena un'istandard iscritu, totu custas cosas non fiat istadu possibile a las faghere. + +Sena un'istandard e cun unu muntone de maneras diferentes de iscriere comente fiat istadu a tretu de publicare unu cuotidianu, unu libru de sientzia o unu romanzu? In ie, nemos tenet dudas subra una regula unica, rapresentativa e autorevole. + +Sos visitadores sardos in Euskadi ant tentu s'impressione chi in Sardigna totu siat oramai incarreradu ma chi bi servat galu un'isfortzu mannu pro arribbare a tzertos resurtados. B'at bisongiu de militantzia, voluntariadu e voluntade de ponnere sas bases pro chi su sardu non morgiat e pro chi sas istitutziones cumprendant chi su bilinguismu est una richesa e unu motore pro megiorare sa cunviventzia tzivile de sas culturas e de sos populos. + +Sa voluntade de medas at a podere devennere sa voluntade de sa istituziones si su movimentu linguisticu at a essere unidu in atividades chi servant a moere sos mecanismos amministrativos. In Sardigna semus trinta annos in segus, su chi est incumintzadu inie est incumintzadu inoghe in sos annos '70, ma in Sardigna non b'at sighidu. Tropu trampas, tropu iscotzigos in ue sos chi podiant faghere meda ant perdidu tempus ponende fatu a localismos chi ant privadu sa limba de tennere s'istrumentu primu pro moere cun s'ufitzialidade: s'istandard. + +Como su chi servit est sa voluntade de sos de su movimentu, b'at sas leges, ma peri s'istandard. + +Su grupu at istabilidu ligamenes cun sos bascos pro cuncambiare esperientzias, cussigios e materiales e pro incumintzare a moere sas cosas in Sardigna. + +In prus, Bilbao est candidada che a Casteddu a capitale europea de sa cultura, ant a ponnere in lughe s'ispetzialidade issoro, Casteddu at a faghere gasi etotu? + +# _Giuanneluisu Stochino_ + + + + +## In martza pro sos deretos de sa limba brètona + +Unos 10.000 dimustrantes ant martzadu in sos caminos de Rennes, in Bretannia su 3 de lampadas, pedende deretos pro sa limba bretona, prus podere a sa regione e sa reunificatzione cun sa Loire-Atlantique. + +A sa dimustratzione, organizada dae su Cussigiu Culturale Bretone, ant partetzipadu grupos de diferentes partidos politicos bretones, finas sos autonomistas, sos birdes e sos sotzialistas e rapresentantes de s'Otzitania, a palas de un' iscrita "bivere e detzidere sa cultura nostra in Bretannia". + +Sa dimustratzione crompet in unu mamentu criticu pro sa limba bretona. Sa majoria de sos 270,00 chi faeddant su bretone, tenent prus de 60 annos e non b'at trasmissione de sa limba intre sas generatziones. In prus su Bretone est proibidu in totu sos ambitos ufitziales a pustis de sa politica de intollerantzia de s' Istadu. Como petzi su 2% de sos istudentes podent imparare su bretone in iscola: mancari chi sos babbos pedant sa limba in iscola, pagu est istadu fatu pro sa difusione de su bretone. + +Su presidente de su cussigiu culturale Patrick Malrieu at fatu unu discursu in sa manifestatzione, in ue at criticadu s' Istadu frantzesu , chi est surdu a sas dimandas de sa gente; sa situatzione como est de "refudu de sa democratzia". Su problema de fundu est chi sos Bretones, Otzitanos, Catalanos, Corsicanos, Bascos e Gallicos non sunt reconnoschidos dae sa costitutzione frantzesa. Medas bident sas eletziones de su 2007 comente una manera pro bogare a campu s'arrenegu e in fines otennere deretos pro sa limba e s'autonomia. [_gbc_] + + +## Viagiu a Euskadi: limba basca, impreu sotziale e territoriale + +### + +##### Triulas de su 2014 + +A faghere unu viagiu est a bias un'esperientzia chi servit a chircare rispostas, a imparare cosas noas o a intendere cunfirmas. In Europa, mescamente in Istadu ispagnolu, su dibatitdu e su livellu de isvilupu de sas politicas pro sas natzione sena istadu est unu modellu pro chie, che a sos sardos, est incarrerende custu discursu. + +Tando, sa Sotziedade pro sa limba sarda rapresentada dae Diegu Corraine, paris cun duos istudiosos de sardu, su professore de iscola media Giuanneluisu Stochino e su funtzionariu de sa comuna de Carbonia, Nigola Merche, at organizadu unu viagiu de istudiu a Paisu Bascu dae su 21 a su 27 de triulas. Tapas fundamentales de su viagiu sunt istadas Bilbo (in isp. Bilbao) e Donostia (in isp. San Sebastian), sedes de sas istitutziones prus de importu pro sa limba basca. + +S'Academia s'agatat in su bighinadu betzu de Bilbao, in una pratza antiga, in intro de unu palatzu istoricu, una bella presentada, de seguru. + +In **Uzei** su grupu est istadu collidu dae _Paulo Agirrebaltzategi_, unu padre frantziscanu chi in sos annos '70, cun pagu dinare e passione manna, s'at leadu s'incarrigu, paris cun ateros cumpangios, de creare s'ente UZEI, pro ammodernare sa limba basca donende*li sa terminologia sientifica chi non teniat. + +In su tzentru, chi como s'est istitutzionalizadu cun acordos cun su Guvernu bascu e ateros entes, sos chircadores e espertos de s'UZEI de como ant ammustradu totu sas publicatziones fatas fintzas a oe: libros cun sa terminologia de fisica, de biologia, de chimica e de matematica, un'ispantu a beru. Su traballu terminologicu est a disponimentu in sas bases de datos postas finas in sa web. In Uzei totu sos resurtados tentos fintzas a oe sunt istados su frutu de su voluntariadu de pagos pionieris e una professione pagada pro sos giovanos de oe. + +In sa matessi die, b'at apidu unu addoviu de D. Corraine. GL. Stochino, N. Merche cun Paul Bilbao diretore de **KONTSEILUA**, coordinamentu de prus de 40 entidades culturales e linguisticas de su Paisu Bascu, pro s'afortimentu de su bascu in sa sotziedae e in su territoriu. + +In Bilbao su grupu at tentu ocasione de bidere su bascu in totue, butegas, cartellos istradales. In su museu Gugghenheim gasi etotu, totu sas didascalias sunt trilingues: bascu, ispagnolu e inglesu. Su bascu est normale chi bi siat e s'intendet semper de prus in buca de sa gente, mescamente giovana, chi at leadu cussentzia de su valore de custa limba. Lu faeddant cun sos figios a manera chi non si nche perdat, e chi sigat a campare in su tempus venidore. + +Su grupu at leadu profetu mannu de custu viagiu e at peri tentu sa possibilidade de afortire ideas chi inoghe in Sardigna istentant a essere firmas. Difatis, est istadu craru chi, sena un'istandard iscritu, totu custas cosas non fiat istadu possibile a las faghere. + +Sena un'istandard e cun unu muntone de maneras diferentes de iscriere comente fiat istadu a tretu de publicare unu cuotidianu, unu libru de sientzia o unu romanzu? In ie, nemos tenet dudas subra una regula unica, rapresentativa e autorevole. + +Sos visitadores sardos in Euskadi ant tentu s'impressione chi in Sardigna totu siat oramai incarreradu ma chi bi servat galu un'isfortzu mannu pro arribbare a tzertos resurtados. B'at bisongiu de militantzia, voluntariadu e voluntade de ponnere sas bases pro chi su sardu non morgiat e pro chi sas istitutziones cumprendant chi su bilinguismu est una richesa e unu motore pro megiorare sa cunviventzia tzivile de sas culturas e de sos populos. + +Sa voluntade de medas at a podere devennere sa voluntade de sa istituziones si su movimentu linguisticu at a essere unidu in atividades chi servant a moere sos mecanismos amministrativos. In Sardigna semus trinta annos in segus, su chi est incumintzadu inie est incumintzadu inoghe in sos annos '70, ma in Sardigna non b'at sighidu. Tropu trampas, tropu iscotzigos in ue sos chi podiant faghere meda ant perdidu tempus ponende fatu a localismos chi ant privadu sa limba de tennere s'istrumentu primu pro moere cun s'ufitzialidade: s'istandard. + +Como su chi servit est sa voluntade de sos de su movimentu, b'at sas leges, ma peri s'istandard. + +Su grupu at istabilidu ligamenes cun sos bascos pro cuncambiare esperientzias, cussigios e materiales e pro incumintzare a moere sas cosas in Sardigna. + +In prus, Bilbao est candidada che a Casteddu a capitale europea de sa cultura, ant a ponnere in lughe s'ispetzialidade issoro, Casteddu at a faghere gasi etotu? + +# _Giuanneluisu Stochino_ + + + + +### 05/08/2014 + +## Viagiu a Euskadi: limba basca unificada in sa sotziedade e in su territoriu + +### Triulas de su 2014 + +A faghere unu viagiu est a bias un'esperientzia chi servit a chircare rispostas, a imparare cosas noas o a intendere cunfirmas. In Europa, mescamente in Istadu ispagnolu, su dibatitdu e su livellu de isvilupu de sas politicas pro sas natzione sena istadu est unu modellu pro chie, che a sos sardos, est incarrerende custu discursu. + +Tando, sa Sotziedade pro sa limba sarda rapresentada dae Diegu Corraine, paris cun duos istudiosos de sardu, su professore de iscola media Giuanneluisu Stochino e su funtzionariu de sa comuna de Carbonia, Nigola Merche, at organizadu unu viagiu de istudiu a Paisu Bascu dae su 21 a su 27 de triulas. Tapas fundamentales de su viagiu sunt istadas Bilbo (in isp. Bilbao) e Donostia (in isp. San Sebastian), sedes de sas istitutziones prus de importu pro sa limba basca. + +S'Academia s'agatat in su bighinadu betzu de Bilbao, in una pratza antiga, in intro de unu palatzu istoricu, una bella presentada, de seguru. + +In **Uzei** su grupu est istadu collidu dae _Paulo Agirrebaltzategi_, unu padre frantziscanu chi in sos annos '70, cun pagu dinare e passione manna, s'at leadu s'incarrigu, paris cun ateros cumpangios, de creare s'ente UZEI, pro ammodernare sa limba basca donende*li sa terminologia sientifica chi non teniat. + +In su tzentru, chi como s'est istitutzionalizadu cun acordos cun su Guvernu bascu e ateros entes, sos chircadores e espertos de s'UZEI de como ant ammustradu totu sas publicatziones fatas fintzas a oe: libros cun sa terminologia de fisica, de biologia, de chimica e de matematica, un'ispantu a beru. Su traballu terminologicu est a disponimentu in sas bases de datos postas finas in sa web. In Uzei totu sos resurtados tentos fintzas a oe sunt istados su frutu de su voluntariadu de pagos pionieris e una professione pagada pro sos giovanos de oe. + +In sa matessi die, b'at apidu unu addoviu de D. Corraine. GL. Stochino, N. Merche cun Paul Bilbao diretore de **KONTSEILUA**, coordinamentu de prus de 40 entidades culturales e linguisticas de su Paisu Bascu, pro s'afortimentu de su bascu in sa sotziedae e in su territoriu. + +In Bilbao su grupu at tentu ocasione de bidere su bascu in totue, butegas, cartellos istradales. In su museu Gugghenheim gasi etotu, totu sas didascalias sunt trilingues: bascu, ispagnolu e inglesu. Su bascu est normale chi bi siat e s'intendet semper de prus in buca de sa gente, mescamente giovana, chi at leadu cussentzia de su valore de custa limba. Lu faeddant cun sos figios a manera chi non si nche perdat, e chi sigat a campare in su tempus venidore. + +Su grupu at leadu profetu mannu de custu viagiu e at peri tentu sa possibilidade de afortire ideas chi inoghe in Sardigna istentant a essere firmas. Difatis, est istadu craru chi, sena un'istandard iscritu, totu custas cosas non fiat istadu possibile a las faghere. + +Sena un'istandard e cun unu muntone de maneras diferentes de iscriere comente fiat istadu a tretu de publicare unu cuotidianu, unu libru de sientzia o unu romanzu? In ie, nemos tenet dudas subra una regula unica, rapresentativa e autorevole. + +Sos visitadores sardos in Euskadi ant tentu s'impressione chi in Sardigna totu siat oramai incarreradu ma chi bi servat galu un'isfortzu mannu pro arribbare a tzertos resurtados. B'at bisongiu de militantzia, voluntariadu e voluntade de ponnere sas bases pro chi su sardu non morgiat e pro chi sas istitutziones cumprendant chi su bilinguismu est una richesa e unu motore pro megiorare sa cunviventzia tzivile de sas culturas e de sos populos. + +Sa voluntade de medas at a podere devennere sa voluntade de sa istituziones si su movimentu linguisticu at a essere unidu in atividades chi servant a moere sos mecanismos amministrativos. In Sardigna semus trinta annos in segus, su chi est incumintzadu inie est incumintzadu inoghe in sos annos '70, ma in Sardigna non b'at sighidu. Tropu trampas, tropu iscotzigos in ue sos chi podiant faghere meda ant perdidu tempus ponende fatu a localismos chi ant privadu sa limba de tennere s'istrumentu primu pro moere cun s'ufitzialidade: s'istandard. + +Como su chi servit est sa voluntade de sos de su movimentu, b'at sas leges, ma peri s'istandard. + +Su grupu at istabilidu ligamenes cun sos bascos pro cuncambiare esperientzias, cussigios e materiales e pro incumintzare a moere sas cosas in Sardigna. + +In prus, Bilbao est candidada che a Casteddu a capitale europea de sa cultura, ant a ponnere in lughe s'ispetzialidade issoro, Casteddu at a faghere gasi etotu? + +# _Giuanneluisu Stochino_ + + + + +### 02/09/2014 + +## Prus de 1300 AMIGOS DE SA LIMBA SARDA COMUNA! + +### . + + + + +## SA RIVOLUTZIONE SARDA E GIUANNE MARIA ANGIOI + +Su 28 de abrile de su 1794 sos Sardos nch'aiant bogadu totu sos Piemontesos dae s'Ìsula. Ma, a pustis de mancu unu mese, una parte de cussas classes, sa burghesia e sa nobiltade chi aiant favoridu su movimentu populare, timende chi, bogados sos piemontesos, s'esseret acurtziende finas pro issos su tempus de si nch'agatare sena prus podere politicu e richesas, pro curpa de su populu chi cheriat andare prus addainnantis m sa rivolutzione, sulitzitant a torrare su Visure. + +A pustis torradu su Visure, in Tatari, sos barones, timende sos massąjos chi no lis cheriant prus pagare nudda e sos rivolutzionarios chi los organizaiant, non cherent prus obeire a su Visure de Casteddu chi, a parrere issoro non los garantiat e, cherende faghere a sa sola, si proclamant autonomos. + +Macari gasi creschet semper de prus sa gherra de sos massajos logudoresos, contra a sos barones. + +A custu puntu, sos de su partidu progressista resessint a si nche faghere ponnere in una cummissione, incarrigada dae su visure Vivalda, de andare dae bidda in bidda de Logudoro, pro ponnere sas paghes, iscontrobbare chi totus aerent rispetadu sas voluntades de su guvernu de Casteddu e faghere torrare in surcu sos barones. + +Sos incarrigados, su notaju Cilocu e ateros, imbetzes de iscontrobbare, chircant de pesare sa gente de sas bictdas contra a sos feudatarios. E tando, a pustis de pagu, totu sos de su Cabu de susu sunt in rivolutzione e, cumandados dae su notąju Cilocu e dae s'avogadu Mundula, moent a ocupare Tatari, a ue arrtban su 28 de nadale de su 1794. + +A numene de su visure, dant ordine a sos barones de s'assugetare a su guvernu de Casteddu e nd'arrestant su bonu. Su fatu chi republicanos che a Cilocu e Mundula defensent, in custa ocasione, su podere piemontesu, si cumprendet bene. Su fatu est chi, pro unu pagu de tempus, isssos chircant de gherrare contra a su feudalesimu, mustrende*si fideles a su re ma isetende, pero, su mamentu addatu pro andare torra contra a sos Piemontesos. + +In s'interi, su chi bi fiat abbarradu de sa burghesia democratica e republicana de Casteddu fiat semper pronta a realizare sos disinnos suos de libertade. S'ocasione si presentat cando su visure isseberat, pro sighire a ponnere ordine in su cabu de susu, propiu unu de custos democraticos, Giuanne Maria Angioi, e li dat sos matessi poderes suos faghende*lu _Alternos_. + +Angioi, chi, a sa prima, fiat de sos prus moderados de su movimentu antifeudale, dae cando arribbat a Tatari devenit semper prus inimigu de sos feudatarios e de sos Piemontesos, a su puntu chi, su 29 de maju de su 1796, cumandende una militzia fata de massajos, pastores, moet dae Tatari pro ocupare Casteddu. S'8, intrant a Aristanis e in ie s'istentant --sena pero tennere perunu agiudu-- su tempus de permitere a sos Piemontesos de lis mandare contra sordados dae Casteddu. + +S'11 de lampadas sos sordados de Angioi si nche fuint dae sa tzitade, bogados a fortza dae sos aristanesos. A pustis de unu mese, timende s'esertzitu chi beniat dae Casteddu, sa militzia de Angioi si nch'iscontzat de su totu. Angioi, chircadu e tratadu comente "bandidu", cun pagos sordados chi li fiant abarrados a curtzu, si nche fuit dae Aristanis a Bosa, a Santulussurgiu e, in fatu, a Tatari. + +Ma non podende abarrare mancu in Tatari, ca li mancaiat s'agiudu chi teniat unu tempus, s'imbarcat in Portu Turre pro Ajacciu e, in fatu, Livorno. In fines, arribbat a Frantza, in ue abbarrat esiliadu, finas a cando morit in Parigi su 9 de freargiu de su 1808. + + + + +## "Normativizatzione ortografica de sa limba sarda" + +Autore: **Diegu Corraine** + +in: _Revista de filologia romanica_ + +ISSN 0212-999X, Nº 17, 2000 + +Numeru dedicadu a: **_Lenguas minoritarias en la romania. El sardo. Estado de la cuestion_** , pags. 257-282 + + + +Normativizatzione de sa limba sarda / Diegu Corraine + + +## corraine_normativizatzione + +Normativizatzione de sa limba sarda / Diegu Corraine + + + + +### 04/11/2014 + +## Sa "Editorial Moll" in catalanu cungiat! Sinnale malu! + +### Pro more de sas dificultades de s'economia e s'essida de modalidades noas de informatzione: internet e sos libros eletronicos. + +Una noa mala pro sos catalanos ma finas pro chie, che a nois, produit libros in sardu. +Est connota oramai sa crisi de s'editoria in totue, pro more de sas dificultades de s'economia e s'essida de modalidades noas de informatzione: internet e sos libros eletronicos. +Non nos ispantat chi siant in dificultade manna sos editores in limba sarda, ca ischimus chi non tenimus assotzios de letores militantes e b'at pagu sensibilidade pro sa limba iscrita in sa sotziedade e in su guvernu locale e sardu. + +Ma nos ispantat chi sa crisi pertochet sa limba catalana. Est beru chi pro un'editore chi sessat de publicare in catalanu bi nd'at ateras deghinas o chentinas; chi s'iscola e sos libros de iscola funtzionant in catalanu; chi s'amministratzione, s'economia, sa cultura, s'informatzione funtzionant in catalanu. +Sa crisi de sas Ed. Moll est sinnale malu pero. +E narrere chi su prus de sos Catalanos tenet in favore suo sa cussentzia de essere una natzione e de tennere una limba natzionale! E narrere chi in contu de limba sunt coerentes, perseverantes, costantes e... disciplinados. + +Cheret narrere chi finas pro una limba comente su catalanu tocat a essere semper ischidos, ativos, produtivos, pro essere bios. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 05/11/2014 + +## Autori sardi, scrivete in lingua madre e anche voi conquisterete il mondo + +### de Diego Corraine + +Molti scrittori sardi, pur scrivendo in italiano, si sono affermati o si vanno affermando in un contesto sempre piu vasto, italiano e anche mondiale. Al punto che sono ormai numerosssime le loro traduzioni in tantissime lingue, comprese quelle meno diffuse come il catalano. Voglio ricordare fra tutti Bianca Pitzorno che non si accontenta di vedere i suoi libri in spagnolo ma e felice di potere essere abbondantemente tradotta anche in catalano. Non sfigurano neppure Marcello Fois, Salvatore Niffoi, Giulio Angioni e altri. + +In altri casi e in altri luoghi, molti scrittori che sono espressione di culture periferiche come la nostra hanno dimostrato la volonta di affernare l'esistenza vitale della propria identita nazionale e linguistica, scrivendo nella propria lingua materna, giungendo al successo in patria e poi affermandosi in altre lingue all'esterno. È il caso del basco Bernardo Atxaga, del galiziano Manuel Rivas, dei catalani Merce Rodoreda, Carme Riera, Baltasar Porcel, che hanno un affezionato pubblico anche in italiano. +E che dire della tanto apprezzata schiera di scrittori israeliani, quali David Grossman, Oz, Yeoshua, Meir Shalev, che scrivono in ebraico, per poi girare il mondo in altre lingue? Per non parlare degli intellettuali africani piu avveduti, che, per assicurare un risveglio vero dell'Africa, vogliono scommettere sulle lingue africane, che sono il distintivo piu evidente della loro identita. Curiosamente, ma neppure tanto, molti di essi si sono mostrati piu coraggiosi di molti nostri scrittori, a cominciare da Thomas Mofolo, che col suo «Chaka» pubblicato in lingua sotho fin dal 1925 e tradotto in numerose lingue, compreso l'italiano, appartiene oggi al patrimonio letterario mondiale, e seguire con J.L Dubeau col suo romanzo «Insila ka tshaka» pubblicato nel 1930 in zulu, o Daniel Olorunf?mi Fagunwa, nigeriano, autore di «Ogbodu ode ninu igbo Olodumare» (La foresta dei mille demoni), del 1930, primo romanzo in yoruba. +Attualmente, e anche il caso di Ngugi Wa Thiong'o, keniano, conosciuto anche in Italia per i suoi romanzi e per la raccolta di saggi «Spostare il centro del mondo/La lotta per le liberta culturali» in cui difende il multiculturalismo e la libera espressione delle culture come l'unico antidoto contro le devastazioni della globalizzazione e dell'imperialismo culturale. Lo scrittore ha voluto dare vitalita alla propria lingua, decidendo nel 1977 di abbandonare l'uso dell'inglese che lo aveva portato al successo, per scrivere soltanto nella lingua materna, il kikuyu. Una decisione per la quale il governo di Yomo Kenyatta lo mise in prigione e poi lo condanno all'esilio. +Altro esempio della battaglia tendente a dar fiducia all'Africa, a far emergere letterariamente le sue lingue sommerse dal mare delle lingue coloniali, e il senegalese Boubacar Boris Diop, prima apprezzato scrittore in francese e ora convinto narratore in wolof, di cui e stato tradotto in italiano il romanzo «Murambi» (Il libro delle ossa), sul 'Fagaagal" (termine wolof che significa sterminio, genocidio) del 1994 in Ruanda. +Questi e altri sempre piu numerosi scrittori hanno il grande merito di rafforzare e di potenziare quel patrimonio immateriale che l'Unesco ha posto al centro della propria azione e esistenza, garanzia della diversita dell'umanita. Come? Dando dignita e modernita alla propria cultura e identita, prima di tutto nella loro lingua. Poi ci pensera la traduzione a farli circolare nel mondo della letteratura, quando hanno valore universale. È lo stesso Diop che lo dice in modo chiaro, rispondendo a chi gli chiedeva quando sarebbe uscita la traduzione francese del suo «Murambi»: 'Verra pubblicata, ma in seguito, entro cinque-sei anni. Prima e necessario che il libro si imponga nella lingua nella quale e stato concepito". Perche si tratta anche di una battaglia politica! Tornando in Sardegna, che cosa possiamo dire? Che, forse, la nostra letteratura soffre di una contraddizione: chi sa fare letteratura non usa il sardo, chi conosce il sardo non si impegna nel fare letteratura, eccetto poche eccezioni. +Per la verita, alcuni, pur volendo scrivere in sardo, sostengono di non farlo perche non lo conoscono. E allora, muovendo dai tantissimi casi di scrittori in altre lingue, perche i nostri scrittori non facilitano la possibilita di proporre le loro opere in traduzione sarda, come essi stessi rendono possibile verso altre lingue? Anche perche scrivere in una piccola lingua come il sardo non puo impedire, come e ormai riconosciuto, una vasta diffusione, a condizione che si tratti gia di grande letteratura. Basti ricordare che anche lingue in difficolta come lo yddish possono varcare i loro ristretti confini, come ha dimostrato il premio nobel Isaac Singer, nel 1978, poi tradotto in tantissime lingue. +Se siamo convinti che l'Unesco e l'Onu non sbagliano a intestardirsi con la difesa della diversita linguistica; se temiamo che scrivere buona letteratura in sardo sia difficile, allora proviamo con le traduzioni. Cosi potremo celebrare anche noi il 2008, proclamato dall'Onu 'Anno internazionale delle lingue", dando alla letteratura buone opere in lingua sarda e ai Sardi la possibilita di consolidare, anche con la letteratura, la propria diversita e identita. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 07/12/2014 + +## SU PRINTZIPEDDU + +### + +Autore:** A. de Saint-Exupery** +Illustradore: **A. de Saint-Exupery****** +F.du 15x21 cm | Pagg. 84 + +_Bortadu in sardu dae su frantzesu dae Diegu Corraine_ + +### _ +_ + + + + +## SA RIVOLUTZIONE SARDA E GIUAMARIA ANGIOI + +Su 28 de abrile de su 1794 sos Sardos nch'aiant bogadu totu sos Piemontesos dae s'Ìsula. Ma, a pustis de mancu unu mese, una parte de cussas classes, sa burghesia e sa nobiltade chi aiant favoridu su movimentu populare, sulitzitant su Visure a torrare. Pro ite? Ca timiant chi, bogados sos piemontesos, s'esseret acurtziende finas pro issos su tempus de si nch'agatare sena prus podere politicu e richesas, pro curpa de su populu chi cheriat andare prus addainnantis in sa rivolutzione. + +A pustis torradu su Visure, in Tatari, sos barones, timende sos massąjos chi no lis cheriant prus pagare nudda e sos rivolutzionarios chi los organizaiant, non cherent prus obeire a su Visure de Casteddu chi, a parrere issoro non los garantiat e, cherende faghere a sa sola, si proclamant autonomos. + +Macari gasi creschet semper de prus sa gherra de sos massajos logudoresos, contra a sos barones. + +A custu puntu, sos de su partidu progressista resessint a si nche faghere ponnere in una cummissione, incarrigada dae su visure Vivalda, de andare dae bidda in bidda de Logudoro, pro ponnere sas paghes, iscontrobbare chi totus aerent rispetadu sas voluntades de su guvernu de Casteddu e faghere torrare in surcu sos barones. + +Sos incarrigados, su notaju Cilocu e ateros, imbetzes de iscontrobbare, chircant de pesare sa gente de sas biddas contra a sos feudatarios. E tando, a pustis de pagu, totu sos de su Cabu de susu sunt in rivolutzione e, cumandados dae su notąju Cilocu e dae s'avogadu Mundula, moent a ocupare Tatari, a ue arribant su 28 de nadale de su 1794. + +A numene de su visure, dant ordine a sos barones de s'assugetare a su guvernu de Casteddu e nd'arrestant su bonu. Su fatu chi republicanos che a Cilocu e Mundula defensent, in custa ocasione, su podere piemontesu, si cumprendet bene. Su fatu est chi, pro unu pagu de tempus, isssos chircant de gherrare contra a su feudalesimu, mustrende*si fideles a su re ma isetende, pero, su mamentu addatu pro andare torra contra a sos Piemontesos. + +In s'interi, su chi bi fiat abbarradu de sa burghesia democratica e republicana de Casteddu fiat semper pronta a realizare sos disinnos suos de libertade. S'ocasione si presentat cando su visure isseberat, pro sighire a ponnere ordine in su cabu de susu, propiu unu de custos democraticos, Giuanne Maria Angioi, e li dat sos matessi poderes suos faghende*lu _Alternos_. + +Angioi, chi, a sa prima, fiat de sos prus moderados de su movimentu antifeudale, dae cando arribbat a Tatari devenit semper prus inimigu de sos feudatarios e de sos Piemontesos, a su puntu chi, su 29 de maju de su 1796, cumandende una militzia fata de massajos, pastores, moet dae Tatari pro ocupare Casteddu. S'8, intrant a Aristanis e in ie s'istentant --sena pero tennere perunu agiudu-- su tempus de permitere a sos Piemontesos de lis mandare contra sordados dae Casteddu. + +S'11 de lampadas sos sordados de Angioi si nche fuint dae sa tzitade, bogados a fortza dae sos aristanesos. A pustis de unu mese, timende s'esertzitu chi beniat dae Casteddu, sa militzia de Angioi si nch'iscontzat de su totu. Angioi, chircadu e tratadu comente "bandidu", cun pagos sordados chi li fiant abarrados a curtzu, si nche fuit dae Aristanis a Bosa, a Santulussurgiu e, in fata, a Tatari. + +Ma non podende abarrare mancu in Tatari, ca li mancaiat s'agiudu chi teniat unu tempus, s'imbarcat in Portu Turre pro Ajacciu e, in fatu, Livorno. In fines, arribbat a Frantza, in ue abbarrat esiliadu, finas a cando morit in Parigi su 9 de freargiu de su 1808. + + + + +## Su Giapone puru torrat a domo dae s'Iràq + +Junichiro Koizumi, su Primu Ministru Giaponesu, annuntziat oe su ritiru de sa tropas niponicas chi sunt in Samawa, in su sud de s'Iraq. Custa detzisione - narat Koizumi - est istada pigada de acordu cun sos Istados Unidos, su Regnu Unidu, s'Australia e sos ateros paisos alliados chi bi sunt in Iraq. S'Imperu Niponicu tenet unos 600 militares in Samawa, in sa provintzia meridionale irachena de Muthana, e sunt impreados in progetos de ricostrutzione e cun su nono espressu (pro sa Costitutzione patzifista de su Giapone) de partetzipare a atziones militares. Finas a como, sa defensa de sa base giaponesa fiat de amanigiu de sa fortzas britannicas e australianas. + +"Amus agabadu su traballu nostru, agiudos umanitarios e dinare pro sa ricostrutzione de su paisu, e duncas faghimus torrare a domo sas tropas", afirmat su capu de s'esecutivu niponicu. + +Custa est istada s'operatzione de impreu de sas tropas militares giaponesas, foras de su territoriu niponicu, prus manna, a pustis a sa fine de sa II° Gherra Mundiale.**[**_gpd_**]** + + +## SOS SARDOS NO ISCHINT A CALE ALA SI DARE + +xxxx + + + + +## SOS INGLESOS IN CASTEDDU + + + + +## SU PASSÀGIU DEFINITIVU A SOS DUCAS DE SAVOJA + +xxx + + + + +## SAS DERROTA DE SOS TENTATIVOS RESTAURADORES ISPAGNOLOS + +xx + + + + +## Su ministeriu de su Rennu pro sos afares de sa Sardigna + + + + + +## evangelios_lsc_SL_1.epub + + + + +### 10/01/2015 + +## TARIFA POSTALE DE IMBIU RACUMANDADU in ITÀLIA + +### + +_pro **Italia**:_ + + + + +### 10/01/2015 + +## + +Cuncursu "LIMBAS IN PONTE" de tradutzione literaria in sardu + +### + +BANDU 2015 + +Sas **EDITZIONES PAPIROS**, cun su patronadu de sa **Comuna de NORGHIDDO**, + +BANDINT + +### **SU PRÈMIU "LIMBAS IN PONTE", de tradutzione literaria in sardu** + +_(intituladu a Eliezer Ben Yehuda, 1858-1922)_** + +S'opera chi at a essere bortada e publicada in sardu pro su 2015 est: + +Sos Tradutores interessados devent faghere sa tradutzione in sardu (cunforma a sas normas LSC/Limba Sarda Comuna) dae su testu inglesu de sa prima parte de su libru **A CHRISTMAS CAROL de Charles Dickens**, chi publicamus inoghe suta (5527 car.). + +Sa tradutzione, iscrita in carateres de imprenta, cheret imbiada in busta cungiada, intro de su 7-2-2015, a: + +In foras de sa busta cheret postu petzi unu pseudonimu, in intro bi devet essere un'atera busta cun su matessi pseudonimu in foras e, in intro, numene, sambenadu, indiritzu, telefonu e posta eletronica de su tradutore. + +In mesu de sas tradutziones arribbadas, at a essere premiada sa tradutzione megius dae s'inglesu. Su tradutore premiadu, tando, at a retzire s'incarrigu de bortare in sardu su libru intreu. Sa tradutzione at a essere pagada a su tradutore cun 1200 € (brutos). Su libru at a essere publicadu dae sas Editziones PAPIROS in sa serie SenaLacanas, chi si riservat sa possibilidade de acontzare ortografia e lessicu. + +_Carl Dickens_ + +STAVE I: MARLEY'S GHOST + +MARLEY was dead: to begin with. There is no doubt whatever about that. The register of his burial was signed by the clergyman, the clerk, the undertaker, and the chief mourner. Scrooge signed it: and Scrooge's name was good upon 'Change, for anything he chose to put his hand to. Old Marley was as dead as a door-nail. + +Mind! I don't mean to say that I know, of my own knowledge, what there is particularly dead about a door-nail. I might have been inclined, myself, to regard a coffin-nail as the deadest piece of ironmongery in the trade. But the wisdom of our ancestors is in the simile; and my unhallowed hands shall not disturb it, or the Country's done for. You will therefore permit me to repeat, emphatically, that Marley was as dead as a door-nail. + +Scrooge knew he was dead? Of course he did. How could it be otherwise? Scrooge and he were partners for I don't know how many years. Scrooge was his sole executor, his sole administrator, his sole assign, his sole residuary legatee, his sole friend, and sole mourner. And even Scrooge was not so dreadfully cut up by the sad event, but that he was an excellent man of business on the very day of the funeral, and solemnised it with an undoubted bargain. + +The mention of Marley's funeral brings me back to the point I started from. There is no doubt that Marley was dead. This must be distinctly understood, or nothing wonderful can come of the story I am going to relate. If we were not perfectly convinced that Hamlet's Father died before the play began, there would be nothing more remarkable in his taking a stroll at night, in an easterly wind, upon his own ramparts, than there would be in any other middle-aged gentleman rashly turning out after dark in a breezy spot--say Saint Paul's Churchyard for instance-- literally to astonish his son's weak mind. + +Scrooge never painted out Old Marley's name. There it stood, years afterwards, above the warehouse door: Scrooge and Marley. The firm was known as Scrooge and Marley. Sometimes people new to the business called Scrooge Scrooge, and sometimes Marley, but he answered to both names. It was all the same to him. + +Oh! But he was a tight-fisted hand at the grind-stone, Scrooge! a squeezing, wrenching, grasping, scraping, clutching, covetous, old sinner! Hard and sharp as flint, from which no steel had ever struck out generous fire; secret, and self-contained, and solitary as an oyster. The cold within him froze his old features, nipped his pointed nose, shrivelled his cheek, stiffened his gait; made his eyes red, his thin lips blue; and spoke out shrewdly in his grating voice. A frosty rime was on his head, and on his eyebrows, and his wiry chin. He carried his own low temperature always about with him; he iced his office in the dog-days; and didn't thaw it one degree at Christmas. + +External heat and cold had little influence on Scrooge. No warmth could warm, no wintry weather chill him. No wind that blew was bitterer than he, no falling snow was more intent upon its purpose, no pelting rain less open to entreaty. Foul weather didn't know where to have him. The heaviest rain, and snow, and hail, and sleet, could boast of the advantage over him in only one respect. They often "came down" handsomely, and Scrooge never did. + +Nobody ever stopped him in the street to say, with gladsome looks, "My dear Scrooge, how are you? When will you come to see me?" No beggars implored him to bestow a trifle, no children asked him what it was o'clock, no man or woman ever once in all his life inquired the way to such and such a place, of Scrooge. Even the blind men's dogs appeared to know him; and when they saw him coming on, would tug their owners into doorways and up courts; and then would wag their tails as though they said, "No eye at all is better than an evil eye, dark master!" + +But what did Scrooge care! It was the very thing he liked. To edge his way along the crowded paths of life, warning all human sympathy to keep its distance, was what the knowing ones call "nuts" to Scrooge. + +Once upon a time--of all the good days in the year, on Christmas Eve--old Scrooge sat busy in his counting-house. It was cold, bleak, biting weather: foggy withal: and he could hear the people in the court outside, go wheezing up and down, beating their hands upon their breasts, and stamping their feet upon the pavement stones to warm them. The city clocks had only just gone three, but it was quite dark already-- it had not been light all day--and candles were flaring in the windows of the neighbouring offices, like ruddy smears upon the palpable brown air. The fog came pouring in at every chink and keyhole, and was so dense without, that although the court was of the narrowest, the houses opposite were mere phantoms. To see the dingy cloud come drooping down, obscuring everything, one might have thought that Nature lived hard by, and was brewing on a large scale. + +The door of Scrooge's counting-house was open that he might keep his eye upon his clerk, who in a dismal little cell beyond, a sort of tank, was copying letters. Scrooge had a very small fire, but the clerk's fire was so very much smaller that it looked like one coal. But he couldn't replenish it, for Scrooge kept the coal-box in his own room; and so surely as the clerk came in with the shovel, the master predicted that it would be necessary for them to part. Wherefore the clerk put on his white comforter, and tried to warm himself at the candle; in which effort, not being a man of a strong imagination, he failed. + +#_Diegu Corràine_ + +locandina inPDF + + +## LIMBAS IN PONTE + +locandina inPDF + +#_Diegu Corràine_ + + +## Prima letzione: «Inshallah» + +Mai comente a como sos cursos de limba e cultura araba sunt istados gasi sighidos. Si carculatchi in sos urtimos bator annos, petzi in sos ateneos italianos prus importantes, su numeru de sos istudentes iscritos a sos cursos chi prevident s'istudiu de s'arabu, de s'islamistica e de su deretu musulmanu sunt triplicados. S'arabu no est petzi una limba, est unu mundu nou, una cultura de connoschere. S'Italia s'est mustrende sensibile a custa casta de istudiu. Piseddos e mescamente piseddas incumintzant custa aventura, ma sa materia araba interessat finas sos prus "mannittos" (medas sos istudentes de sos cursos serales) . + +In s'universidade Orientale de Napoli in unos cantos cursos de laurea s'est registradu un'aumentu de iscritos de su 250%, numeru chi faghet cuncurrentzia a su de chie si iscriet a sos cursos de limba inglesa. + +Ma pro ite una pessone detzidit de s'acurtziare a una limba chi paret gasi difitzile, mescamente a s'incumintzu? Est petzi pro sa curiosidade de bortare sos messagios de Bin Laden? O pro agatare unu traballu pagadu bene e seguru? E sos kamikazes? E sa bellesa de Rania de Giordania? Forsis sunt totu custos motivos, paris cun ateros chi ant fatu naschere s'amore pro s'arabu e pro su deretu islamicu. De seguru sa politica est unu de sos motivos printzipales pro la istudiare; sos cursistas, pero, narant chi non non est tantu s'11 de cabudanni in New York ma sa chistione palestinesa chi los at ispintos a frecuentare sas aulas de Roma, de Napoli o de Venezia. Sos piseddos cherent ischire ( non petzi issos) ite b'at in dae segus de sos fatos orientales; custu ispinghet totus a una abertura mentale prus manna. [_sch_] + + + +### 30/01/2015 + +## Endangered Languages and New Technologies + +AA.VV., cuidadu dae **Mari C. Jones** + +Negli ultimi 15-20 anni lo sviluppo delle nuove tecnologie si e rivelato una prezioso alleato delle lingue che rischiano di scomparire. La possibilita di archiviare suoni e testi, cosi come quella di realizzare traduttori e correttori telematici, e stata accolta con grande interesse dalle associazioni, dagli studiosi e dalle amministrazioni locali che si occupano di questo tema. + +Anche l'Italia e impegnata in questo senso: basti pensare alla ditta Smallcodes, fondata a Firenze da Carlo Zoli per difendere la diversita linguistica con i mezzi offerti dalle nuove tecnologie. A tale scopo realizza siti, traduttori e correttori in linea per lingue minoritarie come ladino, occitano, sardo, etc. + +Su questo tema si concentra **_Endangered Languages and New Technologies_** (Cambridge University Press, Cambridge 2014, pp. 228, $99.00), curato da Mari C. Jones. + +Il volume attinge a studi recenti sulle lingue minacciate di varie parti del mondo - Europa, Asia, Africa, Americhe - mettendo in evidenza quello che si sta facendo per scongiurarne la scomparsa. Al tempo stesso sottolinea che le tradizionali tecniche di documentazione non vanno abbandonate, perche combinandosi con quelle nuove possono rivelarsi molto utili. + +I saggi sono di Nicholas Ostler, Aimee Lahaussois, Sjef Barbiers, Hugh Paterson, Matt Coler, Petr Homola, Dorothee Beermann, Russell Hugo, Bernard Bel, Mederic Gasquet-Cyrus, Anthony Scott Warren, Geraint Jennings, Tjeerd de Graaf, Cor van der Meer, Lysbeth Jongbloed-Faber, Cecilia Ode e Jeffrey E. Davis. + +Mari C. Jones e Lettrice di Lingua e linguistica francese all'Universita di Cambridge. Fra le sue opere si ricorda "Keeping Languages Alive" + +(2013, che ha curato insieme a Sarah Ogilvie. + +de **Alessandro Michelucci** + +Date Published: December 2014 +format: Hardback +isbn: 9781107049598 +length: 228 pages +dimensions: 235 x 157 x 15 mm +weight: 0.46kg +contains: 29 b/w illus. 5 maps 8 tables +price: £65.00 + +Pro ateras informatziones e pro comporare: + + + + +## La minoranza inesistente / I berberi e la costruzione dello Stato algerino + +### Custa minoria linguistica e culturale est manna e currispondet a su 30% de sa populatzione algerina. + +de **Marisa Fois** + +S'Algeria tenet un'istoria cumplicada: a pustis de sa colonizatzione frantzesa e una gherra de liberatzione "natzionale" longa, est colada in su monopoliu de su partidu unicu, su multipartidismu e sa vitoria de una fortza politica de base religiosa, su radicalismu islamicu e sa gherra tzivile. + +Su libru proponet un'istudiu de una parte "minoritaria", sos Berberos, de custu cumplessu presentadu comente esclusivamente arabu. Custa minoria linguistica e culturale est manna e currispondet a su 30% de sa populatzione algerina. Sende chi sunt sa populatzione originaria, sunt istados semper postos a unu chirru e ismentigados in s'istoria algerina. Petzi in custos urtimos annos ant cumintzadu a nde tratare. Pro custu, su libru est intituladu "sa minoria insesistente". + +Fois istudiat s'istoria de comente est naschidu s'istadu algerinu, s'identidade sua e sos cuntrastos politicos. Dae su cumintzu de sos "beranos arabos" in su 2011, sa pretesa de su movimentu berberista de una "Algeria algerina", contra a una Algeria "arabu-islamica", rapresentat una chistione emblematica e de atualidade manna + +_Marisa Fois est professora de Istoria e istitutziones de s'Àfrica in s'Universidade de Casteddu, Dipartimentu de Sientzias Sotziales e de sas Istitutziones._ + +Edizione:2013 +Collana: Studi Storici Carocci +ISBN: 9788843069231 + +Pagine: 120 +Prezzo: € 14,00 + +Pro ateras informatziones e pro **comporare**: + + + + +## Spostare il centro del mondo / La lotta per le liberta culturali + +de **Ngugi wa Thiong'o ** + +Convinto che ogni scrittore debba esprimersi nella propria lingua di origine, Thiong'o, nel 1977, incomincio' a scrivere solo in kikuyu. Il governo Kenyatta prima lo mise in prigione, poi lo esilio'. In questi saggi famosi lo scrittore kenyota muove da una considerazione: l'Occidente si considera il Centro del mondo; controlla il potere culturale, cosi come controlla quello politico ed economico. Spostare quel Centro e' indispensabile per liberare le culture del mondo dai recinti del nazionalismo, della classe, della razza, del sesso. Thiong'o condensa in queste pagine un tema che negli ultimi anni ha attraversato tutta la sua attivita letteraria, teatrale, saggistica e i suoi corsi universitari tenuti durante l'esilio americano. "Testo di forte impatto" (Le Monde Diplomatique) per chi crede che il multiculturalismo e la libera espressione delle culture sia l'unico antidoto contro le devastazioni della globalizzazione e dell'imperialismo culturale. + +Ngugi wa Thiong'o e poeta, narratore, professore di Letterature africane all'Universita di Yale, e anche autore di saggi che vengono qui raccolti per la prima volta per il pubblico italiano. Cristina Lombardi-Diop ha curato la traduzione ed ha scritto l'introduzione all'edizione italiana. + +ISBN: 978-88-8353-032-6 +Anno: 2000 +Pagine: 216 +Prezzo: € 16,53 + +Pro ateras informatziones e pro comporare: + + + + +### 01/02/2015 + +## Pro Armenia: Voci ebraiche sul genocidio armeno + +de **AA.VV.** + +Ormai sembrano lontani i tempi in cui la Shoah veniva considerata una tragedia unica e irripetibile. In realta questa idea non e del tutto scomparsa, ma ormai gli studiosi che la sostengono sono pochissimi. Per quanto riguarda in particolare l'Italia, comunque, cio che conferma in modo definitivo questo cambiamento e il libro Pro Armenia. Voci ebraiche sul genocidio armeno (La Giuntina, Firenze 2015, pp. 140, € 12). + +Il fatto che il volume sia stato concepito e pubblicato dalla principale casa editrice ebraica bnon lascia spazio a dubbi. + +Il libro esce in un momento particolarmente significativo, dato che il 2015 segna il centenario del genocidio armeno (in realta, questo fu il genocidio di tutte le minoranze cristiane dell'impero ottomano, quindi anche Assiri e Greci del Ponto). + +Curato da Fulvio Cortese e Francesco Berti, il libro propone le testimonianze di quattro ebrei che videro coi propri occhi la furia omicida dell'esercito ottomano. La prefazione e scritta da Antonia Arslan, la studiosa padovana di origine armena nota per libri come "La masseria delle allodole" e "La strada di Smirme". + +Un libro molto prezioso sotto il profilo storico, culturale e umano, un'opera che verra ricordata. + +La Giuntina, fondata nel 1980 da Daniel Vogelmann, che la dirige tuttora, offre un catalogo di grande interesse che permette di approfondire la conoscenza della cultura ebraica in tutte le sue espressioni. + +de _Alessandro Michelucc_i + +Per altre informazioni: + + + + +### 01/02/2015 + +## Polinesia, un paradiso che muore + +de **Alain Gerbault** + +Negli ultimi secoli molti spiriti inquieti e avventurosi hanno subito il fascino della Polinesia e dell'Oceania in generale. Basti pensare a Dea Birkett, Paul Gauguin o Jack London. Ispirati da quelle isole lontane, molti di loro ci hanno lasciato dei documenti preziosi: romanzi, racconti dei loro viaggi, disegni. + +Una testimonianza di particolare interesse e quella che ci ha lasciato Alain Gerbault (1893-1941), un navigatore francese che trascorse gli ultimi anni della propria vita nelle isole polinesiane. Gerbault non si limito a visitare la vasta regione vagando da un'isola all'altra, ma scrisse alcuni libri che esaltano la cultura polinesiana e condannano la loro aggressione da parte della civilta industriale. + +Uno di questi libri ("Un paradis se meurt", 1949) e stato pubblicato recentemente in italiano: **_Polinesia, un paradiso che muore_**, un titolo che coglie appieno la sostanza del messaggio di Gerbault ed esprime perfettamente il suo grido disperato di ribellione. + +L'opera (Mare Verticale, Grancona [Vicenza] 2014, pp. 300, € 18) e il suo canto d'amore per la Polinesia, alla quale il navigatore dedico i suoi ultimi anni di vita e le sue ultime forze. + +Il grido di protesta levato da Gerbault suona profetico. Negli anni Sessanta, dopo l'indipendenza dell'Algeria, la Francia cerchera un nuovo territorio per gli esperimenti nucleari che faceva nel Sahara. Scartata la Corsica in seguito alle proteste locali, Parigi individuera nella Polinesia "francese" il luogo adatto per continuare le sue esercitazioni. + +Il libro di Gerbault rappresenta una lettura molto utile, se non obbligatoria, per coloro che hanno a cuore la diversita culturale. + +de **Alessandro Michelucci** + +pagine 270 +formato 210 x145 +prezzo € 18 +anno 2014 +Isbn: 978-88-97173-37-3 + +Pro ateras informatziones e pro **comporare**: + + + + +## **Sos Berberos oe** > intervista a Marisa Fois + + + + +## Ataturk in the Nazi Imagination + +de **Stefan Ihrig** + +Chi e stato in Turchia ha potuto vedere che in questo paese Mustafa Kemal Pasha (1881-1938), piu noto come Ataturk (padre dei Turchi), viene idolatrato come una divinita. Negli ultimi anni questo culto ha subito una leggera flessione, ma il fondatore della Turchia rimane presente nei luoghi pubblici con fotografie, ritratti, statue. + +In molti paesi europei, compresa l'Italia, si e diffusa un'ammirazione piuttosto acritica per lui. Secondo un radicato conformismo di stampo progressista, il fatto che Ataturk abbia fondato una Turchia "laica e moderna" e bastato perche venissero dimenticate le orribili nefandezze che aveva compiuto per raggiungere questo obiettivo. Fra queste, il tentativo di cancellare la ricchezza multiculturale ereditata dall'impero ottomano, rimpiazzandola con un centralismo grigio e soffocante. Non a caso il suo modello era stata la Francia repubblicana, nemica giurata delle minoranze e della diversita culturale. Un solo popolo, una sola lingua, una sola cultura: questa e la pietra angolare sulla quale sono stati costruiti entrambi gli stati. Ferme restando, ovviamente, le differenze che li separano. + +Negli ultimi anni, pero, l'attenzione per la Turchia ha stimolato studi piu attenti sulla sua storia, grazie ai quali iniziano a vacillare i radicati luoghi comuni che vedono in Ataturk un luminoso eroe del progresso. + +Uno di questi viene proposto da Stefan Ihrig, autore di **Ataturk in the Nazi Imagination** (Harvard University Press). + +L'opera approfondisce una pagina storica poco nota del ventennio fra le due guerre mondiali: le relazioni fra la Germania hitleriana e la neonata repubblica turca. + +Molti tedeschi, soprattutto a destra, videro nella Turchia un modello da imitare: un paese autoritario, centralizzato, moderno. Perfino il genocidio armeno esercito un notevole fascino su di loro. Naturalmente non si puo imputare ad Ataturk il fatto che Hitler lo ammirasse, ne il fatto che in Turchia "Mein Kampf" sia ancor oggi un best seller (il titolo turco e "Kavgam"). Ma la cosa cambia aspetto se si considerano le notevoli somiglianze fra i due paesi. Un'opera di enorme valore storico e culturale, un libro che dovrebbe essere tradotto in italiano. + +La sua utilita va ben oltre il caso particolare, perche ci stimola ad accantonare due pessime abitudini. Una consiste nel valutare l'azione politica unicamente per i suoi risultati, prescindendo dai mezzi che vengono utilizzati per raggiungerli. L'altra consiste nel condannare le mostruosita delle dittature ma tollerare le stesse se vengono compiute da un regime formalmente democratico come quello di Ataturk. + +editore. Harvard University Press +pagg.: 320 +annu: 2014 +formadu: 15,6 x 23,5 cm + +_Stefan Ihrig si e laureato all'Universita di Cambridge con una tesi sul tema "Nazi Perceptions of the New Turkey, 1919-1945". Specialista di storia europea e delle relazioni fra la Germania e l'impero ottomano e, e Polonsky Fellow al Van Leer Jerusalem Institute._ + +de **Alessandro Michelucci** + +Pro ateras informatziones e pro **comporare**: + + + + +## I dannati dell'Asinara. L'odissea dei prigionieri austro-ungarici nella Prima guerra mondiale + +di **Luca Gorgolini** + +Nell'ottobre del 1915, le truppe tedesche e austroungariche da nord e le truppe bulgare da est attaccano e invadono la Serbia. L'esercito serbo tenta una fuga verso il principato fratello del Montenegro, verso l'Albania e verso il mare, trascinando al suo seguito decine di migliaia di civili, divenuti profughi e di prigionieri austro-ungarici. Una marcia interminabile, estenuante, durante la quale trovano la morte un numero enorme di individui. + +I prigionieri austriaci sopravvissuti, circa 24.000, verranno presi in consegna dalle truppe italiane ed imbarcati alla volta dell'Italia, destinazione Sardegna, isola dell'Asinara. Tra questi, centinaia moriranno durante la traversata, sfiniti nel fisico, colpiti dal colera e da altre malattie, che una volta giunti sull'"isola del Diavolo", causeranno in pochi giorni la morte di molte migliaia di uomini, vittime anche dell'impreparazione e dell'inadeguatezza manifestata dalle autorita militari e sanitarie italiane, messe sotto pressione dal governo, fermamente intenzionato a non concedere ad altre nazioni la custodia di quegli uomini, soldati di un esercito divenuto da pochi mesi nemico. + +Prendeva cosi forma uno dei piu grandi campi di prigionia allestiti in Italia durante la Grande guerra. Le testimonianze dei diversi protagonisti e degli attenti osservatori di quell'odissea, vengono messe a confronto allo scopo di fare luce su una delle pagine piu drammatiche della Prima guerra mondiale. + +_**Luca Gorgolini** e assegnista di ricerca presso l'’Universita di Bologna. Membro della redazione di “Storia e Futuro” (www.storiaefuturo.com), collabora al progetto di ricerca “Laboratorio di storia sociale Memoria del quotidiano” (www.laboratoriodistoriasociale.eu). Tra le sue pubblicazioni: Emozioni di guerra (2008) e Capitani d’impresa (2010, curato con M. Costantini)._ + +annu: 2011 +preju: 18,00 euro +Prefazione di Paolo Sorcinelli + +Pro informatziones e pro comporare: + + + + + +## Onu: minetza de desertificatzione + +"Sa desertificatzione est una de sas minetzas prus serias chi s'umanidade devet afrontare. Est unu problema globale chi tocat su chimbe unu de sa populatzione mundiale in prus de chentu paisos" at ammentadu su Segretariu generale de s'Onu Kofi Annan, in su messagiu difusu in sa "Die mundiale pro sa luta a sa desertificatzione e a sa sicagna", fata sabadu 17 de lampadas. S'impoverimentu de sos terrinos no est causadu petzi dae problemas atmosfericos ma finas dae sa povertade, chi ispinghet sas pessones a si nche tramudare a sas tzitades, cun efetos sotziales e economicos mannos meda. + +"Si no amus a faghere carchi cosa," at naradu Annan "in base a sos datos chi tenimus intre su 2020 belle 60 milliones de pessones ant a moere dae sas areas desertificadas de s'africa sub-sahariana a chirru de su nord de su continente e s'Europa e in totu su mundu 135 milliones de pessones diant a devere lassare sos logos issoro". Ma finas si sa desertificatzione cheret narrere povertade, su desertu est, imbetzes, un'ecosistema chi bivet e "un'eredidade unica e delicada chi devet essere preservada" at sighidu Annan, ammentende chi su tema de sa die est "Sa bellesa de sos desertos, su disafiu de sa desertificatzione". S'obietivu de s'initziativa, chi ruet in su de deghe aniversarios de sa cunventzione Onu contra a sa desertificatzione, est finas de dare cara a sa bida de milliones de pessones, mescamente de s'area sub-sahariana (ue su 66% de su territoriu est sicu), de unas cantas regiones de s'Asia e de s'America Latina. _[sch]_ + + + + +### 12/02/2015 + +## Su pastore e sa funtana + +### de Gianni Rodari + +Una bia b'aiat unu pastore, chi istaiat in una pinneta in sos montes de Abrutzu, chi si nche colaiat su tempus paschende sas berbeghes, gasi poveru chi non connoschiat su restu de su mundu. Cada die si [chessaiat](chessare_0_1_1) narende a isse etotu: «Oh, si connoschere su restu de su mundu, forsis mi dia podere faghere ricu finas deo». + +Unu mangianu fiat colada in cue una betzedda, l'aiat intesu murmutende e l'aiat pregontadu: + +--¿Pro ite ti ses chessende, pastore'? + +--Mi so chessende ca non connosco su restu de su mundu, gasi m'at a tocare a abbarrare semper poveru. + +--Si m'as a faghere unu praghere, t'apo a imparare deo a ti faghere ricu. + +--Unu praghere? Bos nde fatzo finas sete. + +Prus de sete no ischiat a contare, ca teniat petzi sete berbeghes. + +--Deves andare a s'Àquila,-- l'aiat naradu sa betzedda --in cue as a agatare sa funtana de sas norantanoe issetas: conta sas issetas, torra a mi narrere cantas sunt, e t'apo a faghere cuntentu. + +--E chie mi tentat sas berbeghes? + +--Ti las apo a tentare deo. Pero non ti nde potzo tentare prus de ses. Sa de sete ti la deves leare in fatu. + +Su pastore aiat ringratziadu, s'aiat leadu sa de sete berbeghes e si fiat incaminadu chirru a s'Aquila. + +Fiat arribbadu a tzitade a mangianu, e sa die de mercadu. Su pastore si fiat firmadu, incantadu, abbaidende sa gente chi fiat a chistionu e fiat cuntratende in manera bia e alligra, sos animales in bendida incarcados in sos agorros, sos bancos in ue b'aiat mercantzia de cada casta. + +--Si s'Aquila est su restu de su mundu, est propiu una bellesa-- si fiat pessende. In cussu, unu mercante si fiat acurtziadu e l'aiat pregontadu si li bendiat sa berbeghe. + +--No nd'isco si est in bendida,-- aiat rispostu su pastore --est sa berbeghe mea e finas a como no s'est ismalaidada mai. + +Su mercante aiat cumpresu chi fiat faeddende cun unu macocu. Ma fiat unu mercante onestu e no nd'aiat chertu tirare profetu. Pro sa berbeghe l'aiat brindadu una cantidade de dinare, e su pastore --chi no aiat mai bidu totu cussu dinare totu a una bia-- aiat atzetadu. Si nch'aiat postu su dinare in unu pannutzu e si fiat incaminadu belle currende pro torraret a su monte. Totu in unu pero si fiat ammentadu de su praghere chi deviat faghere a cussa betzedda, aiat pregontadu a una pessone chi fiat colende in ue fiat su caminu de sa funtana de norantanoe issetas e bi fiat andadu. + +Ite ispantu! Sa funtana curriat totu a inghiriu de una pratzighedda e dae totu sas bucas s'abba essiat alligra e frisca. Si in sa bidda de sas fadas b'at una funtana, devet essere de seguru una funtana che a cussa. + +Su pastoreddu, a pustis de s'essere tzatzadu de mirare e de ascurtare sa musica de sa funtana, aiat incumintzadu a contare sas isssetas. A dolu mannu suo, pero, no ischiat a contare prus in gasi de su numeru sete. Cando fiat arribbadu a su sete, aiat cumintzadu torra dae su cabu, e gasi sighende. A pustis, totu cuntentu, fiat torradu a su monte, aiat saludadu sa betzedda chi fiat abbarrada in cue tentende*li sas berbeghes e l'aiat contadu su chi li fiat capitadu in viagiu. + +Sa betzedda l'ai at pregontadu: +--Totus las as contadas sas isssetas? +--De seguru chi las apo contadas: sunt sete. +--Figiu me', ti ses faddidu in su contu. Non ti potzo propiu narrere sa manera de ti faghere ricu. + +Su pastore nde fiat abbarradu mortu, e agiomai si poniat a pranghere. + +Tando sa betzedda, pro lu consolare, l'aiat naradu: + +--Intro de sete dies apo a torrare a t'agatare. As a andare torra a tzitade a contare sa fontana de novantanoe issetas, e si as a agatare su numeru zustu t'apo a faghere cuntentu. + +A pustis de sete dies zustas, sa betzedda fiant torrada e aiat naradu a su pastore: --Oe potzo dare cara eo a sas berbeghes tuas. Bae a s'Àquila e faghe coniente t'apo naradu. Ma lea*ti in fatu una berbeghe, ca eo so betza e a prus de chimbe sa bia no li potzo dare cara. + +Su pastore s'aiat leadu sa de ses berbeghes e fiat faladu a tzitade a passu lestru. Fiant torra die de mercadu, e su pastore aiat addoviadu torra su mercante de s'atera bia, chi l'aiat pregontadu: --A ti la bendes sa berbeghe? +--Ei-- aiat rispostu su pastore. Como ischiat ite boliant narrere cussas paraulas. +--Andat bene-- aiat naradu su mercante. --Ti la comporo eo a su matessi preju de s'atera bia. +--Nono,-- aiat rispostu su pastore --corno mi devides dare carchi cosa de prus, ca so prus pagu innorante e apo giai bidu su restii de su mundu. + +Su mercante aiat risidu, e aiat annantu a su preju carchi soddu. Su pastore, totu cuntentu, aiat postu su dinare in su pannutzu, a pustis fiat andadu a sa fontana de norantanoe issetas e aiat incumintzadu a contare. Cando fiat arribadu a su numeru sete si fiat firmadu, e no ischiat prus andare a dae in antis. Mancu male chi unu pitzinnu si fiat firmadu a l'abbaidare. +--Ite benit a pustis de su sete?-- l'aiat pregontadu su pastore. +--S'oto. +--E a pustis de s'oto? +--Su noe. + +E gasi si fint postos a contare in pare. Ma su pitzinnu ischiat a contare petzi finas a su numeru binti. Pro su pastore fiat giai unu bellu numeru. Totu cuntentu fiant torradu a su monte, aiat saludadu sa betzedda e aiat aboghiandu dae largu: --Sunt binti! + +--Figiu me', ti ses faddidu un'atera bia. Mi dispiaghet, ma non potzo faghere nudda pro tene. Amus a torrare a proare dae inoghe a sete dies. + +Sa chida a pustis su pastore fiat torradu a tzitade, si nch'aiat bendidu un'atera berbeghe, fiat andadu a contare sas issetas de sa funtana, ma paris arribadu a su numeru binti si fiat firmadu ca no ischiat prus a andare a dae in antis. Mancu male chi una pitzinna si fiat firmada a l'abbaidare. Fiant una pitzinna bona, chi ischiat a leghere, a iscriere e a contare, e in prus fiat finas meda zentile. Nd'aiat tentu dolu de cussu pastore in dificultade e l'aiat imparadu a contare totu sas bucas de sa funtana. lte ispantu! Fiant propiu norantanoe! + +Custa bia su pastore fiat seguru de no aer faddidu su contu. Fiant torradu a passos mannos a su monte, ma sa betzedda non bi fiat prus. Sas bator berbeghes chi l'abbarraiant paschiant serias, e no aiant podidu risponder a peruna pregonta sua. Aiant fatu petzi: Beh, beh!, e aiant sighidu a paschere. + +Su pastore no ischiat ite pessare. Pero non fiant mancu tropu addoloridu. Como teniat in buzaca su dinare chi aiat balanzadu dae sa bendida de sas tres berbeghes, teniat in conca norantanoe numeros, teniat in dae in antis de sos ogros sa bisione incantada de sa tzitade. Sa conca sua fiat gasi prena de cosas noas chi agiomai li doliat. E cantu ponimus chi bois ischides giai su restu de s'istoria? + +Ischides giai chi su pastore, a pustis de aer incumintzadu a istudiare sos numeros e a connoschere su mundu, non si fiat firmadu prus. Si fiat fatu professore, fiant andadu a istare in tzitade, s'aiat cojuadu cussa pitzinna bona chi ischiat a leghere e a iscriere e, cando aiat tentu unu pitzinnu, nche l'aiat giutu a bidere sa funtana de norantanoe issetas e l'aiat imparadu a contare propiu comente aiat imparadu isse, contende e torrende a contare cussas norantanoe meravigias. + +bortadu dae Diegu Corraine] + + + +Gianni Rodari +Gianni Rodari + + +## Gianni Rodari + +Gianni Rodari + + + + +## Su gatu cun sas botas + +### de Charles Perrault + +xxx + + + + +### 14/02/2015 + +## + +La Corse, entre clanisme et nationalisme: + +Introduction a une analyse politique 1789-2014 + +de **Sampiero Sanguinetti** + +La stampa parla poco e male della Corsica, facendo spesso generiche allusioni al fenomeno della violenza che affligge l'isola. Quello che mancava, pero, era un'analisi storica approfondita delle sue origini e del suo sviluppo. + +A colmare questa lacuna ha provveduto il giornalista corso Sampiero Sanguinetti, autore del volume La Corse entre clanisme et nationalisme: Introduction a une analyse politique 1789-2014 (Albiana, Ajaccio, pp. misnpesso in evidenza che l'isola + +Il libro non interessa soltanto coloro che si occupano della Corsica, ma fornisce uno spaccato sociale, politico e culturale affine a quello di altre societa insulari mediterranee. + +Profondo conoscitore della materia, Sanguinetti disegna un ampio affresco storico che parte dalla Rivoluzione francese per arrivare fino ai nostri giorni. + +Il volume dedica ampio spazio al clanismo, un fenomeno sociopolitico isolano che ha radici lontane. Si tratta di una realta nella quale si intrecciano certe famiglie corse, i loro rapporti con il potere centrale e il loro peso nella politica locale. + +Naturalmente si tratta di un fenomeno che ha conosciuto trasformazioni imposte dai tempi e dai legami con Parigi. In ogni caso il clanismo e stato e resta il principale responsabile dell'immobilismo che blocca o comunque rallenta il rinnovamento sociale di cui l'isola ha urgente bisogno. + +Sanguinetti descrive accuratamente il panorama ideologico dell'isola: dalla destra alla sinistra, dagli ecologisti ai nazionalisti. Questo ultimo termine, poi, definisce due tendenze ben diverse: autonomisti e indipendentisti. Le posizioni dei vati clan sui dibattiti di rilievo nazionale mettono in luce aspetti fondamentali per capire appieno i risvolti della politica isolana. + +Il libro contiene anche una dettagliata analisi dei risultati elettorali locali. + +Un'opera ricca di spunti per la riflessione, un libro che dovrebbe essere tradotto in italiano. + +de _Alessandro Michelucci_ + +Albiana 2014 +Collection Prova +232 pages +Format : 16 x 24 cm + +Preju: 16€ +ISBN : [978-2-8241-0593-2](tel:978-2-8241-0593-2) + +Per altre informazioni: + + + + +### 16/02/2015 + +## + +Naschida de Natalinu su famadu: +su Sorighe Solitariu e sa rundine Silvia. + +### de Sarvadore Mannuzzu + +Cantos annos teniat Natalinu su famadu? Benit male a torrare un'imposta. A lu bidere, e a l'intendere faeddende, cun sa boghighedda sua in foras de s'ordinariu, pariat chi nde teniat pagos: pagos a beru, semper. Mancari chi su tempus esseret colende, isse abbarraiat minore: forsis ca, dae cando fiat naschidu, fiat unu frade minore. Antis, non b'aiat nemos in su mundu chi lu fiat che a issu; e nudda creschiat, nudda cambaiat a inghiriu suo e a sas milli aventuras suas. + +Est seguru pero chi, naschende, Natalinu teniat zero annos. E gasi, duncas, cumintzat s'istoria sua. + +B'aiat unu sennore chi si naraiat Etore e b'aiat una sennora, sa mugere, chi si naraiat Giuanna. Teniant petzi unu figiu: e si naraiat Pascaleddu ca fiat naschidu sa die de Pasca de abrile. E difatis l'agradaiant sos oos de tziculate. + +Una die, sennora Giuanna aiat naradu a sennor Ètore: «A l'ischis, creo chi nos at a arribbare un'ateru piseddu. e at a essere un'omineddu galanu. Ite l'amus a ponnere, a numene?». Sennor Ètore b'aiat pessadu meda: « Si at a naschere sa die de Pasca de Nadale l'amus a ponnere Natalinu». «Andat bene!» aiat naradu sennora Giuanna. Ambos duos fiant cuntentos meda. Fiat cuntentu meda finas Pascaleddu, chi creiat de agatare su fradigheddu in su presepiu o in suta de s'arbore. + +A pustis de pagu tempus, sennora Giuanna aiat intesu carchi doloreddu a matza e fiat andada a su dotore. Su do-tore l'aiat visitada, aiat iscritu carchi cosa in s'elaboradore eletronicu e aiat iscantzadu sas lavras a su risu: «Nudda de malu, at a essere unu pitzinnu chi giogat a fubalu». Pasca­leddu, cando nche l'aiat ischidu, aiat pregontadu orioladu: «E tando, ma', petzi in televisione l'amus a bidere?». + +Fiat arribbada Pasca de Nadale. E, pagu ora in antis de prandere, totu sas isvellias chi b'aiat in domo si fiant postas a sonare; aiant sonadu finas sos relogios, cun unu «drrrrrrrrin» chi no agabbaiat mai: e in totu sos aposentos si fiant allutas sas lughes mancari esseret mesudie. Natalinu fiat naschidu. + +Fiat minore a beru, una cosa in foras de su logu suo; ma --custu non s'est bidu mai-- teniat giai totu sas dentes in buca e una barba tosta e niedda in sos cavaneddos. In prus, tzichirriaiat cun sa boghe de unu porcheddeddu neghidadu. «Miseros nois», aiat naradu sa mama. «Su nasitu giai est bellu», naraiat su babbu pro l'acunortare. + +Nche l'aiant postu in s'aposenteddu chi l'aiant cuncordadu, in intro de su bratzolu suta de s'arbore de Pasca de Nadale cun totu sas lughigheddas coloradas. Pascaleddu s'iscampiaiat semper in sa ghenna, pro l'abbaidare. «Pas­cale' --lu mutiant su babbu e sa mama-- ajo, no l'infades, a fradigheddu tuo. No lu ses intendende comente est pranghende?». + +In fines Natalinu si nche fiat dormidu. E, dormende, sur-ragaiat, e su surragu suo fiat comente una musichedda chi ponet a riere: «Pif, puf, paf, iii... Pif, puf, paf, iii». Ma pustis, in su coro de sa note, cando finas sa mama, su babbu e Pascaleddu fiant dormende, fiat bennidu dae s 'arbore de Pasca de Nadale unu tzochitu chi non finiat mai; e, a bellu a bellu, sa terra de su vasu in ue s'arbore fiat prantadu aiat cumintzadu a si tremere. Ite fiat capitende? In sa terra, a sa fine, si fiat abertu un'istampu, e dae s'istampu nche fiat es-sidu unu sorighe. Fiat su Sorighe Solitariu: teniat mustatzos de filu de ferru, duos ogritos fritos e asulos, chi pariant bi-culeddos de bidru, istaiat in su Coro de sa Terra. Sa musica curiosa de cussu sarrogu l'aiat atiradu: e nche cheriat giu-ghere a Natalinu a fundu de sa cala sua, in cue giosso, pro tennere cumpangia. Deretu si nch'aiat bogadu dae butzaca unu biculu de talaranu e aiat cumintzadu a imboligare su pitzinnu, chi, s'iscureddu, in su sonnu non si fiat abbigende de nudda. («Pif, puf, iii... Pif, puf, iii..»). + +Su talaranu fiat su de un'arangiolu mannu de su Coro de sa Terra. E de seguru Natalinu non si diat essere sarvadu sena Silvia. Chie fiat Silvia? Una rundinedda ispessada: pagu atenta a sas cosas chi capitant in su mundu. Giai s'is-chit chi, cando nch'agabbat s'istade, sas rundines si nche bo-lant totu paris, cara a sos logos in ue b'at tempus bonu: e ghirant petzi in beranu. Silvia non si fiat abbigiada chi sas cumpangias suas fiant moende: e si fiat agatada sola, cun su bentu fritu e s'abba. + +Ma como teniat su nidu propiu in s'arbore de Pasca de Nadale. Tando aiat intesu sos tzochitos chi faghiat su Sorighe Solitariu e, abbaidende a suta, l'aiat bidu imboli-ghende su pitzinnu in su talaranu. Giai est beru chi fiat is­pessada, ma fiat finas animosa: cun unu tzichirriu si fiat ghetada a subra de su sorighe, a bicu abertu. Su tzichirriu nch'aiat ischidadu a Natalinu: chi, agatende*si subra sos mustatzos de filu de ferru e sos ogritos che a agugias as-tradas de su Sorighe Solitariu, si fiat ispramadu. A su puntu chi nde li fiat ruta sa barba e sos cavaneddos si fiant fatos che a sos de una criadura de naschidorgiu (su chi isse fiat). + +Oramai su talaranu li fiat astringhende totu sa pessone, francu un'ancutza. Sa rundine si fiat ghetada torra a subra de su sorighe, pro lu bicare, cun un'ateru tzichirriu: issa fiat prus debile, e non bi diat essere resessida mai a lu binchere. Intendende cussu tzichirriu, pero, Natalinu aiat carchidadu cun s'ancutza libera. Giai nde teniat resone, su dotore de sa mama, cando iscriiat in s'elaboradore eletronicu: at a essere unu pitzinnu chi giogat a fubalu. Cun una puntada de pee aiat iscutu meda a forte su Sorighe Solitariu, imber-ghende*lu a giosso, peri s'istampu de su vasu dae ue fiat es-sidu, finas a su Coro de sa Terra. + +Ite fiat capitadu, pustis? Natalinu fiat in foras de su bratzolu, in su tapete, in ue nche l'aiat tragiadu su sorighe. E su talaranu no lu lassaiat mancu pranghere. Mancu male chi, deretu, Pascaleddu si nche fiat ischidadu e si fiat incraradu a sa ghenna. Su babbu e sa mama, mutidos dae issu, l'aiant liberadu deretu dae su talaranu, s'iscureddu, e nche l'aiant torradu a ponnere in su bratzolu; ma no aiant ischidu mai ite fiat capitadu, nen cantu fiat istada balentiosa Silvia, sa rundinedda ispessada. Imbetzes fiant istados cuntentos cando si fiant abbigiados chi Natalinu non teniat prus sa barba. «No est galaneddu? --aiat naradu sa marna--. Ite li det aere capitadu?». E su babbu aiat naradu: «Boh... bae e cumprendende. Tengio s'impressione chi custu pitzinnu nos at a faghere bidere cosas de ispantu». + +Natalinu, duncas, aiat podidu torrare a giuilare: passentzia si lu faghiat che a unu porcheddu neghidadu e pre­potente. E si fiat podidu finas dormire, si cheriat, surraghende cun cudda musichedda curiosa chi li teniat geniu su Sorighe Solitariu: «Pif, puf, paf, iii...». De su de essere naschidu in sa die de Pasca de Nadale li fiat abbarradu petzi su numene. Ma, finas sena cussu numene, totus diant aere intzertadu sa die chi fiat naschidu, ca l'agradaiat a agatare donos bellos in suta de s'arbore. + +_bortadu dae Sarvadore Serra_] + + + +Sarvadore Mannuzzu, naschidu in su 1930, est un'iscritore, magistradu e politicu de Sardigna. + + +## **Sarvadore Mannuzzu**, naschidu in su 1930, est un'iscritore, magistradu e politicu de Sardigna.** + + + + +### 17/02/2015 + +## Sa rana e su boe + +### de **Fedru** + +Una rana [presumida](presumidu_0_1_1), chi fiat pasende in subra de una pedra in mesu de una pischina, aiat bidu unu boe paschende. + +--Ite mannu chi est!-- aiat naradu gelosa. + +B'aiat finas ateras ranas chi fiant ispantadas pro cussu boe mannu. Issa si nde fiat abbigiada e dereta aiat naradu: + +--Si chergio, finas deo apo a essere manna che a issu. + +E, tirende su sufiu, aiat incumintzadu a s'unfrare. + +--Bidu ais, chi nche so prus manna? + +--Ra, ra, ra!-- aiant fatu sas ateras. + +Dispraghida, aiat sighidu a s'unfrare galu de prus. + +--E como, chie est su prus mannu? + +E sas ateras aiant aboghinadu: + +--Su boe, su boe! + +Tando sa rana, inchieta, lis aiat rispostu: + +--Abbaidade como! + +E si fiat unfrada galu de prus, a su puntu chi si fiat crebada. + +_ +_ + +_Peus pro chie non s'acuntentat e si nche cheret prus mannu de su chi est._ + +_ +_ + +_[trad. de Diegu Corraine] +_ + + + +Gaiu Giuliu Fedru, iscritore romanu naschidu in su 15 a.C. e mortu in su 50 p.C. + + +## **Gaiu Giuliu Fedru**, iscritore romanu naschidu in su 15 a.C. e mortu in su 50 p.C. + + + + +## Mùsica sarda in su fèstival pugliesu + +Dae su 31 de triulas a su 6 de austu, Carpino at a ospitare s'initziativa musicale Carpino Folk Festival. Su programa de sa rassegna canora, amaniadu dae s'Assotziu Culturale Carpino Folk Festival e dae su diretore artisticu Luciano Castelluccia, previdet una cumbinatzione de musica jazz e folk: pro abarrare fideles a sas traditziones chi su festival non cheret, pro su tempus presente e pro su benidore, abandonare, e pro tennere, in su matessi tempus, sos artistas prus importantes de sos setores. Custa est istada sa formula isperimentada in su 1996 (s'annu de sa prima editzione) chi at tentu fortuna manna e s'est cunservada pro undighi annos: sa de subraponnere sentidos e dimensiones musicales e ambientales diferentes. + +A s'eventu, amaniadu dae S'Assotziu Culturale Carpino Folk Festival in collaboratzione cun sa Regione Puglia, sa Provintzia de Fogia, sa Comuna de Carpino, sa Comunidade Montana de su Garganu e su Parcu Natzionale de su Garganu, at a leare parte finas Andrea Parodi, boghe de "Sole Nero", "Coro degli Angeli" e "Tazenda" e artista importante de sa musica etnica italiana a su festival folk de Carpino in Puglia. Su cantante sardu, chi a pustis de sas esperientzias etno-rock at leadu sa detzisione de faghere musica mediterranea, est in chirca como de isperimentare melodias noas tramite sa collaboratzione intre sa cultura sarda e sas ateras culturas de su mundu. Su repertoriu suo in sa rassegna canora at a incruire cantzones in limba sarda, sas melodias populares de sa Sardigna e de su Mediterraneu, rielaboradas dae isse cun arrangiamentos musicales noos e originales.[_bmr_] + + +## Su caddu e su sirbone + +### de **Fedru** + +Unu caddu agreste andaiat cada die a si nche catzare su sidis a unu [badu](badu_0_1_1) pagu fundudu. + +A cue fiat curtu a pare finas unu sirbone chi fiat bulugende s'abba cun su murru. + +Su caddu l'aiat naradu a dare prus cara, ma su sirbone no l'aiat postu mente. + +Tando su caddu agreste, inchietu mannu, fiat andadu in cherta de s'omine e l'aiat pedidu agiudu. + +S'omine fiat artziadu a caddu e fiat andadu in cherta de su sirbone. L'aiat agatadu a probe de su padente e, in antis chi cuddu s'esseret podidu cuare, s'omine aiat ischendidu sa lantza e l'aiat ochiidu. + +Essende*si liberadu de su sirbone, su caddu fiat andadu torra chirru a su badu, a bufare in s'abba neta, seguru chi nemos lu diat aere prus turmentadu. + +Ma s'omine non si nche cheriat falare. + +--So cuntentu mannu de t'aere agiuadu-- l'aiat naradu--. Apo mortu cussa bestia, ma mi nch'apo finas tentu custu caddu galanu. + +E, sende chi ss'animale esseret contrariu, l'aiat obbrigadu a ponnere mente a issu e l'aiat postu redinagru e sedda. + +Su caddu, chi fiat istadu semper liberu che a su bentu, pro sa prima bia in bida sua fiat custrintu a ponnere mente a unu mere. + +Sende chi nche fiat assugetadu a cussa sorte, dae tando si fiat chessadu a de note e a de die: + +--Tontu chi so istadu! Su turmentu de su sirbone fiat nudda a cunfrontu de custu. Pro nch'aere ismanniadu una cosa de pagu importu, mi so fatu iscrau a manu mea! + +_ +_ + +_A bias, in cherta de nos sarvare dae chie nos cheret male, nos faghimus amigos de chie nos cheret cumandare._ + +_[trad. de Diegu Corraine]_ + + + + +### 18/02/2015 + +## Diat podere essere andada gosi + +### de **Konrad Lorenz** + +Unu grustu de pessones nudas, de omines agrestes, est caminende in s'erba arta de s'istepa. Tenent lantzas cun sa punta de ossu, calicunu finas arcu e fritzas. Fisicamente assimigiant, est beru, a sos omines de s'epoca nostra, ma sas maneras tenent assimigu a sos animales, sos ogros sunt lestros, atimoridos, che fera chi li sunt currende in fatu. Non sunt galu omines liberos, non sunt sos meres de sa terra, ma creaturas currilladas chi timent su perigulu chi podet essire dae cada mata. + +Sunt finas avilidos. Tribus prus fortes de issos los ant custrintos... + + + +Konrad Zacharias Lorenz (1903-1989) est istadu unu zoologu e etologu austriacu. + + + +## + + + + +### 18/02/2015 + +## Sos animales in galera + +### + +de Alfredo Todisco + +__ + +_S'autore de custu testu nos contat s'idea sua in contu de animales postos in sos zoos. A parrere suo, sunt presoneris custrintos a su peus patimentu, foras de sa natura libera._ +... + +Pro mene, a intrare in unu [zoo](zoo_0_0_1) est comente a intrare in una galera. + + + + +### 18/02/2015 + +## Sa comunicatzione de sos animales + +### de Renzo Vianello + +Pessende a su limbagiu de sos animales, acuntesset chi nos bengiat in mente deretu sa figura de unu papagallu simpaticu chi amus tentu s'ocasione de bidere in pessone o in tzinema o in televisione. + + + +Renzo Vianello, naschidu in su 1947 + + +## Renzo Vianello, naschidu in su 1947 + + + + +### 28/04/2015 + +## PREMIU WAGNER 2015 / Tesis de Laurea in limba sarda + +### Regorta Fundos + +### A prus de 50 annos dae sa morte, su 9 de triulas de su 1962 + +Max Leopold Wagner, naschidu in Monacu de Baviera su 17 de cabudanni de su 1880, mortu in Washington su 9 de triulas de su 1962, est istadu unu grandu linguista, chi at dedicadu parte manna de sa vida sua a s'istudiu de sa limba sarda. + +At tentu su meritu mannu de aere afirmadu sa personalidade de su sardu comente limba, mescamente cun s'opera "La lingua sarda" e cun su DES, Ditzionariu etimologicu sardu. + +Cale ocasione megius de s'istitutzione de unu Premiu intituladu a Wagner e chi, in su matessi tempus, agiuat sos istudios linguisticos IN limba sarda, mescamente de giovanos? + +Pro custu, su Premiu est destinadu a Tesis de laurea in limba sarda de cale si siat argumentu e a Tesis de laurea in cale si siat limba ma de argumentu linguisticu sardu. +_Diegu Corraine_ + +Cuncursu Max Leopold Wagner de limba sarda pro tesis de laurea + +Sa Sotziedade pro sa limba Sarda cun su patronadu dePapiros Editziones + +promoet e organizat s'Editzione 2015 de su +CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER DE LIMBA SARDA PRO TESIS DE LÀUREA + +Su cuncursu tenet 2 setziones: + +setzione 1: +Tesis in sardu de cada argumentu o facultade* +Premiu 500 euros + +setzione 2: +Tesis in cada limba de argumentu linguisticu sardu* +Premiu 500 euros + +Sas tesis devent essere istada discutidas in sos urtimos 3 annos, in +cale si siat universidade. Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa laurea. +Non podent essere presentadas Tesis giai presentadas in ateras editziones de su matessi Premiu + +FINANTZIAMENTU DE SU PRÈMIU +Sa prima editzione de su Premiu est istada finantziadae sa Comuna de Pasada. +Pro custa segunda editzione, cherimus proare a essere indipendentes, leende su dinare chi andat in sos 2 Premios dae su bonu coro de sos volunarios interessados a su progressu e venidore de sa limba sarda. + +Su presidente de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda +_ Diegu Corraine_ + + + + +### 05/08/2014 + +## PRÈMIU WAGNER 2015, PRO TESIS DE LÀUREA IN SARDU + +A faghere unu viagiu est a bias un'esperientzia chi servit a chircare rispostas, a imparare cosas noas o a intendere cunfirmas. In Europa, mescamente in Istadu ispagnolu, su dibatitdu e su livellu de isvilupu de sas politicas pro sas natzione sena istadu est unu modellu pro chie, che a sos sardos, est incarrerende custu discursu. + +Tando, sa Sotziedade pro sa limba sarda rapresentada dae Diegu Corraine, paris cun duos istudiosos de sardu, su professore de iscola media Giuanneluisu Stochino e su funtzionariu de sa comuna de Carbonia, Nigola Merche, at organizadu unu viagiu de istudiu a Paisu Bascu dae su 21 a su 27 de triulas. Tapas fundamentales de su viagiu sunt istadas Bilbo (in isp. Bilbao) e Donostia (in isp. San Sebastian), sedes de sas istitutziones prus de importu pro sa limba basca. + +S'Academia s'agatat in su bighinadu betzu de Bilbao, in una pratza antiga, in intro de unu palatzu istoricu, una bella presentada, de seguru. + +In **Uzei** su grupu est istadu collidu dae _Paulo Agirrebaltzategi_, unu padre frantziscanu chi in sos annos '70, cun pagu dinare e passione manna, s'at leadu s'incarrigu, paris cun ateros cumpangios, de creare s'ente UZEI, pro ammodernare sa limba basca donende*li sa terminologia sientifica chi non teniat. + +In su tzentru, chi como s'est istitutzionalizadu cun acordos cun su Guvernu bascu e ateros entes, sos chircadores e espertos de s'UZEI de como ant ammustradu totu sas publicatziones fatas fintzas a oe: libros cun sa terminologia de fisica, de biologia, de chimica e de matematica, un'ispantu a beru. Su traballu terminologicu est a disponimentu in sas bases de datos postas finas in sa web. In Uzei totu sos resurtados tentos fintzas a oe sunt istados su frutu de su voluntariadu de pagos pionieris e una professione pagada pro sos giovanos de oe. + +In sa matessi die, b'at apidu unu addoviu de D. Corraine. GL. Stochino, N. Merche cun Paul Bilbao diretore de **KONTSEILUA**, coordinamentu de prus de 40 entidades culturales e linguisticas de su Paisu Bascu, pro s'afortimentu de su bascu in sa sotziedae e in su territoriu. + +In Bilbao su grupu at tentu ocasione de bidere su bascu in totue, butegas, cartellos istradales. In su museu Gugghenheim gasi etotu, totu sas didascalias sunt trilingues: bascu, ispagnolu e inglesu. Su bascu est normale chi bi siat e s'intendet semper de prus in buca de sa gente, mescamente giovana, chi at leadu cussentzia de su valore de custa limba. Lu faeddant cun sos figios a manera chi non si nche perdat, e chi sigat a campare in su tempus venidore. + +Su grupu at leadu profetu mannu de custu viagiu e at peri tentu sa possibilidade de afortire ideas chi inoghe in Sardigna istentant a essere firmas. Difatis, est istadu craru chi, sena un'istandard iscritu, totu custas cosas non fiat istadu possibile a las faghere. + +Sena un'istandard e cun unu muntone de maneras diferentes de iscriere comente fiat istadu a tretu de publicare unu cuotidianu, unu libru de sientzia o unu romanzu? In ie, nemos tenet dudas subra una regula unica, rapresentativa e autorevole. + +Sos visitadores sardos in Euskadi ant tentu s'impressione chi in Sardigna totu siat oramai incarreradu ma chi bi servat galu un'isfortzu mannu pro arribbare a tzertos resurtados. B'at bisongiu de militantzia, voluntariadu e voluntade de ponnere sas bases pro chi su sardu non morgiat e pro chi sas istitutziones cumprendant chi su bilinguismu est una richesa e unu motore pro megiorare sa cunviventzia tzivile de sas culturas e de sos populos. + +Sa voluntade de medas at a podere devennere sa voluntade de sa istituziones si su movimentu linguisticu at a essere unidu in atividades chi servant a moere sos mecanismos amministrativos. In Sardigna semus trinta annos in segus, su chi est incumintzadu inie est incumintzadu inoghe in sos annos '70, ma in Sardigna non b'at sighidu. Tropu trampas, tropu iscotzigos in ue sos chi podiant faghere meda ant perdidu tempus ponende fatu a localismos chi ant privadu sa limba de tennere s'istrumentu primu pro moere cun s'ufitzialidade: s'istandard. + +Como su chi servit est sa voluntade de sos de su movimentu, b'at sas leges, ma peri s'istandard. + +Su grupu at istabilidu ligamenes cun sos bascos pro cuncambiare esperientzias, cussigios e materiales e pro incumintzare a moere sas cosas in Sardigna. + +In prus, Bilbao est candidada che a Casteddu a capitale europea de sa cultura, ant a ponnere in lughe s'ispetzialidade issoro, Casteddu at a faghere gasi etotu? + +# _Giuanneluisu Stochino_ + + + + +## Premiu Wagner de limba sarda pro tesis de laurea + +### Regorta Fundos pro Editzione 2015 + +Cuncursu Max Leopold Wagner de limba sarda pro tesis de laurea +Sa Sotziedade pro sa limba Sarda cun su patronadu de Papiros Editziones promoet e organizat s'Editzione 2015 de su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER DE LIMBA SARDA PRO TESIS DE LÀUREA. Su cuncursu tenet 2 setziones: SETZIONE 1: Tesis in sardu de cada argumentu o facultade Premiu 500 € / SETZIONE 2: Tesis in cada limba de argumentu linguisticu sardu Premiu 500 € +Sa matessi tesi podet partetzipare petzi a una setzione. Sas tesis devent essere istada discutidas in sos urtimos 3 annos, in cale si siat universidade. Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa laurea. Non podent essere presentadas Tesis giai presentadas in ateras editziones de su matessi Premiu +AUTOFINANTZIAMENTU DE SU PRÈMIU: Sa prima editzione de su Premiu est istada finantziada dae sa Comuna de Pasada. Pro custa segunda editzione, cherimus proare a essere indipendentes, leende su dinare chi andat in sos 2 Premios dae su bonu coro de sos volunarios interessados a su progressu e venidore de sa limba sarda, cun s'agiudu de RETEDELDONO! +DUNCAS, nos bisongiant 1200€, pro pagare sos premios a sos binchidores e pro gastos organizativos. E los semus regollende cun custu sistema. +Sa data de cumintzu de su CUNCURSU at a essere publicada, pustis chi regollimus su dinare chi bi cheret pro pagare sos premios. +Gasi etotu pro sa data e su logu de premiatzione. + +Su PRESIDENTE de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda + + + + +## Cuncursu literàriu «Isola Nera» + +S'assotziu "Giornalistas Ispetzializados Assotziados GSA" de Milanu, s'assotziu culturale sardu "Sa Perda de su Entu", s'UNI-Service de Trento e sa sotziedade editoriale ispagnola El Taller Del Poeta, promovent su premiu "Isola Nera", pro s'integratzione umana e sa promotzione de una cultura de paghe. + +Su premiu, abertu a autores de cale si siat natzionalidade chi siant de limba italiana, tenet tres setziones e una Mentzione ispetziale dedicada a sa limba sarda (Narrativa in limba italiana a tema liberu, Poesia in limba italiana a tema liberu, Sagistica literaria, Mentzione ispetziale pro sa poesia in limba sarda). + +Su termine pro sa presentatzione de sos traballos est su 31 de triulas de su 2006. + +Podides agatare ateras informatziones finas bisitende custos indiritzos: + + + +### 08/05/2015 + +## PRÈMIU WAGNER 2105, TESIS DE LÀUREA IN LIMBA SARDA + +### Regorta de Fundos + +Sa Sotziedade pro sa limba Sarda cun su patronadu de Papiros Editziones promoet e organizat s'Editzione 2015 de su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER DE LIMBA SARDA PRO TESIS DE LÀUREA. Su cuncursu tenet 2 setziones: + +SETZIONE 1: _**Tesis in sardu de cada argumentu o facultade**_ Premiu **500** € / + +SETZIONE 2: **_Tesis in cada limba de argumentu linguisticu sardu_** Premiu **500** € +Sa matessi tesi podet partetzipare petzi a una setzione. Sas tesis devent essere istada discutidas in sos urtimos 3 annos, in cale si siat universidade. Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa laurea. Non podent essere presentadas Tesis giai presentadas in ateras editziones de su matessi Premiu. + +DUNCAS,** nos bisongiant 1200€**, pro pagare sos premios a sos binchidores e pro gastos organizativos. E los semus regollende cun custu sistema. +Sa data de cumintzu de su CUNCURSU at a essere publicada, pustis chi regollimus su dinare chi bi cheret pro pagare sos premios. +Gasi etotu pro sa data e su logu de premiatzione. + +Su presidente de sa **_Sotziedade pro sa Limba Sarda_** +_Diegu Corraine_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/05/2015 + +## Premiu Wagner / Tesis de laurea in Sardu + +### Cuncursu Max Leopold Wagner de limba sarda pro tesis de laurea + +Sa Sotziedade pro sa limba Sarda cun su patronadu de Papiros Editziones promoet e organizat s'Editzione 2015 de su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER DE LIMBA SARDA PRO TESIS DE LÀUREA. Su cuncursu tenet 2 setziones: + +SETZIONE 1: _**Tesis in sardu de cada argumentu o facultade**_ Premiu **500** € / + +SETZIONE 2: **_Tesis in cada limba de argumentu linguisticu sardu_** Premiu **500** € +Sa matessi tesi podet partetzipare petzi a una setzione. Sas tesis devent essere istada discutidas in sos urtimos 3 annos, in cale si siat universidade. Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa laurea. Non podent essere presentadas Tesis giai presentadas in ateras editziones de su matessi Premiu + +AUTOFINANTZIAMENTU DE SU PRÈMIU: Sa prima editzione de su Premiu est istada finantziada dae sa Comuna de Pasada. Pro custa segunda editzione, cherimus proare a essere indipendentes, leende su dinare chi andat in sos 2 Premios dae su bonu coro de sos volunarios interessados a su progressu e venidore de sa limba sarda, cun s'agiudu de RETEDELDONO! + +DUNCAS,** nos bisongiant 1200€**, pro pagare sos premios a sos binchidores e pro gastos organizativos. E los semus regollende cun custu sistema. +Sa data de cumintzu de su CUNCURSU at a essere publicada, pustis chi regollimus su dinare chi bi cheret pro pagare sos premios. +Gasi etotu pro sa data e su logu de premiatzione. + + + +### 08/05/2015 + +## PREMIU WAGNER 2015, PRO TESIS DE LÀUREA IN SARDU + +### Regorta de Fundos + +Sa Sotziedade pro sa limba Sarda cun su patronadu de Papiros Editziones promoet e organizat s'Editzione 2015 de su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER DE LIMBA SARDA PRO TESIS DE LÀUREA. + +Su cuncursu tenet 2 setziones: + +SETZIONE 1: _**Tesis in sardu de cada argumentu o facultade**_ Premiu **500** € / + +SETZIONE 2: **_Tesis in cada limba de argumentu linguisticu sardu_** Premiu **500** € + +Sa matessi tesi podet partetzipare petzi a una setzione. Sas tesis devent essere istada discutidas in sos urtimos 3 annos, in cale si siat universidade. Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa laurea. Non podent essere presentadas Tesis giai presentadas in ateras editziones de su matessi Premiu. + +DUNCAS,** nos bisongiant 1200€**, pro pagare sos premios a sos binchidores e pro gastos organizativos. E los semus regollende cun custu sistema. +Sa data de cumintzu de su CUNCURSU at a essere publicada, pustis chi regollimus su dinare chi bi cheret pro pagare sos premios. +Gasi etotu pro sa data e su logu de premiatzione. + +Su presidente de sa **_Sotziedade pro sa Limba Sarda_** +_Diegu Corraine_ + + + + +### 08/05/2015 + +## PRÈMIU WAGNER 2015, PRO TESIS DE LÀUREA IN SARDU + +### + +Sa Sotziedade pro sa limba Sarda cun su patronadu de Papiros Editziones promoet e organizat s'Editzione 2015 de su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER DE LIMBA SARDA PRO TESIS DE LÀUREA. Su cuncursu tenet 2 setziones: + +SETZIONE 1: _**Tesis in sardu de cada argumentu o facultade**_ Premiu **500** € / + +SETZIONE 2: **_Tesis in cada limba de argumentu linguisticu sardu_** Premiu **500** € +Sa matessi tesi podet partetzipare petzi a una setzione. Sas tesis devent essere istada discutidas in sos urtimos 3 annos, in cale si siat universidade. Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa laurea. Non podent essere presentadas Tesis giai presentadas in ateras editziones de su matessi Premiu. + +AUTOFINANTZIAMENTU DE SU PRÈMIU: Sa prima editzione de su Premiu est istada finantziada dae sa Comuna de Pasada. Pro custa segunda editzione, cherimus proare a essere indipendentes, leende su dinare chi andat in sos 2 Premios dae su bonu coro de sos volunarios interessados a su progressu e venidore de sa limba sarda, cun s'agiudu de RETEDELDONO! + +DUNCAS,** nos bisongiant 1200€**, pro pagare sos premios a sos binchidores e pro gastos organizativos. E los semus regollende cun custu sistema. + +Sa data de cumintzu de su CUNCURSU at a essere publicada, pustis chi regollimus su dinare chi bi cheret pro pagare sos premios. +Gasi etotu pro sa data e su logu de premiatzione. + +Su presidente de sa **_Sotziedade pro sa Limba Sarda_** +_Diegu Corraine_ + + + + +### 08/05/2015 + +## hhh + +### hhh + +hhh + + + + +### 10/05/2015 + +## Cuncursu literariu "Casteddu de sa Fae" + +### Premiu editzione 2015 + + + + +### 14/05/2015 + +## CUNGIADA SA REGORTA DE FUNDOS pro finantziare su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER pro TESIS DE LÀUREA IN SARDU, ed. 2015 + +### Amus otentu 1344€! Nde fiamus chirchende 1200€. + +Su 12 de maju de su 2015 **AMUS CUNGIADU SA REGORTA DE FUNDOS cumintzada su 28 de abrile, pro finantziare su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER pro TESIS DE LÀUREA IN SARDU, ed. 2015**. Amus otentu 1344€! Nde fiamus chirchende 1200€. Luego amus a ghetare su BANDU DE CUNCURSU. GRÀTZIAS a sos **DONADORES** chi cunsentint custu Cuncursu: + +_"Altracultura" sotziedade cooperativa, Assotziu Culturale "Àndala Noa", Tonino Bassu, Cristianu Becciu, Lisandru Beccu, Antoni Boe Chiccone, Mario Carboni, Gianni Carta, Adrian Cescje, Diegu Corraine, Marcello Cucca, Francesco Cuccu, Andria Dettori, Martine Faedda, Clara Farina, Gabriele Farina, Antonia Fenu, Maria Floris, Sarvadore Floris, Federicu Francioni, Dominighe Fumagalli, Giagu Ledda, Franco Marcello, Antoni Marchi, Attilio Mastino, Luz Mendez, Pitzente Migaleddu, Davide Mulas Marci, Pretu Murru, Davide Nurra, Maurizio Oggianu, Nino Pala, Larentu Palermo, Gianni Persico, Fabio Pillonca, Gianfranco Pinna, Maria Piras, Bachis Porru, Bibiana Salis, Fabio Solinas, Gianfranco Sollai, Antonello Spiggia, Frantzisca Spiggia, Gianluigi Stochino, Giuanna Tuffu._ + +pro sa _Sotziedade pro sa limba sarda_ + +Diegu Corraine + +#_Diegu Corràine_ + + +## bandera eja + +#_Diegu Corràine_ + + +## CERCIVENTO, cumintzat "Jerbas e tradission" + +Cercivento (in sa fotografia) s'est amaniende a su solstitziu de istade cun una serie de addovios promovidos dae sa Comuna e dae sos assotzios paisanos. +Sas manifestatziones traditzionales ant a cumintzare su 24 de lampadas cun su "Mac di S. Zuan". In su merie s'at a faghere sa regorta de sos frores pro sa compositzione de su "mac". Addoviu duncas in sa sala cunsiliare pro una carrellada subra de sas traditziones locales e congruimentu in sa Pieve de S. Martino, cun sa beneditzione de sos matzulos. A s'iscurigada, e ogni sero finas a su 29, sos giovanos de sa bidda ant a faghere, dae Cret da Scaiole, su "Lancio das Cidulas" traditzionale. +Su 23 de lampadas at a sighire s'addoviu internatzionale de iscultura "Le Fate del Tenchia" cun sa presentatzione de sos artistas: Francesco Cadeddu (Sardigna), Pablo Augusto Garelli (Argentina), Elena Faleschini De Corato (Friuli), Giuliano Giussani (Lombardia), Ellis Lowell (U.S.A.). at a essere in prus inaugurada sa mustra de Mariangela Selenati, originaria de Sutrio. Su 29 at a esser proponnidu in sa "Cjase da int" s'addoviu "La coltivazione delle piante officinali: una prospettiva per la Carnia?" Prima die de triulas s'at a faghere su de 90 anniversarios de sa morte de bator alpinos fusilados a curtzu de su campusantu. +"Jerbas e tradission" at a agabare su 2 de triulas cun sa cunsigna de sos reconnoschimentos a sos artistas. Animatzione, mercadu, assagios de pratos a base de erbas ant a acumpangiare sa manifestatzione. [_spn_] + + +### 01/07/2015 + +## Giornalismu in sardu: sena pratica, non balet peruna gramatica + +### Su giornalismu pro ampliare su lessicu, afortire sa norma e aberrere sos ogros a sa modernidade + +Dae unos cantos annos, oramai, semus iscriende in sardu de cada argumentu, aplichende regulas linguisticas e ortograficas coerentes e seguras. A su nessi dae su 2006, cando sa Ras at propostu sas normas de sa Limba sarda comuna (Delibera de Giunta Regionale n. 16/14 de su 18 de abrile de su 2006). + +Su Premiu Pintore, arribbadu a sa de duas editziones, est una mustra bia de custa vida noa de sa limba sarda moderna. In custu giornale cuotidianu LIMBAS e NATZIONES, o in ateros, podimus sighire a lu faghere cada die. + +Nois, pero, creimus chi siat unu profetu a impreare una norma iscrita definida comente sa Lsc, ca dat fortza a sa limba e li cunsentit un'impreu ufitziale chi li dat paridade cun sas ateras limbas. + +Ma, a tennere una norma (cun totu sa gramatica chi li currispondet) non bastat, si no la praticamus in manera bia, cada die e in manera ampra, cun s'impreu de lessicu e termines chi pertocant cale si siat setore tecnicu e sientificu. Gramaticas e ditzionarios sunt trastes utiles ma bi cheret pratica iscrita de sa limba pro l'afortire e modernizare. + +Si amus a creere in custa pratica giornalistica in sardu, amus a podere pretendere finas chi in s'Òrdine de sos Giornalistas abergiant una setzione de giornalistas in sardu, pro promovere sa limba sarda e l'afortire in su mundu de sa comunicatzione. + +Amus a essere nois etotu a nos faghere iscola. Tando, tocat petzi a cumintzare o a sighire, pro chie in sardu iscriet dae meda. Cadaunu, si cheret podet faghere sa parte importante sua. Ajo! + +_[in sa fotografia, Giuanne F. Pintore]_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/09/2015 + +## AMMENTU DE GIUANNE FRANTZISCU PINTORE (ed. 3/2015) + +TONARA, 25 de Cabudanni de su 2015, h 18.00 + +Su 24 de cabudanni est sa data chi, in su 2012, est mancadu, a sa familia e a sos amigos, Giuanne Frantziscu Pintore, giornalista e iscritore, militante distintu de sa causa natzionale sarda. + +In ocasione de su de 3 anniversarios, chenabura 25-9-2015, nos amus a addoviare in Tonara, bidda in ue GF Pintore est istadu cun sa familia sua dae su mese de cabudanni de su 1984 a su mese de cabudanni de su 1987. + +Comente amus fatu s'annu passadu in Pasada e, como duos annos, in Nugoro, nos addoviamus, in ocasione de sa "Die europea de sas limbas" chi tzelebramus cada annu su 26 de cabudanni, pro s'**AMMENTU DE GIUANNE FRANTZISCU PINTORE** (ed. 3/2015), faeddende de Giuanne Frantziscu Pintore e de s'opera sua, +ma finas de su tema "Su voluntariadu linnguisticu pro s'afortimentu de su sardu". + +Invitamus sos amigos de GF Pintore e de sa limba sarda a essere presentes. + +At a essere presente sa familia. + +(Su locale in ue faghimus s'addoviu lu comunicamus carchi die in antis de su 25-9-15) + +Organizant: +-- Premiu GF PINTORE +-- EJA rivista +-- Sotziedade pro sa Limba Sarda + +Bos isetamus + +Diegu Corraine. + +FRANTZISCU + +#_Diegu Corràine_ + + +### 08/09/2015 + +## AMMENTU DE GIUANNE FRANTZISCU PINTORE (ed. 3/2015) + +### TONARA, 25 de Cabudanni de su 2015, h 18.00 + +_In ocasione de sa DIE EUROPEA DE SAS LIMBAS / 26 de cabudanni_ + +Su 24 de cabudanni est sa data chi, in su 2012, est mancadu, a sa familia e a sos amigos, Giuanne Frantziscu Pintore, giornalista e iscritore, militante distintu de sa causa natzionale sarda. + +In ocasione de su de 3 anniversarios, chenabura 25-9-2015, nos amus a addoviare in Tonara, bidda in ue GF Pintore est istadu cun sa familia sua dae su mese de cabudanni de su 1984 a su mese de cabudanni de su 1987. + +Comente amus fatu s'annu passadu in Pasada e, como duos annos, in Nugoro, nos addoviamus pro s'**AMMENTU DE GIUANNE FRANTZISCU PINTORE** (ed. 3/2015), faeddende de Giuanne Frantziscu Pintore e de s'opera sua, ma finas de su tema "**Su voluntariadu linnguisticu pro s'afortimentu de su sardu**". + +Invitamus sos amigos de GF Pintore e de sa limba sarda a essere presentes. + +At a essere presente sa familia. + +(Su locale in ue faghimus s'addoviu lu comunicamus carchi die in antis de su 25-9-15) + +Organizant: +-- Premiu GF PINTORE +-- EJA rivista +-- Sotziedade pro sa Limba Sarda + +Bos isetamus + +Diegu Corraine + +#_Diegu Corràine_ + + +### 19/09/2015 + +## Sulla "unificazione" della lingua sarda. + +### de Massimo Pittau + +_Deretu a pusti de custas rias meas, publicamus u__n'art. de M. Pittau de su 1998 chi crarit comente s'idea de partzire su sardu in duos tenet raighinas longas e profundas e arribbet a pessare a una opositzione de Logudoresos e Campidanesos, comente duas etnias diferentes!_ +_Pustis de sa riunione de Casteddu de su 1998 numenada dae Pittau, est naschida sa cummissione chi at giutu in su 2001 a sa «Limba Sarda Unificada». Deo nd'apo fatu parte (Eduardo Blasco Ferrer, Roberto Bolognesi, Diego Salvatore Corraine, Ignazio Delogu, Antonietta Dettori, Giulio Paulis, Massimo Pittau, Tonino Rubattu, Leonardo Sole, Heinz Jurgen Wolf, e Matteo Porru). Finas M. Pittau nde faghiat parte e l'at firmada su 28 de freargiu de su 2001, sende chi in custu articulu aiat impromintidu de si negare a cale si siat traballu e incarrigu pro "unificare su sardu"! E finas issu, a pustis de sa firma e de aere leadu su dinare pro su traballu fatu, at disconnotu sa LSC e, galu de prus, como, sa LSC, chi nd'est s'erede megius. A dolu mannu, M. Pittau no at cambiadu idea e est semper gherrende contra a s'unidade de sa limba, sighende pregiuditzios ideologicos e culturales chi non tenent nudda de linguisticu._ +_In custu, no est a sa sola, ma tenet cumpagia bona in belle totu sos professores de sas universidades sardas! A dolu mannu nostru e de sa limba sarda, chi podet tennere isperu petzi in su traballu de cada die de chie lu faeddat e l'istimat e in sos militantes chi semus nois._ +_A bois su giuditziu. Chie at traballadu pro s'unidade e chie nono?_ +_P.S.: Su paragone de Diegu Coraaine cun Pompeu Fabra est totu de M. Pittau e mi faghet onore, non disonore, finas ca ischimus comente sunt andadas/andende in progressu sas cosas pro sa limba catalana, propiu in custas die, pustis de su 11 de cabudanni e in antis de su 27! Ma, a dolu mannu, sunt pagos sos chi ponent mente a custu modellu (finas in intro de su mundu "indipendentista") e preferint su modellu irlandesu, ca cun s'iscusa chi sos irlandesos sighint a essere su chi sunt finas faeddende in iglesu, impreant in totu s'italianu, francu in ocasiones folcloricas e rituales in ue ponent su sardu._ +_Sos teoricos de s'identidade sena limba sunt sa disaura prus manna de sa natzione nostra e sa caratza de su peus colonialismu assimiladore italianu!_ + +_Diegu Corraine +_ + +_---** + +_Massimo Pittau scrive a Diego Corraine_ + +Caro Diego, subito dopo il Convegno che si e fatto di recente a Cagliari sul tema della "Unificazione della Lingua Sarda», ho pensato di prendere alcune decisioni: in primo luogo quella di ribadire il mio punto di vista sulla questione, in secondo luogo quella di scriverti una lettera aperta in questo nostro periodico nuorese, che non e mollo diffuso, ma certamente e molto letto. È come se parlassimo in famiglia, ma pur sempre in maniera pubblica, dato che la questione che stiamo trattando supera di molto le nostre persone, tanto da investire appieno lo _status _politico-culturale della nostra terra. + +Tu sai che anche io ho espresso una ferma opposizione alla iniziativa che mira alla unificazione forzata delle varieta dialettali della lingua sarda, per la considerazione che per quella operazione esistono tre sole prospettive, tutte e tre esiziali per la nostra lingua: 1) Se la lingua unificata risultasse essere di modalita logudorese, e indubitabile che i Campidanesi non accetterebbero mai di adoperarla; 2) Se invece risultasse di modalita campidanese e altrettanto certo che si rifiuterebbero di adoperarla i Logudoresi; 3) Se invece la lingua sarda unificata in maniera artificiale non risultasse ne di modalita campidanese ne di modalita logudorese, non accetterebbero di adoperarla ne gli uni ne gli altri. Èdunque chiaro che quella iniziativa e assai pericolosa, perche conseguirebbe l'effetto o di perdere la meta dei Sardi in ordine al recupero e al rilancio della loro lingua oppure addirittura di perderli tutti! + +La decisione poi di indirizzare a te questa lettera aperta mi e venuta sia perche tu sei il capofila della cordata di quelli che quella unificazione vogliono, sperano e tentano di attuare, sia perche anche in quel Convegno tu sei stato uno dei protagonisti, imponendoti con la tua preparazione scientifica, che contrastava enormemente con le cortine fumogene sparse a piene mani da altri convegnisti. + +Anzi, proprio per questa ragione io esprimo un vivo rammarico: perche, nonostante i tuoi numerosi meriti acquisiti nella lotta per il recupero e la valorizzazione della lingua sarda, tu non sia stato nominato membro dell'Osservatorio Regionale relativo alla Cultura e alla Lingua Sarda. In proposito forse ti sara di relativo conforto l'aver constatato che neanche io sono stato ritenuto degno di far parte di quell'Osservatorio. Per entrambi e valsa una sola motivazione di fondo: che non abbiamo alle spalle il propellente politico... + +Dunque sono, queste, lodi pubbliche che sento il dovere ed anche il piacere di farti; ma insieme, in nome di quel comune e uguale affetto che ci lega alla nostra terra e alla nostra lingua, in ricordo delle importanti iniziative, anche editoriali, che abbiamo mandato avanti insieme, mi sento in dovere di farti dei rimproveri: tu sei uno di quelli che vogliono tutto e subito, tu spesse volte ignori l'effettiva realta delle cose offuscato dalle _idee, _pur ottime, che intendi perseguire. Tu non hai voluto trarre nessuna conseguenza dal fallimento e dalla scomparsa della _Sotziedade pro sa Limba Sarda, _determinati esclusivamente dalla tua insistenza nel voler imporre il tuo sardo-Iogudorese, quello che tu solo hai studiato, predisposto e adoperato. + +Considera, ad es., che il sardo-logudorese che io ho presentato -in termini descrittivi - nella mia _Grammatica della Lingua sarda -varieta logudorese _(Sassari 1991), prendendo come base quello della Planargia, del Marghine e del Goceano, non ha avuto opposizioni da parte di nessuno, neppure nelle scelte grafiche. Perche invece il tuo sardo-logudorese, che assomiglia moltissimo a quello da me descritto, non viene accettato ne adoperato da nessun poeta logudorese? La ragione e una sola: perche tu trascuri la _grafia tradizionale sarda, _optando, _senza alcuna necessita di nessun genere, _per la grafia spagnoleggiante _macu, fatu, tapu. piciocu _invece _di macu, fattu. tappu. piccioccu._ + +Possibile che tu non ti sia accorto che un fortissimo ostacolo alla diffusione dei libri in lingua sarda, che tu hai il grande merito di aver concepito e pubblicato, e costituito appunto da quella tua immotivata grafia spagnoleggiante? + +0 Diego, ti invito a pensarci col massimo impegno: tu certamente stai per correre il bel rischio di diventare famoso nella storia della lingua sarda quanto lo e Pompeu Fabra nella storia della lingua catalana, ma insieme stai correndo il rischio di far la parte del principale affossatore della nostra lingua... Tra le due prospettive che hai di fronte, quella radiosa per la tua fama e quella mortale per la nostra lingua, possibile che tu non voglia scegliere con senso di responsabilita e di prudenza? Tra quelle due prospettive, proprio per l'amore che tu hai per la nostra lingua, forse che non hai il dovere di evitare con tutti i tuoi sforzi il pericolo di vederla affossare del tutto? + +0 Diego, ti invito ad optare, almeno per adesso, per la soluzione piu prudente o meno pericolosa, la soluzione delle tre varieta dialettali della Sardegna, _campidanese, logudorese e gallurese. _Poi si vedra, ai sensi di quella profonda saggezza che sta sotto il nostro proverbio: _Andande s'accontzat garrigu._ + +Per parte mia, sappi che ho preso pure questa decisione: al fine di non essere nella schiera di coloro che stanno sottoponendo la nostra lingua al grave rischio di un affossamento definitivo, non intendo piu partecipare ad alcun convegno o riunione in cui si proponga e discuta la cosiddetta «unificazione della lingua sarda». + +Rifletti molto, o Diego, a quanto sto dicendo a te personalmente, ma al cospetto dei numerosi amici che tu ed io abbiamo nella comune battaglia per il recupero e la valorizzazione della nostra lingua, amici che stentano a credere al nostro litigio, dopo tanti anni di numerose ed importanti iniziative che abbiamo preso assieme. E pensaci bene, anche alla luce di una cruda verita che ci siamo detti a Cagliari: siamo ormai l'ultima generazione di Sardi che puo tentare la salvezza della nostra lingua. Quelli adulti siamo gli ultimi Sardi che o salveremo la nostra lingua sarda oppure la seppelliremo per sempre, lasciandola soltanto come oggetto di studio archeologico per i linguisti. +Con vivo affetto e con grande speranza, Massimo. + +_[l'ORTOBENE, 6 dic 1998 n. 73]_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 16/12/2015 + +## + +_CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER DE LIMBA SARDA PRO TESIS DE LÀUREA / 2015 +_ + +### + +sa Sotziedade pro sa Limba Sarda, cun s'agiudu de sos donadores* promoet e organizat su + +_CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER DE LIMBA SARDA PRO TESIS DE LÀUREA_ + +Su cuncursu tenet 2 setziones: + +setzione 1: **Tesis in sardu de cada argumentu o facultade**** > Premiu 500 euros + +setzione 2: **Tesis in cada limba de argumentu linguisticu sardu**** > Premiu 500 euros + +Sas tesis devent essere istadas discutidas in sos urtimos 3 annos (duncas, in sos annos academicos 2012-2013, 2013-2014, 2014-2015.), in cale si siat universidade. + +Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa laurea. + +Sos organizadores s'impinnant a non divulgare sos traballos sena su permissu iscritu de s'autore. + +Pro sa SLS, Diegu Corraine + +Collaboratzione de su Cunsortziu pro sa promotzione +de sos Istudios Universitarios in sa Sardigna tzentrale + +--- + +#_Diegu Corràine_ + + +### 03/11/2014 + +## Iscola "de" e "in" sardu: norma comuna e dialetos + +### de Diegu Corraine + +Gratzias a sas leges in vigore, mescamente sa 482/99, s'iscola dat sa possibilidade de imparare "su" sardu e sas materias (totus) "in" sardu. +In sas iscolas de sas biddas in ue su sardu l'allegant, bastat a sighire a praticare sa variedade de su logu, orale e iscrita, faeddada dae sos pitzinnos. Ca sos dialetos si podent iscriere totus! Bastat a istabilire ite grafia bi cheret pro trascriere fonemas particulares. +S'in casu, est su maistru chi devet faghere cada isfortzu pro addatare su limbagiu suo a su de sos iscolanos. + +Sigomente su sardu est una limba chi assegurat s'intercumprensione a pare in su territoriu linguisticu suo, maistros e iscolanos ant a podere impreare cadaunu su limbagiu suo. +Siat comente si siat, su maistru devet faghere imparare sa currispondentzia de sa variedade locale (orale e iscrita) cun sa norma iscrita generale, comente podet essere sa Lsc. + +In biddas in ue s'italianu est sa limba chi imparant in familia, a sos pitzinnos, e a sos babbos e mamas chi no ischint su sardu, lis at a parrere de comodidade manna a imparare deretu sa norma iscrita generale, chi ant a podere pronuntziare cun pagas reguleddas de cunversione. A imparare unu limbagiu locale, difatis, bi cheret su matessi isfortzu chi bi cheret pro imparare una norma generale. + +E sos libros e materiales didaticos? Unos cantos materiales los podent ammaniare, finas in sas variedades locales, maistros e professores chi los podent imprentare cun unu fotocopiadore o imprentadoras laser. +Cunforma a su dinare a disponimentu e a su cumbeniu, b'ant a essere libros iscritos in variedade locale (de materias locales) e in sa norma generale (sos ateros). +Ma, a su solitu, libros e entziclopedias in pabiru, pro resones economicas e de economia de iscala, no at a cumbennere a los iscriere in sa variedade locale, ma in sa norma generale. +In prus de su materiale in pabiru, sas tecnologias de sa Rete internet podent cunsentire de iscriere testos in cada variedade locale o sighende una norma iscrita ebbia, generale pro totus, ma cun sas pronuntzias locales. +Est craru chi, prus est generale e costante s'iscritura e prus at a creschere s'intercumprensione e intercambiabilidade de sos documentos, e sa lestresa pro los leghere in totu sa Sardigna. +Totu ideas, custas, chi semus narende, iscriende e repitende dae decadas, ma chi sa disinformatzione, interessada a ispartzinare benenu, cuat o deformat! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 27/11/2015 + +## ISCRIE una Litera a sos TRES RES 2016 + +### EDITZIONE 2016, Editzione 24 - NÙGORO Iscadentzia: su 6-12-2015 BANDU de su CUNCURSU + +EDITZIONE 2016: **iscadentzia: su 6-12-2015** + +BANDU de su CUNCURSU ISCRIE una Litera a sos TRES RES 2016 +Editzione 24 - NÙGORO + +A sas pitzinnas e a sos pitzinnos de sas Iscolas Elementares de Sardigna +A sas maistras e a sos maistros + +Ocannu, pro sa de bintibator bias, pro sa die de sa festa nostra, pro su 6 de ghennargiu de su 2016, organizamus su +CUNCURSU ISCRIE UNA LÌTERA A SOS TRES RES +Su Cuncursu est pro sas iscolanas e sos iscolanos de sas iscolas elementares de totu sa Sardigna. +Sas Literas a sos Tres Res devent tratare, in sardu, argumentos chi istant a coro a sas pitzinnas e a sos pitzinnos de oe. +Sas literas devent arribbare a: + +c. de Lombardia 46, +08100 NÙGORO / Nuoro** + +intro de su _**6-12-2014**_. +Ammentade*bos de iscriere craru finas su numene e su sambenudau bostru, sa carrera e sa bidda in ue istades, s'indiritzu de post@ eletronica, su numeru telefonicu. In prus, tocat a iscriere finas su numene e sambenadu de sa maistra o de su maistru, s'indiritzu suo de post@ eletronica e su numeru telefonicu. +A sos pitzinnos chi ant a iscriere sas 20 literas prus bellas amus a lassare un'ammentu nostru. Custas literas ant a essere premiadas e, paris cun sas ateras megius, ant a essere publicadas in unu libru. +Sos premios ant a essere cunsinnados in NÙGORO , in ocasione de una festa manna de pitzinnas e pitzinnos, su 6-1-2016, in sa _Cresia de su Rosariu_. + +Nugoro, 3 de Santugaine de su 2015 + +SOS TRES RES: +GASPARRU, MERTZIORO, BALDASSARRU + +#_Diegu Corràine_ + + +## bandera infosar + + + + + +### 26/11/2015 + +## + +### Cras, chenabura 27 de custu mese in Tatari + +S'Istitutu Comprensivu Monte Rosello Bassu at ammaniadu pro chenabura su 27 de santandria de su 2015 duas initziativas: +sa _prima_ a sas 4 de borta de die (h 16) cun sa presentada de su "Printzipeddu" in limba sarda +e sa _segunda_ a sas 5 e mesu de sero (h 17.30) cun sa projetzione de su cortometragiu "Io bullo". + +Incumintzant a sas h 16 cun s'eventu "Un'iscola a colores cun su Printzipeddu" in sos locales de s'Iscola primaria de pratza de Sacru Coro in ue b'at a essere una Mustra dinamica in ue s'ant a podere apretziare sos murales de su "**_Printzipeddu_**" cun sas iscritas in italianu e in sardu, fatos in sas paradas de s'iscola in s'ambitu de su Progetu "Una Scuola a colori". +Custu traballu l'ant fatu sos alunnos de sas classes 5ªA e 5ªC de s'Iscola Primaria s'annu iscolasticu coladu (2014/2015). + +A pustis, in s'iscola media de carrera de Pavese b'at a essere sa presentada de su libru in limba sarda. At a aberrere sos traballos su dirigente iscolasticu _Vittorio Sanna_, a pustis su diretore editoriale de Papiros _Diegu Corraine_ at a faeddare de su traballu de tradutzione in sardu e in ateras limbas: tabarchinu, aligheresu, maltesu. + +Ant a leare parte sos alunnos, sas mastras _Francesca Pisano_ e _Giulia Scanu_ e su mastru _Christian Castangia_ chi ant a faeddare de su progetu "Una scuola a colori". + +A sighire a sas 5 e mesu de borta de die (h 17,30) semper in s'aula magna de s'iscola media de carrera de Pavese b'at a essere sa projetzione de su cortometragiu "Io bullo". Su cortometragiu est iscussigiadu a sos pitzinnos chi no ant 12 annos. At a essere presente su regista Christian Castangia. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Chie organizat sa "cassa a s'armenu" in Russia? + +Ogni in Russia a sos grupos etnicos criminales lis istantziant 50 milliones de dollaros pro organizare omitzidios de tzitadinos armenos. Custa paraulas las at naradas su cussigeri de su ministru de sos Esteros de sa Federatzione Russa pro sas chistiones natzionales Vsevolod Marjan, durante una reunione dedicada a sos crimines a isfundu etnicu fatos in Russia. Marjan sighit narende chi in sos urtimos deghe annos sunt istados ochidos pro pagu tres migia tzitadinos armenos. + +Paret chi custos assassinios a isfundu ratziale siant cumintzados deretu a pustis de su crollu de s'Unione Sovietica, ma a s'epoca si trataiat de fatos isulados, como si narat chi totu siat gestidu e organizadu finantziariamente dae sa classe dirigente de Mosca. Ogni Armenu, ricu o poberu chi siat, podet devennere vitima de sa politica natzionalista de sa Russia. E custu non pertocat sos tzitadinos caucasicos in genere ma propiu sos Armenos. Sos rapresentantes de sas organizatziones sotziales e culturales armenas ant pedidu a sa autoridades russas de faghere de totu pro firmare sos assassinios, agiunghende chi si sa situatzione non mudat, sa situatzione si podet faghere perigulosa pro sos tzitadinos russos chi bivent in sas ex republicas sovieticas. + + +### 29/11/2016 + +## Cale est su documentu prus antigu iscritu in sardu? + + + + +### 01/07/2016 + +## Ite faghet sa Cresia in favore de su sardu? + +Comente atividade pratica faghet pagu o nudda, si cunfrontamus su chi at fatu in tempus coladu, finas a sos primos annos de custu seculu, mescamente pro meritu de reliziosos che a M. MADAU, Z. ISPANU, B. PORRU, P. CASU chi ant fatu vocabularios de limba sarda o gramaticas ma finas testos orizinales e tradutziones (Z.M. GARIPA, Legendariu de Santas Virgines…). + +Carchi missennore (su piscamu de Nugoro P. Melone, su de Otieri, S. Sanguinetti) at mustradu interessamentu in favore de sa limba. Miss. Melone at iscritu una premissa in sardu a su libru "Faeddamus a Deus" e a "Sa Biblia". Urtimamente, sos cardinales P. Poupard e E. Tonini si sunt espressos in favore de su sardu in sas premissas a s'editzione pro mannos e minores de "Sa Biblia". +Francu custu, podimus narrer chi non b'at missa o ateras liturzias in sardu, si non sunt sas novinas de carchi santu o sos cantigos paraliturzicos chi si cantant in carchi ocasione reliziosa importante. In medas biddas, pregant in sardu in ocasione de interros. +Dae una pariga de annos, sa cunferentzia episcopale sarda at incarrigadu una cumissione pro publicare in sardu su testu cumpretu de sa BÌBLIA. Sa cumissione e su presidente, Miss. A. Piseddu, piscamu de Lanuse, ant detzididu, pero, de fagher sa BÌBLIA in duas "limbas", a dolu mannu nostru e de sa limba matessi: una in "logudoresu" e una in "campidanesu". Unu pessu grae meda, siat ispirituale siat culturale siat linguisticu, ca su sardu est e depet esser unu e ca sas bariedades numenadas non sunt "limbas" reales e mancu istandard. Isperemus chi sa Cunferentzia epeiscopale cambiet idea, mescamente a pustis de sas detzisiones de sa Cumissione pro s'istandard fata dae su Guvernu sardu. + +#_Diegu Corràine_ + + +## SA LITERADURA SARDA: OE EST GIAI MANNA! + +### + +Intervista a LARENTU PUSCEDDU (maju 2015) + +_Pro cada libru chi essit a lughe, sos letores tenent sa curiosidade de connoschere megius s'autore e s'opera._ + +S' idea m'est bennida dae su disigiu de faeddare de sa bidda mea, de sa gente umile chi at traballadu e patidu pro neghe de sos meres de sa terra. Apo contadu paristorias, mortes e amores beros. Devo totu custu a sas memorias de mama, chi est istada pesada dae sos mannois de su chirru de su babbu. A issa l'agradaiat a mi contare sos contos e sos fatos antigos, e deo l' ascurtaia a buca aberta, isserrende*los in sa mente.. +S' idea de l'iscriere in sardu est istada un'iscumissa. Apo semper faeddadu in sardu e duncas fia cumbintu de l'iscriere in su faeddu meu, ca, pro mene, su sardu, fiat e est una limba. Ischia chi sos letores podiant essere pagos, imbetzes s'editore nd'at bendidu 3000 copias. Ma non fia interessadu a su balangiu. +Sa critica est istada tosta, no isco si esseret pro s' istoria contada o ca... a calicunu non fiat bennida s'idea in antis de mene. +Dae tando a como sa literadura sarda at fatu passos mannos cun autores de gabbale, che a G.F. Pintore, G. Torotto, M. Pira, e ateros e ateros. In su 1982, est essidu "S' arvore de sos tzinesos", como sas operas in prosa, a su chi isco deo, sunt prus de chentu. +Unos cantos amigos m'ant cussigiadu de iscriere in italianu, ma apo iscritu e apo a sighire a iscriere in sardu. +Pro faghere faeddare su sardu, sa prima responsabilidade est de sas familias chi, pro su prus, impreant s'italianu e a bortas, istrochende*lu, s'inglesu. Bi diat devere essere s' iscola, comente logu e mediu pro imparare su sardu e in sardu. Ma, mi dispraghet a lu narrere, sa chistione de su sardu in iscola la bido a punta in susu, finas pro neghe de sa politica "italiota" de sa giunta regionale chi no est interessata a custu. +De seguru podimus megiorare sa calidade de sa literadura, ma bi cheret animu, traballu e cussentzia de su chi semus faghende. Romanzos finas a oe nd'apo publicadu chimbe e isco cantu traballu bi bolet. +S'ufitzialidade est una batalla chi podimus binchere. +In s'urtimu romanzu b'est a beru s' addoviu de duas culturas, mediadu dae s' amore. De seguru podimus modernos in sa literadura sena nos nch'ismentigare chi sa Sardigna tenet cosa meda de contare e chi sos Iscritores sunt sos mediadores de sa Sardigna.. +Apo zae finidu un'ateru romanzu chi dia cherre titulare " S' arzola de s' ena". Est unu viazu fantasticu in su chelu de omines, inue abbojo a babbu a mama, a sos pantes mio e totu sos bichinos de cando fipo minore e chin totu issos mi ponzo afaeddare de su passadu e de su tempus benidore. + +...... + +...... + +_Pregontas de Diegu Corraine_ + +#_Diegu Corràine_ + + +### 04/02/2016 + +## + +## PRÈMIU WAGNER DE LIMBA SARDA 2015 (TESIS DE LÀUREA IN/DE LIMBA SARDA) + +### DATA DE ISCADÈNTZIA: **31-7-2016** + +## BANDU + +Sa Sotziedade pro sa limba Sarda (cun su patronadu de Papiros Editziones), promotore e organizadore de s'Editzione 2015 de su **CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER DE LIMBA SARDA,** + +Su cuncursu tenet 2 setziones: +SETZIONE 1: **Tesis in sardu de cada argumentu o facultade**, Premiu 500 € / +SETZIONE 2: **Tesis in cada limba de argumentu linguisticu sardu**, Premiu 500 € +Sa matessi tesi podet partetzipare petzi a una setzione. Sas tesis devent essere istada discutidas in sos urtimos 3 annos academicos, in cale si siat universidade. Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa laurea. Non podent essere presentadas Tesis giai presentadas in ateras editziones de su matessi Premiu. +Su testu cumpretu de sa tesi cheret imbiadu, intro de sa data de iscadentzia, in formadu pdf a: +__cun totu sos datos personales, annu de laurea, indiritzu e numeru telefonicu. Sos partetzipantes ant a retzire una litera eletronica chi cunfirmat sa cunsinna de sos documentos.__ + +Sos organizadores s'impinnant a non divulgare sos traballos sena su permissu iscritu de s'autore. + +Sa detzisione de sa giuria est insindicabile. + +DATA DE ISCADÈNTZIA: **31-7-2016** + +AUTOFINANTZIAMENTU DE SU PRÈMIU: Sa prima editzione de su Premiu est istada finantziada dae sa Comuna de Pasada. Pro custa segunda editzione, amus otentu in Internet s'agiudu de sos Donadores: "Altracultura" sotziedade cooperativa, Assotziu Culturale "Àndala Noa", Tonino Bassu, Cristianu Becciu, Lisandru Beccu, Antoni Boe Chiccone, Mario Carboni, Gianni Carta, Adrian Cescje, Diegu Corraine, Marcello Cucca, Francesco Cuccu, Andria Dettori, Martine Faedda, Clara Farina, Gabriele Farina, Antonia Fenu, Maria Floris, Sarvadore Floris, Federicu Francioni, Dominighe Fumagalli, Giagu Ledda, Franco Marcello, Antoni Marchi, Attilio Mastino, Luz Mendez, Pitzente Migaleddu, Davide Mulas Marci, Pretu Murru, Davide Nurra, Maurizio Oggianu, Nino Pala, Larentu Palermo, Gianni Persico, Fabio Pillonca, Gianfranco Pinna, Maria Piras, Bachis Porru, Bibiana Salis, Fabio Solinas, Gianfranco Sollai, Antonello Spiggia, Frantzisca Spiggia, Gianluigi Stochino, Giuanna Tuffu. Amus otentu dae su 28 de abrile a sas primas dies de maju, 1344€, pro premiare sos binchidores de su CUNCURSU WAGNER, ed. 2015 e ateros gastos orgaanizativos. + +Su presidente de sa _Sotziedade pro sa Limba Sarda_ +Diegu Corraine + +4/2/2016 + + + + +## Testi sacri in lingua sarda, nuova frontiera per la Chiesa + +### di Diego Corraine + +Di fronte alle molte deficienze della politica, viene spesso invocato l'intervento della Chiesa, che sollevi gli animi e indichi prospettive ragionevoli e giuste. Anche in Sardegna, a volte, si ripete l'invito alla Chiesa di svolgere questa funzione, soprattutto in campo culturale e, ultimamente, linguistico. Quale miglior occasione per essa? La Chiesa, accettando la sfida, potrebbe rendersi protagonista autorevole della proposta di una lingua sarda di riferimento che risolva, almeno nello scrivere, la diversita presente nelle varianti orali. Dopotutto il fondo lessicale e la struttura sintattica del sardo e fondamentalmente la stessa dappertutto. Cosi la Chiesa, alimentando le nostre radici e l'identita, potrebbe farsi portatrice di un messaggio nuovo ispirato alla difesa della diversita intesa come valore, risultato del cammino creativo dell'umanita. Come, del resto fa, oggi, proponendo il suo messaggio a partire dal rispetto delle identita degli individui e dei popoli, delle culture e delle lingue. + +La Chiesa vuole stringere ancor piu a se gli anziani o avvicinare i giovani sempre piu assetati di sardita? Si proponga in sardo allora, in modo moderno, nel solco della tradizione. Molta della letteratura sarda scritta, infatti, e stata di natura religiosa o la si deve a religiosi, cosi come i primi studi linguistici, vocabolari e grammatiche (Araolla, Garipa, Madao, Spano, Rossi, Porru, Casu). + +Non dimentichiamo che la Chiesa, nel corso della sua storia, ha proposto il suo insegnamento nelle lingue locali, dando per la prima volta in forma scritta, testi religiosi, grammatiche, vocabolari di lingue prima solo orali e frammentate in varianti. Lingue che sono state e sono portatrici di identita dei rispettivi popoli. Protestanti o cattolici uniti nell'impegno di diffusione del Vangelo nelle lingue nazionali, anche piccolissime. + +La Chiesa Sarda ha gia affrontato con chiarezza il tema. Nel dicembre del 1987, a Oristano, in occasione di una affollatissima conferenza internazionale dedicata a "Cresia, limba sarda e limbas de ateras natzionalidades", alla presenza autorevole e favorevole dell'allora vescovo della diocesi mons. Pier G. Tiddia, laici e religiosi avevamo auspicato la creazione di una commissione per la traduzione dei testi sacri in una varieta scritta di riferimento per tutti, lasciando a ciascuno la propria pronuncia locale. + +In seguito, a Nuoro, nel 1990, in un convegno cui aderirono vescovi e sacerdoti, dedicato piu specificamente a "Liturgia e limba sarda", furono confermate le stesse idee. Seguirono analoghi incontri a Galanoli e Lanusei, dopo il 2000. +Se, pero, da allora non si e fatto molto di quanto sperato, e anche dovuto alla nostra pigrizia o intempestivita di laici, alla mancata volonta di unitarieta linguistica che indebolisce la proposta di usare una lingua sarda per la Litugia e non i tanti dialetti, che pure hanno la possibilita di avere forma scritta anche in ambito religioso. + +C'e chi accusa sacerdoti e vescovi di essere contrari o restii verso questa prospettiva. Credo che non sia cosi. Io ne ho conosciuto e ne conosco di favorevoli: dal vecchio vescovo di Nuoro, mons. Meloni, per esempio, e dal suo predecessore, mons. Melis, a tanti sacerdoti giovani che accolgono con entusiasmo la scommessa di una Chiesa capace di entrare nella nostra cultura e proporsi anche con la nostra lingua. +Se nell'occuparci di liturgia e lingua sarda o della traduzione dei testi sacri piu in generale, saremo saggi e operosi, nonche temperanti e modesti, riusciremo nel compito. Si tratta di fare le cose per bene, senza soggettivismi, col massimo di universalita. + +La Chiesa deve esultare nell'unire la diversita linguistica, nel farla conoscere, nel farla colloquiare, nel premiarla, favorirla, gratificarla, e non negarla o pretendere di superarla. Non e di una lingua universale che si ha bisogno oggi, ma di una universalita di spirito, nella diversita delle coscienze e delle culture. Anche in un sardo moderno e unitario. + + + + +### 30/01/2016 + +## Testi sacri in lingua sarda, nuova frontiera per la Chiesa + +### di Diego Corraine + +Di fronte alle molte deficienze della politica, viene spesso invocato l'intervento della Chiesa, che sollevi gli animi e indichi prospettive ragionevoli e giuste. Anche in Sardegna, a volte, si ripete l'invito alla Chiesa di svolgere questa funzione, soprattutto in campo culturale e, ultimamente, linguistico. Quale miglior occasione per essa? La Chiesa, accettando la sfida, potrebbe rendersi protagonista autorevole della proposta di una lingua sarda di riferimento che risolva, almeno nello scrivere, la diversita presente nelle varianti orali. Dopotutto il fondo lessicale e la struttura sintattica del sardo e fondamentalmente la stessa dappertutto. Cosi la Chiesa, alimentando le nostre radici e l'identita, potrebbe farsi portatrice di un messaggio nuovo ispirato alla difesa della diversita intesa come valore, risultato del cammino creativo dell'umanita. Come, del resto fa, oggi, proponendo il suo messaggio a partire dal rispetto delle identita degli individui e dei popoli, delle culture e delle lingue. + +La Chiesa vuole stringere ancor piu a se gli anziani o avvicinare i giovani sempre piu assetati di sardita? Si proponga in sardo allora, in modo moderno, nel solco della tradizione. Molta della letteratura sarda scritta, infatti, e stata di natura religiosa o la si deve a religiosi, cosi come i primi studi linguistici, vocabolari e grammatiche (Araolla, Garipa, Madao, Spano, Rossi, Porru, Casu). + +Non dimentichiamo che la Chiesa, nel corso della sua storia, ha proposto il suo insegnamento nelle lingue locali, dando per la prima volta in forma scritta, testi religiosi, grammatiche, vocabolari di lingue prima solo orali e frammentate in varianti. Lingue che sono state e sono portatrici di identita dei rispettivi popoli. Protestanti o cattolici uniti nell'impegno di diffusione del Vangelo nelle lingue nazionali, anche piccolissime. + +La Chiesa Sarda ha gia affrontato con chiarezza il tema. Nel dicembre del 1987, a Oristano, in occasione di una affollatissima conferenza internazionale dedicata a "Cresia, limba sarda e limbas de ateras natzionalidades", alla presenza autorevole e favorevole dell'allora vescovo della diocesi mons. Pier G. Tiddia, laici e religiosi avevamo auspicato la creazione di una commissione per la traduzione dei testi sacri in una varieta scritta di riferimento per tutti, lasciando a ciascuno la propria pronuncia locale. + +In seguito, a Nuoro, nel 1990, in un convegno cui aderirono vescovi e sacerdoti, dedicato piu specificamente a "Liturgia e limba sarda", furono confermate le stesse idee. Seguirono analoghi incontri a Galanoli e Lanusei, dopo il 2000. +Se, pero, da allora non si e fatto molto di quanto sperato, e anche dovuto alla nostra pigrizia o intempestivita di laici, alla mancata volonta di unitarieta linguistica che indebolisce la proposta di usare una lingua sarda per la Litugia e non i tanti dialetti, che pure hanno la possibilita di avere forma scritta anche in ambito religioso. + +C'e chi accusa sacerdoti e vescovi di essere contrari o restii verso questa prospettiva. Credo che non sia cosi. Io ne ho conosciuto e ne conosco di favorevoli: dal vecchio vescovo di Nuoro, mons. Meloni, per esempio, e dal suo predecessore, mons. Melis, a tanti sacerdoti giovani che accolgono con entusiasmo la scommessa di una Chiesa capace di entrare nella nostra cultura e proporsi anche con la nostra lingua. +Se nell'occuparci di liturgia e lingua sarda o della traduzione dei testi sacri piu in generale, saremo saggi e operosi, nonche temperanti e modesti, riusciremo nel compito. Si tratta di fare le cose per bene, senza soggettivismi, col massimo di universalita. + +La Chiesa deve esultare nell'unire la diversita linguistica, nel farla conoscere, nel farla colloquiare, nel premiarla, favorirla, gratificarla, e non negarla o pretendere di superarla. Non e di una lingua universale che si ha bisogno oggi, ma di una universalita di spirito, nella diversita delle coscienze e delle culture. Anche in un sardo moderno e unitario. + + + + + +### 13/02/2016 + +## Una vida illonghiada dae sa limba sarda / Ammentu de Larentu Pusceddu + +### de Diegu Corraine + +Cadaunu de nois tenet genias diferentes de amigos: de bighinadu, de traballu, de iscola o de ateru. Cun Larentu Pusceddu semus istados amigos de…limba. Est istada sa limba sarda chi nos at fatu connoschere, dae s'epoca de su _Premiu de literadura Casteddu de sa Fae_, fundadu in Pasada dae Mauru Deledda in su 1979. Cussos sunt istados annos in ue, in medas, gherraiamus pro dare reconnoschimentu legale a su sardu in intro de s'istadu italianu, pro atuare unu deretu istoricu a s'ufitzialidade chi su sardu at tentu pro seculos e pro aplicare s'art. 6 de sa Costitutzione italiana pro sas minorias linguisticas. Giai in su 1976, su _Comitadu pro sa limba sarda_ aiat propostu, cun prus de 15000 firmas, una Lege de initziativa populare pro reconnoschere su sardu. Una proposta chi, tando, no aiat tentu resurtadu positivu, si non su de aere abertu su caminu de ateras propostas chi, in su 1987 at giutu a sa Lege sarda n. 26 in prode de su sardu e, in su 1999, a sa Lege istatale n. 482 pro sas doighi limbas minoritarias de s'istadu italianu. E Larentu est semper istadu unu de sos protagonistas de custa gherra. Dae su 1979, duncas, Pasada est istada una de sas capitales de sa literadura sarda. Su _Casteddu de sa Fae_ est istadu su premiu chi at laureadu sos megius iscritores de Sardigna: Larentu Pusceddu unu de sos primos. Paris cun Mialinu Pira, Gianfranco Pintore e ateros. + +Su Premiu est istada finas una palestra de elaboratzione linguistica e de politica linguistica, chi cada editzione auniat sos megius intelletuales sardos, proponende finas inditos normativos de iscritura, ispirados dae su bonu sensu e dae sa traditzione seculare de sos iscritores, chi pustis sunt finas intrados in parte in sas propostas ufitziales. + +E est in cussos annos, in giuria o comente presidente de s'assotziu chi organizaiat su Casteddu de sa Fae, chi apo apo tentu s'ocasione de connoschere galu de prus a Larentu. + +Ammento cun praghere totu su traballu pro publicare su primu romanzu in sardu, "_S'arvore de sos Tzinesos_", in su 1982, iscritu propiu dae Larentu Pusceddu, cun una figura galana. Traballu linguisticu e ortograficu pro aplicare una norma de iscritura coerente, costante, unitaria e subralocale, chi Larentu e s'editore Eligio Fronteddu aiant icarrigadu a mie, chi giai dae tando m'interessaia de normativa linguistica, tradutzione, lessicografia e terminologia. Su cunfrontu fiat subra de sa manera de mediare sa richesa de sas variedades locales, cumintzende dae s'oroteddesu de Larentu, cun una norma iscrita pro totus. S'idea de fundare una literadura sarda, in sardu unitariu e normativu, pro agiuare sa gherra pro su sardu ufitziale, Larentu l'aiat interpretada in sa manera megius, in pratica e no a paraulas, cun s'opera literaria sua. Oras e chidas de cunfrontu, ria cun ria, pagina cun pagina, pro agatare una mediatzione, paraula cun paraula. + +Unu traballu de puntillu linguisticu pro sighire una norma coerente chi nos aiat galu cunsentidu de traballare in pare, cun sa publicatzione de "_Mastru Taras"_ in su 1991 e de "_Su belu de sa bonaura"_, publicados ambos dae sa sotziedade editoriale nostra Papiros, cun sa coberta illustrada dae un'ateru amigu a cumone, Diegu Asproni, artista de vallia. + +Ma in sos annos a pustis, Larentu at sighidu a iscriere e a publicare romanzos, "_Dona Mallena"_, in su 2007 (Premiu "Casteddu de sa Fae" in su 2006!) e "_Sordadu Nangu"_ in su 2011, ambos duos cun Condaghes editore. Un'opera cumprida dae Larentu semper inghiriadu dae familiares e amigos, mescamente de sa mugere Luisa, semper presente in una manera o in s'ateras in sos pessonagios de su mundu suo. + +In totu custos annos, Larentu no at perdidu s'isperu de bidere su sardu presente in cada logu e impreu, una sardu modernu cun raighinas antigas e populares, unu sardu cun una norma, che a totu sas ateras limbas chi si cherent ufitziales. Finas a sos urtimos meses de vida est semper istadu positivu e pessende a su tempus venidore suo, de sa limba sarda e de s'opera literaria sua. In s'urtima intervista publicada in EJA in su mese de maju coladu, a sas pregontas meas, Larentu at semper rispostu cun sa cuntentesa e firmesa de unu chi creet a su chi at semper naradu, sena cambiare idea pro cumbeniu. Fiat cumbintu chi sa limba e sa literadura aiant fatu passos mannos e chi "s'ufitzialidade de su sardu est una batalla chi podimus binchere". E custu giai dae cando, in sos annos 70/80, pro issu e pro nois, a faeddare de sardu unitariu, normativu e ufitziale, fiat un'idea sighida dae pagos. + +Nos semus lassados in cabudanni, cando nche l'apo giutu Eja cun s'intervista sua, cun s'impinnu de bogare a campu torra s'opera prima de su 1982, "S'arbore de sos Tzinesos", cun sa norma iscrita de como, sa Lsc. Fiat cuntentu che pasca e de seguru non timiat de mancare comente pessone, ca ischiat chi, si no ateru, bi fiat s'opera sua in sardu chi li podiat illonghiare sa vida. A su nessi in sa mente de chie l'at connotu, l'at leghidu e l'at a leghere e istudiare. + + + + +### 13/02/2016 + +## PRÈMIU ML WAGNER DE LIMBA SARDA (Tesis de Laurea) + +### Presentada a sos istudentes e laureandos, 25*2*2016 in Tatari + +Sa **Sotziedade pro sa Limba Sarda**, chi at disinnadu e organizat su **Premiu ML Wagner de limba sarda**, ocannu destinadu a sas Tesis de Laurea in/de sardu, lu presentat, cun s'agiudu de s'Assotziu _Su Majolu_, giovia su 25 de freargiu a sas 6,30 de sero, in s'aula H, dipartimentu de Istoria, Sientzia de s'Omine e de sa Formatzione, carrera de Zanfarino, Tatari. + +At a faeddare Diegu Corraine. + + + + +### 03/03/2016 + +## Presentada de SA SORIGHITA PRESUMIDA + +### Nugoro, 1a die de martzu + +In su Cafe Tettamanzi de Nugoro, chi at organizadu sa manifestatzione, sa sotziedade editoriale Papiros at presentadu su primu libru de sa serie Contos Classicos, presentes unos cantos amigos e clientes de su cafe. + +A presentadu Diegu Corraine, trudutore de s'opera, e sunt intervennidos Mariolina Mannia, presidente de sa coop. Papiros, Antoni Marche sotziu de sa matessi cooperativa editoriale. +At dadu su saludu finas Gianfranco Canneddu, propietariu de su Tettamanzi, un'impresa chi "ispainat cultura". + +S'idea de presentare libros in tzilleri no est noa. Moet dae s'idea chi si sos letores no andant a libreria, sos libros devent proare a andare a ue s'addoviant sos letores possibiles: tzilleris, butegas, ufitzios. Una manera noa pro educare a sa letura, mescamente de libros in sardu, in ue sa gente chi faeddat in sardu creet de no essere capatza de leghere in sardu. + +Sa presentada at tentu un'esitu mannu finas ca sos organizadores ant ispainadu in direta sa presentada pro 30 minutos cun su sistema Facebook, chi at cunsentidu a prus de 500 pessones de bidere in Internet sa presentada comente ch esserent presentes fisicamente. + +#_Diegu Corràine_ + + +## Ue: finas su gaèlicu intre sas limbas ufitziales + +Finas su gaelicu at a faghere parte de sas limbas ufitziales amintidas dae s'Unione europea. Custu cheret narrere chi tocat a assumere 30 tradutores ufitziales. Si s'ant a agatare, ca tocat a tennere in contu chi su gaelicu mancari siat obligatoriu in Irlanda e istudiadu in sas iscolas, est faeddadu petzi dae 55 migia pessones. Nois semus cuntentos pro sos Irlandesos ma a custu puntu tocat a mudare carchi cosa in sa politica de su reconnoschimentu de sas limbas ufitziales in sa UE. In prus de s'istatualidade tocat puru a cunsiderare su numeru de sos chi faeddant una limba si cherimus chi custa istitutzione siat democratica e rapresentativa a beru de totu sos populos e natziones chi la custituint. [gpn] + + +### 04/03/2016 + +## VOLUNTARIADU: "In sa limba semus natzione!" + +### de Diegu Corraine + +Sa natzione sarda tenet una limba, galu forte e populare, dae milli annos. Su "motore" de sa natzione est semper prus in dificultade, afogadu semper de prus dae s'italianu, chi est binchende in cale si siat impreu ufitziale. Petzi una politica linguistica coerente e costante, impreende sos medios giuridicos, sientificos e finantziarios chi bi cherent, diat podere assegurare ufitzialidade a su sardu. + +Pro otennere custu resurtadu, bi bolet a unu chirru s'interventu de su guvernu e, a s'ateru, s'atzione de sa gente. + +Su guvernu sardu de como, a dolu mannu, no est traballende bastante pro su tempus venidore de su sardu. + +Duncas, chie tenet a coro sa sorte de sa limba e de sa natzione nostra, devet faghere sa parte sua, galu de prus, traballende in/pro su sardu in sas istitutziones o, in sa sotziedade e in su territoriu, cun atziones voluntarias pro assegurare sa presentzia de su sardu in familia e in sos logos publicos, cun: adesivos, avisos, publitzidade, cartellos, etichetas, cursos de sardu in su logu de traballu o in locales publicos, etc. +In EJA, amus a presentare unas cantas propostas. +Ca "in sa limba, semus natzione". + +#_Diegu Corràine_ + + +### 04/03/2016 + +## PRESENTADA DE S'EDITZIONE ITALIANA DE "TIRANT LO BLANCH": ROMA E S'ALIGHERA, su 10 e 11 de Martzu + +### Intervista a Joan-Elies ADELL + +_Su 10 de custu mese in Roma e s'11 in S'Alighera presentant* custa opera de gabbale de sa literadura catalana de totu sas epocas, in versione italiana, publicada dae sas Editziones Einaudi in sa serie "I Millenni"._ +_Nde faeddamus, in custa intervista, cun Joan-Elies Adell, rapresentante de su Guvernu catalanu in S'Alighera._ + +__ +JEA: "Tirant lo Blanch" ("Tirante il Bianco", in italianu) est un'opera maistra de sa literadura catalana, iscrita dae Joanot Martorell intre su 1460 e su 1465 e publicada pro sa prima bia in Valencia in su 1490. Cunsideradu dae Cervantes comente "su megius libru de su mundu", est galu como sa opera narrativa catalana de totu sas epocas e rapresentat unu passu importante in sa literadura de s'Otzidente. + +Est istadu Mario Vargas Llosa chi l'at definidu comente unu "Romanzu totale", e ammentat chi a iscoberrere custu libru fiat istadu pro issu "una de sas esperientzias prus mannas chi apa mai tentu comente letore". E at cumparadu a Martorell cun Flaubert e Faulker, ponende*lu in mesu de sos narradores prus mannos de sa literadura universale de totu sas epocas. + +JEA: Est istadu cavalleri e iscritore. Custa est istada, in pagas allegas, sa vida de Joanot Martorell, unu pessonagiu de grandu valore a beru de su seculu 15, cun una vida bandulera chi l'at postu a viagiare a Inghilterra, a Portugallu oa Napule. Una vida cumandada dae sa curiosidade pro su valore e su sentidu de sos ideales de sa cavalleria. Unu cavalleri chi si fiat fatu iscritore. + +Martorell e su connadu suo Ausias March sunt istados sos iscritores prus importantes de s'epoca in limba catalana. + +JEA: "Tirant" est s'istoria de unu cavalleri chi parat fronte a su destinu suo, gherreri e amorosu, unu disafiu chi s'at a cambiare in contu legendariu resessende a faghere su chi sos ateros res de s'epoca sua non fiant istados capatzos de cumprire: sarvare Costantinopoli dae s'assaltu de sos Turcos. + +In definitiva, sita pro sos eventos contados, siat pro sa forma espressiva, "Tirante il Bianco" una de sas operas narrativas europeas prus mannas de totu sas epocas, comente aiat gia naradu Cervantes in su _Don Chissote _cando aiat sarvadu s'opera de Martorell dae su fogu de sos libros maleitos de sos cavalleris chi aiant ammachiadu su protagonista suo. + +Un'opera, sa de Martorell, chi tenet sa pimatzia in sa narrativa catalana. + +JEA: In prus de sas dificultades chi at tentu a si faghere connoschere, essende s'opera iscrita in catalanu, "Tirant" est istadu proibidu durante decadas in Ispagna. + +Sas tradutziones reghentes in una cantas limbas otzidentales (s'editzione americana at tentu un'interessu mannu de su publicu chi nemos s'isetaiat) e finas sa versione in tzinesu ant collocadu a Martorell in su tretu prus artu chi li tocat in su mundu de sa literadura. + +Su pessu de Einaudi, de publicare a "Tirant" in italianu modernu (a pustis de una tradutzione de su 1538 fata dae Lelio Manfredi, chi s'agatat petzi in digitale!), in sa serie famada "I Millenni", at cunsentidu de prenare unu boidu chi bi fiat in su panorama de s'ispainamentu internatzionale de s'opera. + +JEA: Su tradutore est Paolo Cherchi, sardu de Òschiri e professore emeritu de Literadura italiana in s'Universidade de Chicago. At fatu unu traballu ispantosu, ca proponet una tradutzione italiana chi cheret animare su letore a iscoberrere (torra) unu "novidade antiga". + +Tenende comente finalidade fundamentale sa divulgatzione de s'opera, sa tradutzione de Cherchi si proponet de aunire su "Tirant" de su seculu 15 cun sa limba, sa mentalidade e sos interessos de su letore modernu, Sende gasi, resessit a mantennere sos elementos ispetzificos de su sentidu e de sa forma de su testu originales. + +_(pregontas de D. Corraine)_ + +_Sos letores de custa intervista sunt sos Bene Bennidos, in s'addoviu de de Roma e de S'Alighera. Bos isetamus_ + +_ +_ + +#_Diegu Corràine_ + + + +## PROGRA PRESENTADAS DE ROMA E DE S'ALIGHERA + +#_Diegu Corràine_ + + + +### 06/03/2016 + +## SA CÒRSICA 1789-2014, intre clanismu e natzionalismu + +### Sampiero Sanguinetti: "La Corse entre clanisme et nationalisme: Introduction a une analyse politique 1789-2014" + +Sos medios de informatzione faeddant pagu e male de Corsica, prus chi no ateru tratende de sa violentzia praticada in s'isula. Su chi mancaiat, pero, fiat un'analisi istorica profunda de sas origines e isvilupu suo. +Pro cumpensare custu boidu, su giornalista corsicanu Sampiero Sanguinetti at iscritu su libru _La Corse entre clanisme et nationalisme: Introduction a une analyse politique 1789-2014._ +S'opera no est iscrita petzi pro sos chi s'interessant de Corsica, ma proponet un'analisi sotziale, politica e culturale chi si podet addatare a sa cunditzione de ateras sotziedades insulares mediterraneas. +Sanguinetti mustrat de essere unu connoschidore documentadu de sa materia, descriende eventos e pessonagios istoricos dae sa Rivolutzione frantzesa a dies de oe. +Su libru tratat su tema de su clanismu, unu fenomenu sotziupoliticu isulanu chi tenet raighinas profundas e origines antigas. In ue unas cantas familias corsicanas sunt intritzidas a pare, in relatzione cun su podere de s'istadu tzentrale e su pesu issoro in sa politica locale. +Est craru chi si tratat de unu fenomenu chi at tentu trasformatziones dae su tempus e dae sos ligamenes cun Parigi. Su clanismu est istadu --e abbarrat galu-- su responsabile ptintzipale de s'immobilismu chi arressat o rallentat su cambiamentu sotziale chi s'isula rechedet cun urgentzia. +Sanguinetti descriet in manera crara su panorama ideologicu de sa Corsica: dae sa destra a sa sinistra, dae sos ecologistas a sos natzionalistas, partzidos --custos-- in autonomistas e indipendentistas. Sas positziones de sos clan in argumentos de interessu istatale faghent essire a lughe aspetos fundamentales pro cumprendere a beru sa politica isulana. +In su libru sunt presentes finas analisis de sos resurtados eletorales locales. +Unu libru chi diat cumbennere a bortare in italianu e in sardu. + +#_Alessandro Michelucci_ + + +### 09/03/2016 + +## PRESENTADA DE SU PRÈMIU M L WAGNER + +### In Casteddu su 18 de martzu de su 2016 + +Sa **Sotziedade pro sa Limba Sarda** at publicadu su bandu de su Premiu "**Max Leopold Wagner**" pro tesis de laurea iscritas in sardu o chi faeddant de linguistica sarda. +Su premiu est partzidu in duas setziones: +1) _Tesis de laurea iscritas in sardu__, de cale si siat argumentu o facultade_. (PRÈMIU 500€). +2) _Tesis de laurea chi faeddant de linguistica sarda, iscritas in cale si siat limba_ (PRÈMIU 500€). + +Podent leare parte a su cuncursu totu sos laureados e laureandos chi ant presentadu sa tesi issoro in sos urtimos 3 annos academicos. S'iscadentzia pro bi partetzipare est su 31 de triulas de su 2016. + +S'_**Assotziu Su Majolu**_ organizat una presentada de custu cuncursu in s'Universidade de Casteddu, _pro lu faghere connoschere a totus sos istudentes de s'ateneu, a sos laureados e a sos laureandos_. +Nd'at a chistionare cun _Diegu Corraine_, presidente de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda. + +Non manches! + +#_red. Limbas & Natziones_ + + +### 16/03/2016 + +## CUNGIADA SA REGORTA FUNDOS pro su PRÈMIU WAGNER 2015 + +Su 12 de maju de su 2015 **AMUS CUNGIADU SA REGORTA DE FUNDOS** cumintzada su 28 de abrile, pro finantziare su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER pro TESIS DE LÀUREA IN SARDU, ed. 2015. Amus otentu 1344€! Nde fiamus chirchende 1200€. Luego amus a ghetare su BANDU DE CUNCURSU. GRÀTZIAS a sos DONADORES chi cunsentint custu Cuncursu: + +"Altracultura", sotziedade cooperativa, Assotziu Culturale "Àndala Noa", Tonino Bassu, CristianuBecciu, Lisandru Beccu, Antoni Boe Chiccone,Mario Carboni, Gianni Carta, Adrian Cescje,Diegu Corraine, Marcello Cucca, FrancescoCuccu, Andria Dettori, Martine Faedda, ClaraFarina, Gabriele Farina, Antonia Fenu, MariaFloris, Sarvadore Floris, Federicu Francioni,Dominighe Fumagalli, Giagu Ledda, FrancoMarcello, Antoni Marchi, Attilio Mastino, LuzMendez,Pitzente Migaleddu, Davide Mulas marci, Pretu Murru, Davide Nurra, Maurizio Oggianu, Nino Pala, Larentu Palermo, Giannin Persico, Fabio Pillonca, Gianfranco Pinna, Maria Piras, Bachis Porru, Bibiana Salis, Fabio Solinas,Gianfranco Sollai, Antonello Spiggia, Frantzisca Spiggia, Gianluigi Stochino, Giuanna Tuffu. + +pro sa Sotziedade pro sa limba sarda + +Diegu Corraine + + + + +### 08/05/2015 + +## CUNGIADA REGORTA FUNDOS PRÈMIU WAGNER 2015, PRO TESIS DE LÀUREA IN SARDU + +### Autofinantziamentu e voluntariadu + +Su 12 de maju de su 2015 **AMUS CUNGIADU SA REGORTA DE FUNDOS** cumintzada su 28 de abrile, pro finantziare su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER pro TESIS DE LÀUREA IN SARDU, ed. 2015. Amus otentu 1344€! Nde fiamus chirchende 1200€. Luego amus a ghetare su BANDU DE CUNCURSU. GRÀTZIAS a sos DONADORES chi cunsentint custu Cuncursu: + +"Altracultura" sotziedade cooperativa, Assotziu Culturale "Àndala Noa", Tonino Bassu, CristianuBecciu, Lisandru Beccu, Antoni Boe Chiccone,Mario Carboni, Gianni Carta, Adrian Cescje,Diegu Corraine, Marcello Cucca, FrancescoCuccu, Andria Dettori, Martine Faedda, ClaraFarina, Gabriele Farina, Antonia Fenu, MariaFloris, Sarvadore Floris, Federicu Francioni,Dominighe Fumagalli, Giagu Ledda, FrancoMarcello, Antoni Marchi, Attilio Mastino, LuzMendez,Pitzente Migaleddu, Davide Mulas marci, Pretu Murru, Davide Nurra, Maurizio Oggianu, Nino Pala, Larentu Palermo, Giannin Persico, Fabio Pillonca, Gianfranco Pinna, Maria Piras, Bachis Porru, Bibiana Salis, Fabio Solinas,Gianfranco Sollai, Antonello Spiggia, Frantzisca Spiggia, Gianluigi Stochino, Giuanna Tuffu. + + + + +## Impreu de sas limbas minoritàrias ispannolas in su Parlamentu europeu + +21/06/2006 + +Su ministru de sos Afares Èsteros e de sa Cooperatzione, Miguel Angel Moratinos, at asseguradu chi su Guvernu at faghere totu su chi podet pro chi sas limbas minoritarias ispannolas podant essere impreadas in su Parlamentu europeu e s'est lamentadu pro su votu de su rapresentante de su PP contra a custa possibilidade. Tzertu faghet a pessare chi su rapresentante chi s'est postu contra a sa petitzione de su Guvernu siat ispannolu. A ogni manera su Guvernu ispannolu s'est moende bene pro difendere sas minorantzias internas suas. A cando a bidere s'Italia difendende sas minorantzias internas suas comente su sardu?[_gpn_] + + +### 16/03/2016 + +## PRESENTADA DE SU PRÈMIU A LAUREADOS E LAUREANDOS IN CASTEDDU SU 18.3.2016 + +### + +Cun s'Autofinantziamentu e su Voluntariadu resessimus a faghere meda! + +Sa Sotziedade pro sa Limba Sarda at publicadu su bandu de su Premiu "Max Leopold Wagner" pro tesis de laurea iscritas in sardu o chi faeddant de linguistica sarda. +Su premiu est partzidu in duas setziones: +1) Tesis de laurea iscritas in sardu, de cale si siat argumentu o facultade. (PRÈMIU 500€). +2) Tesis de laurea chi faeddant de linguistica sarda, iscritas in cale si siat limba (PRÈMIU 500€). +Podent leare parte a su cuncursu totu is laureados e laureandos chi ant presentadu sa tesi issoro in is urtimos 3 annos academicos. **** + +S'assotziu Su Majolu organizat una presentatzione de custu cuncursu in s'Universidade de Casteddu, pro lu faghere connoschere a totus is istudiantes de cussu ateneu. +Nd'amus a chistionare cun Diegu Corraine, de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda. + +Sa presentatzione est chenabura su 18 de martzu a sas h. 18:00, in s'aula Magna de su Dipartimentu de Sientzias Politicas, viale Fra Ignazio 78, Casteddu. + +Non manches! + + + + +### 16/03/2016 + +## Comente ponimus sos atzentos? + +### asass + +asasasa + + + + +### 16/03/2016 + +## Atzentos? + +### vvvvv + +sssss + + + + +## "tzitade, provintzia" NON "citade, provincia" + +Acuntesset semper de prus de leghere in sos chirros de Casteddu "_citadi_, _provincia_". Est una faddina, ca totu sos addatamentos dae _ce_-, _ci_- de s'italianu si cambiant in _**tze**_-, **_tzi_**-, finas in Casteddu. E non dae pagu tempus. + +De su restu, bastat a leghere sas avertentzias chi Porru ponet in su cumintzu de su Ditzionariu suo de su 1832: +"Il Ce Ci de' Sardi ha per lo piu la medesima pronunzia italiana sonante ed aspirata, cosi in cena, cintura ec. In molte altre voci poi, come in cella, cittadi ec. ha il suono dello z italiano gagliardo, ma per evitare qualunque equivoco, ho creduto dover comprendere nel nostro alfabeto il ç francese pronunziandolo come z gagliardo. Onde si scrivera çella, çittadinu, çivili, deçenti, suççediri ec. e si pronunziera zella, zittadinu, zivili, dezenti, suzzediri." + +In su Ditzionariu suo, b'at ateros faeddos cun ç, comente "çittadi", "provinçia". Como, sighende sos inditos de Porru, diat tocare a iscriere "**tzella**, **tzitadinu**, **tzivili**, **detzenti**, **sutzediri**, **tzitadi**, **provintzia**", etc. NON "cella, citadinu, civili, decenti, sucediri, citadi, provincia", etc. + +In sas variedades meridionales, tenent pronuntzia palatale _ce_-, _ci_- (comente in "cena, cintura", comente naraiat Porru!) sos faeddos chi benint dae latinu **CE**-, **CI**-: _cena_, _ciliru_, _centu_, _cibudda_, etc. + +--d.corraine + + + + +### 16/03/2016 + +## "multilingue" NO "in prus limbas" + +Cando devimus narrere chi unu situ internet est iscritu in prus de una limba, podimus ponnere "_**multilingue**_". + +Su faeddu "_**multilingue**_" est unu cultismu, modelladu in su termine "_**bilingue**_", dae su latinu "_bilinguis_", cump. di «**_bi_**-» e «_**lingua**_», comente calcu de su gr. _δίγλωσσος_. Est un'agetivu invariabile in sardu e in italianu. +Sa parte finale «-_**lingue**_» no est su plurale de s'italianu "_lingua_"! + +In sardu, su plurale, cun s'agiunta de una -s, est "_**multilingues**_". + +Duncas, non tenet sentidu a narrere "situ in prus limbas", ca "in prus limbas" est sa definitzione non su termine! Su giustu est "_**situ multilingue**_". No andat bene mancu "_multilimba_" o "_multilingua_". + +De su restu: + +--in catalanu est "**multilingue**" e non "*_multillengua_" ca si narat "_llengua_" +--in frantzesu est "**multilingue**" e non "*_multilangue_" ca si narat "_langue_" +--in inglesu est "**multilingual**" e non "*_multilanguage_" ca si narat "_language_" + +--d.corraine + + + + +### 16/03/2016 + +## "multilingue" NON "multilimba, multilimbas" + +Sos faeddos "**_multilingue_**, _**plurilingue**_" sunt cultismos, termines, modellados in su termine "**_bilingue"_**. dae su latinu "_bilinguis"_, cump. di «_bi_-» e «_lingua»_, comente calcu de su gr. δίγλωσσος. Sunt agetivos invariabiles in sardu e in italianu. +Sa parte finale «-_lingue»_ no est su plurale de s'italianu "_lingua"_! +Duncas, comente in italianu non si podet narrere "_scuola multilingua_" ma "_**scuola multilingue**_", in sardu est giustu a narrere "_**iscola multilingue**_". +In su plurale: +-- s'italianu "_multilingue_" si cambiat in "_multilingui_", sena distintzione de genere: duncas "_scuole multilingui_", NON "_scuole multilingue_"! +--su sardu _**multilingue**_ leat petzi sa -**_s_**, sena distintzione de genere. Duncas "**_iscolas multilingues_**". +Tando, non si podet mancu narrere "politicas multilingue" MA "_**politicas multilingues**_". +Duncas, est giustu: "**_omines multilingues, feminas multilingues_**". +Essende unu cultismu, non si podet mancu addatare in "multilimba" o "plurilimba". +Gasi comente naramus **linguista**, **linguistica** NON _limbista_, _limbistica_. + +--d.corraine + + + + +## Ite est sa SOTZIEDADE PRO SA LIMBA SARDA + +### + +##### Sa SOTZIEDADE PRO SA LIMBA SARDA est un'assotziu culturale sena finalidades lucrativas, chi operat pro afortire sa normativa de sa limba sarda e faghere a manera chi su sardu siat limba normale in sa sotziedade e in su territoriu. + +##### + +Sa **_finalidade prima_** de sa SLS est sa de "_promovere, ampliare, difundere e abbalorare cun cale si siat mediu sa connoschentzia e s'impreu de sa limba sarda_" + +In annos e annos, sa SLS est istada su puntu de referentzia de sas elaboratziones e gherras in favore de s'unidade e de s'ufitzialidade de sa limba sarda. E custu l'at fatu cun deghinas de cunferentzias, seminarios, in deghinas de biddas de Sardigna. Si podet narrere chi sa SLS at inauguradu sa traditzione de faeddare in sardu in publicu, cosa rara finas a tando. E at finas eredadu sa traditzione e sas ideas de su Comitadu de sa Limba Sarda chi aiat sestadu e promovidu sa lege de initziativa populare pro s'atuatzione de s'art. 6 de sa Costitutzione de sa RI e su reconnoschimentu de sa Minoria linguistica sarda, duncas. + +Ma est finas sa sotziedade chi at dadu fortza a su protzessu de istandardizatzione de sa limba sarda, cumintzadu cun su seminariu internatzionale "Presente de sas limbas minoritarias e problemas de sa normalizatzione issoro", su 25-9-88, in Santulussurgiu, e culminadu in su 2001 cun sa LSU e in su 2006 cun sa LSC. + +........................................................................................................ + +Su simbulu nou de sa Sotziedade est formadu dae una **S** cungiada dae duas linias, cun sos colores de sa bandera sarda: sa _linia ruja_ rapresentat sa fortza e s'unione de sas pessones e sa _linia niedda_ sa finalidade de sas pessones chi s'aunint in sa SLS: s'istima pro sa limba sarda e pro su progressu suo. + +........................................................................................................ + +Comitadu Sientificu:** Micheli Contini** (Presidente),** Heinz Jurgen Wolf**,** Xavier Lamuela**,**** ******Francisco Fernandez Rei**,** Diegu Corraine** + +........................................................................................................ + +Tenimus un'**Ufitziu de sa Limba Sarda (SLS)**, c/o **UniNU**, carrera de Salaris 18, 08100 NÙGORO, Sardigna, in ue retzimus sas pessones interessadas a su sardu +su _mercuris dae sas 5 a sas 7 de sero_ + +Tel. 349.6726349 + +........................................................................................................ + +92019030920 + + + + +### 16/03/2016 + +## "multilingue" NON "multilimba, multilimbas" + +Sos faeddos "**_multilingue_, _plurilingue_" **sunt cultismos, termines, modellados in su termine "**bilingue**". dae su latinu "_bilinguis_", cump. di «_bi_-» e «_lingua_», comente calcu de su gr. _δίγλωσσος_. + +Sunt agetivos invariabiles in sardu e in italianu. + +Sa parte finale «-_lingue_» no est su plurale de s'italianu "_lingua_"! + +Duncas, comente in italianu non si podet narrere "scuola multilingua" ma "_scuola multilingue_", in sardu est giustu a narrere "_**iscola multilingue**_". + +In su plurale: + +-- s'italianu "_multilingue_" si cambiat in "_multilingui_", sena distintzione de genere: duncas "_scuole multilingui_", NON "_scuole multilingue_"! + +--su sardu **multilingue** leat petzi sa -**s**, sena distintzione de genere. Duncas "**iscolas multilingues**". + +Tando, non si podet mancu narrere "politicas multilingue" MA "**_politicas multilingues_**". Duncas, est giustu: "omines multilingues, feminas multilingues". + +Essende unu cultismu, non si podet mancu addatare in "multilimba" o "plurilimba". Gasi comente naramus **linguista**, **linguistica** NON limbista, limbistica. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 16/03/2016 + +## Servitzios de sa sls + +### + +-- consulentzia -- cussigios -- atividades -- istudios -- addovios -- promotzione + +#_Diegu Corràine_ + + +### 13/05/2015 + +## ** CUNGIADU SA REGORTA DE FUNDOS** pro su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER de limba sarda + +### editzione 2015 + +Su 12 de maju de su 2015 **AMUS CUNGIADU SA REGORTA DE FUNDOS** cumintzada su 28 de abrile, pro finantziare su CUNCURSU MAX LEOPOLD WAGNER pro TESIS DE LÀUREA IN SARDU, ed. 2015. Amus otentu 1344€! Nde fiamus chirchende 1200€. + +Luego amus a ghetare su BANDU DE CUNCURSU. GRÀTZIAS a sos DONADORES chi cunsentint custu Cuncursu: + +"Altracultura" sotziedade cooperativa, Assotziu Culturale "Àndala Noa", Tonino Bassu, CristianuBecciu, Lisandru Beccu, Antoni Boe Chiccone,Mario Carboni, Gianni Carta, Adrian Cescje, Diegu Corraine, Marcello Cucca, FrancescoCuccu, Andria Dettori, Martine Faedda, ClaraFarina, Gabriele Farina, Antonia Fenu, MariaFloris, Sarvadore Floris, Federicu Francioni,Dominighe Fumagalli, Giagu Ledda, FrancoMarcello, Antoni Marchi, Attilio Mastino, LuzMendez,Pitzente Migaleddu, Davide Mulas marci, Pretu Murru, Davide Nurra, Maurizio Oggianu, Nino Pala, Larentu Palermo, Giannin Persico, Fabio Pillonca, Gianfranco Pinna, Maria Piras, Bachis Porru, Bibiana Salis, Fabio Solinas, Gianfranco Sollai, Antonello Spiggia, Frantzisca Spiggia, Gianluigi Stochino, Giuanna Tuffu. + +pro sa Sotziedade pro sa limba sarda + +Diegu Corraine + + + + +## Un'alunna basca de su Modellu A pedit a s'Educatzione Euskera 10.600 euros + +Bilbao - Eva de Miguel, un'alunna basca de 20 annos chi at istudiadu cun su modellu A, (totu sas materias impartidas in castiglianu, francu una chi si faghet in euskera, sa limba basca) at a essere ascurtada dae su giuighe de Gasteiz pro sa causa chi at fatu contra a su ministru de s'Educatzione Bascu. S'alunna narat chi su sistema iscolasticu bascu no li at garantidu s'imparu de s'euskera in intro de sa formatzione academica sua. Segundu un'informatzione de _"Europa Press"_, sa femina at pedidu a s'Educatzione basca 10.600 euros de dannu pro sos gastos chi a tentu e pro su tempus chi at impreadu pro imparare su bascu, netzessariu pro traballare e pigare su salariu minimu. S'alunna infermiera, difatis, non l'aiant pigada a traballare in s'Osakidetza ca non connoschiat su bascu. [_gpd_] + + +### 17/03/2016 + +## "custu sero, oe sero" NO "istasero, istasera" + +Dae su lat SERO, in sardu tenimus su sust. m. "**_sero_**", in ita. "_sera_" (f.). + +A s'av. ita. "_stasera_" currispondet in sardu sa loc. av. "**oe sero**" e "**custu sero**", es.: _nos addoviamus custu sero a sas 7_; _oe sero ando a tzinema_. + +Tando non cumbenitit a narrere o iscriere "_istasero_" o "_istasera_", chi sunt, prus chi no ateru, addatamendos dae s'italianu "_stasera_", cun _i_- prostetica. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 17/03/2016 + +## Cale est su partitzipiu passadu de: _produire_, _reduire_, _seduire_, _traduire_, _adduire_, _induire_, _cunduire_, _deduire_, etc.? + +Custos verbos benint dae verbos catalanos comente: _produir_, _seduir_, _traduir_, _adduir_, _induir_, _conduir_, _deduir_, etc., dae verbos lat. cumpostos dae _prep_+_dūcĕre _(=giughere). + +Su partitzipiu passadu in sardu est: _produidu_, _reduidu_, _seduidu_, _traduidu_, _adduidu_, _induidu_, _cunduidu_, _deduidu_, etc. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 19/03/2016 + +## "cara a cara" NON "cara-cara" + +Sa loc. av. "**cara a cara**" descriet sa cunditzione de duos elementos chi sunt unu in dae in antis de s'ateru. Cumbinat cun s'isp. "_cara a cara_". Currispondet a s'ita "_di fronte_". + +Custa loc. rechedet sa prep. "a". No est giustu a iscriere "cara-cara". + +Tando: "_Est megiu si nos bidimus cara a cara_"; "_Sa domo mea e sa de frade meu sunt cara a cara_"; "_Istamus cara a cara_"... + +#_Diegu Corràine_ + + +### 19/03/2016 + +## xxx + +#_Diegu Corràine_ + + +### 20/03/2016 + +## "butegheri" NON "negotziante" + +M'est capitadu de leghere in una pagina FB su faeddu "_su negoziante_", pro inditare sa pessone chi bendet cosa in palas de su bancu de una "**butega**". + +Su faeddu prus giustu in sardu est "**butegheri**" (s.m.) e "**buteghera**" (s.f.) + +Su matessi faeddu lu podimus narrere pro inditare chie bendet in palas de unu bancu de supermercadu. + +Calicunu podet narrere chi finas "**butega**" benit dae s'italianu "_bottega_". Est beru, ma si tratat de unu faeddu intradu in sardu dae antigoriu e oramai ismartidu dae sa limba nostra, comente tenimus faeddos catalanos e castiglianos oramai sardizados. + +Sena contare chi finas su ita. "_bottega_" non naschet dae su nudda, ca benit dae su lat. "_apothēca(m)_" "magasinu, depositu", dae su gr. _apothḗkē_ , in ue, pero, faeddende, ant cunsideradu sa "_a_" de su cumintzu comente una parte de s'art.: _la bottega_ imbetzes de *_l'abottega_, chi diat essere istadu prus cunforme a s'originale. Pustis, nch'est abbarradu "_la bottega_" finas in s'iscritura. Cosa chi capitat a s'ispissu in totu sas limbas, finas in sardu, e chi mutimus "**aferesi**", dae su lat. "_aphaerĕsi(m)_", dae su gr. "_aphairesis_" "sutratzione", der. de "_aphaireō_" "catzo, peso, dogo". + +#_Diegu Corràine_ + + +### 20/03/2016 + +## Ite est unu agregadore de RSS + +### pro tennere semper sas noas chi t'interessant a disponimentu + +... + +De seguru ais bidu in carchi situ su retanguleddu cun s'iscrita **Rss** o **Xml**, semper prus presente in sas paginas internet. +Su **Rss** (Really Simple Syndication) est unu limbagiu istandard chi cunsentit de distribuire cun discansu sos cuntenutos de unu situ e de los agregare e presentare in ateras formas + +Sos flussos Rss sunt impreados pro: +Su letore/agregadore bostru at a intrare e controllare totu sos sitos chi bos interessant, cun totu s'elencu de sas noas publicadas e galu a leghere, e bos at a avertere cun unu sinnale sonoru o luminosu de sas novidades. +In custa manera seis seguros chi non bos perdides nudda, comente cando seis abbonados a una lista postale de distributzione o de notificas. E tenides finas su profetu de non bos prenare sa casella de posta de sa burrumballa o de s'arga chi a su soolitu arribbat cun sos notitziarios; + +Si connoschides giai su RSS e tenides un'agregadore, bastat a copiare e a incollare (tastu de dereta de su sorighitu) sos collegamentos de sos canales tematicos chi cherides annanghere a sa lista bostra. +Si non tenides galu un'agregadore, bos cussigiamus de bos nde buscare e iscarrigare unu e de l'installare sighende sa protzedura cussigiada: + +De agregadores bi nd'at de medas castas e pro cale si siat sistema operativu. +Bi nd'at chi funtzionant comente programas a contu issoro o in pare cun su navigadore preferidu (Firefox est cussigiadu). +Calicunu est a pagamentu, ma su bonu sunt de badas e faghent bene su servitziu issoro. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 20/03/2016 + +## Cando est chi una paraula cumintzat in "V" o in "B" in s'iscritura? + +Cumintzant in **v**- totu sas paraulas de intrada reghente in sardu, chi non derivant deretas dae su latinu o chi benint dae ateras limbas, in ue custa cunsonante non ruet si est pretzedida dae paraula chi agabbat in vocale: _**violinu**_, **_violentzia_**, **_vacantzia_**, **_vida_**, **_venidore_**, **_venenu, voste, viudu, vocabulariu_**, **_voluntade_**, **_ventana_**, etc. + +2) **"B-" in cumintzu de paraula** +Cumintzant in **b**- sas chi benint dae su latinu, cun **V**- o **B**- de cumintzu, e chi, in sa pronuntzia, podent perdere (ma no in s'iscritura!) sa **B**- si sunt pretzedidas dae paraulas chi agabbant in vocale: **bentu**, ****b**inu**, ****b**olere**, ****b**oghe**, ****b**igru**, ****b**egru**, ****b**ighinu**, ******b****aca**, ******b****arba**, ******b****uca**,** **b**adu**, etc. o sas chi cumintzant in _qua_-, _qui_- in latinu: **bator**, **baranta**, **bindighi**, o sas chi in totu sas variedades sunt pronuntziadas semper cun **b**- oclusiva: **babbu**, **bertula**, etc. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 20/03/2016 + +## Cheres faghere una PREGONTA de limba sarda? + +### Si tenes una duda o una curiosidade, iscrie*la inoghe suta e amus a provare a ti rispondere inoghe, in custas paginas: + +_****_** + + + + +### 20/03/2016 + +## "pregontare" + +Si cherimus ischire una cosa, ponimus su verbu "**pregontare**". In documentos sardos antigos resurtat "_percontare_", dae su latinu "_percontāri_", chi no est abbarradu in custa forma in su sardu de como. + +Como tenimus "**pregontare**" e "_preguntare_", de seguru influentziados dae su castiglianu "_preguntar_" (semper dae su lat. "_percontāri_"). In carchi bidda narant finas "_pregontari, -ai_" e "_preguntari, -ai_" + +Custa influentzia castigliana paret crara ca nos resurtat chi in peruna bidda b'apat abbarradu *_percontare_ o *_precontare_, etc., si esseret derivadu dae su latinu ebbia. + +Comente sust. iscriimus "**pregonta**". In carchi bidda narant finas "_pragonta_" e "_pregunta_" + +Si cherimus otennere una cosa, ponimus su verbu "**pedire**". Ma nd'amus a faeddare in un'atera nota. + +#_Diegu Corràine_ + + +## x + +#_Diegu Corràine_ + + +## Turismu: unu dossier subra de sas comunas prus minores + +Est essidu su primu dossier _Banderas in Colore de Arantzu_ chi faeddat de sas comunas prus minores, monitorende sos problemas e sas oportunidades pro su turismu. Su dossier est intituladu "Turismu e ambiente in sas comunas minores de s'entroterra" e est presentadu dae su Touring Club e dae Apat. + +Sas comunas minores de sas areas internas, in Italia, sunt pagu prus o mancu s'86% de su patrimoniu istitutzionale de su Paisu, e sunt un'oportunidade economica e sotziale manna pro s'Italia, non pro s'economia turistica ebbia ma finas pro sa tutela de su patrimoniu culturale, ambientale e istoricu. Custa richesa non semper benit valorizada, antis a bortas si lassat totu in abandonu cumpletu. + +Dae sos datos de su dossier s'81% de sas comunas minores tenet unu puntu de informatzione turistica, ma in su 37% de sos casos ebbia sos servitzios ofertos sunt de calidade. In prus, est beru chi su 90% de sas comunas tenet unu situ web, pero su 43% ebbia est atualizadu e curadu. + +Tocat a narrere, pero, chi sas comunas sunt puntende meda subra de sos eventos culturales: su 73% organizat mustras, su 54% rassegnas teatrales e su 95% tenet unu calendariu de festividades e de sagras. _[gpr]_ + + +### 22/03/2016 + +## Mauru Deledda + +### Fundadore in su 1979 de su Premiu Casteddu de sa Fae, Pasada + +Mauru Deledda naschet in Pasada s'8 de martzu de su 1927. + +A pustis de unos cantos annos colados in continente, pustis de sa segunda gherra, in cherta de traballu, in su 1955 cumintzat a traballare in su Bancu de Sardigna e, duncas, torrat a leare "sabores" e "fragos " de s'Ìsula sua, chirchende e agatende sas raighinas de s'identidade natzionale sarda. + +Annos a pustis, ammentende cussos annos, at a iscriere: «_Leo cussentzia de essere sardu e petzi pro casu italianu. Mi so torradu a apoderare de su tretu meu, cunsiderende*lu comente estensione culturale de sas raighinas meas. Ca apo cumpresu chi si nche las segas o las negas, nche perdes cale si siat puntu de riferimentu, e as a andare semper a fainu in sos ispatzios culturales in ue as a imbatere_». + +Ma giai in cussos annos, leat su filu de s'arte de pintare chi l'at a faghere connoschere, cun esitos positivos meda, in foras de sa bidda de Pasada, in sas tzitades mannas de Casteddu e de Tatari. + +In su 1962 connoschet a Giuanne Batista Columbu, tando ispetore de s'UNLA e responsabile de su Tzentru de Cultura Populare de Bosa, chi organizat cunferentzias e mustras de arte. Mauru s'interessat meda a sas atividades de su tzentru e collaborat cun GB Columbu, militante sardista de gabbale chi pustis at a essere finas parlamentare de s'istadu italianu. + +In su 1965 est candidadu indipendente de su Pci pro su Cussigiu Regionale de sa Ras. + +Sunt sos annos importantes de s'impinnu politicu De M Deledda contra a sa militarizatzione de s'Ìsula e contra a s'isfrutamentu turisticu de sas bellesas de Sardigna, praticadu in manera coloniale, dae foras, in sa Costa Ismeralda", definida dae issu, in manera polemica, _Provintzia de Agakan_! + +In su 1969 abbandonat su traballu in banca pro gastare totu su tempus e sa mente sua in s'arte de sa pintura, da su 1970 a su 1979 in Thiniscole, pustis in sa domo acontzada e torrada a nou in sos annos '80, in localidade "Capoto", in su sartu de Pasada. Domo de istare pro sa familia: sa mugere Nannina, duas figias e unu figiu. Ma addatada dae deretu a istudiu artisticu e "tzentru culturale" pro sos amigos suos e sos amigos de sa limba e de sa natzione sarda. + +Totu s'opera artistica sua est dominada dae s'idea de sa liberatzione de sa natzione sarda, comente testimoniant in manera crara sas telas dedicadas a Gramsci e a Lussu. + +In sos annos '76-'78 est collaboradore de su mensile _Sa_ _Sardigna_, fundadu dae Giuanne Frantziscu Pintore, in ue iscriet in favore de sa proposta de ufitzializare sa limba sarda, posta in pratica cun su referendum promovidu in su 1978 dae su Comitadu pro sa Limba Sarda, paris cun unos cantos intelletuales e policos sardos. + +E pro mustrare chi sa limba sarda podet tennere unu caminu nou de isvilupu modernu e ufitziale, finas in literadura, proponet, promoet e ponet in opera, in su 1979, su _Premiu de literadu sarda Casteddu de sa Fae_, su casteddu medievale chi dominat sa bidda de Pasada. Premiu chi at laureadu sos megius iscritores e operas narrativas sardas. + +Mauru Deledda morit in Pasada su 9 de austu de su 1989. + +#_Diegu Corràine_ + + +### 23/03/2016 + +## PRÈMIOS DE SAS EDITZIONES COLADAS de su PRÈMIU "CASTEDDU DE SA FAE" + +1982 **Sos Sinnos** de Mialinu Pira + +1984 **Po cantu Biddanoa** de Benvenuto Lobina + +1988 **Su zogu** de Giangranco Pintore + +1992 **Di stenciu a manu mancina** de Giancarlo Tusceri, ex aequo cun **Climintina** de Palmiro de Giovanni + +1995 **Lu bastimentu di li sogni di sciumma** de Giuseppe Tirotto + +2002 **Su Deus isculzu** de Vincenzo Mura + +2002 **Comenti ori di neuli** de Giuseppe Tirotto + +2004 **Sa sedda de sa passalitorta** de Gonario Carta Brocca + +2006 **Dona Mallena** de Larentu Pusceddu + +#_Diegu Corràine_ + + +## "intregare" VS "dedicare" + +INTREGARE. +Dae su faeddu ESP "**_entregar_**" (cun su valore fundamentale de 'Poner en manos o en poder de otro a alguien o algo'), dae su lat. _integrāre_ "torrare a intreu, a comente fiat", in su sardu tenimus "**intregare**". + +Su valore podet essere diferente, cunforma a sas biddas: +1) unu valore in parte diferente dae s'ESP: '_dare una cosa a una pessone_', pagu prus o mancu, cun su sentidu de s'ITA "_affibbiare, rifilare, appioppare_". Duncas si tratat de dare cosa de pagu valore, cun trampa o garbu malu. +2) unu valore neutru de "**cunsinnare**, presentare": "_apo **cunsinnadu** sos documentos pro mi nche marcare a s'Universidade_" o "_apo **intregadu** sos documentos pro mi nche marcare a s'Universidade_". + +De seguru non podet essere postu in parte de "**dedicare**". + +DEDICARE +est unu cultismu dae lat. _dedicāre_, pro cunsagrare o destinare carchi cosa a calicunu, in un'impreu religiosu o profanu: "_dedicare una missa; dedicare un'opera, una poesia, una cantzone, etc._" + +Est sa matessi diferentzia chi b'est in su ESP "_Entregar_" VS "_Dedicar_" + +#_Diegu Corràine_ + + +### 29/03/2016 + +## Heinz Jurgen Wolf nos nch'at lassadu + +### Linguista e professore universitariu famadu + +"E como ego mi nche so andadu"! Custu est su saludu chi, cun umilesa e garbu mannu, s'amigu Heinz Jurgen Wolf nos at lassadu in sa dispedida sua, sabadu 26 de martzu de ocannu, su 2016. Unu saludu a sos amigos de sa limba sarda, chi at semper istimadu e istudiadu. A sos amigos chi l'ant semper apretziadu pro sas ideas e pro sos istudios chi at a dedicadu a su sardu e a sos Sardos. A sa limba sarda, chi at semper chertu "una", giai dae cando, in su 2001, aiat postu sa firma sua in sa norma iscrita de sa Limba Sarda Unificada, paris cun ateros istudiados e professores de universidade. + +Nos at a mancare sa cuntentesa e sa positividade sua, finas in sa maladia chi nche l'at ispetidu, animende*nos a creere in sa natzione e in sa limba sarda. Cando nos addoviaiat, cada annu, in cabudanni in Sos Alinos, o cando nos telefonaiat, su pessamentu suo fiat semper: "E ite seis faghende pro su sardu in s'iscola? E cando at a essere obbrigatoriu?". + +Inoghe, proponimus sa cara lughente sua in una fotografia chi l'aiamus tiradu su 12.11.2006, in Triei, in sa presentada de su "Legendariu de Santas Virgines…" de I.M.Garipa publicadu in Roma in su 1627, in sardu. Una die de incantu pro un'opera, "Su Legendariu", chi aiat incantadu a issu e incantat galu a nois, mustra lugorosa de sa limba natzionale nostra millenaria. Chi dae prus de baranta annos fiat finas sa limba sua istimada. Pustis de ML Wagner, Heinz J Wolf est istadu s'istudiosu chi at dadu prus lughe a sa limba nostra. + +Li torramus gratzias pro sa vida dedicada a sa limba nostra e a s'unidade sua, pro s'amighentzia naturale e bia chi nos at dadu a nois, unu grustu mannu a beru de amigos, in Sardigna e in aterue. + +Fiat naschidu su 16 de ghennargiu de su 1936. In 80 annos de vida e de carrera universitaria, at iscritu articulos e libros de importantzia capitale in contu de limba sarda, comente "Studi barbaricini" e "Toponomastica barbaricina". Nos at a mancare de seguru. + +Un'afrangiada manna a su mugere Silvia, a sa figia Mimi e a sos nebodes istimados. Ànimu! + +#_Diegu Corràine_ + + +### 18/04/2016 + +## "SA VIDA CUADA" de Jubanne Piga, PRÈMIU "CASTEDDU DE SA FAE" 2015 + +### Su 16 de abrile de su 2016, in Pasada, grandu tzerimonia de premiatzione a su romanzu in sardu. + +Su Premiu "Casteddu de sa Fae" de Pasada, fundadu in su 1979 dae s'artista pasadinu **Mauru Deledda** (1927-1989), a pustis de 10 annos, torrat in possa cun unu binchidore nou: **Giuanne Piga**, nugoresu, poete e iscritore famadu, connotu e pretziadu in totu sa Sardigna. Est suo su romanzu "**Sa vida cuada**", iscritu cunforma a sas normas de sa Lsc, chi at retzidu sa premiu dae sa **_Sotziedade Culturale Casteddu de sa Fae_** (SCCF), organizadora de custu cuncursu literariu, in sa tzerimonia de premiatzione fata in Pasada su 16 de abrile, in su tzentru istoricu de sa bidda, in sa _Domo de sa sas Damas_, logu galanu e ammajadore e in tinu a su valore de su Premiu matessi. + +Sa presentada l'at fata su segretariu de sa sotziedade **Ànghelu Canu**, chi at ammentadu s'importu de su premiu pro su sardu, pro Pasada e pro totu sa Sardigna. Pustis, a faeddatu **Roberto Tola**, sindigu sardista, atentzionadu mannu a su mundu de sa cultura e de sa limba sarda, chi at propostu de faghere in cada bidda de s'isula una die intrea dedicada a sa Sardigna, a manera de tennere cada annu nessi 377 manifestatziones in favore de sa terra nostra. + +S'onore de dare su premiu est tocada a su Presidente de sa SCCF, **Diegu Corraine**, chi, a pustis de aere ammentadu sas punnas de su premiu e s'importu chi tenet una norma linguistica pro sa literadura, e a s'imbesse una literadura pro sa norma --caminende ambas duncas a manu tenta--, at presentadu s'opera binchidora e su numene de s'autore. + +E s'artista **Mimmo Bove**, chi at sighidu, animadu e organizadu su Premiu dae su cumintzu, at creadu su simbulu de su Premiu, in terracota cun basamentu in ogiastru, e l'at cunsinnadu a su premiadu J. Piga. + +Su romanzu, comente resurtat in sa retrocoberta de s'opera, "cumintzat in su 1984 e agabbat in su 2006: bintiduos annos de amore e de bisos, ma finas de contos mai contados e de veridades mai naradas, de babbos e de mamas, de figios e de figias. Familias a craru e familias mustrencas. E si a bortas sas vidas cuadas s'intritzint cun sas vidas connotas, ateras bortas sas vidas disigiadas non sunt sas vidas bividas…". + +Pro s'ocasione, sa SCCF, comente organizadore e editore, at imprentadu petzi 100 copias de proa (35 sunt giai istadas dadas). Ma, luego, a pustis de carchi curretzione e megioru, at a essere publicada s'editzione definitiva, pro la presentare in Nugoro, sa tzitade de su binchidore, e in totu sas ateras biddas de sa Sardigna. + +Sos progetos imbenientes de su **Casteddu de sa Fae** sunt paritzos e de primore: --presentare dae inoghe a pagu tempus su bandu nou, pro s'ed. 2016, dedicada a sos Contos. +--pesare seminarios de iscritura e de letura, pro animare a leghere in sardu; +--organizare cunferentzias de literadura sarda, tradutzione; +--acurtziare sos giovanos a s'iscritura literaria in sardu cun unu cuncursu o setzione riservada a issos. + +Su bandu de su 2015 previdet finas un cuntributu a un'editore chi bortet e publichet s'opera de Jubanne Piga in limba istrangia, diferente dae s'italiana. + +#_Ànghelu Canu_ + + + + + + + +## Africa: morint 800 pitzinnos ogni die ca non podent pagare sas curas sanitàrias + +In Africa ogni die morint nessi 800 pitzinnos ca sas familias issoro non podent pagare sa bisita de unu dotore o sas curas sanitarias de base. Lu narat su raportu "Paying with their lives", presentadu s'8 de lampadas dae s'assotziu _Save the Children_. + +In su G8 de su 2005, sos capos de su mundu aiant leadu s'impignu de traballare cun sos guvernos africanos pro lis permitere de garntire curas sanitarias de badas in sas areas prus poveras de su mundu. A un'annu dae sa riunione de su G8 e dae su cuntzertu Live8, un'istadu africanu ebbia (su Zambia) at eliminadu in parte sos costos sanitarios cun s'agiudu de sa Gran Bretagna. + +Clifford, un'operadore de _Save the Children_ in Sierra Leone, ispricat chi "binti compressas de paratzetamolu costant binti tzentesimos ebbia. Belle gasi su prus de sa gente non si las podet permitere. Custa gente non benit mancu a si faghere bisitare o a si faghere dare una cura. Non tenent dinare e abarrant in domo issoro". + +"Sos pitzinnos sunt paghende cun sa bida. - narat Carlotta Sami, diretora de sos programmas de _Save the Children -_ Sas familias prus poveras, cando unu pitzinnu s'ismalaidat, rinuntziant a mandigare, nche ritirant dae iscola a sos ateros figios, bendent su pagu chi tenent e si rendent galu prus vulnerabiles". + +_Save the Children _invitat s'opinione publica a faghere pressione subra de sos guvernos pro chi s'atzessu a sas curas sanitarias de badas siat garantidu a sos pitzinnos de sos Paisos prus poveros. [_gpr_] + +__ + + +## Una contra-istòria de sa Coca Cola + +Guastavo Castro Soto, istudiosu messicanu, at iscritu una contra-istoria de sa multinatzionale prus connota e prus discutida de su mundu, cun rivelatziones de soprusos, de violatziones de sos deretos umanos, de conniventzias cun ditaturas latinu-americanas. + +Su libru s'intitulat _S'istoria segreta de sa Coca Cola_ (Editziones Datanews, 12 euros) e est unu sagiu chi cheret essere unu libru nieddu de sa Coca Cola in su mundu e de sa costrutzione de s'imperu suo chi, comente totu sos imperios, paret chi siat costadu violentzia e soprusos. + +Castro Soto partit dae sas origines de sa bibita in un'apotecaria de Atlanta in s'Otighentos e arribat a sas dies nostras, alliniende avenimentos chi andant dae s'incuinamentu de sas abbas a sa deforestatzione a s'isfrutamentu de sa povertade. + +Castro Soto est istudiosu de su Ciepac (Tzentru de chircas economicas e politicas de atzione comunitaria) de S. Cristobal de las Casas, in Messicu. A custu Tzentru apartenent dotzentes universitarios e istudiosos de sotziologia, comunicatzione, psicologia e economia. + +Su Ciepac est membru de sa _Red mexicana de accion frente al libero comercio _(Rmalcs), de sa _Convergencia de movimientos de los pueblos de las Americas_ (Compa) e de su _Programa ecumenico para Centro America y El Caribe _(Epica). [_gpr_] + + +## Su Mare Mediterràneu arriscat su collassu + +Su Mare Mediterraneu arriscat su collassu pro more de su tropu isfrutamentu de sas risorsas iticas, de sas ispadaras, de s'incuinamentu, de sos impatos de sos cambiamentos climaticos e de totu sos ateros fatores de una crisi semper prus profunda e preocupante. Greenpeace at presentadu su 15 de lampadas unu raportu pro pedire una rete de 32 riservas marinas in su Mediterraneu a tutela de unu de sos ecosistemas prus fragiles de su Praneta. A sa cunferentzia istampa, fata in sa Rainbow Warrior ormegiada in su portu de Genova, at partetzipadu finas Beppe Grillo. + +Sas Riservas Marinas sunt areas protetas e a intro de issas sunt proibidas totu sas atividades perigulosas de prelievu e de immissione. Greenpeace proponet una rete de riservas marinas pro amparare su 40 pro chentu de sas abbas e de sos fundales de su Mediterraneu, peri sas costas e finas in abbas internatzionales. Sas 32 riservas incruinint areas importantes meda pro s'echilibriu de custos ecosistemas, zonas ricas de biodiversidade o sitos de riprodutzione e acreschimentu de sas ispetzies.[_gpr_] + + +## Il popolo che sconfisse la morte. Gli Etruschi e la loro lingua + +__ + +__ + +__ + +_Editore_: Mondadori Bruno **** + +_Data de publicatzione_: 2003 + +_ISBN_: 8842491225 + +_Paginas_: 163 + +_Preju_: 13,88 euros + +Origines, limba e cultura de sos Etruscos sunt istados semper argumentos de discussione, e aspetos meda de sa bida de custu populu italicu sunt cunsiderados misteriosos. Cun custu libru Semerano at fatu un'ipotesi rivolutzionaria subra de sas raighinas linguisticas de sa limba etrusca: diat essere una koine mediterranea, un'addoviu intre limbas semiticas. E est netzessariu agatare sas raighinas issoro in s'orizonte remotu chi andat dae Semerano a Babilonia, dae s'Assiria a Ebla, e non comente est istadu naradu dae annos dae una limba indoeuropea. Issu at sustennidu chi s'indoeuropeu est prus unu mitu chi non una realidade istorica. + +Si tratat de unu cuadru istoricu chi sos etruscologos passados no ant leadu in cunsideru. Un'agiudu nou e pretziosu a sa discussione de sas limbas europeas. + +Cun percorsos etimologicos inesplorados, Semerano at ispricadu gosi su misteriu etruscu, intre sos logos de una cultura interessante meda, ricca de raportos cun ateros populos, chi in sa rapresentantzione de sa morte e in s'addoviu magicu intre sa lughe e s'iscurigore nos at lassadu sa testimonias prus bellas. + + +## In Tanzània pisches preistòricos + +(ansa) A largu de sas costas de sa Tanzania sos piscadores sunt agatende in sas retzas issoro 'pisches fossiles' chi apartenent a s'ispetzie de sos coelacanth, un'ispetzie de pische chi risalit a 400 milliones de annos a como. Si pessaiat chi custa ispetzie preistorica fiat estinta dae una deghina de milliones de annos fintzas a cando, in su 1938, est istadu agatadu un'esemplare in sas abbas de su sud de s'Africa: est istada una de sas prus mannas iscobertas zoologicas de su XX seculu. Dae tando petzi pagos esemplares sunt istados agatados in sas retzas de sos piscadores. Tony Ribbink, capu de s' 'African Coelecanth Ecosystem Programme', in una cunferentzia at naradu chi dae cabudanni de su 2003 sunt istados agatados 29 esemplares de coelacanth. At ispricadu chi sos piscadores agantant sos coelacanth ca sunt ghetende sas retzas issoro in abbas prus profundas ca b'at pagu pische in superfitzie. _[mrp]_ + + +## Àteru che inglesu: + +Sos elaboradores faeddant in inglesu e, prus si difundent prus cambiat sa manera de faeddare e de iscriere de sos tzitadinos finas a devennere belle unu faeddu incumprensibile a chie de s'informatica, pro edade e pro abarrare tranchillu, non si nde cheret ocupare. Difendere sos dialetos e finas s'italianu est duncas una gherra perdida? No est naradu. +Tzertu, a impreare su dialetu in s'elaboradore no est cosa de totus. +E puru propiu in Milanu un'emigradu at bortadu s'oramai "Write" famadu (su wordprocessor de Windows) in napoletanu: in custa manera est naschidu "Scrivimmo". +In "Scrivimmo" sunt istados bortados totu sos cumandos de su menu a tendina: "Apri" devenit "Arape", "Salva col nome" est "Astipa e caggna o nomme". Su numene de su menu "Modifica" est istadu bortadu in "Acconcia". Su "Taglia e Incolla" est devennidu "Tagli e Azzicca". "Inserisci" est "Nfizza 'na cosa", "Annulla" est "Sfaje l'accunciamiento". "Arrogn'e llettere" e "Abbuff'e llettere" sunt imbetzes sos cumandos pro minimare o ismanniare sos carateres. +Finas su menu de agiudu est bortadu totu cun paritzas espressiones: sa ghia a su servidore devenit "Comme s'ausa stu coso" (Comente s'impreat custa cosa ): no at a essere un'espressione seria e frita tipica de su mundu informaticu, ma a su nessi si faghet cumprendere. _[spn]_ + +Dae: www.repubblica.it + + +## Teletas + +Est istada inaugurada dominiga 11 de lampadas, in sos ispatzios espositivos de su Tzentru Comunale de Arte e Cultura Castello de Santu Miale sa mustra etnografica "Teletas" s'evolutzione de sa bestimenta traditzionale de Ittiri. +Sa mustra naschet a pustis de unu traballu mannu de istudiu e chirca fatu dae s'Assotziu Culturale Carrelas, chi organizat sa mustra, in su campu de sas traditziones populares, e mescamente in su campu de sa bestimenta traditzionale de Ittiri. +S'espositzione, chi s'at a podere bisitare finas a su 9 de triulas, proponet unu biagiu in sa bestimenta traditzionale in totu sas variantes e tipologias suas: dae sa bestimenta festiva a sa de fitianu. +S'isseberu de dare a sa bestimenta de fitianu un'importu particulare est dadu dae su fatu chi inoghe podimus agatare su gustu, sa creatividade, s'abilidade tecnica e artesanale propia de sas feminas de Ittiri. +Sunt espostas finas unas cantas riprodutziones de operas pitoricas famadas de artistas che a Giuseppe Biasi, Mario Mossa De Murtas e Antonio Ortiz Echagűe chi ant impreadu sas formas e sos colores de sa bestimenta itiresa comente motivu de ispiratzione e unas cantas imagines chi rapresentant sas creatziones de s'istilista Antonio Marras. +A s'agabu de su percursu, in intro de una sala atretzada, sos bisitadores ant a podere bidere una pellicula - documentariu, realizada in sa bidda de su Logudoro gratzias a s'agiudu de totu sos abitantes. _[spn]_ + +Dae:www.sardegnaoggi.it + + +## Fabulas. Per una didattica della fiaba + +Editore: Interlinea +Data de Publicatzione: 2006 +Collana: Biblioteca +ISBN: 8882125211 +Paginas: 208 +Repartu: Letteratura +Preju: 15,00 euros + +Cumintzende dae su territoriu de S'Alighera e aunende in s'analisi de sas fiabas totu sa Sardigna Antoni Arca tenet sa capatzidade de leghere in manera giusta sa traditzione, de abaidare a sos codighes orales a s'internu de sas classes de apartenentzia, de nos ammentare in ogni mamentu chi sa fiaba est unu contu. +Unu libru cun una connotatzione territoriale forte, fundamentale pro chie si cheret acurtziare a sas fiabas populares sardas, ma a su matessi tempus de importu mannu pro istudiosos e operadores de ogni livellu. + +_______________________________________________ + +Antoni Arca, professore de Teorias e tecnicas de s'animatzione a sa letura e de Limba e literatura catalana in s'Universidade de Tatari, insignante e iscritore pro pitzinnos cun paritzos libros editados intre sa Sardigna e sa Catalogna. _[spn]_ + + +## Festival de Fes + +Est agabada sa de 12 editziones de su festival de sas musicas sacras de Fes, unu de sos addovios artisticos e culturales prus importante de su Marocu. + +Su calendariu fiat ricu meda de apuntamentos importantes e los ant fatos in sa bab Makina, sa printzipale de sas ghennas monumentales de su Palatzu reale de Fes, sa prus antiga de sas tzitates imperiales marochinas. + +Che a ogni annu, su festival de Fes at propostu finas a su 10 de lampadas cada casta de espressione musicale e coreografica de su sentidu de su sacru, de cale si siat cultura e religione, finas diferentes meda. + +Paris cun sos ispetaculos ant fatu dibatidos e cunferentzias chi faeddaiant de "s'anima de sa mundializatzione". + +S'unica italiana chi bi fiat in sa manifestatzione fiat Antonella Ruggero chi at presentadu paris cun s'Arke Quartet sa prima opera sua de ispiratzione religiosa: "Sacrarmonia". + +E difatis est istadu isseberadu comente tema printzipale propiu su de s'armonia, armonia ispirituale, armonia intre culturas, armonia cun sa natura, finas ca su festival si proponet de essere logu de dialogu interreligiosu e de cuncambios e arrichimentos a pare a livellu euromediterraneu. _[grs]_ + + +## S'eòlicu italianu creschet semper de prus + +Su bentu italianu, mescamente su de su Sud, agradat semper de prus a sas impresas mannas de s'economia extranatzionales, mescamente sas tedescas. S'impresa de asseguratziones tedesca Allianz at giai comporadu unu parcu eolicu in Sitzilia e in s'ora si sunt moende peri sa Danimarca e s'Ispagna. Duncas, s'Italia iscoberit de essere su Paisu de su Bentu. + +S'industria de su bentu in Italia in su 2005 at fatu 452 Mw noos e 26 progetos noos. Como s'Italia est sa de sete natziones pro Mw installados a pustis de IUA, Germania, Ispagna, Ìndia, Portugallu e Tzina. Su tassu de creschida est de su 35% e sos Mw sunt prus de 1.700. + +Peri in su 2006 sos datos cunfirmant sa salude bona de su setore: +52,8% in abrile a cunfrontu de su propiu mese de s'annu passadu e +61,8% in sos primos 4 meses de ocannu a cunfrontu de su propiu periodu de s'annu passadu. + +Su faturadu, cunforme a sos datos de s'Assotziu natzionale energia de su Bentu, in su 2005 est istadu de 450 milliones de euros e in su setore ant traballadu 3.500 pessones.[_lmr_] + + +## Saddàm faghet s'isòperu de su fàmene + +Saddam Hussein at incumintzadu ateru unu isoperu de su famene comente gestu de protesta contra a sa morte de Khamis al-Obeidi, unu de sos avogados suos, su de tres chi ant mortu dae su mese de santugaine, cando est incumintzadu su protzessu pro sos crimines contra a s'umanidade, protzessu chi est belle agabadu pro issu e ateras 7 pessenas imprtantes meda de su regimene irachenu betzu. S'initziativa de su rais est istada comunicada da su capu de su collegiu de sa defensa Khalil al-Doulaimi. Saddam at incumintzadu pro primu eris a pustis si sunt agiuntos ateros 55 detenudos totus apartenenetes a sa passada ditadura. Doulaimi at naradu chi est bennidu a connoschentzia de s'astensione a su mandigongiu e a su bibingiu de su cliente suo e de sos ateros cumpangios de presone dae "particulares cuntatos issoro" e a pustis at afermadu chi sos dimostrantes cherent dae su governu chi est in carriga, dae s'America e dae sas organitzaziones internatzionales "carchi garantzia pro sa segurantzia de sos ateros avogados de sa defensa". Sos legales chi ant fatu parte, si sunt rivoltos-at prezisadu Doulaimi- a sas Natziones Unidas e a sa Lega Araba pro sollezitare sos magistraos de su _Alto Tribunale Speciale_.[_rpt] + +_ + +Dae agi.it + + +## Apellu de sos prèmios Nobel + + +## Tutela de sa limba in Catalugna + +Su Guvernu catalanu in custos urtimos duos annos at postu prus de 168.000 euros de multa a sas impresas e a sos cummertziantes che no ant impreadu su catalanu. Difatis, sa lege catalana de politica linguistica istabilit chi totu sas impresas sunt obrigadas a impreare su catalanu in s'atividade issoro, mescamente in sa cartellonistica e in sas comunicatziones a sa gente. Sas butegas denuntziadas sunt istadas 1278. De custas nd'ant multadu petzi 143, imbetzes sas ateras las ant custrintas a si cunformare deretu a sa normativa. _[sbs]_ + + +## Sa salude de sas populatziones indìgenas est devènnida sa peus de su mundu + +In collaboratzione cun s'Iscola de Igiene e de Meighina Tropicale de Londra e cun Survival International, sa rivista medica _The Lancet_ at publicadu unos cantos articulos chi denuntziant sa crisi sanitaria chi est interessende sas populatziones indigenas in totu su mundu. Sos articulos crarint chi sa salude de sos populos indigenos chi ant prantu sa colonizatzione e sa fura de sas terras issoro, oe est devennida prus mala meda de sa de su restu de sa popultazione, siat in sos paisos poveros siat in sos paisos ricos. In Australia, s'isetu de campare de sos Aborigenos est de 59 annos, contra a sos 77 annos de sos australianos in generale. Sa mortalidade infantile de sos aborigenos est a tres bortas de sa media natzionale. Sos Guarani de su Brasile sufrint imbetzes de su numeru de suitzidios prus artu de su Sud de s'America. + +Su diretore generale de Survival, Stephen Corry, at naradu: "Sas cunditziones de salude pessimas de sos populos indigenos sunt s'eredidаde de seculos de colonizatzione, discriminatzione, povertаde e perdida de sas terras e de sas risorsas issoro. Est una de sas emergentzias umanitarias prus urgentes de custu seculu". + + +## Darfur: agiudos alimentares minimados pro sos isfollados + +Su Programma Alimentare Mundiale (PAM) at minimadu sos agiudos alimentares pro sas populatziones isfolladas de su Darfur ca mancant sos finantziamentos. Duncas at a fornire petzi una mesu ratzione alimentare vitale, chi cheret narrere 1050 calorias peromine cada die (imbetzes de 2100) pro sos 2,1 milliones de pessones chi tenent bisongiu de agiudos alimentares urgentes in su Darfur e non tenent risorsa peruna pro campare. In su 2005, su PAM est resessidu a evitare una catastrofe nutritzionale distribuende prus de 40 migia tonnelladas de benes alimentares ogni mese, a prus de duos milliones de pessones in 400 sitos. Imbetzes ocannu, a fine freargiu, su PAM aiat retzidu petzi su 4% de su dinare chi bisongiaiat pro sighire sas operatziones in su Sudan. Àteros agiudos los ant promitidos sos guvernos sudanesu e americanu a pustis de sa firma de un'acordu de paghe intre unos cantos grupos armados su 5 maju coladu. Ma su PAM pessat chi no at a podere torrare a faghere distributziones cumpretas de benes alimentares in antis de su mese de santandria pro sos ritardos in s'imbiu de sos viveres. Una crisi nutritzionale manna minetzat sos isfollados de su Darfur e in prus, mancant sos finantziamentos finas pro ateros servitzios de importu mannu che a sa distributzione de abba potabile e s'agiudu a sos ospidales. Duncas bisongiat chi sos paisos ricos torrent a finantziare su PAM e sos ateros servitzios vitales e imbient deretu agiudos alimentares in sa regione. _[sbs]_ + + +## Sos Sardos, sighide in unu caminu de unidade + +De reghente Lois Rodriguez at partetzipadu a su seminariu "LinguaWebInfo" organizadu dae su Cunsortziu universitariu de Nugoro e inseridu comente letzione finale in su "Master de tradutzione e comunicatzione in limba sarda" (annu 3), semper organizadu dae su Cunsortziu universitariu in collaboratzione cun s'Universidade autonoma de Bartzellona. + +Cando ais cumintzadu s'atividade de su giornale? +Amus cumintzadu su 24 de freargiu de su 1996. Una sotziedade de Publitzidade "Acordar" at detzididu de investire in unu giornale web in limba galitziana e aiat assuntu unu giornalista ispetzializadu chi si dedicaret petzi a curare su giornale e a l'atualizare ogni die. + +Comente si campat su giornale? +Dae sa publitzidade. Sunt semper de prus sos imprendidores chi cherent faghere sa publitzidade in limba galitziana e nois li damus unu servitziu de livellu artu cun su balangiu de tennere, impreende sa limba nostra, unu produtu tipicu chi si diferentziat dae totu sos ateros propiu pro s'aspetu linguisticu, chi no est in nudda segundariu. Oramai publitzitarios meda si nche sunt cumbinchende chi sa limba agiuat a bendere sos produtos, mescamente sos chi sunt ligados +a sa terra e a sa traditzione. Ma sos benefitzios bi sunt finas pro sos benes prus modernos ligados a sa tecnologia. + +Chie est su publicu bostru? +Su publicu nostru est formadu dae gente chi andat dae sos bintiduos a sos chimbanta annos, pro su bonu est gente chi istat in sas tzitades e tenet un'iscolarizatzione media arta. + +Cando iscriides sas noas o faghides una publitzidade in cale galitzianu iscriides? +Sa Galitzia tenet un'istandard giai dae su 1981, mutidu "Gallego Estandard" e est a custu chi faghimus riferimentu cando iscriimus. + +Esistint diferentzias linguisticas dae zona a zona in Galitzia? +Comente in totu su mundu finas sa Galitzia tenet sas variantes suas e finas pro sa formatzione de s'istandard b'at istadu cuntierras medas e galu bi nd'at oe. Naramus chi esistint sete variantes e, intro de custas, duas prus faeddadas. Sas discussiones prus mannas pro sa formatzione de s'istandard bi sunt istadas ca esistiant duas filosofias, una chi cheriat su galitzianu prus a curtzu a su portoghesu e s'atera chi cheriat unu galitzianu prus indipendente. Custu cheriat narrer chi, pro rapresentare unos cantos fonemas, s'impreaiant grafemas diferentes, a segundu de chie iscriiat. Dae su 2003, pero, sos problemas sunt istados in parte superados e oe belle totus iscrient cun sa normas de su "Gallego Estandard".Pro nois chi impreamus sa limba ogni die, est de seguru de importu mannu a tennere unu riferimentu istabile cun regulas tzertas e totus bi devimus faghere riferimentu. Diat essere pagu seriu si sas noas de su giornale nostru esserent iscritas cunforme a sa provenientzia de su giornalista. Non diamus tennere credibilidade. + +Canta gente bos bisitat ogni die? +Semus su primu mediu eletronicu in Galitzia cun deghe migia bisitas ogni die e su segundu in Ispagna. Custu nos permitit +de tennere unu mercadu publitzitariu mannu e mescamente un'indipendentzia chi est garantzia de libertade. + +Tenet unu cussigiu de dare a sos Sardos? +Dae su pagu chi connosco, mi paret chi galu in Sardigna siais discutende de istandard "ei" istandard "nono". Pro s'esperientzia chi tengio deo sena una limba istandard non si andat a logu e est perigulosu meda, comente apo intesu chi cheret calicunu, a tennere duos istandard. Tantu, duos o tres no acuntentant a totus su matessi. E tando, su cussigiu chi potzo dare a sos sardos est de sighire in unu caminu de unidade, chirchende prus sas cosas chi aunint, chi de seguru sunt prus de sas cosas chi divident. _[gpn]_ + + +## Libertade de informatzione + +Dae su 4 de freargiu de su 2006 Enrique Ramon Galeano, giornalista radiu, est "desaparecido". Traballaiat subra de su narcotraficu in sas zonas de frontera intre Brasile e Paraguay. Cumpangios e collegas meda timent chi l'apant giai mortu. No ant balidu a nudda sos apellos de sa Federatzione de s'istampa paraguajana, de su sindacadu de sos giornalistas, de Report sans Frontieres, de sos organismos internatzionales pro sos Deretos Umanos. +In sos urtimos chimbe annos ant iscumpartu chimbe giornalistas chi traballaiant subra de articulos ligados a sa mafia e a su narcotraficu. Finas a oe ant mortu e iscumpartu 50 pessones in sa provintzia de Concepcion, ma nen su guvernu, nen sa giustitzia, nen sa magistratura ant fatu nudda. Sa mafia, su terrorismu istatale e s'impunidade in Paraguay sighint a essere sa menetza prus manna a sa libertade de informazione e a sa sotziedade tzivile. + +S'America latina est su continente chi tenet, dae su cumintzu de su 2006, sa pertzentuale de "mortalidade giornalistica" prus arta de su mundu; in prus bi sunt intimidatziones, menetzas, surras, chi, pro su chi pertocat su Paraguay sunt fatas dae sos deputados de su partidu "Colorado" chi non bagiulat chi bi siat un'istampa libera e indipendente. [_sbs_] + + +## Rete LinguaWebInfo + +LinguaWebInfo: rete informativa in limbas natzionales + +Fiant presentes Prospero Moran (AST)*, Javier Diaz Noci (EUS), Silvia Llombart (CAT), Ghjacumu Thiers (COS), William Cisilino (FUR), Lois Rodriguez (GAL), Ines Cavalcanti (OCI), Diegu Corraine (SRD). + +Sas finalidades de LinguaWebInfo sunt mescamente: +> istabilire formas di coordianamentu e cuncambiu de informatziones +> faghere connoschere megius sas realidades de sas culturas e limbas natzionales aderentes a sa Rete LWI +> cuncambiu de tecnologias e de ideas + + + +## Itàlia binchet 2-0 contra a sa Repùblica Tzeca + +S'Italia binchet e colat a sos otavos. Derrotende sa Republica Tzeca, sos _azzurri_ sighint su caminu mundiale issoro e no agatant sos brasilianos in sa partida de lunis 26. Sa vitoria cun sos tzecos arribat gratzias a unu gol de Materazzi in su primu tempus (a pustis chi s'iscuadra de Nedved fiat partida bene) e unu segundu gol a su '86 fatu da Inzaghi. Sos tzecos pagant s'espulsione de Polak a su '45. Mannu meda su traballu de sa Republica Tzeca, giai debile pro s'assentzia de Koeller e cun Baros a su torrongiu dae unu infortuniu longu. Intre sos italianos bona sas proa de Buffon, su megius in campu, sa de Cannavaro, Gattuso e Materazzi. A dolu mannu Nesta s'infortuniat (dolore a s'imbene) e est custrintu a lassare su campu, intrat Materazzi, chi signat puru. Custu lunis chi benit amus a giogare contra o a sa Croazia o a s'Australia. Como s'iscuadra de Lippi non devet pessare a sos problemas italianos de su pallone pro sighire in custu mundiale, difatis, oe matessi sa Juve, su Milan, sa Fiorentina e sa Lazio sunt istadas deferidas, isetamus sas penalizatziones pro custos _"clubs"._[_gpd_] + +__ + + +## Alghero, città catalana d'Itàlia. La letteratura popolare a tutela delle lingue locali. + +Editore: Carocci +Data de Publicatzione: 2006 +Collana: Lingue e letterature Carocci +ISBN: 8843038273 +Paginas: 142 +Repartu: Linguistica +Preju: 14,80 euros + +In s'istoria sua de paritzos seculos s'Alighera at faeddadu nuragicu e a pustis punicu, latinu, grecu, a pustis galu latinu e sardu, ligure e catalanu, castiglianu e a sa fine italianu. +Custu libru est unu cuntributu pro cumprendere sa fisionomia culturale e literaria de sa tzitade sarda, cumplessa e articulada chi s'est formada in su tempus. +Si tratat de unu libru chi faeddat de sa limba e de sa produzione literaria de S'Alighera tramite s'analisi de sas operas literarias e de sa documentatzione archivistica. + +Antoni Arca, professore de Teorias e tecnicas de s'animatzione a sa letura e de Limba e letteratura catalana in s'Universidade de Tatari, insignante e iscritore pro pitzinnos cun paritzos libros editados intre sa Sardigna e sa Catalogna. _[spn]_ + + +## Espositzione a sos sonos + +Su decretu nou, determinat sos recuisidos minimos pro s'amparu de sos traballadores contra a sos arriscos pro sa salude e sa segurantzia devidas a s'espositzione a sos sonos cando si traballat e in particulare pro s'uditu. + +Sunt istadas dadas definitziones e limites pro sa pressione acustica massima (ppeak), su livellu de espositzione giornaliera e setimanale a sos sonos. + +Est obrigu de su mere valutare sos sonos leende in cunsideru: + + 1. su livellu, sa casta e sa durada de s'espositzione + + 2. sos balores limite d'espositzione + + 3. totu sos efetos subra de sa salude e de sa segurantzia de sos traballadores sensibiles a sos sonos + + 4. sas informatziones subra de s'emissione de sos sonos dadas dae sos fraigadores de s'atretzadura de traballu cunforme a sos disponimentos de oe + + 5. sa disponibilidade de dispositivos de amparu de s'uditu cun carateristicas de atenuatzione + +Sas valutaziones e sas mesuras sunt programadas e fatas ogni bator annos dae personale cualificadu in s'ambitu de sos servitzios de preventzione e amparu. + + +## Regorta diferentziada + +Est partida in Tatari sa regorta diferentziada, in sa bidda sunt operativas sas tres postatziones pro collire sos refudos diferentziados (plastica e metallu, pabiru e cartone, bidru), sas postatziones pro sa regorta de sos refudos organicos e indiferentziados. + +In su tzentru istoricu sunt istadas distribuidos, dae in domo in domo, sos bio-cassonetos e sos sacheddos de colore diferente pro sas chimbe diferentes fratziones mertzeologicas. + +Su messagiu chi si cheret dare est de tratare unu materiale de iscartu pro lu mudare in materiale nou. Refudos meda chi nche finint in s'arga podent subire custu protzessu. + +Un'esempru pro totus: dae sos giornales betzos, cun tratamentos oportunos, bi podet essire su pabiru ritzicladu. Su bantagiu? Non si nche segant sos arbores e su protzessu est prus economicu cunforme a cussu traditzionale. + +Su depliant informativu est istadu imprentadu cun pabiru retzicladu. + +Sa regorta diferentziada tenet duos obietivos: sa separatzione de sos refudos pro categorias de materiales, partzende sos refusos incuinantes e perigulosos dae sos ritziclabiles. + +Sos tataresos ant aderidu cun cuntentesa a s'initziativa comente si aerent fatu sa regorta diferentziada dae semper.[TB_]_ + + +## Cùssigiu d'Europa + +Unu raportu publicadu s'8 de cabudanni passadu dae su Comitadu de sos Ministros de su Cussigiu d'Europa, espressat sa cuntentesa pro sas leges noas fatas pro amparare sas minorias linguisticas in Croatzia, ma signalat in su matessi tempus unu minimongiu drammaticu de su numeru de madrelinguas de totu sas limbas minoritarias difundidas in su paisu. +Benit notada finas una disistima generale dae banda de sa cultura croata pro su chi pertocat sas limbas minoritarias, in particulare sa limba serba. +Su raportu pedit s'impreu de una toponomastica bilingue e faghet apellu a sos poderes locales a manera chi abandonent sa malignidade issoro pro su chi pertocat sas limbas minoritarias. +Tenet finas una serie de avertentzias e finas s'impreu de una tecnica coerente pro sa formatzione de sos insignantes e de materiale didaticu addatu pro imparare sas limbas minoritarias, sa creschida de sa presentzia de sas limbas minoritarias in televisione e sa garantzia chi sas limbas regionales o minoritarias siant impreadas, si oportunu, in sos servitzios publicos. +Su raportu est istadu elaboradu dae unu comitadu de espertos indipendentes a pustis de sa segunda valutatzione de s'aplicatzione de sa Carta europea de sas limbas regionales e minoritarias. _[spn] +_ +Dae: www.minoranzalinguistiche.it + + +## Acordu intre sa Nigeria e su Camerum + +Sa Nigeria e su Camerum sunt arribados a un'acordu chi ponet fine a una cuntierra longa meda pro su cuntrollu e sa sovranidade de sa penisula de Bakassi, in su Gulfu de Guinea, unu territoriu ricu meda de risorsas petroliferas e de riservas de gas. S'abertura de sas tratativas est istada in New York cun su segretariu generale de s'ONU Kofi Annan. Segundu sos acordos otentos cun sa mediatzione de s'ONU, su guvernu de Abuja at cunsentidu a tramudare sa sovranidade de su territoriu a su Camerum. Sa firma de s' acordu signat sa fine de sas tensiones intre sos duos Paisos. Su presidente nigerianu Olusegun Obasanjo e cussu camerunensu Paul Biya, ant detzisu chi sas tropas nigerianas chi sunt in sa penisula ant 60 dies de tempus pro si ritirare. Obasanjo at naradu " S'acordu rapresentat unu modellu pro sa solutzione de chistiones similes in Africa e in su restu de su mundu". In sa realidade sa penisula de Bakassi fiat istada dada a su guvernu de su Camerum giai in su 2002 cun sa sententzia de sa Corte internatzionale de s'Aja ma, bi sunt istados ritardos pro su passagiu efetivu cajonados dae sa resistentzia de nigerianos meda. Sa cuntierra est cumintzada in su 1885 cando sa Gran Bretagna e sa Germania fiant sas potentzias coloniales chi controllaiant sa Nigeria e su Camerum.[_gcl]_ + + +## Acordu intre Itàlia e Onu + +(ansa) S'Italia e s'agentzia de s'Onu chi si ocupat de sa batalla contra a sa desertificatzione ant sutascritu un'acordu pro realizare progetos de collaboratzione cun sos paisos africanos. S'acordu est istadu fatu dae su prof. Pietro Gagliardo, presidente de su Comitadu Natzionale contra a sa Desertificatzione e dae Hama Arba Dialla, segretariu de sa cunventzione Onu. S'acordu est istadu fatu mescamente pro realizare duos progetos, curados dae s'Enea, pro fornire pompas idraulicas de produtzione italiana, alimentadas dae pannellos pro pompare s'abba destinada a sas biddas in Burkina Faso e in Mauritania. Gagliardo at ammentadu chi medas bias sa paraula desertificatzione podet cunfundere e podet faghere pessare a sos desertos. Imbetzes custu termine cheret narrere chi su terrinu perdet fertilidade e produtividade creende una situatzione grave meda pro sa populatzione. (mrp_)_ + + +## Undicesimo Rapporto sulle migrazioni 2005 + +_Editore_: Franco Angeli + +_Collana_**: I.S.MU Fondazione per le Iniziative e studi sulla Multietnicita** + +_Data de publicatzione_**: 2006** + +_Preju_**: euros 27,00** + +_ISBN_**:** 88-464-7502-X + +In su 2005 prus de tres milliones de istrangios in su territoriu italianu, belle 500 migia (deghe bias in prus de 13 annos a como) sos minorennes iscritos in s'anagrafe, un'aumentu de 80 migia istudentes in sas iscolas italianas in s'urtimu annu. Sunt petzi unos cantos datos chi dant un'imagine crara de una realidade manna e istruturada in intro de s'Italia. + +Su raportu annuale de s'Ismu subra de sas migratziones dat unu cuadru bastante cumpretu de sa situatzione migratoria in Italia, mediante un'analisi aprofundida de bator setziones: "Su cuadru generale", "Sas areas de atentzione", sos "Aprofundimentos" e "S'iscenariu internatzionale". +Su Raportu est importante meda pro totus cussos chi, semper de prus, si ocupant pro motivos diferentes, de immigratzione. + +Sa Fondatzione ISMU faghet atividade de documentatzione, formatzione, informatzione, istudiu e chirca subra de sos temas de multietnitzidade e, mescamente, de migratziones internatzionales. Su Tzentru de Documentatzione, in Milanu, dat s'oportunidade de consultare siat unu patrimoniu ricu a beru de volumenes e de periodicos siat una base datos atualizada e de impreare s'agiudu de unu grupu de espertos in disciplinas meda._[sch]_ + + +## Un futuro in gioco + +_Autore: _Anna Paltrinieri Casella + +_Collana_**:** Sociologia + +_Contributos:_ Chiara Cavagnini, Mayke Kaag, Ilaria Marchetti, Laura Mentasti, Lamine Ndyaye, Enrico Maria Tacchi + +_Data de publicatzione_**: ** 2006 + +_Paginas_: 192 +_ISBN_**:** 88-464-7471-6 +_Preju_**:** 17,00 euros + +Su tema de sas relatziones intre comunidades etnicas chi partzint su matessi ispatziu ma non riferimentos culturales e istile de bida est importante in sa sotziedade italiana e medas bias faghet naschere polemicas. Difatis, a sas decraratziones de printzipiu pro difendere sas resones de su relativismu culturale o sas chi sustenint sas identidades, a fitianu currispondet unu bivere difitzile e problematicu, ue guasi non si credet prus chi si potzant aere situatziones relatzionales non conflituales. Una testimonia est dada dae su Residence Prealpinu de Bovezzo, palatzu betzu e derutu in sa periferia de Brescia, ue ant agatadu ospitalidade chentinas de immigrados senegalesos chi apartenent a sa comunidade islamica sufi de sos muridi. + +Obrigados a bivere in cunditziones de pobertade, sos immigrados tenent relatziones difitziles cun sa comunidade italiana de su rione matessi, chi los brigant de non cherrere a beru s'integratzione e de essere deviados; issos, imbetzes, creent chi sa situatzione issoro est causada dae s'incapatzidade de sa sotziedade italiana de los atzetare. Sos pregiuditzios dae un'ala e dae s'atera determinant cunflitos chi medas bias si trasformant in violentzia. + +Custu libru naschet dae unu traballu de chirca, finantziadu dae sa Comunidade montana de Valle Trompia, cun s'agiudu de sas Comunas de Bovezzo e de Brescia realizadu, dae su cabudanni de su 2004 a su de su 2005, dae su Laris (Laboratoriu de Interventu e Chirca Sotziale) de s'Universidade Cattolica de su Coro Sacru (sede de Brescia). + +Anna Casella Paltrinieri insignat Antropologia generale e Antropologia de sas relatziones interetnicas in sa Facultade de Sientzias de sa Formatzione de s' Universidade Catolica de su Coro Sacru e Antropologia de sa salude e de sa cura in sa Facultade de Meighina e Chirurgia de sa matessi Universidade. At fatu indagines mescamente in America latina e in Africa subra de ambiente rurale e urbanu, de migratzione, de cooperatzione a s'isvilupu. In Italia at fatu chircas de antropologia urbana e immigratzione. [sch] + + +## Ciampi votat no + +Ciampi: a votare "no" est a mantennere bia sa Costitutzione. Narrere nono a su referendum est a difendere sa Costitutzione, chi, segundu isse est semper atuale. Isse non cuat s'idea sua, e narat chi custa riforma proposta dae sa Lega, est foras dae ogni regula. Sa Carta Costitutzionale, isse pessat, si podet cambiare, ma s'importante est chi non bengiat mudada s'essentzia de custu testu. Ciampi narat finas, chi isse no aiat mai firmadu cussa lege si fiat colada a su Quirinale, e che a isse la pessat Prodi, chi narat chi a pustis de su referendum, sa prima cosa de faghere at a essere de minimare su numeru de sos deputados. A parrere de Bossi, imbetzes, si custu referendum non est atzetadu, sos chi la pessant che a isse s'ant a devere moere cun initziativas prus fortes e perigulosas de cantu lu podet essere unu fusile. [_len_] + + +## Mèteo: si prevident 40 grados + +Su Ministeriu de sa Salude at postu in avisu sos Assessorados regionales a sa Sanidade e sos Servitzios Sotziales pro ativare pranos locales giai definidos pro cumbatere su caentu. A sos dotore de familia e a sos servitzios sotziu-sanitarios at a tocare de cuntatare sas pessones sugetas, che a sos antzianos. Sa situatzione meteo pro oe e finas a 3-4 dies inditant un'undada de calore in totu s'Italia e mescamente in sas tzitades de Milanu, Brescia, Torinu, Roma, Napoli, Bari, Catania, Palermo e Casteddu. + +Si pensat chi sas temperaduras potzant creschere e colare sos 40 grados. Pro su Ministru de sa Salude bisongiat a impreare carchi norma fundamentale pro evitare problemas fisicos: biere abba meda, bestire cosas lebias e mandigare frutora e birdura; megius a non biere arcolicos e bevandas cun gas. + +A sas pessones chi tenent prus de 60 annos, chi istant in sos tzentro urbanos e tentent problemas cardiovascolares, tumorales, diabeticos etc., su caentu forte lis podet determinare un'arriscu beru pro sa salude; galu de prus si sas cunditziones economicas non sunt bonas, si bivent solas o in sos pranos artos de sos palatzos. Pro custa categoria sas racumandatziones devent essere sighidas in manera assoluta._[sch]_ + + +## Istatutu nou de Catalugna + +Su populu catalanu at semper punnadu pro s'autoguvernu e pro formas istitutzionales propias, comente sa Generalitat, creada in su 1359, e pro un'ordinamentu giuridicu suo. In custos urtimos tres seculos, dae s'abolitzione de sa Generalitat in su 1714, a pustis de degheoto meses de assediu militare a Bartzellona pro parte de s'esertzitu de Filipu V, meda sunt istados sos tentativos de recuperare sas istitutziones de s'autoguvernu. Catalugna est una natzione pro resones istoricas, de cultura, de limba, ma, prus de totu, pro sa boluntade majoritaria de sa populatzione. Est una natzione, emo, ma debile, ca li mancat un'istadu propiu. In tota s'istoria sua est istada ocupada varias bortas, sas leges de su logu abolidas e sustituidas pro ateras, furisteras, sa limba e sa cultura umiliadas e proibidas, s'economia sutamissa a sa boluntade de ateros, s'aministratzione e su guvernu suo abolidos . + +Sos catalanos pero ant semper apidu unu bissiu: sunt testurrudos, o pro megius narrere ant una virtude: sunt perseverantes. Comente ant fatu ateros populos pessighidos, ant resistidu a totu sas disgratzias e ant preservadu s'identidade propia, intre ateros motivos, pro un'imperativu eticu frente a s'ideologia dominante. Pro dignidade pessonale lis est tocadu a si oponnere a sa resone de sa fortza de s'opressore. Custa resistentzia, cun periodos de virulentzia prus manna o prus minore est istada in funtzione de s'ecuilibriu de fortzas de sas comunidades implicadas e de sos cambios ideologicos. Mai pero ant perdidu s'idea de torrare a tennere una forma de autoguvernu, e durante custu urtimu seculu meda sunt istados sos tentativos de bi resessere. + +Ammentemus sa creatzione, in su 1914, de sa Mancomunitat, assemblea formada dae sos diputados de sas bator provintzias catalanas, su recuperu de sa Generalitat e de s'Istatutu in su 1932, su ristabilimentu de sa Generalitat in su 1977 e de s'Istatutu in su 1979, s'incras etotu de sa note franchista. + +Est in custu cuntestu chi tocat a bidere s'Istatutu nou votadu dominiga passada, comente superamentu de su de su 1979. + +Sas positziones a in antis de su referendum podent essere resumidas in custas tres optziones politicas. + +1) Su** "No" **fundamentadu in su conservadorismu ispagnolista. + +Est sa positzione de sos partidos ligados a su passadu antidemocraticu chi difendent sos interessos de s'oligarchia ispagnola, interessos chi sunt finantziarios, terratenentes e proimperialistas. Finantziarios ca dominant sas banca e s'ispeculatzione de su dinare. Sunt sos restos de s'imperiu e, avesados a ispozare de sas richesas naturales sas colonias e a nde controllare sa produtzione, sighint su dominiu sou cun su controllu de su dinare. In sos momentos de isplendore ant dominadu su mercadu de s'oro e pro tantu de sas bancas. + +Terratenentes ca galu possedint propiedades mannas chi lis dant su controllu e su podere subra de sas zonas prus poveras de sa penisula iberica. Sos latifundistas prus famados, incarnant sa simbologia de s'ispagnolismu prus arraighinadu, finas in partes importantes de sa populatzione. + +Pagu b'at de narrere subra de su proimperialismu, bendidu a sos interessos de s'ultraconservadorismu mundiale e difitzile de cumprendere puru dae ispagnolistas in bonafide. Si tratat de unu proimperialismu nostalgicu, de poderes imperiales antigorios, chi sublimant acurtziende*si a su prus forte, cun sutamissione assoluta. + +In realidade diant cherrere torrare a sa situatzione de su 1939, cun sa Catalugna ocupada militarmente, cun sas leges suas e sos deretos abolidos, sa limba e sa cultura proibidas dae unos cantos golpistas agiuados dae sos guvernos nazista e fassista. Custa ideologia pero como no est de moda e duncas difendent su primu istatutu, redatadu cun sa timoria, no ingiustificada, de una reatzione militare. Cunsiderant chi giai ant tzedidu bastante e non podent aguantare mancu unu passu in prus de progressu democraticu. Est pro custu chi difendent su "No" a custu istatutu nou. + +2) Su ** "No" **chi mirat a s'imbeniente. + +Est sa positzione de sos chi si negant a atzetare chi in su seculu 21 sa Catalugna non siat libera de detzidere su chi cheret. Est sa positzione etica de sos chi creent chi ogni pessone, ogni comunidade, tenet su deretu a detzidere sa lege fundamentale de su logu suo, sena perunu presorgiu, sena chi siat adulterada dae interessos furisteris. De sos chi creent chi non si podet faeddare propiamente de democratzia sena includere su deretu a s'autodeterminatzione. Meda lutadores de sa libertade e ogni bia semper prus giovanos, sena tennere in contu si sunt catalanos dae semper o sunt de familias chi benint dae foras, creent chi ogni grupu umanu tenet su deretu a detzidere comente cheret bivere, semper de acordu cun sos printzipios de sa decraratzione de sos deretos umanos, in su rispetu de sa diversidade e segundu sos printzipios de sa democratzia. Pro custu no atzetant un'istatutu chi, votadu dae su Parlamentu catalanu cun s'aprovatzione belle unanime de sos rapresentantes de sa gente, su 90%, siat istadu modificadu in puntos importantes dae su Parlamentu ispagnolu, pro influentzia de una campagna mediatica virulenta de sa destra politica, prena de odiu anticatalanu e de xenofobia. + +3) Su** "Si" **pensende in su presente. + +In mesu a custos duos "No", unu "Si" pragmaticu. In linia cun su catalanismu chi at imparadu chi a s'ora de gherrare, su prus debile non si la podet giogare a totu o a nudda. Una parte est semper megius chi non nudda. S'istoria, a dolu mannu, lis at imparadu chi sa resone de sa fortza, su prus bias, binchet contra de sa fortza de sa resone. Sunt sos chi pensant chi: si non nde bogant sa bota dae su tzugru, amus a respirare megius, e amus a leare prus fortzas pro s'imbeniente. + +Est su "Si" de sa burghesia catalana, chi rapresentat unu modellu diferente de cultura de sa destra ispagnola. Est una destra industriale, produtiva, traballadora e aberta a Europa. Industriale in su sensu chi at creadu, no est naschida dae sa nobilesa, ma dae su traballu de s'artesanu, de su maistru devennidu impresariu. Produtiva, ca si basat in sa produtzione de produtos, no in s'ispeculatzione de su dinare. Traballadora, ca ischit chi petzi cun su traballu si progressat. Una burghesia chi abaidat a Europa, ca est su modellu suo de referentzia, chi cumprendet chi sa fortza nde benit dae sa capatzidade cumertziale prus chi non dae sa militare. Balorat su dialogu, s'intesa, su rispetu pro sa libertade de sos ateros ca balorat sa propia. No li dat fastigiu sa diversidade ca semper est istadu in cuntatu cun furisteris, ca sa Catalugna est semper istada una terra de passagiu, de culturas chi si sunt agatadas. + +Est puru su "Si" chi permitit chi sos catalanos naschidos in foras, o de familias cun s'ideologia de sa classe dominante ispagnola, s'abigent a pagu a pagu chi issos puru sunt catalanos, non rinuntziende a sa cultura issoro originaria, ma rispetende sa cultura de su logu chi los at retzidos. + +Est su "Si" de sos traballadores, de sos responsabiles diretos de sa richesa e de sa produtzione, chi ant imparadu a balorare sa fortza de s'unione e de sa solidaridade, de sa netzessidade de leges giustas, de su balore de sa sotziedade de su benessere, de sos chi ischint chi s'istoria est unu protzessu in ue sos balangios non sunt de badas. + +Est su "Si" taticu, de sos chi ischint chi nemos los at a firmare, chi issos non si podent firmare mai. De sos chi, tzedende in puntos importantes de s'istatutu nou, non ant tzedidu in puntos fundamentales, baluardos de s'identidade, antis los ant megiorados, comente podent essere, pro esempru, sos articulos subra de sa limba: + +Articulu 6.1 "Sa limba propia de Catalugna est su catalanu. Comente tale, su catalanu est sa limba de impreu normale e preferente de sas Aministratziones publicas e de sos medios de comunicatzione publicos de Catalugna e est puru sa limba veiculare e de aprendimentu in s'insignamentu." + +Articulu 6.3 "Sa Generalitat e s'Istadu devent faghere totu su netzessariu a manera chi siat reconnota s'ufitzialidade de su catalanu in s'Unione Europea e pro sa presentzia e impreu de su catalanu in sos organismos internatzionales e in sos tratados internatzionales de argumentu culturale o linguisticu." + + +## In Palermo 103 cummertziantes si oponent a su 'pizzo' + +In mesu de su tzentru istoricu de Palermo chentu e tres esertzitzios cummertziales intre agentzias de biagiu, butegas de abilliamentu, tzilleris, pensiones, librerias, butegas biologicas, paneterias e palestras ant detzisu de narrere _Adiosu_ a su 'pizzo' (sa tassa chi sos butegheris devent pagare ogni mese a sa mafia). Sos numenes de sas aziendas sunt in Internet, e pagu tempus como issos ant fatu finas unu festa in una pratza de Palermo. + +"Damus un'istrempiada a sa mafia" naraiat un'istriscione. E sos cummertziantes ant annuntziadu a sos tzitadinos: "Non pagamus prus s'assiguratzione a sa mafia". Pro Cosa Nostra est un'atzione inaudida, ponet in discussione s'autoridade sua in su territoriu. Est perigulosu pro cale si siat Istadu, e prus ancora pro s'Istadu-umbra, chi si fundat subra de su timore e de sa sutamissione. "Pro como sa mafia nos osservat e si callat," narat Enrico Colajanni " ma cando amus a essere prus fortes nos at a corfere". Colajanni apartenet a sos organizadores de su movimentu _Addiopizzo_. "Non cherimus protestare ebbia, ma finas faghere carchi cosa de cuncretu". Est pro cussu chi ant refudadu s'idea de boicotare a sos imprenditores chi pagant. Cherent imbetzes sustennere a sos chi tenent su coragiu de non pagare. "Sa megius arma de su tzitadinu est su consumu" narat Colajanni, e difatis prus de 7000 palermitanos si sunt impignados a comporare in sas atividades cummertziales de _Addiopizzo._ + +Dae sa politica sos reverdes non si podent isetare agiudos mannos. Su guvernadore de sa Sitzilia Salvatore Cuffaro negat in sicu chi su prus de sos Sitzilianos paghet su 'pizzo', narende chi chie narat custa cosa faghet dannu mannu a s'imagine de s'Isula. Ma Cuffaro, chi est istadu cunfirmadu dae su votu in sas regionales, in contu de 'pizzo' no est unu testimongiu afidabile, difatis est suta protzessu in Palermo pro favoregiamentu a sa mafia. + +Su capu de sa Dna Piero Grasso afirmat chi sas impresas chi pagant su 'pizzo' sunt intre su 70 e s'80%. "Sos imprenditores bonos si nch'andant - narat Colajanni - e sos ateros o no investint o si incurbant a sa mafia e perdent totu". + +Pro custu motivu est naschidu _Addiopizzo_: su 29 de lampadas de su 2004 sa tzitade de Palermo si nd'est ischidada tapetzada de adesivos biancos listados a lutu, chi naraiant _Unu populu intreu chi pagat est unu populu sena dignidade_. S'idea fiat istada de unu grupu de sete pitzocos chi si cheriant interrogare subra de su problema de su 'pizzo'. Dae inie est naschidu custu movimentu, chi cheret essere unu signale de Resistentzia. [_gpr_] + + +## Berlinu boicotat sa Coca Cola + +In s'interi chi andant a in antis sos Campionados Mundiales de pallone _Germania 2006_, sunt in cursu atziones de protesta contra a s'isponsorizatzione de s'eventu isportivu dae parte de sa Coca Cola. Protestas de su matessi tenore si sunt verificadas giai in Londra e in Roma in ocasione de su Tour de su Trofeu de sa Copa de su Mundu, isponsorizadu semper dae sa multinatzionale de Atlanta. + +S'8 de abrile in s'Auditorium de Roma est istadu distribuidu a sos giornalistas intervennidos a sa cunferentzia istampa unu volantinu chi naraiat: "Sa Coca Cola isponsorizat su tour de su Trofeu de sa Copa de su Mundu e cheret chi sos consumadores assotzient sos produtos suos a un'imagine de isport, de salude e de benessere, chi los leet a comporare. Ma sa Coca Cola, a sa Colombia, a s'India e a ateros Paisos meda non che lis leat isport, nen benessere e nen salude, ma violatziones mannas de sos deretos umanos. Pro custu pedimus a totus, omines e feminas, de non comporare sos produtos de sa Coca Cola Company; a sa FIFA de nche bogare Coca Cola dae sos isponsor de sos Mundiales de pallone; a sa FIGC de non si serbire de sa Fuoriclasse Cup pro faghere bendere prus Coca Cola a sos pitzocos de sas iscolas; e a sa Coca Cola de cumintzare a giogare in manera neta, partende dae su rispetu de sos impignos". + +Mancu una de custa rechestas est istada atzetada. Su boicotagiu sighit. In Colombia. In Italia. In Germania. In sos Istados Unidos. In Inghilterra. In India. In totu su mundu. [_gpr_] + + +## Iscobertu vulcanu suta de mare + +Unu vulcanu suta de mare, prus mannu de sa tzitade de Washington - informat su cuotidianu ispannolu El Pais - est istadu iscobertu cara a sas costeras de Sitzilia. Sa noa est istada publicada eris dae s'Istitutu de Geofisica e Vulcanologia de Italia. + +Giai s'ischiat chi in cue b'aiat un'istrutura vulcanica cun medas cucuros. Su chi oe ant iscobertu est chi, su beru, totu sos cucuros formant un'unicu vulcanu. Su cratere est mannu belle 30 chilometros de largaria e 25 de longaria e medit 400 metros de artaria. Pro como, Empedocle - gasi l'ant mutidu - non presentat perunu perigulu de eruzione. + + +## In Firenze sos esperantistas + +Dae su 29 de triulas finas a su 5 de austu in Firenze s'at a faghere su cungressu annuale de sos esperantistas. Giai duamigia delegados ant presentadu sa dimanda de partetzipatzione, dae onni ala de su mundu: sessantunu natziones, ma petzi una limba, sena bisongiu de interpretes, pro arrejonare, pro bidere ispetaculos teatrales e musicales, pro sighire letziones universitarias fatas dae academicos de sos chimbe continentes, etc. Su de ocannu est su de tres cungressos unu in fatu de s'ateru, a pustis de su de Pechinu (2004) e Vilnius (2005), in ue partetzipant totus a titulu personale, paghende∙si ognunu sas ispesas e medas bias arribende dae paisos pro nudda ricos. Su grupu natzionale prus numerosu at a essere su frantzesu, cun 283 cungressistas, sighidu dae 254 italianos e 179 giaponesos; medas finas sas rapresentantzias de Polonia, Germania, Russia, Belgiu, Brasile, Ispagna e Lituania. Su Ministru de sos Afares Esteros at sustennidu sa pubblicatzione in esperantu de "I Promessi Sposi", sa Comuna de Firenze at pubblicadu una ghia de sa tzitade e paritzos entes e ditas privadas ant dadu unu contributu: cartellas pro sos cungressistas, s'editzione in esperantu de "I Malavoglia" de Giovanni Verga, una regorta chi aunit sos traballos prus importantes, iscritos in esperantu, de su linguista Bruno Migliorini e cun un'ispetaculu de isbanderadores. Onni annu sunt prus de 300 sos libros noos chi sunt publicados in sa limba internatzionale: non petzi tradutziones ma finas operas originales, chi a pustis sunt bortadas in sas limbas natzionales. Spomenka Stimec, de Zagabria, chi at iscritu libros in esperantu e bortados in croatu, giaponesu, tzinesu, frantzesu e tedescu, at a presentare in Firenze su libru nou "Hodler a Mostar": in sa coberta un'autoritratu de su pintore isvitzeru, furadu dae su museu de Sarajevo in sa gherra, cun s'isperu de dare un'agiudu pro lu recuperare. [_sch_] + + +## Congo: creschent sas violèntzias + +In sa Republica Democratica de su Congo si acurtziant sas primas eletziones liberas a pustis de 40 annos ma in s'ala est de su paisu sighit sa timoria: rapimentos, abusos sessuales, isrobos onni die. + +Non cuntentos de furare in sas domos e in sas butegas, sos segnores de su terrore como intrant finas in sas cresias. In sa bidda de Ciherano, a belle 50 km dae Bukavu (provintzia de su Sud Kivu) su 25 de maju unu grupu de omines armados est intradu in sa parrochia e si nch'at leadu totu su chi baliat carchi cosa. Unu responsabile at naradu: "Nos ant iscutu, fatu corcare in terra e si nch'ant leadu dinare, telefonos e bestires". Dae sas testimonias non si podet istabilire chie sunt sos bandidos: bestidos in manera istrana (calicunu cun cartzones de uniforme, ateros cun camisas, ateros a cartzones curtzos) ant faeddadu in frantzesu, swahili e lingala (duas de sas bator limbas natzionales), in antis de si nche fuire in vetura. Pro sos abitantes sunt ex sordados congolesos ( Fardc) chi non ant cunsignadu sas armas. Pero podent finas essere reverdes de sas Fortzas Democraticas de Liberatzione de su Ruanda, chi si sunt istabilidos in cussa zona o, comente naradu in antis, elementos de sa Fardc; s'ufitziu de sas Natziones Unidas pro su Coordinamentu de sos Afares Umanitarios in Kinshasa rilevat chi sos crimines prus graves sunt propiu sos chi faghent sos sordados de sa Fardc. + +Finas in sa bidda de Ibanda, a curtzu a sa parrochia, sas violentzias creschent: "Dae belle tres chidas sa populatzione est vitima de sas atziones de omines armados de fusile", narat su responsabile de sa comunidade tzivile. [_sch_] + + +## La favola dell'indoeuropeo + +_Editore_: Mondadori Bruno + +_Data de publicatzione_: 2005 + +_ISBN_: 8842492744 + +_Paginas_: 117 + +_Preju_: 12,00 euros + +Custu libru ponet in lughe in manera provocatoria s'intuitzione istorica chi unu vinculu de fraternidade ligat dae 5.000 annos s'Europa a s'antiga Mesopotamia, in ue sunt naschidas sas tziviltades de Sumer, Akkad, Babilonia. S'elementu de congiuntzione intre s'Oriente e s'Otzidente est _Sargon il Grande_: su fundadore de sa dinastia de Akkad, in su III millenniu a. C. Dae inoghe derivat su numene de sa limba acadica chi cun ateras limbas semiticas ant dadu origine a sas limbas europeas. In su libru sunt medas sos riferimentos intre sas duas areas linguisticas. + +S'autore cheret mustrare ite at iscobertu e cheret narrere a totus chi s'indoeuropeu (limbas europeas e asiaticas cun carateres comunos naschidas dae una limba antiga e unitaria), no esistit, est petzi unu contu fatu dae sos istudiosos. Sunt custas derivatziones chi mustrant s'ambitu linguisticu in ue s'agatat s'omine. + +Diat bastare a faghere riferimentu a s'istoria e a sa beridade pro si cumbinchere chi, a livellu de sa limba, s'Otzidente europeu est derivadu dae s'Oriente, dae sa Mesopotamia. + +Cun s'istudiu de sos documentos, Semerano at informadu chi sa limba de sos italianos est de origine semitica e acadica pro sa cunchista e s'influentzia chi at trasmissu in su Mediterraneu sa dinastia de _Sargon_. + +Segundu sa teoria chi s'unica beridade possibile, in casos meda, est s'istorica, su libru si presentat polemicu ma interessante e cun informatziones ricas. + + +## Sighint sos assassìnios de giornalistas in Amèrica Latina + +Noe giornalistas de ses Paisos de s'America Latina sunt istados assassinados fintzas a como in s'annu 2006. Su Messicu est in su primu postu de su bilantziu totale cun 3 vitimas, dae sos datos de su documentu semestrale de sa Cummissione Investigativa de Atentados a Giornalistas (CIAP) de sa Federatzione Latinuamericana de sos Giornalistas (FELAP). + +Su documentu, difusu in sa capitale messicana pro su 30° anniversariu de s'organizatzione continentale, afirmat chi intre ghennargiu e lampadas ant mortu 2 giornalistas in Ecuador, 1 in Colombia, 1 in Guyana, 3 in Messicu e 1 in Venezuela, prus un'iscumparta in Paraguay. + +In ses meses su contu bidet 9 vitimas in 6 Paisos. + +Custa tendentzia istatistica faghet timere unu resurtadu de 18 vitimas in totu s'annu 2006, e custa tzifra si nche acostat a sa tzifra de su 1995, chi fiat de 20 mortos. De custos, sos giornalistas fiant 14 in 7 Paisos: 3 in Brasile, 3 in Colombia, 1 in Ecuador, 2 in Haiti, 3 in Messicu, 1 in Nicaragua e 1 in Venezuela. + +In su 1994 ant mortu 22 professionistas in 9 Paisos: 2 in Argentina, 3 in Brasile, 3 in Colombia, 1 in Haiti, 5 in Messicu, 2 in Nicaragua, 3 in sa Republica Dominicana, 2 in Peru e 1 in Venezuela. [_gpr_] + + +## In Nigeria est gherra + +Sa gherra decrarada e ismentigada de su delta de su Niger est torrada a campu in custu mese de lampadas. + +Su 2, in un'assaltu fatu a de note a sa prataforma petrolifera _Bulfort Dolphin_ nolegiada dae sa cumpannia nigeriana _Peak Petroleum_ aiant secuestradu 8 tecnicos istrangios (ses britannicos, un'americanu e unu canadesu). Duos de custos (britannicos) los aiant liberados sa die in fatu. Su 7 in un'ateru assaltu ant leadu de mira una prataforma de sa _Shell_ ormegiada a tesu de Port Harcourt. S'atacu at causadu nessi 10 mortos intre sas guardias nigerianas, e su secuestru de 5 tecnicos sud-coreanos, tres impiegados de sa _Daewoo E. C_. e ateros duos de sa _Korea Gas Corp_. + +S'atacu l'at rivendicadu su Mend (_Movimentu pro s'emantzipatzione de su Delta de su Niger_). + +A parrere de fontes de Agentzia, su Mend matessi diat aere naradu chi sa liberatzione de sos ostagios diat essere imminente. + +In unu Paisu ricu meda de petroliu e devastadu dae sas Cumpannias Otzidentales, dae sos primos de ocannu sas atziones contra a sas cumpannias si sunt moltiplicadas, comente aiat annuntziadu su Mend in freargiu, cun un'ultimatum. + +Su Mend rivendicat una distributzione noa de sas pertzentuales subra de sos utiles de su petroliu, chi como nche dant in sas butzacas de pagas familias nigerianas. [_gpr_] + + +## Coca-Cola denuntziada pro complitzidade in s'assassìniu de unu leader sindacale + +Su 2 de lampadas s'International Labor Fund e su United SteelWorkers ant presentadu un'ateru casu contra a sa Coca-Cola Company e a s'imbutilliadore suo in America Latina (Coca-Cola FEMSA), chi si basat subra de su Alien Tort Claims Act. + +Custa denuntzia, chi si agiunghet a ateras meda, sustenet chi sos dirigentes de s'impiantu de imbutilliamentu de Barranquilla, in Colombia, apant cospiradu cun su Dipartimentu Aministrativu Colombianu de sa Segurantzia (DAS) e cun sos paramilitares de sas AUC pro intimorire, minetzare e ochiere su leader de su sindacadu SINALTRAINAL Adolfo de Jesus Munera su 31 de austu de su 2002. Sa denuntzia sustenet chi, mancari sa dirigentzia de sa Coca-Cola in Atlanta siat istada avertida paritzas bortas chi sa dirigentzia de s'imbutilliadore de Barranquilla sighiat a si addoviare cun sos paramilitares e a lis cunsentire s'intrada a sos impiantos, s'infiltratzione paramilitare de custu impiantu de imbutilliamentu sighit finas a dies de oe. + +In custu tempus sos paramilitares ant sighidu a minetzare de morte a sos membros e a sos capos de su SINALTRAINAL e ant finas secuestradu su figiu de unu de sos dirigentes de su SINALTRAINAL pro lu cumbinchere a dassare s'atividade sindacale. + +Custas denuntzias arribant in unu mamentu chi su DAS in Colombia est suta acusa pro sa collaboratzione cun sos paramilitares. Acusas seguras ant fatu essire a campu in sas urtimas chidas chi su DAS, chi diat devere protegere sos sindacalistas minetzados, diat aere creadu e mantesu fintzas a oe listas nieddas de sindacalistas, e las diat aere dadas a sos paramilitares a manera chi issos s'esserent movidos subra de custa base. + +Custas acusas arribant finas in su mamentu chi sa Coca-Cola Company nch'est istada bogada dae Campus meda in totu sos Istados Unidos propiu pro s'acusa de no aere ischidu dare rispostas adeguadas a sas violatziones de sos deretos umanos e sindacales in Colombia. [_gpr_] + + +## Su guvernu ecuadorianu annullat su cuntratu cun sa multinatzionale Oxy + +A pustis de meses de mobilitatziones e de rivendicatziones sotziales, su guvernu ecuadorianu at invalidadu su cuntratu cun sa cumpannia petrolifera _Occidental Petroleum_ (Oxy). + +S'Ecuador at revocadu su cuntratu cun sa multinatzionale e at ordinadu sa cunfisca de sos benes suos in su Paisu. Su guvernu ritenet chi sa Oxy apat bendidu in manera illegale sos assortimentos petroliferos, e no at atzetadu sa dimanda de riesame de sa santzione fata dae sa multinatzionale. Como at a essere sa cumpannia natzionale _Petro Ecuador_ a mandare a in antis sas operatziones de sa multinatzionale americana. + +S'Ecuador est su de chimbe produtores de petroliu in Sudamerica. In su Paisu sa Oxy produit dae su 1990 100.000 bariles a sa die, chi benint dae s'Amatzonia. Dae freargiu passadu si sunt verificadas protestas meda dae sas fortzas sotziales e indigenas chi pediant a su guvernu de atuare riformas pro cunsentire a sos abitantes de sas regiones poberas de benefitziare de sas intradas de su petroliu. Sa Oxy est acusada finas de aere violadu sa lege ecuadoriana pro aere bendidu su 40% de sas atziones suas a sa cumpannia canadesa _Encana_ sena aere consultadu in antis sas autoridades de Quito. [_gpr_] + + +## Fèminas de Àfrica: unu cumintzu nou + +Sa cantidade manna de parlamentares in Àfrica est istadu unu de sos temas tratados in s'addoviu "Donne d'Àfrica. Un nuovo inizio", fatu in sa Triennale de Milano su 14 de lampadas coladu, promovidu dae sas ong Cesvi, Cocis e dae su setimanale Vita-Non profit Magazine. + +Est femina su presidente de sa Liberia, Ellen Johnson-Sirleaf, in Zimbabwe, Burundi e Sudafrica sa vitzepresidentzia de s'Istadu est istada atribuida a tres feminas. Su primadu de sa presentzia feminile in parlamentu tocat a su Rwanda, cun su 49 pro chentu de feminas eleghidas, in Sudafrica sa pertzentuale est de su 30%, comente in Burundi e Mozambicu, finas a su 16% in Zimbabwe. Pro faghere unu cunfrontu, in su Parlamentu europeu sa rapresentantzia feminile est de su 30% (unu puntu in mancu a cunfrontu de sa legisladura colada), in su Parlamentu italianu est de su 15,9%. + +Durante s'addoviu, ant finas amentadu prus de una bia sa presentzia semper prus manna de feminas chi sunt ghiende assotzios de sa sotziedade tzivile e de comente su cuntributu issoro siat findamentale in sa formatzione de una cussentzia sotziale e politica noa. + +De sa partetzipatzione de sas feminas a sa renaschida de su continente africanu ant faeddadu Odile Sankara (Burkina Faso), artista de teatru e de tzinema, Yvonne Barthies (Sudafrica), responsabile de Community Police Forum, un'assotziu chi gherrat contra a sos abusos a feminas e a pitzinnos, Elisabeth Tarira, dotore e diretora de s'Ospidale St. Albert in Zimbabwe, Assiatou Bah Diallo (Guinea), capuredatora de sa rivista Amina, Maryan Mohamus Gacal, consulente de Swea (Shabeli Women Entrepreneurs Association), chi ponet in pare 450 imprendidoras somalas, Marian Ismail e Marguerite Lottin, rapresentantes de assotzios de feminas africanas in Italia. + +In prus de su saludu de Rita Levi Montalcini chi at abertu s'addoviu, sunt istadas medas finas sas testimonias italianas: Patrizia Sentinelli (Vitze Ministru pro sa Cooperatzione de su Ministeriu de sos Afares Internatzioanles), Savino Pezzotta (Presidente Fundatzione Tarantelli), Vita Cosentino (Libreria delle Donne) Giulio Albanese (Diretore de su progetu Italiafrica), Emanuela Citterio (giornalista de Vita-Non profit magazine). [csc] + +Sitos utiles pro nd'ischire de prus: + + +## Lege regionale pro sa minoria islovena + +Sa Giunta regionale de su Friuli-V.G. at aprovadu unu disignu de lege pro su chi pertocat sa tutela de sa minoria linguistica islovena propostu dae s'assessore a sas identidades linguisticas, Roberto Antonaz (in sa fotografia). +Puntu cardine de su disignu de lege est su reconnoschimentu de sa minoria islovena comente parte de su patrimoniu istoricu, culturale e umanu de su Friuli. +Sa lege regionale noa costituit unu cumpletamentu de sa legislatzione istatale in materia (L. 482/1999 e L. 38/2001) in su cuadru de sos printzipios generales istabilidos dae sas cunventziones internatzionales sutascritas dae s'Italia e dae sa Carta Europea de sas limbas regionales o minoritarias. [_spn_] + + +## In Tàtari istùdiant sa limba sarda + +Sos piseddos de sa 2 A de s'iscola elementare de su tzirculu didaticu n. 7 de Tatari, ghiados dae sa mastra Ziromina Baldino, ant proadu a iscriere cun su elaboradore un'abbetzedariu chi ant pustis imprentadu, intitulende*lu Limba Sarda peraulas in sardu et ateras cosas. Ant fatu fintzas unu plasticu chi reproduit un'ambiente geograficu de Sardigna cun sos numenes in sardu. Custu traballu est unu documentu bellu ammanigiadu pro induere sas levas noas a tennere in cunsideru sa limba e sa cultura issoro, pro faghere a manera chi non si nche lismentighent e pro la tramandare in su tempus. Pro iscriere custu libreddu si sunt dados ite fagher in particulare: Antonio, Gianluca, Federico e Sergio. + +Carchi ateru piseddu at chertu iscriere unu contigheddu, comente at fatu Alessandro, chi nos contat de unu cruculeu chi at agatadu in sa bentana de domo sua. Pustis chi est resessidu a lu tennere est capitadu chi: «Gioia su cucculleu este bolau in pizzu de sa conca de sorre mia e s'este postu a cantare e tottusu ammusu errisiu. Mamma ada nau ca chenapra cando babbu torrada de sa Germania du liberaiamusu». + +Sos piseddos sunt istados cuntentos meda de custa esperientzia gasi comente sos babbos e sas mamas, e isperant de la podere sighire in cabudanni. E nois isetamus a nde dare contu. + +Elene Casu, Tatari + + +## Balenas: + +S'Enpa at cuntatadu sas sessantases ambasciadas interessadas a sa decraratzione anti-moratoria, pedende de s'ischierare in manera crara pro sos tzetatzeos, semper prus in dificultade finas pro more de sa pisca cun finalidade sientifica, chi su Giapone sighit a praticare comente nudda. Propiu s'imperu niponicu est istadu intre sos promotores de sa decraratzione chi, de fatu, manifestat s'intentu craru de sighire in su massacru de tzetatzeos, imbetzes chi limitare o proibire sa pisca de custos animales. + +Su Giappone pedit de cantzellare sa moratoria cun finalidades sientificas presuntas de pisca chi cumbinant cun sa promotzione de sos fast food chi dant a sa clientela hamburger e wurstel de petza de balena. + +Finas sos Delfinos Enpa, sos sotzios prus giovanos de sa Protetzione Animales, sunt ischierados a defensa de su simbulu issoro, su delfinu, minetzadu non petzi dae sa pisca pro finalidades alimentares praticada dae sos Paisos in ue est cunsideradu una licantzia, ma finas dae chie los tenet pro ispetaculos acuaticos. +"Liberiamo Guizzante" est su numene de sa protesta chi sos pitzinnos sunt faghende, ispirados dae su pessonagiu de unu de sos libreddos educativos dados de badas a sas iscolas. Firmas, litereddas e disignos sunt biagende in custa dies a ses delfinarios italianos, pro faghere connoschere, tramite sa boghe de sos pitzinnos, sa suferentzia de custos animales. + +S'Ufitziu Relatziones Internatzionales de s'Enpa pedit duncas a sa Cummissione Baleniera Internatzionale de leare in cunsideru sos datos chi pertocant sa cantidade de esemplares esistentes pro analizare sa situatzione: sa presentzia de unas cantas ispetzies de tzetatzeos est minimada de meda in custos urtimos annos. +Tocat a limitare su prelievu incontrolladu. _[spn] +_ +Dae: www.vita.it + + +## Su Guvernu bascu dat 1,5 milliones de èuros in favore de sa limba euskera + +Gasteiz - Su Guvernu bascu aprovat una serie de programmas in favore de sa limba basca, cun unu progetu de 1,5 milliones de euros in totu. Su Dipartimentu de s'Educatzione pedit dinare pro 158.000 euros, pro acreschere su manigiu de s'euskera in atividades extra academicas o extra iscolasticas. Sunt istados pedidos, finas, 151.000 euros, pro progetos in ambientes bascos cun s'idea de potentziare sa capatzidade de utilitzare cun normalidade sas duas limbas ufitziales, s'euskera e su castiglianu, pro totu sos alunnos de sa Comunidade Autonoma. + +Su de tres progetos pedit agiudos, pro belle che 300.000 euros, custu diat permitere de promovere s'afortimentu de s'oralidade de sa limba, mescamente in sas iscolas, pro s'annu iscolasticu 2006-2007. Su Guvernu, finas, cheret dare 917.547 euros pro libros e materiale didaticu, custos imprentados no a livellu universitariu ma in manera elementare. Un atera proposta fata dae s'Educatzione, e aprovada pro decretu dae su Guvernu Bascu, est sa de faghere un'Iscola ufitziale de Limbas in Bermeo, chi imparat s'euskera, su frantzesu e s'inglesu. + +A s'urtimu su Departimentu de s'Educatzione at istantziadu 51.000 euros de agiudos individuales pro faghere partetzipare in atividades de formatzione a sos professores chi traballant in sos paisos bascos e finas a su personale. [_gpd_] + + +## Die de sas vìtimas de sa tortura + +Sas fotografias de sos sordados americanos chi umiliant e assustant sos presoneris in sa presone irachena de Abu Ghraib, difundidas in su 2004, ant isciocadu su mundu intreu. Ma sas aztiones fatas bidere dae sas fotocameras non fiant aberratziones isoladas. In sos duos annos in antis, Amnesty International (AI) aiat denuntziadu casos gasi in Afghanistan, in Iraq e in Guantanamo Bay e sa matessi cosa at fatu in sos duos annos a pustis. In su cuntestu de sa "gherra a su terrore", sa proibitzione internatzionale de sa tortura e de sos ateros tratamentos malos, inumanos e degradantes est istada posta in discussione dae Paisos meda. Sos ufitziales publicos de custos Paisos ant dadu suferentzias meda a chentinas e chentinas de presoneris, impreende metodos legios meda, chi fiant istados vietados dae tempus meda dae sa comunidade internazionale. + +S'idea chi sa tortura e sos maltratamentos siant semper isballiados est una cosa chi belle totu amitint dae annos meda. In su deretu internazionale est iscritu chi no esistit perunu motivu chi potzat giustificare sa tortura e sos maltratamentos, mancu sa gherra o un'emergentzia natzionale_._[_lmr_] + + +## Morit a 15 annos pro more de sa droga + +Sos cumpangios narant de no aere bidu nudda, de no aere leadu peruna droga e de no ischire ite l'est capitadu a su cumpangiu. Unu pitzinnu de Terranoa de 15 annos est mortu in s'ospidale de Tatari, a pustis de aere leadu una mistura de droga in una discoteca. L'ant agatadu sos politziotos cando isse fiat a giru in una pineta, ue paret l'apant lassadu a sa sola sos cumpangios. A cantu narant sas primas indagines, paret chi su pitzinnu e totu sos cumpangios, essende dae sa discoteca apant detzisu de si firmare in Platamona in antis de sighire su caminu pro ghirare a domo issoro. Inoghe, su giovanu at cumintzadu a aboghinare e a si mustrare istranu, e a cussu puntu sos cumpangios diant aere detzisu de lu dassare in cue. Una pitzinna chi a s'ora s'est agatada in sa pineta at cramadu s'ambulantzia chi cando est arribada at agatadu su giovanu sena sensos. Trasportadu a s'ospidale, est mortu in cue. Como tocat a s'autopsia atzertare sas causas de sa morte, finas si, a su chi narant sos incuirentes si podet pessare a un' overdose. [_len_] + + +## Sos Nucac-Macu, unu pòpulu in perìgulu + +Sos Nucac bivent in sas terras intre sos rios Inirida e Guaviare. Paris cun ateros chimbe grupos, sos Nucac formant su populu de sos Macu, un'etnia de cassadores-massajos nomades chi istant a curtzu de sas benas, in s'Amatzonia nord-otzidentale. + +Mancari chi sos Indianos amatzonicos siant descritos comente populos de nomades cassadores-massajos, chi sunt cuados in sos padentes profundos. In beridade, belle totu sos indianos de s'Amatzonia bivent in comunidades istabiles in s'oru de sos rios. Sos Macu, pero, sunt una de sas sotziedades chi non si cunformant a sa regula. Issos bivent in grupos familiares minores, preferint sos padentes cuados imbetzes de sos rios e si moent a sa sighida. Sende chi sunt nomades, tenent petzi pagas cositas, chi si podent carrare cun fatzilidade. In unu mamentu nche resessint a imboligare su letu, fatu de corrias vegetales, e a nche lu ponnere in sa bussa artigianale paris cun sos vasos e sas cositas chi tenent, e si nche partint cun lestresa. + +Sas domos issoro tenent un'istrutura lebia a beru, fata de linna e fogias de prama, bastante in pessu pro apicare unu letu. Onni familia tenet su foghile suo chi est impreadu non petzi pro coghinare e pro si caentare, ma peri pro brusiare sas erbas chi nche allargant sas tzintzulas. + +Sos Macu mandigant pische, petza de fera, frutora, birdura, nughes, babautzos e mele. Sos omines cassant cun lantzas e tirantes, e sas puntas sunt infundidas in su curaru, unu benenu otentu dae chimbe diferentes arbores. + +In su 1988 sos Nucac connoschent pro sa prima borta su mundu esternu e dae tando sunt devastados dae sa malaria e dae s'influentzia leada dae sos istrangios. In sos urtimos annos, sos gherrilleros, militares colombianos e sos cultivadores de coca ant invadidu e ocupadu sas terras issoro. Totus cherent su controllu de sas cultivatziones de sa coca e, custringhent sos Indianos a traballare in sos campos. Sas violentzias chi ant mudadu su logu a su puntu chi est ponende in perigulu sa supraviventzia matessi de su populu. Sos Indianos, custrintos a fortza in sa gherra chi insambenat su paisu, si nche fuint e dassant sas terras issoro_._[_gbc_] + + +## Dae pitzinnos sordados a pitzinnos presoneris + +Su raportu de s' Human Rights Watch (HRW), at denuntziadu su guvernu burundesu chi, imbetzes de agiuare sos pitzinnos ex sordados los mantenet in catividade. Sos pitzinnos benint dae sas Fortzas Natzionales de Liberatzione (FNL), s' urtimu grupu reverde galu ativu in su Paisu, chi dae pagu at firmadu un acordu de pasu provisoriu cun su guvernu. Segundu su raportu de s' organizatzione umanitaria, deghinas de pitzinnos sunt reclusos in sas presones e in unu tzentru nou in ue sunt collidos sos ex cumbatentes de sas FNL, sena dare informatziones pretzisas subra de sas cunditziones issoro e sena narrere sa die chi ant a torrare a sa familia de origine. In prus b'at diferentzia de tratamentu intre sos pitzinneddos de sas presones, tratados che a sos mannos e sos de su campu pro ex cumbatentes in ue, sos pitzinnos finas si bivent cun presoneris mannos tenent unu tratamentu megius. Dae su 2004, tres migia ex sordados pitzinnos ant benefitziadu de unu programma de ismobilitatzione, retzinde una formatzione lavorativa. Pero custos aparteniant a ateros grupos de rapresallias chi ant firmadu un'acordu de paghe cun su guvernu. Sos pitzinnos de sas FNL non podent benefitziare de nudda finas a cando non b'at un'acordu de paghe definitivu. Su raportu de s' HRW est istadu pubblicadu in ocasione de sa Die de su Pitzinnu Africanu, de su 16 de lampadas, organizada dae s' Unione Africana e dae s' UNICEF e gosi ant fatu connoschere sos males chi corfent sa pitzinnia africana: gherras e violentzias, assentzia de istrutzione e de curas medicas e ateros males meda. _[gcl]_ + +Fonte: www.fides.org + + +## China Candid. Il popolo sulla Repubblica popolare + +_Tradutzione de_: G. Cenciarelli, G. Mainolfi e P. Ghigo +_Editore_: Einaudi + +_Data de publicatzione_: 2006 + +_ISBN_: 8806182498 + +_Paginas_: 413 + +_Preju_: 11,06 euros + +Su giornalista tzinesu Sang Ye at fatu intervistas meda a omines, feminas e pitzinnos de sa Republica Popolare Tzinesa pro faghere connoschere sa realidade cumplessa de su podere de sa Tzina. + +Sos intervistados sunt pessones comunas chi si rivelant, in realidade, pessonagios istraordinarios meda. Totus sunt unu mundu a sese, dae su musitzista, a su presidente de s'assotziu de sos consumadores a su de sa sotziedade de chirca subra de sos _UFO_, dae su ricu chi nch'isperditziat su dinare in su cummertziu de sa birra, a su dirigente de partidu e a su _hacker_ chi acusat su guvernu de faghere sa pirateria informatica. Totus contant s'istoria e sos pensamentos issoro cun sintzeridade e simpresa, in cunditzione de anonimadu e de libertade totale. Su resurtadu est un'istoria alternativa de custa natzione, dae sa fundatzione de s'Istadu sotzialista in su 1949 fintzas a oe. + +Cun custas istorias individuales de pessones comunes, Sang Ye cheret mustrare sa cara no ufitziale de sa Tzina de oe_._[_vmn_] + + +## Nepal: sos pitzinnos manifestant contra a s'isfrutamentu + +Su 12 de lampadas in Nepal est istada tzelebrada sa de chimbe Dies Mundiales contra a su traballu minorile, cun initziativas e manifestatziones pro rinnovare sa luta contra a s' isfrutamentu de pitzinnos e pitzinnas in totu sos Paisos de su mundu. In Asia sunt 127 milliones sos minorennes isfrutados, in Africa sunt 61 milliones. In Nepal bi sunt 2 milliones e 600 migia pitzinnos traballadores chi faghent sos traballos prus graes. In Kathmandu sunt pagu prus o mancu 500 sos pitzinnos de sos caminos chi bivent de limusina, isnifende abbagota pro cumbatere su famine e s' istrachidughine. Calicunu otenet carchi rupia in cambiu de cantos de plastica chi agatat in sos muntonargios o de disignos dados a sos turistas . Sos chi ant manifestadu aiant dae sos tres a sos seighi annos e ant isfiladu in filas ordinadas in mesu de sos mercados ambulantes, de sos tempios indus, de sos motorinos e de sos riscios. Intre de issos bi fiant peri sos istudentes de sas iscolas bestidos cun sas divisas biancas e biaitas, sos pitzinnos de sos caminos cun sas bestes atzapuladas. Totus in pare fiant cuntentos e aiant sos istrisciones de sas organizatziones locales chi dant sustentu a sa luta contra a s' isfrutamentu de sos minores. _[gcl]_ + +Fonte: www.fides.org + + +## Istudentes de sa Frìsia isseberant su frisone in iscola + +In sa tzitade de Dokkum in su Nord de sa Frisia sos istudentes ant detzididu de sighire sas letziones de limba frisone in cambiu de su frantzesu. + +Sos istudentes de su primu annu de s'iscola superiore de Dockinga podiant isseberare intre su frisone o su frantzesu comente sa de tres limbas obligatorias. Sa metade at preferidu su frisone. Issos narant chi sa limba issoro est su frisone e ca est prus utile de sa limba de Moliere pro chircare traballu. + +Sos responsabiles de su progetu narant chi cherent megiorare sa connoschentzia de sa limba e de sa cultura e cunsiderant sas tres limbas, inglesu tedescu e frisone comente limbas a su matessi livellu. A parrere de su Ministru de sa Educatzione su frisone fiat una limba marginale ma como sa situatzione est megiorende e su tedescu e su frantzesu sunt perdende terrinu in favore de ateras limbas che a s'Àrabu, su Frisone, su Russu e s'Ispagnolu.[_gbc_] + + +## Eduardo Lago: su diretore nou de s'Istitutu Cervantes de New York + +S'iscritore, tradutore e professore de ispagnolu Eduardo Lago, originariu de Madrid e premiu _Nadal_ in su 2006 pro su libru _Llamame Brooklyn_, oe est istadu nominadu diretore de s'Istitutu Cervantes de New York. + +Su 29 de lampadas Lago at a faghere una cunferentzia istampa cun su diretore de s'Istitutu Cervantes, Cesar Antonio Molina, chi l'at nominadu, e cun su diretore de New York chi bi fiat in antis suo, s'iscritore e academicu de sa limba Antonio Muñoz Molina, chi at a faghere unu bilaatziu de sa gestione sua. + +Lago at a presentare su progetu in su tzentru: sighire a faghere isvilupare sa presentzia de sa limba e de sa cultura ispagnola. + +Su professore universitariu at traduidu libros meda de angloamericanu; in su 2002, at otennidu su premiu a sa megius critica _Bartolome March_, pro un'articulu subra de sa tradutzione de Ulisse de Joyce a su castiglianu. + +Lago at traduidu autores che a Chiacchiera Brockden-Brown, Hamlin Garland, William Decano Howells, Henry James, Sylvia Plath, Christopher Isherwood, Junot Diaz e John Barth. + +At iscritu finas sa colletzione _Racconti dispersi_ (2000) e _Cuaderni del Messico_ (2001). [_vmn_] + + +## IUA contra a s'efetu serra + +Finas sa Corte Suprema de sos IUA falat in campu pro sa chistione mundiale subra de s'efetu serra e sas causas suas. Sos giuighes de Washington ant atzetadu una causa legale chi previdet de valutare ite devet faghere s'amministratzione Bush pro regulare s'emissione de anidride carbonica. Una deghina de istados de s'Iua, paris cun sas amministratziones tzitadinas e sas organizatziones ambientalistas, ant pedidu a sa Corte de intervennere pro detzidere sas modificas a sa legislatzione federale in tema de emissiones de gas, disafiende sas regulas atuales de s'Epa (agentzia federale pro s'ambiente). Atzetende sa causa, chi at a essere tratada cun onni probabilidade in s'atongiu chi benit, sa Corte at postu sas bases pro una de sas sententzias suas prus importantes in tema de tutela de s'ambiente. [_mrp_] + + +## Die mundiale contra a sa droga + +"Sas drogas non sunt unu giogu pro pitzinnos": est su tema isseberadu ocannu dae s'Ufitziu de sas Natziones Unidas contra a sa Droga e su Crimine (Unodc) pro sa "Die internazionale contra a s'abusu e su traficu illetzitu de droga", chi s'est tzelebrada eris 26 de lampadas. + +Su tema isseberadu tenet sa finalidade de sensibilizare s'opinione pubblica subra de su podere distrutivu de sa drogas e in su matessi tempus de faghere cumprendere a sa sotziedade chi su benessere de sos pitzinnos devet essere semper una prioridade. Sos datos prus reghentes narant chi 200 milliones de pessones intre sos 15 e sos 64 annos, ant impreadu drogas a su mancu una bia in s'urtimu annu. + +In s'ora, in Italia su ministru de sa Salude Livia Turco at naradu chi cheret artziare, cun atu amministrativu, su tantu chi si podet tennere pro impreu personale sena faghere traficu de droga e sena arriscare provedimentos che a s'arrestu e sa presone. Su ministru Turco at a istituire peri una Consulta subra de sas tossicodipendentzias cun sa partetzipatzione de sos privados e, paris cun sas Regiones e sos ministerios de s'Istrutzione Pubblica e de sas Politicas giovaniles, at a cumintzare unu pranu de preventzione contra a sa droga pro chie cumintzat a impreare drogas. [_lmr_] + + +## Peruna noa de sos duos fradeddos iscumpartos + +Sighint in Gravina sas indagines pro agatare sos duos fradeddos, Francesco e Salvatore, iscumpartos dae su 5 de custu mese. Finas s'urtima chirca, fata a tres chilometros dae sa domo issoro, no at tentu perunu resurtadu. Sos incuirentes non pessant chi sos duos pitzinnos podent aere tentu un' intzidente, ca si fiat istadu gasi, fiant istados agatados sos cadaveres in sas chircas chi sunt istadas fatas in su sartu de sa bidda issoro. Paret impossibile finas a pessare chi podent essere cuados in Gravina matessi, duncas s'idea diat essere chi nche los apant leados a aterue. Custa est s 'ipotesi de sa Procura de Bari, chi faeddat de unu ricatu dae parte de gente chi no est de familia, podet finas essere chi sos duos pitzinnos connoschiant sas pessones chi nche los ant pigados. Sas indagines sunt sighende e finas su piscamu de sa Diotzesi de Altamura-Gravina-Acquaviva delle Fonti at imploradu su pentimentu de chie podet aere ricatadu sos duos fradeddos. [_len_] + + +## Soru presentat "Comunas": + +Sas comunas sardas ant a tennere tempus finas a chenabura chi benit, 30 de lampadas, pro firmare cun sa Regione sa cunventzione de adesione a su portale "Comunas", chi at giai postu in linia, cun una matessi prataforma software, 111 amministratziones locales de s'isula. Sa paraula sarda pro inditare "cosas a cumone, condivididas in sa comunidade'" est istada isseberada pro sintetizare s'ispiritu de su progetu chi sa Regione cheret finantziare cun duos milliones de euros in su segundu atu integrativu de s'Acordu de programma cuadru firmadu su 15 de nadale coladu. Su 9 de triulas chi benit at a iscadire su termine pro sa presentatzione de sos progetos a su Cnipa (Tzentru natzionale pro informatica in s'amministratzione pubblica), chi at a dare a ognunu de sos seletzionados unu cofinantziamentu non superiore a su 50% de su chi costat in totu. +"Comunas", a ue si intrat finas dae su situ istitutzionale www.regione.sardegna.it, est un'evolutzione de unu progetu regionale de in antis, "EGos" (E-governmente Sardegna), imbentadu pro ponnere in linia chimbe biddas prus Casteddu, e finantziadu - at ammentadu su presidente de sa Regione, Renato Soru - cun dinare meda. +Pro mustrare sos bantagios de custa prataforma software chi at a podere essere cundividida dae totu sas 377 Comunas de sa Sardigna, si l'ant a cherrere, e sena ponnere dinare in prus, sa Regione at a faghere paritzos addovios in totu s'isula; e oe, in s'addoviu de Casteddu in su T-Hotel, a sas 200 pessones presentes, est istadu Soru matessi a narrere sos bantagios de su portale e a mustrare sas prendas de sa vetrina telematica de sa Regione, dae SardegnaCultura a SardegnaTurismo, in ue est istadu antitzipadu su marchiu cun totu sos colores de su chi at a distinghere su "made in Sardinia". [_spn_] + + +## Sonos e Ballos in Biddamanna + +Sabadu chi benit in Biddamanna (provintzia de Ogiastra) ant a faghere sa rassegna folkloristica intitulada "Sonos e ballos in Biddamanna". S'eventu, chi est a sa prima editzione, est amaniadu dae su grupu folk S. Gabriele in collaboratzione cun su tenore de Biddamanna e tenet sa finalidade de creare unu mamentu de cundivisione de sos colores e sas musicas de s'isula. "Est dae tempus meda chi semus traballende pro realizare custu progetu - contat Fabrizio Contu su responsabile de su grupu organizadore - cherimus donare a sa bidda e a sos chi ant a bennere a nos bisitare un'ocasione de faghere festa in amistade, ballende e cantende paris e de ponnere a cunfrontu sas culturas e traditziones nostras". + +S'ant a esibire in su palcu biddamannesu sos grupos de "Sant'Elia" de Nuxis, "Nostra Signora del Carmelo" de Pattada, su grupu folk de Torpe, su "S. Sofia" de Tertenie e sos grupos folk de Biddamanna. + +A sa manifestatzione, chi at a essere animada dae Francesco Spanu, presentadore de Torpe, ant a leare parte finas su tenore de Biddamanna (boghe Giorgio Buttau) e su tenore de giovaneddos de Torpe. Ant a acumpangiare sos ballos su sonete de buca de Roberto Buttau (unu pitzinnu de 12 annos), e su sonete diatonicu de Andrea Corrias, sonadore de S Maria. [_bmr_] + + +## L] "Lingua bene comune" + +Editore: Citta Aperta +Data de publicatzione: 2006 +Collana: Studi e ricerche +ISBN: 8881372223 +Paginas: 258 +Repartu: Lingue +Preju: 16,00 euros + +B'at unu cambiamentu de su mundu chi dipendet dae sa limba chi impreamus? Est a narrere, si podet torrare a aberrere un'iscummissa politica pro su chi pertocat sa limba, in su mundu de oe, chi s'impreu atrividu de sas paraulas nos l'at rendidu fintu e istrangiu? +Custu libru lu faghet. E proponet de abaidare a sa limba comente a unu bene comunu de importu mannu e a su matessi tempus perigulosu. Su libru est chirchende caminos chi andent prus innedda de sos agatados in sos annos Sessanta e Setanta. Est iscritu dae insignantes, dae sas elementares a s'universidade, cada die a cunfrontu cun giovanos e giovanas chi impreant codighes linguisticos e culturales diferentes dae sos de sas generatziones de su tempus coladu. E torrat a cunsiderare sa limba che a unu logu de libertade semper possibile chi interessat a totus, non petzi in s'insignamentu e in sa chirca, ma in sa bida. [_spn_] + + +## Istrutzione pro totus + +Su Programma Alimentare Mundiale de sas Natziones Unidas at a faghere in su Sudan meridionale, regione in ue su tassu de frecuentzia iscolastica elementare est intre sos prus bassos de su mundu, bintighimbe iscolas noas, in s' ambitu de unu progetu de su valore de 3,5 milliones de dollaros. Prus de binti annos de gherra tzivile, finida in su ghennargiu de su 2005, ant distruidu paritzas istruturas de custu Paisu. Su 20% ebbia de sos pitzinnos frecuentat s'iscola e intre custos su 35% sunt pitzinnas. Subra de 7,5 milliones de pessones, 500 pitzinnas, ogni annu finint s' iscola elementare. Pro custas resones su PAM at detzisu de ponnere sas iscolas in sa lista de sos progetos de recuperu pro su Sudan, in ue pessant de faghere campare ocannu 6,1 milliones de pessones cun un'operatzione de emergentzia. Su progetu pro fraigare sas iscolas faghet parte de sos Obietivos de Isvilupu de su Millenniu e de sa politca de su Guvernu: ambos ant comente iscopu printzipale s' istrutzione pro totus. Ogni iscola costat pagu prus o mancu 140.000 dollaros e podet collire 405 istudentes. In totu, sas bintighimbe iscolas ant a dare 225 aulas a custu territoriu. Como su PAM dat a mandigare a 130.000 istudentes de sas 220 iscolas de su Sudan. [_gcl_] + + +## Mona Lisa, pro promòvere sas limbas minoritàrias in sos afares + +Promovere s'impreu de sas limbas minores in s'ambitu de sos afares est una de sas finalidades chi si ponet su progetu europeu "MONA-LISA" ghiadu dae INK Catalugna in Bartzellona, paris cun assotzios in Estonia, Finlandia, Irlanda, Letonia e Galles. Su progetu, fatu cun su contributu de sa Cummissione Europea, in intro de su programa Leonardo da Vinci, est fraighende sas ainas linguisticas pro sos afares in manera de los podere impreare in intro de su cummertziu. + +"S'obietivu nostru est de impreare una limba locale pro sos afares. Totu sos sotzios connoschent sos esitos de bendidas cun sas limbas minoritarias in sas biddas issoro e custu progetu at a dare sa possibilidade de iscoberrere sas matessi esperientzias in ateras partes de s'Europa" at naradu Florencia Nava, sa coordinadora de su progetu. + +S'obietivu ispetzificu de su progetu MONA-LISA est de imparare sas limbas minoritarias abarrende in su postu de traballu e impreende sa tecnica de s'aprendimentu a distantzia cun internet. Sos primos a l'impreare ant a essere sas impresas minores; su sistema at a essere proadu in duas limbas diferentes intre issas: su catalanu e su letone. + +In catalanu l'ant a proare cumpangias de assicuratziones e in letone aziendas de segurantzia. Dae su postu de traballu, sos impiegados ant a imparare o megiorare sa connoschentzia de sa limba minoritaria sighende unu cursu de limba e consultende risorsas linguisticas che a documentos o vocabularios ispetzializados. + +"In sos urtimos 20 annos, su cumportamentu a bias de sas limbas minoritarias est mudadu, e impresas medas ant bidu una creschida de sas comporas gratzias a s'impreu de sas limbas minoritarias" at naradu Florentzia Nava. + +At craridu chi "sa limba est parte de sa cultura nostra, faghet naschere s'interessu pro sos diferentes Paisos e pro su chi podent oferrere. Sos chi podent faeddare una limba minoritaria tenent su deretu de l'impreare in sa bida de cada die. Sos chi manigiant sos afares tenent sa responsabilidade de dare a sos clientes issoro sas oportunidades pro la faeddare e a sos impiegados de la imparare"_._[_gbc_] + +__ + +__[>Eurolang] + + +## Su Cussìgiu pùbblicat sas indicatziones pro sas limbas minoritàrias . + +Su Comitadu de sos Ministros de su Cussigiu de s'Europa at aprovadu sas deliberas noas pro sa tutela de sas limbas minoritarias in Italia e Islovenia. Mancari b'apat apidu megiorias, sos Ministros ant naradu chi b'at galu areas in ue servint mesuras de interventu pro cumpretare sas dimandas de sa Cunventzione Internatzionale pro sa Tutela de sas Limbas Minoritarias Natzionales ( FCNM). In sa delibera de su FCNM a s' Italia, ResCMN(2006)5, su Cussigiu de sos Ministros at pedidu una creschida de sas initziativas pro "afrontare sa discriminatzione e sos istereotipos negativos de sos medios de comunicatzione" chi sighint a corfere unos cantos grupos minoritarios. In prus denuntziat sa lentesa in s'aplicatzione de sa lege chi amparat sas minorias islovenas in sa regione de su Friuli-Venezia Giulia, comente puru sa mancantzia de integratzione e sa discriminatzione contra a sos Zingaros, sos Sinti e sas populatziones nomades chi tenent galu sos matessi problemas de domos, de traballu e de educatzione. + +Su Cussigiu at pedidu a su guvernu italianu de afortire sa partetzipatzione de sos rapresentantes de sos grupos minoritarios, aberende un'ufitziu ispetzificu pro megiorare su dialogu istitutzionale cun sas autoridades, pedende puru programas in sa televisione e in sa radiu in totu sas limbas minoritarias. + +Pro s'Islovenia su Cussigiu si lamentat de s'esclusione de unas cantas populatziones zingaras e non-islovenas dae s'aplicatzione de sa cunventzione internatzionale. [_gbc_] + +__ + +__[>Eurolang] + + +## Cumintzat in Gavoi su festival de sa literatura + +Dae su 30 de lampadas a su 2 de triulas b'at a essere in Gavoi su festival de literatura "L'Isola delle Storie". In custa editzione, chi est sa de tres, sos ospites prus connotos sunt Stefano Benni, Jonathan Coe, Salvatore Niffoi, Salvatore Mannuzzu, Roberto Vecchioni e Vincenzo Cerami. Sos organizadores, ghiados dae Marcello Fois e dae Giorgio Todde, ant amaniadu finas ocannu unu programma interessante a beru: dae mangianu a sero b'ant a essere intervistas a sos iscritores fatas dae giornalistas de gabale e dae criticos che a Piero Dorfles, dibatidos, mustras, ma finas addovios pro sos pitzinnos minores cun laboratorios de iscritura e de fumetos, leturas e rapresentatziones de contos (che a Hansel e Gretel). Non mancat sa musica: su grupu italianu "Avion Travel" at a inaugurare su festival giovia sero (su 29 de lampadas). + +Ocannu su festival ammentat su Nobel Grazia Deledda a 80 annos dae sa binchida de su premiu e a 70 dae sa morte: difatis, totu sos ospites ant a leghere unu branu dae unu de sos romanzos de s'iscritora nugoresa. [_sbs_] + + +## Biotecnologias + +Bintighimbe istatuas de sa libertade, chi tenent in manos furchita e cutzarinu, sunt istadas postas eris mangianu dae sos ativistas de Greenpeace a dae in antis de sa sede de Lussemburgu, in ue si sunt addoviados 25 ministros europeos de s'ambiente pro discutere de Ogm e segurantzia alimentare. +Aboghinende «Libertade pro s'Europa de essere Ogm free!», Greenpeace denuntziat su fatu chi s'Unione europea e l'Efsa (s'Autoridade europea pro sa segurantzia alimentare) ant disconnotu sos modellos propios pro bardare sa salude e s'ambiente a manera de sustennere s'aprovatzione de Ogm noos, tzedende a sas pressiones de sos Istados Unidos, produtores printzipales de trigu moriscu modificadu geneticamente. [_spn_] + + +## Su corsicanu est avantzende in s'iscola e in sos mèdias + +GT est naschidu in su 1945 e istat in Biguglia, a curtzu a Bastia, segunda tzitade de sa Corsica. Est istadu professore de Literas Classicas in Nizza, Ajacciu e Bastia, in antis de intrare, in su 1983, in s'Universidade de Corsica (in Corti), in ue est catedraticu de limba e cultura corsicana. Est finas iscritore de teatru e poesia e at iscritu romanzos e istudios linguisticos. Interessadu meda a su progressu de sa limba cosicana (in ue est s'atore printzipale) e a sa modernizatzione sua, a su puntu chi oe est presidente de su Comitadu Sientificu de su "Cunsigliu di a Lingua Corsa". +At semper tentu relatziones de amighentzia e de istudiu cun ateras realidades de natziones sena istadu comente est sa Sardigna. No est mai mancadu in sos apuntamentos printzipales in ue fiat fundamentale su cunfrontu intre Sardos e Corsicanos. Pro custu fiat presente in s'urtimu addoviu de Nugoro, LinguaWebInfo, de su 27-05-2006. +In custa intervista, nos crarit unos cantos problemas relativos a sa limba corsicana. + +Comente est sa situatzione sotziulinguistica atuale de sa Corsica? +Oe su corsicanu est in una situatzione paradossale, ca s'impreu traditzionalee sa trasmissione "naturale" de sa limba sunt minimende in manera regulare, masunt craros duos fatos importantes: +- sa limba est devennida unu balore identitariu de prima categoria pro sa gente: lis atribuintuna funtzione de rapresentatzione de s'essere corsicanu de eris, de oe e de semper. Si pensat chi podat essere finas unu motore economicu forte, in particulare pro un'economia fundada in s'ambiente e in su turismu de calidade. +- Su bisongiu est craru e sa dimanda importante. Su progressu in s'ispatziu publicu (iscola, medios de informatzioone in particulare) est de sos prus fortes in Frantza. Unu paragone: onni annu sunt postos a cuncursu pro su reclutamentu de sos professores de limba corsicana 3 postos pro sa Corsica, cando chi pro sa limba otzitana sunt 4. + +Ite faghet, oe, s'Istadu frantzesu pro su corsicanu e sas ateras limbas natzionales? +Su corsicanu non tenet perunu istatus de ufitzialidade, ca sa lege frantzesa no lu previdet, antis l'impedit. Sa costitutzione narat (art.2) chi su frantzesu est sa limba de sa Republica. Custu disponimentu non dassat logu in sa lege pro sas limbas territoriales in Frantza, ma mancu pro sas comunidades non territoriales. +S'unica possibilidade est sa lege Deixonne (1951) chi cunsentit s'insinnamentu facultativu pro sas limbas chi mutint "regionales", mutidas finas "limbas de Frantza". +Ma custu ostaculu nch'est istadu brincadu in Corsica dae movimentos populares continuos e dae un'isfrutamentu regulare de sas possibilidades cunsentidas dae sa posta in opera de duos istatutos regionales de s'isula (1982, 1992). + +Sa limba corsicana, ite presentzia populare tenet? +B'at atitudines e cumportamentos diferentes meda: +> sas ideas sunt totu in favore de unu progressu de su corsicanu in sa legislatzione +> sa pratica est diferente meda: in su matessi setore (geograficu, culturale, professionale, economicu) b'at gente chi connoschet e praticat bene sa limba, e ateros de mancu. +> su sentimentu generale est chi sa situatzione traditzionale de impreu de sa limba est oramai improdutiva. E tando sa gente s'incumandat a sos poderes publicos (servitzios de s'Istadu e Colletividade Territoriale de sa Corsica (CTC), pedende unu sustentu semper prus mannu. +-sos isfortzos isvilupados in s'educatzione natzionale (s'insinnamentu privadu est pagu ativu) a pustis de 30 annos ant creadu una situatzione tipica: +a) sos prus giovanos sunt sos chi faeddant de mancu ma tenent un'atzessu a sos livellos elaborados de sa limba +b) sos mannos, su prus de sa populatzione corsofona, tenent a su solitu pagu cumpetentzia e abarrant analfabetas in sa limba issoro. + +In cuncruida, sas praticas reales de limbagiu non sunt a s'artaria de s'adesione simbolica de su populu cun totu sas cumponentes demograficas, finas sas chi benint dae foras. + +Su corsicanu, presente est in s'impreu ufitziale (aministratzione, toponomastica, informatzione, economia, cumertziu, iscola...)? +Sos duos setores in ue su corsicanu est prus presente sunt s'iscola e sos medias, mancari si podat giai bidere unu movimentu in favore de sa generalizatzione de sa presentzia publica de sa limba. +> Sos disponimentos adotados in s'insinnamentu e postos in opera dae sos servitzios de s'educatzione natzionale in Corsica, cun su partenariadu de s'istitutzione regionale (e su servitziu de Limba e Cultura corsicana in particulare) cunsentint un'oferta de limba chi punnat a si generalizare oro totu sos iscolanos de Corsica, in cale si siat livellu de istudios. Su sistema, cumplessu e ispetzificadu, tenet sa logica sua in su Pianu regionale de formatzione. S'aplicatzione de custu pianu no est semper de sos megius, ma est unu punteddu reconnotu dae totus. Sas ideas, atentas e criticas, ant a agiuare a dare semper prus efetividade. +> Radio Corsica Frequenza Mora, istatzione regionale de Radio-France, dae bintitres annos est isvilupende una politica de bilinguismu chi impreat su corsicanu in onni ocasione (finas sos giornales de informatzione). At cunsentidu un'abertura sotziale e tecnica importante de su corsicanu, mancari sa situatzione generale, in favore mescamente a sa limba dominante, si manifestat finas inoghe, de seguru. +>Pro sos medias televisivos, sos resurtados sunt diferentes cunforme a s'annu e a sas diretivas pariginas. Sigomente sos medias publicos sunt sos prus ascurtados, sa riflessione punnat a creare un'istatutu autonomu de sos medias corsicanos in intro de su sistema frantzesu. +> Un'isfortzu importante est istadu fatu in sa sinnaletica bilingue corsicanu-frantzesa. Est opera de sos servitzios de sa Cullettivita Territuriale di Corsica ma finas sos servitzios regionales de s'Istadu cooperant in manera importante: +> Sa formatzione, initziale e continua, isvilupat pianos de formatzione de atzessu a sa pratica linguistica durante sa bida professionale. Custas initziativas, interessantes e chi dant isperu, tenent bisongiu de s'afortire in sa continuidade. +> Sa matessi osservatzione balet pro su setore economicu in generale chi faghet un'impreu episodicu de su corsicanu. +> Sa situatzione est in favore a unu programa de generalizatzione de s'impreu de sa limba. + +E sa literatura corsicana ite proponet? +Sa literatura in limba corsicana est produende regularmente in generes literarios difrentes. Su problema prus mannu est su de sos letores, chi sunt pagos in una populatzione de 250.000 abitantes (malu a ischire su numeru de sos chi faeddant in corsicanu, e in mesu issoro ischimus chi sa majoria non leghet in sa limba sua!). Unu cambiamentu si podet bider in s'insinnamentu. S'essida a campu de rivistas mustrat chi sas cosas sunt cambiende. +Sos isseberos de sas produtziones literarias mustrant, paris cun sas tematicas traditzionales, una creatividade chi punnat prus a sa modernidade e a sa cussentzia critica de s'identidade corsicana in cuntatu cun sas ateras. + +Su Cunsigliu di a Lingua e di a Cultura Corsa est istadu costituidu de reghente. It'est e ite si proponet? +S'Assemblea di Corsica, a s'unanimidade, at votadu in su mese de lampadas de su 2005 una deliberatzione chi previdet unu pianu de isvilupu de sa limba corsicana, cun tres oeientamentos: +-sarvare e trasmitere a sas levas noas su patrimoniu linguisticu e culturale; +-isvilupare sa presentzia de sa limba in totu sos setores de sa sotziedade; +-creare sos istrrumentos e sos medios netzessarios pro cuncretizare una politica linguistica noa. +Su Cunsigliu di a Lingua e di a Cultura Corsa est istadu costituidu pro ponnere in opera custu progetu, cun duas istruturas operativas: +-unu Comitadu Sientificu incarrigadu de amaniare propostas e mesuras cuncretas cunforme a custos tres orientamentos in pensu numenados; +-unu Cumitatu di Rigiru, organu chi detzidet, cunfirmat o pedit modificas pro custas propostas. +Su traballu de su Cunsigliu at a essere prontu a sa fine de su 2006. Su progetu de isvilupu de sa limba corsicana at a essere discutidu e votadu in s'Assemblea de Corsica in sos primos meses de su 2007. + + +## Addòviu Strassoldo-Calò + +Sa tutela de sa limba friulana est istadu s'argumentu de s'addoviu intre su presidente de sa Provintzia de Udine, Marzio Strassoldo, - in sa foto - e su sutasegretariu nou a su Ministeriu de sas comunicatziones, Giorgio Calo. "A s'esponente de su guvernu - at naradu Strassoldo - apo naradu chi no andat bene chi su cuntratu de servitziu intre su Ministeriu de sas Comunicatziones e sa Rai siat iscadidu in su 2005. Difatis, custu est unu documentu importante meda, chi dat a su servitziu pubblicu su compitu de faghere una programmatzione ispetzifica pro sas minorias linguisticas, cunforme a sa lege 482/99". + +"In custos annos - at sighidu Strassoldo - sa Rai no at sighidu sas dispositziones prevididas dae sa normativa de tutela, si non carchi borta, sena continuidade e sena sighire sa previsione cuntratuale". [_lmr]_ + +__ + + +## Sardegna Ventirighe n. 37 + +Est in edicula su numeru 37 de sardegna ventirighe. Su periodicu est in bendida finas in sas librerias IL LABIRINTO de S'Alighera, in via Carlo Alberto, DESSI' de Tatari in largo Cavallotti, ODRADEK de Tatari in via Torre Tonda e MURRU de Casteddu in via S.Benedetto 52. +In custu numeru: + +>lettere (stile di governo, tasse giuste) +>visti da vicino ( avviso agli irritati, se 102 vi sembran pochi, made in Italy, tassa contro l'obesita, nasce a sassari il circolo di legambiente) +>visti da lontano (presenza irrilevante, stavolta i vescovi votano, tasse sul lusso:per la Cna sono utili e coerenti) +>le vignette di marco ghisu (abbanoa e tutti patrioti) +>Volavia dall'ingorgo: intervista a Leonardo Marras neo presidente dell'Azienda Trasporti di Sassari +>Stroncato a Cagliari l'Ulivo di Selis. Rinvigorisce a Carbonia la Quercia di Tore Cherchi +>Unita di strada: un progetto per liberare le ragazze "schiave" della prostituzione +>Salviamo Naracauli: appello per impedire la vendita dei siti minerari dismessi +>Gli argomenti degli ambientalisti contro la vendita +>Referendum: il no delle donne +>L'infinita guerra irakena +>Sul Ser.T non ci siamo. Lettera del comitato San Camillo +>Ser.T: condividere non imporre Una nota dei Democratici di Sinistra +>Emigrati a Congresso. Cronaca del 4 Congresso della Fasi +>Carissima Rita Sechi: lettera aperta +>Una piazza piena di gioventu +>Fiera del volontariato +>Sul Golan si respira la guerra. Terza parte del reportage dalla Palestina +>Ciao Enrico, ti vogliamo sempre bene. In ricordo di Enrico Berlinguer a 22 anni dalla morte +>Adesso musica +>Buona Lettera. Sardegna ventirighe ritorna in edicola a settembre. Buone Vacanze a tutti. + + +## Sunt a su nessi 130.000 sos evacuados in Iràq + +Lunis sos membros de su Parlamentu irachenu, chi ant ispintu sos ministros a dare un'agiudu prus mannu pro chircare de cuntennere sa crisi, ant decraradu chi sas violentzias in sos urtimos bator meses ant fatu pigare su numeru de pessones evacuadas a prus de 130 migia. + +Su Ministeriu pro sos Evacuados e s'Emigratzione contat su numeru de sos rifugiados internos in 130.386 (21.731 familias), at naradu su portaboghe Sattar Nowruz. + +Su numeru de sos evacuados registrados in s'urtimu mese est istadu de 30.000, in base a sas istatisticas de su Ministeriu. + +Sa crisi, chi fiat giai unu problema pro more de sa violentzia e de s'anarchia de custos annos (cajonadas dae s'invasione e ocupatzione de su paisu arabu) s'est agravada a pustis de un'atacu cun esplosivos fatu su 22 de freargiu contra a su santuariu isciita printzipale in sa tzitade de Samarra, chi at cajonadu rapresallias, a curtzu a una gherra interna. + +Baghdad, ue si addoviant culturas e grupos etnicos diferentes, est devennida una tzitade "fantasima": sa tzente fuet, mescamente sos sunnitos, chi si nche tramudant a nord e isciitas, chi andant a sud. + +Una noa de s'agentzia Ansa narat chi a su nessi 262 pessones sunt mortas e chi ateras 580 sunt istadas fertas in atziones armadas in custas urtimas bator dies in Iraq. + +Duos atacos in Baquba e in Hilla ant cajonadu sa morte de 40 pessones e 89 fertos in un'atera die de sambene; s'atentadu prus grave est istadu in Baquba, sa rocaforte sunnita, a 60 km dae Baghdad e at mortu a su nessi 20 pessones e fertu 33, comente ant riferidu sos portaboghes de sa politzia.[_sch_] + + +## Immigratzione: Amatu in su Senadu + +S'istitutzione de una cummissione subra de sos cpt, su controllu de sos flussos, sa curretzione a sa Bossi-Fini: custos sos temas de s'auditzione, eris, a sas Cummissione de sa Camera e de su Senadu de su ministru de s'Internu Giuliano Amato. + +Si in sa Camera su ministru at petzi ascurtadu sos interventos de sos deputados, trasende sas rispostas a un'ateru addoviu, in Palatzu Madama, imbetzes, Amato at espostu sas linias ghia de s'amministratzione sua, insistende subra de sas cosas prus importantes giai naradas sa chida colada in sa Camera. + +Subra de sos Cpt, sas dies coladas b'est istadu su cunfrontu cun sa delegatzione de su "Comitadu pro sa preventzione de sa tortura" de su Cussigiu d'Europa, chi aiat agabadu in Italia sa missione, bisitende sos tzentros pro istrangios de Crotone, Agrigento e Ragusa. Sa delegatzione est istada cuntenta de paritzas megiorias fatas, ma at criticadu problemas ispetzificos. + +Amato, in su Senatu, at insistidu chi cheret chi sos Cpt siant prus vivibiles, pro rispetare sas pessones chi arribant a Italia e sos drammas issoro, ma de seguru non si nd'at a podere faghere a mancu. Su ministru at naradu chi est isetende su via de s'ONU pro dare a Staffan De Mistura s'incarrigu de presiedere sa Cummissione de ispetzione mista chi su ministeriu cheret creare. Staffan De Mistura, isvedesu, traballat in sas Natziones Unidas dae su 1970 in Africa, in sos Balcanos, in Iraq e in Afghanistan.[_sch_] + + +## E] "Eritrea: frammenti di vita" + +Pierfranco Cuccuru mustrat sas fotografias suas de unu biagiu a Eritrea, in Tatari, dae su 3 a su 15 de triulas, in su Palazzo Ducale, dae lunis a sabadu dae sas h 11 a sas 13 e dae sa h 17.30 a sas 19.30. Sabadu a merie e dominiga est cungiadu. Inauguratzione Lunis 3 de lampadas a sas h 19.00. + +PF Cuccuru, fotografu professionista liberu, est naschidu in Tatari in su 1969, dae su 1987 s'interessat de fotografare sos costumenes e traditziones de Sardigna, in su 1969 si laureat in Sientzias politicas, collaborat in su 2002 cun su periodicu Reporters e dae su 2004 cun Il Giornale di Sardegna. Dae su 2004 at cumintzadu a biagiare e a fotografare in Cambogia, Eritrea, Yemen. Como est a puntu de si laureare in Giornalismu. + +Custa Mustra dedicada a s'Eritrea, mustrat, a colores e in BN, sa realidade dramatica, pro sos omines e pro sa natura, de s'Eritrea de como, mai sanada dae sas fertas de su colonialismu e de sas gherras cun s'Etiopia. + +Una mustra chi meritat de essere bida. [red] + + +## Cumintzat oe sa de bintiduas editziones de Goletta Verde + +Est acanta de cumintzare sa de bintiduas editziones de Goletta Verde, sa prus importante de sas campannias de Legambiente, cun tres barcas, chi ant a navigare, sas primas duas in su mare italianu, e sa de tres in sos mares de sos Paisos chi sunt in su Mediterraneu. + +Sas tres barcas ant a faghere prus de 310.000 millias marinas, prus de 900 tapas e ant a analizare prus de 8.000 campiones de abba. + +Sunt medas sos obietivos de Legambiente: analisi de sas abbas de balneatzione, monitoragiu de sos iscarrigos non depurados, gherra a sos ecomostros, banderas nieddas a sos chi ant fatu dannu a su mare, ma finas valorizatzione de sa biodiversidade, cunsigna de sas Chimbe Velas a sas Comunas premiadas dae sa Ghia Blu de Legambiente e Touring Club, promotzione de sas areas marinas protetas e iscoberta de sos parcos de su Mediterraneu. Totu custas initziativas sunt istadas presentadas oe in una cunferentzia istampa in Roma. Dae su 28 de lampadas a su 23 de austu sos laboratorios mobiles ant a acumpangiare dae terra su biagiu de sas barcas, leende pagu prus o mancu 500 campiones e faghende sas analisis prevididas dae su Dpr 470/82. "Sa diretiva europea noa in materia de balneatzione aprovada in su mese de martzu - at naradu Francesco Ferrante diretore generale de Legambiente - est una cosa bona pro su mare nostru. Difatis, in sa diretiva sunt cunsiderados propiu sos parametros chi Legambiente cunsiderat pro sas analisis suas".[_lmr_] + + +## Totu sas comunas de sa Sardigna in sa rete + +Sas comunas de totu sa Sardigna devent firmare, intro de chenabura, sa cunventzione cun sa Regione Sardigna pro aderire a s'initziativa de su portale _Comunas_ chi at postu in sa rete, tramite un'atera prataforma software, 111 amministratziones de s'isula. Sa paraula sarda est istada isseberada pro sintetizare megius s'ispiridu de su progetu de riusu unitariu chi sa Regione at prevididu de finantziare cun 2 milliones de euros. Su 9 de su mese chi benit at a iscadire su termine de presentatzione de sos progetos, a sos chi ant a essere seletzionados at a esser assignadu unu cofinantziamentu de su 50 %.[_rpt_] + +__ + + +## Germània: denuntziada sa Bayer + +Sa Coalitzione contra a sos perigulos chi arribant dae sa Bayer (CBG) at denuntziadu oe su Presidente de su Cussigiu de Amministrazione de sa Bayer, Werner Wenning, a sa Procura de Colonia. Sa Coalitzione acusat s'amministradore de aere tolleradu o peus organizadu sa partetzipatzione de sa Cumpangia a acordos illegales subra de sos prejos. In sos urtimos annos sa Bayer est istada cundennada in casos meda pro reatos de cartellu. Petzi in s'urtimu annu finantziariu, sa cumpangia at pagadu 275 milliones de euros de multas. "Semus faeddende de acordos de cartellu pro chentinas e chentinas de milliones de euros. Non podet essere chi detzisiones gasi importantes siant istadas leadas sena chi su Presidente l'ischiat. Un'efetu deterrente si podet aere petzi si sos dirigentes responsabiles arriscant a beru una cundenna penale" - at naradu Philipp Mimkes de sa CBG. Sa Coalitzione est cumbinta chi su prus de sos acordos illegales subra de sos prejos non siat istadu galu iscobertu. E su preju lu pagant sos consumadores. [_lmr_] + + +## Noas in 20" + +Dodici anni per la prima e 20 alla seconda, che in primo grado aveva ricevuto l'ergastolo. L'accusa protesta: "Eccessive le riduzioni" + + +## Campagna de sos istudentes pro Asterix in Galitzianu + +"Custa gente in Salvat-Bruño est maca! Non cherent chi faeddemus su galitzianu!". + +In sa biblioteca de s'iscola superiore Esparis, de Brion in Galizia, unu manifestu de Obelix mustrat s'assimigiu intre sa bidda de Asterix chi lutat contra a s'imperialismu romanu e sa rechesta de sos istudentes pro otennere una versione bortada in Galitzianu de "Asterix e su chelu chi est ruende·nche", s'urtimu contu de Asterix. Salvat-Bruño sa domo de imprenta** **ispagnola no at dadu risposta e sos istudentes ant detzididu de lu bortare issos matessi. + +Custu fatu est cumintzadu cando sos istudentes de su primu annu ant ischidu chi aiant imprentadu uncontu nou de Asterix. Ant detzididu de imbiare una litera a Salvat-Bruño, pedende sa tradutzione in galitzianu, comente aiant fatu pro sos ateros contos. Sos istudentes prus mannos ant agiuadu collende firmas in sa tzitade, crompende a 1000 firmas. Sa campagna s'est isparghida in totu sas ateras iscolas e in fines prus de 7000 pessones ant sustennidu s'atzione. + +Mancari chi Salvat-Bruño no aiat dadu galu risposta, sos istudentes ant dimustradu de ischire bortare su fumetu dae sese. Ant bortadu in galitzianu, dae sa versione portughesa e como, in Brion, Asterix faeddat in galitzianu, che a sa majoria de sos pitzinnos chi bivent in cue. Sos istudentes ant retzidu unu premiu: s'artista Kiko da Silva e s'iscritore Xose Anton Neira Cruz sunt andados a s'iscola issoro pro los sustennere. + +" Como connoschides s'importantzia de lutare pro sos deretos bostros" at naradu s'insignante de limba galitziana a sos istudentes. [_gbc_] + +__ + +__[>_Eurolang_] + + +## Gabriel Garcia Marquez cheriat dare unu nùmene nou a sa bidda de Aracataca + +Macondo est su logu de su realismu magicu creadu dae s'iscritore Gabriel Garcia Marquez: in Aracataca, sa bidda colombiana in ue est naschidu Gabo in su 1928, est faddida sa consultatzione populare pro dare a sa bidda unu numene nou, Aracataca-Macondo. + +S'initziativa pro agiunghere sa paraula Macondo fiat istada fata dae du sindigu de Aracataca, Pedro Javier Sanchez. Su progetu est faddidu ca a su referendum sa majoria no fiat de acordu. + +De sas 22.164 pessones registradas petzi 3.700 ant votadu. Sanchez, chi cheriat essere su sindigu de Aracataca-Macondo, at naradu chi est soddisfatu meda pro s'initziativa. Pro como, imbetzes, Gabriel Garcia Marquez no at fatu perunu cumentu. Frade suo, Jaime, aiat naradu chi Macondo no est petzi Aracataca, ma finas su Caribe. + +In antis de istare in Bogota, Garcia Marquez est istadu finas a sos sete annos in Aracataca, cun sos giajos e sas tias. In cue est naschida sa fantasia sua. In su libru de su 2002, _Vivere per raccontarla_, Garcia Marquez faeddat de Macondo, narende chi b'at unu ligamene intre sa bidda de s'infantzia sua e su logu prus connotu de su mundu literariu gratzias a _Cent'anni di solitudine_.[_vmn_] + + +## Vacàntzias in logos esoticos + +Ogni annu a su nessi 18 milliones de italianos partint pro sos logos tropicales. Pero unu turista subra de bator torrat a domo sua cun problemas de salude: malesseres e disturbos intestinales ma, si arriscat finas de buscare sa malaria, sa rabbia o sa calentura groga. Faghere su vatzinu in antis de partire podet essere un'agiudu mannu. Ma ite pessant sos italianos? Segundu un'indagine fata dae Demoskopea subra de 1000 pessones, s'86% de sos pregontados at naradu chi si diant vatzinare in antis de partire pro cussos logos e su 77% at naradu chi su vatzinu est un mediu essentziale pro tutelare sa salute issoro. Su 16% de sas pessones cunsiderat su vatzinu unu deretu de su biagiadore. Imbetzes petzi su 47% de sos chi sunt partidos ant fatu su vatzinu. Sas resones de custu cumportamentu sunt chi sas pessones non sunt informadas e puru sas partentzias a s'urtim'ora. Sas vacantzias sunt bidas comente carchi cosa de irreale in ue non b'at perigulos e problemas. Sos italianos non timent a s'ismalaidare in biagiu pero, s'indagine at riveladu chi sas maladias chi timent de prus sunt: sas epatites (36%), sa malaria (23%) e su colera (21%_)._[_gcl_] + + +## Master Universitàriu de primu livellu + +Su SIMI (Scalabrini International Migration Institute) de Roma, organizat pro s' annu academicu 2006-2007 unu Master Universitariu de primu livellu, su titulu est " Migratziones: politicas e risorsas pro sa coesione sotziale ". Custa est sa segunda editzione de su Master fatu in collaboratzione cun sa Facultade de Sientzias de sa Formatzione de sa LUMSA. S' obietivu est cussu de dare medios metodologicos pro analizare e cumprendere sas cunditziones e sas politicas netzessarias a fatzilitare s' integratzione intre sos tzitadinos e sos immigrados in unu cuntestu de cunviventzia interculturale. Su Master est pro istudentes, insignantes e pro totu su personale chi est in intro de su mundu educativu, funtzionarios e operadores de su setore pubblicu, personale de sas organizatziones non guvernativas, immigrados chi cherent lograre oportunidades professionales. Pro s' iscritzione est netzessariu tennere una laurea de tres annos de s'ordinamentu nou o una laurea de s'ordinamentu betzu o un' ateru titulu de istudiu universitariu, finas cunsighidu in s'esteru. S'iscadentzia pro s' iscritzione est su ses de santugaine 2006. Ogni informatzione si podet agatare in sa segreteria, s'indiritzu est custu: Segreteria SIMI, via Calandrelli, 11 - 00153 Roma. Tel. 06/5812741 Fax: 06/5819354.[_gcl_] + + +## Addòviu de esperantistas + +Dae su 29 de Triulas a su 5 de Austu Firentze at a essere su tzentru de su mundu, ca at a ospitare su cungressu annuale de is esperantistas. + +Sunt prus de 2000 sos delegatos chi ant fatu s'iscritzione a su cungressu, in rappresentantzia de cada parte de su mundu. Sessantunu natziones, ma una limba ebia chi cunsentit a issas de faeddare sena bisongiu de interpretes e de bidere sena problemas de intercomprensibilidade ispetaculos teatrales e musicales e assistere a letziones de dotzentes universitarios de totu sos chimbe continentes.Totu sos cungressistas aderint a titulu personale, sustenende sas ispesas mancari chi medas de issos siant de Paisos poberos a beru. Su grupu prus numerosu at a essere su de sos frantzesos, de 283 congressistas. Sos italianos sunt a su segundu postu cun 254 cungressistas, sos giapponesos a su de tres cun 179. Medas sunt finas sos rapresentantes de Germania, Polonia, Russia, Belgiu, Brasile, Ispagna e Lituania. S'Italia los isetat promovendo una serie de initziativas addatas a s'ocasione: su Ministeriu de sos Afares esteros at sustennidu sa publicatzione de "Sos Isposos Impromissos" in esperantu e sa Comuna de Firentze at publicadu in esperantu una ghia de sa tzitade.Custu de Firenze est su de 91 addovios de esperantistas. Su primu lu aiant fatu in Frantza, in Boulogne sur Mer in su 1905. Pro s'ocasione fiat presente s'autore de sa limba Lazaro Ludovico Zamenhof. Cussu primu addoviu aiat mustradu a su mundu chi sa limba funtzionaiat a beru. + +Como s'esperanto est difundiu in totu su mundu e sunt prus de 300 sos libros chi ogni annu benint publicados in totue impreende sa limba internatzionale: non petzi tradutziones ma finas operas originales iscritas in esperantu, chi a pustis benint bortadas in ateras limbas natzionales. [bmr] + +(AGI) + + +## Una terapia noa pro sanare dae su diabete + +Un' istudiu italianu presentat e proponet una cura noa pro podere curare su diabete de tipu 1, una terapia chi diat essere de tipu farmacologicu. + +S'istudiu, chi pro como est galu isperimentale, est istadu presentadu in Verona, in ocasione de s'addoviu Telethon chi est istadu organizadu in s'azienda Glaxosmithkline (GSK). + +Custa iscoberta, importante meda, est istada fata dae Manuela Battaglia chi est una chircadora de su San Rafaele, e chi paret diat essere pronta finas a presentare una base pro s'isvilupu de unu protocollu nou chi diat podere agiuare a firmare sa maladia in sos istadios prus graves.[_len_] + + +## Prèmiu De Andrè + +Torrat su premiu Fabrizio De Andre chi at a essere in Roma su 6, su 7 e s'8 de triulas in sa pratza, custa puru dedicada a De Andre. + +Sa mugere, Dori Ghezzi, chi at a essere sa Presidente de sa giuria chi at a devere premiare sos chi ant a binchere, narat de si sentire a beru onorada e orgolliosa de su fatu chi su Premiu De Andre de sa musica e de sa Paraula siat andende semper megius e siat tenende una creschida meda importante. + +Pro custa manifestatzione, s'ant a esibire in su palcu finas Rocco Papaleo, su 6, su 7 Dolcenera, e s'8 Mario Venuti e sos Almamegreta.[_len_] + + +## Strassoldo: + +Sa tutela de sa limba friulana est istada a su tzentru de s'addoviu intre su presidente de sa Provintzia de Ùdine, Marzio Strassoldo, e su sutasegretariu nou a su Ministeriu de sas Comunicatziones, Giorgio Calo. +"A s'esponente de su governu - at ispiegadu Strassoldo - apo mustradu su dispraghere pro su regimene de prorogatio in ue vige su cuntratu de servitziu intre su Ministeriu de sas Comunicatziones e sa Rai, iscadidu in su 2005. Unu documentu de importu mannu, chi dat a su servitziu publicu su compitu de dedicare una programmatzione ispetzifica a sas minorias linguisticas, cunforme a sa lege 482/99". +"In custos annos - at sighidu Strassoldo - sa Rai no at sighidu sos disponimentos prevididos dae sa normativa de tutela, se non cada, sena continuidade e sena aplicare sa previsione contrattuale". [spn] + +Dae: www.lenghe.net + + +## Kuwait: pro sa prima bia votant sas fèminas + +## 29-06-2006] + +## A sas sete de custu mangianu (ora italiana) in Kuwait ant incumintzadu a votare. Sos espertos prevident sa vitoria de s'opositzione, formada da liberales e islamistas, a pustis de sa batalla politica chi su Paisu at bidu finas a como e chi, su 21 de maju, at cajonadu sas dimissiones de su guvernu acusadu de corrutzione. + +## Sos espertos creent chi, mancari sas feminas apant otentu su deretu de votu ativu e passivu s'annu coladu, sas 28 candidadas chi devent gherrare cun 220 aspirantes deputados omines tengiant pagas possibilidade de esitu. In s'elencu bi sunt numenes importantes, intre custos sos de sas ativistas Rula Dashti, Nabila al Anjari e Fatima al Abdali chi ant preparadu programmas eletorales cumplessos meda. "Nos servit unu miraculu" at amitidu Lulwa al Mulla, segretaria generale de sa Sotziedade culturale e sotziale de sas feminas, s'organitzatzione feminile prus manna de su Paisu. + +## In teoria sos numeros sunt dae sa parte de sas feminas: sas eletoras sunt sa majoria: 195 migia, 50 migia in prus de sos eletores, finas pro sa lege chi vietat a sos militares de votare. [_sch_] + +## >www.repubblica.it] + + +## Su Subcontinente Indianu in s'Arte Cuntemporànea + +Sa Fundatzione Sandretto Re Rebaudengo de Torinu dedicat su 2006 a s'Asia e presentat da su 29 de lampadas a s'8 de santugaine sa mustra "Subcontingente. Su subcontinente indianu in s'Arte cuntemporanea" a cura de Ilaria Bonacossa e Francesco Manacorda. In sa mustra si chircat de analizare su panorama cuntemporaneu de s'area indiana (Bangladesh, Bhutan, India, Nepal, Pakistan, Sri Lanka, Afghanistan, Myanmar/Birmania, Maldive), rica de populatziones, ideas, limbas, culturas, religiones e eredidades istoricas diferentes. Su subcontinente est sa regione prus populada de su mundu e sa prus diferentziada dae su puntu de bista culturale, politicu e linguisticu (27 natziones ufitziales e prus de 200 non ufitziale in totu sa regione). + +Sa mustra aunit 21 artistas: medas de s'India e de su Pakistan e ateros chi, si puru bivent foras dae s'area e non tenent ligamenes etnicos, cun sos traballos issoro l'ant rapresentadu. + +Sa majoria de sos artistas si presentat in Europa e in Italia pro sa prima bia; sos traballos sunt creados cun medios espressivos diferentes (video, installatziones, pitura, iscultura) chi testimongiant unu panorama culturale multiforme e cumplessu.[_sch_] + + +## Gaza: mortu su colonu ricatadu + +Su corpus, chi est istadu agatadu in sa note in Ramallah in Tzisgiordania dae s'esertzitu israelianu, est su de su colonu recatadu dominiga. Est istadu cunfirmadu dae sas fontes israelianas. Semper pro custa fonte a su colonu l'ant mortu in presse, e a pustis de sa rimotzione de unu proietile dae sa conca, est istadu leadu a una bidda de sa Bitounia, semper in sa zona de Ramallah, in ue a pustis su corpus est istadu agatadu dae s'esertzitu israelianu. In totu sa note sunt istados arrestados, dae s'esertzitu israelianu chi tenet in cursu un'operatzione militare in sa Fasca de Gaza, 64 ministros, deputados e ateros funtzionarios responsabiles de Hamas. Custu fatu est istadu riveladu dae unu responsabile militare israelianu chi at pedidu s'anonimadu."Custa mesura (sos arrestos) est istada pigada, cando est istadu cunfirmadu chi Hamas est implicada in su terrorismu, e in manera particulare dominiga colada cando ant mortu a duos de sos sordados nostros. E custa fiat una cosa pro difendere sa populatzione israeliana", e a pustis at naradu chi custos arrestos non cherent essere una "moneda de cuncambiu" pro otennere sa liberatzione de su militare secuestradu, su caporale Gilat Shalit.[_rpt_] + +dae: agi.it + + +## Iscobertas sas primas iscritziones in bascu + +Iscavos archeologicos reghentes in sa localidade de Iruña-Veleia (in sa foto) in su Paisu Bascu, a 10 Km dae Gasteiz) ant bogadu a campu sas primas iscritziones in euskera (sa limba basca) in ue s'impreant paraulas comunas. Su diretore de sos iscavos, Eliseo Gil, e su vitzepresidente de sa Reale Academia de sa Limba Basca, Hendrike Knorr, ant naradu chi si tratat de un'iscoberta istraordinaria, ca sas iscritziones sunt databiles intre su de tres e su de ses seculos p. C. +Sas iscritziones agatadas tenent paraulas siat comunas siat religiosas. +Intre sas primas agatamus "ian ta edan" (mandigare e biere) e "zuri urdin gori" (sos colores biancu, biaitu e ruju); intre sas segundas su saludu de sos cristianos antigos "Geure ata zutan" (Babu Nostru siat cun nois) e "Iesus, Ioshe ata ta Mirian ama" (Gesus, Giusepe e sa Birghine Maria). +S'iscoberta cambiat de unos cantos seculos sa data aparitzione de sas primas testimonias de sa limba basca iscrita, francu unas cantas labides prus antigas agatadas in s'Aquitania chi pero tenent petzi carchi numene de pessone. A parrere de sos linguistas s'euskera est sa limba prus antiga de Europa. [_spn_] + + +## Chernobyl: 20 annos a pustis + +Una generatzione nch'est colada dae cussu 26 de abrile de su 1986, cando in Chernobyl s'est verificadu un'intzidente nucleare ispantosu, ma est petzi un'iscutighedda si pensamus a su tempus chi bi cheret pro nch'ismaltire sas sustantzias radiuativas chi si sunt formadas a pustis de s'intzidente. Oe, in Ucraina unu sarcofagu mannu mannu, de tzimentu armadu, faghet de monumentu a sa tragedia e non nos dat mancu garantzias chi siat seguru. Custa est sa riflessione, chi sos organizadores de s'addoviu ant chertu faghere binti annos a pustis. Diferentes istudios presentados in s'addoviu ant istabilidu chi sa nucleare est istada dae semper sa prus cara de sas fontes energeticas: 1 kwh de energia eletrica diat bennere a costare 6,13 tzentesimos de dollaru, in cambiu, su matessi kwh produidu dae su gas diat costare 4,96 tzentesimos, de carbone 5,34 e de fonte eolica 5,05. Si a pustis si pensat a s'ismaltimentu de sas iscorias tando sos costos nche diant pigare meda. Greenpeace at presentadu unu raportu redatadu paris cun 52 sientziados e cun s'Academia de sas Sientzias russa valutende s'impatu subra de sa salude umana de s'intzidente mustrende numeros chi faghent a timere. S'iscopu de s'addoviu est istadu su de faghere pessare a mudare diretzione a sos istados chi galu impreant s'energia nucleare e a sos chi sunt pessende de bi torrare.[_gpn_] + + +## Cunferèntzia de s'Onu pro sas armas lèbias + +Su documentu preparatoriu a sa decraratzione finale de sa Cunferentzia Onu subra de sas armas lebias, chi sunt faghende in custas dies in New York, at marcadu s'opositzione de sos Paisos produtores prus importantes, IUA, ma finas Russia, Tzina e Ìndia chi ant impostu un'ischema de protocollu prus liberu meda a cunfrontu de su primu. "Su testu in ue como ant a traballare sos delegados non faeddat prus de deretu internatzionale umanitariu e de sos deretos umanos" - ispricat Sauro Scarpelli, chi est sighende sa cunferentzia pro su coordinamentu Controlarms. "Sunt istados eliminados sos riferimentos a sas feminas, chi sunt sas vitimas printzipales de sas armas portatiles; eliminados sos riferimentos a sas munitziones, a su possessu tzivile de sas armas portatiles e, in fines, sunt prus lebios sos printzipios subra de su controllu a sos intermediarios". "IUA, Frantza e Germania tenent positziones firmas e s'UE, finas a como no at naradu nudda in manera ufitziale" - cumentat su diretore de Nigrizia Carmine Curci. In custas oras sas Ong sunt faghende unu traballu de grupu pro faghere a manera chi su protocollu finale torret a su mancu a assimigiare a sa prima versione e sunt atentos meda a sas chistiones chi pertocant sos Paisos africanos. Sos echilibrios sunt diligos meda, ca su testu devet essere o aprovadu a s'unanimidade o respintu. [_lmr_] + + +## Kyoto: Pecoraro contra a chie non rispetat sos lìmites + +Su ministru de s'ambiente, Pecoraro Scanio, non cheret chi bi torret a essere una situatzione che a sa de sas cuotas de su late. Oe isse est in Torinu pro presentare sa cunditzione de s'ambiente in Piemonte. At naradu chi si no ant a essere rispetados sos acordos subra de sas emissiones, acordos fissados in su protocollu de Kyoto, dae su 2008 b'ant a essere pro s'Italia multas meda meda dae parte de s'Unione Europea chi ant a podere arribare a milliardos de euros. Est giustu chi pro no arribare a custa situatzione devant traballare finas sas regiones, e duncas non si podet pessare chi si una Regione isballiat devat pagare s'Istadu. + +Su ministru at naradu chi essende*bi sas possibilidades e sas cumpetentzias italianas pro sa chirca, tocat a istudiare s'aera chi respiramus, e bidere cantu podet essere mala pro sa salude de s'omine. A sa fine de su discursu suo at fatu unu cummentu subra de sa relatzione pro s'ambiente de su Piemonte narende chi est s'unica bene fata, ca sas ateras regiones chi l'ant presentada, l'ant lassada sena sensu e sena unu cuntenutu beru.[_len_] + + +## Zapatero aberit su diàlogu de su Guvernu Ispagnolu cun s'ETA + +Su Presidente de su Guvernu Ispagnolu, Jose Luis Zapatero, at annuntziadu, in una cunferentzia in dae in antis de sos giornalistas, s'incumintzu de su dialogu cun s'_ETA_. Su printzipiu suo est su de "ammentare" chi sas chistiones politicas: "si podent risorvere petzi cun sos rapresentantes legitimos de sa boluntade populare". S'annuntziu l'at fatu intre sas reuniones chi teniat custu mangianu cun su ministru de s'Internu, Alfredo Perez Rubalcaba, e cun sos portaboghes de sos grupos parlamentares, subra de custu argumentu. Custas reuniones si ant a torrare a faghere in cabudanni pro bidere s'isvilupu de sa chistione. Su capu de s'Esecutivu at garantidu chi sa lege de sos partidos at a essere mantesa e sighit narende chi: "apo a prenare de sustantzia custu _alinu de paghe_ chi tenent sos tzitadinos, e in prus si devet tennere, puru, su _rispetu_ mannu meda pro sos mortos de su terrorismu e de sos familiares issoro". Sighit, a pustis: "sa democratzia no at a pagare preju politicu perunu pro faghere custa paghe disigiada". Sa boluntade pro agabare cun una paghe durosa e bera est totu de sa gente de su Paisu Bascu, de totu sos setores de su populu bascu e puru de s'economia sua, isvilupada meda. Zapatero at pedidu, a urtimu, chi sos medios de comunicatzione siant discretos e professionales subra de custa chistione chi at fatu mortos meda.[_gpd_] + + +## Indùstria farmatzèutica: Europa pagu cumpetitiva + +Sa curpa paret diat essere de sos investimentos iscassos meda subra de sa chirca e de s'isvilupu. Custa noa est istada dada dae sa relatzione 2006 de s'Epfia (sa Federatzione europea de sos assotzios e de sas industrias farmatzeuticas). Intre su 1990 e su 2005, su gastu pro sa chirca in Europa est creschidu de 2,8 bias cando in sos USA est aumentada de 4,6 bias. Custa situatzione no est gasi dae semper, ca finas a su 1995, s'Europa si fiat semper cumfirmada comente sa prus disposta a sos investimentos pro sa chirca. Ma dae su 2000 sos Istados Unidos ant cumintzadu a nche la colare. + +Ma s'Europa est a suta de sos Istados Unidos finas in su setore de sas biotecnologias, ue sos americanos sunt sos prus avantzados, finas si in su continente europeu custu setore paret siat creschende lestru meda. In Italia s'industria Biotech pro sa salude, faturat unos 3 milliardos de euros, cun unos 8000 addetos e unu numeru de impresas chi la faghet ponnere in su de bator postos in Europa. Su gastu pro custu tipu de chirca, in sos Istados Unidos est semper prus cunsistente chi non in Europa.[_len_] + + +## Google finas in su telefoneddu + +Google arribat finas in sos telefoneddos de sos italianos e in ateros tres continentes, cun totu sos servitzios suos. Dae su 26 de lampadas est possibile, dae varios logos de s'Europa, Asia, America a intrare cun su telefoneddu a _Gmail _chi est sa posta de Google, a sas _Google News_ e a su servitziu de pagina base personalizada. Custa cosas fiant possibiles petzi con sos telefonos de unu livellu artu meda, che a su _smartphone _chi tenet unu navigadore _Html _cumpretu. Su diretore amministrativu de Google at naradu: "Dae como sos servitzios de Google sunt disponibiles pro totu sas pessones chi tenent unu telefonu con navigadore_ xHtml o cHtm._ Sunt gasi totu sos telefonos essidos in Europa in custos urtimos duos annos". Gasi Google, at fatu un'ateru passu pro sa cunchista de su mundu de sos tzellulares. Custos tres servitzios fiant giai disponibiles pro ses meses a sos utentes mobiles americanos e ant otentu un'esitu bonu meda. E tando s'azienda at detzisu de faghere custa proposta a livellu internatzionale. In custu mamentu sos servitzios de_ Gmail_ e sa pagina personalizada de Google sunt giai disponibiles in: Italia, Germania, Frantza, Regnu Unidu, Ispagna , Turchia, Ìndia, Tzile, Messicu, Russia, Portugallu, Olanda, Brasile. Pro _Google News_ su traballu est prus cumplessu, ca tocat a individuare sas fontes diferentes de sas noas online, in unu formadu chi potzat essere addatabile a su visore de sos telefonos. Pro como custu servitziu est disponibile petzi pro sos utentes de Inghilterra, Frantza, Germania, Ispagna, e IUA. [_rpt_] + + +## In Roma un'orchestra noa + +At a cumintzare cras in s_'Auditorium della Conciliazione_ su primu cuntzertu italianu de sa Symphonica Toscanini Orchestra naschida a nou e ghiada dae unu de sos mannos de sa musica internatzionale, Lorin Maazel. + +Su cuntzertu inaugurale in Roma, tzitade manna de s'Europa aunida, lu proponent pro afestare su passagiu dae sa presidentzia de s'Unione Europea austriaca a sa finlandesa. B'ant a essere unu muntone de personalidades politicas, esponentes de sa cultura e de su giornalismu. + +S'orchestra, chi est privada artisticamente e finantziariamente, naschet pro essere italiana ma sos 200 elementos chi bi sonant sunt de ogni parte e logu, europeos e extra europeos. B'at finas unu comitadu promotore e sa presidente est Pia Elda Locatelli. + +-Su chi m'est praghidu de custa orchestra est chi sos chi bi sonant ant tentu una carriera importante comente solistas ma sunt motivados meda pro sonare totu impare-gasi narat su maistru Maazel chi est finas de acordu pro s'istrutura de orchestra privada chi permitit, a banda de s'autonomia artistica de s'orchestra, de essere mediu non culturale ebbia ma pro promovere s'Italia in su mundu. [_grs_] + + +## Lege regionale pro sa minorja islovena + +29-06-06 + +Sa giunta regionale se su Friuli at aprovadu su disegnu de lege de sa tutela de sa minorja linguistica islovena promovida dae s'assessore a sas identitades linguisticas, Roberto Antonaz. Obietivu prinzipale de su disegnu de lege est istadu su riconoscimentu de sa minorja islovena comente parte de su patrimoniu istoricu,culturale e finas umanu de su Friuli. Sa nova lege regionale est unu completamentu de sa legislatzione statale de sa materia (L. 482/1999 e L. 38/2001) in su cuadru de sos printzipios generales istabilidos dae sas conventziones internatzionales firmadas dae s'Italia e dae sa Carta Europea de sas limbas regionales e minoritarias._[rpt]_ + + +## Cantzoneddas proibidas + +S'istadu de su Medhya Pradesh at proibidu s'insignamentu de sas cantzoneddas in inglesu in sos asilos. Su ministru de s'Educatzione de s'istadu, Narottam Mishra, at incarrigadu unos cantos autores indianos de iscriere sos versos noos chi tocat a impreare in cambiu de cuddos proibidos. In India, bi sunt prus de 2000 dialetos e prus de 30 limbas diferentes, de custas 22 sunt ufitziales e iscritas in un registru e podent essere impreadas dae sos istados pro sos atos ufitziales e sas comunicatziones de su governu tzentrale. A livellu natzionale sas limbas sunt duas ebbia: s'hindi e s'inglesu. Dae su 1965 s'Hindi deviat essere s'unica limba ufitziale e s'inglesu deviat perdere totu s' importantzia sua. Pro sas protestas de carchi istadu s'hindi no est difusu meda e a pustis de s'isvilupu de su territoriu, s'idea de lassare sa limba de sos colonizadores est istada abbandonada. Dae su de 19 seculos, cando est istada introduida in sas iscolas s'educatzione inglesa, sos pitzinnos de su Medhya Pradesh ant imparadu cantzoneddas che a "Twinkle twinkle little star", ma como su ministru Mishra at detzisu de nche l'agabare cun custa " influentzia otzidentale legia". [_rpt_] + + +## Sa temperadura de sa terra non fiat gosi arta dae 400 annos + +Un'istudiu de s'Academia Americana de Sientzias (NAS) narat chi sa temperadura de sa Terra non fiat gosi arta dae 400 annos, e custu capitat pro curpa de s'atividade umana. + +A pustis fata un'analisi de sos arbores, de su coraddu, de sos montes e de sos sedimentos, sa NAS crarit chi sas urtimas deghinas de annos de su seculu XX sunt istadas sas prus caentes a cunfrontu de cale si siat atera ocasione dae 400 annos a como. Dae su seculu XIX s'incuinamentu industriale est su fatore de importu prus mannu in su cambiamentu de su clima. + +Custu istudiu subra de su clima l'aiat dimandadu su Cungressu Americanu a pustis de sas polemicas cajonadas dae una chirca de su climatologu Michael Mann in su 1998, chi naraiat chi sa temperadura in s'emisferu nord non fiat gosi arta dae prus de milli annos. [_sbs_] + + +## Duos militantes de s'Eta nde ghetant su bidru de s'àula in ue sunt giuigados + +Duos militantes de s'Eta acusados de s'atentadu de Santander, Jesus Maria Etxeberria e Angelo Aramburu, ant reagidu male a su giuditziu contra a issos in s'Udientza Natzionale ghetende*nche su bidru de s'aula blindada in ue istant sos acusados de terrorismu. Sos duos omines ant naradu petzi de aere bantu pro su fatu de faghere parte de s'Eta. In s'aula sunt intervennidos sos agentes chi los ant amanetados. Su presidente at fatu essire sos familiares e sos amigos pro alteratzione de s'ordine. Su ministeriu publicu at pedidu 18 dies de presone pro s'autobomba de Santander in su 2002.[_vmn_] + + +## Si cheres mandigare sanu, còmpora sos produtos de domo tua + +In sos urtimos annos sos _farmers markets_ (est a narrere sos mercados de sos massajos) sunt colados dae 3 migia a 3.700. Naschidos in sos Annos Noranta in California pro more de Alice Waters, coghinera biologica e titulare de unu ristorante de Berkeley, fiant una reatzione a sa globalizatzione de sa mertze chi si bidet in sos Supermarket. + +In New York b'at un'organizatzione, sa _Greenmarket Farmers Market_, chi coordinat 54 mercados intre Manhattan, Brooklyn e Staten Island. Sunt frecuentados dae 250 migia consumadores ogni chida. + +Su cuntzetu chi los at fatos naschere, in prus de cherrere dare campu a s'agricoltura biologica e a sos produtores minores de produtos de calidade, est collegadu a un'istudiu de sos economistas americanos. In custu istudiu si bidet comente sos produtos alimentares biagiant tropu, incuinant, produint costos ocultos e sos costos los pagat sa comunidade. + +Duos economistas inglesos, Jules Pretty e Tim Lang, ant carculadu cun un'istudiu de sa Essex University chi si totu sos inglesos mandigant frutora e ortalitzia chi benit dae unu ragiu de 20 chilometros s'istraviu annuale, in termines de costos ambientales, diat essere de prus de duos milliardos de isterlinas. + +Tim Lang e Michael Heasman in su libru _Food wars_ narant chi sas derratas alimentares americanas in su 1999 ant biagiadu pro 1.518 millias. + +Sas regulas de sos _farmers market_ fissant in 40-50 millias de biagiu su limite pro atzetare sos produtos. E ognunu nche podet leare a su mercadu sos produtos suos ebbia, pro essere prus controllados. + +Si pessamus chi sas tamatas sitzilianas andant in antis a Napoli e a pustis nche torrant a Palermo pro las bendere (est unu casu autenticu signaladu dae unas cantas inchiestas de consumadores) podimus bidere chi b'at unu costu in prus de su 12 pro chentu, chi si nche carrigat subra palas de sos consumadores. _[__gpr]_ + +__ + + +## Tropu dinare pro sas armas + +S'ispesa militare in su mundu sighit a creschere, e unu controllu internatzionale subra de su cummertziu de sas armas est dificultosu meda. "Totu custos elementos nos ispinghent a traballare prus subra de sos temas de su disarmu, pedende finas prus atentzione e atziones prus cuncretas a su Guvernu italianu". Lu narat Francesco Vignarca, coordinadore de sa Rete Italiana pro su Disarmu. "Sos datos amustrant comente su giru de afarios e de dinare gastadu pro mantennere sas istruturas militares e de armamentu abarrat semper artu". + +Sos datos chi arribant dae su SIPRI ponent in lughe una creschida de sas ispesas militares mundiales. Sos primos sunt sos Istados Unidos, ma finas sa Tzina si collocat in sas primas positziones e diat podere tennere una creschida manna meda in sos annos chi ant a bennere. S'Europa si distinghet ca at miminadu de su 1,7% sas ispesas militares, gratzias printzipalmente a s'Italia e a s'Inghilterra. + +S'ispesa militare rapresentat su 2,5% de su Pil mundiale, e in sos urtimos deghe annos est creschida de su 2,4%. Sa Rete Italiana pro su Disarmu su 15 de lampadas at pubblicadu unu documentu de analisi de sos datos guvernativos subra de sas esportatziones italianas de armas in su 2005. B'at apidu unu calu de su 10% de sas autorizatziones a cunfrontu de su 2004, pero sunt creschidas sas cunsignas a sos clientes esteros. Su totale de sas armas italianas bendidas est de 831 milliones de euros, cun una creschida de su 72% a cunfrontu de su 2004. "Custos datos, chi non cambiant dae sos de sos annos passados, nos dant ite pensare - narat Riccardo Troisi de Control Arms - ca ponent in lughe una situatzione de esportatzione consolidada. Pedimus a su Guvernu un'auditzione e sa discussione parlamentare subra de custos datos". Su prus de sas aziendas de sa lista de esportatzione de armas sunt de Finmeccanica, sotziedade controllada dae s'Istadu Italianu. E su Guvernu non podet ponnere in pratica sa lege e serrare sos ogros cun aziendas in ue est atzionista de majoria. + +In mesu de sos clientes b'at natziones chi non rispetant sos deretos umanos (Algeria, Turchia, Arabia Saudida, Tzina) e natziones carrigas de depidos che a s'Eritrea, su Ghana e sa Nigeria. + + +## Il libro bianco della guerra + +_Editore_: Newton e Compton Editori +_Data de pubblicatzione_: Maju 2006 +_Paginas_: 250 +_Preju_: 9,90 euros + +Sas normas internatzionales chi regulant s'impreu de sa fortza militare oe sunt analizadas in manera atenta meda, mescamente a pustis de sa destitutzione de Slobodan Milos`evic´ e de Saddam Hussein mediante gherras no autorizadas dae sas Natziones Unidas. Su libru de Michael Byers tratat bator areas tematicas: - s'autorizatzione de su Cussigiu de segurantzia de s'Onu; - s'autodefensa contra a su terrorismu e sa gherra preventiva; - s'atzione umanitaria e sa defensa de sa democratzia; - sa protetzione de sos tziviles e de sos cumbatentes durante su cunflitu armadu. +Sos temas sunt tratados analizende uno cantos avenimentos in epocas diferentes: dae s'intzidente de su Caroline in su 1837, a sas torturas subra de sos presoneris in sa presone irachena de Abu Ghraib fatas dae sordados americanos. Atentzione manna est dada a sas protestas naschidas a pustis de s'interventu in Kosovo in su 1999, in Afghanistan in su 2001 e in Iraq in su 2003. +Byers analizat s'isvilupu de su deretu umanitariu internatzionale dae sa batalla de Solferino in su 1859 finas a oe, mescamente pro su chi pertocat sa protetzione de sos presoneris e su compitu de sos tribunales de gherra e de sa Corte penale internatzionale. Su volume, in prus, tratat finas de sa funtzione de sos Istados Unidos pro s'isvilupu e aplicatzione de sas regulas de custa parte de su deretu internatzionale. [_sch_] + + +## Sos efetos de s'assimilatzione e s'agonia de sos Innu + +Sos Innu sunt unu populu indigenu de sa penisula de su Labrador-Cuebec, in su Canada orientale. In antis los cramaiant Indianos Montagnais-Nascapi, e non tenent perunu ligamene cun sos Inuit (o " Eschimesos ") chi istant prus a nord. + +Nitassan, sa terra in ue ant bividu pro milli annos, est un'area manna de padentes de abetes, lagos, rios e marrargios. Sos Innu ant bividu che cassadores nomades finas a sa metade de su 900. Pro su bonu de s'annu sos rios de sa Nitassinan sunt astrados e issos deviant biagiare in grustos minores de duas o tres familias subra de rachetas pro sa nie, tirende sas tobogas. Cando s'astra s'issolviat, si moiant in canoas in s'oru de sas costas o intre sos lagos mannos de s'internu, siat pro piscare siat pro su cummertziu e pro addoviare sos amigos e sos parentes. Sos Innu cassaiant orsos, ritzones e castoros, piscaiant e colliant bacas ma mescamente impreaiant pro totu sas gamas de caribu, chi rugrant sas terras issoro in beranu e in s'atongiu. Finas a pagu tempus dae como, sos Innu oteniant totu su chi lis bisongiaiat - mandigu, bestes, amparu e armas - dae sos caribus, chi tenent un'importu mannu in sa cultura issoro. Como, sos Innu bivent in biddas; mancari chi medas sigant a praticare sa cassa, sa pisca e sa regorta, calicunu faghet peri unu traballu retribuidu o dipendet dae s'asistentzia sotziale. + +In sos annos chimbanta e sessanta, su guvernu canadese e sa cresia catolica los ant custrintos a si firmare e a bivere in comunidades istabiles. Su cambiamentu est istadu difitzile meda. Como, sa bida in sas biddas est marcada de s'alcolismu e de sa violentzia, e cun unu tassu artu de suitzidios; in prus, pitzinnos meda impreant sa benzina comente si esseret droga. Medas de sos Innu chircant de mantennere sa manera traditzionale issoro de bivere, mancari cun dificultade manna. Su guvernu donat sas terras issoro a ateros chi fraigant digas e caminos e distruent su logu. In su mese de abrile de su 1999 sa Cummissione ONU pro sos deretos umanos at naradu chi su "problema prus urgente pro sos canadesos est sa preservatzione de sos populos tribales" e at cundennadu su Canada pro aere cantzelladu sos deretos de sos populos aborigenos. Ma nudda est istadu fatu finas a como. _[gbc]_ + +_[>Survival]_ + + +## Fèminas e traballu + +Intre chimbe feminas una perdet su traballu suo a pustis de su periodu de maternidade. Custu datu est essidu a campu dae sa chirca "Progetto Viola" promovidu dae sa Cummissione pro sas oportunidades paritarias de sa provintzia de Firenze. S'istudiu at mustradu chi in su territoriu fiorentinu, cando naschet unu figiu, su 20% de sas feminas, agabados sos meses de maternidade, non torrat a su traballu suo. Sa chirca at mustradu chi, in su matessi territoriu, s'80% de sas feminas intre sos 30-45 annos est occupada e de sas chi non tenent traballu retribuidu sa majoria sunt casalingas (su 12%) chi diant cherrere traballare finas foras de domo ma non podent ca tenent figios minoreddos: petzi su 4% est in chirca de un'ocupatzione. + +S'indagine at istudiadu finas su chi pessant sas aziendas: mancari chi siant aumentadas sas agevolatziones pro sas feminas chi traballant e tenent figios, su 14,4% de sas impresas at decraradu de non connoschere sa lege 53/2000 chi agiuat sas feminas a cuntziliare traballu e familia. [_bmr]_ + +_[> AGI_] + + +## CARNYX CELTIC FESTIVAL: + +Pro bator dies, dae su 29 de lampadas a su 2 de triulas, in su montigru de sa Fortalesa de Osoppo s'ant a podere iscoberrere traditziones e sabores antigos, andende a caddu in sas andalas de sa fortalesa, tirende cun sos arcos, ascurtende cunferentzias subra de s'astronomia, musica de arpas, launeddas, cantos gaelicos e abarrende ispantados dae sas paristorias de sos dragos, assagiende birra naturale, idromele e supa de orgiu e puntas de vitalba. Sos prus curiosos ant a podere giogare cun s'oraculu. Est prevididu unu servitziu de postaleddu, s'intrada est libera. + +Carnyx Celtic Festival sa de 4 editzione +dae Giovia 29 de lampadas a Dominga 2 de triulas de su 2006 a sa Fortalesa de OSOPPO +Giovia 29 de lampadas Assestamentu de sos grupos, arribos, saludos +Chenabura 30 de lampadas a sas 11 de sero CISALPIPERS, cun musica e ballos. + +Sabadu prima die de triulas a sas ses e mesa de merie musica de autore de s'Anima Tzeltica cun KATIA ZUNINO e TABITHA MAGGIOTTO + +A sas sete e mesa de merie "La Cornamusa in Europa" cun DANIELE BICEGO. + +Cunferentzias de Archeologia, Astronomia e chelu, addovios intre su chelu e sa terra cun su bioarchitetu Ana Maria Brollo + +A mesanote a cuartu dae s'Iscotzia interpretes de importu mannu de sa musica tzeltica cuntemporanea: cuntzertu de sos BURACH + +Dominiga 2 de triulas a sas ses e mesa de merie cuntzertu de sos WILL O' THE WISP sa musica issoro faghet riferimentu a sa traditzione irlandesa, sas ideas e sos arrangiamentos sunt rafinados e rinnovant sas atmosferas traditzionales. [_spn_] + + +## Sa Corte Suprema Usa botzat Guantànamo + +A pustis de sa causa fata dae su tzaferru de Osama Bin Laden Salim Ahmed Hamdam contra a su ministru de sa Defensa Donald Rumsfeld, sa Corte Suprema de sos Istados Unidos at pronuntziadu sa sententzia. Cun chimbe votos subra de tres at detzididu chi sa resone est de s'islamicu. Una sententzia chi ponet in dificultade manna su presidente americanu e faghet incumintzare unu capitulu nou de s'istrategia sua in sa gherra "a su terrore". + +Su Pentagonu (chi rapresentat su guvernu) cheriat faghere protzessare Salim Ahmed Hamdam dae unu tribunale militare ispetziale, privende∙lu de garantzias meda, in numene de sa segurantzia natzionale. + +Hamdam est inserradu dae bator annos in Guantanamo, sa presone ue sas leges ordinarias sunt suspesas e sos presoneris non si podent apellare ne a sas regulas de protzedura tzivile USA ne a su tratamentu pro sos presoneris de gherra definidu dae sa Cunventzione internatzionale de Ginevra. Sa causa fata dae Hamdam est arribada a sa Corte Suprema, chi cun sa detzisione sua no at petzi chertu protegere su dischente de Bin Laden in sa dinnidade umana sua, ma est andada finas contra a sa dotrina giuridica e a sa manera de faghere instauradas dae Bush chi, at detzididu sa majoria, at violadu sa lege americana e internatzionale. Sa sententzia est istada leghida dae su giuighe John Paul Stevens, chi at decraradu chi su guvernu non tenet s'autoridade de leare misuras istraordinarias che a s'istitutzione de tribunales militares ispetziales. + +Cando at ischidu de sa detzisione Bush at naradu: "Apo a valutare sa sententzia e a traballare cun su Cungressu pro arribare a una risolutzione, ma non apo a ponnere in perigulu sos tzitadinos liberende assassinos". [_sch_] + + +## Tumores a s'istòmagu + +In Italia ogni annu sunt 12.000 sos casos de tumores a s'istomagu. Custa est una maladia chi oe podet essere curada, finas si sa preventzione abarrat sa "cura" prus segura. Custu est sun chi narant unos 8.000 espertos chi oe e cras si reunint in Bartzellona pro su Cungressu mundiale subra de sos tumores gastro-intestinales. Su Presidente de s'Assotziu italianu de oncologia , Roberto Labianca at naradu chi in Italia su tumore a s'istomagu est sa de tres causas de morte pro tumore, e chi bi nde morit unos 15.000 ogni annu e cun unu numeru prus artu de mortes pro sos omines. Oe pero, s'impinnu de sos oncologos e de sa chirca sunt de meda importu, finas si b'at meda de istudiare pro resessire a podere prevennere custa maladia. Totu sos istudios cunfirmant chi su cancaru a s'istomagu est cajonadu, unu pagu, finas dae su mandigu ricu de nitratos e dae un'alimentatzione povera de frutora e de ortaliscia. Faghet male finas sa sigareta e su bibere meda: totu cosas chi s'omine podet controllare isse matessi. + +Pro curare custa maladia ateros progressos sunt istados fatos finas dae sa chirca farmacologica: est istada aprovada dae s'Autoridade europea de sas meighinas una molecola noa pro sa fase avantzada de su tumore. Custa molecola agiudat a cumbatere mengius custa zenia de cancaru. S'importu de custa molecola est istadu isperimentadu dae un'istudiu internatzionale chi at esaminadu 445 casos. A custa isperimentatzione s'Italia at dadu unu agiudu meda mannu cun s'Oncologia medica de Regio Emilia e ateros 5 tzentros. S'istudiu at isperimentadu chi in sos patzientes cun sa maladia, sa cura normale de chemioterapia e una chemioterapia fata cun sa molecola noa, dant resurtados diferentes ca s'agianta de custu elementu nou illonghiat su tempus de supraviventzia de su malaidu.[_len]_ + + +## Materiales malos leados dae sos bestires + +Ágatha Ruiz de la Prada, Antonio Pernas, Jocomomola e ateros istilistas ispagnolos noidos meda, ant mustradu, in un' isfilada de moda chi b'est istada in Madrid, sas creatziones esclusivas issoro, fatas cun s'impreu de materiales chi non tenent sustantzias nocivas,e gasi ant aderidu a sa campagni de Greenpeace _'Moda sin Toxicos' _chi at pedidu a s'Unione Europea de eliminare sos compostos prus perigulosos. Sunt medas, sas sustantzias potentzialmente perigulosas impreadas in sos materiales tessiles, che a su prumu, nickel, cromo IV, arilammine, e formaldeide. In sos meses chi benint s'Unione Europea devet votare sa legislatzione noa subra de sa chimica cun s'acronimu inglesu Reach, chi prevedit s'obbrigu de sustituire sas sustantzias perigulosas cun ateras prus seguras. Sas lobbys de sa chimica in Bruxelles ant fatu un'opositzione forte meda a Reach, in s'interi ateras aziendas ant giai istudiadu custa normativa bidende un'oportunidade pro s'impreu de materiales prus bonos pro sos omines. [_rpt_] + + +## Temperaduras prus bassas + +Sas temperaduras prevididas pro su Sud paret diant abarrare galu gasi pro carchi die, ma a pustis sa diminutzione de su calore chi at giai tocadu su Nord si diat devere allargare finas a su restu de sa Penisula, faghende prus pagu basca. Custas previsiones sunt sas chi fiant isetende dae dies e dies italianos meda. Ma si a un'ala su calore diat minimare, a s'atera b'est su perigulu de su tempus malu chi semus bidende cun temporadas, grandine e chi est tenende efetos graves meda ca cando custu tempus malu sighit pro dies caentes meda est causa de disastros. In su Venetu gente meda, unas trinta pessones, est abarrada ferta propiu pro curpa de una trumba de aera in su trevigianu. In s'ateru cabu de sa Penisula imbetzes, un'autotrasportadore est mortu de su tropu calore chi l'at fatu bennere unu malore.[_len_] + + +## Est nàschida sa delincuèntzia noa in Sardigna + +Su sardu non ricatat prus ma sunt creschende sos isrobatorios e sos atentados in sas tzitades.Est su chi narat una chirca fata dae s'Universidade de Tatari, sa prima a pustis de s'inchesta de sa cummissione parlamentare de su 1972. + +A su chi paret sa criminalidade in Sardigna est mudende meda e non si dat prus cara a tzertos codighes che a su barbaritzinu. + +S'evolutzione de sa criminalidade est istada manna meda e in pagu tempus, non s'agatat prus su balente ma fiotu de ascamiles de tzidade. + +Cunforme a sa situatzione natzionale in Sardigna b'at duas castas de crimines chi sunt in majoria: sos atentados e sos omitzidios. E si in antis custos crimines si bidiant su bonu in Barbagia como sos logos interessados dae custas situatziones sunt de prus mescamente in sa fassa costiera otzidentale. + +Sunt mudados finas sos pruites de sos omitzidios, non b'est prus sa vindita ma si ochiet pro chistiones de pagu importu. + +Sa provintzia de Nugoro est su logu in ue b'at prus atentados su 52 %, imbetzes sa comuna est sa de Terranoa. + +De custos atentados su bonu abarrant sena iscobertos. + +A s'urtimada paret chi sa manera delincuentziale betza siet galu bia prus cun sa forma chi no ateru, e imbetzes sa modernizatzione at batidu una manera noa. + +E semus leende sa peus cosa de s'una manera de bivere e de sa modernizatzione. + +Custu su chi narat sa chirca de s'universidade de Tatari. [_grs_] + + +## A pustis de José Bové, in galera un'àteru militante anti-OGM + +Sa Corte de Apellu de Orleans at cundennadu a duos meses de presone a Jean-Emile Sanchez, porta-paraula de sa Confederation paysanne, e a duos meses cun sa cunditzionale e milli euros de multa peromine ateros militantes anti-OGM pro aere isperdidu campos de trigu muriscu modificadu geneticamente in su dipartimentu de su Loiret in su 2004 e in su 2005. + +A pustis de Jose Bove, cundennadu a bator meses de presone in su 2005 in Tolosa, Jean-Emile Sanchez est su de duos militantes anti-OGM chi intrat a galera. + +"Est una detzisione politica e non de zustitzia. Amus a sighire a protestare de cada manera" at naradu Sanchez. + +Sa Corte de Apellu at cambiadu sas detzisiones de su tribunale de Orlenas chi a sa prima aiat liberadu sos 49 imputados reconnoschende·lis "sa cunditzione de netzessidade" de s'atzione issoro. + +Custa prima sententzia fiat cunsiderada dae sos ecologistas e dae sos grupos anti-OGM comente sa prima bintoria de sos militantes in antis de sos tribunales. + +Ma sa procura e sa sotziedade americana agrochimica "Monsanto", mere de sos terrinos isperdidos, fiant recursos in apellu pedende penas prus severas pro sos imputados e narende chi sas atziones de sos militantes non fiant indispensabiles pro sarvare nen pessones nen benes. + +Su Cussigiu de Istadu at reconnotu chi "sos imputados non podent narrere chi non teniant ateras maneras de protestare" e los at cundennados. + +Sos de sa sotziedade Monsanto ant decraradu chi sunt cuntentos chi "siat istadu reconnotu su deretu a sa chirca e a s'innovatzione pro s'agricultura frantzesa", imbetzes Sanchez e sos ateros militantes anti-OGM ant naradu chi ant a sighire a gherrare e ant a recurrere in Cassatzione. [_sbs]_ + + +## Bruxelles cheret gherrare contra a sa penùria de òrganos in Europa + +Sa Cummissione Europea at propostu una consulta pubblica pro determinare cale siat sa megius manera de parare fronte a sa penuria de organos, chi ochiet cada die prus de deghe euopeos chi tenent bisongiu de unu rene o de unu figadu. + +"Est tempus de cumprendere cales sunt sas atziones de leare a dae in antis in Europa pro contribuere a assegurare unu tantu de organos bastante a garantire sa salude de totus", at naradu in unu comunicadu Markos Kyprianou, commissariu europeu de sa salude. + +Oe bi sunt pagu prus o mancu 40.000 patzientes in sas listas de isetu pro su trapiantu de organos in Europa, e belle deghe de custos morint cada die ca no ant agatadu s'organu chi lis bisongiait. Sa pertzentuale de mortalidade de malaidos isetende unu trapiantu de coro, de figadu e de prumone podet arribare finas a su 30%. + +Bruxelles at singialadu finas sa disparidade intre de sos Istados de sa Comunidade Europea pro su chi pertocat su numeru de donadores de organos: 34,6 donadores pro unu millione de abitantes in Ispanna, 13,8 in su Regnu Unidu, 6 in Gretzia e 0,5 in Romania (chi at a fagher parte de sa Comunidade in su 2007 o in su 2008). + +"Sa raridade e sa distributzione diseguale de sos organos favorint sa pratica amorale e illegale de su traficu de sos organos umanos" at decraradu Kyprianou. + +Sa Cummissione at duncas propostu solutziones pro megiorare custa situatzione, narende chi bisongiat chi bi siat una coordinatzione prus bona intre sos Istados de sa Comunidade (normas de calidade e de segurantzia, registros europeos de trapiantos, regulas craras pro su trasportu de sos organos, etz.), ma at propostu finas una consulta aberta a totus in su situ Internet de sa Cummissione, pro iscoviare cales sunt sos probemas prus mannos ligados a su donu de sos organos. [_sbs_] + + +## Simpòsiu africanu subra de sa biodiversidade + +In su mese de lampadas in Antananarivo b'est istadu unu simposiu africanu de importu mannu subra de sa biodiversidade. + +A custu simposiu ant addoviadu 350 delegados de 40 paisos africanos e organizatziones internatzionales medas, chi ant esaminadu comente sa biodivesidade de s'Àfrica podet agiudare a reduire sa povertade, a binchere sas maladias e a megiorare sa bida de milliones de pessones in totu su continente africanu. + +A pustis de chimbe dies de traballu est istada pubblicada una decraratzione finale chi narat chi sa tutela de sa biodiversidade est un'obrigu pro totu sos paisos africanos. Cunforme a su chi narat sa decraratzione, sa crisi de s'Africa benit dae sa siccagna, dae sas carestias e dae s'amministratzione isballiada de sos guvernos; est pro custos males chi sos africanos ant devidu emigrare cara a s'Unione Europea. + +Mancari chi bi siant istados milliardos de dollaros de finantziamentos, in Àfrica est aumentende non petzi su tassu de povertade ma finas sas maladias che a s'AIDS e sa malaria. + +400 milliones de Africanos, e mescamente sos abitantes subsaharianos, campant dae sos produtots de sos padentes. Su continente tenet una biodiversidade de importu mannu siat faunistica siat vegetale, calicuna de custas variedades est peculiare de s'Àfrica e est minetzada de estintzione (650 mammiferos, pugiones e anfibios). + +Sa decraratzione sutaliniat chi si devet tutelare sa biodiversidade pro reduire sa povertade e favorire s'isvilupu de s'Àfrica, si devent restaurare sos sistemas ecologicos, sarvende mescamente sos padentes de sas costas, sos terrinos umidos, sas mangrovias e sos estuarios. [_sbs_] + + +## Belle chimbe milliones de analfabetas in Sudàfrica + +4,7 milliones de Sudafricanos sunt analfabetas totales, et 4,9 milliones sunt analfabetas funtzionales, at naradu su ministru de s'Educatzione Natzionale de su Sudafrica, Naledi Pandor. + +Custos datos sunt istados istabilidos dae unu comitadu ministeriale chi deviat definire sa megius manera pro minimare s'analfabetismu in custu paisu de 46,6 milliones de abitantes. + +Pandor at naradu chi at a destinare pagu prus o mancu 82 milliones de dollaros pro eliminare s'analfabetismu totale e s'at a ocupare a pustis de s'analfabetismu funtzionale. + +Su programma chi at ammaniadu at a durare chimbe annos, dae su 2007 a su 2012, e at a tennere s'obietivu de dare un'educatzione de base a sos analfabetas totales chi s'agatant mescamente in sas provintzias de Kwazoulou Natal, Cap-Oriental e de Limpopo, in ue prus de unu millione de pessones non sunt andadas mai a iscola. [_sbs_] + + +## Sa malària ochiet 320 Ugandeses cada die + +Sa malaria ochiet a furriu de 320 pessones cada die in Uganda: l'ant naradu unu grupu de espertos de sa salude chi si sunt addoviados in Kampala pro una cunferentzia de duas dies subra de custa maladia. + +Sos espertos ant sutaliniadu in custu addoviu chi sa malaria abarrat unu de sos problemas sanitarios prus graves in totu su mundu, ca est sa causa prus manna de mortalidade pro sos pitzinnos. + +S'addoviu fiat organizadu dae s'Universidade Makerere e dae s'Universidade de sa California, ant leadu parte finas s'_African Malaria Network Trust_ e su _Programa de monitoragiu de sa malaria in Uganda._ + +70 delegados de una bintina de paisos africanos, americanos e europeos ant discutidu subra de sa chirca e su cuntrollu de sa malaria e subra de su tema "biologia moleculare e immunologia pro s'isvilupu de su vatzinu contra a sa malaria". [_sbs_] + + +## Javier Marías elèghidu membru de sa Real Academia Española + +S'eletzione est istada fata cun una votatzione ebbia, cosa rara meda a parrere de su segretariu de s'istrutzione, Guillermo Rojo. S'academia est cuntenta de s'incorporatzione de Marias ca est un'iscritore e un'autore connotu in biddas meda. Sa candidatura de Marias est istada presentada dae Gregorio Salvador chi nd'at sutaliniadu sa personalidade literaria e su prestigiu, e at naradu chi sos libros suos sunt interessantes meda, che a pro esempru _I domini del lupo_, chi est su primu chi at iscritu e pubblicadu in su 1971. In su 1995 at binchidu su premiu "Fastenrath" de sa _Real Academia Española_ pro _Domani nella battaglia pensa a me_, ma no est s'unicu_. _In terra istrangia est unu de sos iscritores prus connotos e sos libros suos sunt istados traduidos in ateras limbas. Finas s'annu passadu Marias fiat istadu propostu comente candidadu ma isse no at chertu ca in s'academia bi fiat su babbu e duos Marias fiant tropu: non li pariat giustu de bi faghere parte finas a cando biviat su babbu.[_vmn_] + + +## Testimòngiu de intzidente istradale andat in presone pro àere testimoniadu in bascu + +Asier Basabe est istadu cundennadu a ses meses de presone, at perdidu su deretu de essere eleghidu, e devet pagare sas ispesas de su protzessu. Su crimine? Testimongiu in unu protzessu pro intzidente de machina. In su 2000 a s'edade de 38 annos aiat bidu duas machinas in un'iscontru in una carrera a curtzu de Bilbao. Bator annos a pustis sa corte de giustitzia de Bilbao l'at cramadu comente testimongiu. Issu cheriat testimoniare in sa limba sua, su bascu, sa limba ufiziale de sa comunidade autonoma basca. Sigomente pero sa giustitzia est semper controllada dae Madrid, su giuighe l'aiat naradu chi deviat faeddare in ispannolu o serviat unu tradutore. Tando Basabe aiat naradu chi s'intendiat umiliadu de essere cunsideradu un'istrangiu in s'Istadu suo e aiat sighidu a cherrere testimoniare in bascu sena unu tradutore. Su giuighe cunsiderende custu cumportamentu che a unu crimine l'aiat cundennadu: isse si deviat presentare pro firmare onni 15 dies in Gernika ma at naradu chi no atzetaiat e pro custu nche l'ant postu in presone. A su protzessu l'ant cundennadu a ses meses pro disobedientzia a sa corte de giustitzia. Sa comunidade basca at protestadu contras custa detzisione + +Su portaboghe de su Guvernu bascu at naradu chi sa detzisione est contras sos deretos afirmados in sa Costitutzione, chi ponet s'Ispagnolu e su Bascu comente limbas ufitziales , e narat chi totu sos tzitadinos tenent sos matessi deretos cara de s'amministratzione e chi nemos podet essere discriminadu pro sa limba chi impreat.**** + +Su problema no est sa testimonia sena un'interprete ma su giuighe chi non connoschet una de sas duas limbas. A parrere de su portaboghe de su grupu Giustitzia in Bascu, chi traballat pro megiorare s'mpreu de sa limba basca in sa giustitzia, nudda est istadu fatu pro garantire sos deretos de sos tzitadinos e no est beru chi sa limba basca si podet faeddare in sas cortes. [_gbc_] + +_[>Eurolang]_ + + +## Intervista a Fiorenzo Toso + +Bastat a leghere pagas paginas de su libru nou de Fiorenzo Toso subra de sas limbas de s'Europa, e deretu benint a conca unu muntone de pregontas de faghere a s'autore. + +Professor Toso, su libru suo cunfirmat sa diferentziatzione manna a livellu etnicu e linguisticu de su Continente nostru. Custa pluralidade de populos e de culturas ostaculat a sa fine sa chirca de una identidade europea comuna, o si podet rivelare pro nois comente unu puntu de fortza? + +«Su problema est s'interpretatzione giusta e sa gestione de custa pluralidade. Èssere sardos o frisones sena devere rinuntziare a essere italianos o olandesos nos podet imparare a essere italianos o olandesos sena rinuntziare a essere europeos. Su panorama linguisticu europeu est una risorsa e unu serbatoiu de "diversidade" culturale mannu a beru, chi devet essere valorizadu propriu pensende a una ridefinitzione e ristruturatzione de un'identidade europea comuna». + +Ma esistit a beru una identidade europea comune, prus manna de sas diferentes identidades natzionales e regionales? Partende dae sa variedade etnica e linguistica chi voste at esaminadu, est possibile arribare a una definitzione comuna de Europa? E ite cheret narrere "essere europeu"? + +« Amin Maalouf in unu sagiu balidu a beru at iscritu chi s'identidade est unu fatu intimu e plurale, chi naschet dae su patrimoniu de esperientzias chi cada unu de nois fraigat in sa bida sua: mi nde paret birgongia ogni bia chi intendo calicunu chi pigat in cussideru e tenet comente bandera un'aspetu ebbia de s'"apartenentzia" etnica, linguistica e culturale sua. Personalmente deo so europeu, mediterraneu e italianu e, sena rimediu, ligure genovesu, sena chi bi siat contradditzione intre custas definitziones. Si finas voste est de acordu chi siat possibile custu, tando cheret narrere chi est implitzita sa risposta subra de su chi intendo pro su essere europeu e pro identidade europea comune». + +Voste at descritu sa realidade de sas minorias istoricas presentes in su Continente. Ma sos flussos migratorios de oe sunt faghende naschere comunidades linguisticas noas. Sas limbas de sos migrantes comente interagint cun su territoriu in ue bivent? Si bidet una tendentzia complessiva, unu protzessu evolutivu tipicu de sa limba extraeuropea trapiantada como in Europa? + +«Su problema est difitzile meda e diferente dae su chi pertocat sas minorias chi istoricamente s'integrant in su panorama linguisticu e etnograficu europeu: in custu casu su problema abarrat su de preservare e atualizare cantos importantes de sa pluralidade nostra; imbetzes in su casu de sos flussos migratorios noos bi podent essere cada borta bisongios de integratzione e progetos de valorizatzione de idiomas e culturas noos. Tocat a averguare si in su tempus custos idiomas noos podent bogare raighinas e devennere issos matessi parte de su patrimoniu europeu comunu. A ogni manera at a tocare a peswsare a un'identidade continentale noa, in ue sas minorias betzas e sas noas tengiant sa possibilidade de bivere in armonia. Pro custu sas responsabilidades de s'iscola e de s'universidade sunt mannas a beru». + +E dae parte de sas istitutziones europeas sunt atuende una politica de tutela e promotzione pro sas limbas de sos immigrados in s'Unione? + +«Bi sunt provedimentos chi pertocant mescamente sa didatica. Pero paret chi siat prevalente su bisongiu de s'integratzione: e custu non balet petzi pro sa Ue ma finas a livellu de cada Natzione. Sa Frantza, pro faghere unu paragone, reconnoschet s'arabu dialetale intre sas "langues de France": finas in cue pero sa tendentzia generale abarrat sa de s'assimilatzione linguistica. Si partit dae su presupostu, giustu, chi s'aprendimentu de sa limba de su Paisu ospitante cunsentat oportunidades sotziales prus mannas. Custu podet essere finas beru pero est pessende gosi chi in Italia amus "suitzidadu" sos dialetos e sas limbas de sas minorias, cumprendende a pusti chi teniant unu balore culturale mannu e un'importantzia pedagogica in intro de sos protzessos de formatzione e aprendimentu de repertorios plurilingues». + +Pro su chi pertocat sa situatzione italiana, voste at esaminadu s'impostatzione de sa Lege natzionale (n. 482, del 1999) chi tutelat sa limba e sa cultura de sas minorias linguisticas de su territoriu nostru (s'albanesa, sa catalana, sa germanica, sa greca, s'islovena, sa croata, sa frantzesa, sa francu-proventzale, sa friulana, sa ladina, s'otzitana e sa sarda). Cale sunt sos resurtados produidos dae s'atuatzione de custu provedimentu legislativu? + +«Tocat a ammentare galu un'atera borta chi sa lege italiana est fata male: naschet dae presupostos betzos, mescamente pro su chi pertocat sa definitzione unificante e discriminante de su cuntzetu de limba minoritaria (dae su tedescu istandard a sos dialetos proventzales de su de Cuneo) e de minoria (acomunende situatziones sotziulinguisticas diferentes meda intre issas, dae sa majoria etnica altoatesina, tutelada e connota meda a sas minorias croatas miseras de su Molise). Impreende criterios discutibiles at lassadu a terra minorias de importu mannu che a sos Zingaros, sos Tabarchinos e sos Galloitalicos de sa Sitzilia. At finas legitimadu su sovertimentu de su panorama linguisticu italianu, cun s'agiudu de amministratziones comunales chi faghiant a binchidas de pare pro decrarare sas comunidades issoro apartenentes a una minoria o a s'atera, sena si curare meda de sa realidade dialetale, isperende gosi de otennere finantziamentos. Ma custa no est sa manera de tutelare sas limbas minoritarias o su deretu de sos chi las faeddant de las podere impreare pro partetzipare a sa bida sotziale e tzivile de sa Natzione, comente aiat isperadu Tullio De Mauro. Mancat una lege-cuadru chi pighet in cussideru sa totalidade de sos impreos linguisticos traditzionales in Italia e siat integrada cun provedimentos "ad hoc" pro sos casos particulares». + +Comente istant de salude totu cussos dialetos non cunsiderados dae sa Lege 482 e duncas abarrados sena tutela peruna? S'impreu issoro est caladu o sunt galu vitales? + +«Su regressu de sas limbas de minoria est unu datu presente, francu casos particulares, in totu sos cuntesos regionales italianos: e sa Lege 482 no est istada pessada pro modificare custa tendentzia, chi non podet essere cambiada mancu dae provedimentos analogos, ma podet cambiare solu si cambiat sa boluntade de sa gente chi impreat sas limbas. B'at pero prus gente meda chi s'interessat a su patrimoniu linguisticu, e custu, si s'escludent sas istrumentalizatziones politicas, est normale in su cuadru de una ridefinitzione individuale de su sentidu de apartenentzia nostru, a pustis de sa crisi de ateros sugetos de identificatzione colletiva (sos partidos, sas ideologias) e in sa confusione de sos protzessos de globalizatzione». + +Un'urtima pregonta subra de su progetu de riforma costitutzionale respintu dae su referendum cunfirmativu. Sa _devolution_ chi previdiat, diat aere promovidu o allupadu sa richesa de sos patrimonios linguisticos regionales? + +«S'Italia est istrana: diat cherrere creare su federalismu tzedende cuotas de podere istatale a sas istitutziones locales, ma custu si narat detzentamentu amministrativu non federalismu. Una proposta debile, comente cussa respinta in su referendum coladu, diat aere allupadu sas esigentzias de autolegitimatzione de sos poderes locales: duncas diamus aere bidu naschende una limba lombarda o sitziliana istandard, ma custu non diat aere agiuadu sa salude e valorizatzione de su patrimoniu linguisticu lombardu o sitzilianu». [_bmr_] + +(intervista de Gianpiero Comolli www.unita.it) + + +## "Lingue d'Europa" + +_Autore_: Fiorenzo Toso +_Editore_: Baldini e Castoldi +_Data de publicatzione_: 2006 +_Collana _: I saggi +_Casta_: Linguistica +_Isbn_: 88-8490-884 +_Paginas _: 206 +_Preju_ : 17,50 euros + +Sunt 24 sas limbas reconnotas comente ufitziales in intro de sos Istados de s'Unione Europea. E a custu numeru mannu a beru s'agiunghet unu muntone de limbas minoritarias, dialetos e variantes locales chi costituint patrimoniu culturale e identitariu fundamentale de totu sas populatziones chi las faeddant: comente si faghet a s'orientare in intro de custu panorama linguisticu gosi mannu? Sa domo de imprenta «Baldini Castoldi Dalai» publicat oe unu libru chi pro sa prima borta in Italia pintat unu cuadru craru e cumpretu de sa realidade etnicu-linguistica de s'Europa: "Lingue d'Europa". Sa pluralidade linguistica de sos paisos europeos intre tempus coladu e presente (pp. 206, Euro 17,50). Autore de custu bellu biagiu glotologicu e etnograficu intre sos populos e sos idiomas de su Continente nostru est Fiorenzo Toso chi - a pustis de s'esordiu fatu cun chircas dialetologicas subra de s'area ligure dae ue benit isse (Toso est naschidu in Arenzano in su 1962) - imparat in s'Universidade de Ùdine e est liberu dotzente de Filologia Italiana in cussa de Saarbrucken. In su cumintzu su libru tenet unu sagiu introdutivu chi ispricat in manera crara chi sa chistione linguistica europea non podet essere separada dae sa de s'apartenentzia etnica e natzionale. Est a narrere chi tocat a si cunfrontare cun sa pluralidade etnografica europea e cun sas tensiones politicas chi custa at causadu e sighit a causare: rivendicatziones autonomistas e irredentistas, su bisongiu de amparu de sas limbas minoritarias, tensiones intre sos Istados egemones e istitutziones locales, istrategias glotopoliticas noas pro s'Unione europea... + +Su volumene sighit esaminende a pilu piticu sas particularidades idiomaticas, culturales e politicas de cada Natzione europea. Pro cada Istadu agatamus una descritzione pretzisa de sa situatzione linguistica sua, dae sa limba ufitziale a sos idiomas minoritarios, finas a s'individuatzione de sas problematicas politicas naschidas dae sa dialetica intre istitutziones e realidades locales. Manna e interessante a beru est sa parte dedicada a s'Italia chi presentat un'studiu pretzisu de sas variedades regionales e est pretzedida dae duas relatziones subra de sa limba natzionale e de sas politicas linguisticas chi s'Istadu italianu at elaboradu dae s'epoca de s'Unidade a como. Pessadu comente unu manuale, su testu de Toso est indispensabile pro sos istudiosos, ma finas unu traballu galanu e discansosu de leghere pro chie si siat tengiat interessu pro su labirintu linguisticu europeu. [_bmr_] + + +## Saharawi: arribados a Fiumicino 250 pitzinnos + +Custu mangianu in s'aeroportu de Fiumicino est incumintzada s'operatzione agasagiu pro sos pitzinnos e sos piseddos chi arribant dae sos campos profugos de su Saharawi, chi ant a passare sas ferias in Italia. Cun su coordinamentu de s'Assotziu Natzionale Solidariedade cun su Populu Saharawi, su primu grupu de 250 pitzinnos est isbarcadu cun unu bolu charter de s'Air Algerie dae Algeri e at agatadu s'agasagiu de assotzios e familias meda, dae totu s'Italia, chi ant isseberadu de los retzire, in linia cun unu programma de solidariedade chi sighit oramai dae binti annos. + +S'assistentzia a s'arribu est istada garantida dae su personale de Aeroporti de Roma. Dae oe finas a s'8 de triulas nd'ant a arribare ateros, pro unu totale de 515 pitzinnos, dae sos 8 a sos 12 annos. Cun issos, onni deghe pitzinnos, est arribadu un'acumpangiadore mannu. Intre sos assotzios ativos amentamus "Crescere insieme" de Pontedera, "Elouali" de Bologna, "Kabara Lagdaf" de Modena, "Roma accoglie i bambini Saharawi" de Roma e "Bambini senza confine" de Napoli. Su Lazio at a retzire prus de 60 pitzinnos: non petzi familias de Roma e de sas biddas a curtzu, ma finas de Gerano, Olevano Romano, Percile e Subiaco, totus biddas de su comprensoriu de sa comunidade montana de s'Aniene. + +In su tempus de permanentzia sos pitzinnos saharawi ant a essere bisitados dae dotores, pro essere seguros chi istent bene: calicunu tenet maladias particulares, che a sa tzeliachia. Si nd'ant a tennere bisongiu, ant a essere curados e alimentados cun unu dieta isseberada pro s'edade issoro. [_sch_] + + +## Deretos a sos istràngios + +"Sos deretos de sos pitzinneddos e de cussos prus mannos chi sunt de origine istrangia e chi istant in Italia devent essere garantidos". Sunt propiu s'Unicef e sa Caritas italianas chi ant pedidu a sas autoritades natzionales e locales de si cunfrontare subra de custu argumentu. In su cunvegnu "Essire dae s'invisibilidade" chi est istadu fatu in Roma, ambas organizatziones internatzionales ant sutalineadu s'importu de sa netzessitade de superare sa discriminatzione chi devent aguantare sos minores in sa bida de ogni die. Segundu su Presidente de s'Unicef italiana, Antoni Sclavi, e cussu de sa Caritas, Vittorio Nozza, custu cunvegnu devet servire a aberrere sa de duas fases de s'impignu de custas organizatziones pro agiudare s'infantzia istrangia in Italia, una fase chi cheret s'agiudu de sas istitutziones. In antis tocat a faghere un'istudiu de totu sos giovanos e de comente custos sunt rispetados in sa bida issoro cuotidiana. Petzi gasi est possibile a praticare politicas chi non causant issas matessi tzertas formas de discriminatzione e chi agiudant custa gente a nche essire dae custa cunditzione. [_len_] + + +## 2006-'07, 500 mìgia alunnos istràngios + +In cabudanni in sas iscolas italianas b'ant a essere unos 500 migia pitzinnos sena sa tzitadinantzia italiana. Sunt in aumentu sos alunnos de sas iscolas superiores, chi arribant a unos 100 migia, finas si sunt sas iscolas primarias sas chi tenent prus istrangios. In s'annu iscolasticu chi est finidu como, sos istudentes extracomunitarios fiant unos 430 migia, cando deghe annos a oe fiant petzi 50 migia, difatis est propiu in custos urtimos annos chi est aumentadu su numeru de custos istudentes. In sos primos postos bi sunt sos pitzinnos albanesos, marochinos, rumenos e tzinesos, ma finas sos chi arribant dae sa ex Jugoslavia. Segundu cantu narat Vinicio Ongini, de s'ufitziu pro s'integratzione de sos alunnos istrangios de su Ministeriu de s'istrutzione, in Italia s'est creende una situatzione diferente dae sa de su restu de s'Europa, e non petzi ca s'Italia est galu a su cumintzu in su caminu de sa multicultura, ma finas pro sa lestresa chi su Paisu nostru at tentu in custu ambitu e pro sa variedade de sa gente istrangia. B'at prus de 180 logos dae ue arribant custos istudentes e s'area geografica cun sa pertzentuale prus arta de istudentes istrangios abarrat su Nord-Est. Intre sos 100 migia chi in cabudanni s'ant a iscriere a sas superiores, s'80% at a isseberare sos istitutos tecnicos e professionales( in custas iscolas si prevident allievos meda marochinos, cando sos pagos chi s'iscrient a sos litzeos sunt pitzinnos de s'est europeu). Su perigulu, segundu Ongini, de custa situatzione est chi cando b'at cuntzentratzione meda de immigrados in un'istitutu o in una matessi classe, si potzant creare iscolas-ghetto e duncas carteris-ghetto. Si si cunfrontat puru sa situatzione iscolastica de sos italianos cun sa de sos istrangios, si bidet chi sos extracomunitarios agatant in sas iscolas dificultades meda e chi su 25% de issos abbandonant sos istudios.[_len_] + + +## Sa rivista de sos pitzinnos estonianos imprentada in sa limba Võro + +"Taheke"(isteddu minore) est sa rivista prus betza pro sos pitzinnos in Estonia, imprentada pro sa prima bia in su tempus de sos sovieticos in su 1960 e sa prima versione in Voro in su mese de Freargiu de su 2005 . Taheke tenet comente letores, sos pitzinnos intre 5-10 annos e est leghida meda in sos asilos. In sa rivista b'at contigheddos e +poesias ma finas fumetos, istorieddas, giogos, incastros e contos medas pintados dae sos pitzinnos matessi. Una pagina est dedicada a sas noas de su mese. S'editore at tentu s'idea de imprentare sa rivista a pustis de aere bidu s'esitu de sas cantzones in limba Voro in sa gara in eurovisione in su 2004. +Sa limba Voro est una limba Finno-Ugrica non reconnoschida in manera ufitziale, est faeddada in s'Estonia meridionale. E sos linguistas traditzionales la cussiderant che unu dialetu estonianu. Semper e cando est impreada o petzi connoschida dae unas 70.000 pessones, chi sunt pro sa prus parte bilingues. +Mancari chi b'apat apidu unu giornale "Uma Leht" in limba Voro leghidu dae prus pessones e imprentadu duas bias a su mese, non b'at perunu giornale o rivista pro sos minores.In "Taheke" b'at contos iscritos siat dae iscritores famados siat dae istudentes chi istudiant sa limba Voro in iscola comente materia facultativa. Sa majoria de sos artistas e illustradores sunt de sas biddas chi faeddant sa limba Voro. +Sa rivista est distribuida intre sos istudentes de su primu annu e a sos chi istudiant sa limba in iscola. Su progetu est finantziadu dae unu programma de su guvernu estonianu, "Lounaeesti keel ja kultuur"(limba e cultura de s'Estonia meridionale).[_gbc_] + + +## Passigheddos pro sas limbas minoritàrias in sa Repùbblica Tzeca + +In un'intervista su segretariu diretore de su Cussigiu Natzionale Tzecu pro sas Limbas Minoritarias, Andrej Sulitka, at naradu chi sos cambiamentos legislativos chi b'ant a essere in sa Republica Tzeca ant a pertocare sa protetzione de sas limbas minoritarias. Mancari chi s'Atu pro sas Limbas Minores siat coladu in su 2003, sas leges non sunt istadas finas a como aplicadas ca sas amministratziones non fiant galu brontas.Unu de sos cambiamentos at a essere s'aplicatzione de s'Atu e s'ateru s'abolitzione de su divietu de ponnere sos numenes de sa topografia e sa signaletica amministrativa in duas limbas.Cando sa Republica Tzeca est naschida, in su 1918, fiat unu de sos Istados Europeos prus multilingues. Tzecos e Islovacos fiant su 56% de sa populatzione e, intre sos Tzecos, 1/3 de sa populatzione faeddaiat su Tedescu, imbetzes sa majoria de s'Islesia orientale su polacu. In prus tedescos medas o Iddisch faeddaiant s'ebraicu e a pustis s'islovacu e su Romani. In sa parte islovaca Ungheresos e Rutheniasos fiant sa majoria. A pustis de sa segunda gherra mundiale sa situatzione +at cambiadu. Sos ebreos e zingaros sunt istados catzados, gosi puru sos tedescos, e sos ateros sunt istados custrintos a una assimilatzione linguistica e culturale. Sa minoria Islovaca est como sa prus manna, pero est sa prus pressada ca su tzecu e s'islovacu sunt limbas afines. E ite at fatu su guvernu tzecu pro bardare sa limba e s'eredidade culturale islovaca, mescamente in custu mamentu in ue sos giovanos chi non lu faeddant sunt in creschida? Su segretariu de su diretore de su cussigiu de sas minorias natzionales at rispustu chi "b'at leges e regulas meda chi permitint s'impreu de sa limba islovaca a su matessi livellu de su tzecu gasi in s'ufitzialidade comente in sas atividades culturales. Non b'at perunu interessu in proponnere s'islovacu in iscola, sos progetos finas a como no ant tentu esitu". [_gbc_] + + +## Su guvernu gallesu pedit s'impreu de sa limba issoro in Brussèl + +Luego amus a intendere faeddare su gallesu, a su nessi ufitzialmente, in sas istitutziones europeas si sas negotziatziones ant a tennere esitu a pustis de sa rechesta de su guvernu gallesu sa chida colada . Su Cussigiu est discutende sa detzisione de sos Ministros de sos Afares Èsteros europeos subra de sa possibilidade de impreare ateras limbas in sas relatziones cun sas istitutziones europeas, cun riferimentu mescamente a su gallesu cun su guvernu de su Regnu Unidu e cun sas istitutziones europeas. In custa manera su gallesu at a essere impreadu in sos interventos in su Cussigiu de sos Ministros e in sas sessiones plenarias de sa Reunione de sas Regiones (CoR); sa posta a su CoR e a su Cussigiu at a essere in gallesu e sa legislatzione europea bortada in gallesu, at a essere imbiada a su Cussigiu europeu pro la ponnere in sos artzivos. +Su Ministru pro sa cultura, s'isport e sa limba gallese, Alun Pugh, at naradu chi"custu est un'ateru passu in antis. Sa limba gallesa est una de sas limbas prus betzas in Europa e est unu deretu de sos tzitadinos podere currespondere cun s'EU in ambas limbas natzionale". +"Si sa proposta at a essere atzetada sos costos de sas tradutziones ant a essere pagados de su guvernu europeu." +Pero custa solutzione at a essere in cuntrastu cun cussa fata pro sos catalanos, bascos e galitzianos in ue est s'Istadu Ispagnolu su chi pagat e non sos guvernos.[_gbc_] + + +## Travelkids: ispetzialistas de biàgios cun pitzinnos + +S'operadore _Travelkids_ chi si ocupat de biagios mannos de familias cun pitzinnos at registradu un'ocupatzione totale de sas pratzas pro su Kenya, Egitto, Costa Rica e Tailandia, chi ant istudiadu una formula familiare noa pro biagiare cun pitzinnos in totu su mundu, acumpangiados dae ghias-animadores chi los faghent disaogare. S'operadore de su grupu _Bestours_ aiat otentu sutzessu meda durante su segundu annu de traballu, bendende biagios pro grupos de 25 pessones cun pitzinnos, chi incruiant finas atividades che a giogos pro sos prus minores gratzias a sa tutela de professionistas. Sa cumpangia de biagios at asseguradu chi un'ateru obietivu de _Travelkids_ est educare e isvilupare s'interessu pro sa natura, su rispetu e sa connoschentzia de ateras formas de bida e de cultura. Pro custu motivu s'impresa collaborat cun s'_ONG Intermon Oxfam_. _Travelkids_ chircat de resorvere sas netzessidades de sos clientes suos pro biagiare cun sos figios.[_vmn_] + + +## Il vento di Kabul. Cronache afghane + +_Editore_: Baldini Castoldi Dalai + +_Data de publicatzione_: 2006 + +_ISBN_: 888490960 + +_Paginas_: 367 + +_Preju_: 14,88 euros + +S'Afghanistan est intradu in manera prepotente meda in sas bidas de sa populatzione a pustis de s'atacu a sas Turres Gremeddigas e paret unu casu risoltu e archiviadu. Ma non s'ischit si b'at a essere paghe e istabilidade. + +Sa Domo Bianca lu cunsiderat unu modellu de "democratzia de esportatzione". Mancari bi siant sas fortzas armadas de sa Nato, sos urtimos meses sunt istados sos prus malos dae su 2001. Sos talebanos si sunt organizados un'atera borta e paret chi membros meda de grupos terroristicos de Al Qaeda si nche sunt andende dae s'Iraq. + +It'est sutzessu in custos chimbe annos e comente est cambiada sa bida de sos afganos? + +Su libru tratat de unu biagiu in Afghanistan in su 2006, de su cumintzu de sa gherra a su terrorismu e sa ruta de su regime talebanu. Sa Ferrario contat sos addovios cun sos abitantes e cun sas feminas chi peri oe sunt postas in presone e acusadas de adulteriu o de si nche fuire dae domo issoro. + +Unu biagiu pro cumprendere pro ite sa paghe e s'istabilidade non si connoschent in sa terra chi at ospitadu a Osama Bin Laden. + +In totu sas provintzias bi sunt sos americanos e sos surdados de sa Nato, ma sos kamikaze sunt creschende, una realidade noa custa, chi non bi fiat in sos ateros annos de gherra in totu s'istoria afgana. S'Afghanistan dipendet dae sos agiudos internatzionales; est semper su produitore prus mannu in su mundu de opiu e como est ricu finas de armas. Sa libertade de istampa esistit petzi in teoria, ma sos giornalistas non podent mai violare perunu printzipiu sacru de s'Islam. + +Dae sa riflesione apassionada de sa Ferrario naschet su ritratu de s'Afghanistan comente unu casu non resortu. Un'Istadu in ue su cuntzetu de democratzia est postu in discussione dae sas traditziones de una sotziedade tribale. + + +## Sa manovra de su Guvernu + +Cando fiat istada fata Ministru, sa Turco aiat garantidu su nono a sa presentzia de sas meighinas in sas butegas. Segundu su chi aiat naradu issa, sas apoticarias diant devere devennere semper de prus unu presidiu de su Servitziu sanitariu natzionale, pro garantire sa continuitade assistentziale e pro podere dare sas noas giustas a sos tzitadinos. Propiu pro custu motivu, Turco sighiat a narrere su nono a sas meighinas in sas butegas. Contra a su chi issa aiat semper decraradu, sa manovra atzetada dae su Guvernu de tzentrusinistra at liberalizadu su cummertziu de sos meditzinales de bancu in sas butegas. Sa matessi Turco chi in antis fiat contra a custa cosa, a pustis de custa detzisione de su Guvernu at naradu chi issa est de acordu cun custa initziativa ca garantit sa cuncurrentzia, sa cumpetitividade e sa liberalizaztzione de tzertos setores produtivos.[_len_] + + +## Isole: scritture letterarie, momenti d'Ogliastra + +B'at un'iscritora, naschida in Biddanoa ma trapiantada in Irlanda, chi no at ismentigadu s'isula de sa pitzinnia sua. Si narat Rina Brundu Eustace e in custas dies coladas est torrada a sa bidda sua pro sa festa de Santu Basile pro presentare s'urtimu traballu chi at fatu, su libru «Isole: scritture letterarie, momenti d'Ogliastra». Su libru est un'omagiu a sa provintzia naschida como e a sa terra sua chi, mancari bivat a largu meda, issa ammentat semper cun istima manna. Rina Brundu definit s'opera sua "Sa prima antologia de sa provintzia noa de Ogiastra" e in intro de custa antologia issa bestit sos pannos de regista e dassat a sos autores de sos contos chi cumponent su libru, sa parte de protagonistas, francu pro un'articulu iscritu dae issa matessi subra de Giovanna Mulas, iscritora nugoresa, chi bivet giai dae annos in Lanuse e chi s'autora descriet comente "unu pessonagiu atipicu de su panorama literariu italianu". + +Su libru est unu biagiu in su tempus e in s'ispatziu. Ma est finas un'invitu a si firmare a pessare torra a su tempus coladu, cussu antigu meda e cussu prus a curtzu. Gasi agatant logu in "Isole" un'istoria, contada dae Luciana Cannas, de s'alluvione chi su 6 de nadale de su 2004 aiat mortu duas pessones e destruidu domos e carreras in Biddamanna e Biddanoa. + +In s'antologia, sunt tratados finas sos argumentos de sa limba sarda e sa provintzia noa, de su disigiu de autonomia de Biddanoa e de s'ammentu de un'isoperu de sos annos '50, trascritu in sardu dae sos pitzinnos de s'iscola media, cun s'agiudu de su professore Salvatore Seoni. + + +## Dae sas iscolas de Nùgoro a s'Europa pro imparare sos giogos antigos + +Prus de 700 pitzinnos de sas iscolas de sa provintzia ant leadu parte a su progetu de su 2005-2006 "La mia terra, l'Europa", finantziadu cun su Por Sardigna pro sa gherra contra a s'abandonu iscolasticu. Ùndighi iscolas de sa provintzia de Nugoro, prus sos tzirculos didaticos de "Furreddu" e "Calamida"; sos litzeos linguisticu-sientificos e sos istitutos comprensivos de Fonne, Mamujada, Gavoi, Orane, Orgosolo, Orune e Otzana. +Paris cun sas iscolas una chimbantina de insignantes e una chentina de babbos e de mamas chi ant torradu a proponnere sos giogos de cando fiant pitzinnos. +Sos istudentes ant isseberadu, comente temas, sos chi pertocant sas mascaras de su carrasegare tradizionale barbaritzinu, sos murales, sa limba sarda, sos produtos tipicos. +Temas chi ogni grupu at proponnidu in campu europeu, isseberende de faghere unu biagiu de istudiu in unu Paisu de s'Ue. Est agradeschidu meda su traballu "Tilicherta", curadu dae su tzirculu didaticu de "Furreddu". Otanta pitzinnos de sas tertzas elementares ant traballadu in sas atividades de laboratoriu ligadas a sos impreos e traditziones de sos giogos antigos in sa Barbagia, atualizende∙los in su cuntestu globale de sas comunidades de sos paisos europeos e de su mundu. +Intre sas ateras atziones fatas in laboratoriu: ispetaculos etno-musicales de sa memoria, cantos, ballos sardos. Operatziones chi ant permitidu su gemellagiu cun ateras iscolas de su continente. +Sos otanta pitzinnos de sas tertzas de su tzirculu "Furreddu" sunt istados ospitados in Ayaccio, in Corsica, dae paritzas familias realizende un'iscambiu de esperientzias umanas e sotziu-culturales de importu mannu. [_spn_] + + +## Sardigna-Belarus: + +Sighit s'atividade istadiale de su Tzentru de Agregatzione Russofonu "Rednoe Slovo" de sa comunidade immigrada dae sos paisos de s'est Europeu e mescamente s'Ucraina, sa Russia, sa Bielorussia, sa Kirghisia e sa Moldova. Sa biblioteca russofona (s'unica in Sardigna, una de sas pagas in Italia), s'est irrichida de ateros volumenes (romanzos, manuales, sagios) in limba russa chi s'ant a podere leare in prestidu gratuitu. Gratzias a su sistema satellitare nou s'ant a podere bidere 5 canales tv russos, 9 canales ucrainos e unu canale bielorussu. +Cun su sustentu de su CSV ˝Sardegna Belarus˝, in prus, cumintzat in triulas su Programma ˝La Sardegna incontra la comunita russofona˝ dedicadu a sa comunidae manna immigrada de sos paisos de s'est europeu. In programma una serie de gitas pro connoschere sa Sardigna, bisitas a sas aziendas de importu mannu de su setore eno-gastronomicu pro iscoberrere su tziclu produtivu de custos produtos sardos antigos, pro permitere cussa connoschentzia de s'entroterra a bias pagu connotu finas dae sos immigrados chi istant oramai dae paritzos annos in aterue pro traballu. In sas gitas s'at a faghere finas unu gemellagiu intre immigrados a pitzinnos bielorussos ospites de su progetu Chernobyl Tzitadinos de su Mundu Onlus. Unu mamentu de addoviu chi at a permitere a sos pitzinnos de connoschere s'isula tramite sos traballadores immigrados, mescamente feminas, chi propiu pro podere mantennere sa familia issoro in sa patria, traballant in Casteddu e in Sardigna dassende sos figios issoro a sos parentes. [_spn_] + + +## Somàlia: Ua detzidit imbiu fortzas de paghe + +S'Unione africana (Ua) at detzididu de imbiare na fortza de paghe a Somalia. Sos capos de sos 53 paisos aderentes ant adotadu a s'unanimidade, in sa capitale de su Gambia, una risolutzione chi previdet s'imbiu a Somalia de unu contingente militare pro istabilire torra sa paghe in su paisu e favorire su dialogu intre su guvernu provisoriu e sas Cortes Islamicas. "Amus detzididu chi s'Unione africana leet su controllu de sa situatzione in Somalia", at riferidu su presidente de s'organitzatzione, Denis Sassou Nguesso, pretzisende chi s'Ua "at a dare totu s'apogiu a su guvernu ad interim e at a favorire su dialogu internu in Somalia". S'Ua at finas atzetadu sa dimanda de s'Onu de allonghiare finas a sa fine de su 2006 su mandadu de sa missione militare sua in su Darfur, at ispricadu Nguesso. Su mandadu de su contingente Ua in sa regione de su Sudan diat a essere finidu su 30 de santugaine, pro lassare su logu a una fortza de paghe de sas Natziones Unidas, ma su capu sudanesu Omar Hassan al-Bashir at negadu a sos cascos biaitos de intrare a Sudan._[sch]_ + + +## Kola Boof violentada dae Bin Laden + +### 03-07-2006] + +### Secuestrada e violentada pro ses meses dae Osama Bin Laden. Est cantu narat sa famada iscritora afroamericana Kola Boof, chi cheret faghere de custa aventura sa trama de un'ispetaculu de televisione de sa Nbc. Naschida cun su numene de Naima Bint Harith in Sudan, orfana dae pitzinna e adotada dae unu militare americanu, est devennida famada in su 1995 cun su libru feminista "La carne e il diavolo", chi, publicadu in arabu, l'at causadu sa fatwa de cundenna dae su tribunale islamicu de Karthum. Oe est cojuada e tenet duos figios, bivet in unu ranch in foras de Los Angeles. Kola Boof at riveladu a su New York Post de aere fatu un acordu cun sa Nbc pro iscriere sos copiones de carchi puntada de s'ispetaculu "Days of Our Lives"(Dies de sas bidas nostras); una at a essere autobiografica e at a contare comente est finida cun Bin Laden. + +### S'istoria incumintzat in su 1996 in Marrakesh, in Marocu. Issa est seida in unu ristorante cun unu giogadore de pallone sudanesu chi li faghet sa corte candode repente paritzas guardias de su corpus de Osama Bin Laden si acurtziant e nche catzant su cumpangiu. Sa femina resessit a si nche fuire e a arribare a s'albergu; Osama pero la sighit a chircare e sa note matessi intrat in s'aposentu e la violentat. Dae tendo Kola Boof si trasformat in s'iscraa de su sessu de Bin Laden chi la impresonat pro ses meses in sas domos suas in Marocu, francu siat su martis siat sa giovia, chi issu dedicat a pregare. + +### "So istada una pecadora, fia disisperada, tenia gana e devia faghere carchi cosa" amentat s'iscritora devennida simbulu de sas feminas afroamericanas. "Isco bene ite cheret narrere a essere violentada, a dormire cun un omine petzi pro su dinare, a tennere pellitzias e diamantes". Osama Bin Laden, difatis, li at fatu regalos medas: bestires de seda, diamantes mannos, duas domos chi tenet finas oe (una fatoria in su Kenya e un'apartamentu in Sud Africa). "Est istada una cosa orribile a bivere cun issu, galu oe timo chi mi chergiat ochiere". + +### Medas, pero, pessant chi su contu non siat beru e chi chergias petzi balangiare milliardos de dollaros dae da Nbc. Sa duda naschet dae carchi particulare de s'autobiografia: chi Osama a s'ispissu faeddaiat male de sa mama, cando s'ischit chi l'est ligadu meda e chi li piaghent sas pilindoradas ma issa tenet sos pilos nieddos. Non s'ischit galu chi at a interpretare su ruolu de Bin Laden; su de sa Boof est istadu giai dadu a s'atora Kristian Alfonso.[_sch_] + +### + +### > www.lastampa.it] + +### + + +## Contra a s'osteoporosi frùtora e birdura meda + +Pro sas feminas mannas chi tenent dae 60 a 83 annos e chi sunt sas chi sufrint de osteoporosi prus de totu, est netzessariu chi mandighent duas bias tantu sa cantidade de frutora e de birdura chi est consumada generalmente. Custu estde importu mannu ca custos alimentos diant aumentare sa parte minerale de sos ossos, una cosa chi diat essere importante finas pro sos giovanos. Custa noa est su resurtadu de una chirca fata dae Susan A.Lanham-New pubblicada in su 2006, in su numeru 83 de su Giornale Americanu de sa Nutritzione clinica. S'Italia, segundu sa Coldiretti est su Paisu de'Unione Europea cun su numeru prus mannu de pessones chi cun prus de 65 annos tenent sa maladia de s'osteoporosi (18,3% a cunfrontu de s'11,4% de s'Irlanda e de su 15,7% de su Regnu Unidu) e segundu sa Lega Italiana Osteoporosi sunt 4 milliones sas pessones cun custa maladia, e de custas, 3 milliones sunt feminas. S'istudiu chi est istadu fatu dimustrat su ligamene intre su consumu de sa frutora e de sa birdura e sa salude de sos ossos, un'istudiu fatu subra 212 giovanos(16-18 annos), 90 feminas(23-37 annos) e 134 pessones prus mannas e betzas(60-83 annos). In sos giovanos e in sos antzianos sa chirca at dimustradu chi sa frutora e sa birdura podent tennere u'efetu positivu in su chi formant sos minerales de sos ossos e in particulare pro s'ischina e su femore, e finas si cheret galu istudiadu bene, paret chi diant faghere bene sa vitamina C de ateros antiossidantes de frutora e birdura. Sos chi ant fatu custa chirca pessant chi sos resurtados devant agiudare su consumu de custos alimentos in sos giovanos chi nde mandigant pagu ma finas in sos prus betzos. In s'Unione Europea nessi su 40% de sas feminas e su 13% de sos omines, a pustis de sos 50 annos ant carchi fratura pro curpa de sa debilesa de sos ossos.[_len_] + + +## Sardigna prima in sa tutela de sos tzetàtzeos + +Sas zonas protetas de sa Sardigna sunt sas reinas de "Sas banderas de sos delfinos 2005" de su Cts. Sos resurtados de s'indagine de annu coladu fata in 22 localidades de sas marinas italianas ant produidu una classifica chi premiat s'impignu in sa tutela de s'ambiente. Sas primas de custa classifica sunt sas localidades sardas, cumintzende cun su parcu de S'asinara e de sa Madalena e sighende cun Villasimius e s'Isula de Malu Bentu. Tando si sunt distintas sa Sitzilia e sa Toscana ca faghent progetos meda pro su mare siat sientificos siat pro nde mustrare sas carateristicas +a su restu. In Sitzilia mescamente in Lampedusa bi sunt faghende progetos Life, imbetzes in Toscana b'at atentzione meda pro su _Santuario dei Cetacei_ e pro creare un'osservatoriu a posta pro custa chistione. Non sunt postas bene meda Latzio e Campania chi a su chi narat Stefano De Marco, vitzepresidente natzionale de su cts, patint su traficu de sas naes mancari s'interessent meda de sa chistione. S'urtima de totu est sa Calabria chi est cumintzende su caminu pro sarvare sas marinas." Sa pisca professionale arriscat de essere una minetza manna pro sos tzetatzeos, amus pero atzapadu collaboratzione dae sos piscadores" narat Irene Galante biologa marina.[_grs_] + + +## Sa Cummissione europea contra a s'Itàlia + +Sa Cummissione europea at detzisu de protzedere contra a s'Italia pro bator infratziones de sa normativa comunitaria chi pertocant sa tutela de sa salude umana e de s'ambiente. Tres casos faghent riferimentu a sa gestione no adeguada de sos refudos. In su de bator, imbetzes, sas autoridades italianas no ant esaminadu su bisongiu de faghere valutatziones de impatu ambientale pro duos caminos noos in Milano. In duos casos sa Cummissione cheret deferire s'Italia a sa Corte de giustitzia europea, imbetzes in sos ateros duos casos est pro imbiare unu parrere motivadu (segunda fase de su protzedimentu de infratzione) pro informare s'Italia chi, si sa chistione de sas infratziones no at a essere risorta a lestru, s'at a faghere intervennere sa Corte de giustitzia. + +Stavros Dimas, Cummissariu europeu de s'Ambiente, at naradu: "Si non sunt gestidos in cunditziones de segurantzia sos refudos podent costituire una minetza pro sas pessones e pro s'ambiente. Ispero chi s'Italia potzat risorvere sos problemas chi amus agatadu. In prus, est importante a faghere una valutatzione adeguada de sos progetos de infrastruturas, a manera de evitare o minimare sos efetos negativos pro s'ambiente.[_lmr_] + + +## Sigaretas + +S'istudiu americanu fatu dae s'Iscola de Meighina de s'Universidade de Pittsburgh at delusu s'illusione de chie at semper isseberadu sas sigaretas cun pagu nicotina e catrame cun s'isperu de resessire in antis a non pipare prus. A pipare lebiu paret chi diat essere prus perigulosu chi non a isseberare sas sigaretas prus fortes. Custu istudiu americanu at fatu una chirca cunsiderende sas abitudines de unos 12 migia pipadores de Ultraotzeanu; sos sientziados ant bidu chi pro chie pipat lebiu, a agabare custu vitziu devenit prus dificultosu: sa possibilidade de dassare sa sigareta est belle su mesu de chie pipat prus forte. Sos motivos de custu resurtadu sunt pro cumintzare sa cunvintzione chi a pipare lebiu fatzat prus pagu male. 1/3 de chie preferit sas lebias (unos 30 milliones de istadunidensos mannos) isseberat custas sigaretas ca creent de minimare sos perigulos pro sa salude issoro. Imbetzes, sos chircadores, de acordu cun s'Istitutu natzionale de su Cancru, narant chi su perigulu de custa maladia comente finas de ateras, est su matessi pro cale si siat casta de sigareta chi si pipet. In prus chie pipat sigaretas legeras faghet tiradas prus profundas propiu pro soddisfare su bisongiu chi tenent de nicotina. Sa chircadora Hilary Tindle narat de sa netzessitade de prus informatzione subra de custa cosa, de importu meda in sos Istados Unidos, ca si in Europa una lege at eliminadu dae sos pachetos de totu sas marcas de sigaretas paraulas che a "light" o "mild", in America paraulas gasi, chi trampant sa pessone, sunt galu permissas.[_len_] + + +## Andat male s'addòviu de su Wto in Ginevra + +No est andada bene sa riunione de sos ministros de su Wto, s'Organizatzione mondiale de su cummertziu, cunvocada in Ginevra pro sarvare su Doha Round. S'atera die, sos ministros ant rinuntziadu a pustis chi pro tres dies, a su chi paret, no ant fatu ateru chi dare ognunu a s'ateru sa responsabilidade de custas dificultades. In sa cunferentzia istampa est istadu naradu chi non b'at progressos, chi sos collochios sunt in crisi, ma chi b'at galu s'isperu de arribare a un'acordu. S'obietivu est de agatare un'acordu intro de custu mese, at naradu Roberto Meregalli, de s'Osservatoriu subra de su Wto. + +"Su chi si pessat est de resessire a agatare un'acordu intre sos ses Paisos prus importantes (IUA, Ue, Brasile, Ìndia, Giapone, Nuova Zelanda in duas chidas, e de lu faghere atzetare in ateras duas chidas a su restu de s'organizatzione" - narat Meregalli. "Si no at a essere gasi at a essere impossibile a agatare un'acordu intro de s'istade e custu diat essere unu dannu mannu a beru", at decraradu su cummissariu europeu a su Cumertziu Èsteru, Peter Mandelson. "Sas cosas prus importantes ant a devere essere fatas intro de custu mese" - at sighidu Mandelson. Difatis, a sa fine de su mese de triulas s'at a faghere un'ateru addoviu intre sos 149 cumponentes de su Wto._[lmr]_ + + +## S'arga informàtica + +Su perigulu nou pro s'incuinamentu ambientale si narat _e-waste. _Cudda arga informatica chi cada borta at a finire in sa cantina o in su sostre. ismentigada in mesu a su pruere, e finas chi funzionat galu. Custu est su resurtadu de sa calentura de su consumismu tecnologicu, sa lestresa de sostitutzione de su portatile betzu o de su telefoneddu cun s'urtimu modellu essidu in su mercadu chi at a essere semper prus potente, esteticamente bellu e finas prus baratu. Si podent bidere_ _visores betzos o protzessores abbandonados a cutrzu a su cassonete de s'arga: custu at a essere unu gestu de intziviltade dannosu meda pro su praneta. Su problema de s'arga hi-tech est destinadu a arribare a proportziones preocupantes meda, pro sos volumenes chi creschent (est istadu istimadu chi unos 30 milliones de pc, cun una durada de unos duos annos, ant a essere imbolados cada annu in s'America, ma custu discursu podet essere fatu finas pro sas baterias de sos telefoneddos de sos italianos). E tocat a tennere in cunsideru finas sa perigulosidade de sos componentes de sos dispositivos eletronicos che a su mercuriu, su prumu, su cadmiu etc... e ateras sustantzias dannosas chi devent essere lassadas a tesu meda dae sas discarrigas. Pro resorvere custu problema, cando pessamus de comporare un'aparechiu nou, podimus torrare su betzu a su rivenditore, chi lu devet valutare e a pustis ricunsignare a sa dita chi lu produit. O si podet batire su pc in sa pratzedda ecologica de sa comuna ue si bivet. _[rpt]_ + +_[repubblica.it]_ + + +## Emigrados: + +"Studiare in Sardegna" est su numene de su progetu chi at permitere a 14 pitzinnos de origine sarda de colare un'annu in sas iscolas superiores de Casteddu imparende sa limba e sa cultura de s'Italia e de sa Regione nostra afortende sos ligamenes cun s'isula. S'initziativa promovida dae s'assessoradu regionale de su Traballu e dae su Cunvitu natzionale istatale Vittorio Emanuele II de Casteddu at a interessare sos residentes in sos paisos europeos in ue b'apat Tzirculos e Assotzios de sos emigrados: Belgiu, Frantza, Germania, Inghilterra, Olanda, Ispagna e Isvitzera. +In s'annu iscolasticu 2006-2007 ant a essere dadas duncas 14 borsas de istudiu: sos istudentes seletzionados ant a essere ospitados in su Cunvitu natzionale o dae familias inditadas dae su matessi cunvitu. Sos pitzinnos chi ant a istudiare pro un'annu iscolasticu (ma si previdet chi at a sighire pro ateros duos annos) in sas iscolas superiores de Casteddu, ant a podere frecuentare sos litzeos, sos istitutos tecnicos e sos professionales. +Pro ogni paisu europeu interessadu a su progetu ant a essere leados duos istudentes (una pitzinna e unu pitzinnu) intre sos 14 e sos 17 annos chi connoscant unu pagu sa limba italiana. +Sas dimandas cherent presentadas (o imbiadas in racumandada a/r) intro de su 31 de triulas de su 2006 a su Cunvitu Vittorio Emanuele II, carrera de Cesare Pintus 09100, Casteddu. +Su testu de su bandu de cuncursu si podet abaidare in su situ de sa Regione Sardigna. [_spn_] + + +## "Studiare in Sardegna" + +"Studiare in Sardegna" est su numene de su progetu promovidu dae s'Assessoradu de su Traballu, formatzione professionale, cooperatzione e seguresa sotziale de sa Regione Autonoma de sa Sardigna, in collaboratzione cun su cunvitu natzionale istatale "Vittorio Emanuele II" de Casteddu. + +Custu progetu pertocat totu sos istudentes de origine sarda, chi tengiant un'edade intre sos 14 e sos 17 annos, residentes in sos Paisos europeos in ue bi siant tzirculos e assotzios de immigrados (Belgiu, Frantza, Germania, Inghilterra, Olanda, Ispagna e Isvizera), e tenet comente finalidade sa de imparare a custos pitzinnos sa limba e sa cultura italiana e sarda, e de afortire sos ligamenes cun sa Sardigna. + +"Studiare in Sardegna" previdet s'atributzione, tramite bandu de cuncursu, de 14 borsas de istudiu pro s'annu iscolasticu 2006-07, cun sogiorno de sos alunnos in su cunvitu natzionale e/o in familias seletzionadas dae su cunvitu matessi, pro sa frequentzia de un'annu iscolasticu (rinnovabile pro ateros duos annos) in sas iscolas medias superiores de Casteddu pro sas areas iscolasticas de indiritzu umanisticu (litzeos), tecnicu (agrariu, cummertziale, industriale) e professionale (alberghieru, nauticu). + +Pro cadaunu de sos 7 Paisos europeos cuinvoltos in su progetu ant a essere seletzionados 2 partetzipantes, 1 pitzinnu e 1 pitzinna. + +Sa dimanda de ammissione a su cuncursu e sa documentatzione relativa s'ant a devere presentate intre de su 31 de triulas a: Convitto nazionale Vittorio Emanuele II° Via Cesare Pintus 09100 CAGLIARI. Pro ateras informatziones, e-mail: + +segreteria.alunni@convitto.cagliari.it [bmr] + + +## Salude: + +In sas feminas chi tenent intre 60 e sos 83 annos, chi sunt sas prus sugetas a s'arriscu de osteoporosi, addopiende sas cantidade de frutora e ortalitzia mandigada diat acreschere de su 5 pro chentu su contenutu minerale osseu, ma resurtados positivos si otenent finas cun sos pitzinnos. +Est custu su resurtadu de sa chirca - narat Coldiretti - fata dae Susan A. Lanham-New de su Centre for Nutrition & Food Safety de s'University of Surrey, Guildford, United Kingdom e publicada in su N.83 de s' American Journal of Clinical Nutrition, de lampadas de su 2006. +S'Italia - narat s'assotziu de sos cultivadores diretos- est su paisu de s'Unione Europea chi tenet pessones meda de prus de 65 anni malaidas de osteoporosi (18,3 pro chentu contra a 11,4 pro chentu de s'Irlanda, e su 15,7 pro chentu de su Regnu Unidu) e cunforme a sa Lega Italiana Osteoporosi sunt 4 milliones sas pessones malaidas; 3 milliones sunt feminas. S'istudiu at verificadu su ligamene intre su cunsumu de frutora e ortalitzia e s'istadu de salude ossea cun riferimentu a sos contenutos minerales in grupos anagraficos diferentes formados dae 212 pitzinnos (chi tenet intre sos 16 e sos 18 annos), 90 giovanos (chi tenent intre sos 23 e sos 37 annos) e 134 pessones mannas o antzianas (chi tenet intre sos 60 e sos 83 annos). In sos giovanos e in sas pessones antzianas - narat sa Coldiretti - est istadu bidu chi sa frutora e s'ortalitzia podent tennere un'efetu positivu pro su chi pertocat su contenutu de minerales de sos ossos mescamente pro sa colunna vertebrale e s'ossu sacru e, finas si su mecanismu cheret verificadu, su contenutu de vitamina C de ateros antiossidantes ispetzificos de s'ortofruta parent tennere un'efetu positivu. +Sos autores de s'istudiu pessant chi siant resurtados chi devent animare sa gente e mescamente sos giovanos a mandigare frutora e ortalitzia. In s'Unione Europea - congruit sa Coldiretti - a su nessi su 40 % de sas feminas e su 13% de sos omines, colados sos 50 annos leant fraturas cajonadas dae sa debilesa de sos ossos. [spn] + + +## Sa coalitzione de sas fèminas de Sèrbia e de Kosovo + +Sa Rete de sas feminas kosovaras e sas Feminas in nieddu de sa Serbia si sunt unidas in una Coalitzione patzifista pro intervennere in sos negotziados subra de s'istatus de su Kosovo. Sa Coalitzione faghet riferimentu a sa risolutzione 1325 de s'Onu subra de su ruolu de sas feminas in sos protzessos postbellicos. + +Sa Coalitzione at pubblicadu dae pagu su primu comunicadu suo faeddende de sos negotziados subra sa protetzione de su patrimoniu culturale. Su comunicadu sutaliniat chi sas autoridades de sa Serbia e de su Kosovo non ant leadu in cunsideru sa risolutzione 1325 de s'Onu, chi pedit a sos guvernos de faghere partetzipare sas feminas a sos protzessos postbellicos, e informat chi sa Coalitzione at detzisu de cumintzare negotziados parallelos. Est sa prima bia, in sos urtimos bindighi annos, chi ant formadu una coalitzione intre duas organizatziones de sa Serbia e de su Kosovo. Su primu addoviu intre sa coordinadora de sa Rete de sas feminas kosovaras Igbala Rogava, e sas rapresentantes de sa Feminas in nieddu, Stasa Zajovic, Jovana Vukovic e Vera Markovic est istadu fatu in su mese de martzu de ocannu in Belgrado pro allegare de sa situatzione politica de sa Serbia, de sa segurantzia, de sa paghe in sa regione e de sa partetzipatzione de sas feminas a custu protzessu. + +In cussa riunione ant allegadu de sa collaboratzione issoro pro su tempus benidore: riuniones in paris, mesas tundas, cumprensione femminista de s'importantzia de sa segurantzia, partetzipatzione de sas feminas a su fraigu de sa paghe, organizatzione de negotziados parallelos de sas feminas in ue ant a essere cummentadas e crtiticadas sas positziones e sas conclusiones ufitziales (serbas e kosovaras) de sos grupos de negotziatzione. [_lmr_] + + +## CTS Ambiente: + +Bator amministratziones de sa costa de sa Sardigna sunt intre sas prus impignadas de Italia in sa tutela de sa biodiversidade, de sos tzetatzeos e in sas atividades de sensibilizatzione pro su chi pertocat sa gestione e sa cunservatzione ambientale. Portu Turre pro s'isula de s'Asinara, su parcu natzionale de s'Artzipelagu de Sa Madalena, Villassimius pro s'area marina proteta de Capu Carbonara, s'area marina proteta penisula de su Sinis-Ìsula de su Mal di ventre in provintzia de Aristanis sunt istadas premiadas cun bator (Asinara) e tres delfinos (sas ateras areas), chi currispondent a balutatziones intre s'otimu e su bonu, in s'editzione de su 2005 de sa campagna "Il Veliero dei Delfini", promovida dae su Cts Ambiente, in collaboratzione cun su ministeriu de s'Ambiente e cun su cumandu generale de sas capitanerias de portu. +In sa de tres editzione de s'initziativa, chi at fatu tapa in sas localidades de sas costas de Italia e chi at a essere torrada a faghere custa istade, sunt istados dados cuestionarios partzidos in chimbe partes a sas amministratziones bisitadas pro balutare s'interessu issoro pro su chi pertocat su rispetu de s'ambiente, sa presentzia de ispetzies protetas, s'impatu de su traficu nauticu e de sa pisca professionale. Sa Sardigna est sa regione prus impignada sighida dae sa Toscana, cun bator localidades premiadas cun tres e duos delfinos (Portu Ercole, Portu Santo Stefano, Portoferraio, Portu Azzurro), dae su Latziu (cun s'area marina de Ventotena, Gaeta, Ponza e Tzivitavecchia) e dae sa Sitzilia, cun ses localidades signaladas: Lampedusa pro s'area marina proteta de sas Pelagie, Favignana, Mazara del Vallo, Capo Murro, Pantelleria e Catania. [spn] + + +## Regione: lege noa pro sa limba friulana + +Sa Giunta regionale, in s' urtima seduta, at costituidu su grupu de traballu incarrigadu de predisponnere unu disignu de lege pro su chi pertocat sa limba e sa cultura friulana. Su provedimentu at a cambiare sa lege regionale 15/96, como in vigore, amerende cumpetentzias noas leadas in s'interi dae sa Regione subra de sas limbas minoritarias. +Faghent parte de su grupu de traballu: Pier Carlo Begotti (coordinadore), Bojan Brezigar (segretariu), William Cisilino, Licio De Clara, Rosalba Perini, Carlo Puppo e Federico Rossi. [spn] + + +## Isòperu de su fàmene in sos IUA contra a sa gherra in Iràq + +"4th of July: Troops Home Fast" est su titulu de s'isoperu de su famene in dae in antis de sa Domo Bianca oe, die de sa festa de s'Indipendentzia americana. S'isoperu est fatu pro pedire chi sas tropas si ritirent deretu dae s'Iraq e pro ammentare mortos e fertos de sa gherra e de s'ocupatzione. At a partetzipare Cindy Sheehan puru, sa "mama paghe" americana, paris cun ativistas, veteranos de sa gherra in Irak e familiares de militares. Intre sos partetzipantes peri su Tenente Ehren Watada, dae su 22 de lampadas su primu ufitziale americanu a si refudare pubblicamente de andare a Iraq e sa mama sua, Carolyn Ho. Ant a partetzipare a custa initziativa 1500 tzitadinos americanos, personagios de s'ispetaculu, cumponentes de su Cungressu, veteranos, musitzistas, iscritores e religiosos. In tzitades americanas meda s'ant a faghere manifestatziones de solidariedade cun sas pessones chi sunt manifestende in dae in antis de sa Domo Bianca. In ateras partes meda de su mundu sunt in programma manifestatziones analogas cun isoperu de su famene, mescamente in Germania, Irlanda, Ecuador e in Italia in Firenze e in Roma. [_lmr_] + + +## Tzina-Itàlia + +Su Ministru Alfonso Pecoraro Scanio oe in Pechinu at inauguradu sa "Chida birde Sino-Italiana", chi diat essere sa chida de un'agiudu intre s'Italia e sa Tzina pro sa protetzione de s'Ambiente e pro s'Isvilupu Sustenibile chi s'at a concruere su 7 de triulas. Su calendariu previdet initziativas meda ue ant a essere narados sos resurtados tentos dae su programma cumintzadu in su 2000 chi at bidu su Ministeriu de s'Ambiente e de sa Tutela de su Territoriu paris cun sas istitutziones tzinesas faghende progetos meda pro su monitoragiu e sa gestione de s'ambiente. Sos progetos realizados finas a oe sunt 57, e sunt istados fatos dae unu grupu italo-tzinesu cun sa sede in Pechinu e in Shanghai cumpostu dae prus de 60 espertos. Sos progetos sunt istados fatos subra de argumentos meda, dae sa protetzione e su mantenimentu de sas risorsas naturales a sa gestione de sas risorsas idricas, dae sa valorizatzione de s'arga a s'isvilupu de sas fontes rinnovabiles, dae sa pianificatzione urbana a sa protetzione de s'ambiente in sas zonas poveras, a sa protetzione de sa biodiversidade e a sa gestione de sos padentes. Ogni progetu est istadu fatu segundu sos obietivos e sos programmas de sas Cunventziones e de sos Protocollos de sas Natziones Unidas. Sos resurtados ant a essere presentados in 7 seminarios tematicos e in una sessione plenaria dedicada a sos efetos de custa esperientzia. At a bennere inauguradu finas unu padillione italo-tzinesu eco-efitzente, realizadu cun sas tecnicas italianas in s'Universidade Qinghua de Pechinu, e s'at a bidere sa posta de sa prima preda de su Ministeriu de s'Ambiente Tzinesu nou. Pro sos progetos realizados finas a oe sunt istados impreados186 milliones de euros. Pro nde testimoniare s'esitu, s'annu coladu su Guvernu tzinesu at assignadu su Premiu Internatzionale pro sa sientzia e sa tecnologia a Corrado Clini, chi est su diretore generale de su Ministeriu de s'Ambiente e de sa Tutela de su Territoriu.[_len_] + + +## Àera cunditzionada + +Cun s'aera cunditzionada tocat a istare atentos a sos problemas respiratorios chi podet causare e a s'isprecu de s'energia. Tres motivos chi nos podent cumbinchere a impreare megius s'aera cunditzionada, sunt chi non nos devet causare malores, chi devimus istare atentos a sas bulletas de sa lughe e chi totu paris podimus cuntribuire a s'istraviu energeticu de s'Istadu. Custu est su chi at naradu su Ministru de sa salude Livia Turco, rispondende a una litera chi est istada pubblicada in su setimanale Republica Salude subra de s'aera cunditzionada. Segundu issa, s'aera cunditzionada est un'agiudu de importu mannu pro istare megius cando b'at calore ca megiorat sa cunditzione de sa pessone e duncas in unu postu de traballu agiudat sa produtividade. A s'atera ala pero, un'impreu malu de custa podet dare problemas a sa salude e a s'economia energetica de s'Istadu: est istadu istudiadu un'aumentu de sintomos de sa respiratzione che a sa rinite, ma podet causare finas mamentos de disagiu cando si colat dae logos chi tenent una temperadura diferente meda intre issos. Propiu pro custu, su Ministru de sa Salude at elencadu unos cussigios pro un'impreu prus bonu de s'aera cunditzionada. Issa at naradu de serrare ghennas e bentanas cando custa est in funtzione; de ponnere s'aera a una temperadura chi siat petzi 3-4 grados prus bassa de sa esterna; de no impreare s'aera cando non b'at nemos e istare atentos a innetare semper sos filtros de su machinariu pro chircare de non faghere acumulare fungos chi a pustis si perdent in s'ambiente.[_len_] + + +## Su Parlamentu europeu aprovat s'impreu de sas limbas coufitziales de s'Ispagna + +Su Parlamentu - integradu cun su presidente Jose Borrell e finas cun sos 14 vitzepresidentes - at aprovadu s'impreu de sas limbas coufitziales in sa comunicatziones de s'istitutzione cun sos tzitadinos. Totu custu est istadu detzisu in una votatzione apretada de sos vitzepresidentes, chi si sunt divisos a metade: 7 votos in favore e 7 contrarios, duncas est agabada cun su votu de calidade favorevole de Jose Borrell. Totu sos vitzepresidentes de su partidu populare europeu (PPE), ant votadu contra, ma su restu de sos grupos politicos ant votadu in favore. Pro more de custa detzisione sos tzitadinos bascos, catalanos, valentzianos, baleares e galitzianos ant a podere imbiare petitziones e iscritos a su Parlamentu Europeu in sas limbas coufitziales e los ant a rispondere in sas matessi limbas. In sa matessi manera, ant a essere rubricados in sas paginas web de custa istitutzione sos atos de codetzisione intre su Parlamentu e su Cussigiu. Sas tradutziones las at a faghere s'Eurocamera in deretura chi las at a imbiare a s'istadu Ispagnolu. [_gpd_] + + +## Sa Benetton at regaladu a sos Mapuches ètaros meda de terra inutilizàbile + +Sos 7514 etaros de terra chi Luciano Benetton at torradu a sos mapuches (populatzione indigena de s'Argentina) sunt inutilizabiles. E tando s'amministratzione provintziale de Chubut l'at torrada a chie l'at mandada. + +Sa cuntierra longa intre sos indigenos mapuches de s'Argentina e sa multinatzionale italiana Benetton at a sighire. Sos territorios chi s'industriale de Treviso- e finas propretariu de pagu prus o mancu unu millione de etaros in Patagonia- aiat detzisu de torrare a sos propietarios legitimos, cun s'agiudu de su guvernu de Chubut sunt istados controllados dae s'Istitutu natzionale de tecnologia agricola chi at tzertificadu sa paga retzitividade produtiva: petzi su 5 pro chentu de su totale podet esser utilizadu**.** Custa donatzione est istada fata in su 2004 dae sa Benetton tramite sa _Compañia de Tierras del Sur Argentino_, un'azienda prestanumene, chi fiat istada pessada comente s'unica solutzione pro agabare sa disputa cun sos indigenos chi pediant sos deretos naturales issoro contra a sa chi mutiant un'ocupatzione illitzita. Medas bortas sos Mapuches e sos Benetton ant chircadu de agabare sa chistione. Cussos 7514 etaros fiant istados pessados dae sa multinatzionale pro si sabunare sa cussentzia cun sos indigenos. S'azienda italiana aiat naradu " est unu cuntributu cuncretu, simbolicu, pro sa solutzione de un'iscontru istoricu". Ma sos Mapuches si fiant refudados dae s'incumintzu de atzetare sa proposta "Sa Benetton non podet donare su chi no est issoro"aiat naradu su populu. Est unu logu a 50 chilometros dae Gualjaina e a 150 dae Esquel. Sa propiedade deviat esser lassada a sa provintzia chi l'aiat destinada a usu esclusivu de sa populatzione mapuche. Ma su territoriu est resurtadu improdutivu e sos finantziamentos pro nche l'acontzare isproportzionados meda.[_rpt_] + + +## Grètzia, sa discriminatzione de sos catòlicos + +A medas diat podere parrere un'assurdidade e imbetzes est beru: no est fatzile a essere catolicos in unu Paisu cumpostu, pro sa majoria dae cristianos. No est fatzile in Gretzia, in ue su 98 % de sas pessones si reconnoschet in sa Cresia cristiana ortodossa ponende in minoria sas ateras cunfessiones cristianas, chi a s'ispissu non sunt cunsideradas. "Sunt tolleradas ma non sunt incoragiadas" aiat naradu, diplomaticamente, s'ambasciadore italianu in Atene Gian Paolo Cavarai in s'addoviu cun su Patriarca e sa delegatzione venetziana in pellegrinagiu in Gretzia. Mescamente no est fatzile a ponnere de acordu una comunidade catolica mista: in una Gretzia chi tenet prus pagu de undighi milliones de pessones bi sunt petzi 50.000 catolicos "locales" (de origine grega) cando chi est creschidu meda, mescamente dae sos annos 80, su numeru de sos catolicos immigrados (mescamente filipinos, polacos e albanesos) chi sunt arribados a essere pagu prus o mancu 200 e le 300 milli pessones. + + +## Sa Bartzellona de Gaudí + +S'architetu Antoni Gaudi, s'artefitze de sa _Sagrada Familia_, s'icona de sa tzitade de Bartzellona, diat essere cuntentu meda si diat ischire chi sete de sos monumentos progetados dae isse sunt catalogados comente "Patrimoniu de s'Umanidade" dae s'Unesco. 600 delegados de 180 biddas ant istimadu totu su traballu de custu artista pro su praghere de turistas meda chi totu sos annos cuntemplant s'opera sua. + +Sa tumba e sa fatzada de sa _Sagrada Familia_, sa _Casa Vicens_, sa _Casa Batlo_ - una prenda de su Modernismu -, sa tumba de sa _Colonia Guell_ e su _Palazzo Guell_ tzertificant s'aportu de s'artista in s'evolutzione de s'architetura e in sas tecnicas de fraigu de sos seculos XIX e XX. + +Dae bator annos, dae cando totu custas operas sunt bisitadas dae su pubblicu, sos turistas ant iscobertu cun interessu prus mannu sas richesas architetonicas de Bartzellona. + +Sa _Casa Mila_, de su 1906-12, est formada dae pedra calcarea e tenet un'istrutura architetonica de traes e pilastros. S'intrada est pretziosa meda e b'at un'iscala manna. Finas sa mobilia de custa domo est istada creada dae Gaudi.[_vmn_] + + +## Su limbàgiu de sos signos nos giughet a s'orìgine de sas limbas + +Dae 30 annos, sos pitzinnos de un'iscola de surdos e tzurpos de Nicaragua comunicant cun una limba de signos chi nemos li at imparadu e chi at postu pregontas meda subra de s'evolutzione de sas limbas. + +Sa "limba" de custos pitzinnos tenet regulas comunas a sas ateras limbas. Sos espertos narant chi tratos meda de sa limba no sunt trasmissos culturalmente, ma naschent dae sa forma naturale chi s'umanidade usat pro formulare su limbagiu. + +S'isvilupu de sa comunicatzione intre sas pessones est istudiadu dae annos meda. Sos "naturalistas" narant chi sa grammatica est integrada dae su cherbeddu; in cambiu, sos sustenidores de sa teoria "educativa" narant chi sa limba si trasmitit culturalmente. + +Est difitzile a ischire chie narat sa cosa giusta ca sa majoria de sas limbas tenet un'origine millenaria e est impossibile a determinare comente si sunt formadas. Pro custu motivu, sa limba inventada dae sos pitzinnos surdos de Nicaragua est cunsiderada rara e a foras de sas cosas comunas. + +A su solitu sos istudiosos chircant s'evidentzia archeologica de sas origines de sas limbas. + +Ann Segas, autora de un'articulu de sa rivista _Science_ chi at descritu custa iscoberta, narat chi est sa prima borta chi si podet bidere unu protzessu de su genere in atzione ca sos creatores suos sunt galu bios. Cando naschet, s'omine non tenet sa grammatica giai incorporada a su cherbeddu, ma benit a su mundu cun capatzidades de aprendistadu. + +In antis de su 1980, sas pessones surdas e tzurpas istaiant in domo issoro, ma dae su 1981 est naschida custa iscola chi at permitidu a sos pitzinnos de comunicare. Issos matessi ant inventadu unu sistema de gestos pro faeddare. A sa prima fiant gestos comente de mimu, chi diat faghere una pessone pro ispricare carchi cosa sena impreare sas paraulas. + +Una de sas carateristicas prus importantes de sa limba de sos pitzinnos est de s'iscambiare s'informatzione in frammentos prus minores pro realizare un'idea. Custu protzessu est prus isvilupadu in sa fase de sa pitzinnia chi non intre sas pessones mannas, pro su fatu chi resessit megius in sa prima edade.[_vmn_] + + +## Comente si devenit vegetarianos + +Unu grupu de chircadores inglesos at chircadu de rispondere a custa pregonta:_ Dae ite dipendet sa preferentzia de onniunu pro sa petza, sa pasta o s'ortalitzia? _Duncas ant analizadu sas preferentzias alimentares de 200 copias de gameddos eterozigotos e omozigotos, custos tenent su matessi patrimoniu geneticu e si podent bidere sas diferentzias intre eredidade biologica e influentzia ambientale in unu matessi nucleu familiare. S'istudiu at dimustradu s'influentzia culturale petzi pro carchi casta de mandigu. Sa preferentzia pro sos mandigos che a sa petza e su pische est de genia ereditaria imbetzes, cussa pro s'ortalitzia e sos durches est unu fatu culturale e ambientale. Est una chistione de abitudine chi naschet in familia dae sas impositziones diretas o indiretas de sos babbos. Jane Wardle sa chircadora chi at coordinadu s'istudiu, narat chi finas a como no est craru pro ite s'ambiente influit meda petzi pro sa frutora, s'ortalitzia e sos durches. Forsis est sa majoria de sas variedades de custos mandigos chi at permitidu sa predominantzia de su fatu culturale subra de cussu biologicu. Ma de seguru s'influentzia de sos babbos est essentziale meda pro faghere sas abitudines alimentares chi abarrant pro totu sa bida. Custu est un'istudiu interessante meda, chi diat agiuare a iscoberrere sos mecanismos de sos disturbos alimentares che a s'obesidade infantile.[_gcl_] + + +## Prèmiu Fabrizio De Andrè + +Pro sos amantes de sa musica italiana de autore torrat su Premiu "Fabrizio De Andre" chi s'at a tennere in Roma su 6, 7 e 8 de triulas in Piazza Fabrizio De Andre, a sas 9 de sero sena pagare. + +In su palcu s'ant a esibire sa Banda Arvalia, Enzo Avitabile e i Bottari di Portico, Piccola Banda Ikona e Rocco Papaleo, chi at a leghere sas poesias de ses de sos doighi finalistas de sa setzione "Poesia". + +Su 7 de triulas imbetzes at a essere su turnu de Alessandro Benvenuti e La Banda Improvvisa, Alibia, Dolcenera e s'iscitore Marco Lodoli, chi at a leghere ateras operas de ateros ses finalistas de sa setzione "Poesia". + +In prus, in custas primas duas seradas s'ant a esibire (sete pro sero) sos batordighi finalistas de sa setzione "Musica". + +Sabadu 8 de triulas ant a cantare sos Almamegretta, Roberto Citran, Fluydo, sos Andhira, Giancarlo Onorato, I Tarantolati di Tricarico, Luca Madonia e Mario Venuti. + +Organitzadu dae _Look Studio_ cun sa diretzione artistica de Paolo Dossena e de Luisa Melis, su Premiu "Fabrizio De Andre", a sa de chimbe editzione, at a essere presentada dae su giornalista Massimo Cotto. Sa giuria est cumposta dae Gianni Paris (Presidente XV Munitzipiu de Roma), Adriano Labucci (Presidente de su Consigiu de sa Provintzia de Roma), Toni Maraini, Marco Lodoli, Claudio Damiani, Roberto Gasparini, Dino Piretti, Gianna Bigazzi, Vanni Pierini, Paolo Dossena, Luisa Melis e dae ateros giornalistas.[_vmn_] + + +## Ucraina, una Babele sena guvernu + +Cara a ue andat s'Ucraina? A nuddue ca su Guvernu non b'est e sos problemas linguisticos, economicos, internatzionales chi tenet sunt andende de male in peus. Sos tres partidos in "colore de arantzu" sunt brighende dae duos meses subra de sa coalitzione de formare e eris si sunt arrendidos: a pustis de aere detzididu cun una luta manna chi su capu, intre Nasha Ukraina, su partidu de su presidente Viktor Jushchenko, e su blocu de Julija Tymoshenko, deviat essere sa Tymoshenko, eris Oleksandr Moroz, capu de su Partidu sotzialista chi at otentu su chimbe pro chentu de sos votos, at provocadu sa rotura narende chi diat aere aderidu a sa coalitzione petzi si l'aerent eleghidu comente portaboghe de sa Camera. Nasha Ukraina aiat refudadu ca aiat giai naradu chi emo a s'eletzione a primu ministru de sa Tymoshenko e non podiat acordare a su partidu prus minore de sa coalitzione sa segunda carriga prus importante. Pro curpa de custas chistiones s'Ucraina est abarrada sena guvernu. + +A custos problemas s'agiunghent problemas economicos e energeticos. Ma sas chistiones prus graves pertocant sa Nato, e su progetu de sa Jushchenko de bi faghere intrare s'Ucraina contra a s'opinione de sa majoria de sos tzitadinos, e sa chistione linguistica. + +Su tres duos de sos ucrainos faeddant semper in russu, e medas de custos non bi la faghent a comunicare in ucrainu. Su Partidu de sas Regiones de Viktor Janukovych est gherrende pro imponnere su russu comente segunda limba ufitziale, e in regiones meda l'at decraradu limba regionale. Sa reatzione de su guvernu est istada negativa meda: sas risolutziones subra de custas initziativas sunt istadas decraradas nullas pro ite incostitutzionales. In beridade, pero, non tocat a su guvernu tzentrale a faghere custu ma a sa Corte costitutzionale, chi no at fatu nudda. + +Sa chistione pero est difitzile meda. Su bonu de sos ucrainos faeddant in russu ca su Paisu est istadu colonizadu dae seculos - e ca s'Ucraina faghet parte oe de una regione, sa Crimea, chi non fiat ucraina e in ue de reghente bi sunt istadas manifestatziones chi ant fatu cantzellare sas manovras congiuntas Ucraina-Nato. Sas pressiones pro ripristinare sa limba autoctona sunt legitimas: s'esempru catalanu at cumbintu finas sos ucrainos chi preferint su russu a imparare a impreare s'ucrainu. Ma sa situatzione de sa Catalugna est diferente: in cue no ant proibidu dei esponnere iscritas in ispagnolu, e chie cumprendet petzi s'ispagnolu no arriscat de s'avelenare ca non cumprendet sos fogios de sas meighinas, comente capitat imbetzes in Ucraina. +Janukovych, chi isetat de si ponnere de acordu cun unu de sos partidos "colore de arantzu" pro formare una coalitzione de guvernu, est istadu in custos meses colados abile meda. Su partidu suo, sa Partija Rehioniv, s'est decraradu "hotova do kompromisiv", prontu a su cumpromissu, e est prontu a istudiare totu sas ipotesis de coalitzione de guvernu. Ant chircadu de non faghere parrere sa rivendicatzione linguistica comente una positzione de nostalgia de s'Unione Sovietica: pro custu abaidant a sos "istandard europeos" de tutela de sas limbas minoritarias e cherent una legalizatzione chi non pertochet petzi su russu, ma finas sas ateras limbas faeddadas a livellu regionale. [_bmr_] + + +## RADIO1: + +Sa pisca de sa tunnina in Sardigna, sos esitos de s'ispumante italianu, sa gastronomia alsatziana, una mustra fotografica itinerante subra de sa coghina italiana de sos urtimos chimbanta annos, e sa bonas maneras in sa mesa. Custos sos argumentos chi ant a essere proponnidos mercuris 12 de triulas a sas 18.38 dae Laura Pintus in su programma eno-gastronomicu "A tavola" de Rai RadioUno: sa pisca de sa tunnina in Sardigna. In s'isula de Santu Perdu in Carloforte b'at una de sas tonnaras prus antigas de su mediterraneu. Nicolo' Puggioni rais de sa matantza contat custu ritu antigu meda. [_spn_] + + +## Aràbia Saudita: un'editu de su re contra a sas violèntzias a sas fèminas + +S'ordine no est de cussos chi si podent ponnere a un'ala ca arribat propiu dae su re. E in Arabia Saudita su re contat a beru. S'ordine de su re Abdullah est de faghere cummissiones de istudiosos de deretu familiare, fatas dae espertos de shari'a, de sotziologia e de psicologia, pro monitorare e punire sas violentzias domesticas. + +Sos cumponentes de sas cummissiones, chi ant a rispondere a su guvernu, ca a su progetu partetzipant 7 ministerios, ant a essere peri agiudados dae unu numeru birde ue, cun sa garantzia de s'anonimadu, sas vitimas de abusos e violentzias ant a podere mutire pro otennere giustitzia. De seguru no est in Arabia Saudita ebbia chi feminas e pitzinnos sunt vitimas de violentzias in familia, ma in unu paisu chi est conservadore meda in sa religione, su ruolu de su capu familia est in pratica su de unu despota. Peruna femina aiat mai pessadu de denuntziare su babbu, su frade o su maridu pro sas violentzias subidas. Ma custa est sa sotziedade de sa televisione e sa presentadora Rania al-Baz, in su mese de abrile de su 2004, andat in sa trasmissione cun sa cara devastada dae sas fertas, narende chi est istadu su maridu a la ferrere in custa manera. Ant a serbire 12 interventos chirurgicos a sa cara pro li torrare sa bellesa chi teniat. + +"Chergio chi su chi m'est capitadu servat pro allegare de sa cunditzione femminile in su Paisu meu", aiat naradu Rania. S'istoria sua cummovet totu su Paisu e devenit unu signale pro sas feminas: est possibile a si rebellare. Ma non totus sunt pessonagios televisivos famados e, in fines, Rania puru est istada custrinta a si nch'andare a Pargi. Ma s'istoria sua a su mancu est serbida pro cumintzare unu percursu nou pro sas feminas in Arabia Saudita.[_lmr_] + + +## In su tabacu s'antìdotu a s'AIDS + +Forsis est istadu agatadu s'antidotu pro s'AIDS. Sa sarbesa dae custa maladia paret diat podere derivare dae una pranta de tabacu chi devet essere mudada geneticamente, e chi tando diat produire una proteina chi impedit a sa molecola de su virus de infetare sas tzellulas umanas. Sos chi ant traballadu a custu progetu sunt unu grupu de istudiosos britannicos chi sunt prantende in bia isperimentale custu tipu de prantas in unu laboratoriu in su Kent. Si su progetu at a tennere esitu positivu, su tabacu Ogm at a podere permitere sa produtzione, in cantidades mannas e a preju bassu, de una meighina capatza de firmare s'Aids. Julian Ma, s'istudiosu de su Tzentru pro sas infetziones de s'ospidale S.George de Londra, at infetadu una pranta de tabacu, sa Nicotina tabacum, cun unu bateriu mudadu geneticamente, e est resessidu a li faghere produire una proteina microbitzida, sa cyanovirin N, chi segundu chircadores meda podet serbire a firmare su contagiu dae s'Aids pro bia sessuale. Sos esperimentos chi sunt istados fatos diant essere positivos: sa proteina at protetu dae su contagiu 15 de sas 18 martinicas chi sunt suta osservatzione. + +CREMA ANTICONTAGIU: Sa cyanovirin N produida dae sas prantas de tabacu, prantadas dae Ma solu in bia isperimentale, diat podere formare su printzipiu ativu de una crema microbitzida de usare pro sa protetzione dae su contagiu in sos raportos sessuales. Una crema chi diat devennere de importu mannu in Africa e in sos ateros istados ue sa femina non podet obrigare s'omine a impreare sos anticontzetzionales. Sos chircadores sunt istudiende comente fagher produire a sas prantas una cantidade manna de cyanovirin N. Pro tennere un'efetu de importu subra de sa difusione de s'Aids, sunt netzessarias cantidades mannas meda de custu microbitzida, cantidades chi peruna industria farmatzeutica diat essere capatza de produire.[_len_] + + +## Biodisel dae su pische gatu + +In Vietnam s'at a produire biodisel dae sos iscartos de s'industria itica. Sa proposta est istada fata dae sa Cumpangia Agifish chi est giai ativa in su setore de sa produtzione e de s'esportatzione de su pische gatu locale in su cummertziu internatzionale. Custa non diat essere una noa, ca sas industrias iticas ant semper riutilizadu su grassu animale de sos pisches comente combustibile pro alimentare sos machinarios industriales e sas pompas idraulicas locales. Dae unu chilu de pische gatu nde essint 1,13 litros de biodisel, una cosa de importu mannu pro su Guvernu de su Vietnam chi finas si b'at un'economia rica de riservas energeticas est pobera de istruturas de rafinatzione e duncas devet dipendere dae s'importatzione de sos carburantes dae s'esteru e dae sas flutuatziones de su preju de su petroliu. Segundu Ho Xuan Thien, capu ingenieri de su progetu, su Guvernu vietnamita at giai aprovadu su fraigu de sa prima industria in su 2007, un'industria chi diat essere capatza de produire 10 miiia tonnelladas de biomassa dae su pische gatu, chi sunt 11.300.000 litros de biodisel. Tzertos analistas pessant chi custa risorsa siat importante meda pro s'economia de su Vietnam si si pessat chi sa produtzione locale itica chi esportat su pische gatu in s'Europa e in sos Istados Unidos diat podere arribare a una produtzione superiore a 500 migia tonelladas in su giru de pagos annos, e in prus, cun s'aumentu continuu de su preju de su petroliu, sa capatzidade produtiva locale podet puru agatare unu cummertziu internu reddititziu meda in su setore de sos biocarburantes, prus reddititziu de s'agroalimentare ue b'est puru sa cumpetitividade internatzionale.[_len_] + + +## Legambiente: Nàpoli e Milanu sunt sas tzitades europeas ue s'istat peus + +Legambiente botzat s'Italia, sena perunu apellu. Cunforme a s'indagine "Ecosistema Urbano Europa", fata paris cun Ambiente Italia sas tzitades italianas sunt sas ue s'istat prus male. Napoli est a s'urtimu postu in custa indagine, duncas est sa tzitade prus insostenibile de totu s'Europa, ca est in palas pro cale si siat parametru cunsideradu dae sa chirca, dae sa regorta diferentziada (petzi su 5% de su totale) a su trasportu pubblicu a sa depuratzione de s'abba. Sas isulas pedonales e sas pistas tziclabiles sunt petzi unu miragiu. + +Milano non istat megius, ca est deretu in dae in antis de Napoli, e est sa peus de su continente pro ismog e prueres sutiles e megius petzi de Parigi pro sos livellos de ozonu. Roma est a su quinturtimu postu, cun parametros negativos pro s'ismog e sos refudos, ma si sarvat in su trasportu pubblicu e in s'energia solare. + +Pro su chi pertocat sa sustenibilidade Helsinki est sa prima de sas 26 tzitades cunsideradas, ca andat bene in totu sos setores cunsiderados. Sunt postas bene peri Berlino, Goteborg, Dresda e Bartzellona. Sunt postas male, imbetzes, ateras tzitades europeas che a Madrid, Parigi, Londra e Brussellas. [_lmr_] + + +## Tzèllulas istaminales creadas dae sos sòrighes + +Sos istudiosos giaponesos ant ingiovanidu sas tzellulas mannas da sa pedde de su sorighe e las ant trasformadas in tzellulas similes a sas istaminales embrionales. Sa trasformatzione, comente at naradu Shinya Yamanaka de s'universidade de Kyoto, est istada fata istimolende s'atividade de petzi 4 genes chi istant in sas tzellulas mannas. Sas embrionales pro como sunt sas prus versatiles chi si podent trasformare in genias tzellulares diferentes. Est pro custu chi interessant sas aspetativas de sos sientziados chi traballant pro curare maladias graves meda. [_rpt_] + + +## Fèmina a pustis de s'ictus non tenet prus s'atzentu suo + +A una femina de Newcastle, Linda Walker de 60 annos, l'at bennidu un'ictus in su mese de martzu. Est istada fortunada meda a si nde torrare a ischidare, ma a pustis de s'ictus no teniat prus s'atzentu suo ma su giamaicanu. Su fenomenu si mutit "Sindrome de atzentu istrangiu" chi s'est verificadu sa prima borta in Norvegia in su 1941: a pustis de unu raid aereu, un'atera femina at incumintzadu a allegare cun atzentu tedescu. Como Linda est agiuende a sos chircadores de s'Universidade locale a traballare subra de custa genia de problema. [_rpt_] + + +## Su Cussìgiu pro sos Deretos Umanos aprovat su testu de sos deretos de sos pòpulos indìgenos + +Cun unu votu istoricu chi est istadu sutaliniadu dae aplausos a sa ritza de sos partetzipantes, su cussigiu pro sos deretos umanos in Ginevra at aprovadu custa chida su testu de sa decraratzione de sos deretos de sos indigenos a pustis de prus de 20 annos dae sa prima discussione. Su disignu de sa decraratzione at a essere presentadu a s'Assemblea Generale de sas Natziones Unidas, in ue ocannu sos cumponentes de sos diferentes paisos l'ant a votare. Su Cussigiu racumandat s'Assemblea Generale de aprovare sa decraratzione. + +Sa decraratzione at a essere unu puntu de riferimentu ca reconnoschet a sos indigenos dignidade aguale che a sas ateros populos e mescamente sos deretos de bivere in sa terra issoro pro su tempus chi cherent, in custa manera no ant a essere custrintos a dassare sa terra sena su cunsensu issoro. Sa majoria de sos indigenos sunt como pessighidos e sufrint s'espropriu de sas terras a su puntu chi medas sunt in perigulu de estintzione. Amus a bidere cale guvernu at a faghere a beru carchi cosa pro sos indigenos, bastis chi non fatzant che a su Regnu Unidu chi at rispostu cun unu refudu a sa decraratzione de sos deretos colletivos. [_gbc_] + + +## Intzidente de Valèntzia, perunu malore pro s'autista de sa metropolitana + +A s'autista de sa linia 1 de sa metropolitana de Valentzia Joaquin Pardo, 39 annos, no l'at bennidu perunu malore. L'at naradu su responsabile de sa Sanidade valentziana Rafael Blasco. No est istadu evidentziadu nudda de anormale chi podet giustificare s'aumentu de sa velotzidade - 80 km/h - de su trenu, duas bias in prus de sa velotzidade cunsentida, chi in cussu tretu est de 40 km/h. Duncas s'istragu, cun unu bilantziu de 41 pessones mortas e ateras 37 fertas, no est istada causada dae unu malore, ma s'autista no est resessidu a frenare pro sa velotzidade e finas isse est mortu pro sas conseguentzias de sas fertas. + +Su responsabile de sas infrastruturas de su guvernu autonomu de Valentzia at fatu finas a ischire chi est istada agatada s'iscatula niedda de sa metropolitana, chi como est in sas manos de sos espertos chi la sunt analizende. + +Sos sindacados ant acusadu a sas autoridades de no aere fatu in manera adeguada s'opera de manutentzione de sa linia de sa metropolitana, chi est sa prus betza de sa tzitade. + +Oe, die de dolu, est istada tzelebrada una tzerimonia funebre in sa catedrale de Valentzia, cun sa partetzipatzione ufitziale de su Re Giuanne Caralu e sa Reina Sofia e de su _premier_ Jose Luis Rodriguez Zapatero. Narant chi est unu de sos intzidentes de metropolitana prus graves de s'Istadu ispagnolu.[_vmn_] + + +## Provìntzia de Casteddu: + +Sos 58 museos de sas provintzias de Casteddu, Iglesias e Campidanu Mediu a ghetada de poddighe. Tramite su situ de sa Provintzia de Casteddu s'at a podere bisitare in manera virtuale parte de su patrimoniu culturale de su sud de Sardigna, gratzias a su progetu "Musei in rete". Finantziadu cun sos fundos de su 2003 dae su Palatzu Regiu pro su 40%, dae sa Comunidade europea pro su 27% e su restu a carrigu de sa sotziedade Space Spa, su portale est costadu 100 migia euros. Ma s'assessoradu a sa Cultura diretu dae Luciano Marrocu nd'at pedidu a sa Regione ateros 800 migia tramite sos bandos de sa progetatzione integrada (Pit) pro faghere unu tzentru servitzios beru de su sistema museale provintziale. +Su situ, fatu a pustis de su tzensimentu de totu sas Comunas de sa Provintzia betza (71 prus sos de s'Inglesiente e de su Campidanu Mediu) est formadu dae bator setziones: Archeologia e Istoria, Arte, Traditzione e Cultura. +Clichende in sa "rete museale" si podent bidere sos museos sos museos partzidos in su territoriu. In su suta ligamene Sientzia, imbetzes si intrat a sos tzentros de educatzione ambientale e a sos giardinos botanicos e montanos, cando chi su "Territorio" est partzidu in Comunas, Istoria e Itinerarios. +Progetadu dae sa giunta Balletto de in antis, su portale "Musei in rete" est figiu de su passagiu de cumpetentzia in su setore de sos benes culturales dae sa Regione a s'ente intermediu, incaminadu dae sa lege regionale reghente n. 4. Pro istabilire galu s'acuisitzione de cumpetentzias noas, s'assessoradu provintziale de sa Cultura at avantzadu a sa Regione una manifestatzione de interessu pro su Pranu integradu de valorizatzione de su sistema museale, cun sa finalidade de faghere naschere una gestione unitaria de su patrimoniu culturale de sa Sardigna de su Sud, cun atziones comunas de promotzione e interventos in su territoriu. Paris cun sa Provintzia de Casteddu a su bandu Pit ant a podere aderire finas sas ateras Comunas de s'Iglesiente e de su Campidanu Mediu chi, si interessadas, s'ant a devere proponnere intro de sa fine de austu. A issas at a essere afidada sa gestione de sos contenutos de portale nou. [_spn_] + + +## Torrat a Sardigna s'àbbila marina + +A pustis de 40 annos de assentzia s'abbila marina est torrada a nidificare in s'isula. Fiat dae sa segunda midade de sos annos '60 sas urtimas riprodutziones de su pugione in Sardigna. + +Sos addetos de s'Ente Foreste de sa Sardigna ant agatadu unu niu cun unu pugioneddu in intro. + +S'abbila marina (Pandion haliaetus) est un'abiu ispetzializadu ca mandigat petzi pische, mescamente su chi campat in sas abbas superfitziales salidas e durches. + +Podimus narrere chi in tempos passados sa ratza de custos astores nidificaiat in paritzas localidades de sa costa (Cabu Catza, Cabu Frisca, Costa Sud Otzidentale, Golfu de Orosei, Tavolara e Ìsulas de su Nord de sa Sardigna); in custos logos sunt galu presentes sos restos de sos nios betzos (in su Mediterraneu otzidentale custa ratza faghet su niu petzi in sas rocas). + +Sas urtimas naschidas bi sunt istadas in sa segunda midade de sos annos '60. + +Dae tando, s'abila marina podet essere avistadu cando migrat in s'atongiu (in cabudanni e in santugaine) e in beranu (in martzu). + +Dae su 2005 esistit unu progetu Interreg intre sa Sardigna, sa Corsica e sa Toscana pro faghere a manera chi custa ratza torret a nidificare in terra sarda moende dae sa Corsica. Pro custu motivu sunt istadas creadas prataformas artifitziales in logos umidos de sa Sardigna.[_tbs_] + + +## Presentadu su pranu 2006 contra a sos fogos + +At a costare** **prus de 80 milliones de euros e at a impignare prus de 10.000 omines, 15 velivolos (idrovolantes americanos "Fire Boss"), milli medios de terra e un campagna manna de informatzione cun literas imbiadas a totu sos sardos. + +Sa Regione est pronta a contrastare sos fogos pro totu s'istade de su 2006 ponende dae prima die de lampadas in sas noe bases de sos Forestales de sa Sardigna totu sos medios possibiles. + +Paris cun sos agentes de su Corpus de Vigilantzia Ambientale ant a essere impiegados sos addetos de s'Ente Foreste e sos voluntarios coordinados dae sa Protetzione Tzivile. Sa finalidade est de limitare su numeru de sos fogos e sighire sa campagna de sensibilizatzione a sa populatzione sarda. + +A presentare su pranu contra a sos fogos de sa Regione de sa Sardigna bi fiat in Fenosu s'Assessore a s'Ambiente Tonino Dessi, su sutasegretariu nou a s'Ambiente Bruno Dettori e sos vertitzes de sa Forestale e de s'Ente Foreste. + +Sa novidade de ocannu est rapresentada dae duos velivolos noos, sos idrovolantes americanos "Fire Boss", e da un'elicoteru nou acostados dae ateros 8 elicoteros e dae sos aereos postos a disponimentu dae s'Istadu, duos Canadair e duos Elitanker. + +Cun custu si cheret chi totu sos sardos fatzant su possibile pro tutelare su territoriu e bardiare su patrimoniu ambientale sardu pro sas generatziones de su tempus benidore. [_tbs_] + + +## 120 partetzipantes in Ovodda e Gavoi pro "Ogru a su fogu" + +"Ogru a su fogu" est s'islogan chi dae annos teniat sa campagna de sensibilizatzione contra a sos fogos e chi at dadu su titulu a sa manifestatzione de sa pedalada ecologica chi b'est istada in sos territorios de Gavoi e de Ovodda. + +Sa partetzipatzione de sa gente est istada manna meda: 90 britzichetas, 120 partetzipantes in totu, pitzinneddos meda. + +A sa 9.30, dae sa pratza de Marconi de Gavoi e dae sa pratza tzentrale de Ovodda, amantes meda de sa natura sunt partidos in sos pedales pro arribare a su Bilaertzu, a curtzu de su lagu de Gusana, un'area de litu prena de arbores seculares in ue totus ant mandigadu paris in su prangiu cumbidadu dae sos amigos de Ovodda, cun Fabio Pollonica in prima linia. + +S'eventu est istadu promovidu dae Prociv-Arci de Gavoi, in collaboratzione cun s'Assotziu S'Arzola de Ovodda, sa Comuna, s'istatzione forestale, sos barratzellos de Gavoi e su patrotziniu de su WWF de Nugoro. Custu radunu s'inserit in su progetu contra a sos fogos in Sardigna, una de sas regiones prus ferta dae custa praga in Italia e in Europa. + +In arriscu su patrimoniu boschivu e una cuota de importu mannu de sas biodiversidades de s'isula. + +Cun custu ispiritu sa comitiva de "Ogru a su fogu" at coladu una die intrea, a s'umbra de sos elighes de sa localidade Laddore, ue su presidente provintziale de su WWF Costantino Daga at cussignadu a sos pitzinneddos s'atestadu de partetzipatzione. + +Costantino Daga dae cando est istadu nominadu presidente s'est mustradu disponibile meda pro custa genia de initziativas e sensibile a creare unu ponte intre sa gente comuna e sas istitutziones.[_tbs_] + + +## Vela: totu prontu pro sa regada Alguer Palma Alguer + +Totu** **prontu pro sa de noe editziones de sa Regada istorica Alguer-Palma-Alguer. + +Si cumintzat su 6 de triulas dae su portu de s'Alighera finas a su portu de sa tzitade ispagnola de Palma de Mallorca. Est una regada de livellu mannu meda, chi in custos annos at aumentadu sa fama atirende partetzipantes meda siat dae sa Sardigna chi dae sa penisula iberica. + +Sa regada dae su 1989 (sa prima editzione) est organizada dae sa Lega navale Italiana Setzione de s'Alighera e dae su Real Club Nauticu de Palma de Mallorca. + +Pro sas iscritziones a sa gara velica, chi dae annos aunit sa Sardigna cun sa terra ispagnola, tocat a isetare galu carchi die ma b'at galu tempus pro sas iscritziones chi devent pervennere a sa sede aligheresa intro su 6 de triulas. + +Sunt tres sas classes chi at a essere partzida sa graduatoria finale: "a duos" (echipagiu cumpostu dae duos regatantes), in echipagiu o a sa sola. + +Pro chie cheret partetzipare o tennere informatziones noas si podet cramare sa banchina de su portu de s'Alighera, Lega Navale Italiana, Tel. 079.984093 e-mail [leganavalealghero@libero.it](mailto:leganavalealghero@libero.it) . [_tbs_] + + +## Ismanniada sa fasca de tutela de sas costas sardas + +Su Presidente de sa Regione at firmadu su decretu in ue si disponet sa pubblicatzione de su Pranu Paesagisticu Regionale in su bulletinu ufitziale de sa Regione. Una copia de su Pranu Paesagisticu at a essere dadu a totu sas comunas teritorialmente interessadas, pro publicare pro 15 dies su decretu in s'Albu Pretoriu. + +Renato Soru at dispostu sa trasmissione de su Pranu Paesagisticu a sa cummissione consiliare cumpetente in materia de urbanistica., chi at tres meses de tempus pro espressare unu parrere in antis de s'aprovatzione definitiva de su Pranu. + +Su pranu Paesagisticu batit unu sistema nou in sa pranificatzione territoriale e ponet in mesu de sa politica regionale su balore economicu mannu de s'ambiente pro sas fascias de sa costa in sas zonas chi non sunt istadas cumpromissas dae s'edificatzione. + +S'atividade edilitzia est possibile in cussas zonas ue b'at giai domos in ue est permitida finas sa ricualificatzione urbana e architetonica, sa tramuda de sas domos de mare in atividades turisticas e alberghieras. + +Possibilidades finas pro sos operadores de sos campegios de si cambiare in imprendidores alberghieros. Est unu modu nou pro balorizare su paesagiu. [_tbs_] + + +## Israele vìolat sos deretos umanos in Gaza + +S'ofensiva de Israele in sa Fasca de Gaza at violadu "sas normas fundamentales de su deretu umanitariu e de sos deretos umanos": est sa denuntzia chi su reladore de sas Natziones Unidas, John Dugard, at presentadu in Ginevra a su Cussigiu de sos deretos umanos de s'Onu, cunvocadu a pustis de una rechesta de sos Paisos arabos cun su sustentu de sa Russia. + +A parrere de Dugard s'atzione de Israele in Gaza est "_moralmente indifendibile"_ e at cundennadu "sos prus de 1.500 corfos de artiglieria isparados contra a Gaza" dae s'esertzitu israelianu chi ant fatu dannu meda a sa sanidade e a sos trasportos de sos Territorios. A pustis de aere cunfirmadu sa solidariedade sua a su militare israelianu chi est presoneri de sas militzias palestinesas dae chida passada, Dugard at naradu chi s'atzione militare israeliana est istada caraterizada dae "un'impreu isproportzionadu de sa fortza contra a sa gente". + +Deretu est arribada sa risposta de s'Istadu ebraicu. Itzhak Levanon, s'ambasciadore israelianu in sos organismos Onu de Ginevra, at naradu chi sa riunione est un'atacu "pranificadu e premeditadu" contra a Israele. A parrere de su diplomaticu israelianu, su Cussigiu de sos deretos umanos "no at cunsideradu sos deretos de una parte e at organizadu un'addoviu ispetziale pro difendere sos deretos de s'atera parte".[_lmr_] + + +## L] "Albanesi e cossovari e molti altri nella scuola di Monteroni d'Arbia" + +Editore: Goree +Data de Publicatzione: 2006 +Collana: Saggi. Scienze sociali +ISBN: 8889605308 +Paginas: XV-125 +Repartu: Educazione e formazione +Preju:15.00 euros + +Un'annu de traballu, finas tecnicu meda, in intro de un'iscola elementare de su Senese, in collaboratzione cun sos insignantes, produit unos cantos resurtados: s'abertura de prus ambitos subra de sa natura composita de sas classes, rendida prus crara dae sa presentzia manna de sos albanesos e kosovaros in Monteroni d'Arbia, sede de custa chirca, ma in realidade meda prus cumplessa. Sa chirca-interventu, propitziata finas dae sa boluntade de sa Comuna de Monteroni, afrontat duncas su tema, oe agradeschidu meda, de sa giustapositzione de culturas, de limbas e limbagios, cun s'intentu de connoschere custu mundu pro gherrare contra a s'emarginatzione ma finas contra a s'omologatzione. [_spn_] + + +## L] "Comunità rom. Scuola come libertà" + +Editore: EMI +Data di Pubblicazione: 2006 +Collana: Mondialita +ISBN: 8830715506 +Paginas: 128 +Repartu: Educazione e formazione +Preju: 12.00 euros + +Su volumene presentat una cronaca e unos cantos resurtados de su "Roma Project", unu percursu sustennidu dae su "Programma Grundtvig " de sa Cummissione Europea chi at permitidu a sos rapresentantes de tres Paisos, Bulgaria, Romania e Italia, de ponnere in craru e cundividere metodologias de traballu pro s'autopromotzione e s'educatzione de sas comunidades rom. Sa prima parte torrat a percurrere sa genesi e s'impostatzione de su progetu intre su 2004 e su 2005. Sa segunda parte mustrat sa tradutzione e s'addatamentu italianu de su testu amaniadu dae Rumen Valchev, professore de s'Universidade de Burgas (Bulgaria) e diretore de sos programmas de s'"Open Education Centre", pro dare medios de traballu a sos formadores e a sas familias rom interessadas a su progetu. [_spn_] + + +## Doxa: S'italianu biet prus pagu alcòlicos, ma sunt semper de prus sos chi detzidint de bìere + +Sos italianos bient prus pagu alcolicos, ma paret siat creschende su numeru de chie si cuntzedit una tassa in prus. Una chirca de sa Doxa e de s'Osservatoriu permanente subra de sos giovanos e s'arculu, at postu a pare sa situatzione de como cun sa de 30 annos a oe, e at chircadu de osservare su raportu intre sas pessones, sa birra e su binu. A cunfrontu de sa fine de su 1960, paret chi su consumu de sos alcolicos siat su mesu: dae sos 12,4 litros peromine de su 1977 a sos 6,9 de oe. E totu custu sena divietos: sos espertos lu bident che unu misteriu beru, chi podet essere ispricadu cunsiderende sas carateristicas de sa dieta e de sa cultura de su Mediterraneu. In su sud de s'Europa b'est dae semper sa traditzione de su binu, simbulu de sotzializatzione. A biere su binu est belle unu ritu, est istadu naradu dae Umberto Veronesi, Presidente de s'Osservatoriu. Ma finas sa birra tenet unu "valore" diferente dae sos superalcolicos, ca custa la biimus cando mandigamus e cando semus in cumpangia, e in prus tocat a ammentare su tenore alcolicu suo, chi est bassu meda. Duncas paret chi sos italianos biant cun prus responsabilidade ma paret puru chi su numeru de sos chi bient siat aumentadu. Oe su 81% de chie at prus de 13 annos biet alcolicos: in su 1993 fiat imbetzes su 74%. Sos chi sunt cramados consumadores regulares sunt duos italianos subra de tres (su 67%), cando imbetzes s'impreu de arculu pro su 13,4% est ocasionale. Su primatu de sa "tassedda" est de sos omines, finas si sunt creschende sas "tassigheddas" de sas feminas. Sa cantidade de binu cuotidiana est de tres tassas, unu resurtadu chi abarrat in linia cun sos valores indicatos comente normales dae s'Oms, s'Organizatzione mundiale pro sa salude. Ma finas sa birra faghet cuncurrentzia a su binu, mescamentas intre sos giovanos. Non cheret ismentigadu chi intre sos giovanos, si arribat puru a s'abusu de s'arculu. A pustis de sa prima bia chi si biet su binu, chi a su solitu est in familia a 14 annos, o sos superalcolicos ( a sos 16 annos), giovanos meda s'abituant a sas imbreagheras. Unu subra de binti (su 5%) s'imbriagat una bia su mese. Manu manu chi si creschet paret chi su raportu cun s'arculu agatet un'echilibriu, ca a pustis de sos etzessos giovaniles si cumintzat a biere prus pagu ma megius, comente in durante su prangiu. Tocat semper a mantennere s'atentzione subra de sa ghia essende imbriagu (ammissa dae su 17,6%) finas si bisongiat de ammitere chi su raportu de sos italianos cun s'arculu est bidu in manera rilassada meda. S'83% pessat chi a biere una o duas tassas de binu o de birra mandighende siat una cosa normale, cando non devenit un'abitudine.[_len_] + + +## Sindrome Down, unu gene chi càusat problemas neurològicos + +Su gene , chi in sa sindrome de sos Down, causat problemas neurologicos, est istadu individuadu dae sos chircadores de Stanford. Custa iscuberta podet agiuare a nche faghere eliminare custu gene o finas a nde invertire su funtzionamentu. Sas pessones chi sunt malaidas de sa sindrome Down, tenent tres copias de cromosoma 21, imbetzes de sas duas chi tenet chie est sanu, e propiu custa sindrome isvilupat in sas pessones una forma de dementzia, simile a su morbu de Alzheimer, a sos 40 annos, causada dae sa morte de unas tzellulas neuronales. Sos chircadores, ghiados dae William Mobley, ant agatadu chi sas tres cavias cun tres copias de unu gene cramadu Precursore Amiloide (APP), chi s'agatat in su cromosoma 21, tenent neurones prus mannos de su solitu. Segundu Mobley est propiu custu ci causat sa morte de sos neurones, faghende agabare sos signales intre sas tzellulas. S'ischit giai chi una mutatzione de custa genia, causat sintomos s'miles a s'Alzheimer, duncas a su chi narat su chircadore a tennere tres copias de custu gene produit efetos negativos a su cherbeddu. S'ateru passu de custa chirca est de cumprendere in cale modu custu gene cajonat sos problemas neurologicos, ca una bia iscobertu si podet istudiare pro comente disativare custu mecanismu. [_len_] + + +## "Giogos antisemitas èducant sos pitzinnos islàmicos" + +Unu situ web de sos Frades Musulmanos educat sos pitzinnos islamicos a s'odiu ratziale e a s'antisemitismu tramite giogos eletronicos. Magdi Allam, vitzediretore de "Il Corriere della Sera" narat chi su situ "Awaladuna", est a narrere "Sos pitzinnos nostros", tenet rubricas comente "A l'ischis?" in ue si podet leghere dimandas che a custa: "A l'ischis, pitzinnu musulmanu chi sos ebreos ant mortu 25 profetas de Deus e chi s'istoria issoro est prena de crimines e de corrutzione?". S'immagine figurat s'istereotipu de s'ebreu carnefitze chi giughet in conca sa _kippa_, tenet una mirada e unu risu crudele, e in manu giughet unu leputzu brutu de sambene chi nche stiddat a terra. +Su cuestionariu, in limba araba, sighit gosi: "A l'ischis chi sos ebreos mortores sunt cussos chi ant ofesu e insultadu su Sennore nostru, Mannu e Poderosu, prus chi no ateros?"; "A l'ischis chi sos ebreos ant chircadu unu muntone de bias de ochiere su Profeta nostru istimadu, ma Deus l'at amparadu dae sa malesa issoro?"; "A l'ischis chi su male e sa perversione difundidos oe in su mundu sunt su resurtadu de sas atziones de sos ebreos chi cherent faghere a modu chi sa gente non creat in Deus?"; "A l'ischis chi sos ebreos chi ocupant sa terra nostra e sos logos santos nostros in sa Palestina istimada tenent in coro de ocupare finas sos ateros territorios musulmanos, e ant progetadu de illargare Israele dae su Nilu finas a s'Eufrate e cherent profanare sa tumba de su Profeta nostru istimadu?"; "A l'ischis chi sos ebreos istigant totu su mundu contras de s'Islam e sos musulmanos cun s'iscotigu de cumbaatere contras a su terrorismu e ant amaniadu cumplotos contras de sos ateros Paisos musulmanos comente ant fatu in Iraq e in Afghanistan?". In sa rubrica "Sas sientzias e s"informatzione" si podet leghere custu titulu: "Est de sa fede ebraica su de ochiere sos pitzinnos". In su logu riservadu a "Giogos e cuncursos", b'at unu giogu eletronicu chi si narat "Sa carrera pro crompere a Gerusalemme". In s'isfundu si bidet s'Ispianada de sa muschea de Al Aqsa e de sa Cupola de sa Rocca, su de tres logos santos pro s'Islam, a manu manca un'aereu-catza cun s'iscrita "Allah est mannu". Incarchende·bi subra si distruent sos simbulos cun s'isteddu de David chi current in s'ischermu. Sa finalidade de su giogu est sa de distruere Israele. +Custu modu de pessare est cunfermadu dae unu manifestu intituladu "Sa festa nostra at a essere sa die de sa liberatzione de sa terra nostra" in ue si bidet sa cartina de un'Istadu palestinese chi si subraponet a sa superfitzie de Israele, chi est istadu cantzelladu cumpletamente. + +In un'ateru cartellone intituladu "Giuro chi m'apo a vindicare, ma pro Deus e pro sa religione", b'at unu pitzinnu de bator o chimbe annos chi giughet unu kalashnikov. In sa rubrica "Sa patria mia manna" bi sunt Siviglia cun s'Andalusia indicadas comente partes de sa terra islamica. In sa rubrica "Cultura generale" cumparet un'arbore cun sos ramos chi simbulegiant sas batallas binchidas dae Maometto contras a sas tribus ebraicas e paganas, cun s'iscrita: "Su Profeta at giughidu su Jihad (sa gherra santa) contras de sos infedeles e de sos ipocritas e los at bintos. S'inferru est su logu issoro e su destinu issoro est de essere dannados!". + +In su commentu suo Magdi Allam sutalineat chi "s'odiu contra de sos ebreos e sa negatzione de su deretu de Israele de bivere sunt sa matessi cosa pero nois non nos abigiamus de nudda". + +"Ischimus chi Hamas, sa sigla chi rapresentat sos Frades Musulmanos palestinesos, cheret propriu distruere Israele - sighit s'intelletuale de origine egitziana - ma nos praghet a pessare chi pro more de sa politica de cunvenientzia at a cambiare modu de faghere, si no oe mancari cras. Ma pessende gosi semus abandonende Israele a sa sorte sua". +"Gosi comente ischimus chi s'Ucoii, sa sigla de sos Frades Musulmanos in Italia, non reconnoschet su deretu de Israele de bivere e legitimat sos atentados terroristicos palestinesos, e mancari totu est istada su matessi isseberada comente interlocutore de s'Istadu - narat Allam - Su 7 de freargiu de su 2006 s'ex ministru de s'Internu Pisanu aiat finas faeddadu de "una evolutzione positiva de su movimentu de sos Frates Musulmanos in totu su mundu: deo pesso chi custa evolutzione devat essere agiudada". M'auguro chi como, una borta pro semper, chie tenet de bidere bidat, chie tenet de intendere intendat e chie tenet de faeddare faeddet". [bmr] + + +## Limbas de sos Grigiones + +Su trilinguismu est una carateristica de sos Grigiones e devet essere agiuadu e ancoradu a sa lege: pro custu, su guvernu reticu at elaboradu una normativa noa in contu de limbas. Sa comunicatzione est istada dada como a su "Gran Consiglio", chi b'at a arresonare in sa sessione de santugaine. "Sa lege noa in contu de limbas dissiplinat, in antis de totu, s'impreu de sos tres idiomas ufitziales de sos cantones" - su tedescu, su romancio e s'italianu - cuntestos publicos e istitutzionales, narat in una nota sa Cantzelleria de s'Istadu. Issa istabilit finas su modu e in cale mesura devent essere amparadas e promovidas sas limbas minoritarias cantonales, est a narrere su romancio e s'italianu. Sos printzipios de base abarrant aguales a cunfrontu de cussos cuntemplados finas a como dae sa lege cantonale in contu de promotzione de sa cultura. Sas unicas duas innovatziones essentziales sunt sa possibilidade pro su Cantone de firmare acordos de prestatziones cun sas organizatziones linguisticas e sa de promovere s'iscambiu intre sas comunidades linguisticas. Su testu "non cuntenet dispositzione peruna subra de s'impreu de su _rumantsch grischun_ a livellu comunale e de tzirculu". Pro podere introduire su _rumantsch grischun_ in s'iscola est determinante su "cuntzetu de base" de guvernu de su 2004. Sa lege noa regulat imbetzes "sa determinatzione de sas limbas ufitziales e iscolasticas de sas comunas e de sos tzirculos, e finas sa cooperatzione intre su Cantone e custos entes in relatzione a sa determinatzione de sas limbas ufitziales e iscolasticas issoro". Sas comunas cun una proportzione superiore a su 50 pro chentu de pessones chi apartenent a una comunidade linguistica autoctona sunt cussideradas monolinguas comunas, cussas cun una cuota intre su 20 e su 50 pro chentu, plurilinguas comunas. Su comunicadu narat chi sa lege in contu de sas limbas est su resurtadu de una protzedura de consultatzione longa e "pigat in cussideru sas diretivas de su deretu internatzionale e cuntentat sos obietivos in contu de limbas de su deretu costitutzionale de Confederatzione e Cantone". A parrere de s'esecutivu, est "unu progetu modernu chi pigat in cussideru sa situatzione linguistica particulare chi b'est in su Cantone de sos Grigiones" [_bmr_] + + +## Su "cocoliche": sa limba de sos immigrados italianos + +Antonio Cuccoliccio fiat unu de sos tres miliones de immigrados italianos chi sunt arribados a su portu de Buenos Aires intre sa fine de su seculu XIX e su cumintzu de su XX. S'Argentina fiat unu de sos istados prus ricos de su mundu, prenu de promissas chi incoragiaiant sos desiderios de sos giovanos sena dinare de totu s'Europa. + +A pustis de essere arribadu, Cuccoliccio at agatadu unu traballu comente giorronaderi in su tzircu de sos frades uruguajanos Jose e Jeronimo Podesta. S'ocupaiat de illetzire su logu, tentaiat sos animales e faghiat ateros servitzios minores. Cando faeddaiat, impreaiat paraulas italianas e castiglianas. + +Una die, su comicu Celestino Petray s'est esibidu in durante una serada e s'est postu a faeddare comente faeddaiat su fante Cuccoliccio: _Il mio quiamo__ __Franchisque Cocoliche e suono creolio fino al guese da l'astragalo e la tibia del caracuse, amico_ - impreende paraulas italianas e ateras castiglianas. + +A pustis de custa situatzione, Cuccoliccio est coladu dae sa positzione de giorronaderi a sa de comicu, cambiende su numene in _Cocoliche_ e traballende in totu su territoriu de su Rio de la Plata. + +Ma est naschida finas una paraula de sa limba ispagnola chi oe est presente in su ditzionariu de sa _Real Academia_ de su 1927: **cocoliche**, definida comente su suspu ibridu impreadu dae sos immigrados italianos e cumpostu finas dae termines ispagnolos.[_vmn_] + + +## Meighinas contrafatas: prus de su 10% de su mercadu mundiale + +Una meighina onzi deghe bendidas in su mundu diat essere farsa. Cunforme a un'istudiu de sa FDA americana, sas Meighinas contrafatas rapresentant prus de su 10% de su mercadu mondiale, chi cheret narrere 32 milliardos de dollaros de balangios cada annu.**** + +Sa Federatzione Internatzionale de sas Industrias de sas Meighinas carculat chi su traficu de meighinas diat essere a 25 bortas prus reddititziu de su cummertziu de s'eroina e a 5 bortas de su de sas sigaretas. + +Si contrafaghet de totu: pomatas, collirios, siropos, pastillias... Un'istudiu publicadu dae _The Lancet_ rivelat chi in su mundu finas a su 40 % de sos produtos chi diant devere tennere s'_artesunato_, non tenent custu printzipiu ativu e duncas perunu efetu terapeuticu. S'artesunato est sa meighina megius a disponimentu contra a sa malaria chimioresistente. S'OMS istimat chi cada annu, 200 000 malaidos de malaria morint pro curpa de meighinas adulteradas. + +Sa contrafatzione est un'impresa lucrativa a beru. Non b'at bisongiu de tennere istabilimentos mannos ne una logistica de importu. Medas bortas bastant unu depositu minore o una butega pro faghere custas imitatziones malas. Paret finas chi unos cantos contrafatores siant istados iscobertos traballende a s'umbra de un'arvule in Àfrica. + +Sa bendida si faghet a fura in sos mercados e in sos caminos, e, semper de prus, in internet chi permitit a sos contrabanderis de bendere finas in sos paisos ricos. Cunforme a su chi narat s'OMS su 40% de sas meighinas contrafatas nche finint in sos paisos isvilupados. [_sbs_] + + +## Su nushu de sas fèminas tzinesas + +Yang Huanyi, una femina tzinesa morta a 98 annos, in sa provintzia de Hunan, est istada s'urtima pessone de su mundu chi faeddaiat sa limba _nushu_, un'idioma tipicu petzi de sas feminas de Hunan. Yang fiat una rapresentante importante de sa Tzina in sa Cunferentzia de sas Natziones Unidas subra sas Feminas, tzelebrada in Pechinu in su 1995. In custa ocasione, aiat dadu a sos istudiosos literas e articulos iscritos in cussu limbagiu e s'Universidade de Qinghua los at publicados in unu libru. + +Pessamust chi custu codighe segretu est istadu creadu in su III seculu e trasmitidu a sas generatziones de feminas. Sa limba _nushu_, iscoberta in su 1998 dae una insegnante tzinesa, fiat s'unicu limbagiu impreadu dae sas feminas pro faeddare e oe b'at paga documentatzione iscrita proite cando una pessone moriat, fiat traditzione de nde ghetare, in sa tumba cun issa, sos libros in _nushu_. + +Sas feminas tzinesas non teniant un'educatzione formale e biviant inserradas in sas domos, sutamissas a s'autoridade de sos maridos, sena sa possibilidade de imparare a leghere e iscriere sa limba de sos omines. Sende gasi, issas ant inventadu una limba propia. Sos linguistas l'ant cussiderada comente unu sistema unicu de comunicatzione. Sa paraula _nushu_ in tzinesu cheret narrere "istrutura de feminas". + +Cun su tempus custu codighe segretu s'est perdidu e est iscumpartu de su totu cun sa morte de Yang. Ma su guvernu de sa Tzina est chirchende de aunire e pubblicare sos iscritos, patrimoniu de sa cultura tzinesa. Unu de sos documentos recuperados narat: "Sos omines nche essint dae domo pro afruotare su mundu de foras, ma sas feminas sunt coragiosas creende unu limbagiu chi issos non podent cumprendere". Un'ateru narat: "Est netzessariu a istabilire relatziones de sorres dae sa gioventude e comunicare cun s'iscritura segreta". + +Sa limba _mandarina_, comente fundamentu istitutzionale de sa cultura, poniat in pare s'istrutura autoritaria, gerarchica e solenne; in cambiu, su _nushu_ fiat sa limba de sa bida cuotidiana de sas feminas, de sas emotziones, de s'ispontaneidade, de su mundu naturale, de sos bisos e de sos desigios. Pro custu motivu, impreaiant su _nushu_ pro iscriere sas "Literas de sa de tres die", cussigios de cojuiu pro sas figias iscritos subra de unu tessuto, e chi cunteniant finas cantzones; custas literas las retziant sas giovanas a sa de tres dies a pustis de su cojuiu. + +Sa limba _nushu_, impreada fintzas in sa Tzina meridionale, fiat cumposta a su mancu dae 2.000 paraulas, s'iscriiat dae s'artu a su bassu e caratteres meda s'ispiraiant a sos tzinesos, ma fiant prus istilitzados e personalitzados. Sa morte sua est petzi unu biculu de tragedia ca oe, in totu su mundu, cada duas chidas morit una limba.[_vmn_] + + +## In su Madagascàr sa denutritzione ochiet unu pitzinnu ogni trèighi + +Cunforme a su chi narat s'Ufitziu Natzionale de s'Alimentatzione (ONN) de su Madagascar, pro curpa de sa denutritzione morit unu pitzinnu ognii treighi in antis de crompere un annu. Sa Denutritzione in su Madagascar est sa prima causa de mortalidade infantile e podet costare cara a sos pitzinnos e a s'economia de custu paisu. + +Est a beru chi sa pertzentuale de mortalidade infantile at minimadu meda gratzias a sos vatzinos chi sunt istados soministrados in sos urtimos annos, ma abarrat galu tropu arta, mescamente in sas zonas rurales in ue istat su 75% de sos pitzinnos. + +S'ONN crarit chi unu pitzinnu ogni treighi morit in antis de crompere un'annu e unu onzi oto in antis de crompere chimbe annos. Su 54% de sas mortes sunt de incurpare a sa denutritzione proteino-energetica. Su 65% de sa populatzione de su Madagascar est denutrida e pro su 45% de sos pitzinnos sa denutritzione est cronica e sos efetos negativos creschent cun sos annos. + +Su dannu immediatu de sa denutritzione est su ritardu in su creschingiu (capitat a su 60% de sos pitzinnos de tres annos), ma sos pitzinnos denutridos sunt finas prus vulnerabiles a sas maladias potentzialmente mortales che a sa malaria e a sas infetziones respiratorias graves. + +Cunforme a su chi narat s'OMS (Organizatzione Mundiale de sa Sanidade), sa denutritzione est responsabile de su 60% de sa mortalidade infantile in totu su mundu. [_sbs_] + + +## Su prèmiu Nobel pro sa chìmica Paul Crutzen cussìgiat de "manipulare su clima" + +Pro gherrare contra a su caentamentu climaticu, s'espertu de s'istratu de s'ozono Paul Crutzen, premiu Nobel pro sa chimica, in un'intervista pubblicada in sa rivista "La Recherche", proponet de liberare in s'atmosfera unu millione de tonnelladas de zulfu. + +Pro su chircadore olandesu, chi oe tenet 72 annos, diat essere una solutzione de urgentzia in su casu chi su caentamentu climaticu devengiat prus intensu de su previstu. In custu casu si diant devere mandare in s'atmosfera partitzellas de sulfatos chi, rifletende sos rajos de su sole, diant minimare sa temperadura media de su globu in su giru de pagos annos. + +In cuncretu, crarit Crutzen, "si tratat de mandare a su nessi unu millione de tonnelladas de zulfu o de sulfuru de idrogenu in s'istratosfera, chi est s'istratu de s'atmosfera chi s'agatat intre 10 e 50 chilometros de artitudine. Una borta chi sunt a custu livellu sas partitzellas sunt brusiadas a manera de otennere diossidu de zulfu, chi est a pustis cunvertidu in partitzellas de sulfato chi tenent prus pagu de unu micrometru (unu millionesimu de metro) de diametru e rifletent sos rajos de su sole. + +"Custa idea no est noa, reconnoschet Crutzen. Est istada giai discutida una trintina de annos a como dae su sientziadu russu Mikhail Budyko. Ma mi paret chi bisongiat a l'istudiare megius, ca non podimus previdere totu pro su chi pertocat su clima. Est finas possibile chi apamus sutastimadu su caentamentu climaticu benidore. + +"Si diat devere discutere sena pregiuditzios s'idea de influentzare su crima de manera artifitziale" at agiuntu su professore onorariu de s'Universidade de Magonza e de s'Istitutu Americanu de Otzeanologia Scripps de Santu Diegu. [_sbs_] + + +## Legambiente, ghia a su mare prus netu, sa Sardigna pratzat tres localidades + +Sa graduatoria de su mare prus netu est su cumintzu de sa _Guida Blu _chi si isfogiat deretu. + +Ocannu binchent sas Chimbe Terras, sighint Castiglion de sa Pescaia, Arbus, Bosa, Capalbio, Pollica, Villasimius, Isola del Giglio, Portovenere e Otranto. + +Legambiente e Touring Club mustrant sas primas deghe localidades costieras chi ant superadu sos 128 esamenes subra de sa calidade de s'ambiente marinu e de s'oferta enogastronomica. + +Sa majoria de sas localidades premiadas iscampiant in su mare Tirrenu: Liguria, Toscana, Campania, Sardigna. Petzi una in subra de deghe, Otranto, est infusta dae su mare Adriaticu. + +Bene a beru sa Sardigna chi resessit a pratzare tres localidades in sa graduatoria: Arbus, Bosa e Villasimius. + +Treghentas binti paginas a colores, treghentas fotos, sa _Guida Blu 2006_ (18 Euros), at dadu dae una a chimbe velas a sas localidades turisticas marinas bisidadas dae sa Goletta Verde. + +Sas primas deghe tenent totu chimbe velas; sas ateras 256 localidades tenent unu numeru de velas proportzionadu a su resurtadu de sos quiz de calidade: servitzios a sos turistas, ismaltimentu de sos refudos, partzimenta de s'energia, sa presentzia e su funtzionamentu de sas istruturas sanitarias.[_tbs_] + + +## Sos rios incuinados + +"Sa Forestale devet defendere sos rios dae sa agressiones sighidas de sa gente disonesta - lu narat Cesare Patrone, Capu de su Corpus Forestale de s'Istadu - custu rapresentat una prioridade". + +Sos rios sunt ecosistemas diligos meda - sighit Pedrone - in ue sa dinamica de s'aba creat problemas destabiligende finas ateros ecosistemas, sas costas e sos mares. + +Sa Forestale ogni die faghet cuntrollos in sos rios, contrastat sos bersamentos abusivos, sas discarrigas illegales e s'abusivismu edilitziu in sos territorios sensibiles pro amparare sa flora,sa fauna e sos ecosistemas. + +In su Latziu, sa Sitzilia e sa Sardigna sa situazione prus grae: sos rios de custas regiones sunt sos prus incuinados de Italia. + +Sa Forestale traballat pro garantire a sos tzitadinos logos recuperados a su degradu a manera chi si creet sa frubilidade de sa gente e si sarvent sas economias locales eco - cumpatibiles chi istant in sos rios. Un' atzione mirada a collaborare cun sas istitutziones, sos tzitadinos e sos sotzios ambientalisticos.[_tbs_] + + +## Cabu Teulada dae su satèllite + +Dae sas cartas de su Pranu Paesagisticu sas imagines de su disastru ambientale cajonadu dae sas esertzitatziones militares. + +Sas imagines satellitares e sos rilevamentos de sas orto-cartas fotograficas, chi s'Ufitziu de su Pranu at difundidu in totu sa Sardigna, at postu in evidentzia sos disastros ambientales chi sa presentzia de sas bases militares ant creadu in su diligu ecosistema isulanu. + +Sas fotografias iscatadas dae su satellite faeddant solas: sos campos dunales, sa rena bianca de sa costa, sa macra bassa e sos 20 km de territoriu sunt istados "violentados" dae sos tzingulos de sos carros armados e dae sas bombas impreadas in sas esertzitatziones in 50 annos de atividades militares, una ferta mortale pro unu logu chi no at connotu su tzimentu e su matone. + +Su binomiu matone-militare est istadu leadu comente esempru in custos meses in sas cunferentzias de sa copranificatzione de su Pranu Paesagisticu Regionale. + +Tecnicos, ambientalistas e istudiosos ant postu in evidentzia sos dannos de s'ambiente in sos fundales marinos de sa Madalena, Cabu de Frasca e sas zonas de s'Ogiastra. + +Sa situatzione est grave e b'ant a cherrere annos e risorsa meda pro bonificare sos sitos incuinados.[_tbs_] + + +## Sa salude de sos tzitadinos a curtzu a sas bases militares + +Mortos e ricoveros meda in sos ospidales pro su linfoma Holdkin in sa Madalena, sa patologia resurtat prus arta de su 178% cunforme a sa media regionale. + +In s'area de su Sartu de Quirra, dae su 1997 a su 2001 sas mortes pro mieloma sunt aumentadas e superant sa media sos ricoveros pro tumores linfoticos. Finas in Teulada sos ricoveros pro linfomas e tumore a su prumone ant superadu sa media. + +Est custa sa situatzione presentada dae su Raportu subra de s'istadu de sa salude de sas populatziones residentes in sas areas interessadas dae sos polos industriales, minerarios e militares de sa Regione Sardigna presentadu dae s'Assessoradu de sa Sanidade. + +Su carculu, pubblicadu comente suplementu a su numeru 1 de su 2006 de "Epidemologia e Preventzione" faeddat in manera crara: in unas cantass zonas de s'isula s'istat peus de ateras zonas de Italia. + +In totu sunt 18 sas areas cunsideradas in arriscu (partzidas in industriales, minerarias, militares e urbanas) chi sunt istadas analizadas in su raportu, pro unu totale de 71 comunas e 850.000 abitantes. + +Su Raportu at esaminadu sas patologias agatadas a sas populatziones de sas bases militares de Cabu Teulada, Sartu de Quirra e de sa Madalena. [_tbs_] + + +## Bentu de Sardigna + +Chi sa Sardigna esseret un'isula bentosa l'ischiamus totus difatis est ischirriada dae semper comente logu primariu pro sas regadas de ogni calidade, dae sa vela de artura a su kite surf a su wind surf. Signale evidente de sa violentzia de comente survat su bentu sunt visibiles in sas formas aerodinamicas de sos arbores de su ghiniperu e in su disisperu de etaros e etaros de campos brusiados dae sa fortza de su maestrale e de sos ateros bentos. + +Non podiat colare inosservadu su business energeticu mannu meda costituidu dae sos parcos eolicos. + +In Sedini, in provintzia de Tatari, est istadu inauguradu sa prus manna istrutura eolica italiana, cun un' impiantu de 36 aerogeneradores e 54 MW. + +Inoghe naschet, a dolu mannu, sa cuntierra intre s'isfrutamentu de s'bnergia neta e su deturpamentu ambientale pro sa bista de sa palas mannas de sos impiantos. + +Sas ateras comunas interessadas a su progetu si sunt partzidas: a una banda sos sustenidores de su progetu nou a s'atera banda sos chi paris a su deturpamentu ambientale de sas palas narant chi bi sunt finas arriscos pro sa gente pro s'incuinamentu acusticu. + +Sas palas girant e creant sonos chi s'intendent a km meda de distantzia e cun su tempus podent creare problemas de uditu a sa gente.[_tbs_] + + +## Sa bellesa de sas erbas + +Sighit a registrare unu esitu mannu meda su parcu museu de "s'aba frisca" inauguradu un'annu a como in sa zona intre Ispinigoli e Cartoe. + +Custu parcu museu est naschidu gratzias a sa passione pro sa natura e sa cultura etnografica de su durgalesu Portolu Secci e at fatu registrare finas a como sa bisita de 10.000 pessones, 76 classes iscolasticas sardas, e turistas istrangios (frantzesos, tedescos, inglesos, ispagnolos, americanos e finas giaponesos). In sos urtimos tempos sunt arribadas comitivas medas dae sos paisos de s'Est. + +Est cuminzende finas una collaboratzione intre su parcu e duas universidades sardas pro aprufondire sos istudios antropologicos e creare unu progetu chi formet ghias turisticas noas, impreende su dinare de su POR Sardigna. + +Su parcu de "s'aba frisca" si distinghet pro duos aspetos diferentes: naturalisticu e etnograficu. + +Prus de 3000 sos petzos de sa tziviltade de sos massaios partzidos in 15 ambientes diferentes. + +Totu sa zona est rica meda de aba, funtanas e cascatas. In sos lagheddos bi sunt 1758 tostoines minores de aba durche e pagos esemplares de _Emis orbicularis linnaeus_ e a cabudanni _s'Ardea tzirenea_ paris cun pugiones migradores che a sos airones. + +Medas sunt sas erbas postas pro tinghere: sa nughe, s'elighe, s'aliderru, s'iscopa e fundos ofitzinales.[_tbs_] + + +## Energia eòlica, s'Enel andat a Ispagna + +S'Enel s'ammaniat a dassare sa Sardigna pro tramudare sos investimentos a s'Italia tzentrale e a sa Sitzilia. Sos dirigentes de s'azienda l'ant naradu finas in ocasione de s'inauguratzione de su Parcu eolicu de Littigheddu in sa comuna de Sedini, 36 mega palas de generatzione noa pro 54 megawatt de potentzia. Cantu bastat pro faghere 90 milliones de kilowattore a s'annu e dare eletritzidade a 33.000 familias a s'annu. + +Su de Sedini est su parcu eolicu prus mannu de Italia e forsis finas s'urtimu fatu in Sardigna pro rispetare sa moratoria cherta dae sa Giunta de Soru cun perdidas millionarias. + +In su situ de Balascia in provintzia de Tatari si sunt perdidos 15 milliones de euros: sos traballos fiant finidos cando sunt istados firmados. + +In Sardigna deviant faghere sete tzentrales ma a pustis de su nono de Soru su primadu natzionale est coladu a sa Ivb, prima azienda italiana pro sa produtzione de s'eolicu. + +In totu sunt bator sos impiantos eolicos in Sardigna: Monte Arci (Ales), Alta Nurra (Tatari), sa Turrina Manna (Tula) e su Litigheddu. + +Finas si s'Enel no investit prus in Sardigna como si tramudat a Sitzilia e a Ispagna. + + +## Sa provìntzia punnat in su Treneddu Birde + +"Su treneddu Birde, rapresentat un'atratzione manna meda in sa Provintzia nostra. In su profilu ambientale, istoricu e culturale. Rapresentat su sinzale de integratzione de s'oferta turistica mare-montes. Pro lu narrere cun prus craresa, su treneddu birde aunit totu sas comunidades ogiastrinas". Su Presidente de sa Provintzia de s'Ogiastra Piero Carta, ispricat chi s'ente at detzisu de investire meda in su treneddu birde chi ogni die colat in sos binarios dae Arbatax a Mandas. + +Sa provintzia at presentadu sas ideas-progetu in sambitu de sa Progetatzione Integrada pro valorizare custu territoriu. + +Ant a bennere inbestidos milliones meda de euros pro agiuare su megiu de trasportu chi contat su numeru prus artu de biagiadores de sa Sardigna. + +"Non si podet negare - sighit su Presidente de s'Aministratzione Provintziale - chi su treneddu rapresentat unu balore mannu in s'oferta turistica nostra, non petzi a livellu regionale ma finas natzionale e in tzertos casos internatzionale". + +Piero Carta gherrat dae annos meda pro aere prus visibilidade custa risorsa turistica de importu mannu pro totu sa zona.[_tbs_] + + +## Birmania + +In sa frontera intre sa Birmania e sa Tailandia, bi bivet gente chi, in carchi casu, dae prus de baranta annos non podet torrare a sa patria sua. Familias derrutas, pitzinnos sena babbos, amantes ischirriados, totus bivent in logos inospitales, traballant pro gente chi non li nd'afutit nudda de issos, sufrint de maladias chi nemos curat. B'at de s'arrennegare a pessare chi nois e s'indiferentzia de sos politicos nostros cunsentant chi omines gosi cordiales e de bonu faghere siant tratados in una manera gasi indigna. Òmines chi cherent petzi traballare in paghe sos campos issoro e atendere a sas familias. Sos generales chi cumandant in Birmania cun sa fortza de sas armas e gratzias a su tzurpimine de sa comunidade internatzionale, podent oprimere chimbanta milliones de pessones, isfrutare oto populos, praticare s'omitzidiu e s'istupru, chirchende de assimilare cun sa fortza sas chentu minorias etnicas. Su mundu non cheret bidere comente su regimene de Rangoon chircat de suprimere limbas, culturas e traditziones millenarias. Su mundu non cheret bidere comente sos omines in divisa tratant sos dissidentes, comente sunt ispiados, impresonados in manera arbitraria, torturados, trasferidos a fortza e espulsos. Non faeddamus de sas violentzias de sos sordados a sas feminas, sos omines impreados che a riveladores viventes de minas, sos pitzinnos custrintos a devennere sordados assassinos. Su mundu non cheret bidere comente sos profugos, in sas cuadinas issoro de sa giungla, bivent in sa miseria cumpreta sena agiudu perunu.Totu custu, lu torramus a narrere sena chi sa comunidade internatzionale fatzat nudda pro megiorare sa situatzione, dassende custa pobera gente, feminas e omines, ma mescamente sos pitzinnos, sena perunu isperu pro su tempus benidore.[_gpn_] + + +## Chìmica in intro de su sinu maternu + +Sustantzias tossicas che a ftalatos, retardantes de frama e allanadura artifitziale, sunt istados agatados in su sambene, in su cordone imbiligale e in su licuidu amnioticu de feminas pringias. Est custu chi est essidu dae s'indagine chi Greenpeace est faghende in s'ospidale Fatebenefratelli de Roma. Sos resurtados de s'indagine subra de 5 voluntarias sunt istados pubblicados in su Raportu "La chimica in grembo", un'indagine subra de sos contaminantes in su sambene de sas graidas. + +"Est sa proa chi su sistema de regulamentatzione de sas sustantzias chimicas de como no andat bene meda" narat Vittoria Polidori, responsabile de sa campagna incuinamentu de Greenpeace, una de sas voluntarias chi at fatu sas analisis. "Sunt sustantzias chi ponent in arriscos s'isvilupu de su fedu" narat Giuseppe Latini, diretore de s'unidade operativa neonatologia de s'ospidale Perrino de Brindisi, "podent causare dannos mannos, ma carchi maladia podet essire annos medas a pustis de s'espositzione chimica". + +Sunt dae 8 a 12 sos cumpostos incuinantes agatados, e de custos a su nessi 3 sunt proibidos in Europa. Sunt sustantzias chi s'agantat in totue, dae su pruere de domo a s'abba proina, contaminant su sambene, e nche colant puru in sa burba e in su cordone imbiligale. Pro custa resone tocat a regulamentare s'impreu de sos cumpostos chimicos impreados in trastis meda de cada die, dae sa cosa de mandigare a sa roba de bestire. + +In su parlamentu europeu b'at una cuntierra intre s'industria chimica e sos ambientalistas, Greenpeace dae 3 annos est narende de nche catzare medas de sos cumpostos impreados che a plastificantes, retardantes de frama e additivos. Proposta in su 2003 dae sa Cummissione Ue, Reach diat devere essere adotada intre su mese de abrile e su mese de maju de su 2007, ma sunt galu medas sas chistiones galu abertas. Sas sustantzias chi sunt galu a essere istudiadas pro sos efetos chi tenent subra de sa salude umana sunt belle 120 migia, e de custas 70 migia sunt reconnotas de arriscu. Greenpeace narat chi in ue si podet tocat a impreare ateras sustantzias chi no siant perigulosas. Custos datos sunt preocupantes meda.[_apg_] + + +## Sa fua de sos "cherveddos" + +Non petzi metallos e pedras pretziosas, minerales, petroliu, linna pregiada, fundos e animales esoticos, ma finas "cherveddos" iscientziados, dotores, tecnicos. S'Africa dat a su mundu, su prus de sas bias pro nudda, richesas mannas, essentziales pro s'isvilupu de sas natziones prus avantzadas. Est unu problema antigu, cumintzadu cun su colonialismu e in antis puru de s'epoca de su mercantilismu e chi presentat noas pagu connotas. Sas pessones, sa majoria giovanos e capatzes, imbetzes de abarrare in su Paisu issoro, preferint de agatare traballu in s'esteru. Cunforme a un'indagine de sas Natziones Unidas, ogni annu prus de 70 migia africanos cualificados a beru dassant s'Africa, sighende sos programmas de "immigratzione seletiva" fatos dae diferentes Paisos otzidentales. Sa fua est mescamente in su campu iscientificu e tecnologicu, difatis sos africanos in mancantzia de personale cualificadu devent cramare sotziedades e tecnicos otzidentales. Sa resone de custu sunt sos programmas chi permitent de chircare giovanos diplomados in totu su mundu dende a issos sas possibilidades de terminare s'ispetzializatzione in otzidente e de agatare su primu traballu. Custas pessones a pustis detzident de non torrare in Africa, cuntentas de su livellu artu de sa bida e de s'agasagiu. Pro risolvere custu fenomenu, s'Unione Africana at incaminadu unu programma pro megiorare s'istrutzione e sas Natziones Unidas ant chircadu unu sistema de intzentivos pro sos professionistas africanos chi cherent abarrare in su Paisu issoro. Pero finas a como custos programmas no ant tentu resurtadu. Su problema mannu est cussu de non tennere amministratziones istatales efitzentes, chi siant contra a sos favoritismos basados subra de s'appartenentzia etnica e tribale_.[_gcl] + + +## Contra a sa malària + +Sa Federatzione Internatzionale de sa Croce Rossa e de sa Mezza Luna Rossa (FICR) at a distribuire 28 migia zanzarieras pro protegere dae sa malaria 100 migia pitzinnos e feminas graidas chi bivent in noe Paisos de s' Africa orientale e otzidentale: Botswana, Etiopia, Kenya, Malawi, Namibia, Ruanda, Uganda, Zambia e Zimbawe. Sas zanzarieras sunt tratadas cun pestitzidas pro ochiere sa tzitzula chi trasmitet su parassita de sa malaria chi ochiet prus de tres migia pitzinnos sa die in totu su mundu. Sa FICR at a pagare totu sos gastos de trasportu imbetzes, sas sotziedades de sa Croce Rossa de sas natziones rispetivas ant a distribuire sas zanzarieras datas dae s' organizatzione non guvernativa "World Swim for Malaria", chi at sa sede in Londra. Ambas organizatziones aiant giai collaboradu pro carchi mese in Niger in ue sunt istadas distribuidas duos milliones de zanzarieras.[_gcl_] + + +## Sos teleromanzos coesionant sa limba + +A parrere de su professore Gregorio Salvatore, vitzediretore de sa Real Academia Española, su teleromanzu est unu veiculu de coesione linguistica pro sos chi faeddant sa limba ispagnola. Custu est su chi at naradu a sa "II Cumbre Mundial de la Industria de la Telenovela y Ficcion". + +Salvatore, chi in su 1994 at pubblicadu su libru _Un vehiculo para la cohesion linguistica: el español hablado en los culebrones_, at contadu chi at iscritu s'opera cun coro cando in su 1990, in un'addoviu de sas 22 academias de sa limba ispagnola, calicunu aiat cumentadu s'isfortzu chi si faghet in sos teleromanzos pro impreare unu ispagnolu chi siet cumpresu dae totus. Sa die matessi, Salvatore aiat intesu a una pitzinna de origine castigliana faeddare cun un'amiga, impreende un'espressione tipica venetzuelana, "Che cheveres esos zapatos!": in cussu tempus in Ispagna sa televisione trasmitiat unu teleromanzu venetzuelanu, _Vetro_. Su professore si fiat resu contu chi sos teleromanzos fiant arichende su vocabolariu. + +Presentende in sa "Cumbre" sa relatzione sua subra de _El uso del español en los medios_, s'academicu at fatu un'ateru esempru prus reghente. Semper in Ispagna, una pitzinna in un'autobus, faeddende cun un'amiga, at impreadu un'espressione tzilena tipica de su teleromanzu _Machos_: "Voy a pololear un rato", chi si riferit a istare unu pagu cun su pitzinnu suo. Paret chi totu custu limbagiu isvilupet sa richesa de sa limba, in cambiu de ateros istados, in ue tzertas paraulas podent resurtare malas.[_vmn_] + + +## Istados Unidos: sa netzessidade de formatzione culturale e linguìstica + +A su solitu sos tradutores e sos interpretes traduint e interpretant in sa limba issoro o sunt influentzados dae una determinada limba pro aere bividu o istudiadu in s'istadu in ue sa limba est autoctona. Pero custa situatzione est cambiende. In sos Istados Unidos sunt medas sos istudentes de origine inglesa, chi si cherent ispetzializare in sa tradutzione e interpretatzione (T - I) de ateras limbas, comente s'ispagnolu. In pagu tempus issos istudiant una variedade de materias pro tennere una fluididade perfeta, impreare bene sa gramatica, cumprendere e produire in manera totale sa limba istrangia, sena pero acuisire elementos culturales e folcloristicos de custa limba, cosa chi servit meda. Pro custu motivu, sos istudentes detzidint de faghere cursos de limbas in s'istade, o de istare e traballare pro pagu tempus in sos istados ispanofonos che a s' Ispagna, Costa Rica, Guatemala, Tzile e ateros. + +Su programma de s'Universidade de su Nebraska in Kearney est ricu meda: chircat a abilitare in totu sos ambitos a sos istudentes de tradutzione e interpretatzione faghende*lis istudiare materias obligatorias che a sa Gramatica Superiore, sa Gramatica cumparada inglesu-ispagnolu, Cunversatzione e Redatzione, Literaturas, Tradutzione e Interpretatzione iscritas e orales dae limba a limba de testos che a sos de Neruda, Shakespeare, Cervantes, Chaucer, Unamuno, Hemingway, Faulkner, Clancy, Capraia Infante, Garcia Marquez. A s'ispissu s'Universidade invitat finas a tradutores e interpretes espertos. + +Duncas sos Istados Unidos podent essere su segundu istadu de su mundu in ue si faeddat sa limba ispagnola, a pustis de su Messicu.[_vmn_] + + +## Beneitu XVI in Valèntzia pro su de chimbe addòvios de sas famìlias + +Su Papa Beneitu XVI est arribadu oe a Ispagna pro su de chimbe addovios de sas familias. Su Pontefitze est arribadu a sas 11:30 in s'aeroportu de Manises, a curtzu de Valentzia, ue li ant dadu su benebennidu su Re Giuanne Caralu e sa mugere Sofia, e puru su presidente de su Guvernu, Jose Luis Zapatero, e finas ateros membros de su Guvernu tzentrale e Valentzianu. Duos sunt sos puntos crae in s'agenda sua: s'ogetu de sa visita, s'addoviu de sas familias, a unu chirru; e sa tragedia de su metro de Valentzia, de su lunis coladu, a s'atera ala. Su Re Giuanne Caralu, saludende su Papa, at ammentadu su mamentu de "_dolore"_ de s'Ispagna in s'ora de sa bisita sua, e narat chi: "_diat podet dare cunsolu a totus"._ A pustis at naradu chi sa familia est: "_su nucleu essenziale de sa bida, de sa trasmissione de sos valores e de sa carena de s'essere umanu"._ Su Papa sighit amentende su valore "insustituibile" chi sa familia fundada in su matrimoniu tenet pro sa Cresia ma puru de su logu tzentrale chi tenet in sa sotzietade. Su Papa saludat puru su Piscamu de Valentzia e sos familiares de sos mortos de su metro. Cun sa _papamobile_, in sa carrera pro arribare a s'istatzione de Jesus, est saludadu dae migias de gente. In su logu de s'intzidente faghet un' oratzione pro sos mortos, acumpagnadu dae sos Printzipes Filipu e Letitzia, deghinas de traballadores de sas emergentzias e dae chentinas de pessones. Sa politica de sa familia de Zapatero, in favore de su divortziu lestru e de sos matrimonios intre su matessi sessu, at creadu tensione intre su Vaticanu e su Guvernu Ispagnolu, difatis Zapatero no at a partetzipare a sa missa de cras de su Papa. "_Finas Fidel Castro e su Generale polacu comunista, a sos tempos, bi fiant andados",_ narat su portaboghe vaticanu Navarro Vals.[_gpd_] + + +## Su Papa a Valencia + +Sa de oe est sa de ses bisitas de unu Papa in Ispagna. Giovanni Paolo II, in su pontificadu suo at fatu 104 biagios, pro chimbe bortas est istadu in terra iberica. Custa borta est tocadu a Papa Ratzinger a addoviare sos ispagnolos in Valencia. Su Papa est arribadu custu manzanu pro s'addoviu mundiale de sas familias. In risposta a sas leges ispagnolas a favore de sas copias gay at naradu: «est segundu sa natura de s'omine chi s'omine e sa femina paris devent dare un tempus benidore a s'umanidade» + +Gente meda est andada a s'aereoportu a lu saludare cun coros e istrisciones de bene bennidu. Medas fiant sas mammas e sas zajas chi giughiant in bratzos pitzinnos de naschidorgiu e pitzinneddos. Fruschios imbetzes a Jose Luis Zapatero chi, paris cun sos reales de Ispagna, fiat in sa pista de s'aereoportu. + + +## Sos dimustrantes pro sos deretos de sas fèminas arrestados e iscutos + +Amnistia Internatzionale cundennat s'interventu violentu de sas fortzas de segurantzia iranianas in una manifestatzione patzifica fata su 12 de lampadas dae feminas e omines chi pediant chi sas discriminatziones de sas feminas in Iran agabent. Sos dimustrantes si fiant addoviados in sa pratza de 7 TIR in Teheran pro pedire, finas, cambiamentos in sa lege pro acordare a sa proa de una femina a sa corte unu balore uguale a su de un'omine e galu, pro faghere a manera chi sas feminas cojuadas potzant issas etotu isseberare su traballu issoro e potzant biagiare in manera libera sena su permissu de su maridu. + +S'organizatzione ammentat galu una borta a sas autoridades iranianas s'articulu 12 de sa decraratzione de sas Natziones Unidas subra de sos chi difendent sos deretos de sos omines. Custa narat chi "ognunu tenet su deretu de partetzipare a atividades patzificas pro lutare contra a sa violatzione de sos deretos de s'omine e de sa libertades fundamentales". Sa decraratzione pedit chi siant impreadas "totu sas misuras netzessarias pro garantire chi sas autoridades cumpetentes difendant ogni pessone dae cale si siat violentzia, minetza, rapresallia, discriminatzione, pressione o atera atzione arbitraria in su cuadru de s'esertzitziu legitimu de sos deretos cunsiderados in sa presente decraratzione". [_gbs_] + + +## Croàtzia: denùntzia costitutzionale + +Su bilinguismu e sos deretos minoritarios a su solitu mancant in sas autonomias locales: pro custu su Cussigiu pro sas minorias natzionales, s'organismu chi si ocupat de realitzare sos deretos de sas etnias in Croatzia, cheret faghere una denuntzia a sos giuighes costitutzionales. S'iscopu est de custringhere a aplicare sa lege costitutzionale subra de sos deretos de sas minorias e sa lege subra de s'impreu de sas limbas e de sas iscrituras minoritarias. Difatis sas normativas finas a oe non sunt aplicadas e custu fatu, paris cun sas dificultades chi pertocant sa recuida de sos profugos serbos, rapresentat su problema prus mannu chi sas minorias devent superare in Croatzia. Su Cussigiu pro sas minorias natzionales at detzididu de faghere in cabudanni una denuntzia costitutzionale, si sos organos de sas amministratziones cumpetentes no ant a dare rispostas tzertas. + +Su presidente de su Cussigiu Aleksandar Tolnauer at naradu chi sas interpretaziones pro s'aplicatzione de sa lege costitutzionale subra de sas minorias sunt diferentes, ca unos cantos deretos minoritarios in su territoriu sunt istados modificados a pustis de su cambiamentu de su numeru de sos abitantes de carchi autonomia locale. Tolnauer isperat chi sos problemas siant risortos rispetende sas leges, si nono s'at a devere dimandare a sa Corte costitutzionale. In s'addoviu de su Cussigiu sa parlamentare de sas etnias tzeca e isvolaca, Zdenka Čuhnil, at denuntziadu chi de sas 125 autonomias locales ue bivent sos chi apartenent a sas minorias, petzi pro una barantina, mescamente in Istria, est istadu introduidu su bilinguismu. + +Su Cussigiu in s'addoviu de eris at faeddadu finas de su cofinantziamentu de sos programmas radiufonicos (a livellu istatale, regionale e locale) de informatzione de sas minorias natzionales in sas limbas issoro. Pro custu sunt istados istantziadas 450 migia kunas pro su finantziamentu de programmas in 17 istatziones radiu. In duos annos, at naradu Tolnauer, est istada isvilupada una rete de trasmissiones radiofonicas pro totus sas minorias natzionales. [_sch_] + +#### + + +## Museos: arte e mùsica in sos tzìvicos genovesos + +Un'istade rica de addovios cussa organizada dae sos Museos Tzivicos Genovesos. Dae Triulas a Cabudanni _Tra sera e notte_ e _Arte in dialogo_, programmas articulados e pro ogni gustu, ant a oferrere a su pubblicu genovesu eventos musicales e teatrales meda. _Tra sera e notte_ at giutu in sos museos genovesos sa musica classica de su de treighi Festival Internatzionale de sa Musica de Camera e atera nd'at a batire cun su Festival de sa Musica Classica Genovesa, finas a su 30 de cabudanni, gratzias a sa Fundatzione De Ferrari e a s'Assotziu Arte e Musica in sas dimoras genovesas e cun sa de ses Rassegnas de Musica Ritzercada, finas a su 21 de cabudanni. + +Ant a essere a pustis de iscena, su teatru musicale cun s'Alcesti in blues in Palatu Tursi su 21 de triulas e sa danza cun su Festival Internatzionale de Danza in "Paesaggi Urbani" finas a su 22 de cabudanni. + +_Arte in dialogo_ est imbetzes una rassegna de literatura, pintura, musica, multimedialidade chi s'at a faghere in sas istruturas museales tzitadinas.[_gbs_] + + +## Deretos de sas etnias: possibile una denùntzia costitutzionale + +Su Cussigiu pro sas minorias natzionales, cheret solletzitare s'aplicatzione de sa lege costitutzionale subra sos deretos de sas minorias e de sa lege subra s'impreu de sas limbas e de sas iscrituras minoritarias. Sa mancantzia de s'aplicatzione de custas normativas, e su torrare a domo de sos profugos serbos, rapresentant sos problemas prus mannos chi sas minorias devent afrontare in Croatzia. Su Cussigiu pro sas minorias natzionales at detzididu de faghere una denuntzia costitutzionale, si sos organismos de amministratzione cumpetentes non lompent in pagu tempus a dare rispostas. Su presidente de su Cussigiu Aleksandar Tolnauer isperat chi sos problemas bengiant risoltos in cunformidade a sas leges, si nono s'at a dever recurrere a sa Corte Costitutzionale. A s'addoviu de su Cussigiu sa parlamentare de sas etnias tzecas e islovacas, Zdenka Čuhnil, at avertidu chi de sas 125 autonomias locales in ue bivent sos chi apartenent a sas minorias, petzi in una barantina, in manera printzipale in Ìstria, est istadu introduidu su bilinguismu. + +Su Cussigiu at faeddadu finas pro sos finantziamentos de sos programmas radiofonicos a livellu istatale, regionale e locale, chi serbint pro s'informatzione de sas minorias natzionales in sa limba issoro. Sunt istadas istantziados 450 migia kune pro programmas in 17 istatziones radio. A furriu de duos annos, at naradu Tolnauer, est istada isvilupada una rete de trasmissiones radiofonicas pro totus sas minorias natzionales. + + +## Carta Europea pro biagiare + +Ogni pessone chi cheret andare a foras pro istudiare, pro si formare o finas petzi pro irrichire s'esperientzia sua, at a devere essere orientadu subra de sas possibilidades de mobilidade chi podet tennere e duncas at a tennere a disponimentu unu pranu de aprendimentu chi cumprendat, in antis de sa partentzia, unu formatzione linguistica e, unu servitziu de assistentzia e consulentzia in su logu chi lu retzit. + +Est custu s'obietivu interessante meda de sa Carta Europea de mobilidade proponnida dae Luciano Caveri, presidente de sa Valle d'Aosta, a Bruxelles sa die de s'addoviu in sessione plenaria de su Comitadu de sas Regiones. + +Segundu su Comiutadu de sas Regiones, pro sa formatzione linguistica sighida in antis de sa partentzia diat tocare a faghere prus atentzione a sas limbas minoritarias, e pessat finas chi s'impreu de sa Carta Europea de calidade pro sa mobilidade at a batire bantagios a sos Istados membros: bantagios a s'isvilupu economicu territoriale, a sa formatzione e finas a s'iscambiu de sos traballadores. Sa carta devet faghere a manera de agiuare a torrare a domo - agabat Luciano Caveri - ca su mancadu reconnoschimentu de sas cualificas e de sas cumpetentzias achistadas costituit un'ostaculu a sa mobilidade.[_gbs_] + + +## Remèdiu antigu pro cumbàtere su dolore + +Tenet balore sientificu su remediu antigu pro cumbatere su dolore. Custa traditzione antiga est istada dimustrada dae sos istudiosos de s'University College de Londra, chi ghiados dae Brian King, ant atzertadu chi s'abba caente allebiat su dolore a livellu muscolare. Si sa temperadura de s'abba la faghimus pigare a prus de 40 grados, s'abba diat faghere a manera de ativare sos retzetores tzellulares de calore, blochende gosi su mecanismu, chi cunsentit a su cherbeddu de retzire sa sensatzione de su dolore. Pro crompere a narrere custu, Brian King e totu sos collaboradores suos ant impreadu unu sistema de controllu capatzu de analizare sas reatziones de sos retzetores de calore e de dolore a livellu tzellulare. + +In sa cunferentzia in ue est istada presentada sa chirca, sos istudiosos ant naradu chi s'efetu de s'abba caente, abarrat pro prus de un'ora a pustis de l'aere arrambada a su corpus. Segundu King, sa bussa de s'abba caente podet tennere efetos belle uguales a sos de carchi antidolorificu.[_gbs_] + + +## Crèschete s?isperàntzia de sa bida. + +Creschete sisperantzia de sa bida. + +In su 1750 sisperantzia de sa bida a su naschidorgiu fiat intre sos 35 e sos 40 annos; pagu prus de unu seculu a como, in su 1901, fiat solu de 43 annos, cando a dies nostras nche suberat sos 80 annos: duncas est addopiada. + +A sos primos de su 1900 sarriscu prus mannu pro sa salude fiant sas maladias infetivas. Su meraculu de sisetu de sa bida chi est semper prus longa in su seculu XXI si devet a sas cunditziones igienicas e de collidura de sa cosa de mandigare chi sunt megioradas, a sos antibioticos e a sos vatzinos chi ant abassadu meda sa mortalidade dae agentes infetivos. + +www.repubblica.it + + +## Aumentat s'isperu de bida + +In su 1750 s'isperu de bida a su naschidorgiu fiat intre sos 35 e sos 40 annos; pagu prus de unu seculu a como, in su 1901, fiat petzi de 43 annos, cando a dies nostras nche colat sos 80 annos: duncas est addopiada. + +A sos primos de su 1900 s'arriscu prus mannu pro sa salude fiant sas maladias infetivas. Su miraculu de s'isetu de bida chi est semper prus longa in su seculu XXI si devet a sas cunditziones igienicas e a su modu de collire sa cosa de mandigare chi sunt megioradas, a sos antibioticos e a sos vatzinos chi ant minimadu meda sa mortalidade dae agentes infetivos.[_apg_] + + +## Otzèanos àtzidos + +Sas emissiones de biossidu de carboniu in totu su mundu pro sa combustione de sos combustibiles fossiles nche sunt alterende meda sa chimica de sos otzeanos, minetzende sos organismos marinos, incruidos sos coraddos . Custu est bessidu dae su raportu de sa chirca fata dae istudiosos de su NCAR (National Center for Atmospheric Research) de Boulder, in su Colorado. + +A su chi narat sa chirca sos otzeanos ant suspidu 118 milliardos de tonnelladas de carboniu intre su 1800 e su 1994. + +Sos otzeanos sunt alcalinos de natura, ma s'interatzione cun su biossidu de carboniu los est faghende prus atzidos. S'aumentu de s'atzididade minimat sa cuntzentratzione de iones carbonados, chi organismos meda impreant pro produire ischeletros de carbonadu de caltziu, comente capitat a sos coraddos. + +« Sa chimica de s'abba de mare est destinada a si mudare in su tempus benidore cun modalidades chi ant a alterare meda sa bida » at craridu Joan Kleypas, su primu firmatariu de s'istudiu. [_apg_] + + +## Baunei e sas Cortes Apertas + +Escursiones, mustras e ammentos in s'istoria e in sas traditziones de Baunei. + +Est istada custa sa cosa primaria in sas tres dies de Cortes Apertas, in programma in Baunei dae su 30 de lampadas a su 2 de triulas. In sos locales de s'ex caserma de sos carabineris est cumintzada s'abertura ufitziale de sa manifestatzione cun sa cunferentzia istampa. + +At sighidu un'assagiu de sos produtos tipicos locales cun s'islogan "Baunei: su gustu de sa natura". + +Gastronomia, trekking, mountain bike e free climbing s'aunint cun su programma ue risartant sas mustras fotograficas e sos allestimentos museales chi contant a sos turistas su "bi fiat una bia" de Baunei, dae su puntu de bista artesanale e dae su de sa bida de cada die. + +Apuntamentu de importu mannu est istadu sa sagra de petza de cabra organizada in localidade Golgo in programma pro sa festa de Santu Pedru. + +Totus sas initziativas, sae escursiones e sas arrampicadas sunt istadas organizadas cunforme a su numeru de sos partetzipantes chi si sunt prenotados telefonende a su numeru 0782 614037 (Ufitziu Tourpass de Santa Maria Navarresa) dae sas 10 a sas 13 e dae sas 16 a sas 19 dae su lunis a sa chenabura. + + +## Sa praja de Bidderosa petzi pro paga gente + +In sas dies chi sa Sardigna est in mesu de polemicas meda pro sas tassas subra de su lussu postas dae Renato Soru, b'at de valutare sas initziativas postas finas dae tzertos amministradores locales pro collire su territoriu a sas generatziones de su tempus benidore. + +Est su casu de Orosei, bidda de sa provintzia de Nugoro, ue su territoriu tenet un balore turisticu e naturalisticu mannu meda. Dae annos meda sa Comuna at chertu s'introdutzione petzi de unu tantu de pessones pro s'oasi proteta de Bidderosa. + +Bidderosa est un'area proteta formada dae 5 prajas galanas meda prenas de ghiniperos e formadas dae arena fine. Ocannu pro intrare a Bidderosa, finas a su 31 de santugaine tocat a pagare unu billete chi andat dae unu minimu de duos euros (pro sas bitzicletas) a unu massimu de doighi euros (pro sas veturas), pro unu totale de 400 bagnantes. + +Non b'at peruna ispeculatzione, assegurat su sindigu, ma est petzi una manera abbista de impreare su dinare pro sa tutela de su paesagiu e pro sa megioria de sos servitzios. + +Su 30% de sas intradas andat a s'Ente Foreste chi at giai progetadu de torrare a ponnere in custa oasi su fenicoteru colore rosa, preservare sas dunas e torrare a fraigare sa bidda antiga de sos pastores. + +Unu paradisu de tutelare in manera abbista pro su tempus benidore. [_tbs_] + + +## Oro ruju in Sardigna + +Cun delibera sa Regione Sardigna at preannuntziadu, pro s'annu 2007, chi non s'at a podere piscare su coraddu. Su provedimentu de interditzione at a riguardare totu sos mares de sa Sardigna e at tennere comente finalidade sa salvaguardia integrale de sa risorsa ambientale. + +Pro su 2006 est giai istadu predispostu su blocu totale pro dare lissentzias noas e sa ridutzione de cussas rinnovabiles. Dae 38 programmadas in su 2005 s'at a colare a 30, cun sa pretzedentzia a sos chi sunt naschidos in Sardigna. + +Sos coradderis imbarcados ant a podere essere massimu duos e non prus de tres cun limites de pisca fissadu in 2 kg e mesu de coraddu. + +Est istadu in prus ampliadu su divietu in sa parte de su mare de sa costa nord orientale. + +Su providimentu est istadu fatu a pustis de su parrere favorevole de su Comitadu Tecnicu de sa consulta pro sa pisca. + +Sos operadores de su setore sunt giai a murrungiu pro custa lege noa chi no at de seguru a megiorare totu su repartu economicu, dae su coradderi a s'artesanu de sos laboratorios, a su contrariu s'Assessore Regionale Tonino Dessi narat chi totu custu at a permitere s'isvilupu de su turismu subacueu comente capitat in su Mare Ruju.[_tbs_] + + +## Delfinos a prua! + +Su delfinu de sas costas, o pro narrere megius su tursiope, est de seguru su tzetatzeu prus avistabile in su Mediterraneu. Sa capatzidade de addatamentu e sa sotziabilidade l'ant postu protagonista de sos delfinarios, su prus istudiadu e su prus chertu bene ma non s'ischint galu cosas meda subra de sas populatziones in libertade in su Mediterraneu. + +Pro custu motivu _Delfini a prua, _sa sotziedade cooperativa pro s'educatzione ambientale e su turismu naturalisticu cun sede in Terranoa, est organizende una campagna de controllu costante in sa zona de Terranoa-Tavolara, a ue sunt invitados a partetzipare sos istudentes, sos apassionados e chie at a cherrere trasformare sas vacantzias in un'esperientzia a contatu cun sa natura. + +Su golfu de Terranoa in su tempus de s'istade est interessadu dae traficu nauticu diportista e de traghetos lestros chi arribant dae su Continente e sa presentzia de acuiculturas meda e mitiliculturas lu rendent un'ambiente antropizadu. Mancari custu est presente in su Golfu una populatzione istantziale de tursiopes istudiada dae annos meda. + +Est de primaria importantzia a sighire a istudiare e a tenner suta controllu sa zona e a controllare sa salude de sos delfinos. Sa campagna est cumintzada cun s'interventu de sas iscolas medias e superiores de sa Provintzia de Tatari chi ant a partetzipare a sa chirca cun essidas in mare e cun relatziones in classe subra de sa biologia de sos tzetatzeos e de sos tursiopes.[_tbs_] + +Pro informatziones: delfiniaprua@yahoo.it + + +## Bolivia: limbas indìgenas + +Su presidente de sa Bolivia, Evo Morales, at postu su termine de duos annos a sos impiegados pubblicos pro imparare sos idiomas indigenos che a su Aymara e Quechua. At a obbligare finas sas iscolas pubblicos e privadas, siat in sa formatzione primaria siat in sa segundaria, a faghere letzione in sos idiomas nativos in base a sa regione. + +In Bolivia si faeddant prus de 35 limbas indigenas, sas prus faeddadas sunt su Quechua, s'Aymara e su Guarani. At annuntziadu una lege pro sos funtzionarios pubblicos chi in duos annos devent essere a tretu de imparare sa limba indigena de sa regione in ue traballant, frecuentende istitutos de limbas indigenas, si non lu faghent no ant a podere faghere prus sos funtzionarios pubblicos.[_gpn_] + + +## Su pòpulu de sos Piraha + +Sos piraha sunt pagas chentinas, ma non l'ischint. Ca non l'ischint narrere. Sos chircadores de sa Columbia University nche sunt intrados finas a su tzentru de s'Amatzonia pro istudiare custu populu chi faeddat sa limba prus simpre de su mundu: tenet 7 cunsonantes e tres vocales, podet essere faeddada o fruschiada e non tenet paraulas pro espressaresos numeros, cantidades e colores. Millu su resurtadu de sa chirca, pubblicadu dae "Science": no ischint contare ca non tenent paraulas pro lu faghere e pro lu narrere. + +S'antropologu Peter Everett est istadu cun issos 27 annos e nd'at descritu sa bida: no impreant s'iscritura, sa memoria colletiva issoro durat pro su prus duas generatziones, non dormint prus de duas oras a sa bia e no ischint iscriere signos, mancari tengiant cuntatos dae duos seculos cun sas tribus a curtzu issoro. A Everett s'est agiuntu como Peter Gordon de sa Columbia University, chi s'est cuntzentradu subra de s'incapatzidade de contare. A pustis de duos meses de tentativos, sos adultos sighint a cunfundere sos numeros. A parrere de Everett, sos Piraha non diant ischire contare pro motivos culturales: in sa bida issoro s'astratzione e sa cualificatzione non sunt utiles. Diat essere unu tentativu estremu pro sarvare s'individualidade issoro. Pro Gordon in cambiu est sa limba a determinare sa manera de pessare: a sos Piraha mancant sas paraulas pro narrere sos numeros, duncas non s'ischint cumportare de conseguentzia.[_gpn_] + + +## Ispagna: naschit Opentrad + +10/07/2006 + +Tres aziendas de informatica e bator universidades ispannolas ant isvilupadu su primu sistema de tradutzione automatica in unu programma liberu chi permitit de bortare testos, documentos e paginas web dae su castiglianu a su catalanu, gagliegu e bascu, e dae su catalanu e gagliegu a su castiglianu. + +Su tradutore, chi si mutit Opentrad, est giai funtzionende e l'impreant, pro esempru, pro sa tradutziones de documentos de s'Amministratzione publica de sa Galitzia, custu est su primu sistema de tradutzione chi esistit dae su gagliegu a su castiglianu. + +Mancari chi esistant giai ateros tradutores bidiretzionales intre su catalanu e su castiglianu, custu est su primu chi ant isvilupadu in unu programma liberu, e custu cheret narrere chi ognunu lu podet impreare de badas intrende a sa pagina web Opentrad.com. + +In su casu de su bascu, Opentrad est su primu tradutore chi esistit dae su castiglianu a s'euskera, mancari chi su sistema isvilupadu siat petzi unu prototipu, ca pro como, sos errores chi faghet non li permitit de arribare a su livellu de calidade minima chi est rechedida. + +Sas dificultades de analisi linguistica de sa limba basca e sas diferentzias cun sas limbas romanicas chi si faeddant in Ispanna galu no at permitidu sa tradutzione dae su bascu a su castiglianu. + +Su progetu de custu tradutore, finantziadu dae su ministeriu de s'industria, est istadu ideadu dae unu cunsortziu formadu dae s'Universidade politecnica de Catalunia, su Paisu Bascu, Alicante e Vigo, gasi comente impresas de su Paisu Bascu e de sa Galitzia.[_gpn_] + + +## "Una bidriera pro sa Sardigna" + +Su mercadu frantzesu, sas carateristicas suas e sas bagas de isvilupu chi dat a s'economia sarda, sunt sos argumentos tratados in su de chimbe seminarios organizados dae s'assessoradu regionale de su traballu in s'ambitu de su progetu "Una vetrina per la Sardegna". + +S'initziativa regionale, chi sas ateras bortas aiat dadu importantzia a sos mercados de s'Inghilterra, de s'Ispagna, de sa Germania e de su Belgiu, est inserida in unu programma de su Ministeriu de sos Afares esteros cun sa finalidade de promovere ligamenes istabiles cun sos italianos in s'esteru pro s'isvilupu de su Sud. + +Su progetu "PPTIE" orientadu a dare a sas Regiones de S'obietivu 1 e a sas istitutziones locales sas cumpetentzias e sas ainas chi serbint pro promovere acordos de collaboratzione cun sos italianos in s'esteru, pro s'internatzionalizatzione e pro s'isvilupu locale de sos territorios. + +Su de duos progetos "ITENETS" punnat a creare una rete internatzionale pro sa formatzione e pro su traballu, e bidet in s'osservatoriu de sos sardos in su mundu, su bratzu deretu a livellu regionale sardu. [_apg_] + + +## Tibet + +Pro sos tibetanos su tempus est colende sena pasu: sa cultura millenaria issoro arriscat de iscumparrere. Ogni chida unas cantas migias de colonos tzinesos s'istabilint in su Tibet e dant a su paisu sos connotados culturales issoro. Atirados dae sas promissas de su guvernu tzinesu, sos colonos s'istabilint mescamente in sas tzitades in ue 7,5 milliones de tzinesos, controllant oramai su cummertziu, sos servitzios e s'amministratzione. Finas Lhasa, sa capitale antiga de su Tibet, nch'est perdende manu manu sas carateristicas originales suas. + +Sos chirros traditzionales devent dassare su logu a s'urbanistica "sotzialista", sunt frorende sos ristorantes de mandigu lestru, sos internet-cafe, sos casinos. Sos guturinos sunt sustituidos dae carreras largas, sos condominios modernos fatzilitant a sas fortzas de segurantzia su controllu de sa populatzione. Sos tzinesos costituint oramai sa majoria de sa populatzione. In filu de sos 1100 km de sa linia ferroviaria progetada intre Lhasa e Gormo s'ant a insediare deghinas de migias de colonos noos. Sa politica agressiva de insediamentu de Pechinu otenet sutzessos prus mannos de sa repressione violenta de sa resistentzia, comente s'arrestu de padres e mongias chi protestant in manera patzifica. Ant mudadu s'istrutura demografica de su Tibet, e sos 5,5 milliones de Tibetanos sunt oe sa minoria de sa populatzione in sa terra issoro. + +In sa capitale aberint semper prus butegas e bancas, e sos abitantes suos sighint a creschere de numeru. Sunt mescamente sos immigrados tzinesos chi resessint a tennere profetu de s'espansione economica. Agatant deretu traballu in s'amministratzione publica o in sas aziendas tzinesas. In cambiu sos Tibetanos sunt isvantagiados meda in s'ocupatzione de postos de traballu noos. + +Mancari custa espansione economica su Tibet est galu una de sas regiones prus poberas de sa Tzina. Sa situatzione est drammatica mescamente in sas zonas rurales, in ue b'istat s'85% de sa populatzione tibetana. Inoghe non b'at rastu de espansione economica. Pro como su Dalai Lama bi l'est faghende a mandare a in antis una politica non violenta e pro custu gosat de un'istima internatzionale manna, mancari chi, in concretu, non siant faghende nudda pro cumbinchere a Pechinu a dialogare cun su Premiu Nobel pro sa paghe. Si timet chi custu siat s'urtimu Dalai Lama capassu de cumbinchere a sos Tibetanos a atzetare in manera patzifica un'autonomia bera cuntratada e cuncordada cun sa dirigentzia tzinesa.[_gpn_] + + +## Si medint sas oras de sonnu + +Cumbinat a meda gente de si nche ischidare su mangianu e de s'intendere galu prus istraca de su sero in antis. A crarire custa sensatzione como b'ant pessadu unos cantos sientziados de s'Universidade de Chicago, autores de un'istudiu publicadu in sa rivista "American Journal of Epidemiology". + +A cantu narant sos istudiosos, chi ant esaminadu 669 sugetos de edade incruida intre sos 38 e sos 50 annos, totu sas pessones osservadas fiant cumbintas de aere dormidu prus de sas oras de sonnu chi ant fatu a beru. A custa concrusione, sos istudiosos sunt arribados cun s'impreu de unu "Actiwatch", aina capassa de medire sas oras de sonnu, chi at craridu comente sa gente dormat, in media 6,1 oras cada note, puru si creet de dormire pro 7 oras. Dae su campione analizadu b'at bessidu chi sunt sas feminas a dormire de prus (6,7 oras pro note), imbetzes sos omines si firmant a 6,1 oras e, si sunt de colore, su sonnu minimat a 5,1 oras a note. + +Intre sas curiosidades de sa chirca tocat a sutaliniare s'influentzia de su redditu in su sonnu (prus dinare unu tenet e prus dormit) o su tempus mediu chi si nche colat in antis chi pighet su sonnu, chi est de 22 minutos. + +Intre sos progetos de sos chircadores de s'Universidade de Chicago b'est como su de investigare su ligamene chi b'est intre sas oras de sonnu perdidas e s'arriscu de sas maladias a livellu cardiovascolare. [_apg_] + + +## Su dramma de su Darfur contadu in unu videugiogu + +Sa rete televisiva musicale MtvU at promovidu s'idea de unu videugiogu chi contet, in manera fatzile e direta, su dramma de su Darfur, isfrutende sas potentzialidades de immedesimatzione de sos giogos eletronicos. Sa rete televisiva musicale at postu a disponimentu chimbanta migia euros pro s'idea megius. + +A pustis chi sunt arribadas chentinas e chentinas de ideas, MtvU at dadu sa vitoria a Susanna Ruiz, una pitzinna laureada de sa California de su Sud, cun s'idea intitulada "_Darfur is dying_ -_ su Darfur est morende"_._ "_Sos giovanos no ischint semper ite est su Darfur, ne ue s'agatat e mancu ue est su Sudan - at cummentadu Susanna a sa Bbc - . Su giogu est una semplificatzione de sa crisi, ma est peri unu modu pro cumintzare a rispondere a custas dimandas". Sos personagios de custu giogu sunt Elham, una pitzinna de 14 annos, chi bivet in un campu de profugos intre su Sudan e su Ciad, a pustis de si nch'essere fuida cun sa familia sua dae su Darfur. + +Onni mangianu Elham o sos frades sunt obrigados a chircare unu pagu de abba pro sos bisongios de sa die, in s'ora chi su babbu e sa mama sunt traballende meda pro campare totu sa familia. + +S'isperu est chi custa istoria, fata cun su videugiogu, servat a sensibilizare sa gente subra de custa chistione.[_lmr_] + + +## Friulanu in RAI, addòviu in Roma cun Gentiloni + +"Sa Rai diat atuatzione a sa lege 482 subra de sas minorias linguisticas, garantende servitzios informativos a ateras trasmissiones in limba friulana, e s'estensione de su servitziu radiutelevisivu in limba islovena finas a sa provintzia de Ùdine": est su chi at pedidu a su ministru de sas Comunicatziones, Paolo Gentiloni, sa delegatzione formada dae su presidente de su Confemili, Domenico Morelli, e dae sos rapresentantes de su Comitadu 482 Arnaldo Baracetti, Jole Namor e Carlo Puppo, aberende in Roma sa serie de consultatziones pubblicas subra de su cuntratu de servitziu Rai. +"Sa lege cheret atuada in antis chi si podet- at naradu Morelli - finas pro rispetare sos impignos internatzionales assuntos dae su guvernu italianu. Pro su chi pertocat sa minoria friulana, tocat chi a sa redatzione de Ùdine siat reconnota autonomia prena e operatividade in sa produtzione de sas trasmissiones in friulanu". +Su ministru, chi connoschiat sa problematica discussa pro aere leadu parte a su Comitadu de vigilantzia Rai, at garantidu chi ant a essere mantennidos sos impignos leados. [_spn_] + + +## Sa Sèrbia isperat in su "pranu Mladic"nou + +Sa Serbia at detzisu unu programma pro afortire sa cooperatzione cun su tribunale de s'Aja, in su tentativu de faghere cumprendere a sa comunidade internazionale chi cheret a beru collaborare subra de sos crimines de gherra. + +Sa chida colada su guvernu at definidu su pranu chi at a essere presentadu intro de pagas dies in Brussellas dae su primu ministru Vojislav Kostunica. + +Su pranu previdet una cooperatzione prus astrinta intre sos servitzios segretos tziviles e militares, mescamente in sa cassa a su criminale de gherra prus chircadu, s'ex generale serbu-bosniacu Ratko Mladic. + +Su pranu est su pilastru de su tentativu de su guvernu de torrare a cumintzare sos collochios cun s'Ue pro su Patu de istabilizatzione e assotziu, SAA, chi como est firmu. Sos collochios fiant istados firmados dae s'Unione Europea a pustis chi Belgradu non fiat resessidu a cunsinnare Mladic a su tribunale de s'Aja. + +Semper e cando, carchi analista narat chi su pranu de atzione si diat podere iscontrare cun sas rivalidades chi bi sunt intre sas agentzias de segurantzia, sena cunsiderare chi b'at galu a s'internu issoro pessones chi sunt galu in favore de Mladic. + +Si a sa fine de cabudanni su guvernu no at a resessire a agatare una solutzione a sos problemas cun s'Unione Europea una parte fundamentale de sa coalitzione, su partidu riformista G17, at giai naradu chi at a essire dae su parlamentu e dae su guvernu. Difatis, cunforme a custu annuntziu, sos deputados de su G17 ant giai preparadu sas dimissiones issoro.[_lmr_] + + +## Colòmbia: sa gherra finta a sa cocaina + +S'area coltivada cun sa coca est ismanniende. Sos fogos servint a totu ma no a binchere a sos narcotraficantes. Sa Colombia produit pagu prus o mancu su 70% de sa cocaina de totu su mundu, cun unu raportu de 640 tonnelladas in 86.000 etaros de terrinu. Custu cheret narrere chi sa cocaina est su produtu prus esportadu de su Paisu. Dae su 2000, sos IUA ant agiuadu sa Colombia in sa gherra a sa droga cun unu gastu de 4000 milliones de dollaros. Ma finas ocannu sos etaros coltivados sunt colados dae 80.000 a 86.000, mancari chi nde siant istados brusiados 140.000. Custu cheret narrere chi pro onni etaru de coltivatzione illegale brusiada sunt distrutos ateros 8 etaros ue b'at bestias, padentes o ortos. + +S'agiudu de sos IUA non megiorat sa situatzione. Dae su 2001 su Plan Colombia contra a sa produtzione de eroina e cocaina at tentu unu sustentu nou, ca, sighende su programma de sa gherra a su terrorismu, est devennida una gherra contra a sa gherrillia colombiana. Sighende custu programma sos IUA ant aumentadu su numeru de sos militares, ma sos resurtados non sunt bonos, ca sos reberdes abarrant meres de una parte bona de sas zonas ue sunt coltivadas eroina e cocaina, in s'ora chi sunt aumentende sos militares americanos chi leant parte a su traficu de droga.[_lmr_] + + +## Sos chi in Mosca leant su note pro die + +Olga Lisova, una trucadora televisiva, colat oras e oras sa die apitzighende chigios de postigia, pintende de rossete lavras e de fundutinta caras de atores e presentadores e de chie si siat chi cumparit in sa televisione. + +Ma chie pessat a fachere bella a Olga? + +"So gasi impignada e trabballo gasi meda chi non tengio tempus de tennere cara de mene", narat sa bella pilindorada de 23 annos. + +"Devo impreare sas oras pro su sonnu", ispricat pipende cun nervosismu una sigareta in s'interi chi est isetende su turnu suo in foras de unu salone de bellesa abbertu 24 oras sa die. + +Olga est una de sas paritzas clientes chi in unu martis de carchi chida a como isetaiant a sa una de note in sa sala de isetu de Moi Parizh, o Parigi Meu, pro si nche segare sos pilos, si faghere sa manicure, agiunghere agigu de colore artifitziale a sa pedde bianca, o cumintzare sa gherra sena fine contra a sa tzellulite. + +"Non bi nche la faghimus a acuntentare a totus," ispricat Irina Mamedova, una pitzinna piliniedda chi pigat sos apuntamentos in Moi Parizh, chi aiat giai refudadu tres clientes in 20 minutos. + +"In Mosca non nde l'importat a nemos de perdere oras de sonnu, sa gente chircat de impreare su tempus a su massimu. Pro custu inoghe sas notes sunt gosi movimentadas," narat Mamedova. + +A sas duas de note sos caminos sunt mudos. B'at paga gente a giru, ma sas cadreas de sa libreria Bookberry sunt prenas. Sa gente leghet libros, isfogiat vocabularios, giornales e ghias de logos esoticos. + +Arkady Fyodorov, un'impresariu de baranta annos fiat isfogende unu libru subra de sos impressionistas. + +"Custa est s'ora megius pro comporare carchi cosa in Mosca: non b'at gente chi t'ispinghet, ti potes seere e cuntzentrare subra de cales libros cheres comporare," contat s'omine pighende un'ateru libru dae unu parastagiu chi aiat postu a chirru. + +"B'at tropu gente in custa tzitade. In onni logu chi andas b'at gente, gente e gente. Mi nche so eremende," contat acontzende*si una pinniga belle invisibile de su gessadu perfetu, "Pro custu chirco de evitare sas oras chi sa gente est in giru." + +Fedotov narat chi sa die a pustis andat a trabballare prus a tardu. + +"Trabballo pro contu meu. Cras in ufitziu no arribo in antis de mesudie," ispricat. + +Seidas in duas poltroneddas cara a sa bentana, duas pitzinnas leghiant una ghia de Londra, in s'interi un'omine de una chimbantina de annos fiat isseberende un'atlante. + +"Dae sa una a sas tres es prenu de gente inoghe," narat Daniela Novak, sa cassiera, "Medas si che colant sa note, medas iscrient relatziones o istudiant, ma gente meda comporat medas libros." + +Sos annos chi sas butegas fiant abertas dae sas 9 a sas 7 e filas mannas de gente isetaiant in foras, a su fritu, pro comporare su chi agataiant, sunt finidos, ma sa gente de Mosca si lamentat chi su ritmu de sa custa tzitade manna nche los est minimende. + +Medas narant chi a pustis de oras de trabballu, devent pigare una metropolitana tropu prena de gente, o devent abarrare oras blocados in su traficu de sa megalopoli (comente oramai in medas oe mutint sa tzitade). Sa gente narat chi finas si como b'at prus butegas de 10 annos a como, custas sunt gasi prenas de gente chi onni ispesa chi faghent devenit una tortura. + +Pro como non b'at datos istatisticos de cantos moscovitas impitant sos servitzios chi sa tzitade lis oferit sa note e cantu dinare si gastant. + +"Est una cosa noa," ispricat Maria Vakatova, un'analista de benes de consumu. + +Yevgeny Dukov, unu professore de s'Istitutu de arte, creet chi a su mancu su 5 pro chentu de sos moscovitas -- sa majoria cun un'intrada media -- s'istichint onni die in sas umbras de sa note pro evitare sas trumadas de gente de a de die. + +"Si ponimus a pare oe cun su tempus de s'Unione Sovietica, sos notianos tenent isseberu meda -- podent comporare onni cosa, che a de die," ispricat Dukov, chi s'annu coladu at iscritu su libru "Dae s'iscurigongiu a s'arbeschida, sa note comente eventu culturale" chi pintat sas notes de sa capitale. + +"Pro ite gastare tempus pretziosu de badas tzacadu in mesu de chentinas de machinas o agiunghere stress a sa routine de onni die tzacadu in mesu de chentinas de pessones in sa metropolitana cando podes usare sa note?" + +Segundu su tzensimentu de su 2002 Mosca tenet 10,4 milliones de pessones -- duos milliones in prus chi non 10 annos a como -- e sa populatzione arribbat a 12 milliones si si contant sos istrangios registrados ufitzialmente, mentras cada die 1 millione de pessones arribbat dae sas tzitades de a curtzu pro trabballare. + +In prus, Mosca, chi tenet una creschida economica de su 20 pro chentu a s'annu, atirat trabballadores -- medas illegales -- dae ateras partes de sa Russia, in ue s'economia est firma o in decadentzia. Custos s'agiunghent a sa populatzione ufitziale faghende creschere sa tzitade a 14 milliones. + +Prus gente cheret narrere prus machinas. Sa politzia istradale at carculadu chi b'at 3 milliones de machinas in Mosca, mentras una relatzione de Green Peace pubblicada in su 2006 narat chi 200,000 de machinas onni annu s'agiunghent a su traficu giai caoticu de sa tzitade. + +Sa metropolitana, chi trabballat dae sas 6 de mangianu a sa una de note, carrat onni die 9,5 milliones de pessones, meda de prus de sas metropolitanas de New York e Londra postas paris. + +A sas tres de mangianu, deghinas de machinas sunt parchegiadas in foras de su supermercadu Metro. + +Alexei Frolov, 25 annos, est assentende unos cantos botes de tamatas e de cufetura in unu carrellu prenu de ispesa. Su trabballu de manager pro una dita istrangia non li daiat tempus de faghere s'ispesa a de die. + +"A de note potzo comporare onni cosa chi mi servit in prus pagu de un'ora. Non chergio gastare oras e oras de su fine de chida meu pro faghere s'ispesa," contat Frolov. + +"Sos supermarcados sunt logos pro macos dae sas 10 de mangianu a mesanote in custa tzitade," agiunghet. + +In belle onni bighinadu de Mosca b'at como butegas abertas 24 oras sa die, ma a de note sa gente podet finas ordinare sa pizza, comporare frores pro sas amoradas, billetes de aereu, andare a sa sauna, o giughere sa machina a acontzare. + +Su situ www.moskva24.ru, in ue si podent agatare totu sos servitzios chi bi sunt in sa tzitade a de note, tenet 30,000 bisitatores a su mese. + +"Sa gana de tennere logos abertos sa note est aumentende onni die," narat +Alexei Bogachyov, su diretore de una cumpannia IT chi at fatu su situ. + +A Bogachyov s'idea de su situ l'est bennida -mancu a lu narrere- a sa una de note cando torrende a domo sua dae trabballu est abbarradu blocadu in mesu de su traficu. + +"Est tando chi mi so abbigiadu chi custa tzitade non dormit mai," narat Bogachyov. + +Sergei Goncharenko, su diretore cummertziale de Samalyot, un'agentzia de biagios chi cussinniat billetes a sa domo, contat chi onni note bendet 40 billetes, agigu a cunfrontu de sas bendidas de a de die, ma "megius de nudda." In prus trabballare a de note agiunghet, segundu Goncharenko, prestigiu a s'agentzia. + +"L'ischis comente funtzionant sas cosa in Mosca: sa gente arribbat a trabballu a s'ora de mandigare, sas reuniones si faghent a su sero e tando ebbia s'abbizant chi s'incras devent andare a Amsterdam," contat Goncharenko. + +Maria Rubtsova, manager de Transpizza, chi giughet pizzas a sas domos, narat chi su 30 pro chentu de sas bendidas las faghent a de note, cando chi Dolgoprudniy Lada acontzat 20 machinas onni note. + +" Clientes meda benint inoghe in casos de emergentzia, ma medas benint a de note ca non tenent tempus a de die," contat Anastasia Drozdova sa manager. + +Yadviga Kulkina, sa parruchiera de Moi Parizh, contat chi medas bortas a de note arribbant clientes istrambos, che a cuddu businessman bene bestidu -- ma tristu tristu -- chi carchi chida a como at pedidu de lu tundere a rapu e de li lassare petzi una cogorosta birde. + +"Si nch'est andadu alligru a pustis de sa tusa," contat Kulkina. + +Acontzende*si sos pilos nieddos, Fedotov, su cliente de Bookberry, abaidat su caminu dae sa vetrina de sa butega e narat: "Mi praghet totu custu: non b'at nemos in giru. Sa note tenet carchi cosa de afadadu. Forsis ca custa est s'ora chi ti podes dedicare a tie matessi." + +Olga Lisova, una trucadora televisiva, colat oras e oras sa die apitzighende chigios de postigia, pintende de rossete lavras e de fundutinta caras de atores e presentadores e de chie si siat chi cumparit in sa televisione. + +Ma chie pessat a fachere bella a Olga? + +"So gasi impignada e trabballo gasi meda chi non tengio tempus de tennere cara de mene", narat sa bella pilindorada de 23 annos. + +"Devo impreare sas oras pro su sonnu", ispricat pipende cun nervosismu una sigareta in s'interi chi est isetende su turnu suo in foras de unu salone de bellesa abbertu 24 oras sa die. + +Olga est una de sas paritzas clientes chi in unu martis de carchi chida a como isetaiant a sa una de note in sa sala de isetu de Moi Parizh, o Parigi Meu, pro si nche segare sos pilos, si faghere sa manicure, agiunghere agigu de colore artifitziale a sa pedde bianca, o cumintzare sa gherra sena fine contra a sa tzellulite. + +"Non bi nche la faghimus a acuntentare a totus," ispricat Irina Mamedova, una pitzinna piliniedda chi pigat sos apuntamentos in Moi Parizh, chi aiat giai refudadu tres clientes in 20 minutos. + +"In Mosca non nde l'importat a nemos de perdere oras de sonnu, sa gente chircat de impreare su tempus a su massimu. Pro custu inoghe sas notes sunt gosi movimentadas," narat Mamedova. + +A sas duas de note sos caminos sunt mudos. B'at paga gente a giru, ma sas cadreas de sa libreria Bookberry sunt prenas. Sa gente leghet libros, isfogiat vocabularios, giornales e ghias de logos esoticos. + +Arkady Fyodorov, un'impresariu de baranta annos fiat isfogende unu libru subra de sos impressionistas. + +"Custa est s'ora megius pro comporare carchi cosa in Mosca: non b'at gente chi t'ispinghet, ti potes seere e cuntzentrare subra de cales libros cheres comporare," contat s'omine pighende un'ateru libru dae unu parastagiu chi aiat postu a chirru. + +"B'at tropu gente in custa tzitade. In onni logu chi andas b'at gente, gente e gente. Mi nche so eremende," contat acontzende*si una pinniga belle invisibile de su gessadu perfetu, "Pro custu chirco de evitare sas oras chi sa gente est in giru." + +Fedotov narat chi sa die a pustis andat a trabballare prus a tardu. + +"Trabballo pro contu meu. Cras in ufitziu no arribo in antis de mesudie," ispricat. + +Seidas in duas poltroneddas cara a sa bentana, duas pitzinnas leghiant una ghia de Londra, in s'interi un'omine de una chimbantina de annos fiat isseberende un'atlante. + +"Dae sa una a sas tres es prenu de gente inoghe," narat Daniela Novak, sa cassiera, "Medas si che colant sa note, medas iscrient relatziones o istudiant, ma gente meda comporat medas libros." + +Sos annos chi sas butegas fiant abertas dae sas 9 a sas 7 e filas mannas de gente isetaiant in foras, a su fritu, pro comporare su chi agataiant, sunt finidos, ma sa gente de Mosca si lamentat chi su ritmu de sa custa tzitade manna nche los est minimende. + +Medas narant chi a pustis de oras de trabballu, devent pigare una metropolitana tropu prena de gente, o devent abarrare oras blocados in su traficu de sa megalopoli (comente oramai in medas oe mutint sa tzitade). Sa gente narat chi finas si como b'at prus butegas de 10 annos a como, custas sunt gasi prenas de gente chi onni ispesa chi faghent devenit una tortura. + +Pro como non b'at datos istatisticos de cantos moscovitas impitant sos servitzios chi sa tzitade lis oferit sa note e cantu dinare si gastant. + +"Est una cosa noa," ispricat Maria Vakatova, un'analista de benes de consumu. + +Yevgeny Dukov, unu professore de s'Istitutu de arte, creet chi a su mancu su 5 pro chentu de sos moscovitas -- sa majoria cun un'intrada media -- s'istichint onni die in sas umbras de sa note pro evitare sas trumadas de gente de a de die. + +"Si ponimus a pare oe cun su tempus de s'Unione Sovietica, sos notianos tenent isseberu meda -- podent comporare onni cosa, che a de die," ispricat Dukov, chi s'annu coladu at iscritu su libru "Dae s'iscurigongiu a s'arbeschida, sa note comente eventu culturale" chi pintat sas notes de sa capitale. + +"Pro ite gastare tempus pretziosu de badas tzacadu in mesu de chentinas de machinas o agiunghere stress a sa routine de onni die tzacadu in mesu de chentinas de pessones in sa metropolitana cando podes usare sa note?" + +Segundu su tzensimentu de su 2002 Mosca tenet 10,4 milliones de pessones -- duos milliones in prus chi non 10 annos a como -- e sa populatzione arribbat a 12 milliones si si contant sos istrangios registrados ufitzialmente, mentras cada die 1 millione de pessones arribbat dae sas tzitades de a curtzu pro trabballare. + +In prus, Mosca, chi tenet una creschida economica de su 20 pro chentu a s'annu, atirat trabballadores -- medas illegales -- dae ateras partes de sa Russia, in ue s'economia est firma o in decadentzia. Custos s'agiunghent a sa populatzione ufitziale faghende creschere sa tzitade a 14 milliones. + +Prus gente cheret narrere prus machinas. Sa politzia istradale at carculadu chi b'at 3 milliones de machinas in Mosca, mentras una relatzione de Green Peace pubblicada in su 2006 narat chi 200,000 de machinas onni annu s'agiunghent a su traficu giai caoticu de sa tzitade. + +Sa metropolitana, chi trabballat dae sas 6 de mangianu a sa una de note, carrat onni die 9,5 milliones de pessones, meda de prus de sas metropolitanas de New York e Londra postas paris. + +A sas tres de mangianu, deghinas de machinas sunt parchegiadas in foras de su supermercadu Metro. + +Alexei Frolov, 25 annos, est assentende unos cantos botes de tamatas e de cufetura in unu carrellu prenu de ispesa. Su trabballu de manager pro una dita istrangia non li daiat tempus de faghere s'ispesa a de die. + +"A de note potzo comporare onni cosa chi mi servit in prus pagu de un'ora. Non chergio gastare oras e oras de su fine de chida meu pro faghere s'ispesa," contat Frolov. + +"Sos supermarcados sunt logos pro macos dae sas 10 de mangianu a mesanote in custa tzitade," agiunghet. + +In belle onni bighinadu de Mosca b'at como butegas abertas 24 oras sa die, ma a de note sa gente podet finas ordinare sa pizza, comporare frores pro sas amoradas, billetes de aereu, andare a sa sauna, o giughere sa machina a acontzare. + +Su situ www.moskva24.ru, in ue si podent agatare totu sos servitzios chi bi sunt in sa tzitade a de note, tenet 30,000 bisitatores a su mese. + +"Sa gana de tennere logos abertos sa note est aumentende onni die," narat +Alexei Bogachyov, su diretore de una cumpannia IT chi at fatu su situ. + +A Bogachyov s'idea de su situ l'est bennida -mancu a lu narrere- a sa una de note cando torrende a domo sua dae trabballu est abbarradu blocadu in mesu de su traficu. + +"Est tando chi mi so abbigiadu chi custa tzitade non dormit mai," narat Bogachyov. + +Sergei Goncharenko, su diretore cummertziale de Samalyot, un'agentzia de biagios chi cussinniat billetes a sa domo, contat chi onni note bendet 40 billetes, agigu a cunfrontu de sas bendidas de a de die, ma "megius de nudda." In prus trabballare a de note agiunghet, segundu Goncharenko, prestigiu a s'agentzia. + +"L'ischis comente funtzionant sas cosa in Mosca: sa gente arribbat a trabballu a s'ora de mandigare, sas reuniones si faghent a su sero e tando ebbia s'abbizant chi s'incras devent andare a Amsterdam," contat Goncharenko. + +Maria Rubtsova, manager de Transpizza, chi giughet pizzas a sas domos, narat chi su 30 pro chentu de sas bendidas las faghent a de note, cando chi Dolgoprudniy Lada acontzat 20 machinas onni note. + +"Clientes meda benint inoghe in casos de emergentzia, ma medas benint a de note ca non tenent tempus a de die," contat Anastasia Drozdova sa manager. + +Yadviga Kulkina, sa parruchiera de Moi Parizh, contat chi medas bortas a de note arribbant clientes istrambos, che a cuddu businessman bene bestidu -- ma tristu tristu -- chi carchi chida a como at pedidu de lu tundere a rapu e de li lassare petzi una cogorosta birde. + +"Si nch'est andadu alligru a pustis de sa tusa," contat Kulkina. + +Acontzende*si sos pilos nieddos, Fedotov, su cliente de Bookberry, abaidat su caminu dae sa vetrina de sa butega e narat: "Mi praghet totu custu: non b'at nemos in giru. Sa note tenet carchi cosa de afadadu. Forsis ca custa est s'ora chi ti podes dedicare a tie matessi." + +de Frantzisca Mereu + + +## Acordu importante meda + +Su ses de triulas, 26 Paisos africanos in sa tzidade de Abuja, in Nigeria, ant firmadu un'acordu contra a su traficu de sas pessones. S'acordu favoridu dae sa Comunidade Economica de sos Istados de s'Africa de s'ovest (CEDEAO) e dae sa Comunidade Economica de sos Istados de s'Àfrica tzentrale (CEEAC) previdet de megiorare su controllu e sa gestione de sas fronteras, de adotare una legislatzione chi castighet severamente su traficu de sas pessones, de megiorare sa distributzione de sos documentos de identidade a sos tzitadinos de sos Istados interessados, de faghere programmas informativos pro sa populatzione e cumintzare programmas de isvilupu. In s'Àfrica tzentrale e in s'otzidentale, su traficu de sas pessones pertocat su 70% de sos Paisos, su 26% sunt pitzinnos e a su nessi 50 milliones sunt custrintos a traballare. Unu de sos Paisos prus corfidos dae su traficu de sos pitzinnos est sa Nigeria. Medas arribant dae su Benin, unu de sos Istados prus poberos de s'Àfrica, in ue sas familias devent bendere sos figios a sas organizatziones de sos traficantes pro nudda, cun sa promissa de unu traballu detzente. A pustis sos pitzinnos, prus de bator migia ogni annu, andant a traballare a sas piantagiones o comente tzeracos. Pero cando sos pitzinnos arribant a sas piantagiones sunt custrintos a traballare sena paga peruna. Issos bivent isolados, petzi calicunu cando creschet resessit a si nche fuire e a torrare a domo sua. Ma paritzos pitzinnos custrintos a custa forma de "iscraitudine" no ant a bidere prus sa familia issoro_.[gcl]_ + + +## Una costituente pro torrare a promòvere su Friuli + +Una Costituente pro eleborare e delineare su Friuli de su tempus benidore: est sa dimanda avantzada dae su Comitadu pro s'autonomia e torrare a promovere su Friuli". Sos rapresentantes de su Comitadu - Giorgio Santuz, Arnaldo Baracetti, Gianfranco d'Aronco e Renzo Pascolat - ant cramadu a discutere in Ùdine esponentes de sas categorias economicas, de sos assotzios culturales e politicos (est a narrere Sergio Bolzonello, Marzio Strassoldo e Sergio Cecotti). E propiu dae custos urtimos sunt arribados sos ispuntos de importu mannu, ma finas diferentes, siat pro su chi pertocat sas finalidades siat pro su chi pertocat su caminu pro crompere a sa Costituente. +In s'isetu de sa Costituente de santandria, su Comitadu at propostu sa costitutzione de bator grupos de traballu (economia-trasportos-infrastruturas, chistiones istitutzionales, ambiente e calidade de sa bida, cultura-limba-comunicatzione). "Cherimus - est istadu naradu - chi sa gente leet parte cumbinta a custa fase noa e de importu mannu de s'autonomismu friulanu". [_spn_] + + + + +## Alzheimer + +A giogare cun sas pupias o cun sos pupatzeddos podet megiorare sa vida de sos malaidos de Alzheimer. Custu est su chi at naradu una chirca de s' ospidale de Newcastle, chi est istada presentada in su Congressu de sa Sotziedade Psicologica inglesa, e chi at iscobertu chi sos patzientes comunicant megius meda a pustis chi lis ant dadu unu giogu. Sos malaidos de custu morbu, in su tempus, perdent sas capatzidades emotzionales e intelletuales. Segundu su chi narant sos dotores s'impreu de sas pupias allebiat s'agitatzione e s'istress de custas pessones, e los agiuat a nche superare sas dificultades de sa comunicatzione. A bortas su giogu lis faghet torrare a sa mente finas tzertos ammentos. Custu istudiu chi est istadu fatu in antis subra de 14 pessones, como est fatu subra de unu numeru prus artu de gente, unas 50 pessones. Unu de sos autores, Ian James, at naradu chi no est chi sas pupias sanant dae sa maladia, ma serbint su matessi a megiorare sa calidade de sa vida de custa gente.[_len_] + + + + +## Teoria e storia della traduzione + +Editore: Einaudi +Data de Publicatzione: 2006 +Collana: Piccola biblioteca Einaudi. Nuova serie +ISBN: 8806181203 +Paginas: 221 +Repartu: Linguistica + +Su problema teoricu e praticu de sa tradutzione tenet un'importu mannu in su mundu contemporaneu. In s'opera istremenada de chirca chi pro su chi pertocat custos problemas bidet impignados non petzi sos tradutores matessi ma finas linguistas, logicos e matematicos b'aiat bisongiu de un'istudiu chi, sintetizende sos resurtados de materias diferentes, aeret dadu unu cuadru de sa comunicatzione interlinguistica. Cun custu libru suo Georges Mounin tratat in manera sistematica sos problemas de sa tradutzione: a pustis unos cantos pretzisos tzennos istoricos e unu panorama de sas teorias modernas de tradutzione de importu mannu, s'autore esaminat sos ambitos linguisticos generales de semantica, istilistica, etnografia e teoria de sa comunicatzione. E in fines, a pustis de un'istudiu subra de sas formas diferentes de tradutzione (sa tradutzione literaria, poetica, teatrale, tecnica, ecc.; su traballu de s'interprete; sas machinas pro bortare), est indagadu s'istatus giuridicu, professionale e culturale de su tradutore. Su libru mustrat in custa manera una capatzidade particolare de illuminare su problema cuncretu de su bortare cun sas teorias sientificas prus modernas e fundadas. [_spn_] + + + + +## Meighinas in sos supermercados + +Su Guvernu at abertu unu cunfrontu cun sa Federfarma subra de sas misuras previstas dae su DL Bersani in tema de meighinas e de apoticarias. E custu est su resurtadu- si leghet in una nota de sa Federfarma- de s'addoviu intre una delegatzione de sa Federfarma e su Presidente de su Cussigiu Prodi, su sutasegretariu Letta, su ministru de sa salude Livia Turco e sos tecnicos interessados. Su cunfrontu est istadu abertu cun s'idea de minimare sos costos pro sos tzitadinos e de aumentare sa cuncurrentzia, finas si pro comente faghere sunt istadas propostas ideas diferentes. Su dialogu at a sighire in s'interi de su protzedimentu parlamentare de cunversione de su provedimentu in una lege, bidende si bi podet aere ideas comunas. S'ateru passu at a essere un'addoviu de sa Federfarma cun su ministru de sa salude e cun su ministru de s'isvilupu economicu. In s' interi, sa Federfarma at a cumintzare unu dialogu finas cun totu sas fortzas parlamentares presentende*lis s'opinione e sas propostas suas. Arreende su resurtadu de custos cunfrontos, abarrat cunfirmada sa die de sa cungiadura de totu sas apoticarias italianas chi non siant de turnu, chi at a essere su 19 de triulas comente sinnu de protesta contra a su decretu.[_len_] + + + + +## Dae Firenze a Siena cun una màchina elètrica + +S'assessore a s'ambiente de sa Regione Toscana, Marco Artusa, at detzisu de faghere su caminu dae Firenze a Siena cun una Panda cun su motore eletricu. Custa machina li permitit de biagiare sena ricaricas intermedias, andende a una velotzidade normale. In sa vetura b'ant a essere, cun s'assessore Artusa, sos organizadores de custa initziativa, Sergio Gateschi, Presidente de Sos Amigos de sa Terra de sa Toscana e Massimo Tucci e Claudio Copini de Firenzelettrica. Cun custu biagiu, at naradu s'assessore a s'ambiente, si cheret dimustrare chi custas machinas eletricas noas chi sunt in tzircolatzione podent essere una risorsa in prus pro cumbatere s'incuinamentu in sas aeras metropolitanas. Gratzias a s'afidabilidade de custos medios eletricos atuales si podent faghere finas distantzias medias, che a su caminu dae Firenze a Siena. Tzertu chi su preju de una machina eletrica pro como restat pagu atzessibile a sos tzitadinos, ma sos intzentivos chi gosant sas aministratziones publicas pro comporare custas veturas(contributos a fundu perdidu de su 65% de su preju), la faghent una cosa interessante meda pro sos entes pubblicos.[_len_] + + + + +## Fogos meda in sas Comunas italianas + +Su problema de sos fogos istadiales tocat comunas meda de sa penisula. Segundu s'istudiu "Ecosistema focos 2006" de Legambiente, s'annu coladu, dae su Sud a su Nord de s'Italia b'at apidu 7.951 fogos, chi ant trasformadu in chinisu 47.574 etaros de terrinu, e de custos, 21.469 fiant padentes e litos. Sos fogos non distruent petzi custu importante patrimoniu natzionale, ma non dassant prus logos sanos chi podent essere impitados dae sos tzitadinos. Finas in su 2005 su primatu de su territoriu distrutu dae sos fogos est tocadu a sa Sardigna (13.416 etaros), sighida dae sa Sitzilia. In generale si podet narrere chi totu s'Italia est tocada dae custu problema, giai chi una Comune subra de tres at tentu unu fogu chi at distrutu unu cantu de terrinu de pagu prus o mancu un'etaru. Comente estensione de territoriu, sa Calabria est sa Regione chi tra su 2003-2004 at tentu su numeru prus artu de ammninistratziones comunales corfidas dae fogos de una tzerta entidade, prus de 800 Comunas, s'81%. Su de duos postos in custa classifica est pro sas Comunas lucanas (su 68% interessadas dae fogos), sighidos a pustis dae sa Sardigna(su 66%). Su Veneto e su Trentino imbetzes sunt sas regiones cun sa pertzentuale prus bassa de comunas tocadas dae sos fogos istadiales in sos annos 2003-2004, petzi su 6% e su 9%.[_len_] + + + + +## Onu: una fèmina comente capu + +Una femina a sa ghia de s'Onu podet essere sa megius manera pro tzelebrare sos 60 annos de s'organizatzione mundiale. S'auguriu est istadu formuladu dae Kofi Annan in una intervista a su giornale tedescu "General Anzeiger". "Positziones meda de cumandu sunt giai de sas feminas", at naradu s'oramai ex segretariu generale . Sos traballos informales pro eleghere su sutzessore s'ant a aberrere a sa fine de su mese. Sas primas candidaturas arribant dae s'Asia: in sa rosa figurant sos numenes de su vitze primu ministru thailandesu Surakiart Sathirathai, su cussigeri guvernativu de su Sri Lanka Jayantha Dhanapala, su sutasegretariu de su dipartimentu de s'informatzione pubblica de s'Onu, s'indianu Shashi Tharoor. _[rpt]_ + + + + +## Su cafè proteget sa memoria de sos antzianos + +Pro un'iscuadra de sientziados de s'Universidade de Birmingham su cafe serbit a prevennere sa perdida de sa memoria. Custos istudios ant osservadu s'efetu de sa cafeina subra de sos neurones de unu grupu de sorighes, a biere in manera regulare cafe podet serbire pro triplicare s'intensidade de sas ondas gamma, cuddas chi su cherbeddu bogat a foras cando est impignadu a ammentare o a risorvere problemas graves meda. S'istudiosu at finas sutaliniadu chi in cantidade mannas meda su cafe est dannosu!_ [rpt]_ + + + + +## Sanidade: assistèntzia cun sa televisione + +Est unu servitziu de assistentzia chi at a impreare su televisore de domo comente un'aina de dialogu intre sos malaidos e sos operadores sanitarios. Custa solutzione est istada imbentada dae Alcatel per Telbios, in fase de validatzione cun s'Istitutu Sientificu Universitariu San Raffaele. At a essere disponibile intro de sa fine de su 2006. Su servitziu cheret s'installatzione de unu dispositivu ispetzificu in sa domo de su patziente, chi devet essere collegadu cun sa Televisione e de una webcam pro sas videutelefonadas. _[rpt]_ + + + + +## Tzensura in internet e deretos umanos + +Internet est s'urtima lacana de sa luta pro sos deretos umanos. Sas potentzialidades comunicativas suas permitint de ampriare su prus chi si podet sa libertade de chie si siat de narrere sa cosa chi pessat a manera chi potzat essere ascurtada dae cadaunu. + +Pro custu, dae pagu, sa rete est istada tzensurada dae sos guvernos repressivos, chi chircant de nche dogare totu sas boghes iscomodas cun regulamentatziones semper prus restritivas chi non permitint de faghere pubblicatziones "on line" (in linia). + +Custu capitat cun sa complitzidade de sas impresas, chi bastis chi tengiant mercados noos, atzetant de si faghere complitzes de violatziones de sos deretos umanos. + +Est capitadu gasi a sa Tzina, in ue Microsoft, Yahoo e Google ant atzetadu de cooperare a sa tzensura de sa rete fata dae su Guvernu. Tocat a ischire chi sas versiones tzinesas de sos motores de chirca fornidos dae sas tres aziendas numenadas, no cumbidant perunu resurtadu si s'iscrient paraulas crae che a democratzia, deretos umanos, pratza Tian An Man. + +No est bellu meda chi impresas mannas che a Microsoft, Yahoo e Google apant fatu una cosa gosi, issas devent, imbetzes, leare una politica chi asseguret su gosamentu de sos deretos gasi comente narant sas regulas de sas Natziones Unidas subra de sa responsabilidade de sas impresas.[_apg_] + + + + +## Avertimentu UE: sas làntias abbronzantes favorint sas maladias malas + +Sas lantias abbronzantes favorint sa naschida de sas maladias malas, mescamente in sos giovanos e in sas pessomes cun sa pedde crara. S'avertimentu est istadu dadu dae sa cummissione Europea, cun unu documentu chi cussigiat a sos istados de adotare misuras pro faghere a cumprendere a s'opinione pubblica ite bi podet capitare. + +Su documentu si basat subra de istudios diferentes fatos in su continente nostru: in particulare, sos istudiosos de s'universidade de Newcastle ant agatadu chi subra de 1800 mortos pro melanoma malignu de sa pedde a su mancu 100 fiant cajonados dae s'impreu de letigheddos abbronzantes. A su chi narat su cummissariu UE a sa salude Markos Kyprianou sa cummissione est istudiende misuras legislativas chi miniment sa fortza de sas radiatziones de sos letigheddos e ateras restritziones pro s'impreu issoro. [_apg_] + + + + +## Deo "googleo" + +Deo googleo. Tue googleas. Paret unu giogu imbetzes su ditzionariu Merriam-Webster at incruidu sa paraula _google_ comente verbu, chi cheret narrere a chircare in sa rete sas informatziones impreende su motore de chirca connotu dae totus. Est unu verbu transitivu e s'agatat in s'editzione de su ditzionariu de su 2006. S'editoriale Merriam-Webster est un'istitutzione in sos Istados Unidos e cuntenet ateros numenes che a _mouse potato_ chi definit a una pessone chi passat tempus meda impreende su computer; _himbo_ (dae s'unione de _him_ e _bimbo_), chi s'impreat pro definire omines bellos meda ma pagu interessantes; o _manga_ pro definire sos cartones animados giaponesos. Con custos termines noos, Webster tzelebrat su bitzentenariu suo. Su fundadore, Noah Webster, unu professore e giurista amigu de Benjamin Franklin, est istadu unu de sos difensores de s'americanizatzione de sa limba inglesa in su seculu XIX. In su 1806, su _Noah Webster's A __Compendious Dictionary of the English Language_ cunteniat giai paraulas chi oe sunt comunas, che a _surf_. Peter Sokolowski, unu de sos autores de Merriam-Webster at naradu: "Oe, cun sos medios eletronicos, sa difusione de unu numene nou est lestra meda". Google sighit a traballare cun ateras paraulas che a _kleenex_ o _xerox_ chi, gratzias a sa popolaridade sua, ant ocupadu unu boidu in sos catalogos de sa limba.[_vmn_] + + + + +## A faeddare su "spanglish" est a isvalutare s'ispagnolu + +A parrere de su professore de literaturas ispanicas e cumparadas de s'Universidade de Yale, Roberto Gonzalez-Echeverria, a faeddare s'_ispanglish_, sa limba cumposta dae s'ispagnolu e dae s'inglesu, noghet a sos faeddos personales ca est unu perigulu grave pro sa cultura ispanica e su progressu de sos ispanicos in intro de sa currente nordamericana. Sa realidade, triste meda, est chi s'_ispanglish_ est sa limba de sos ispanicos poberos e analfabetas, chi impreant paraulas inglesas ca non tenent unu vocabolariu e peruna educatzione in ispagnolu pro s'addatare a sa cultura in ue bivent. Bi sunt ateras pessones, imbetzes, chi chircant de impreare paraulas inglesas e traduint in manera direta sas espressiones idiomaticas de s'inglesu. A livellu politicu, custu limbagiu inditat emarginatzione e non liberatzione, e paret chi sa limba de Cervantes, Lorca, Garcia Marquez, Borges e Pace no at tentu mai una dignitade sua. Pro sa preminentza de s'inglesu in ambitos che a su de sa tecnologia, termines meda, che a "biper" pro "beeper", devent essere incorporados a s'ispagnolu. Ma pro ite sutzedit custu si bi sunt paraulas ispagnolas curregidas? Si s'_ispanglish_ si diat isvilupare in s'America latina, comente est giai capitadu, si diat tennere un'impositzione finale de una manera de bida chi est dominante economicamente ma non prus arta culturalmente. A s'ispissu, in sos Istados Unidos, in sas trasmissiones de sa radiu e de sa televisione paret de intendere sa limba ispagnola, ma si si faghet atentzione si tratat de un'inglesu chi no est mancu traduidu a s'ispagnolu. Sa pubblitzidade in New York e in sa televisione est prena de errores. Est una cosa ingenua pessare chi si potzat creare una limba noa funtzionale e rica a livellu culturale.[_vmn_] + + + + +## Montecarlo: unu de sos logos turìsticos de s'Europa + +Albergos de lussu, ristorantes connotos e de arta calidade, museos prestigiosos e su casino famadu faghent de custa tzitade unu de sos logos turisticos prus atraentes de s'Europa. + +Montecarlo est ubicada in sa zona est de sa Frantza e allacanat a ovest de sa cadena montuosa de sas Alpes cun s'Italia. Sos abitantes e sos bisitatores podent gosare de sas prajas e de sos montes. Montecarlo faghet parte de su Printzipadu de Monacu e est unu territoriu populadu meda dae sas pessones famadas de totu su mundu, europeas e americanas. Tantu pro faghere una similitudine, si diat podere narrere chi si podet pessare a custu logu comente a Hollywood o Le Pianure in Europa. S'atividade printzipale est su turismu; est una tzitade prena de lussu chi cumbinat yacht cun Ferrari e s'atrativa de sos bisitatores est unica. Su clima suo est durche meda, tantu chi sos turistas podent gosare de sa permanentzia sena si pessamentare de su fritu o de s'abba proina; frocat petzi in s'ierru. Su mercadu s'isvilupat durante s'istade. Cada annu si tzelebrat su Rally de Montecarlo, proa chi aberit comente traditzione su campionadu mundiale. Sa fama l'at otennida gratzias a su casino ispetaculare, chi est su prus prestigiosu e famadu de s'Europa. A su giogu si podent bidere atores, pilotas, modellos e ateras pessones famadas.[_vmn_] + + + + +## Amsicora + +Autore : Salvatore Lai + +Titulu : Amsicora + +Editore : Amsicora Edizioni + +Annu de publicatzione : 1993 + +Pag . 480 + +Salvatore Lai Deidda, desulesu de naschida e de educatzione, finas a 18 annos at bividu a cuntatu cun su sartu finas a cando est resessidu a afrontare sos istudios classicos e a sighire un'atera esperientzia, sa religiosa, chi l'at leadu a frecuentare sa facultade teologica de Napoli e a oteenere s'ordine satzerdotale in Desulo, a 27 annos . Est mortu giovaneddu, in su 1951, a s'edade de 30 annos. + +Totus ischiant chi aiat lassadu un poema ineditu in otavas dedicadu a su tentativu isfortunadu de Amsicora de si rebellare a sa dominatzione romana. + +S'opera est essida a pigiu cun sa pubblicatzione de su volumene chi cuntenet sa presentada de Giulio Paulis e sa cura de Michele Congias, insegnante de Desulo, intelletuale seriu e impignadu meda in sa sotziedade . + +S'agatant in su poema elementos naturales de ambiente sardu chi faghent de isfundu a sa narratzione; sa passione eroica de su populu sardu chi galu una borta cumbatit cun malasorte contra a s'agressione de sos populos prus organizados e prus potentes in fortza militare; unu sensu prufundu de apartenentzia de sos cumbatentes a s'istoria e identidade comunas de su populu; su cuntzetu culturale de Barbagia e de Gennargentia bidu comente s'urtima barriera de libertade e de indipendentzia. + +Su poema est intituladu Amsicora ma tenet comente sutatitulu " Barbagia bella". + +Sa variante impreada de sa limba est su logudoresu illustre, imposta dae su tonu epicu e medas bortas finas cando sa limba espressat imagines commoventes de s'ambiente naturale mantenet tonos artos e solennes . + +Est naturale chi un'impresa culturale de custa portada custringat su poeta a impreare latinismos, italianismos e espressiones literarias classicas e prestidos carculados de sos maistros mannos de s'epica antiga . + +Cun totu cussu, s'opera est moderna comente materiale culturale e comente tema tratadu ca est istada cumposta a pustis de s'urtima gherra cando in Sardigna si faeddaiat de "Rinascita". In cussa diretzione si potet agatare unu rastu tzivile in s'ammentu de unu passadu de sa Sardigna prenu de glooia e de isperu . + +Ma de seguru ateras passiones de su poeta, a cuntatu diretu cun sa cultura classica, animaiant s'opera e su coro suo . (Barore Liori) + + + + +## Bachis Sulis + +Segundu su chi nos narat Sebastiano Devilla, nebode de su poeta barbaritzinu e chi at curadu sa prima editzione de sas poesias, Bachis Sulis, naschidu in su 1795 e mortu in su 1838, corfidu dae corfu de balla a tardu sero andende a faghere bisita a unu parente suo. + +Finiat gasi s'istoria de un'omine chi fit connotu e istimadu in sa Barbagia intrea pro s'impignu in sa sotziedade ma connotu galu de prus pro sa cultura e s'eruditzione chi pro s'epoca fit una una cosa rara. Un'epoca connota pro sas faidas, traitorias, bardanas, amores e poesias, su mundu de Bachis Sulis poeta bellu, amante de sas feminas e imbidiadu pro cussu dae Malocu de Fonne. + +Sulis fiat unu poeta de s'edade sua in ue sa sustantzia fiat, comente naraiat M.Pira, in su raportu de su poeta cun sa comunidade sua . Si podet narrere chi su poeta si collocaiat in de una positzione de cuntestatzione e interpretazione de su modu de sentire, de pessare, de essere de sa comunidade sua pro l'arrichire de emotziones noas e de cosas noas; ma faghende gasi isse deviat ischire chi s'urtimu faeddu ispetaiat a sa bidda, chi teniat s'autoridade de l'aprovare o de lu respinghere: cussu lu podiat faghere cun semplitzidade, non cantende e ismentighende sos versos. Su logu de difusione de sa poesia mediat s'importantzia de su poeta . Un omine e unu poeta Sulis chi at bividu cuss'epoca petzi comente un'omine benestante e unu giovanu de passiones mannas podiat faghere. Passiones de amore pro feminas chi issu at istimadu e cantadu cun poesias dilicas. Bastat a ammentare sa lirica iscrita a una giovana, figia de unu notaju tempiesu tramudadu a Aritzo e fata recapitare dae unu carapignaju: + +" Columba, un'imbasciada nessi a fura /imbiami cun carchi caminante /lu cherzo ischire si mi ses costante/po bive allegru e foras de paura ". + +Cust'editzione de sas poesias de Bachis Sulis est istada curada dae Tonino Mameli, aritzesu e omine de cultura universitaria, chi nos narat puru chi custa produtzione poetica costituit una parte de sa connota ca un'atera parte est istada distruta dae sa sorre. (Barore Liori) + + + + +## Ismog + +In custa chida ant a essere fatas sas modificas definitivas de s'acordu de programma cun s'Assotziu de sos fabbricantes de mototziclos. Su ministru de s'Ambiente, Pecoraro Scanio, at faeddadu in s'Assemblea Ancma narende de una formatzione de unu grupu de traballu pro istudiare comente faghere a riduire sas emissiones incuinantes de sas veturas a duas rodas. Isse at naradu chi sos primos resurtados s'ant a podere bidere in su 2007. S'importante est a agregare e a coordinare sas risorsas pro faghere creschere sas situatziones favorevoles e non sighire duncas cun initziativas disarticoladas. Sos raportos de s'Organizatzione Mundiale de sa Sanidade ammentat semper sas migias de sos mortos chi si podiant evitare cun unu megioru de sa calidade de s'aera chi respiramus. Propiu pro custu motivu sas impresas si devent sentire istimoladas a chircare tecnicas eficatzes pro cumbatere s'incuinamentu. A pustis, Pecoraro Scanio, in tema de bitzicletas at naradu de sa netzessidade de unu progetu organicu chi a as pistas tziclabiles de sas Comunas acostaget sos 24 Parcos natzionales e sas areas protetas.[_len_] + + + + +## Trasportu aèreu e incuinamentu + +S'Europarlamentu at aprovadu unu pachete de normas subra de s'impreu de su biocarburante pro sos aereos, cun 439 votos favorevoles , 74 nono e 102 astensiones. In su testu est sutaliniada sa netzessidade de leare unas cantas misuras che a sa tassa subra de su cherosene e sa rimotzione de sos intzentivos fiscales in custu setore. S'addoviu de Istrasburgu diat devere serbire a fraigare unasustenibilidade prus manna a su setore de su volu, chirchende de riduire sos efetos in s'ambiente. In su de Sete de sos Programmas Cuadru s'at a devere dare prus importu a sa chirca e a s'isvilupu de sos carburantes alternativos e de sa tecnicas chi rispetant de prus sa calidade de s'aera. Dae su 1990 a su 2003 sas emissiones de su trasportu economicu sunt aumentadas de su 73%, meda de prus de cantu previstu dae su Protocollu de Kyoto. Pro custu su progetu de sos biocarburantes s'at a devere acostagiare a sa de sos iscambios de sas cuotas de emissiones. Finas sas Cumpangias aereas e sas impresas fraigadoras sunt isperimentende propulsores noos chi potzant riduire de su 20% su consumu de su carburante.[_len_] + + + + +## Chie at bidu sa fiza de Tom Cruise. + +In uve est Suri sa fiza de Tom Cruise e Katie Holmes? + +Dae sa die chi est naschida su 18 de Aprile no l'ant mai bogada a mesus de gente. + +Custa cosa at boliadu sas teorias prus malas de sos complotistas chi si dimannat comente mai sa minore no la sient boghende e istan cuentende e narende cosas finas malas meda. + +Unu giornale US weekly at postu una rubrica chi dat contu de comente colat su tempus custa creatura dae canno est naschida a como chene b'aere mancu una aparitzione publica de cale si siet casta. + +Dae sa domo de Tom Cruise faghent ischire chi su babu e sa mama de sa pitzinnedda ant detzisu de mantennere sa riservatesa sa prus manna in suprade sa minoredda e non cherent pro custu chi si bidat a giru, da bi det aere tempus pro la bider. + +Giustamente como si cherent lassados in pasu. + + + + +## K. Minogue: bi l'apo fata a bìnchere su cancru + +In un'intervista in Isky, Kili Minogue contat sa gherra sua contra a su cancru. + +S'intervista s'at a podere bidere dominiga . + +Sa cantante, chi l'aiant naradu in su 2005 in su mese de lampadas de su 2005 chi giughiat su tumore in sa tita como est cuntenta meda e narat chi est istada una gherra manna ma chi como si cunsiderat fortunada meda. + +"Mi sento una miraculada, mi so sarvada pro miraculu" + +"Sos giovanos a bias pessant chi custas cosas nche sunt a tesu meda e chi a issos no lis podet capitare nudda ma deo puru fia gasi, e puru m'est capitatu, ma bi l'apo fata gratzias a Deus." + +"Non so inoghe por assuconare sa gente ma pro ammentare chi in sa bida potet capitare cada cosa e cun su male non b'at de bi brullare, duncas bos cussigio de dare cara meda". + +Custu su chi at a narrere sa cantante in s'intervista.[_grs_] + + + + +## Teatru in Casteddu + +Giovia e chenabura chi benint, cumintzende a sas 21, in su teatru Alkestis de Casteddu, b'at a essere "Per amore di Sarah". + +S'ispetaculu est s'istudiu de sas operas teatrales de Sarah Kane. + +Su regista est Sergio Piano e s'ispetaculu est una produtzione noa de su teatru Alkestis. Si chircat de dare unu cuadru cumpletu de s'universu drammaticu e biograficu de s'iscritora inglesa Sarah Kane. + +S'iscritora s'est morta in su 1999 cando teniat 28 annos a pustis de aere presentadu a su pubblicu una muda de testos e de regias teatrale de importu mannu pro su teatru inglesu. + +At cumintzadu in su 1994 cun sa trilogia de monologos Sick. + +In su 1996 est essida _Blasted_, un'iscandalu chi at partzidu sa critica britannica. + +A difendere s'iscritora si bi sunt postos, in mesu de sos ateros, Harold Pinter, David Edgard ,Caryl Churchill e Edward Bond. + +Un'apuntamentu de importu mannu pro Casteddu e pro sos chi lis praghet su Teatru de calidade.[_grs_] + + + + +## I misteri del Supramonte + +Gianni Pititu, giornalista numenadu e iscritore importante, at sighidu semper cun passione sos eventos de sa Barbagia e at tentu s'oportunidade de nos podere contare cun connoschentzia direta totu sa sotziedade e s'istoria de sa Sardigna de s'internu. + +In custu libru, _I misteri del Supramonte_, isse nos contat su dramma de sos urtimos secuestros: vitimas e parentes . + +Su secuestru de persona est unu delitu chi at infamadu s'onore e s'istoria de sa comunidade sarda de s'internu ca non b'at ateru reatu prus malu e odiosu. E pro bonasorte, como semus unos cantos annos sena faghere atos delincuentziales de cussa natura, ma b'est istadu unu mamentu in ue cust'atividade fiat devennida un'industria fiorente de redditos mannos pro tzertos ambientes cun resurtados distrutivos pro s'economia sarda de s'internu e de sa Sardigna in generale. + +Pititu intrat in su corpus de su secuestru, dae sa fase de sa preparatzione finas a sa conclusione e esaminat formas diferentes de tipologias e de cumportamentu de sos bandidos e de sos secuestrados chi variant dae tempus a tempus e sighint su cambiamentu de sa sotziedade: bastat a pessare petzi a su logu de sa presone chi in carchi mamentu at cambiadu dae sa gruta de sos montes nostros malos a connoschere pro arribare finas a sas tendas de campegiu prus mobiles e malas a reconnoschere . + +Cust'opera est su resurtadu chi podet otennere un'omine chi connoschet bene su territoriu, sa gente e sas leges chi la guvernat. E totu custu est iscritu cun un'iscritura bella e prana chi petzi una pessone chi manigiat cun naturalesa sas leges culturales de su giornalismu impignadu e de sa literatura seria est a tretu de faghere. [Barore Liori] + + + + +## Sa chistione de su bullismu in sas fèminas + +Pitzinnas malas creschent e devenint mamas perigulosas. A parrere de sa psichiatra inglesa Sue Bailey, su bonu de sas bias est su chi capitat a sas pitzinnas malas, sas chi essende pitzinnas o pitzocas matzant o mobizant sos de sas levas issoro- at ispricadu s'esperta de s'University of Central Lancashire in una cunferentzia de su Royal College of Psychiatrists in Glasgow, in Iscotzia- arriscant de faghere dannu de las ingraidare minores, a pustis de raportos sessuales violentos. E comente naschet sa creatura, sunt mesu gaddinosas e arrennegosas. Su figiu lis paret un' inimigu ca unu cumportamentu infantile lis paret fatu a posta e su pitzinnu bi podet istare male a beru, custu narat sa psicologa. + +Sos espertos, si leghet in sa BBC on line dant cara meda a su fatu chi su bullismu in rosa est prus raru chi non su de sos omines, ma forsis est peus de s'ateru ca sas pitzinnas , tratadas male, arriscant de trasmitere sos problemas issoro a sos pitzinnos, de essere isoladas e de tennere ategiamentos distrutivos. + +Tocat a cumprendere sa chistione e de bi intervennere, cun programmas prenatales pro custas mamas malassortadas.[_grs_] + + + + +## Brincadu su tour de Lucianu Pavarotti + +Luciano Pavarotti, 70 annos, su cantante liricu italianu, su prus mannu de sa leva sua, at detzisu de rinviare su tour de saludu. + +L'at a faghere annoas, in su 2007, ocannu non si la sentit. + +Custa chida est in Noa York, comente at naradu sa manager sua, e lu sunt operende a su pancreas in ue bi tenet unu tumore. + +Sos dotores b'ant atzapadu una massa maligna pancreatica, comente li fiant faghende ateros esamenes. + +Pro fortuna sa massa tumorale non fiat manna meda e duncas bi l'ant fata a nche la tirare totu cun un interventu chirurgicu. + +A su chi paret Luciano Pavarotti s'est riprendende bene siat de carena siat de conca. + +Como at a devere faghere curas meda e dae cussu non podet faghere su tour ocannu. + +Dae totus sos ammiradores suos un auguriu mannu de coitare a sanare e de torrare su de in antis.[_grs_] + + + + +## Mortu Syd Barret + +Syd Barret, fundadore de sos pink Floyd in su 1965 est mortu. + +L'at naradu unu portaboghe de sa band betza. + +Barret teniat 60 annos e fiat una figura importante meda de su _rock progressive_ de sos annos sessanta e de sos primos annos setanta. + +Su cantante e chitarrista aiat dassadu su grupu in su 1968. + +In sos urtimos trinta annos non s'est fatu bidere meda e biviat a sa sola in Cambridge. + +Fiat malaidu de diabete ma non s'ischit s'est mortu dae cussu o si b'at ateras causas de sa morte, non s'ischit dae ite est mortu. + +Est mortu serenu, at naradu su portaboghe. + +S'interru at a essere fatu in forma privada pro sa familia.[_grs_] + + + + +## Chistione AIDS in Sudàfrica + +In Sudafrica s'AIDS intrat in su mundu doradu de sas telenovelas. + +Nandipha Matabane, personagiu noditu de sa serie 'Isidingo', de sas telenovelas prus bidas de Sudafrica, s'at a ismalaidare pro Fiction, pro binchere su pregiuditziu chi b'est meda in custa natzione. + +S'Hiv in Sudafrica ferit una pessone subra de nove, ma mancari gasi sa chistione no fiat mai istada afrontada in trasmissiones de a de die imbetzes si nde arresonaiat petzi a de note. + +E duncas sos iscenegiatores s'ant pessadu custa cosa, faghent ismalaidare una pessone chi in sa _soap_ nde l'ant fatu a caddu e a pee. In sas ateras puntadas difatis l'aiant ricacatada e violentada, e aiat perdidu su figiu in un'esplosione. Giovana e bella, aiat isperadu de devennere presentadora televisiva, ma in antis de cumintzare aiat iscobertu de essere sieropositiva. E como at a intrare in Aids conclamada. + +"Cherimus contare s'aids dende isperu a su pubblicu, non bi cheret isporamentu in custa chistione, no est totu bellu, ma si bi devet gherrare e cherimus dare custu messagiu" narat s'autore de sa serie Greig Coetzer. [_grs_] + + + + +## Avistadu un'iscualu biancu in Lampedusa + +Ant avistadu un'iscualu de unu metro e mesu in Lampedusa. + +Est una cosa importante meda ca est su segundu casu documentadu fotograficamente in su mediterraneu. + +S'iscualeddu biancu, ispetzie proteta a livellu mundiale e minetzada meda, l'ant avistadu e fotografadu sos biologos de su tzentru de Lampedusa, su tzentru de chircas cts pro sos delfinos. + +Como a su chi narant sos espertos, est forte meda s'ipotesi chi in cuss'ala de su mare nostrum b'apat una _nursery_ de custa ispetzie, cosa importante meda a beru. + +A banda de sa sientzia chi cussiderat custa cosa in manera etzetzionale bi diat aere prospetivas galu de prus de turismu e de isvilupu pro cust'ala de su mediterraneu, tocat duncas a dare cara meda a custu eventu.[_grs_] + + + + +## Paris cun Jovanotti in Serbariu sa Vegetable orchestra + +At a sonare in Serbariu sa _Vegetable orchestra_ in su cuntzertu de su cantante rap. + +Custa orchestra est particulare ca impreat s'ortalitzia a ghisa de istrumentos musicales. + +Un'ocasione in prus pro sos apassionados de Jovanotti de bidere, in prus de su mitu issoro, un'orchestra particulare a beru. + +Sa _Vegetable orchestra_ est naschida in Austria comente fiant finende sos annos noranta e presentat un'ispetaculu cun crocorigas, pedringianu, latuga, patatas etc, faghende diferentes generes musicales, dae sa traditzione europea a s'africana colende*nche in s'isperimentaztione eletronica. + +S'ateru sero est cumintzadu in Foligno su Buon Sangue Tour, mancari non b'apat apidu gente meda su cuntzertu s'est fatu e fiat emotzionante meda. + +Su cantante s'est presentadu cun sa mallia de sa natzionale e at faeddadu de su mundiale narende chi est un' esitu de s'Italia intrea. + +Tando at cumintzadu a faghere totu sos branos prus nodidos suos dae _L'ombelico del mondo_ a _Ragazzo fortunato_. + +Unu bellu cuntzertu chi isperemus at a faghere finas in Sardigna.[_grs_] + + + + +## Ortobene, sa comuna sistemat su parcu + +Sa comuna est dende cara a ponnere a postu s'aera de s'Ortobene: b'est torrada s'erba, faghende su logu prus bellu e ordinadu e gai matessi ant fatu unu cantu de sa rete betza. + +Non si podet caminare in s'erba finas chi nche benit segada sa prima bia, ma unu muntone de gente custa cosa no la rispetat e antis rispondet cun arrogantzia e maleducatzione. + +Ant finas addereretzadu s'impiantu de illuminatzione e paris cun cussu totu sas tzentrales eletricas;b'ant postu sos luchetes pro chi no las abergiant e como ant a acontzare fians sos giogos de sos pitzinneddos. + +Unu grifone b'est duradu petzi una note ca si l'aiant leadu, ma sa comuna bi l'at postu nou deretu. + +Sunt a puntu de aberrere unu cantieri pro acontzare su caminu nou de Sedda Ortai, b'at unu gastu de unu millione e 545 migia euros. + +Sa comuna s'est ponende a faghere su chi devet e devet sighire ma b'at bisongiuu de totu sos nugoresos pro chi a beru s'Ortobene siat unu logu prus bellu puru.[_grs_] + + + + +## Tazenda, unu cambiamentu + +Est essidu comente fiat finende su 2005 su discu nou de sos Tazenda. + +Su titulu est Bum-ba, forsis, comente narat sa prima cantzone, una bomba de energia chi essit dae una trumba. + +Ca a beru in custu cd de sos Tazenda si potet intendere un'energia diferente dae sos ateros cd, forsis s'est abbandonadu unu pagu su _sound Tazenda_, chi aiat caraterizadu sos album de sa fama cando pro sa prima bia chiterras eletricas si misturaiant cun sos sonos sardos de su tenore e de sas launeddas. + +Como est cambiada carchi cosa, in parte de Parodi b'est Gian Mario Masu chi cantat bene su matessi, ma chi forsis galu devet creschere, ma b'at pagu. + +In prus pero sa boghe de Gigi Camedda est megiorada meda a beru e sas cantzones de Gino Marielli sunt galu issas, bellas che a semper. + +Dae inoghe essit Bum.ba, sonoridades sudamericanas, frutu de unu biagiu a Cuba, ant naradu, ritmu a imboladura e musitzistas chi diant faghere sa figura issoro in ue si siat chi los pongias a sonare. + +Iperemus chi custu discu torret sos Tazenda a ue lis tocat, a ue fiant, a s'esitu internatzionale, ca su discu meritat meda. + +Dia cherrere signalare duas cantzones, _La vida la vida eh _ e _Bandidos_, cun unu ritmu chi ti pigat. De ascurtare. [_grs_] + + + + +## Atacu in Gaza + +Est pretzipitende sa situatzione in s'Oriente probianu, a pustis de su ricatu de duos sordados israelianos e de sa morte de ateros sete in unu raid de gherrillieros Hezbollah in sa lacana israelo-libanesa. Forte meda sa risposta de Israele chi at cumintzadu sa mobilitatzione de sas tropas de riserva. In s'interi sighint finas sos _raids_ israelianos in sa Fasca de Gaza e in un'atacu aereu sa note colada sunt istados fertos bator militares de Hamas. S'atacu at finas cajonadu sa ruta de una palatzina de tres pranos e suta de sas matzerias sunt istados agatadas noe pessones, de custas sete fiant pitzinnos. Su presidente de s'Anp Abu Mazen est valutende in custas oras s'oportunidade de dare sas dimissiones e isorvere s'Autoridade Natzionale Palestinesa._ [rpt]_ + +__ + + + + +## Tzentru nou de chircas pro Google + +Google at a fraigare in sa tzitade de Ann Arbor in su Michigan unu tzentru de chircas chi at a dare unu traballu a unos 1000 dipendentes in sos 5 annos chi benint. Sa noa est istada dada dae sas indiscretziones de s'istampa, ed est istada ufitzializada in una conferentzia istampa. Pro su progetu in s'istrutura at a essere sistemada un'untade de AdWors, sa divisione de servitzios pubblizitarios de su grupu de Mountain View. S'initziativa tenet su sustegnu de Larry Page chi est unu de sos fundadores de Google. [_rpt_] + + + + +## Pistoia Blues + +At a essere su cuntzertu de Vinicio Capossela a aberrere sa de 17 editziones de su Pistoia Blues. + +Tando sa cosa prus importantes at a essere sa "tre dies" blues, dae chenabura 14 a dominiga 16 de triulas. + +B'ant a essere sas anteprimas natzionales de Bob Dylan, Ben Harper e Robert Plant. + +Ant a cantare finas sos Gov't Mule, Gov't Mule, Dirk Hamilton e The Bluesmen e sa _band_ di Elliot Murphy cun su chitarrista Olivier Durand. + +Cras giovia 13 de triulas Vinicio Capossela s'at a esibire cun Marc Ribot, chitarrista de Tom Waits e Elvis Costello. + +Custu chitarrista at una matriche particulare de manera latina meda e de siguru at a faghere bellas sorpresas a su pubblicu de Pistoia, sa de cras est sa prima de chimbe bias chi s'ant a esibire paris. + +Su cantautore, naschidu in Hannower, at a presentare unas cantas cantzones de s'urtimu discu suo _Ovunque proteggi_ ma b'at a aere logu finas pro _Scivola via via_, _Che cosse l'amor_ ateras cantzones meda. + +Su de Capossela est un'ispetaculu cun preigas e brias, ma cun serenadas e balladas durches.[_grs_] + + + + +## Calore a mòrrere + +Est torradu su calore mannu in Italia, pariat finidu, imbetzes est galu peus. + +Su ministeriu de sa salude at aumentadu sas initziativas de preventzione e de informatzione. + +Su ministru Livia Turco at naradu: "Sos responsabiles devent esser informados de continuu, custu est su chi tocat a faghere." + +E duncas ant postu un'integratzione, istrutzione cun istruturas sanitarias, servitzios sotziales e volontariadu pro sos betzos, sos marturios e sas pessones in conditziones economicas metzanas. + +B'at finas una cunventzione cun sa Rai, cada die a sas 7.50 un espertu at a dare cunsigios pro dare cara a sa salude cun custu calore. + +Dae chenabura b'at a essere su numeru birde chi at a dare sas rispostas a sas pregontas prus frecuentes e a sas pessones prus in arriscu. + +Isperemus chi custu calore mancu passet.[_grs_] + + + + +## Sa cancione de is frades Barraccas + +_A cura de_: Antonangelo Liori + +_Editore_: Edizioni Della Torre + +_Data de pubblicatzione_: 1993 + +_Collana_: I libri dell'identita + +_ISBN_: 88 7343 2468 + +Custa "poesia" est istada semper connota dae sa gente desulesa comente _sa cancione de sa cunfessione_, finas a cando Antonangelo Liori non at curadu s'editzione pro Della Torre, in Casteddu, in su 1993. A narrere sa beridade un'atera pubblicatzione fiat istada fata in unu fogitu iscapu in su 1920, imprentadu in chentu copias. Sos frades Barracas, gente chi non s'ischit mancu chi siat esistida ca non tenimus signales seguros e cuncretos de su passagiu issoro in custu mundu, los connoschiat sa gente desulesa comente _Sos Aulles_, erentzia de Saul. + +Narat su contu chi sos duos frades aiant improvisadu custos versos faghende su casu in unu cuile de su comunale desulesu a pustis chi fiant torrados dae ierrare in Campidanu. Narat puru chi, sigomente in su cantu si sunt permitidos de tocare puntos de Sos Cumandamentos, su late si fiat torradu in sambene in sas manos issoro. + +Su cantu, chi si cumponet de 480 versos endecasillabos, isvilupat s'istoria de una cunfessione ue unu faghet su cunfessore e unu su penitente arribende a creare una morale catolica - barbaritzina ue sa finale urtima deviat essere s'insegnamentu de sos deghe cumandamentos. Paret puru chi subra de sos duos frades b'esseret istada sa presentzia de unu regista imaginariu, unu preideru a beru, chi aiat ispiradu sos frades in s'itinerariu poeticu. + +Tocat a narrere puru chi tra sos duos poetas b'at diferentzias de sustantzia: su penitente aparit prus alligru, cun su versu prus armoniosu, prus echilibradu tra rimas e assonantzias. + +S'ateru, su cunfessore, est prus moderadu, non bolat in sos chelos de sa fantasia, non si lassat trasportare dae s'istintu o dae s'estru. Ambos duos sunt in ogni modu pretzisos in sa metrica e in sa rima e sa cosa est rara cando sa poesia apartenet a su filone populare . [Barore Liori] + + + + +## Tzìnema:83 paises invitados a s'Oscar + +Sos organizadores de sos premios Oscar ant invitadu 83 paisos, finas s'Italia a partetzipare a sa competitzione pro sa megius pellicula istrangia. Intre sos paisos invitados bi sunt pro sa prima borta s'Azerbaigian e Kirghizistan. S'annu coladu bi sunt istados sos Territorios Palestinesos. Sa categoria de s'Oscar pro sa megius pellicula istrangia est istada istituida in su 1956. In cuss'annu at bintu su film de Fellini _"La strada". _Podet partetzipare a sa competitzione pro sa megius pellicula istrangia, petzi unu film pro paisu._ [rpt]_ + + + + +## Militzia de fèminas in Fatah + +Sunt giai duas chidas chi sa "proja de istade"-custu est su numene de s'operatzione militare chi est in cursu- nch'est falende subra de sa Fasca de Gaza e de sos abitantes suos. Dae sa catura de su caporale Shalit s'esertzitu israelianu at mortu chimbanta palestinesos. In sa majoria fiant militzianos armados, ma suta de sas bombas sunt istados agatados finas tziviles e pitzinnos. Una punitzione colletiva chi sas feminas de Fatah b'ant rispostu cun una luta armada. Oe unu gruppu armadu nou s'est presentadu a s'istampa: sunt 100 feminas ligadas a su partidu de su presidente Mazen, al Fatah e a sa fatzione sua armada sas Brigadas de sos Martires de Al Aqsa. Una de issas, Um al Abed, at annuntziadu sa naschida de su grupu in Gaza city e at decraradu chi sas feminas-chi benint dae sa Tzisgiordania, dae Gerusalemme, e dae sa Fasca de Gaza- si sunt ofertas de ghiare atacos mortales in Israele comente risposta a s'invasione che est in cursu. Sas feminas de Fatah, ant finas promissu de cumbatere contra a sos esponentes de Hamas chi sunt faltosos de sa morte de esponentes meda de Fatah. Su riferimentu printzipale est sa morte de unu militzianu mortu dae sos militzianos de Hamas, e custu documentu ponet in lughe chi sa gherra tzivile intre Hamas e Fatah est torra a puntu de esplodere._ [rpt]_ + +__ + + + + +## Racconti della montagna + +_Editore_: AM&D Edizioni + +_Data de pubblicatzione_: 1997 + +_Collana_: I GRIOT + +_ISBN _: 88 86799 22 5 + +_Preju_: L. 25000 + +Antonangelo Liori est un'iscritore sardu e de Barbagia, comente narat isse etotu , de cudda terra chi lu ligat cun raighinas malas a morrere e chi si lu leat cun totu sa pessone comente unu destinu, su destinu nostru, omines e feminas de sa matessi terra. _Racconti della montagna_ est unu tentativu evidente de ricostruire in s'animu suo s'esistentzia, sa memoria e s'istoria de sa gente de custu logu. "Custu est unu libru de Contos : cronacas imaginarias, chi apo agatadu in paristorias colletivas o contos chi parent frutos de sa fantasia mia e chi imbetzes sunt una mesura de realidade ". Ma s'autore iscriet pro un'ateru iscopu. Cumprendet chi su tempus de custos Contos finit cun isse etotu e s'erentzia sua non at a connoschere prus pastores transumantes, non at intendere fentomare prus de maias e de majargias, de porcargios e de bandidos, non at a intendere prus su fragu de su foghile o su fragu antigu de menestra de fasolu o de castangias sicas. Iscriet tando pro cumprendere e pro si cumprendere, pro tancare sas ghennas contra a sas dudas chi si lu mandigant, pro allegerire su pesu de sa vida, e comente narat isse etotu "cando su pesu de sa memoria est superiore a su praghere de sos ammentos, tando mi nche isterro in sa soledade mia a isfogiare paginas antigas pro cumprendere si sas bisiones de sa mente mia currispondent a un'ipotesi de realidade ". Gasi iscurrent in custu libru sas imagines de sas biddas nostras e de sas istorias nostras, de su tempus nostru, su tempus de Barbagia : dae s'urtima preiga in sa bidda de sos ammentos a s'angioneddargiu de Pepe Colora, dae sas muscas magheddas a sa Crabarissa, dae Boborrissina a sa note de Nadale in ue non nch'est coladu Deus, dae Bachis Sulis a sas gherras de Orgosolo e a sa bidda de Orune, terra de ammentos . [Barore Liori] + + + + +## Tracce di memoria + +Editore: Edizioni Fondazione Sardinia + +Data de pubblicazione: 2002 + +Paginas: 269 + +Franciscu Sedda est un'istudiosu giovanu in Sientzia de Comunicatzione e at in pessu pubblicadu _Bortare sa tradizione**.**_ + +_Tracce di Memoria_ istudiat chimbe argumentos: sa memoria incompatibile; sa semiotizatzione de su corpus sardu; apuntos subra de su natzionalismu sardu; Antoni Simon Mossa e su fraigu de sa Repubblica de Sardigna; a s'origine de sa Sardigna autonomistica: s'idea sarda in sos iscritos de Bellieni . + +Custu traballu s'autore l'at fatu a s'internu de unu programma ideadu dae sa Fundatzione Sardinia chi a s'istudiu de sa Sardigna operadu finas a pagu tempus in su terrinu de s'istoria, de sa literatura e de sa giurisprudentzia at agiuntu in custos annos s'antropologia, sa sotziologia, sa psicanalisi e in cust'opera s'aspetu semioticu. + +S'indagine dimustrat ca mai finas a como nemos aiat tratadu sas ideas de Lussu e de Bellieni comente cuddas de Mossa in termines gasi impignados. Gasi podimus cumprendere chi s'opera de sos primos duos fiat istada indebilitada dae sos teoricos de s'autonomismu ligados a sos partidos mannos de sa prima repubblica e su de tres fiat istadu tratadu che a un'indipendentista estremista. + +Custu est su libru de sa memoria e istudiat sa memoria chi est sa mente e s'ispina dorsale de unu populu e est gasi importante chi, cando si detzidit de distruere unu populu, sa prima cosa de faghere est a distruere sa memoria ca est in cue sa raighina dae ue naschet sa bida umana e tzivile de totu sos populos de su mundu . + +Custu est s'argumentu prufundu chi istudiat Sedda e chi li faghet cumprendere chi sa memoria de su passadu nos aberit un'ateru caminu pro sos tempos imbenientes: su caminu e s'isperu de s'indipendentzia. [Barore Liori] + + + + +## La vedova scalza + +_Editore_: Adelphi + +_Data de pubblicatzione_: 2006 + +_Collana_: Fabula + +_ISBN_: 88 459 2039 9 + +_Paginas_: 182 + +_Preju_: 15,00 euros + +A pustis de _La leggenda di Redenta Tiria_ chi in su 2005 at permitidu a Niffoi de si faghere connoschere dae su pubblicu mannu e importante, sardu, italianu e internatzionale, custu ateru romanzu, editadu dae Adelphi, nos torrat a mustrare s'autore cun unu contu tiradu dae sa cultura de sas biddas nostras. Su logu est nostru de seguru ma respirat e si animat cun sa passione e su sentimentu de totu sas feminas e omines de totu su mundu. Ca custu est su modu de si presentare de Niffoi, omine e intelletuale sardu e barbaritzinu, ma omine de totu sos tempos e logos de s'universu, dae sos tempos antigos finas a s'era de su mundu globale. + +Su contu de sa biuda iscurtza est s'istoria trista de feminas meda de Barbagia chi lis ochient su maridu lassende.las solas cun issas etotu e carchi pitzinnu de pesare. E medas detzidint de abbandonare su logu de sa morte e de sa tristura pro no pesare un'atera pessone cun su signale eternu de unu destinu tragicu. Su dramma de Mintonia est de lassare sa bidda de sa morte ma cun s'idea fissa chi Micheddu suo non si podet lassare sena vindita . + +Custu ca s'istoria sua e de Micheddu fiat un'istoria unica. Istoria de un'amore tra una pitzinna e unu giovaneddu cando fiant minores, tra una femina de Barbagia e unu bandidu in edade prus manna, amore a fura e sena lughe, comente sena lughe fiat sa die chi si l'aiant postu in domo illadadu a corfos de destrale che a unu porcu, comente mai aiant fatu in Barbagia finas a tando. + +Custu est s'istoria de una malassortada, ma podet essere s'istoria de una terra intrea, sa Barbagia, terra nostra, medas bortas terra de tristura e de malasorte. Terra de Niffoi ch'iscriet custu contu in italianu comente sos ateros contos ma non timet a l'acumpangiare cun totu su lessicu e sos modos de narrere de su sardu de sa bidda sua. Gasi sa limba italiana est a tretu de s'irrichire e de irrichire s'istoria e de mustrare contos e fatos cun frischesa e autentitzidade. Miraculos de sas limbas. [Barore Liori] + + + + +## Kabùl: sas fèminas afghanas in sa polìtica + +In sa Camera Bassa de Kabul su 28% de sos rapresentantes sunt feminas, una pertzentuale de sas prus artas de su mundu. A pustis de sete annos dae sa gherra chi nch'at bogadu sos talebanos, pro una femina a faghere politica in Afganistan, bi cheret coragiu meda. S'onorevole Malalai Joya at naradu " In custu Parlamentu b'at meda ex cumbatentes mujaheddin, calicunu cheret rispetadu ca at gherradu pro s'indipendentzia de su Paisu nostru, imbetzes ateros sunt criminales ca lu ant destruidu e ant ochisu 60 migia pessones o sunt galu sustenidores de sos talebanos. Custos non devent essere in su Parlamentu ma in tribunale pro rispondere de su chi ant fatu". Malalai Joya at 30 annos est resessida a si sarvare dae atentados varios ca non dormit mai prus de duas notes in su matessi logu. S'Afganistan est su Paisu in ue sas feminas morint de partu (su 16 pro milli), su 60% de sas pitzinnas no andat a iscola, sos cojuios sunt impostos e non si contant sas violentzias, sos omitzidios e sos suitzidios femminiles. Essere feminas in Afganistan est un'arriscu. Duncas su resurtadu de sas eletziones de su 18 de cabudanni de su 2005 cun su 28% de feminas est una binghida manna. Issas ant un interessu magiore a dare contributos de paghe, isvilupu e democratzia. Habiba Sorabi, prima femina guvernadora de s' istoria de s'Afganistan at naradu chi s'isvilupu economicu e sotziale de sa provintzia de Bamiyan devet cumintzare dae su turismu. Sos progetos suos sunt de progressu e de paghe: isminare sos sitos archeologicos, faghere unu caminu de cullegamentu cun Kabul, progetare un'aeroportu a curtzu a sa tzitade, agatare e collire sos cantzos de sos Buddhas destruidos dae sos talebanos nessi pro nde faghere unu. Cando est istada eleghida sas feminas sunt istadas cuntentas ca no est ne unu segnore de sa gherra ne unu fundamentalista islamicu che a su restu de sos guvernadores de su Paisu. Su fatu chi in una sotziedade che a cussa afghana una femina siat in su guvernu e tengiat a sas dipendentzias suas collaboradores omines est unu signale mannu de isperu chi at dadu animu a sas feminas, dimustrende chi sas cosas podent cambiare.[_gcl_] + + + + +## Blitz de sos de Greenpeace in sa funtana de Trevi + +Unu grupu de ativistas de Greenpeace at cugugiadu cun una retza ruja manna manna totu sa Funtana de Trevi pro protestare contra a sa pisca pirata chi a parrere issoro si faghet in totu s'Italia e non petzi in Italia. + +In mesu de sa retza si b'est acaddada finas una giovana bestida de sirena chi si fiat faghende su bagnu in sa Funtana. + +Cando ant fatu su _blitz_ b'aiat chentinas de turistas chi, che a cada die, fiant compassende*si su monumentu, unu de sos prus nodidos de Roma. + +Sos de Greenpeace, fiant in ses e fiant bestidos cun una tuta bianca, ant postu duos istrisciones; in unu b'aiat iscritu "sa pisca pirata ochiet su mare", in s'ateru "sa retza chi nos bisongiat no est sa de pisca ma una retza de riservas marinas." + +Pro nche tutare sa protesta, comente b'aiat coladu unos trinta minutos, b'at supridu giustitzia in burghesu chi, sena intzidentes o abolotu, nch'ant leadu sos istrisciones e nch'ant mandadu sos ativistas abbassende*nche*los dae s'ala de subra de sa funtana in ue si nche fiant aposentados.[_grs_] + + + + +## Impresa de Porqueddu + +Un atera impresa pro su chitarrista nugoresu Cristianu Porqueddu, chi at pubblicadu a urtimos de lampadas su Cd Trascendentia vol. 3., su de tres capitulos de unu progetu chi previdet s'intzisione cumpleta de sos 60 istudios de virtuosidade e trascendentzia de Angelo Gilardino. + +Porqueddu est nugoresu, tenet 31 annos e est unu chitarrista classicu de fama internatzionale. + +Su progetu, un'isfortzu artisticu mannu, est cumintzadu in su 2004 e s'at a concruire in su 2007. + +Su cd l'ant registradu in Nugoro in sa Cresia de sa Soledade che a sos ateros duos, e presentat ispiratzione non de caratere musicale ebbia ma finas artisticu mescamente de pinturas, ammentamus sos mosaicos de Sant'Apollinare in Ravenna. + +Su progetu est sighidu e aprovadu dae maistru Gilardino matessi chi bantat su sonadore nugoresu e narat: "Est un'istrumentista de gabale, at fatu una chirca manna de sa musica de su 900 e de custa musica est connoschidore mannu". + +Su de bator cd at a essire in su mese de nadale, e s'intzisione at a cumintzare in atongiu. Como su maistru Porqueddu est professore in s'Academia de sa musica de Courmayeur frecuentada dae sos chitarristas europeos prus talentosos.[_grs_] + + + + +## Torneu de murra sena giogadoras + +Peruna adesione de giogadoras in su torneu de murra in Luvula. Paret chi a pustis de unu mamentu chi sas feminas fiant semper gioghende a sa murra como non nde tengiant prus gana. + +Maria Pala, giogadora sa prus nodida de Sardigna e organizadora de su torneu isperat chi si bi nde marchet calicuna a su mancu a s'urtimu mamentu, e gasi matessi totu sos ateros de s'organizatzione. + +In sa bidda sos giovanos sunt isetende meda su cumintzu de sa de bator editziones de su torneu de murra chi s'at a faghere in sa cresiedda campestre de Santu Nigola. + +Sos organizadores, ghiados dae Gigi Serra Kis e dae Maria Pala, sunt aprontende totu sas chistiones, dae su mandigu, sos pastores ant dadu sas berbeghes pro sa chena, a sas ateras cosas, s'iscritzione est 30 euros e s'at a faghere in loco dae sas 18 a sas 19. + +Ant a essere premiadas sas oto copias chi arribant sas primas. + +S'isetat gente dae totu sas biddas de a curtzu, Bitzi, Ollolai, Onieri, Gavoi, ma finas dae s'ala de Terranoa, dae s'ala de Tatari e dae Aristanis, pro unu giogu chi est in su DNA de totu sos sardos.[_grs_] + + + + +## Ferrero, nono a su ticket pro su ricòveru in s'ospidale + +Tassas chi creschent cunforme a sos redditos e sanidade chi at a essere de badas pro totus. + +L'at naradu su ministru de sa solidariadade sotziala Paolo Ferrero comente at finidu sa cunferentzia de presentada subra de sa relatzione annuale de s'istadu de sas tossicudipendentzias in Italia. + +"Non so de acordu subra de su ticket de s'ospidale prus artu pro chie tenet unu redditu prus artu, diat essere megius a faghere pagare de prus in sas tassas normales, ma no in sas prestatziones de sos ospidales si nono su chi si pagat in s'ospidale nch'at a essire in su matessi tantu de su chi si pagat in sas clinicas privadas cun sas matessi cunditziones de mercadu, e tando b'at a essere gente meda chi si nch'at a colare dae sa sanidade publica a sa privada, e custu tocat a lu evitare". + +E sighit su ministru "ca tando totu custa gente chi diat podere faghere custu isseberu at a pedire de non pagare prus sas tassas de sa sanidade ca issos no impreant sa sanidade publica ma sa privada". + +E finit "tocat a sighire unu criteriu chi chie prus nd'at prus pagat, ma sas prestatziones tocat chi siant de badas e pretzisas pro totus".[_grs_] + + + + +## Jimmy della collina de Pau + +Jimmy est unu balenteddu galu a crompere sos 18 annos, pro bona sorte sua. + +Ca si nono sa giustitzia nche l'aiat leadu deretu a Bonu Caminu imbetzes de nche l'issacare in sa presone minorile de Cuartucciu, chi est unu logu metzanu, ma est unu logu in ue s'isperu no est perdidu. + +Ca b'at omines che a Ettore Cannavera chi sunt tosturrudos e pessant de tennere a s'urtimu mamentu ustinos chi sa sotziedade de oe cunsiderat marcados dae s'astru dae comente ant postu pee in custu mundu. + +Custu est, in pagas paraulas, su contu chi Enrico Pau contat leende*lu dae su libru de Massimo Carlotto. Contat de una Sardigna istrana e de seguru non de cada die, e at a rapresentare s'Italia e mescamente sa Sardigna in su Festival de Locarno. + +"Custa mi l'apo pessada comente apo letu su libru de Carlotto, unu contu chi paris cun s'iscenegiadora Antonia Iacarino amus chertu cambiare" narat Pau "ca si su libru contat sa realidade de su Venetu nois cherimus contare unu contu de sa realidade sarda: est unu contu imbentadu ma chi non s'iscostiat meda dae una muntone de istorias chi si bivent in sa terra nostra.[_grs_] + + + + +## I nuraghi tra archeologia e astronomia + +_Editore_: Agora nuragica + +_Data de pubblicazione_: 2004 + +_Paginas_: 120 + +_Preju_: 9,90 euros + +S' archeoastronomia in Italia est naschida in su 1994, cun s'addoviu chertu dae Sabatino Moscati cun su titulu: _Archeologia e astronomia, esperientzias e prospetivas imbenientes_. In custa materia noa s'astronomia est paris cun s'archeologia e su resurtadu est chi s'archeologia non podet prus galu abarrare orientada petzi a sa chirca de sos elementos de argumentos istoricos, artisticos o de fraigu ma devet cumintzare a si ligare a totu sas sientzias de sa natura, si cheret a si misurare cun istudios e resurtados prus pretzisos e curretos. Custu est caminu nou ue si moet Mauro Peppinu Zedda chi at cumintzadu cun sos alliniamentos de Brabaciera. Zedda est omine chi at de seguru chircadu zente importante de totu su mundu pro cumprendere megius custu argumentu nou ma est omine puru chi traballat in su campu cun bussola e tacheometru in sa manu. Unu metodu de indagine seguru de Zedda est de regollere una serie manna de datos e los ponnere a cunfrontu in antis de espressare cale si siat istima ca est in su datu sientificu su balore de s'iscoberta. E in custa opera Zedda nos presentat sos resurtados de bindighi annos de chirca faghende nos cumprendere su valore de s'archeoastronomia chi istudiat un'epoca ue si podet pessare chi sa gente creiat chi s'arbeschida e su tramontu podiant sighire unu disigiu non terrenu. Si gasi fiat sa bisione de s'universu, sa dispositzione de unu nuraghe sighiat su movimentu de sa lughe e de sos astros tenende a mente sas eclisses, sos soltzitzios e sos ecuinotzios. In cust'aspetu archeoastronomicu de s'istudiu cumparet chi s'astronomia est sa sientzia pro nos faghere a connoschere su passadu e chi s'orientamentu de su Losa de Abbasanta o de su Santu Antine de Torrarba nos dat resurtados chi non sunt prus pagos importantes de cussos de sos tempios egitzios o de ateras partes de su mundu dedicados a su Sole. [_Barore Liori_] + + + + +## Juan Peron - Giovanni Piras + +_Editore_ : Edizioni Storiche + +Data de pubblicatzione: 2000 + +Preju: 11,87 euros + +Custu libru nos contat comente s'istoria complicada de unu de sos prus mannos istatistas de su Sud America, tres bortas presidente de s'Argentina, capu de totus sos " descamisados " , podet corrispondere a sa de unu giovaneddu de Mamuiada, emigradu dae sa bidda sua a sos printzipios de su Noeghentos cun ateros cumpangios de sa matessi comunidade. Custa est s'indagine seria e rigorosa chi at fatu Pepinu Canneddu cun cust'opera chi at tentadu de intrare in sa bida de custos duos omines, chi a pustis podent essere sa matessi pressone, chirchende de aprufundire fatos e documentos mai connotos in antis e chi cumponent un'unicu filu chi los ligat e los assimigiat. Canneddu si ponet una pregonta manna: proite Giovanni Piras aiat devidu cambiare numene e creare un'atera identidade a pustis de s'arribu in Argentina? Segundu isse, una risposta seria podet essere chi cun s'agiudu de su sogru isse aiat intrapresu sa carriera militare chi fiat cuntzedida a tzitadinos de natzionalidade argentina ebbia e duncas s'est agatadu in sa netzessidade de cambiare identidade. Totu su restu est determinadu dae una carriera chi non podiat essere prus firmada. Una cosa interessante ad ogni manera fiat chi Juan Peron daiat semper un'atentzione particulare a totu sos assotzios deemigrantes sardos trascurende carchi bia ateras prus importantes. Si difendiat su presidente narende chi su zaju suo fiat de origine sarda. De seguru chi a si cambiare identidade non deviat essere istadu gasi difitzile in cussos tempos cando sas fotografias in sa carta e in su passaportu non beniant aplicadas o sas improntas no esistiant pro nudda o sos archivios fiant male organizados. A ogni modu, nos narat s'autore, chi sa conclusione de custa istoria chi at apassionadu giornalistas, ambasciadas, servitzios segretos e tzente comuna tocat solu a su letore. Canneddu at fatu solu su dovere suo e l'at fatu cun seriedade e passione.[_Barore Liori_] + + + + +## Proposta ispantosa in Noa York + +A parrere de su cussigieri comunale de Noa York Joel Rivera, pro gherrare contra a s'obesidade tocat a serrare unos cantos locales de mandigu lestru pro nde minimare su numeru. + +De seguru faghet praghere chi calicunu in sos Istados Unidos si siat ponende s'anneu de sa grassaria ma forsis no est possibile a lu mediare minimende sa chistione a sas lissentzias de sos locales de mandigu lestru. + +Finas ca in bia b'at gente chi bi traballat e si bi istudiant, e a banda de custu in America b'at unu fiotu de gente chi sena su _cheesburger_ non podet istare, e a banda de custos bi sunt sos meres de sos locales chi non nde devent essere cuntentos meda. + +Rivera tenet resone cando narat chi in sos bighinados prus poberos su numeru de sos pitzinneddos grassos che porcu est artu, ca in ogni parte e logu b'at de custos locales e sa proposta sua de nche los illargare s'unu dae s'ateru che a cada ristorante in America est petzi de ammirare, ma sa solutzione de su problema est difitzile meda e non si podet minimare a custa cosa ebbia. + +In sas familias si chenat in manera isballiada, patatas frissas e turta de casu cun una tauledda de tziculate isorta in subra e no est chi cambiet meda dae su chi pigant in unu locale de mandigu lestru, chi in prus est unu de sos logos in ue sa gente si imbenit. + +Tocat a cumprendere duncas chi si devent minimare sas lissentzias de custos locales ma tocat finas a educare sa gente a un'alimentaztione e a un bida prus sana.[_grs_] + + + + +## Sa traditzione in sos media noos + +"Sos media noos e pro promovere su patrimoniu culturale bitzichesu" est su tema de s'addobiu de cras in su salone de prebania a sas noe, pro more de s'assessoradu a sa cultura de sa comuna de Bitzi. + +Duos sos puntos de sa serada: sa presentada de su cd de s'iscola de tenore e sa presentada de unu dvd chi s'intitulat "Bitzi coro de sa Sardigna". Ant a intervennere Natalinu Piras e s'etnomusicologu Marco Lutzu. + +Sa pellicula est duos annos chi at impignadu s'amministratzione comunale e contat de totu sas atividades e de sa cultura de sa bidda, in mesu b'at cantos teatrales de Bachireddu Bandinu e de Giuanne Carroni, e est trasmissu in s'aeroportu de Terranoa in sos logos promotzionales de Kara Sardegna. + +S'atera cosa de interessu mannu est s'iscola de tenores chi presentat su cd a sa bidda. S'iscola durat como oto meses e est fata dae sos maistros de su grupu dure, in mesu de totus si signalat sa boghe de Marieddu Sanna, a parrere de su chi iscriet sa megius boghe de sa bidda in tenores mannos minores e de mesu. + +Cuntentu mannu s'assessore Farina: "Su chi si bendet dae sos cd e dae sos dvd est pro acontzare sa cresia, mescamente su campanile" e sighit "augurios meda a sos giovanos de s'iscola de tenore, est sa prima bia chi si produit carchi cosa". [_grs_] + + + + +## Leghide sos contos a fìgios bostros + +A leghere contos a sos pitzinneddos finas dae cando sunt creaturas est una manera pro los agiuare a isvilupare in manera megius sas capatzidades linguisticas issoro. + +Resurtat dae un'istudiu fatu dae universidades americanas diferentes e pubblicadu in sa rivista Child Development chi narat chi sos pitzinnos chi sos babbos lis leghent carchi cosa cada die dae cando sunt creaturas tenent unu vocabolariu prus ampru dae deretu, cun carchi variatzione cunforme a sa limba chi faeddant sas mamas. + +Su cussigiu chi dant sos sientziados est duncas a leghere sos contos a sos pitzinnos e cando ismanniant a los faghere leghere a issos matessi ca nessi creschent megius e ischende prus paraulas, e si nd'ant a agatare bene a pustis.[_grs_] + + + + +## LinguaMón + +Sa "Domo de sas Limbas" est un'istitutzione naschida dae un'idea de Pasqual Maragall, presidente de sa Generalitat Catalana, durante su Forum de sas Culturas de su 2004, in Bartzellona. Custa istitutzione at unu progetu, e si narat Linguamon. S'obietivu est su de promovere sa preservatzione de sa diversidade linguistica in su mundu. + +Non si tratat de faghere unu museu pro s'ammentu de sas limbas mortas, ma de disignare unas cantas atividades cun proietziones in s'imbeniente. +In totu su mundu b'at unas 6.000 limbas e su mesu de custas sunt in perigulu seriu de iscumparrere. + +Sos programas de traballu de Linguamon chircant un'ecuilibriu intre sa documentatzione cientifica, sa divulgatzione e s'agiudu a istitutziones e impresas chi si cumpromitant in una politica plurilingue. + +Sa "Domo de sas Limbas " si organizat in areas distintas. +Su Tzentru Internatzionale de sas Praticas Curretas at a documentare sas esperientzias chi siant modellu de cunduta in cantu a mantennere sa richesa linguistica de unu logu. + +Su Tzentru de sa Diversidade Linguistica in su Tziberispatziu at a sighire e dare sustentu a sa presentzia de sas limbas in sa Rete. +Su Tzentru de sas Limbas Bias de su Mediterraneu s'at a incarrigare de sa mapa linguistica de custa zona e nd'at a faghere connoschere su patrimoniu. +Su Tzentru de su Multilinguismu est dedicadu a sas impresas e at a tennere comente traballu printzipale s'analisi de sos benefitzios de su multilinguismu in sas impresas privadas, in s'organizatzione interna e in su campu cumertziale, ue est impensabile su monolinguismu. + +Unu Tzentru de Informatzione Linguistica at a regollere ogni tipu de informatzione cun sa prospetiva de creare s'Osservatoriu Mundiale de sas Limbas. +Linguamon at a tennere finas unu tzentru de presentatzione de sa limba catalana e unos locales pro espositziones permanents, temporales o itinerantes. + +Sa web de sa "Domo de sas Limbas www.linguamon.cat si podet consultare in 20 limbas diferentes. Su sardu, pro como, no est presente, ma de seguru chi no at a faltare s'impignu individuale e, isperamus, de sas autoridades linguisticas sardas, a manera chi sa limba nostra bi siat in un'imbeniente no a tesu, comente bi sunt s'otzitanu e su guarani. + +Pro cunsolidare totu custu progetu, Linguamon tenet unu comitadu de onore internatzionale e comitados sientificos pro totu sos progetos e pro assistere in sas atividades de sos tzentros. Su comitadu sientificu internatzionale est cumpostu dae personalidades de totu su mundu e su presidedente est su sotziolinguista inglesu David Cristal. [gld] + + + + +## Creschet su nùmeru de sos pitzinnos chi pipant in s'edade de s'isvilupu + +Pro sa prima borta in deghe annos est creschidu su numeru de sos pitzinnos americanos in s'edade de s'isvilupu chi pipant. + +Lu narat su raportu de su "Center for Disease Control and Prevention" de Atlanta; unu cada bator de sos adolescentes americanos, de pretzisu su 23%, pipat sigaretas. Cando in su 2003 fiat su 21.9% e dae su 1997 fiant semper de mancu. + +Sos espertos narant chi sa curpa de custu aumentu est ca sunt bennidos mancu sos programmas istatales de educatzione in sas iscolas. Un'atera cosa de narrere est - at naradu Terry Pechachek, unu de sos istudiosos chi at fatu s'istudiu - chi a pustis de unos deghe annos chi no si bidiant prus, in sos films, iscenas cun pitzinnos pipende, como imbetzes sunt creschidas meda gasi comente fiant in su '50. + +S'unicu istadu virtuosu paret chi siat sa California, chi cun leges semper prus severas e cun tassas semper prus artas subra de sas sigaretas est resessida a minimare su fumu de sos giovanos fintzas a su 13.2%. [_apg_] + +> [Agi] + + + + +## Osteoporosi: cortisone e càusas segundàrias + +S'impreu pro tempus meda de meighinas a base de cortisone, sos trapiantos de organos, su fatu de abarrare firmos immobiles pro tempus meda (in casu de ictus o de lesiones ispinales) sunt sas causas de s'osteoporosi segundaria. + +L'ant sutaliniadu sos espertos riunidos in Firenze in su primu simposiu internatzionale "Causas segundarias de s'osteoporosi chi non si connoschent ma chi sunt importantes". + +"Sas causas segundarias de s'osteoporosi sunt comunas meda ma a s'ispissu non si connoschent e galu prus pagu sunt diagnosticadas" narant sas "Chairpersons" de su Simposiu, sa professora Maria Luisa Brandi de s'Universidade de Firenze, e su professore Sol Epstein, de Mt Sinai Medical School de New York. + +Segundu sos espertos, sunt prus diligas sas pessones chi pigant meighinas ormonales antitumorales, chie at fatu interventos cun by pass pro situatziones de obesidade e totu sas pessones chi giughent bassa sa vitamina D comente chie tenet problemas a sos renes e a su figadu. [_apg_] + +> [Agi] + + + + +## Ambròsia cun fògias de artemìsia: una pranta americana perigulosa meda + +Su polline de s'ambrosia, una pranta connota puru comente "ambrosia cun fogias de artemisia" podet provocare manifestatziones allergicas graes meda: infiammatzioes a sos ogros, a sa pedde e problemas a sa respiratzione, finas a provocare s'asma. + +Sos istitutos federales de chirca _Agroscope_ mutint a totu cantos a collaborare contra a sa difusione de custa pranta infestante meda. + +B'at una ghia informativa subra de custa pranta chi si podet iscarrigare dae internet e chi si podet agatare finas in sas cantzellerias de totu sas comunas. + +"Custa pranta nde cheret tirada dae sa raighina ca ponet in totue e est perigulosa meda" at naradu s'atera die a sos giornalistas Christian Bohren, istudiosu de sos istitutos federales de chirca _Agroscope ACW_. + +Pro nche tirare custa pranta tocat a ponnere sos guantes e cando frorit tocat a ponnere puru sa caratza antipruere. [_apg_] + +> [www.swissinfo.org] + + + + +## Orgosolo 68 - 70 + +_Editore_: Studiostampa + +_Data de pubblicatzione_: 1998 + +_Paginas:_ 350 + +S'autore de cust'opera, Pietro Muggianu, unu preideru de seriu, umile e de cultura manna, nos narat chi s'iscritura l'aiat giai fata in su 1972 e costituiat su fundamentu de sa tesi de laurea. Ma unu pagu pro mandronia o pro ateru s'opera est abarrada custoida in unu cascione pro 25 annos e petzi in su 1998, pro sos trint'annos de sos eventos de sa bidda sua, s'omine s'est detzididu a la pubblicare. Totus ischint chi su trienniu 1968 - 70 est istadu importante meda pro Orgosolo e pro su mundu intreu e sa cosa est ammentada in totue ma in Orgosolo tenet unu significadu particulare gasi chi, a parrere de Hobsbawn, duos sunt istados sos tzentros europeos de sa cuntestatzione de su sessantoto: Parigi pro sa sotziedade avantzada e Orgosolo pro su mundu rurale e arretradu. In custu libru sa bidda barbaritzina est bene fotografada, non tantu dae s'autore, chi si limitat comente narat isse etotu a sa chirca e sa catalogatzione de sos documentos de su Tzirculu culturale produidos in abundantzia, ma dae sos matessi documentos chi ant fatu opera de cuntestatzione, de informatzione e de propostas noas e medas bortas rivolutzionarias. Cussu fiat su tempus de "sa rivolutzione" cando Orgosolo at iscritu, cantadu , pinturadu sos muros e faeddadu a boghe arta e in craru: una comunidade acusada medas bortas de non faeddare meda. E cussos fiant mamentos de unidade contra a perigulos esternos chi podiant tocare su sentidu de sa zente, s'autonomia comunale e su modellu de isvilupu economicu; e fiant mamentos puru de divisione a intro de sa comunidade cun fraturas mannas, politicas e personales alimentadas dae unu passagiu istoricu in ue a meda gente pariat de podere cambiare su mundu in pagas oras imaginende tempos benidores de sotziedades prus giustas. Tempos de ideologias e de isperos, tempos de cunflitos verbales e umanos. Custu est su libru de sos documentos chi nos servint puru pro connoschere aspetos diversos de sa bidda: urbanisticos, territoriales, economicos, ocupatzionales e s'internu diretu de sa polemica politica, tzivile e sotziale de una comunidade in cambiamentu. Paritzos protagonistas de cussu mamentu sunt bidos galu giovanos: diat essere interessante chi, leghende custu libru, issos podiant espressare opiniones ue si podiat cumprendere si cussos mamentos istoricos de una comunidade importante tenent galu oe un' interessu e un'atualidade. Custa est una dimanda chi si ponet s'autore chi at fatu s'opera e chi l'at fata cun autoridade culturale e passione tzivile seria.[_Barore Liori_ ] + + + + +## Noas…EJA + +### mensile in sardu + +Noas... EJA + +Sende chi su sardu est sa de duas limbas de s'istadu italianu, pro cantidade de pessones chi la faeddant, sa presentzia sua in sos medios de informatzione est belle nudda, francu carchi tentativu imprentadu in pabiru. E no est sa prima bia chi finas su grupu de amigos chi est publichende custa serie noa de Noas est proende a dare iscritura e informatzione in sardu. Ma, a dolu mannu, non resessimus a dare continuidade a custos propositos e, tando, a pustis de unu, chimbe o deghe numeros, su tentativu s'indebilitat e morit, o ca mancant sos medios economicos o ca si nch'istracant sas pessones chi bi traballant. + +Pero ischimus cantu est importante, pro s'ufitzialidade de sa vitalidade de sa limba, a tennere a disponimentu medios de informatzione modernos. Finas pro isperimentare su sardu in su mundu de oe. + +E tando publicamus custa rivista totu in sardu, pro tratare argumentos de limba sarda/limbas, minorias, natzione sarda/natziones, cun s'idea de cuntentare chie tenet gana de leghere e imparare in sardu e cun s'isperu de sighire a lu publicare, cun s'agiudu de amigos o entes comente sa sa Regione Autonoma de Sardigna chi nos agiuant. + +eja + + + + +## Cantones de bandidos + +_Editore_: Edizioni della Torre + +_Data de pubblicazione_: 2001 + +_ISBN: _887343 340 5 + +_Collana_: I grandi poeti in lingua sarda + +_Paginas:_ 286 + +_Preju_: 10,33 euros + +Zente meda, medas bortas a tortu, narat chi s'istoria de sa Barbagia est un'istoria de bandidos e amigos issoro. Su tempus riparat sas ofesas e sanat sas fertas mancari non faghet a ismentigare chi s'istoria de custa terra at tentu fintzas cussa malasorte chi carchi borta est, pro disgratzia nostra, galu presente. Gasi su vate barbaricinu, Sebastiano Satta, comente nos amentat Manlio Brigaglia, aiat mutidu custos omines "bellos, ferotzes, balentes" . Cussos fiant sos cunterraneos nostros: sos bandidos de Barbagia, sos bandidos de su norantanoe. Fiant zente connota e birgonzosa in s'animu populare ispiraiant passiones e timorias. Fiant cuddos omines de Morgogliai ue paris cun unu carabineri fiant mortos duos frades de Nugoro, sos Serra - Sanna e duos cumpangios issoro. Fiat tando chi sa fantasia populare aiat ricramadu una frase: "Nugoro no est prus Nugoro, ca sunt mortos sos _tzigantes"_. E sas feminas puru teniant, a manera issoro, una dignidade e unu cuntzetu mannu de s'onore familiare e de su ruolu sotziale de sos bandidos. Si contat chi una sorre de sos Serra - Sanna, chi si faghiat mutire "sa Reina" , e non fiat solu unu paralumene, cando faeddaiat de sos frades suos, naraiat : "Frades mios non sunt bandidos, sunt senadores". Custu est su cuntestu culturale ue sunt bividos sos bandidos de s'Otighentos, sos bandidos de sa fine de unu seculu chi sunt istados forsis sos prus ferotzes chi sa Sardigna at mai connotu .E subra de custos contos ant cumintzadu a circulare chentinas de otavas e fozitos volantes chi sa zente de sas biddas faghiant a fura a leghere . Cussu est s'epocae cuminzat a creschere sa literatura iscrita cun sa difusione de custas cantzones criminales e medas pessones leghiant e connoschiant petzi cussos documentos "literarios" . Custa est un'antologia de poesias chi iscurrent in totu su seculu e chi cuntenent sos eventos de sos personagios chi in cussa epoca sunt bividos. Ateros testos presentados sunt istados iscritos in su Noeghentos cando sos **_tzigantes_** no esistiant prus mancari ateros bandidos si fiant fatos connoschere pro sa matessi malesa destruidora. In su libru sa detzisione de sistemare s'ordine antologicu cunforme a unu criteriu cronologicu currispondet a s'orientamentu chi pessat chi custas cantzones, mancari prenas de mitos populares, sunt semper documentos istoricos chi nos servint pro cumprendere non petzi sa biografia de calicunu personagiu ma s'animu populare e sa mentalidade de comunidades intreas. [_Barore Liori ]_ + + + + +## Sa Crèsia podet e devet fàghere meda pro sa limba sarda + +Don Nicola Tuligi est unu salesianu naschidu in su 1927 in Baunei, in sa diotzesi de Lanusei. S'est fatu missionariu a sos binti annos. At cumintzadu sa preparatzione sua a su satzerdotziu in Hong Kong +In su 1954 l'ant ordinadu satzerdotu e at cumintzadu a operare in India, in Shillong. +Como est diretore de un'Istitutu pro s'Educatzione Vocatzionale, in sa diotzesi de Jowai, in s'istadu indianu de Meghalaya (cap. Shillong), mannu 22.429, cun una populatzione de 2 milliones de abitantes. Cun 300 km de longaria e 100 km de largaria, est pagu prus o mancu comente sa Sardigna. +Don Tuligi, in un'Istadu che a s'India, cun chentinas de limbas, est naturale chi si siat interessadu de limbas. Comente sardu, in prus, at tentu sa sorte de faghere paragones intre sas limbas e de elaborare ideas subra de sa realidade e su tempus benidore de sas limbas chi de seguru ant a interessare sos letores de TN. +Amus connotu a Don Tuligi in posta eletronica e cun custu mediu l'amus imbiadu sas pregontas de custa intervista. Nos at rispostu deretu, narende*nos chi est "propiu cuntentu chi sa limba sarda siat andende a dae in antis " e saludende*nos cun "Deus siat cun bois ". + +Ite nde pessat de s'utilidade de una norma iscrita unica pro sa limba sarda, dassende a onniunu sa libertade de la pronuntziare comente li paret? +Tzertu chi sa limba comuna devet tennere una manera unica de iscritura e petzi gasi podimus narrere chi tenimus una limba comuna. Pero chergio narrere chi in s'ortografia non tocat de sighire s'italianu ebia ma ateras maneras de iscriere basadas subra de sos sonos de sa limba. Pro sa pronuntzia est megius a dare libertade: a bellu a bellu amus a ruere in su matessi caminu. + +Ite podet faghere sa Cresia pro afortire sa limba sarda? +De seguru sa Cresia podet e devet faghere meda pro sa limba sarda ca in Sardigna sa Cresia est sarda e no italiana. Sa Cresia devet aprontare deretu in sardu comunu sa Missa, sos Sacramentos de Batiare e Cojuiu. Devet faghere una Missa in sardu in Dominiga in totu sas cresias. Sos cristinos ant a andare a sa chi lis paret. Custu servit finas a acurtziare sa cresia a sa gente. + +Ite relatzione tenet Voste cun sa limba sarda? +Su sardu pro mene est sa prima limba, sa limba de su coro e de sa pitzinnia: sa limba de Mamai. Apo allegadu petzi in sardu finas a sos sete annos e cun unu pagu de italianu finas a sos doighi annos. + +Ite tocat a faghere pro assegurare unu tempus benidore a sa limba sarda? +Sighire su chi seis faghende, non si podet faghere a mancu, comente apo naradu in antis, de una norma de riferimentu. Pro la faghere creschere bisongiat de la faeddare e iscriere: in cresia, in sos giornales, in sas riuniones e, custu est de importu mannu, tocat a la faeddare a sos figios. + +Ite limbas connoschet? +A pustis de su sardu apo imparadu ateras noe limbas. Sa chi faeddo megius est su khasi, a pustis s'inglesu e s'italianu e su hindi. In sas ateras m'arrangio + +Ite at imparadu dae su cunfrontu de custas limbas? +Chi onni limba tenet su deretu a esistere, ca si morit sa limba morit sa cultura e sa traditzione de unu populu. +Faeddende medas limbas apo imparadu chi pro sa cresia, pro essere intesa de su logu, sa manera megius est a imparare sa limba de sos nativos. Pro cussu nois missionarios tenimus interpretes pro carchi mese ebia e a pustis faeddamus comente faeddat sa gente. + +Faeddende de sa limba khasi, cale est sa fortza chi tenet oe custa limba? +Faeddande de sa limba Khasi podo narrere chi in mesu a custa limba mi pariat de essere in Sardigna. Medas bias apo naradu a sos Khasis chi deo puru soe unu " Tribale" pero politicamente italianu comente issos fiant indianos. Medas bias apo inbidiadu custa Tribu ca in chentu chimbanta annos at podidu faghere su chi nois sardos no amus podidu faghere in milli annos. In custos montes onni bidda tenet sa limba sua pero est craru chi sas raighinas sunt aguales. Po cussu ant atzetadu sa limba comune e gratzias a issa tenent su sentidu de essere una ratza ebia. + +In cantos la faeddant? +Sos chi la istudiant in iscola e la faeddant in sas cresias sunt belle unu millione. In domo issoro faeddant sa chi lis paret. Custa limba iscrita la faeddant petzi in sete biddas, pero sas ateras biddas a curtzu la cumprendent. + +Ite origine tenet e in ue est faeddada? +Apartenet a sa familia Mon-Khmer, de su grupu austro-asiaticu, est faeddadu in unu territoriu chi s'agatat in s'istadu indianu de su Meghalaya, subra de su Bangladesh + +Ite reconnoschimentu tenet? +Como custa limba in sos distretos abitados da sos Khasis est comente su frantzesu in Frantza. finas a sa classe 4ª s'insinnamentu est in Khasi e a pustis in inglesu. + +Est presente in sa Cresia, in s'informatzione, in iscola, in s'aministratzione? +Est impreadu in sos Ufitzios, in Cresia, in sa televisione e sa radiu e como finas in s'Universidade. + +E sa literatura khasi? +Tenimus una surra de literatura. Giornales, libros, biblias , libros de iscola. + +Comente faghet su khasi pro sos termines noos? +Cando in Khasi non b'est sa paraula impreant deretu sa de calicuna atera bidda; sas paraulas noas de sas politica, religione e industria si podent faghere bortende su sinnificadu. O si no, si leat sa paraula inglesa e si pronuntziat a sa manera issoro e s'ortografia est in base a sa pronuntzia issoro. + +Ite at fatu e est faghende Voste pro su khasi? +Su cuntributu meu a sa limba khasi no est meda: apo publicadu carchi articulu in sos giornales catolicos e apo agiudadu a faghere paraulas noas pro sa terminologia cristiana. Un'atera cosa est chi apo cambiadu sos numenes cristianos in limba Khasi e los apo istampados in su calendariu. Custu po agiudare sa cresia e essere prus a curtzu a sa gente. Su numene meu, Nicola est in Khasi: Joplang; Benedetto: Kyrkhu; Diego: Kurupnam. Gasi, cando batiant, dant numenes de sa cultura issoro. [dsc] + + + + +## Arressamus su mercùriu + +Si nche finint 3.200 tonnelladas de mercuriu cada annu in totu su mundu. S'impreat pro nche tirare s'ogiu dae sas minas, pro sas oturatziones de sas dentes, in sas ainas pro medire sa temperadura e sa pressione, ma puru pro produire lampadas fluoroescentes a consumu bassu. + +Semus faeddende de unu minerale grae chi est galu como unu problema ambientale e sanitariu, de totu su mundu, chi no aurrat perunu paisu ne in bia de isvilupu ne industrializadu. Unu de sos impreos prus classicos de su mercuriu est in sa tzella eletrolitica pro sa produtzione industriale de su cloro e de sa soda. + +In Italia sunt 10 sos impiantos cloro-soda in totu pro una capatzidade produtiva de belle 982.000 tonnelladas de cloro a s'annu, e chi segundu su chi narat s'Unione europea ant a andare ricunvertidas in tecnologias chi incuinent prus pagu. Legambiente isperat chi custa ricunversione si fatzat intro de su 2010. [_apg_] + + + + +## Arriscu radiològicu + +Sa cummissione europea at detzisu de s'ingramessare a sa Corte de Giustitzia ca sa legislatzione de s'Italia no est cunforme a sas normas Euratom pro sa s'ammaniare a sas pranos de urgentzia e a s'informatzione preventiva chi est obrigu a dare a sa populatzione in s'ipotesi de urgentzia radiologica. + +S'Italia no at rispetadu sas normas prevididas in sa Diretiva Euratom 96/29 e in sa Diretiva 89/618. + +Sa Cummissione at bidu chi galu como sa Repubblica italiana no s'est adeguada. Una regulamentatzione natzionale crara e sena umbras est un'elementu essentziale pro assegurare unu livellu de protetzione de sa populatzione contra a sos efetos de sas radiatziones ionizantes. Mescamente pro s'ammaniare a sas urgentzias radiologicas, s'informatzione fata dae in antis est importante meda pro minimare sos efetos subra de sa salude in su casu de intzidentes rilevantes. [_apg_] + + + + +## Intzentivos a su carbone + +Su ministru de sisvilupu economicu Pier Luigi Bersani, in un'auditzione a sa cummissione de sas Atividades produtivas de sa Camera denuntziat s'arriscu "Segurantzia natzionale" pro s'energia. Proponet unu "misturu cun tecnologias noas". + +Pro su Ministru tocat a andare a in antis in su protzessu de sas liberalizatziones e punnare a impreare fontes meda de energia dende prus pesu a su carbone. + +"So pensende de finantziare su prus chi potzo s'impreu de tecnologias noas subra de su carbone" at naradu su ministru. + +Medas non cuncordant cun issu. [_apg_] + + + + +## S'eòlicu binchet su nucleare + +Sa potentzia eolica installada in su 2005 in totu su mundu est resurtada a dopiu de su nucleare (5.000 Mw dae su bentu petzi s'annu coladu). + +Sa previsione pro su 2005-2010 est chi sa potentzia eolica binchet su nucleare a su nessi de 5-7 bortas. Custos sunt sos datos chi sunt essidos dae unu cunvegnu in Roma intituladu "A pustis de su petroliu su tempus de sas tecnologias noas" in s'ambitu de Energetica. + +"Dae su mundu sientificu internatzionale nos arribant signales allarmantes meda subra de sas emissiones de Co2" at naradu su diretore de su Kyoto Club Gianni Silvestrini " Si no ponimus manu in antis chi si podet sos cambiamentos climaticos nos nche ghetant a terra e ant a essere de timere. S'unica manera pro los cuntrastare est a minimare sos consumos e a produire cantu prus si podet energia dae fontes rinnovabiles. + +Puru unos cantos istados de sos Istados Unidos de America, puru si no ant ratificadu su protocollu de Kyoto, ant detzisu de intervennere subra de sos consumos. + +In California, sos consumos sunt minimados de su 50% a cunfrontu de su restu de su Paisu e in su 2005 sos afarios de sas fontes rinnovabiles sunt arribados a 40 milliones de dollaros cun un'aumentu de su 30% in prus de s'annu in antis. [_apg_] + + + + +## S'istàtua de sa libertade a su bentu + +S'istatua de sa libertade at a essere lughigiada dae s'energia eolica e gasi puru su museu de Ellis Island. Difatis sa U.S. National Parks Service at sigladu unu cuntratu de fornidura de energia pro 27 milliones de KWh dae unu fornidore de energia ispetzializadu in energia rinnovabile, sa Pepco Energy Services, pro tres annos. + +L'at naradu s'Anev, S'Assotziu Natzionale Energia de su bentu chi cheret proponnere s'idea americana puru in Italia. + +"Diat essere bellu a immaginare de bidere sos monumentos nostros prus famados lughigiados cun s'energia eolica", at naradu su presidente de s'ANEV, Oreste Vigorito. Contamus chi cun sa parte de energia produida dae su bentu in su 2005, chi assumat 2.5 milliardos de kWh, si diat podere lughigiare totu sa tzitade de Roma intrea. Pro sa patria de sos monumentos bi diant podere essere isvilupos de istraviu cun su bentu. + +Calicuna cosa cuncreta est istada fata a livellu locale. Unas cantas comunas non pagant prus sa bulleta ca ant fatu acordos cun sos produtores de energia dae su bentu che a cuddu cuntratu fatu pro s'istatua de sa libertade. [_apg_] + + + + +## Su burdellu de sos cunditzionadores + +Chie istorbat su deretu costitutzionale a su reposu impreende impiantos de cunditzionamentu de s'aera burdellosos meda est mutidu a pagare una multa. + +Custa detzisione l'at leada sa Cassatzione cun sententzia numeru 23130 de sa I^ Setzione penale, a pustis de unu casu chi est capitadu in Palermo. + +Sa contraventzione est legitima puru si sas muidas de su climatizadore no nche colant sas lacanas postas dae sa lege, bastis chi istorbet sa sensibilidade media de sas pessones e sa tollerabilidade comuna. [_apg_] + + + + +## Allergia dae sa nutzola americana + +Morrere pro un'arachide. A dolu mannu no est un'esageratzione: sas nutzolas americanas tantu famadas sunt sa causa de formas graves de allergias chi si faghent a bidere cun gana mala, asma, edema e reatziones anafilaticas chi podent puru essere mortales. Finas a pagu tempus pariat chi fiat unu problema petzi de sos Istados Unidos, ca fiant issos sos chi mandigaiant prus de totu cantos sas nutzoleddas e totu sos derivados issoro, ma como est cosa chi tocat puru s'Europa. + +Dae su 1989 a su 1995 sos casos de allergia sunt aumentados in Gran Bretagna, in ue si carculat chi 600 migia de pessones sunt allergicas a sas arachides. Cale est sa causa? Puru in Tzina si consumant duos chilos de nutzoledda pro capite cada annu a cunfrontu de sos tres chilos de sos Istados Unidos, ma in Tzina s'allergia est rara. Pro ite? Sa resone podet essere chi b'at una predispositzione genetica e non petzi custu. In sa coghina tzinesa sa nutzola la buddint frissa e non turrada. + +S'ipotesi est chi sos metodos de cotura tzinesos miniment sa cantidade de allergenes. Pro evitare sas reatziones allergicas sa solutzione prus segura est a non mandigare arachides. Ma istudios meda cussigiant unu regimene prenu de arachides in sos primos annos de bida pro faghere a manera chi su sistema immunitariu suportet sos allergenes. In Gran Bretagna ant cumintzadu una'isperimentatzione subra de 480 pitzinneddos. [_apg_] + + + + +## Sunt sanos sos durches pro sos diabèticos? + +Unos cantos espertos pedint chi sos produtos pro diabeticos nche siant remunidos de su totu dae su mercadu ca, narant, cajonant su consumu sena moderatzione e tando favorint s'obesidade, chi causat sa diabete. + +Una de sas cadenas alimentares prus mannas de su Regnu Unidu at giai detzisu de nche dogare dae sos bancones custos produtos. + +Sos alimentos pro sos diabeticos podent essere prenos de grassos. Semus faeddende de tziculates, galletas, turtas, marmelladas, e durches de cada genia e cosa de biere chi podent essere etichetadas comente chi siant sena tzucaru ca giughent edulcorantes artifitziales. Ma custos produtos giughent unu livellu nutritzionale che a su de sos durches traditzionales, duncas giughent sas matessi calorias. + +Su perigulu no est tantu pro sas pessones diabeticas, chi pesant cada cosa, ma est pro chie los comporat cumbintu de no ingrassare petzi ca no bi giughent tzucaru sena abaidare sas calorias. + +> [www.internazionale.it] + + + + + +## Prus tensione nerviosa prus pagu timòrias + +Sa manera megius pro cumbatere sas timorias est de proare a si figurare sa tensione nerviosa o galu megius diat essere a pigare una bella dose de cortisolo. Sa tensione nerviosa est in antis de totu una risposta positiva a sas situatziones chi diant podere presentare unu perigulu, ca ativat totu sas risorsas chi tenet s'organismu pro una reatzione lestra e bona. + +Ma a su chi narat un'istudiu pubblicadu in sa rivista _Pnas _dae unu grustu de chircadores de Zurigu, su cortisolo podet serbire pro curare ateras timorias che a s'aracnofobia, s'agorafobia o sa claustrofobia. + +Sos neurofisiologos isvitzeros l'ant inditadu dende, custa sustantzia e medende sos parametros fisiologicos che a s'ansia, sos batidos cardiacos e sa cuntzentratzione de tzertas sustantzias in su sambene e ant pregontadu a pustis a custas pessones de narrere comente s'intendiant. Est resurtadu chi chie aiat biidu cussos ormones fiat prus pagu ansiosu e semper prus seguru.[_apg_] + + + + +## Sos betzos sunt prus asseliados chi non sos pitzinnos + +Chircadores de s'Universidade de Sidney ant bidu chi sas pessones prus mannas de edade sun prus pagu nevroticas de sos giovanos. Un'istidiu fatu gratzias a sa risonantzia magnetica fatu subra de pessones de edade incruida intre 12 e 79 annos narat chi s'istabilidade emotiva megiorat cantu prus colant sos annos a cunfrontu de su chi si pessaiat pro su decadimentu de sas funtziones tzelebrales. + +Sa proa de su benistare emotivu at mustradu chi sos individuos prus emotivos sunt cussos intre sos 12 e sos 19 annos, imbetzes sos prus fritos sunt cussos intre sos 50 e sos 79 annos. Sos volontarios fiant 242 pessones chi fiant propiu sanas de salude. + +Sa risonantzia magnetica e sa misura de s'atividade eletrica sunt serbidas pro monitorare sas rispostas de su cherbeddu cando fiant inditadas espressiones de sa cara de timoria o de cuntentesa. + +Sos giovanos sunt istados prus pagu pretzisos pro identificare sas espressiones de cuntentesa e ant controlladu peus sas emotziones negativas. + +A pustis de sos 70 annos su benistare emotivu megiorat meda e comente si siat si andat a innantis cun s'edade e si reagit megius a sas emotziones negativas. In pratica su cherbeddu cambiat e si addatat semper de prus pro nche colare s'emotividade. Cun sos annos su cherbeddu seletzionat sas rispostas a sos istimulos, afortende s'abilesa de reatzione. Sa chirca non faghet ateru chi afortire s'opinione populare chi sos annos e sos sacrifitzios de sa bida batint sabiesa. [_apg_] + + + + +## Tzina e Ìndia: intre isvilupu e crisi energètica + +A su chi narat s'urtimu Raportu _State of the world 2006_ su tempus benidore ecologicu de su praneta est in sas manos de sos colossos asiaticos chi ant a essere in su tempus benidore: sa Tzina e s'Ìndia, duos paisos chi a sa sola sunt destinados a brusiare intre 10 annos una cantidade de petroliu, carbone e cosa de mandigare chi est prus de su mesu de sa populatzione de totu su mundu. + +Semper istende a su chi narat custu Raportu parent duas sas cosas de faghere pro evitare unu muntone de disastros causados dae su fatu chi Tzina e Ìndia sunt arretrados meda in su setore ecologicu. Pro cumintzare diat tocare a istare prus atentos a su campu sotziale e ambientale (pro sa Tzina) e a pustis de basare s'isvilupu subra chircas e innovatziones capassas de minimare su consumu energeticu. + +Custu est in sintesi su Raportu _State of the world 2006_ fatu dae su Worldwacht Institute. [_apg_] + + + + +## Sos ungheresos e sos finlandesos tenent sa limba a cumone + +Sos ungheresos e sos finlandesos tenent sa limba a cumone. Difatis sos idiomas de sos duos Paisos apartenent ambos a su grupu linguisticu ugrofinnicu, difusu in s'Europa orientale e setentrionale in un'area chi andat dae su nord de s'Iscandinavia a sos rios Ural e Don. Custu grupu incruit belle 25 milliones de pessones e est partzidu in duos sutagrupos: su de sas limbas ugricas e su de sas limbas finnopermicas. Sas limbas ugrofinnicas faghent parte de sa familia linguistica uralica chi derivant dae un'unica limba base uralica faeddada finas a belle 6 migia annos a como. + +In epoca preistorica, sos grupos etnicos chi faeddaiant custa limba istaiant intre sos rios Kama e Volga (in Russia) e galu prus a s'est, intre sos trainos de su Kama e sos montes Urales. A pustis custas populatziones si fiant partzidas e unas cantas fiant emigradas in Europa. Sos estones, sos lapones e sos finlandesos si nche sunt apoderados in s'Europa de su nord, sos ungheresos imbetzes nche sunt andados a su coro de su continente. [_apg_] + + + + +## Il pastore sardo e la giustizia + +_Editore_: Edizioni Illisso + +_Data de publicatzione_: 2003 + +_Collana_: Scrittori di Sardegna + +_Paginas_: 338 + +Gonario Pinna, avogadu e figiu de avogadu, deputadu e figiu de deputadu, fiat giai un'avocadu cun esperientzia de bida e de professione bivida cun impignu, cando est torradu a Nugoro in su 1923 pro aberrere s'istudiu de su babbu e devennere gasi unu de sos avogados prus mannos e importantes de protzessos de ambiente barbaritzinu. Sa passione politica l'at batidu a si faghere eleghere deputadu in su 1958 cun un'impignu politicu chi l'at bidu a pustis de sa liberatzione aderire in antis a su Partidu Sardu e a pustis a su Partidu Sotzialista. Pubblicadu sa prima borta in su 1967, _Il pastore sardo e la giustizia_, podet essere cunsideradu su frutu de un'esperientzia professionale istraordinaria fata in paritzos protzessos cun una connoschentzia non petzi giuridica ma ambientale de prufundidade manna de sa Barbagia, solu comente unu chi est naschidu in cue e allatadu a cussa cultura, alimentada in sa pessone sua cun frecuentzias professionales e umanas de ogni die, podiat tennere . Su libru est partzidu in duas partes: in sa prima s'autore nos ispricat cale est s'imagine chi su pastore barbaritzinu tenet de sa giustitza e totu sas formas e sos sistemas ue cussa materia bivet, creschet e mediat in sa bona e in sa malasorte sa bida de sa gente. In sa segunda Pinna torrat a sa curiosidade leteraria sua cun sa presentatzione de una serie de contos chi tratant argumentos tirados dae s'esperientzia professionale o connotos a misura de sa connoschentzia orale chi at tentu s'ocasione de ischire dae sa bida de ogni die. Cumparit semper, ca faghet parte de su sentidu tzivile e professionale de s'autore, in totu su libru, sa distantzia manna tra sa giustitzia ufitziale de s'istadu e sa barbaritzina. Sa Barbagia est sa terra ue s'autore bivet e, meda de prus in su tempus suo ma galu presente in tempos de como, su mundu pastorale, chi in sos logos nostros contat galu meda, resistit cun totu sa manera de pessare, sas consuetudines e sas leges suas, a sos tempos modernos chi ogni die avanzant cun propostas noas e culturas noas. In sos tempos de s'autore s'argumentu fiat tzertu prus sentidu e un'omine che a isse lu biviat comente unu tema de sotziologia de su deretu e duncas comente ogetu de istudiu; lu sentiat galu de prus comente avogadu, politicu e intellettuale de Sardigna e de Barbagia ue fiat difitzile a faghere arribare sos primos frutos importantes de s'_autonomia_. Cumponnere custos duos mundos, culturas e giustitzias, sa barbaritzina e sa de s'istadu, est istadu pro Pinna semper unu dovere tzivile e un'impignu morale e intelletuale. [Barore Liori] + + + + +## Ustinu afganu + +Sa democratzia no at postu raighinas in Afganistan. Est su chi narat Peter Preston de su cuotidianu _The Guardian_. + +In s'istoria longa e violenta de custu paisu no b'at mai apidu unu tempus longu de guvernu istabile, legalidade e galu prus pagu de libertade. Est istadu semper e est galu como unu giassu de violentzia, illegalidade e instabilidade profunda. Est pro cussu chi non podimus pretendere de creare una sotziedade tzivile dae su nudda impreende sa fortza. + +Su problema est chi a diferentzia de s'Iraq, s'Afganistan non tenet istruturas betzas in subra de in ue si diat poder fraigare un'istadu. Naramus chi est galu unu paisu medievale: in sos montes afganos b'istant capos tribu chi giughent sos matessi lantziaragios chi sa Cia lis aiat donadu binti annos a como. No sunt dispostos a iscambiare sas armas cun unu tratore o unu sussidiu de su Fundu monetariu internatzionale. [_apg_] + + + + +## Prùere còsmicu + +Su pruere cosmicu nche ruet a sa Terrra. Cada annu belle 14 migia tonnelladas de pruere arribant dae su cosmo e andant a si depositare in sas regiones polares pro efetu de sa tzirculatzione de sos bentos. Custu est su resurtadu de una chirca fata dae su CNR e pubblicada in sa rivista _Nature_ in su mese de nadale de su 2005. + +Si tratat prus chi no ateru de partitzellas fines fines, prus minudas de unu granu de arena, chi si sunt formadas dae sa disintegratzione de meteorites de s'ispatziu interplanetariu cando tocant s'atmosfera intre sos 70 e sos 90 km de cuota. [_apg_] + + + + +## Mùsica e ballos in su Carpino Folk Festival + +Su Carpino Folk Festival est traditzionalmente unu festival ecleticu meda, chi cumbidat a su pubblicu suo bagas diferentes pro acurtziare sa gente a sa musica. S'agatant cuntzertos pro sa traditzione in giassos minores e ispetaculos mannos in sa pratza. Est una traditzione antiga chi in su paisu garganicu non nche trampat a nemos. + +Su Carpino Folk Festival est naschidu gasi, comente una festa populare manna a sonos de tarantellas. Sa traditzione como andat a in antis puru si est diferente meda dae su tempus coladu. + +Pro sa Sardigna bi fiat Andrea Parodi, sa boghe de como e fortza importante de sa musica etnica italiana, chi in custos urtimos annos est semper chirchende e isperimentende cun sa collaboratzione intre culturas diferentes de su mundu e de sa limba sarda. Dae sas esperientzias betzas etno-rock at bortadu pagina pro si dedicare a sa musica mediterranea. Cantzones in limba sarda, sas prus bellas melodias populares de sa Sardigna e de su Mediterraneu, rielaboradas dae issu cun arrangiamentos noos e originales, a partire dae su progetu ispetziale e acusticu de su totu: _Abacada_, chi l'at irrichidu de esperientzias in ambitu jazz e world music, finas a su live _Armentos_, s'urtima produtzione artistica sua dae sas sonoridades sardas e jazz chi ammentat migratziones, fata paris cun su noaiorchesu Al Di Meola. [apg] + + + + +## Bagas noas pro s'istràviu energèticu de sas impresas + +Approvatzione definitiva de sas diretivas de atuatzione de sas medidas pro s'istraviu energeticu de sas impresas prevididas dae sa lege finantziaria 2006. + +Puru ocannu s'Amministratzione regionale sarda at a sighire s'atzione de promotzione de sas energias rinnovabiles e de difusione de sa cultura de s'ambiente tramite s'inzentivatzione de s'istraviu energeticu in sas aziendas sardas. + +Pro su 2006 sunt a disponimentu 1.500.000 euros chi ant a serbire pro cuntzedere unu contributu in contu capitale (a fundu perdidu), finas a su 50% de sos gastos ammissibiles chi sunt istados sustennidos, pro su programma de istraviu energeticu de sas impresas. + +Sos programmas de investimentu aziendales ant a devere essere finalizados a minimare sos consumos energeticos e a s'otimizatzione de s'impreu de energia tramite sa ratzionalizatzione de sos impreos finales, su megioru de sas tecnologias, sos recuperos e sos istravios energeticos, sa diferentziatzione energetica e finas s'impreu de sas fontes rinnovabiles. [apg] + + + + +## Pubblicadu su Raportu informativu subra de sos refudos urbanos in Sardigna + +S'Assessoradu a sa Defensa de s'Ambiente de sa Regione Sardigna, at pubblicadu su de sete Raportos informativos subra de s'atividade de gestione annuale de sos refudos urbanos in Sardigna. + +Puru ocannu, gratzias a sos datos fornidos dae sas Amministratziones comunales, est istadu possibile a elaborare su cuadru subra de sa gestione de sa regorta diferentziada, sos costos e sa situatzione de sos impiantos de tratamentu/ismaltimentu finale. + +Dae su chi resurtat dae su 2005 sos datos sunt cunfortantes subra de s'andamentu de sa trasformatzione de su sistema de gestione de sos refudos. + +Sa regorta diferentziada est arribada a su 10% e est semper in aumentu e pro sa prima borta s'est bidu chi est minimada a beru sa cantidade de refudos giuta a sos impiantos de tratamentu e a sos muntonargios. [apg] + + + + + + + +## Lentes a sa Terra + +S'astronomu Roger Angel, de s'universidade de s'Arizona, at propostu in una cunferentzia in s'Academia Natzionale de sas Sientzias de Washington, unu pranu pro nche mandare in orbita milliardos de lentigheddas de mesu metru de diametru pro deviare sa lughe de su sole dae sa terra. Est s'urtima proposta pro chircare de minimare sos gas serra e limitare su caentamentu de sa terra. + +S'urtimu allarme est istadu dadu dae su climatologu de s'Ohio State University Lonny Thompson in sa rivista _Proceedings of the National Academy of Sciences_. Segundu isse su caentamentu in sa chinta de sos tropicos nch'at coladu su livellu de guardia e tocat a pigare in cunsideru ateras propostas de geoingennieria. Paul Crutzen at faeddadu de sos arriscos e de sos bantagios de chircare de infritare sa terra inietende tzurfuru in s'istratosfera a unu costu de chimbanta milliardos de dollaros, est a narrere su chimbe pro chentu de sos gastos de su mundu pro sos armamentos. [_fpn_] + + + + +## Sa Biblioteca de Sardigna pùbblicat su "Ditzionàriu entziclopèdicu de su libru sardu" + +Agatamus un'isula de isfogiare intre sas 480 paginas de su Ditzionariu entziclopedicu de su libru sardu, sa produtzione noa de sa Biblioteca Tzentrale de Cargeghe, chi festat su primu annu de bida, imprentende un'opera _omnia_ subra de s'editoria regionale. + +Un'aina pretziosa de istudiu, traballu, consultatzione, pro connoschere e aprunfundire s'istoria e s'atualidade de su libru in Sardigna, cun autores, titulos, editores, ma finas premios, istitutziones, bibliotecas e artzivos. + +Curadu dae su giornalista Corrado Piana, cun sa collaboratzione de espertos e de operadores de su setore e sa consulentzia sientifica de dotzentes e istudiosos de sas universidades de Tatari, Casteddu e Istocarda, su Ditzionariu faghet un'elencu de prus de 2000 boghes, operas e iscritores chi ant fatu, in belle unu millenniu, s'istoria de su libru in s'isula, dae sos Condaghes, sa Carta de Logu e sos Cartulares de Arbare a sos cuntemporaneos Salvatore Mannuzzu, Gavinu Ledda, Marcello Fois e Salvatore Niffoi, dende non petzi sos datos anagraficos ma finas una bibliografia acurada pro invitare a sa letura. + +Tancat su traballu una'apenditze rica meda, cun chentinas de ischedas sinoticas de sas bibliotecas sardas, de sos artzivos, de sos istitutos de chirca e de sas istitutziones pubblicas regionales. + +Su Ditzionariu at a essere disponibile in sas librerias de sa Sardigna dae su mese de santandria. [_sch_] + + + + +## Violèntzia contra a sas fèminas in Guatemala + +Amnistia Internatzionale acusat sa politzia de Guatemala de no investigare comente si tocat in sos casos de violentzia contra a sas feminas. In sos primos 6 meses de su 2006 b'at apidu 229 mortes violentas de pitzocas. S'annu coladu su numeru definitivu est crompidu a 665. In su 70% de sos casos non b'at mancu investigatzione, in su 97% non b'at arrestos. In ocasiones meda sas giovanas ant patidu violentzia sessuale, mutilatziones e ismermamentos. Trintases annos de gherra tzivile, s'influentzia de su narcotraficu e sa corrutzione a livellu istitutzionale ant favoridu e sighint a favorire s'impunidade de assassinos professionales in custu istadu de 15 milliones de abitantes.[_gmr_] + + + + +## Moolaadè + +_Moolade _est su titulu de una pellicula de su regista senegalesu Ousmane Sembene, essida dae pagu in dvd. Moolade cheret narrere interditzione. Sa matessi chi sas feminas de una bidda de Burkina Faso ghetant contra a ateras feminas de sa matessi comunidade, chi atzetant de sighire sa pratica terribile de sas mutilatziones genitales feminiles. Sa protagonista de sa pellicula est una femina, Colle Ardo, chi sest refudada de sutaponnere sa figia a sa pratica de sescissione, lutat pro difendere bator pitzocheddos chi si nche sunt fuende dae su ritu de sa purificatzione , Sa pellicula, chi at bintu sannu coladu _Un certain Regard _ in Cannes, est acumpangiada dae unispetziale subra de su regista e dae unu documentariu de Amnistia Internatzionale.[_fpn_] + + + + +## Su Guvernu bascu agiuat a sos familiares de sos presoneris + +Su guvernu bascu at aumentadu sos fundos destinados a sas familias de sos presoneris bascos detenudos in presones istrangias o de su restu de Ispagna. S'assessore a sa Giustitzia de su Paisu Bascu, Joseba Azkarraga, eris at rispostu a sas criticas de sos Sotzialistas e de sos Populares, narende chi "cuddas soventziones non diant essere netzessarias si su guvernu l'agabaret cun sa politica de nch'allargare a sos detenudos dae sas familias issoro", impreada mescamente cun sos militantes de s'ETA.[_gmr_] + + + + +## Istudiantes comunistas contra a sos catòlicos + +Membros de sa Federatzione istudiantes Ìndia, de ispiratzione marxista leninista, ant degolladu sos istitutos iscolasticos catolicos in s'istadu de su Kerala. Sa cajone de sa protesta est sa detzisione de unu tribunale locale de permitere a sas iscolas privadas de sighire a aplicare sas normas de sos annos colados, pro s'iscritzione de sos alunnos. Sa detzisione est in cuntrastu cun sa Lege de sos istitutos professionales de su Kerala, chi proibit sa tassa de iscritzione, lege cuntestada dae custos istitutos, chi la cunsiderant anticostitutzionale. S'archipiscamu de Changanassery, Powathil, at definidu sas manifestatziones "una vindita violenta". Su Kerala est s'istadu prus cristianu de s'Ìndia, cun su 20% de sa populatzione. Segundu sa traditzione Santu Tommasu est arribadu in custos logos in s'annu 52 e cristianos de Santu Tommasu sunt galu mutidos sos catolicos de Kerala. [_gmr_] + + + + +## Fèminas in redatzione + +Sa comuna de Casteddu punnat a valorizare sas professionalidades feminiles de su giornalismu, setore pro su bonu dominadu dae sos omines mescamente in sos ruolos de responsabilidade prus manna, moende dae unu tzensimentu. + +Su progetu est de sa Cummissione pro sas pari oportunidades chi at incarrigadu sa Gia Comunicatzione de faghere una chirca subra de totu sas feminas, finas sas esordientes, chi traballant comente redatoras o collaboradoras esternas, in sas redatziones de sas testadas giornalisticas locales prus importantes chi b'at in Casteddu, e a inghiriu suo. + +Sa Gia at a realizare un'ischeda subra de ognuna de custas, cun sos datos essentziales, unu curriculum curtzu, chi pertocat sos istudios o sos titulos inerentes a sa professione e unu suntu de sas esperientzias giornalisticas issoro. + +A su documentu at a essere allegada finas una rassigna istampa de uno cantos articulos significativos de sas protagonistas, in ue ant a essere evidentziadas sas tematicas printzipales afrontadas. + +Totu su materiale regortu at a essere pubblicadu e at a rapresentare una casta de indagine conoscitiva subra de su mundu de su giornalismu feminile bida cun sos ogros de sas giornalistas diretamente interessadas. [_fpn_] + + + + +## Luta de sos massajos in Sudamèrica + +Sos iscontros intre politzia e massajos eris in Ñumi, tzitade a unos 300 chilometros dae sa capitale paraguajana Asuncion, ant cajonadu su ferimentu de a su mancu 10 pessones. Sos massajos pediant a su guvernu sa ridistributzione de sas terras cultivabiles e una riforma agraria. Sa politzia at finas efetuadu una chimbantina de arrestos intre sos massajos chi dae sa chida colada sunt mobilitados e ant ocupadu sas terras de traballare a pustis de aere blocadu sas bias de comunicatzione. Segundu sos rapresentantes de sa_ Mesa Coordinadora Nacional de Organizaciones Campesinas_ sa politzia diat aere fatu una repressione violenta. [_gmr_] + + + + +## Trampa pro otènnere sa tzitadinàntzia britànnica + +A su nessi 12 nordirlandesos ant atzetadu de si cojuare cun un'istrangiu sena documentos in cambiu de 2000 isterlinas, pro cunsentire a s'immigradu de s'istabilire in su Regnu Unidu, faghende parte in custa manera de unu traficu de omines organizadu dae una banda nigeriana. L'at riveladu sa politzia nordirlandesa, chi est indaghende in custos fatos. S'iscambiu diat essere cumintzadu in su 2002 e diat essere istadu efetuadu cun s'agiudu de sas organizatziones paramilitares nordirlandesas. Est probabile chi sos immigrados apant pagadu finas a 15.000 euros pro otennere sa tzitadinantzia in custa manera. [_fpn_] + +__ + +__ + + + + +## Ollolai, cuore della Sardegna + +_Editore_: Edizioni L'Ortobene **** + +_Data de pubblicatzione_: 1995 + +_Paginas_: 376 + +_Preju_: L. 35.000 + +Salvatore Bussu, preideru dae su 1953, numenadu pro s'autoridade de su ministeriu satzerdotale, est giornalista e iscritore e a pustis chi at diretu su giornale diotzesanu _** **S'Ortobene_, collaborat cun ateros giornales e rivistas. Bussu at iscritu libros meda e _Ollolai, cuore della Sardegna_, est de seguru unu tributu a sa bidda sua. S'opera faeddat de una bidda antiga e importante comente nos ammentant sos betzos chi cantaiant: _Ollolai, Ollolai / cando_ _at benner sa die / chi torres comente a mai?_ S'autore no est istoricu ma non timet a si misurare in cussu terrinu e lu faghet cun rigore e seriedade ca in custas cosas bi cheret bona cultura e amore pro s'argumentu e Bussu de cultura nde tenet fintzas tropu e amore pro sa bidda sua nde tenet ateretantu. Michele Columbu in sa presentada nos narat chi sa bidda de Ollolai est una bidda antiga e chi in su 1338 aiat partetzipadu a sa firma de sa paghe tra Leonora de Arbare e Giuanne 1 de Aragona. Ma est petzi in su 1490, segundu Bussu, chi sos _resistentes_ de Ollolai s'iscontrant cun sos partigianos de Aragona e s'annientant tra issos etotu arribende a impoberire sa capitale antiga de sa Barbagia. Sa tragedia de custa gherra intestina nos faghet a cumprendere ca sos sardos non fiant semper unidos tra issos, e custu nos l'aiat naradu fintzas un'imperadore famadu, ma sas biddas de s'internu, in cussos tempos, contaiant meda a intro e foras de Sardigna e sighiant cun passione sa bida politica . + +Cun sa gherra intestina Ollolai fiat torrada a essere una biddighedda de sas medas chi teniamus in Barbagia, una biddighedda impiticada in cussos tempos a 162 abitantes. Puru cun totu cussas dificultades, comente s'autore nos informat, sa gente at semper resistidu a sos mamentos de perigulu e de carestia e bi l'at fata a nos trasmitere sos usos, sa limba, su costumene, sos cantos e sos ballos . + +E arribamus a sos tempos nostros ue sos sambenados sunt sos matessi de cuddos tempos de bellesa, de fortza e de bonasorte: cheret narrere chi un'istoria antiga at tentu sa fortza de resistere in su tempus e cheret sighire a lu faghere in sos annos presentes e benidores, fortzis pro sa cultura nostra prus difitziles galu de prus chi non su tempus coladu. [Barore Liori] + + + + + +## Addòbiu PSE Batasuna legale + +Su giuighe de sa _Audiencia Nacional_ Baltazar Garzon assegurat chi sa riunone de su 6 de triulas coladu intre dirigentes de su PSE (Partido Socialista de Euskadi) e Batasuna no fiat illegale e duncas no at a pedire a perunu partetzipante a s'addobiu de decrarare in tribunale, comente cheriat imbetzes s'assotziu _Dignidad y Justicia_. Pro custa resone Garzon no at a tzitare a testimongios ne a su segretariu de su PSE, Patxi Lopez, ne a su portaboghe parlamentariu, Rodolfo Ares, chi faghiant parte de sa delegazione sotzialista chi s'est addobiada cun sos esponentes _abertzales_ Arnaldo Otegi, Rufino Etxebarria, Olatz Dañobeitia y Juan Jose Petricorena). [_gmr_] + + + + +## Dead man walking + +"Mortu chi caminat, mortu chi caminat, potzo parrere ischidu ma so dormende. Mortu chi caminat, Signore sarva*mi dae custu dolore". Su ritmu est cussu de unu rap e sa boghe chi lu retzitat est cantilenante, a bias melodica, ma su testu arribat che unu pungiu in s'istomagu. Sos urtimos pessamentos in antis de essere giustitziadu pro omitzidiu, Maurice Brown los at afidados a sa musica. Su rap _Dead Man Walking_, est andadu in onda in televisione paga oras in antis de s'esecutzione, esecutada mercuris sero in sa presone de Huntsville, in Texas, cun un'inietzione letale. Court Tv at trasmitidu s'urtima intervista in ue Maurice Brown at contadu sa bida sua e at chertu cantare su rap, cumponnidu in sas dies coladas, a testimonia de sas urtimas reflessiones suas. "Cada note tengio timoria finas pro cungiare sos ogros e so cobertu de suore. Custas boghes, chi non si bident, mi nde ischidant a sa sighida a su pessamentu de sa morte. Mi podes abaidare in sos ogros e bidere s'anima mea iscumparrere.. "sighit su testu. Maurice Brown, 31 annos, afroamericanu est istadu cundennadu a morte ca in su 1997 aiat mortu durante un'isrobatoriu unu pitzoccu de 25 annos, Michael La Hood, istudiante in Lege e figiu de un'avogadu famadu de Sant'Antonio. Segundu s'acusa, Brown cun ateros duos membros de sa banda, _Hoover 94 Crips_, drogadu e imbriagu, aiat isparadu a su giovanu a pustis chi l'aiat pedidu sas craes de sa machina, chi issu non resessiat a las agatare[_fpn_] + + + + +## Tzinesu in sos litzeos + +Su tzinesu arribat in sas iscolas de Roma e dae annu iscolasticu imbeniente sos istudiantes de unos cantos istitutos superiores ant a tennere sa possibilidade de imparare, in prus de sas limbas europeas, finas cussa de Pechinu. Pro como sa limba tzinesa at a devennere materia de istudiu in su litzeu linguisticu Catullo, in su linguisticu e tecnicu cummertziale Lombardo Radice, in classicu Montale e in su linguisticu pedagogicu de sas Suoras Angelicas de Santu Paulu, ma s'esperimentu diat podere essere allargadu a sas medias inferiores e fintzas a sas elementares. At a essere un'iseberu de sos alunnos sa detzisione de partetzipare o nono a su cursu, chi est extracurriculare, non si faghet in s'orariu normale de letzione, ma chi at a cunsentire de otennere creditos e at a essere duncas determinante pro sa votatzione finale. + +A cabudanni est previdida finas s'inauguratzione inche sa Sapienza de s'istitutu Confucio, unu de sos 70 tzentros mundiales sustennidos dae su ministeriu de s'istrutzione tzinesu pro difundere sa limba in totu su mundu e chi at a tennere comente obietivu printzipale sa divulgatzione de su tzinesu in sas iscolas pubblicas. Una cooperatzione cussa intre Roma e Pechinu chi at a funtzionare finas a s'imbesse: su 18 de cabudanni su presidente de sa Regione Piero Marrazzo at andare in bisita a su campus universitariu de sa capitale tzinesa pro promovere sos cursos de limba e cultura italiana e faghere connoschere s'oferta formativa de sas universidades de su Laziu.[_fpn_] + + + + +## Il processo barbaricino + +_Editore_: Giuffre editore + +_Data de pubblicatzione_: 2003 + +_ISBN _:88 14 09992 8 + +_Paginas_: 193 + +_Preju_: 18,00 euros + +Antonangelo Liori, naschidu in Desulo ue at coladu sa pitzinnia e ue torrat semper pro amore de sa bidda e de sa gente, connoschet sa Barbagia che a pagos ateros. E de custu logu s'est semper interessadu cun istudios prufundos, iscriende meda in libros e giornales fintzas a faghere unu libru importante che a custu cun s'istudiu diretu fatu in su campu ue isvilupat argumentos giai individuados dae ateros istudiosos puru, chi a su tema ant dedicadu tempus, cultura e passione: s'ordinamentu giuridicu de sa terra nostra e s'idea de sa giustitzia in su mundu pastorale chi in Barbagia s'espressat galu in bona parte cun su deretu consuetudinariu o megius cun su codighe de protzedura penale barbaritzinu. + +Antonangelo Liori afirmat chi oe no esistit prus una sotziedade barbaritzina giuridica organica ma custa s'est disunida in unu corpus cumpostu dae diferentes partes sotziales e una de custas partes si "definit issa etotu comente sotziedade. Si tratat de una sotziedade interpaisana de pastores barbaritzinos chi cumponent sa sotziedade de sos pastores barbaritzinos ". S'istudiu est istadu fatu subra de un'intervista de pastores de 19 biddas provenientes dae sa Barbagia de Ollolai, dae s'Ogiastra arta e dae sa Barbagia de Bervi. Pedire a sos pastores de sa Barbagia rispostas subra de argumentos dilicos no est fatzile e de seguru no est istadu fatzile mancu a s'autore chi at impreadu meda sa memoria e, ammentada sa cosa intesa, l'at iscrita in su libru. Su chi faghet meravigia, comente narat Liori, est ca custa sotziedade resistit a s'invasione de un'atera cultura giuridica ma sena l'ignorare. Su pastore sardu istudiat su codighe de s'istadu pro cumprendere totu sas diferentzias mancari mantenet e preferit su suo e isse in sa consuetudine s'agatat comente omine e mundu culturale ue est naschidu e bividu. In fines bessit a foras su raportu tra istadu e populu e unu codighe beru de protzedura penale chi si definit comente unu mundu cun regulas suas chi bivet in unu cunfrontu continu cun sas regulas ufitziales de s'istadu e costituit galu una manera de pessare de una parte importante de sa sotziedade sarda.[Barore Liori] + + + + +## Fàrmacu nou contra a s' Aids negadu a sos Paisos pòberos + +Sa multinazionale farmatzeutica Abbott sighit a negare a paritzos malaidos sa versione noa de unu farmacu importante contra a s'AIDS: su lopinavir/ritonavir. A denuntziare su comportamentu de sa dita est s'organizatzione internatzionale de sucursu Meigos Sena Fronteras (MSF). Sa versione noa de su lopinavir/ritonavir presentat bantagios importantes meda a cunfrontu de sa versione de in antis: unu numeru inferiore de pillolas de leare, istocagiu sena refrigeratzione e peruna limitatzione dietetica. Totu elementos de importu mannu, mescamente in sos paisos prus poveros, in ue sa mancantzia de aba e sas artas temperaduras ponent problemas mannos pro sa cunservatzione e s'impreu de sos farmacos. Ma, finas a cando su farmacu no est registradu, est impossibile a lu tennere, a cale si siat preju. Petzi a pustis de pressiones longas e fortes sa Abbot at incumintzadu a imbiare sa versione noa de sa meighina a unu numeru limitadu de progetos de MSF in Àfrica a su costu de 500 dollaros a paziente cada annu. Pero, sa casa farmatzeutica si refudat de lu bendere a MSF pro sos programmas suos in Tailandia e in Guatemala e sighit a nde ritardare sa registratzione in sos paisos in via de isvilupu. Su resurtadu est chi sa versione noa de su lopinavir/ritonavir no est nen disponibile ne atzessibile pro su bonu de sos malaidos chi nde tenent bisongiu. [_fpn]_ + + + + +## Die internatzionale de boicotàgiu de sa Coca-Cola + +Sa sotziedade tzivile italiana at detzisu eris de rispondere a s'apellu de su sindacadu columbianu Sinaltrainal cun sa naschida de su Comitadu Beridade e Giustitzia subra de sa Coca-Cola in Colombia, chi in cabudanni at a individuare 15 pessones de imbiare in Colombia pro realizare un'inchesta autonoma e indipendente subra de sos impiantos de imbotilliamentu colombianos de sa Coca-Cola. Dae su 1994 a oe in Colombia ant mortu 8 sindacalistas chi gherraiant pro sa dignidade de sos traballadores de sa Coca-Cola.In su 2003 su sindacadu SINALTRAINAL at promovidu sa campagna internatzionale de boicotagiu de sa Coca-Cola. In su 2004 su Forum Sotziale Mundiale de Porto Alegre at proclamadu su 22 de triulas Die Mundiale de su Boicotagiu de sa Coca-Cola. In su 2006 su Forum Sotziale Europeu de Atene at torradu a promovere custa initziativa globale de su Movimentu. [_fpn_] + + + + +## Rabbinos antisionistas pro su Lìbanu + +Sos ebreos ortodossos de Neturei Karta ant manifestadu contra a s'interventu militare israelianu in Libanu. Custu grupu, fundadu in su 1938, cunsiderat sa creatzione de s'istadu ebraicu unu sacrilegiu, giai chi creent chi unu decretu divinu oblighet a totu sos giudeos a bivere disterrados, essende semper leales cun sos populos chi los agasagiant, finas a sa Die de su Giuditziu. Sos Neturei Karta, espressione aramaica chi cheret narrere Guardianos de sa Tzitade (Gerusalemme), tenent bases in Noa York e Londra ma deghinas de migias istant in Meah Shearim, a curtzu de Gerusalemme, in terrinos comporados dae sos arabos. Yasser Arafat aiat nominadu a unu de sos rabbinos de su movimentu, Moshe Hirsch, ministru pro sos afares ebraicos. Su rapresentante ufitziale de Neturei Karta est su rabbinu David Weiss, de Brooklyn, Noa York. [_gmr_] + + + + +## In Sardigna semper prus caentu + +Su Sar (Servitziu Agrometerelogicu Regionale pro sa Sardigna) at naradu chi in sos urtimos trinta annos sa temperadura media in s'isula est aumentada de unu gradu tzentigradu. Una misura prus manna cunforme a su chi capitat a livellu planetariu (prus 0,4-0,8 grados) ma non b'at de s'ispantare bidu sas dimensiones e sas carateristicas de sa Sardigna e su fatu chi custu aumentu de temperadura pertocat totu su Mediterraneu. Sa maladia de sa lingua blu chi corfet sas berbeghes est istada batida dae unu babautzu arribadu pro more de s'aumentu de sa temperadura. A parrere de unos cantos istudiosos diat podere torrare finas sa malaria e in su 2050, cun una creschida de ateros 2 o 3 grados at essere in arriscu su 30% de sas ispetzies animales. In su Mediterraneu oramai si bident pisches tropicales (pische balestra, iscualeddos minores, upeneus molucensis, pische botza, su pische paone, pische serra, pische papagallu) e prantas de su Sud Àfrica. Sa cosa paradossale est chi s'aumentu de sa temperadura terrestre e iscagiamentu de s'astra de s'Àrticu diant essere su primu passu cara a una glatziatzione noa. [_fpn_] + + + + +## Sa UE càmbiat pàrrere: eja a catalanu, bascu e galitzianu + +A sa fine s'Ufitziu de presidentzia de su Parlamentu europeu at cambiadu parrere: su catalanu, su bascu e su galitzianu - limbas coufitziales in Ispagna - ant a podere essere impreadas dae sos tzitadinos in sas comunicatziones iscritas cun s'istitutzione europea. Sas chidas coladas, difatis, sos grupos politicos de s'Europarlamentu aiant botzadu sa proposta de su Governu ispagnolu de podere impreare custas limbas, faghende polemicas mannas finas ca Zapatero aiat garantidu sa cobertura totale de sos gastos relativos. +Pro s'aprovatzione de sa proposta est istadu determinante su presidente de su parlamentu, Josep Borrell, ca sa votatzione fiat finida 7 contra a 7. Sa norma noa at a permitere a sos tzitadinos non petzi de faghere dimandas ma finas de rispondere in sa limba issoro. In prus ant e essere fatas paginas web apositas cun sos atos normativos printzipales de sa Ue bortados in custas limbas. [_spn_] + + + + +## Liberados noe presoneris dae sas FARC + +Noe pessones, intre issas chimbe membros de sa Ong Conservacion Internacional, sunt istadas liberadas dae sos omines de sas Farc, Fortzas Armadas Rivolutzionarias de Colombia. Paret chi sas pessones ricatadas siant istadas liberadas in su dipartimentu de Cesar, a tesu meda dae sa capitale Bogota. Su cumandante de sa prima divisione de s'esertzitu, su generale Justo Peña, at fatu a ischire chi sa liberatzione est istada cajonada finas dae sa pressione forte fata dae sos omines de s'esertzitu colombianu. In sos mamentos de confusione de su recuperu de sos ricatados, paret chi un'elicoteru de sos sordados colombianos siat istadu atacadu dae sos gherrilleris. [_gmr_] + + + + + + + +## Sos galitzianos cherent su domìniu Internet + +S'assotziu Puntogal, chi promovet s'initziativa pro su dominiu galitzianu in Internet, presentat oe sa campagna, cumintzende sa programmatzione de Festigal, chi s'at a faghere in su Campus Sur, in Santiago de Compostela. Festigal est una rassigna musicale chi durat duas dies; s'intrada est de badas. Manolo Gonzalez e Camilo Regueiro, presidente e vitzepresidente de s'assotziu, ispricant sos obietivos de s'organizatzione. Puntogal tenet s'adesione de unas baranta entidades e est istadu promovidu dae una dusina de entidades: Asociacion de Editores de Galicia, Asociacion de Enxeñeiros de Telecomunicacions de Galicia, Asociacion Fillos de Galicia (fillos.org), Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia, Consello da Xuventude de Galicia, Empresas Galegas Adicadas a Internet (Eganet), Galicia Hoxe, Idesga-Galego 21, ISOC-Galicia, Mesa pola Normalizacion Linguistica, Real Academia Galega (RAG) e Vieiros. S'initziativa est istada presentada in lampadas in sa Real Academia Galega (RAG). [_gmr_] + + + + +## Sos leonesos de su nord cherent intrare a Astùrias + +S'Istudiu sotziulinguisticu de Leon fatu dae Xoxe Anton Gonzalez Riaño e Xose Lluis Garcia Arias narat chi su 38,5% de sa populatzione de su nord de Leon diat preferrere a faghere parte de su printzipadu de Asturias. A sa pregonta: "Cherides un'autonomia paris cun sas Asturias?" su 38,5% at rispostu chi emmo, su 28,3% diat cherrere Leon ebbia e su 21,5% sa situatzione atuale Castiglia-Leon. Sos autores de s'Istudiu sotziulinguisticu de Leon afirmant chi non b'at intentziones politicas. Sos abitantes de su nord de Leon ant espressadu unu sentimentu de afinidade cun sas Asturias: su 72,8% s'intendet prus a curtzu de sos asturianos chi non de sos castiglianos. Segundu sos autores de s'inchesta sa cajone est su essere a probe, su cuntatu umanu e sos ligamenes culturales e istoricos. S'istudiu est istadu editadu dae s'_Academia de la Llingua Asturiana_. [_gmr_] + + + + +## Dia da Patria in Galìtzia + +Sos galitzianos tzelebrant oe sa Die de sa Patria. Su vitzepresidente de sa _Xunta_, su guvernu galitzianu, Anxo Quintana, at cungiadu sa manifestatzione de su BNG (Bloque Nacionalista Galego), narende chi at a proponnere a su Partidu Populare de Galitzia de traballare paris pro un'Istatutu de "prima categoria". Su BNG ocannu at isseberadu s'islogan _Semus una natzione_ e gasi etotu ant aboghinadu sas doighi migia pessones presentes. Sa deputada de su parlamentu galitzianu, Ana Belen Ponton, at dedicadu sa fine de s'interventu suo a sa gioventude natzionalista galitziana pro su traballu fatu in sos urtimos binti annos. Sa die de sa patria si tzelebrat dae su 1920, sa die de Santu Giagu Apostolu, interradu in sa capitale omonima de Galitzia. [_gmr_] + + + + +## Nuoro e il senato del vescovo + +_Editore_: Edizioni Solinas + +_Data de publicatzione_: 2003 + +_Paginas_: 453 + +_Preju_: 20,00 euros + +Salvatore Bussu, preideru importante, giornalista, iscritore, intrat cun custu libru in su terrinu de s'istoricu e lu faghet comente nos narat isse etotu cun su timore de faghere dannu in custa + +" terra sacra". Sa letura de s'opera nos batit a pessare ca puru in custu terrinu Bussu est istadu agiuadu dae una cultura isterminada e dae su privilegiu possibile de consultare personalmente cun prus fatzilidade sos documentos de sa cresia. Custos documentos non sunt cosas de nudda ma nos ant dadu s'aina pro cumprendere prus in prufundidade non petzi s'istoria de sa cresia de Nugoro ma de sa bida de ogni die de sa comunidade nugoresa religiosa e tzivile de s'internu. Cumparint in s'isfundu fatos e avenimentos de sa politica natzionale chi intraiat male, cun tassas e datzios de ogni manera, in sa bida de sa Barbagia, tancada in su mundu culturale suo in antis chi la tancarent, sos meres de semper, a muros a sicu. Paret ca essit dae su nudda in cussos annos sa tzitade de Nugoro chi s'est fata importante in su matessi periodu de s'arribu de sa sede de sa Diotzesi. Su libru est partzidu in bator partes: una prima, de introdutzione, totu dedicada a sa diotzesi de Garteddi, custa bidda baroniesa, bella e incantadora, rica de istoria e de cultura, chi pro seculos meda at agasagiadu sa sede de sa diotzesi. Sa segunda, sighende s'istoria de ogni piscamu, nos ammentat su periodu chi s'autore individuat cun sa liga tra s'istadu e sa cresia. Sa de tres est su periodu de cunflitu tra s'istadu e sa cresia e sa de bator su periodu cuncordatariu. Su fundamentu mannu de su libru est cunsacradu a sos 222 annos de sa diotzesi noa de Nugoro cun sa bulla de su Papa de su 1799 e sa costitutzione de su Capitulu. Gasi s'autore dedicat sos capitulos de s'opera, unu peromine, a totu sos bindighi piscamos chi ant guvernadu sa diotzesi de Nugoro, dae Giovanni Antioco Serra fintzas a Pietro Meloni. Custu libru est istadu fortemente pretendidu dae Bussu e abarrat un'opera in ue si podet assistere a sa creschida de s'istitutzione capitulare chi at guvernadu sa cresia nostra in mamentos bonos e ateros prus difitziles. E comente in ogni cosa de su mundu fata dae sos omines, cumparint in su libru istorias de dificultades internas pro postos de cumandu e sa Barbagia bida dae su podere ufitziale de sa cresia, medas bortas, comente una terra a tesu. Semper s'autore paret chi nos narat pero chi totus semus creschidos cun sa cresia in custa terra difitzile e complicada.[Barore Liori] + + + + +## Su diàlogu cun s'ETA at a sighire + +Sa portaboghe de su Guvernu Bascu, Miren Azkarate, at decraradu chi tocat a andare a in antis cun prudentzia ma sena si firmare, in su dialogu cun s'ETA. Rispondende a una pregonta subra de su chi at naradu Zapatero, chi b'at de isetare un'annu pro bidere resurtados in sa tratativa cun s'organizatzione indipendentista, at naradu chi est un'initziativa de su guvernu istatale e duncas ispetat a issu a mandare a in antis sa cosa. Azkarate, pro su chi pertocat sa detzisione de su giuighe Garzon de evitare s'iscartzeratzione de sos _etarras_ David Pla e Aitor Lorente, at naradu chi sa legislatzione cartzeraria est uguale pro totus e chi sos deretos umanos esistint puru pro sos detenudos.[_gmr_] + + + + +## ERC cheret sa Cultura + +Josep Lluis Carod Rovira, de Esquerra Republicana de Catalunya, at naradu chi una de sas cunditziones chi diat ponnere pro negotziare de unu patu eventuale de guvernu diat essere sa gestione de su Dipartimentu de Cultura. Carod at afirmadu chi est grave chi in sos urtimos bintighimbe annos sa cultura no siat istada una prioridade de sos guvernos in sa _Generalitat_. Est pro custu chi sas industrias tzinematografica e discografica catalanas ant perdidu importantzia. Su presidente de Erc at naradu chi s'obietivu de su partidu fiat de sustennere una relatzione etzellente cun sos autores, sena ignorare sa prospetiva economica de sa cultura. In custas decraratziones a Catalunya Radio, Carod at naradu finas chi diat essere soddisfatu si Esquerra repiteret sos resurtados eletorales de su 2003 in sas eletziones de sa die de Totu sos Santos. [_gmr_] + + + + +## LILA DOWNS + +Lila Downs (Tlaxiaco, Messicu, 19-09-1968) est una cantante messicana. Cantat compositziones suas e finas cantzones in sas limbas Mixteca, Zapoteca, Maya e Nahuatl. Downs est figia de Allen Downs, professore nordamericanu de arte e tzineasta arribadu dae su Minnesota a Messicu pro faghere unu documentariu, e de una femina mixteca, Anita, cantante. At cumintzadu a cantare a s'edade de oto annos cun sos mariachi e a batordighi at cumintzadu a andare a letzione de cantu in Los Angeles e in s'iscola superiore de Bellas Artes. A pustis s'est iscrita a s'Universidade de Minnesota in ue s'est laureada in cantu e antropologia. A su cumintzu cantat cun Los Cadetes de Yodoyuxi e La Trova Serrana, grupos chi mantenent bias sas traditziones e sos valors de sas comunidades Zapotecas de Guelatao. In s'interi istudiat finas sa lirica. Torrada a Messicu at imparadu a tessere e at istudiadu su simbolismu de sa bestimenta Triqui, chi at a devennere argumentu finas de sa tesi de laurea. At cumintzadu a duetare cun Paul Cohen, sassofonista americanu, in sos locales de Oaxaca e Filadelfia. Cun su grupu suo at fatu cuntzertos in Messicu, Sudamerica, Istados Unidos e Europa. At firmadu una cantzone, _Burn it blue_, de sa pellicula Frida chi at retzidu sa candidadura a s'Oscar. Àteras cantzones chi at cantadu in sa colunna sonora sunt _Benediction and Dream_, _Estrella Oscura_, e _La Llorona_. + +Discografia: +Ofrenda (1994) +Azulao: En vivo con Lila Downs (1996) +La Sandunga (1999) +Tree of Life (2000) +Border (La Linea) (2001) +La Sandunga (bonus tracks) (2003) +Una Sangre (One Blood) (2004) +La Cantina (2006) + + + + +## Cadena de pregadoria pro sa paghe + +Sos istudiantes cristianos in Australia ant promovidu una cadena manna de pregadoria pro sa paghe in Oriente Probianu interessende deretu sas organizatziones istudentescas mussulmanas, ebreas e de ateras comunidades religiosas. Sos pitzocos sunt apessamentados pro sas vitimas de sa violentzia in Israele e in Libanu e pedint s'armonia e sa paghe. S'initziativa moet dae s'Australia, unu continente formadu dae una populatzione chi ponet paris comunidades de origines, etnias, religiones e culturas diferentes chi resessint a cunvivere in paghe. [_fpn_] + + + + +## Rimpastu in su guvernu sòmalu + +Binti esponentes de su guvernu somalu si sunt dimitidos pro chircare de arribare a un'acordu cun sos integralistas islamicos. S'obietivu est de assignare sos ministerios vacantes a membros de sas Cortes islamicas. Su guvernu de su presidente Abdullahi Yussuf non tenet influentzia foras de sa sede sua de Baidoa, ma tenet su sustentu de s'Onu, de s'Unione Africana e de s'Etiopia. Su parlamentu at a discutere sabadu chi benit de sa motzione de discunfiantzia a su primu ministru Mohammed Ghedi, chi non cheret chi sas tropas etiopes moant dae Baidoa. Sa Somalia arriscat de abarrare in mesu de una gherra intre Etiopia e Eritrea, chi imbetzes agiuat a sos integralistas. [_gmr_] + + + + +## Missione de sardos in Brasile + +Dae oe a su 12 austu una delegatzione sarda, ghiada dae su presidente de s'assotziu Amici senza Confini, Roberto Copparoni, at a essere in Brasile in s'Istadu de Bahia. Sos obietivos chi si cherent otennere cun custa trasferta impegnativa sunt medas. In antis de totu, gratzias a sa collaboratzione de sa locale ONG Amigos de Bahia, s'at a chircare de organizare s'ispeditzione de unu container dae Casteddu, in ue ant a essere trasportados sos arredos e sas atretzaduras chi s'assotziu at regortu in custos annos pro essere depositados inche su tzentru culturale polivalente de Amelia Rodriguez ue dae su 2001 est istada incaminadu su progetu de cooperatzione internatzionale "Solidarieta senza confini" cun sa collaboratzione de s'Istadu de Bahia [_fpn_] + + + + + +## Fèminas in corsia + +Sas feminas sunt in aumentu in totu sos setores de sa Meighina, una tendentzia de creschida cunfirmada dae sos numeros: in su 2004 su 60% de sos iscritos a sas varias iscolas de ispetzializatzione fiat feminile e sas proietziones narant chi intre deghe annos, in sos ospidales ant essere sa majoria, finas in chirurgia. Ma oe sas dificultades non sunt pagas: sas iscritas a s'Assotziu chirurgos ospidalieros italianos (Acoi) sunt 515, unu detzimu ebbia de sos collegas e petzi doighi cun su ruolu de cumandu (primarios). Galu prus pagu sunt sas iscritas a sa Sotziedade italiana de chirurgia: 268 feminas ispetzialistas in chirurgia generale, de custas petzi chimbe sunt professores ordinarios. Su chi essit a campu est duncas su fatu chi sas feminas penant galu meda pro s'afirmare in custa professione. Pro custu motivu sa Acoi at detzisu de costituire una Cummissione a tutela de sos deretos issoro chi tenet comente obietivu sa creschida professionale de sas feminas chirurgu; sa promotzione de una chirurgia chi permitat a totus una bida extraospedaliera, una prus manna partetzipatzione a sos ruolos ativos in s'ambitu de sas istitutziones. In pratica cuotas rosa de su bisturi, in sala operatoria e in corsia.Est coladu unu seculu dae cando James Barry, meigu famadu de Edimburgo, chi si fiat distintu pro s'abilidade chirurgica e pro aere fatu su primu tzesareu, a sa morte si fiat riveladu una femina. Si non b't prus bisongiu de travestimentos a paridade de bravura e esperientzia, feminas meda sunt emarginadas, e su 50% de sas professionistas denuntziat episodios de mobbing. [_fpn_] + + + + +## "EmigrantImmigrati in su Mediterràneu" + +Su 24 de triulas est cumintzadu in Paola (Cosenza), su Festival "EmigrantImmigrati in su Mediterraneu", "Saperes Migrantes" ammaniadu dae su Tzirculu Auser locale. (S'Auser est un'assotziu de voluntarios e de promotzione sotziale Onlus, chi chircat de valorizare sos betzos e de los agiuare a essere ativos in sa sotziedade. S'assotziu est naschidu in su 1989 dae un'idea de sa Cgil e de su sindacadu de sos pensionados Spi-Cgil). Ocannu su Festival est arrivadu a sa de tres editziones e cheret promovere su cunfrontu intre sas esperientzias de emigratzione/immigratzione chi bivent Natziones meda chi s'incrarant a su Mediterraneu. + +Tramite s'arte s'Àfrica, s'Oriente e s'area Euromediterranea s'ant a cunfrontare: cuntzertos, videuproietziones e dibatidos literarios ant a dare s'ocasione de resonare subra de su fenomenu de sos flussos migratorios in una situatzione de multiculturalidade. Sas sete dies, s'urtima at a essere su 30 de triulas, ant a essere impignadas cun sas esibitziones de artistas iranianos, senegalesos, latinuamericanos e italianos. + +(Inform) + + + + +## Violèntzia preeletorale in sa R. D. de su Congo + +Duos politziotos e duos pitzinnos sunt mortos in Kinshasa in sos iscontros intre sas fortzas de s'ordine e sos sustenidores de Jean-Pierre Bemba, candidadu a sas presidentziales de su 30 chi benit. Paret chi su fatu siat istadu cajonadu dae unu fogu postu a sa sede de su partidu suo. Sos omines de Bemba ant atacadu sa politzia armados cun kalashnikov e bombas a manu. Sa situazione fiat peorada a pustis chi un'aereu militare frantzesu aiat sorvoladu sa capitale. Su candidadu favoridu est su presidente Kabila, sustennidu dae sa comunidade internatzionale, e sos aversarios ant interpretadu sa presentzia de su velivolu comente un'ingerentzia istrangia in sa cumpetitzione elettorale. [_gmr_] + + + + +## EA pedit sa legalizatzione de Batasuna + +Sa presidente de Eusko Alkartasuna, Begoña Errazti, at naradu chi sa legalizatzione de Batasuna est una chistione chi s'at a risorvere in pagu tempus, ca est una cosa netzessaria. Sa dirigente nazionalista at agiuntu chi su deretu de su populu bascu a s'autodeterminatzione no est negotziabile e chi diat tocare a aprofitare de custu mamentu istoricu e politicu pro otennere una soberania natzionale semper prus manna. Su problema de Batasuna pertocat sa sotziedade basca e tocat a una mesa de partidos bascos a chircare una solutzione, chi su guvernu tzentrale devet rispetare pro non noghere a su Paisu Bascu, giai chi autoguvernu cheret narrere finas bonistare de su populu. Su Partidu Populare no at galu cumprendidu chi est unu protzessu irreversibile chi podet permitere a sos bascos de bivere cun normalidade. Errazti pedit a su Partidu Sotzialista chi acurtziet a sos detenudos politicos a Euskal Herria, pro normalizare sa situatzione. In fines, s'esponente de EA creet chi mancari sa detzisione finale ispetet a sos partidos, su _lehendakari_, su capu de su guvernu bascu, siat un'agente fundamentale in custa mesa e chi meritet unu rispetu istitutzionale. [_gmr_] + + + + +## Armas chìmicas in Gaza? + +Su ministeriu de de salude palestinesu at acusadu a sos israelianos de impreare armas chimicas e pedit s'istitutzione de una cummissione indipendente chi indaghet in su fatu. Sos dotores narant chi no aiant mai bidu fertas de cudda casta, brusiaduras localizadas mescamente in sa parte bassa de su corpus e gasi graves chi in sa majoria de sos casos est netzessaria s'amputatzione de sos artos inferiores. Testimongios oculares afirmant chi sas armas responsabiles de sas fertas sunt granatas translughidas invisibiles a sos rajos X. Sunt istados agatados cantos de plastica, restos de sas bombas, cun s'iscrita _test_. Sos meigos presentes creent chi Israele siat impreende finas _cluster bombs_, bombas a budrone, custas puru proibidas dae sas cunventziones internazionales. In Libanu puru b'at sa cumbintzione chi s'esertzitu de Gerusalemme siat bombardende cun armas illegales. Finas a como sunt mortas unas 140 pessones in sa Fasca de Gaza suta de sos corfos de s'aviatzione israeliana. Sas Fortzas Armadas de s'istadu ebraicu respinghent sas acusas.[_gmr_] + + + + +## S'Iran decrarat gherra a sas paràulas istràngias + +Mahmoud Ahmadinejad, presidente de s'Iran, at detzididu de proibire totu sas paraulas istrangias, chi ant a essere sostituidas dae faeddos o espressiones currispondentes in limba persiana. Responsabiles de s'atuatzione de su provedimentu ant a essere s'Academia de sa Limba Persiana o su Farhangestan Zaban e Farsi, organismu pro su controllu de sa limba. Ant a essere abolidos finas termines internatzionales che a elicoteru, chi li ant a narrere _alas rotantes_, e xenismos che a pizza, chi at a cambiare a _pane elasticu_. Su persianu, farsi in sa limba locale, o parsi, paraula prus antiga ma galu impreada, est faeddadu, in variantes diferentes, dae 75 milliones de pessones. In prus de su farsi de s'Iran bi sunt su tagicu e su dari, una de sas limbas de s'Afganistan. S'alfabetu impreadu in Iran est una variante modificada de s'arabu.[_gmr_] + + + + +## Shoa, si torrat a abèrrere s' "artzivu de s'orrore" + +Sa burocratzia de sa morte, prus de 50 milliones de documentos subra de sa sorte de sas vitimas e de sos pranos de isterminiu de s'esertzitu nazista: su chi est passadu in s'istoria cun su numene de "Artzivu de s'orrore", sa fonte de noas prus manna subra de sas violentzias fatas dae sa Germania nazista at a essere, gratzias a Deus, abertu. + +Sa detzisione est de maju coladu, ma petzi su 26 de triulas, in una tzerimonia in su ministeriu de sos Afares Esteros tedescu, sos ambasciadores de Germania, Istados Unidos, Italia, Frantzia, Inghilterra, Gretzia, Israele e Lussemburgu (Polonia, Belgiu e Olanda l'ant a faghere intro de sa prima die de santandria) ant firmadu su protocollu chi at a modificare s'intesa de su 1955 chi non permitiat de bidere sa documentatzione. + +Finas a como su materiale istoricu, de propiedade de su guvernu de Berlinu, est istadu regortu in sa bidda de Bad Arolsen in s'Assia, suta de sa diretzione de su Comitadu Internatzionale de sa Crughe Ruja cun sede in Ginevra. + +In sos documentos cumpilados dae s'organu burocraticu nazista est registradu su destinu de belle 17 milliones de pessones: sos "diferentes" de Hitler, sos ebreos, sos zingaros, sas minorias etnicas presoneras in sos campos de cuntzentramentu. In s'artzivu, chi sa Germania at negadu finas a como a sos istoricos e a sos istudiosos, b'est finas sa "lista de Schindler", devennida famada pro su film de Steven Spielberg. + +Dae eris, a onni Istadu est istada dada una copia in digitale de sa documentatzione chi pro como non s'at a podere bidere in Internet. Su guvernu tedescu creet chi intro de sa fine de s'annu sos atos ant a essere disponibiles pro sos istudiosos, sos chircadores e sos giornalistas. [_sch_] + +_ _ + + + + +## Congo. Sa Repùblica Democràtica oe votat + +Oe, a pustis de 46 annos, in sa Republica Democratica de su Congo, si votat. Su Congo est dae prus de ses annos unu paisu martoriadu dae sa gherra tzivile, chi at fatu belle bator milliones de mortos. Custas sunt sas primas eletziones presidentziales e legislativas liberas dae su 1960, annu de s'indipendentzia dae su Belgiu. + +Unu numeru mannu de osservatores internatzionales ant a sighire su votu: difatis si timet chi b'apat iscontros intre sas etnias e chi non si potzant firmare pro sa mannaria de s'istadu, chi est mannu che a s'Europa otzidentale e est ricu meda de risorsas naturales, mescamente oro e diamantes. + +Pro permitere de votare in manera regulare b'ant a essere belle 80 migia omines de sa politzia e 17 migia Cascos Biaitos de sas Natziones Unidas. Sunt 25 milliones sos tzitadinos chi diant a devere andare a votare e 33 sos candidados a sa presidentzia, intre issos finas Joseph Kabila, presidente dae su 2001, a pustis chi ant mortu a su babbu. Si non s'at a crompere a sa majoria, in cabudanni s'at a faghere su ballotagiu. [_sch_] + + + + +## La leggenda di Redenta Tiria + +Autore : Salvatore Niffoi + +Titulu : La leggenda di Redenta Tiria + +Editore : Adelfi + +Collana : Fabula + +ISBN 88 459 1972 2 + +Pag . 161 + +Preju : Euro 14,00 + +Salvatore Niffoi est un iscritore connotu in ogni logu e sos romantzos suos ocupant sos primos postos de sas classificas de bendida e pro meda tempus . Ma su libru chi l'at permitidu de arrivare a custu livellu est de seguru _La leggenda di Redenta Tiria_ , custu libru de morte e de bida, de misteriu e de destinu , de alligria ranchida e de lutu nieddu comente est ranchida s'ironia de custu logu e nieddas sunt medas notes de Barbagia . E sa bida e sa morte parent passagios ordinados dae atere in ue sa gente non podet faghere atera cosa che assolvere a su ritu antigu de su viagiu tragicu e finale chi isolvet una trama istudiada e regulada in atere ue . E puru cando arrivat Redenta Tiria e sa gente finit de s'impicare e sa bida paret torrare a binchere, tando puru totu nos paret unu disignu ue s'omine contat pagu pro su chi faghet da isse : su chi contat aberu est, galu de prus, s'ubidientzia a un ordine superiore ." In Abacrasta, de betzesa non morit mai nemos,'sagonia no at futidu mai unu cristianu. Totu sos omines, arrivados a una tzerta edade, s'isolvent sa chintortza e si la ligant a su tzugu. Sas feminas usant sa fune" . Ma una die est arrivada a Abacrast"a una femina tzega, cun sos pilos lughidos comente alas de corvu e a pes iscurtzos": si mutiat Redenta Tiria e fit figia de su sole. Dae sa die sa gente de Abacrasta at finidu de s'impicare. In custas pagas pereulas b'est sa sustantzia de totu s'istoria de su romantzu de Salvatore Niffoi, iscritore mannu comente gasi podent essere solu pagos iscritores sardos de Barbagia, cun iscritura sica, aspra, a gradu de pintare sos personagios cun pagas pintzelladas de colore e los ghetare in mesu de su cunflitu ma sena los abandonare mai . Megius, pro los tratare cun rispetosa piedade umana, cunbinchidu ca isse puru faghet parte de cussa istoria de ogni die chi bivit e cumprennet .Tando sa biddighedda de Abacrasta cumparit comente su turmentadu logu de su mundu ue ogni anima est su simbulu de sa conditzione umana, siat chi morit impicadu o chi si salvet pro s'interventu de una femina tzega . Salvatore Niffoi est unu iscritore aberu chi si faghet connoschere a su letore de ogni logu cun una iscritura antiga e moderna comente solu cudda chi tenent sos iscritores mannos. Cun una limba chi isse temprat de sardu e de modos de narrere antigos e primitivos. Cun sa fortza culturale de un'istoria chi solu unu populu cun s'identidade sua a podidu custoire gasi e chi s'autore non timet a la fundere in s'iscritura e s'opera sua . + +Barore Liori + + + + +## Torra gherra in Sri Lanka + +S'esertzitu de su Sri Lanka est avantzadu, cun bombardamentos aereos, in su distritu nordorientale de Trincomalee, controlladu dae sas Tigres Tamil, chi gherrant contra a su guvernu singalesu pro s'autodeterminatzione de sa minoria tamil. Sos reberdes aiant blocadu unu canale cajonende dannos mannos a migias de massajos de sa zona chi campant dae sas risorsas de sa bia de abba. Est s'episodiu bellicu prus importante dae cando, in su 2002, fiat istada firmada sa tregua. A pustis chi Finlandia e Danimarca ant riteradu a sos osservadores, giai chi sos reberdes non garantiant s'incolumidade issoro, est abarrada sa Norvegia ebbia a chircare una soluzione de su cunflitu. Petzi ocannu pro neghe de custa gherra non decrarada unas setanta migia pessones ant devidu dassare sos logos in ue biviant.[_gmr_] + + + + +## eja_1_1 + + + + +## Lingue minoritarie lingue nazionali lingue ufficiali nella legge482/1999 + +_Editore_: Franco Angeli + +_Collana_: Il punto + +_Preju_: 19,00 euros + +S'autore in custu libru cheret dare crarimentos subra de sa lege 482 chi, a pustis de 50 annos dae s'intrada in vigore de sa Costitutzione, cheret atuare s'articulu 6 de sa Costitutzione matessi, in contu de sas etnias linguisticas minoritarias. S'istudiu incumintzat cun s'analisi de cada propositzione normativa. Giai dae sa rubrica e dae sa formulatzione de su primu articulu suo, Bonamore faeddat de sa possibilidade chi faghende sa lege esserent pero giai pighende sas distantzias dae sas limbas de minoria, destinatarias de su provedimentu. S'espositzione sighit duos codighes: su giuridicu e su linguisticu. A su legislatore tocat a faghere sas leges in materia de limbas, a su linguista (e in medida minore a s'antropologu, a su sotziologu e a s'istoricu) tocat a istabilire sa lacana intre limbas e dialetos. + +S'espositzione est cumpretada dae s'interventu de normas segundarias (de sas Regiones e Comunas), che a sa de sa Lege 26 de su 97 de sa Sardigna o sa de sa Comuna de Doberdo del Lago (chi impreat sa limba islovena in forma iscrita e orale paris cun sa limba italiana). + +S'opera pigat in cunsideru totu sas dispositziones de sa Lege aplicadas a sa vida de cada die e chi non pertocant petzi sos chi faeddant sas limbas minoritarias ma finas totu sos chi sunt espressione de s'autonomia (Regiones Provintzias Comunas), politicos e amministradores, Universidades e familias. + +Daniele Bonamore est professore de deretu e de filologia italiana in Universidades italianas e esteras, est abogadu e autore de prus de 200 publicatziones. At iscritu _Prolegomeni all'economia politica nella lingua italiana del Quattrocento, _Bologna 1974_, Disciplina giuridica delle istituzioni scolastiche a Trieste e Gorizia, _Milano 1979_, Il linguaggio dell'economia e della finanza a Venezia,_ Udine, 1980. At collaboradu e collaborat cun rivistas che a _Europa Etnica_ _Giustizia civile, Lingua e Stile _e_ Rivista storica italiana. _[bmr] + + + + +## Sos partidos catalanos difendent s'istatutu + +Sos partidos catalanos, _Convergencia i Unio_, _Partit dels Socialistes de Catalunya_, _Esquerra Republicana de Catalunya_ e _Iniciativa per Catalunya_ ant definidu un'agressione su ricursu contra a s'istatutu presentadu dae sos populares a su Tribunale Costitutzionale. Segundu su Partidu Populare b'at oto puntos chi sunt contra a sa costitutzione ispagnola. Intre custos sa definizione de Catalugna, su sistema de finantziamentu e sa regulamentatzione linguistica. Su segretariu generale de CIU, Josep Antoni Duran i Lleida at reconnotu chi su ricursu est legitimu ma chi est un'agressione a sa Catalugna; sa sotzialista Carmen Chacon lu cunsiderat una falta de rispetu a sos catalanos; Jordi Guillot de _Iniciativa_ at faeddadu de catalanofobia e Carod-Rovira de ERC creet chi si su ricursu at a essere atzetadu diat tocare a modificare sa costitutzione in favore de sas aspiratziones de sos catalanos. [_gmr_] + + + + +## S'esèrtzitu filipinu atacat Abu Sayyaf + +S'esertzitu filipinu s'est iscontradu cun sas militzias islamicas de Abu Sayyaf in s'isula de Jolo. A pustis chi su capu de su grupu mussulmanu Khadafi Janjalani est istadu avistadu in sa zona paris cun membros de s'organizatzione indonesiana Jemaah Islamiyah, sunt cumintzados sos bombardamentos de s'aviatzione. Fiant paritzos meses chi sos sordados fiant pessighende a sos integralistas. Abu Sayyaf, espressione araba chi cheret narrere _Su chi giughet s'ispada_, gherrat pro otennere sa costitutzione de un'istadu islamicu indipendente in sa banda sudotzidentale de s'artzipelagu filipinu. Collegadu e finantziadu dae Jemaah Islamiyah, Abu Sayyaf est nodidu pro essere istadu protagonista de assassinios e secuestros.[_gmr_] + + + + +## Creschet sa repressione in Eritrea + +Unu grupu de parlamentares italianos at pedidu a su guvernu chi pighet initziativas pro cumbinchere s'Eritrea a cambiare politica. A custa dimanda, espressada in un'interrogazione parlamentare, s'est unidu s'Assotziu de sas ONG italianas. Su regimene de su presidente Isayas Afeworki est faghende*si prus e prus autoritariu e est militarizende sa natzione. In su paisu b'at tortura, arrestos arbitrarios e limitatzione de sas libertades de assotziu, de imprenta e de religione. In prus de custu est creschende s'ostilidade pro sos istrangios, chi lis ant limitadu sa libertade de movimentu, a calicunu, e a calicunu ateru nche l'ant bogadu. Intre custos, sos membros de sete organizatziones non guvernativas italianas. S'Italia, segundu su presidente de sas 163 ONG chi faghent parte de s'Assotziu, Sergio Marelli, diat devere finas favorire unu dialogu intre Eritrea e Etiopia, pro sa chistione de sas lacanas. [_gmr_] + + + + +## DDL subra de su friulanu + +Oe cumintzant sos traballos de su grupu de espertos incarrigadu dae sa Giunta regionale de redatare unu disignu de lege subra de sa tutela de sa limba friulana. A pustis de una prima riunione in ue sunt istados afrontados aspetos mescamente organizativos e a ue est intervennidu s'assessore Roberto Antonaz, su Grupu at a cumintzare a discutere de sos temas prus importantes chi pertocant sa riscritura de sa L.R. 15/96: impreos pubblicos, iscola e sos media. De su grupu de traballu faghent parte: Pier Carlo Begotti (coordinadore), Bojan Brezigar (segretariu-in sa fotografia ), William Cisilino, Licio De Clara, Rosalba Perini, Carlo Puppo e Federico Rossi. +In s'interi, a pustis de aere tentu su parrere de su Cussigiu de sas Autonomias locales, sa Giunta regionale at aprovadu in manera definitiva su testu de su disignu de lege subra de sa tutela de sa minoria linguistica islovena. [_fpn_] + + + + +## Finas sa Navarra in sos negotziados, narat Batasuna + +Su dirigente de Batasuna Pernando Barrena at decraradu chi s'esclusione de sa Navarra dae sa mesa de sos negotziados pro normalizare sa situazione politica in su Paisu Bascu, diat essere una trampa. Est unu fatu de realismu politicu e non de revessura a ponnere totu paris Euskadi (sas provintzias ispagnolas), Navarra e Iparralde (sas provintzias frantzesas). Su politicu _abertzale_ at ispricadu chi su protzessu de normalizatzione no est galu irreversibile, ca in antis su guvernu ispagnolu la diat devere agabare cun sa dispersione de sos _etarras_ presoneris, cun sas operatziones de politzia e cun sos maxiprotzessos. Su cunflitu at a finire, a parrere de Barrena, cando nch'at a essere coladu su deficit democraticu, cajonadu non dae s'ETA ma dae s'opinione dominante in Euskal Herria chi no est rispetadu su deretu de detzidere de su populu. At naradu finas chi Batasuna at a peleare pro s'esitu de sa tratativa, in manera chi nemos at prus a pigare sas armas pro difendere unu deretu. Pro su chi pertocat sa legalizatzione de su partidu, Barrena creet chi s'unica soluzione diat essere a modificare sa _Ley de Partidos_. [_gmr_] + + + + +## Cristianos in fua dae su Lìbanu + + + + +## Pro ite est brusende su Lìbanu ? + +Che in su contu de s'ou e de sa pudda, in sas gherras intre Israele e sos arabos mai s'ischit chie at cumintzadu a primu. Calicunu torrat a in segus finas a sa Bibbia. Àteros narant chi puru in su testu sagradu (Libru de Giosue) b'at iscritu chi cando sos ebreos sunt arribados a sa terra promissa, giai bi biviant sos filisteos, sos palestinesos... + +Pro podere cumprendere su chi est sutzedende in su Libanu e su proite de custa ennesima gherra chi podet allumare totu s'Oriente Probianu, sa teoria de sas causas no est sa prus adecuada. In s'origine de custu iscontru, b'at bator elementos chi, postos a pare, ant produidu su chi semus bidende. Su primu, sa vitoria giara de Hamas (chi non reconnoschet sa esistentzia de Israele) in sas eletziones palestinesas de su 25 de ghennarzu passadu. Eletziones chi sos osservadores internatzionales ant cunsideradu "perfetamente democraticas" (cosa chi non si podet narrere de sas de s'Egitu, pro esempru, o de s'Arabia Saudita, o de calesisiat paisu arabu moderadu amigu de s'Otzidente). Sos palestinesos, pro aere votadu comente non deviant, sunt istados castigados dae sa comunidade internatzionale. Pro sa pressione de Israele, pagos sunt istados sos paisos chi ant reconnotu su Guvernu palestinesu e, a peus, li ant revocadu s'agiudu economicu chi retziat. Custa ingiustitzia e sa pratica de sos assassinios seletivos, pro parte de Israele, de dirigentes de Hamas, ant aspriadu sos animos. Su 25 de lampadas, in una operatzione de commando, unu tropeddu de Hamas at secuestradu unu caporale de s'esertzitu israelianu, Gilad Shalit. Su capitulu atuale de custa gherra est cumintzadu cun custa atzione. S'ateru elementu, su de duos, aparentemente indipendente dae sos ateros, est sa boluntade de s'Iran de tennere, e nd'at totu su deretu, una tecnologia nucleare tzivile. Washington, Gerusalemme e ateras capitales europeas suspetant chi Teheran, cun custu pretestu, chergiat otennere sa bomba atomica; e, sigomente sos iranianos sunt giai in possessu de missiles a ghetada manna, diant podere imbatire finas a s'Israele. Su presidente de Iran, Mahmud Ahmadineyad, at postu in duda in varias ocasiones non solu sa realidade de s'Olocaustu, ma finas s'esistentzia matessi de s'istadu de Israele. Totu custu at creadu un'atmosfera de crisi internatzionale e at fatu pensare a sa possibilidade chi sos I.U.A., cun s'agiudu o nono de s'Israele, atachent preventivamente a Iran pro nde distruire sos impiantos nucleares. Pro s'Istadu Mazore Militare israelianu, s'Iran est s'inimigu numeru unu. Esistint pianos elaborados dae sos espertos pro eliminare de manera radicale custu perigulu comente giai ant fatu in su 1981 cun sos impiantos nucleares de Iraq, ue si suponiat chi Saddam Hussein fiat preparende sa bomba nucleare. + +Un'ateru elementu, su de tres, est Hezbollah, alliadu de Hamas. Ambas organizatziones gherrant contra de Israele e sunt islamistas, sende sa prima isciita e s'atera sunnita. Pro solidaridade cun sos palestinesos sutamitidos a rapresallias pro parte de sos israelianos a pustis de su 25 de lampadas, e pro alleviare sa pressione cun una manovra de distratzione a nord, su 12 de triulas Hezbollah at atacadu e fatu presoneris duos militares israelianos. Custa organizatzione s'est formada e afortida durante s'ocupatzione de su sud de su Libanu pro parte de Israele intre su 1982 e su mese de maju de su 2000. At isvilupadu tecnicas de guerrilla eficatzes chi ant induidu dannos a s'esertzitu ocupante, e nd'at provocadu sa retirada dae su sud de su Libanu. Sa fama de Hezbollah est creschida meda, tantu chi est cunsiderada s'unica fortza chi est resessida a binchere s'Esertzitu israelianu, e tenet una popularidade immensa non solu in sa comunidade isciita, ma in totu su Libanu. Hassan Nasrallah, su _leader_ de s'organizatzione, est cunsideradu prus che un'eroe natzionale, est unu mitu veneradu dae sas massas poveras isciitas in totu s'Oriente Probianu (Iraq incluidu). + +S'urtimu elementu de sa crisi atuale, su de bator, est forsis su prus determinante: s'inesperientzia de su Guvernu israelianu e, in modu particulare, de sos duos dirigentes prus implicados in custa situatzione: Ehud Olmert, unu ex abocadu oe primu ministru, e Amir Peretz, unu ex sindacalista oe ministru de sa difesa. Ambos duos sunt printzipiantes sena pesu politicu cara a sos militares. No ischimus in cale medida s'Istadu Mazore de s'esertzitu israelianu est manipulende s'inesperientzia issoro pro realizare panoramas de gherra chi bisaiat. + +Tocat a ammentare chi sos duos primos ministros anteriores a Olmert, Ehud Barak e Ariel Sharon, fiant generales veteranos, pagu influentziabiles dae sos ufitziales. In cambiu Olmert e Peretz (custu a prus de totu, chi provenit dae unu partidu de sa sinistra) non cherent dare un'impressione de debilesa cara a sos aversarios de Israele e duncas autorizant operatziones bellicas brutales, disproportzionadas cun su secuestru de sos tres militares israelianos. + +Tocat a cunsiderare chi in s'Oriente Probianu s'est gioghende una partida tragica de iscacos. Su problema est a ischire si Israele at impreadu su secuestru de Gilad Shalit comente pretestu pro destruire a Hezbollah e, a pustis, atacare sa Siria e s'Iran; o si Hamas, previdinde sa reatzione de Israele, l'at paradu una trapula su 25 de lampadas ischende chi a pustis diat atacare su sud de su Libanu ue sas militzias de Hezbollah, bene preparadas, diant atibbiare a sos israelianos una derrota umiliante. Sos duos disignos sunt possibiles. S'unu e s'ateru sunt istados realizados dae aprendistas majarzos, causantes de sa tragedia atuale. + +Articulu de opinione in "_El periodico de Catalunya"_ de Bartzellona + + + + +## Cun su MP3 si devenit surdos + +Sa generatzione Mp3, totu cussos pitzoccheddos chi dae su mangianu a su sero ascurtant musica cun sos auricolares, arriscat de devennere una generatzione de giovanos surdos. S'allarme benit dae un'istudiu de sa _Deafness Research Uk_, chi narat chi a ascurtare a longu musica cun sas cufias a volumene artu, guastat in manera permanente s'uditu. Sa chirca at leadu in esamene pitzocheddos intre sos 16 e sos 24 annos, de cussos su 50% at amitidu de ascurtare musica in Mp3 pro prus de un'ora sa die e belle su 20% pro prus de 21 oras sa chida. Unu Mp3 ascurtadu a su volumene prus artu arribat a120 decibel, su matessi volumene cajonadu dae su decollu de unu jet. Su tropu sonu cajonat sa morte sas tzellulas de s'origra chi servint a intendere e filtrare sos sonos. Tzellulas chi s'indebilitant cun s'edade ma cun s'impreu de custu istrumentu s'arriscat de devennere surdos a trinta annos. Bi diat essere una manera curreta de impreare su Mp3: su metodu 60-60, est a narrere no ascurtare musica a prus de su 60% de su volumene massimu e pro non prus de 60 minutos a sa die. [_fpn_] + + + + +## Falta de rispetu pro su galitzianu + +"Est prus una dimustratzione de ignorantzia de sa denominatzione originale galitziana chi no una campagna pro animare sa gente a s'acurtziare a sa letura a cambiare sos toponimos curretos de Lanzada, Sanxenxo e A Coruña contravenende gasi a sa legislazione vigente in custa materia". Cun custu comunicadu dae sa _Mesa pola Normalizacion Linguistica_ criticant su ministeriu de sa Cultura e sa Federatzione de sos editores ispagnolos, in su Pranu pro fomentare sa letura in sas prajas galitzianas. In sa campagna de promotzione sunt integrados annuntzios pubblitzitarios cun testos che a _Sherlock Holmes istrangiat in San Xenxo_ e _Alitze istrangiat in La Coruña_. Dae sa mesa pedint a sos promotores de sa campagna de s'isfortzare de rispetare sa lege e de amustrare interessu pro sa cultura galitziana. [_gmr_] + + + + +## pàg_3 + + + + +## Crisi irachena foras de controllu + + + + +## "A peu" in S'Alighera + +S'Alighera est sa protagonista de un'idea noa a beru: unu sistema mp3, "A peu", chi permitit a chie bisitat sa tzitade de caminare in manera autonoma in sas carreras e ammirare a sa sola sas bellesas de su tzentru istoricu. "A peu" est istadu ideadu dae Itinera: si partit dae su tzentru de informatzione in sa Turre _Porta Terra_. Inoghe su turista retzit su letore mp3 ( si podet isseberare una de sas ses limbas pro sa descritzione de sos sitos culturales prus interessantes ) e una mapa de su tzentru istoricu chi inditat su caminu de faghere pro arribare a sos monumentos, sinnados cun numeros a creschere. Cando si arribat a s'opera, bastat de chirrare su numeru currispondente in su mp3 e sighire s'ispiegatzione. + +Sas bisitas guidadas in sos tzentros istoricos cun letores mp3 sunt una novidade in Sardigna. Semper intro de sa Turre de _Porta Terra_, in su primu pranu, b'at finas su Museu Multimediale de sa Tzitade, ue noe elaboradores cun totu sas informatziones istoricas de s'Alighera in ses limbas diferentes permitint a su turista de faghere arrichire sa cultura sua. + +In prus, si podet bidere su plasticu de linna de S'Alighera in sa metade de s'Otighentos. + +Su bullette de intrada permitit finas de bisitare sa parte arta de sa Turre, dae ue si bidet totu S'Alighera. [_sch_] + +__ + + + + +## Armenos galu pessighidos + +Su guvernu azeru at belle distrutu totu sas 3000 khatchkar, crughes de pedra, presentes in intro de sas lacanas suas. Custos monumentos sunt unu simbolu de sa presentzia armena. Difatis sos armenos, su primu populu cunvertidu a su cristianesimu in su 301, ant semper, finas dae s'epoca paleocristiana, dassadu custas crughes, in printzipiu de linna, in ue bi fiant santuarios paganos e in logos de martiriu. Sas khatchkar s'agatant oe a curtzu de cresias, cumbentos, ma finas in s'oru de sas carreras. S'Azerbaigian, paisu a majoria mussulmana, est istadu populadu finas dae armenos, chi como, dae sa Repubblica issoro e dae sa diaspora, a pustis de su genotzidiu patidu dae s'Imperu Otomanu in sa prima gherra mundiale, assistint a ateru unu genotzidiu, custa bia de caratere religiosu e culturale. [_gmr_] + + + + +## Isòperu de sos minadores tzilenos + +Duamigia traballadores de sa _Escondida_, sa prus mina de ramene manna de su mundu, sunt isoperende pro otennere megiorias economicas dae su grupu angloaustralianu BHP Billiton, mere de s'impiantu. Sa produtzione est de 3600 tonnelladas sa die, e s'initziativa sindacale at a causare una perdida de 15 milliones de dollaros pro ogni giorronada de mancu de traballu. Sos minadores pedint un'aumentu de su 13% cando chi sa dita lis oferit su 3. Sos operajos cherent gasi intrare in parte de su balangiu de s'azienda, giai chi su balore de su metallu est cuadruplicadu in sos urtimos tres annos. Sa mina, fraigada in su 1990 in su desertu de Atacama, in su nord de su Tzile, produit su bator unu de totu su ramene esportadu dae s'istadu sudamericanu. [_gmr_] + + + + +## Lege pro sa tutela de sas partòrgias + +Su ministru de sa sanidade Livia Turco at annuntziadu sa pubblicatzione imbeniente de una lege subra de sa tutela de sos deretos de sas partorgias, sa promotzione de su partu fisiogicu pro limitare sos tzesareos chi oe in Italia sunt arribados a su livellu record de su 33%. Su ministru at naradu de aere pedidu a sas Regiones, deacordu cun sos ministros de sa Familia e de sas pari Oportunidades, s'atualizatzione de su progetu-obietivu maternu infantile pro "sa salude de sa femina e de su pitzinnu". In s'interi sos espertos de su ministeriu sunt traballende a sa definitzione de su livellu essentziale de assistentzia pro su partu sena dolore. E subra de su partu sena dolore Livia Turco si fiat zai impinnada in s'inaugurazione su padiglione de neonatologia in su policlinicu Umberto I de Roma:" su sistema sanitariu at assigurare a totu sas mamas italianas s'anestesia epidurale de badas -aiat naradu su ministru-in Italia si faghent tropu partos tzesareos, in sos urtimos binti annos sunt triplicados, unu livellu chi nche colat de su 15% cussu racumandadu dae s'Oms. A pustis servit una lege chi assistat sas neomamas cando naschit su pitzinnu, bidu chi belle su tres unu de issa patit crisis depressivas".[_fpn_] + + + + +## Isperu pro sos pòpulos indìgenos + +Sunt cumintzados sos traballos de s'assemblea costituente boliviana, cunvocada dae su presidente de sa Republica Evo Morales, de etnia aymara, e presiedida dae sa quechua Silvia Lazarte. In sos doighi meses chi benint sos costituentes ant a sostituire sa carta de su 1947. Sa majoria indigena, unu 60%, de sa populatzione, isperat chi s'assemblea, cumposta dae 255 membros, rapresentet sa possibilidade de torrare a essere meres in domo issoro, sena discriminare a sos biancos. Pro crompere a su quorum de sos tres duos, est a narrere 170 votos, chi diat permitere un'aprovatzione lestra de sa costitutzione, a su partidu de Morales, _Movimiento al Socialismo_, nde li mancant 11, e duncas sa situatzione non si presentat fatzile. Su vitze de Morales, Garcia Lineras, at naradu chi s'assemblea est finas un'ocasione pro torrare a disignare sos raportos sotziales e politicos in intro de su paisu. Difatis a costagiu de s'economia natzionale s'est isvilupadu unu neocomunitarismu chi sa segunda carriga de s'istadu e ex capu de sa gherrilla aymara _Tupac Katari_, li narat capitalismu andinoamatzonicu. Sos indigenos bolivianos sunt quechuas e aymaras, cun una minoria guarani. Su restu de sa populatzione est costituidu dae biancos e metitzos. [_gmr_] + + + + +## Pitzinnos iperativos, nono a sos fàrmacos + +Sa diagnosi de pitzinnos iperativos, pitzinnos cun deficit di atentzione, chi in sos Usa mutint _Adhd_ (Attention deficit hyperactivity disorder) est unu disturbu chi in Italia pertocat prus pagu de su 2% de sos preadolescentes. Bator Onlus-Asvi, Ccdu, Cesvi e Wda-Europe, ant formadu unu comitadu in defensa de sos pitzinnos cun deficit de atentzione cramadu "Perche non accada anche in Italia". Issas cherent evitare su chi in sos Istados Unidos capitat dae trinta annos, in ue in sas iscolas, sos pitzinnos tzineticos sunt individuados tramite test a pregontas e a pustis sutapostos a farmacos che a su Ritalin (normale, a efetu duraturu, o in sa cunfetzione tzeroto) chi funtzionat subra de issos, mudende*nde su cumportamentu e sas pertzetziones. Su comitadu non disconnoschet sos problemas de sos singulos pitzinnos, ma sutaliniat s'isballiu de fundu: est a narrere sa creatzione de categorias diagnosticas chi ponent paris problemas de natura diferente. Ogni pitzinnu diat difatis tennere su deretu a solutziones apropiadas, a sa tutela de sa creschida e de s'espressione creativa sua. Sas diagnosis, imbetzes, esecutadas cun sos test e s'eticheta dada a su pitzinnu cunsideradu pessone de curare est, a parrere de sas Onlus de su comitadu una cosa non sientifica e perigulosa. + +Si devet finas tennere in cunsideru su faturadu de sa Novartis, sa multinatzionale chi produit su ritalin, chi est aumentadu de su 15%. A sustentu de s'impreu de custu farmacu b'at siat s'aasotziu de sos psichiatras Usa siat su de sos babos de sos pitzinnos cun Adhd. Su comitadu at difundidu unu millione de copias de un'opusculu cun noas subra de custu argummentu pro evitare s'arriscu chi intret, finas in Italia, custu sistema in vigore in sos Istados Unidos[_fpn_] + + + + +## Presidente asturianu contra a s'ufitzialidade de sa limba + +Su presidente de su guvernu de su Printzipadu de Asturias, su sotzialista Vicente Alberto Àlvarez Areces, at decraradu chi si at a binchere sas eletziones de s'annu chi benit, no at a dare ufitzialidade a s'asturianu. Areces at rispostu a sas criticas de _Izquierda Xunida_ chi s'impulsu de sa limba siat iscassu e chi b'apat una falta de politicas linguisticas, narende chi sos sotzialistas sunt sos prus chi ant batalladu pro s'impreu, sa difusione e sa promotzione de s'asturianu. At ammentadu su tempus chi fiat diretore provintziale de s'Educatzione, cando aiant cumintzadu a faghere sas primas classes voluntarias de limba asturiana in sas iscolas. Mancari at a sighire a sustennere s'asturianu, Areces at craridu chi no est de acordu cun s'ufitzialidade de sa limba. [_gmr_] + + + + +## Dudas pro sa formatzione de su Blocu progressista baleare + +Su presidente de Esquerra Republicana de sas isulas Baleares Joan Llado at annuntziadu chi in cabudanni ant a cunvocare un'assemblea pro detzidere si partetzipare o nono a su Blocu progressista baleare. In s'interi s'ant a sighire a addobiare cun sos sotzialistas e cun Esquerra Unida pro crompere a un'acordu. Su partidu cheret faghere parte de una coalitzione preeletorale, ma non de una formatzione prus manna, pro non nch'isperdere 70 annos de traditzione. Esquerra Republicana, chi deghe dies a como non si fiat presentada a s'atu costitutivu de sas bases ideologicas de su _Bloc_, reclamat cunditziones de agualidade e non de subordinatzione. [_gmr_] + + + + +## Nudu de autore "Tempt" + +Su nudu de autore de sa Sala Almadiani in Viterbo at a essere su protagonista de sa mustra fotografica de Riccardo Bergamini, "Tempt", chi at a essere inaugurada cras a sas 18, 30 e aberta finas a su 18 de austu. Sa mustra, promovida dae s'assotziu culturale Ademus cun su patrotziniu de s'assessoradu a sa Cultura de sa Comuna, at a proponnere unas cantas imagines ue sa protagonista est sa figura feminile, tratada cun delicadesa intelletuale meda. + +Riccardo Bergamini, unu de sos esponentes prus mannos in Italia e in foras de su nudu de autore, in sas operas suas, cun imagines provocadoras ispinghet a chie abaidat a faghere pessamentos subra de su raportu intre su feminile, sa sotziedade e su mundu de oe. Su cuntrastu intre su biancu e su nieddu de sas imagines, fatu prus forte dae su giogu de lughes, devenit sinonimu de una cunditzione interiore. Su corpus de sa femina est "traballadu" dae s'autore, chi impreat materiales diferentes: cadenas, filuferru ispinosu, tzelofan, etz. + +Pro Riccardo Bergamini fotografare unu corpus cheret narrere a "arribare a su tzentru de sa bida, ca su corpus est su puntu finale de pranos diferentes de letura". [_sch_] + + + + +## pàg_3 + + + + +## Festa de su folklore internatzionale + +Grupos folk chi benint dae Venezuela, Thailandia, Bolivia, Sri Lanka, dae sa Russia (Kalmykia) e unos cantos rapresentantes de sa Sardigna ant a partetzipare a sa XVII Rassigna de su Folklore dedicada a Lorenzo Manconi, istoricu e istudiosu de sas traditziones populares. Sa manifestatzione, organizada dae su grupu folk Figulinas cun s'agiudu de sa Comuna de Florinas, de sa Regione e de sa Provintzia, at a incumintzare cras sero a sas 21,30, in s'anfiteatru comunale e sighit finas a mercuris. + +S'assotziu culturale grupu folk Figulinas est naschidu in su 1987 e est creschidu in sos annos cun custu eventu chi, paris a ateros pagos, est resurtadu a intrare in su Cioff (Cussigiu Internatzionale de sas organizatziones de sos festival internatzionales de su folklore e de sas artes populares). + +Pro su chi pertocat s'ambitu internatzionale, ant a partetzipare su grupu bolivianu Ballet Folkloricu "Cochabamba" de sos Roamwe, cun cantos e ballos chi ammentant sa luta contra a s'iscraitudine e sa rivolutzione, ma finas su mistitzismu. Su "Sama Ballet" de su Sry Lanka at a proponnere ballos alligros cun sos tumbarinos. Ballos cun costumenes colorados sos de su "Cruz Alejandro Quinal" de Venezuela. Ma curiosidade meda b'at finas pro sos thailandesos e sos russos, acumpangiados dae istrumentos de sa traditzione populare issoro. + +Pro sa Sardigna, b'ant a essere finas su Tenore Santa Sarbana de Silanos, su Grupu Folk de sos Iscurtzos de Cabras, su Sotziu de Ballu Ovoddesu Orohole de Ovodda e su Grupu Folk Tzitade de Ossi. + +Martis sa missa in onore de Santa Maria Assunta cun sos grupos in costumene e mercuris su de Chimbe Festival Minifolk "Pizzinnos". Ant a partetzipare sos grupos minifolk "Figulinas minore" de Florinas, "Salvatore Manca" de Ploaghe, grupu "Battos Moros" e Tenore "Antonio Mereu" de Oliana e "Ampurias" de Valledoria. [_sch_] + +_ _ + + + + +## Festival de sa limba gallesa + + + + +## Aste Nagusia + +Cumintzat oe sa _Aste Nagusia_, o Chida Manna, de Donostia. Sa manifestatzione at a partire cun un'isparu de cannone dae su palatzu de sa Comuna. In prus de sos 600.000 euros a disponimentu, ateros 200.000, e finas de prus, sunt istados destinados a sos fogos artifitziales, chi arribant dae Ucraina, Malta, Portugallu, Italia, Valentzia o Castellon; custa est sa de barantatres editziones de su cuncursu pirotecnicu. In prus de custu, in sa _Plaza de toros_ de Illumbe b'at a aere corridas cun toreros famados. Non mancat sa musica, cun artistas bascos e istrangios. Cumpretant sa festa atividades isportivas e espositziones in sos museos. [_gmr_] + + + + +## Bascos pro s'indipendèntzia + +Migias de pessones ant partetzipadu eris a sa martza cunvocada dae unu grupu de tzitadinos anonimos cun s'islogan "Su Paisu Bascu tenet sa paraula e sa detzisione". Fiant presentes in forma privada esponentes de Batasuna. Sa manifestatzione est partida a sas 17,45, cando sa _Ertzaintza_, sa politzia basca, cunsideradu chi non b'aiat ligamene perunu cun su partidu, at dadu s'autorizatzione. In prima fila b'aiat ses pitzocos a bestire traditzionale cun sa _Ikurriña_, sa bandera basca, e banderas de su Libanu e de sa Palestina. Sos manifestantes si sunt espressados in favore de s'indipendentzia e de su tramudu de sos presoneris de s'ETA a su Paisu Bascu. Agabada sa martza, su portaboghe de sos organizadores at naradu chi mancari b'apat "proibitziones e agressiones", sos bascos ant a sighire a difendere sa natzione issoro. In antis de concruire aboghinende "Fortza sa sinistra abertzale" at afirmadu puru chi s'isperu est chi bi siat su reconnoschimentu de sa paraula e de sa detzisione de sos bascos. Cun su cantu de su _Eusko gudariak_, s'Innu de su sordadu bascu, sa manifestatzione est finida de su totu, sena intzidentes. [_gmr_] + + + + +## S'esempru de Daniel Barenboim + +Ogni annu, e custa est s'editzione numeru XIX, a su Festival Internatzionale de Musica de Peralada, in sa Costa Brava catalana, sunt invitados sos diretores prus famados e sas megius boghes liricas de su mundu. Ocannu, Riccardo Muti at dirigidu su cuntzertu inaugurale su 14 de triulas, Montserrat Caballe sa prima die de austu at cantadu a Mozart e Daniel Barenboim, sa die 11 de austu at dirigidu sa Sinfonia num. 9 de Beethoven. + +S'orchestra suta cumandu suo est sa West-Eastern Divan Orchestra, formada dae musicos giovanos de Israele, Palestina e ateros paisos arabos. Su cuntzertu de s'ateru sero est parte de unu progetu umanitariu fundadu dae Daniel Barenboim, argentinu-israelianu e Edward Said iscritore palestinesu mortu in su 2003. Custu progetu pretendet de superare, sighende su caminu de sa musica, sos cunflitos etnicos, religiosos e politicos chi dae annos e annos sunt insambentende sa regione medio-orientale. + +In su programa de manu dadu a sos presentes si podiat leghere: "Nois creimus petzi in duas ideas politicas netzessarias: 1) No esistit una solutzione militare a su cunflitu palestinesu-israelianu. 2) Sos destinos de sos populos palestinesu e israelianu sunt unidos inevitabilemente; sos duos populos devent bivere umpare in sa matessi terra". + +Paraulas savias, modellu de tzivilidade. + +Sa dificultade de s'esecutzione de sa sinfonia num. 9 de Beethoven, mama de totu sas sinfonias, est chi est connoschida dae sos amantiosos de sa musica clasica, totus tenent in mente sas notas de s'urtimu CD chi ant iscurtadu; in prus, sa finalidade de unu progetu no est iscusa pro un'esecutzione mediocre. S'orchestra de giovanos chi dirigit Daniel Barenboim, non est tzertu sa Filarmonica de Berlinu. Su maistru pero, un'autoridade in su campu musicale mondiale, non podiat oferrere un'esecutzione iscolorida, sena personalidade; in contu de praticare una diretzione academica, neutra, iscolastica, dada sa gioventude de s'orchestra chi aiat in dae in antis, at detzisu pro una diretzione prus libera, prus atenta a dare caratere a s'energia musicale de s'opera, a dare personalidade propia a sa sinfonia, a distinghere s'orchestra dae sa globalizatzione de meda ateras. A seguru chi non devet essere fatzile, pro unu palestinesu e un'israelianu, tenende in contu su chi est sutzedende in sos paisos issoro, a leghere su matessi pentagramma; pro custu est chi s'esempru chi sunt dende custos giovanos musicos devet essere baloradu e difundidu ampramente. + +A livellu superlativu est istadu su cuntributu de s'Orfeon Donostiarra in su cuartu movimentu. Su publicu, a sa rea, at tzocadu a longu sas manos. + +G. Ledda + + + + +## Pestitzidas in sa Coca Cola indiana? + +Sa Coca Cola at pedidu sa consulentzia de sos sientziados de su guvernu britannicu de su _Central Science Laboratory _pro dimustrare chi sas acusas chi sos produtos de sa cumpangia cummertzializados in Ìndia sunt perigulosos pro sa salude, non tenent fundamentu. Su labotaroriu de su Regnu Unidu afirmat chi sas bibitas sunt a norma. Sete istados de s'Ìndia ant detzididu de proibire totu sas marcas produidas dae Coca Cola e Pepsi. Sa cajone de su provedimentu est sa presentzia de pestitzidas in una cantidade chi est a 24 bias su livellu permitidu. Lu dimustrat un'istudiu de su Tzentru pro sa Sientzia e s'Ambiente (CSE) indianu. Sas sustantzias chimicas paret chi siant presentes in s'abba impreada pro sa produtzione. Sos membros de su CSE non cunsiderant atendibiles sa decraratziones de sos collegas britannicos ca, narant, sas mustras pro sas analisis las at procuradas sa Coca Cola etotu. [_gmr_] + + + + +## Protestas posteletorales in Mèssicu + +Sighint sas protestas de sos sustenidores de Lopez Obrador, su candidadu de su Partidu de sa Rivolutzione Democratica, chi at perdidu sas eletziones presidentziales su 2 de triulas coladu. Sa situazione s'est faghende grave, giai chi in custas urtimas dies contra a deputados federales de su PRD, chi fiant paris cun sos manifestantes, est intervennida sa politzia. Su PRD creet chi b'apat apidu trampas in sos iscrutinios. Sa diferentzia cun su binchidore Calderon, de su Partidu de Atzione Natzionale, est petzi de 240.000 votos e como sa natzione est isetende su resurtadu de su contu nou de sas ischedas de 11.000 setziones de sas 130.000 totales, istabilidu dae sa Corte Eletorale. [_gmr_] + + + + +## Orfanotròfiu bombardadu: acusas a su guvernu singalesu + +Segundu s'Unicef e su _Sri Lanka Monitoring Mission_, organismu indipendente creadu dae guvernu e Tigres Tamil a pustis de sa tregua de su 2002, sas 61 pitzocas mortas su 14 coladu in su bombardamentu de un'orfanotrofiu in Mullaittivu non fiant reberdes, ma fiant partetzipende a unu seminariu de duas dies de primu sucurru organizadu dae sa Senchcholai, istitutzione chi amparat a sas orfanas de gherra. Su guvernu creet imbetzes chi s'istitutu fiat unu tzentru de addestramentu de sas Tigres Tamil pro formare pitzinnos sordados e su capitanu de s'aviatzione Ajantha Silva narat chi bi sunt sas proas. Sos gherrilleris solent reclutare gente, mescamente pitzocheddos, a mala bogia. A su mancu 3500 membros de sa gherrilla indipendentista sunt istados reclutados in custa manera. [_gmr_] + + + + +## Semper prus dèbile su guvernu sòmalu + +Sas autoridades kenianas ant decraradu chi in Somalia at a intervennere, si s'ONU at a dare su cunsensu, una fortza de interpositzione africana, intro de una pariga de chidas, o meses. A su progetu s'oponent sas militzias islamicas somalas, chi sighint a minetzare su guvernu de Baidoa. Sos integralistas sunt intrados in sa tzitade portuale de Hobyo, ma esponentes ufitziales de su movimentu ant negadu chi siat istada un'atzione violenta, narende chi sas tropas issoro sunt abarradas in foras de sa tzitade e chi a pustis de aere mandadu a sa populatzione unu messagiu de paghe, sos abitantes los ant retzidos sena problemas. Dominiga sas Cortes Islamicas aiant cunchistadu atera una tzitade de sa costera, Haradere, chi fiat sa base de sos piratas chi dae cue moiant a chirru de s'Otzeanu Indianu. Su guvernu legitimu, chi sa sede est unu magasinu de trigu moriscu, est semper prus debile e s'influentzia de sas Cortes est creschende: unos 100 sordados de s'esertzitu regulare ant disertadu e si sunt unidos a sos militzianos. [_gmr_] + + + + +## Erutzione de su vulcanu Tungurahua + +Si cumintzant a connoschere como sos dannos de s'erutzione de giobia colada de su vulcanu Tungurahua, a 130 chilometros dae sa capitale Quito. Sunt a su mancu 6 sos mortos e 60 sos iscumpartos, e unos bator migia sos isfollados. In prus b'at biddas, intre custas Bilbao e Juive, chi sunt distrutas de su totu. Su chinisu est crompidu finas a sa tzitade de Guayaquil. Su Tungurahua est artu 5.029 metros e custa esplosione, a su chi narat su diretore de s'Istitutu Geofisicu Hugo Yepes, est istada sa prus forte dae su 1999. Su presidente de sa Republica Palacio at decraradu su disastru naturale in sa banda sud de s'istadu e su guvernu at pedidu s'interventu de sa cooperatzione internatzionale. [_gmr_] + + + + + +## Majorchinos contra a sa privatizatzione de sas costeras + +Duamigia pessones ant manifestadu eris in Majorca contra a sa privatizatzione de sas costeras majorchinas. A sa martza de protesta, cunvocada dae su capu de sa _Lobby per la Independencia_ Jaume Sastre, ant partetzipadu finas su _Grup d'Amics en Defensa del Medi Ambient_ (GADMA), sa _Obra Cultural Balear_, sindacados (_Unio Obrera Balear_ e CGT), partidos politicos (ERC, PSM, EU-EV) e atera una deghina de colletivos. S'ocasione de sa manifastatzione est istada sa detzisione de su Ministeriu de s'Ambiente de regularizare sa piscina chi su diretore de _El Mundo _s'at fatu in Son Servera, in unu logu publicu. B'at apidu una contramanifestatzione in defensa de sa "libertade d'espressione e de sa cunviventzia" chi b'ant partetzipadu su _Circulo Balear_ e _Nuevas Generacions_ de su Partidu Populare paris cun residentes che a s'ex giogadore de su Bartzellona Nadal. S'islogan de sa prima manifestazione fiat "Sa costera est de totus", su de sa de duas "Libertade sena arrennegu". [_gmr_] + + + + +## Talebanos a sa cunchista de Kabùl + +Sighit s'ofensiva de sos Talebanos, chi ant atacadu unu bazar in Panjawyi. Sa politzia afgana, paris cun sordados de sa Nato, nd'at mortu una setantina, ma a su chi narant sos gherrilleris sas vitimas diant essere doighi ebbia. Sos politziotos mortos sunt bator. Panjawyi est in su distritu de Kandahar, in su sud-est de s'Afganistan, chi sos integralistas islamicos ant belle torradu a cunchistare. In sas biddas chi controllant aplicant sa lege martziale: a chie est suspetadu de collaborare cun s'esertzitu regulare, lu ochient. Sos Talebanos, paraula pashtun acudida dae s'arabu chi cheret narrere istudiantes, sunt naschidos durante sa resistentzia a s'invasione sovietica. A pustis de su ritiru de sas tropas de Mosca, in su 1992, sunt resessidos a binchere sa gherra tzivile e a istituire, in su 1997, unu guvernu teocraticu. S'atentadu a su _World Trade Center _de Noa York in su 2001 at cajonadu s'interventu de sa Nato, chi at favoridu s'eletzione de unu parlamentu democraticu. Como s'obietivu de sos Talebanos est sa capitale Kabul. [_gmr_] + + + + +## Sos ayatollahs non firmant su programma nucleare + +S'ayatollah Khamenei at decraradu chi s'Iran at a sighire cun su programma nucleare. Su capu supremu de s'istadu mussulmanu at acusadu sos poderes arrogantes de s'otzidente de impedire s'isvilupu tecnologicu de sos paisos islamicos. Sa prima tzentrale, fraigada dae tecnicos russos, est pronta a su 93%. S'Iran at finas negadu s'atzessu a sos ispetores de s'Onu a su situ suterraneu de Natanz. Duncas sa Republica Islamica at refudadu sos intzentivos de su Cussigiu de segurantzia de sas Natziones Unidas e de sa Germania pro suspendere s'irrichimentu de s'uraniu. Su presidente de sos Istados Unidos Gorge W. Bush at naradu chi b'ant a essere cunseguentzias pro custa detzisione. [_gmr_] + + + + +## Emergèntzia clandestinos in Catalugna + +Su guvernu de sa Generalitat s'est lamentadu de su cumportamentu de su guvernu istatale chi nch'at mandadu a Catalugna sena preavisu perunu una chimbantina de sos immigrados clandestinos arribados a Canarias. Sos clandestinos agasagiados in Catalugna s'annu coladu sunt istados 176, ocannu sunt 758. Su prus benit dae Mali e Senegal, chi non tenent acordos cun s'Ispagna pro su rimpatriu. Sas autoridades los atendent pro duas chidas e a pustis si devent chircare domo e traballu, cun su problema chi non tenent documentos. Sa majoria tenet parentes o amigos in loco chi los retzint. Biddas che a Cassa de la Selva e Salt connoschent su fenomenu e sos sindigos denuntziant chi sa Generalitat non s'est ativada pro afrontare sa chistione. [_gmr_] + + + + +## Immigrados illegales nordcoreanos in Tailàndia + +Sa politzia tailandesa at firmadu unu grupu de 175 clandestinos nordcoreanos in sa capitale Bangkok. Sos immigrados illegales, 128 feminas, 37 omines e 10 pitzinnos, ant a essere protzessados e deportados a aterue. Sos coreanos fiant in chirca de otennere asilu politicu in ateru unu paisu, sa Corea de su Sud, a parrere de sas autoridades. Sos abitantes de sa Corea comunista sunt vitimas de su famene e dae sa repressione. In medas si nche fuint a sa Tzina nordorientale, chi sa populatzione est de etnia coreana, ma si sas autoridades tzinesas los tzapant, nche los rimpatriant. Sa Corea de su Nord est ghiada dae cando esistit, est a narrere dae su 1948, dae sa familia Kim: finas a su 1994 dae Kim Il Sung e dae tando dae su figiu Kim Jong Il. [_gmr_] + + + + +## Sa Xunta càrculat sos dannos de su fogu de ocannu + +Su 31 chi benit s'at a connoschere s'ischema de su pranu de recuperu de s'ecosistema, chi at a cuntennere medidas pro sa rigenerazione de sos litos, contra a s'erosione e a sa desertificatzione, e pro sa revisione de sas infrastruturas in sa gherra contra a su fogu. Su presidente galitzianu Touriño at naradu chi sos dannos sunt de unos chentu milliones de euros. Tocat a torrare a formulare su dispositivu de emergentzia, giai chi su fogu l'ant postu finas in sas biddas. Sa politica forestale devet cambiare: b'at litos chi sunt in ue non devent essere, tipologias pagu adeguadas, e ateros problemas. Comente medidas urgentes su decretu aprovadu custa giovia incruit agiudos de 13,1 milliones de euros de indennizu. Su decretu previdet sa cuntzessione direta de suventziones publicas cumplementares a cale si siat ateru sistema de cobertura de dannos, publicu o privadu, cando custas non coberint sa totalidade de sos dannos fatos. B'ant a essere noe lineas de agiudu. Sos obietivos: riparatzione de dannos personales e dannos causados a domos e trastes; recuperu de infrastruturas e materiales privados dannados; cumpensare sos dannos e sas perdidas in aziendas agriculas e de allevamentu, e in istabilimentos mercantiles, industriales, e turisticos; coberrere dannos cajonados a infrastruturas de sas entidades locales; agiudos pro sa morte de su bestiamene, su recuperu de sos terrinos brusiados destinados a pastura e de sos campos de ferraghine e su recuperu de terrinos e habitats tzinegeticos. [_gmr_] + + + + +## Manifestatzione pro s'autodeterminatzione de sos bascos + +Migias de pessones ant partetzipadu eris in sas carreras de Bilbao a sa manifestatzione "Euskal Herriak Autodeterminazioa" organizada dae unu grupu de tzitadinos _abertzales_ e de sinistra. Fiant presentes finas esponentes de Batasuna. Sa martza, cun sa presentzia de sa Ertzaintza, s'est concruida sena intzidentes. Carchi minutu in antis de su cumintzu membros de sa _Mesa Nacional_ de Batasuna, intre issos Joseba Permach, Joseba Alvarez, Pernando Barrena y Jone Goirizelaia, in prus de su dirigente istoricu de HB Tasio Erkizia, e sos capos de su sindacadu LAB Rafa Diez Usabiaga e Txutxi Ariznabarreta, si sunt unidos a sos partetzipantes. Jone Goirizelaia at fatu unas cantas decraratzioenes pedende riflessione e responsabilidade e sa possibilidade pro sa formatzione _abertzale_ de faghere politica sena problemas, cosa chi diat ponnere in movimentu sa Mesa de sos partidos. At denuntziadu puru sa situatzione de sos presoneris de s'ETA. A sa fine de sa martza sos organizadores ant criticadu a su sindigu de Bilbao pro aere espostu sa bandera ispagnola in sa Comuna e a su Partidu Sotzialista chi segundu issos timet sa soluzione de su cunflitu. [_gmr_] + + + + +## Arriscu de gherra tzivile in Timor Est + +Su Cussigiu de Segurantzia de sas Natziones Unidas at imbiadu atera una fortza de paghe a Timor Est cun unu mandadu initziale de ses meses, in cambiu de sa de in antis. Sa missione at a essere cumposta dae unos duamigia politziotos e non b'at a aere tropas militares. Sa violentzia est cumintzada cando sos sordados de sa banda otzidentale de Timor si sunt lamentados de discriminatzione etnica cajonende sas dimissiones de su primu ministru. Custu printzipiu de gherra tzivile at fatu bintighimbe mortos e unos 150.000 isfollados. Timor Est at proclamadu s'indipendentzia dae su Portogallu in su 1975, ma est istada ocupada deretu dae s'esertzitu indonesianu. Su referendum de su 1999 at permitidu a custu paisu a majoria catolica de si liberare de s'opressione de s'Indonesia, su prus istadu mussulmanu de su mundu. Sos timoresos ant cunchistadu sa libertade in manera definitiva in su 2002 a pustis de atera una invasione indonesiana. [_gmr_] + + + + +## S'uraganu Ernesto minetzat su Caribe + +Un'annu a pustis de su degollu de Katrina in Louisiana e Florida, cun 1500 mortos, ateru un'uraganu est minetzende sas costeras de su Golfu de su Messicu. Sas Antillas Majores, est a narrere Cuba, Giamaica, Puerto Rico e Hispaniola, sunt in istadu de allerta. Sos bentos de Ernesto, gasi li narant, chi fiat catalogadu comente temporada tropicale, nch'ant coladu sos 110 chilometros orarios, velotzidade minima chi sos meteorologos dant a sos uraganos. Su mare de su Golfu ocannu est caente, cunditzione chi favorit s'afortimentu de custos fenomenos climaticos. Sos operadores de energia de sos Istados Unidos sunt pistighingiados, giai chi su bator unu de su gas e e de su petroliu nordamericanu benit propiu dae su Golfu de su Messicu. [_gmr_] + + + + +## Rebellia de sos belutzos pachistanos + +Sa morte de su capu indipendentista Nawab Akbar Bugti at iscadenadu sa protesta violenta de sos belutzos contra a su regimene pachistanu. Bugti, chi teniat 80 annos, est mortu in un'ofensiva de s'esertzitu in sos montes de Dera Bugti. Su Belutzistan est partzidu in tres istados: Iran, Afganistan e Pachistan, paisu naschidu in su 1947 dae sa setzessione dae s'India. Sos belutzos pachistanos, pero, si sunt sempre opostos a s'annesione de sa terra issoro a Islamabad; in prus, in cambiu de s'isfrutamentu de sas richesas naturales no ant retzidu nudda, difatis sa issoro est sa prus regione pobera de s'istadu. E gasi sa gherra de indipendentzia est torrada a cumintzu in su 2003. A sas protestas si sunt unidos sos integralistas islamicos chi sustenent a sos talebanos in Afganistan e Waziristan, e s'opositzione democratica, ghiada dae su disterru dae Benazhir Butto. Duncas sa detzisione de su guvernu de intensificare sa repressione ponet in arriscu s'istabilidade de su Pachistan e podet finas favorire s'afortimentu de sos talebanos, chi sos belutzos ant semper cunsideradu inimigos. [_gmr_] + + + + +## pàg_4 + + + + +## Su Guvernu bascu punnat a s'ufitzialidade de s'euskera in sa UE + +S'Esecutivu Bascu creet chi non bastet su chi est istadu fatu a livellu europeu pro s'impreu de s'euskera, mancari como bi siat sa possibilidade de l'utilizare in comunicatziones iscritas a sa UE, de bortare sas dispositziones europeas adotadas dae su protzedimentu de codetzisione, e de faeddare in bascu in sas riuniones de s'Unione Europea. In su Bulletinu cuinditzinale de Informatzione Europea, s'espertu de cuestiones esteras de su guvernu bascu Santiago Llamas, ponet in evidentzia calicuna de sas defitzentzias de su sistema. Pro cumintzare, est insensadu a bortare petzi sas normas adotadas pro codetzisione, ca podent essere modificadas dae ateras chi no impreant custu protzedimentu. Sa tradutzione diat devere coberrere a su mancu totu sas normas publicadas in sa Serie L (Legislatzione) de su Diariu Ufitziale de s'Unione europea chi sos titulos siant in s'inditze in grussitu e pretzedidos dae un'asteriscu. In prus sas tradutziones in euskera non tenent balore giuridicu ca bi podent aere problemas de interpretatzione. In fines, sa versione in bascu de su Tratadu Costitutzionale Europeu tenet unu caratere testimoniale ebbia ca est fata petzi pro andare in sos artzivos de su Cussigiu e est sena balore giuridicu. S'intrada in vigore de sa Costitutzione Europea, a parrere de Llamas, podet essere s'ocasione de cambiare sas cosas. [_gmr_] + + + + +## Tzetzènia: torturada dae sa politzia + +Sos ogros prenos de timoria abaidant in sa telecamera. Chigios tusos, pilos segados curtzos e colorados de birde, in cara una crughe de su matessi colore, chi pro una femina musulmana inditat birgongia . Imagines ispramosas in unu videu chi oe su cuotidianu istadunidensu "The New York Time" at difusu in su situ Internet: una femina tzetzena raida, acusada de adulteriu e pro custu torturada dae sa politzia. Su videu, in esclusiva pro su NYT, testimongiat unu de sos aspetos de sa violentzia chi cada die corfet sa Tzetzenia. Su filmadu faghet a bidere una pisedda raida, Malika Soltayeva, de 23 annos, acusada de aere traitu su maridu cun unu sordadu russu cristianu, chi benit umiliada e torturada dae omines de sa politzia tzetzena. Custos li segant sos pilos e sos chigios, aboghinant paraulas feas e li ordinant de s'ispogiare. Issa ubidit, chircat de s'amuntare cun sas manos ma issos sighint a l'iscudere. + +Sas imagines si firmant pro unu pagu, ma dae sas boghes de sa femina si cumprendet bene ite est sutzedende. Su videu torrat a cumintzare: como sa pisedda est bestida, a sa sola in sa carrera, cun sos pilos galu colorados de birde. Sighit finas s'umiliatzione: sos politziotos li ordinant de ballare, l'iscudent cun carches in s'ischina. Su video sighit cun imagines de ateras feminas acusadas de adulteriu, tratadas in sa matessi manera. [_sch_] + + + + +## A sa "Fieste Ladine" bilàntziu subra de sa lege de tutela + +Sa lege regionale 15/96 chi pertocat sa tutela de sa limba friulana at permitidu de faghere passos mannos a dae in antis in sa promotzione de sa marilenghe, ma como tocat a l'addatare a su cuntestu sotziale e normativu nou. Custu, in sintesi, su resurtadu de s'addoviu "La Legge n. 15/96 a dieci anni dalla sua emanazione: considerazioni, valutazioni, risultati e proposte di revisione alla luce della legislazione di tutela linguistica nel mondo ladino", fatu sabadu coladu in sa cresia de San Antonio in San Daniele del Friuli in s'ambitu de sa segunda editzione de sa "Fieste Ladine". Intre sos temas prus dilicos sunt istados inditados s'insignamentu de su friulanu in iscola, sa programmatzione RAI, sas modalidades de finantziamentu a sos entes pubblicos, su sustentu a s'Universidade de sos istudios de Ùdine, s' ARLeF. +Finas s'assessore a sa Cultura, Roberto Antonaz, pro s'inauguratzione de sa "Fieste", at ammentadu chi sa Regione devet, in pagu tempus, torrare a bidere sa lege de tutela. +Ant leadu parte a s'addoviu, intre sos ateros, su sindigu de S. Daniele, Gino Pascolini, su presidente de sa Provintzia de Ùdine, Marzio Strassoldo, su retore de s'Universidade de sos istudios de Ùdine, Furio Honsell, s'assessore a sas minorias de sa Provintzia de Belluno, Daniela Larese, su diretore de su Servitziu minorias de sa Provintzia de Trento, Marco Viola, su diretore de s'Istitutu ladinu de sa Val di Fassa, Fabio Chiocchetti, su presidente de s'Istitut ladin furlan, William Cisilino e su vitzepresidente de sa Societa Filologica Friulana, Federico Vicario (chi at coordinadu s'addoviu). [spn] + + + + +## "Madres: protzessu èticu populare" + +In Villa Fidelia de Spello (Pg) s'assotziu culturale "La Goccia" contat s'istoria de sas Madres de Plaza de Mayo. "Madres: protzessu eticu populare" est su titulu de sa serada de prima die de cabudanni, in intro de sa rassigna "Isplendidissima 2006", in onore de sas feminas, chi cun coragiu meda, dae binti annos in sas pratzas de Buenos Aires pedint giustitzia e de connoschere sa beridade subra de sos figios _desaparecidos_. Pro non faghere ismentigare chi sos curpevoles non sunt istados galu cundennados ant incomintzadu dae pagu una forma noa de protesta: sos protzessos populares, eticos e politicos contra a sos responsabiles de su genotzidiu. + +Solidales cun issas, finas sas feminas de s'assotziu culturale "La Goccia" ant creadu unu protzessu populare, ue aboghinant sas cundennas, sas protestas, sa chirca de veridade, in dae in antis de unu publicu chi rapresentat su mundu. + +Su testu de sa rapresentatzione est de Enzo Cordasco, sa regia de Marisa Veroni e su coordinamentu esternu de Carla Gariazzo. S'assotziu "La Goccia" aunit unu grupu de feminas chi dae su 1989 in Perugia faghent pessamentos subra de sa cunditzione de sa femina de oe e subra de sos fatos sotziales e politicos chi prus la pertocant, agiudende su dibatidu e sa comunicatzione feminile mediante su limbagiu de su teatru e de s'arte. Su grupu est formadu dae feminas de edade e natzionalidades diferentes e pro custu est devennidu unu logu importante meda de iscambiu de connoschentzias, de esperientzias, de solidariedade intre feminas de culturas diferentes. [_sch_] + +_ _ + + + + +## Mistèriu subra de sa morte de su capu indipendentista de su Belutzistàn + +Martis coladu belle 10 migia pessones ant prenadu s'istadiu de Quetta pro s'interru de Nawab Akbar Khan Bugti e non b'at cherfidu meda a cumprendere s'importantzia de su personagiu e mescamente de sa morte sua, prena de misteriu, chi at fatu artziare sa conca a sos Belutzos, su populu de sa regione prus a ovest de su Pachistan, a lacana de s'Iran e de s'Afghanistan. Su problema est dadu non petzi dae sa mancantzia de su corpus de su capu, chi non s'ischit ue siat, ma finas dae sa violentzias e dae sas manifestatziones chi sas dies in antis e a pustis de s'oratzione funebre in sa provintzia sos Belutzos ant fatu in totu sa provintzia: a su nessi 700 pessones sunt istadas arrestadas. Sos giornales faeddant de islogan contra a Musharraf, de banderas pachstanas brusiadas paris cun s'imagine de Muhamad Ali Jinnah, chi in su 1947 at fundadu su Paisu de sos puros. In nadale de s'annu coladu, difatis, pro impedire a sos autonomistas de sighire cun sas atziones militares, Musharraf aiat detzididu de impreare medios fortes: s'esertzitu est devennidu prus violentu in sa luta contra a su movimentu chi (a largu da integralismos islamicos, talebanos, etz.) gherrat cun su guvernu tzentrale dae cando est istadu creadu su Pakistan. Su territoriu in antis ospitaiat a sos musulmanos de su Raj britannicu, a sas tribus de sa Durand Line (fata dae sos inglesos pro dare una lacana otzidentale a s'imperu asiaticu), a sos punjabos, a sos masajos de su Sindh e finas a sos chi istaiant in sos montes de su Kashmir. Cando sos capos politicos ant costituidu sa natzione no ant dadu cara a sos fermentos autonomisticos e setzessionistas de sas areas de su Waziristan e de su Belutzistan. Dae tando est incumintzada una gherra longa e dolorosa. Sas autoridades pachistanas narant chi su corpus de Nawab Bugti est istadu agatadu suta de una pedra manna e chi b'ant a cherrere nessi tres dies pro nde lu bogare. Su figiu de su capu autonomista at decraradu chi sas violentzias ant a sighire finas a cando non l'ant a torrare su corpus de su babbu. Sa familia at negadu a sos funtzionarios guvernativos de presentziare a sa tzerimonia religiosa. [_sch_] + +_ _ + + + + +## Bloque e Izquierda Unida cumintzant sa campagna eletorale + +Su segretariu generale de Izquierda Unida candidadu de sa formatzione a sas eletziones regionales chi benint, Jesus Iglesias, at naradu chi su partidu suo cheret repitere s'acordu politicu cun su Bloque por Asturies comente aiat fatu in su 2003. Su Bloque puru at a presentare su candidadu suo, Rafael Palacios, a sa Xunta Xeneral s'oto de cabudanni, die de sas Asturias. Su dirigente de Izquierda Unida Javier Garcia Valledor s'est lamentadu de sa falta de dialogu intre sos duos partidos, ambos de sinistra, narende chi tocat a si torrare a alleare. Iglesias puru est in favore de s'acordu chi lis at permitidu de guvernare paris in sa legisladura colada. [_gmr_] + + + + +## Protzessu a sos mortores de su capu de s'opositzione kazaca + +Deghe pessones sunt istadas cundennadas pro sa morte de su politicu de s'opositzione Altynbek Sarsenbaiuly, furadu e mortu in freargiu. Segundu sos giuighes su movente diat essere un'articulu in ue sa vitima aiat criticadu a Erzhan Utembayev, capu amministrativu de su senadu, unu de sos cundennados. Sos arrestados ant naradu chi s'assassiniu faghiat parte de unu cumplotu contra a su presidente Nursultan Nazarbayev. Sos parentes e s'opositzione pessant imbetzes chi a segus de su fatu bi siant sos servitzios segretos e su guvernu e duncas creent chi b'apat implicatziones politicas e non personales. Sarsenbaiuly, chi in sa campagna eletorale de su 2005, concruida cun sa vitoria de Nazarbayev cun prus de su 90% de sos votos, fiat istadu vitima de un'agresione, est su segundu politicu de s'opositzione chi ant mortu. In su 2003 aiat dassadu sa majoria pro protesta contra a sos metodos autoritarios. Su Kazachistan est unu paisu produtore de petroliu e finas a como no aiat connotu s'instabilidade politica tipica de sos istados de s'Àsia tzentrale. [_gmr_] + + + + +## Su fùbalu iscotzesu faeddat in gaèlicu + +Su Gaelicu iscotzesu at in pessu otentu una vitoria simbolica importante cun sa noa chi Alba, su numene gaelicu pro Iscotzia, s'at a bidere a costagiu de s'ecuivalente inglesu in sa malliedda de sa natzionale de fubalu. Est su resurtadu de una campagna longa cumintzada dae su ramu iscotzesu de sa Celtic League chi est istadu agiuadu puru dae una serie de organizatziones chi incruint _Cli Gaidhlig_, _Comunn na Gaidhlig_ e su _Scottish Parliament's Cross Party Group on Gaelic_. Faeddende de sa detzisione de sa Federazione Iscotzesa, Colin Banks, responsabile de _marketing_, at ispricadu: l'amus agiuntu comente risposta a unu muntone de rechestas de sos tifosos, intre custos s' Assotziu de sos _Tartan Army Clubs._ L'amus fatu pro reconnoschere s'erentzia gaelica de s'Iscotzia, e mi paret chi semus sa prima natzionale in totu sos isport chi at fatu custu gestu. S'impreu de Alba in sas mallieddas de fubalu at a aumentare sa pressione subra de sa natzionale de rugby pro acuntentare sa rechesta. Finas a como sa _Scottish Rugby Union_ at refudadu de impreare su gaelicu. Pro como, sunt pagos sos chi ischint chi Alba est su gaelicu pro Iscotzia ca su profilu de sa limba est in generale bassu in signales e marcos, mescamente foras de sas Highlands. Sas mallieddas noas de fubalu ant a agiuare a cambiare custa situatzione e a aumentare sa cussentzia pro sa limba in generale. Su chi est prus pagu tzertu, pero, est si s'aumentu de cussentzia pro su numene Alba at a essere acumpangiadu dae sa pronuntzia curreta. Alba si pronuntziat Al-a-pa e no Al-ba, comente creent sos chi non faeddant gaelicu. [_gmr_] + + + + +## Iscoberta positiva pro su rinotzeronte giavanesu + +Sientziados de su WWF paris cun guardias forestales e gente de su logu, ant iscobertu in su Parcu Natzionale de Ujong Kulon, in sa provintzia de Banten, orminas de bator rinotzeronteddos. Est sa prima bia in baranta annos chi b'at una presentzia gasi manna de rinotzerontes in s'area. Su numeru de custos animales in su Parcu andat dae 26 a 58, e bi nd'at ateros 8 pro meda in Vietnam, in su Parcu Natzionale de Cat Tien. Duncas su rinotzeronte giavanesu est una de sas prus ispetzies raras de su mundu, de seguru sa prus rara intre sos mammiferos. Su WWF isperat chi su guvernu indonesianu sigat cun su progetu de salvaguardia de custas bestias fomentende s'insediamentu de unu segundu nucleu de populatzione foras de su Parcu pro evitare chi unu disastru naturale, che a su terremotu reghente in Giava, nch'isperdat totu sos animales. [_gmr_] + + + + +## Guvernu guatemaltecu in gherra contra a sos narcos + +Su guvernu at suspendidu sas garantzias costitutzionales in chimbe biddas a lacana cun su Messicu, pro sa presentzia de narcotraficantes chi bi tenent campos semenados a tzanda e marihuana. Sas comunas interessadas sunt Ixchiguan, Concepcion Tutuapa, San Miguel Ixtahuacan, Tajumulco e Tejutla. Sas medidas de preventzione, chi ant a essere aplicadas pro una bindighina de dies, pertocant finas sas emitentes radiofonicas chi ateras bias chi fiat capitada una cosa simile, si fiant bortadas contra a s'autoridade, chi nche cheret isperdere custos cultivos. In prus, est istadu organizadu unu grupu operativu cun bintunu magistrados, duos giuighes e milli politziotos e sordados. Sa frontera intre Guatemala e Messicu est unu logu de transitu pro sa droga, giai chi sa destinatzione finale sunt sos Istados Unidos. [_gmr_] + + + + +## VERSIONE IN PDF + +si podet iscarrigare e imprentare in formadu prus minore, a cunfrontu de s'originale chi est de 35*50 cm + + + + +## Rechesta pro su còdighe internatzionale internet frisone + +"Si unu grupigheddu de isulas in Finlandia cun una minoria de limba isvedesa de 26.000 migia pessones nch'est resurtada a otennere su dominiu internet, nois bi devimus nessi proare", narat su capu de su Partidu Natzionale Frisone Johannes Kramer. At pedidu a su guvernu provintziale de sa Frisia de faghere che a su guvernu autonomu de sas Aland e rechedere unu dominiu internet frisone de livellu massimu. Sa ICANN (_Internet Corporation for Assigned Names and Numbers_) at annuntziadu dae pagu chi .AX est operativu comente codighe de sas isulas Aland . " In su casu de sas Aland su guvernu regionale autonomu at rechedidu su dominiu de livellu massimu e l'at retzidu intro de un'annu", narat Kramer. "A parrere meu custu cheret narrere unu cambiamentu nou pro s'ambitzione frisona de otennere su dominiu .FRL." Kramer sutalinait chi sa Frisia tenet prus de 600.000 abitantes e, che a sas Aland, tenet limba, identidade, guvernu regionale suos. Custa identidade e entidade ispetzifica meritat s'ispatziu suo in internet. A parrere de Kramer su codighe .FRL non diat devere essere a disponimentu petzi de sos frisones olandesos, ma finas de sos tedescos de sa Frisia nordotzidentale. A tennere su dominiu est finas unu cambiamentu unicu pro si distinghere in su mundu digitale de oe. Su guvernu provintziale no at galu torradu sa risposta a sos natzionalistas. Est fatzile chi lu fatzat cun su documentu "Su Frisone e sa ICT" chi at a essere publicadu luego. Mancari sa Frisia tengiat prus abitantes chi non sas Aland, a sa rechesta sua li faltat calicunu de sos argumentos fortes de sas isulas. Unu: sa rechesta de sas Aland teniat s'agiudu de sa Finlandia e non s'ischit ite at a faghere s'Olanda. In prus sas Aland teniant giai su subdominiu ALAND.Fi, chi at a essere sustituidu dae .AX, cosa chi sa Frisia non tenet. [_gmr_] + + + + +## Mèssicu: cunfirmada s'eletzione de Calderón + +Sos sete magistrados de su tribunale eletorale ant cunfirmadu a s'unanimidade sa vitoria de su candidadu de su Partidu de Atzione Nazionale Felipe Calderon in sas eletziones presidentziales de su 2 de triulas cun una diferentzia de 233.831 votos. Sos sustenidores de su candidadu progressista Lopez Obrador, de su Partidu de sa Rivolutzione Democratica, chi aiant denuntziadu trampas in sos iscrutinios, ant annuntziadu chi ant a sighire a protestare e Obrador etotu at decraradu chi no at a reconnoschere s'insediamentu de Calderon e antis at a istituire unu guvernu parallelu. Sas fortzas progressistas ant cunvocadu un'Assemblea Natzionale Democratica su 16 de custu mese propiu pro formare custu guvernu. Felipe de Jesus Calderon Hinojosa, naschidu in s'istadu de Michoacan, est avogadu e tenet 44 annos. [_gmr_] + + + + +## Nòvas d'Occitània creschet + + + + +## Cumintzat sa programmatzione de sa Radiutelevisione de Astùrias + +Sa televisione de su Printzipadu de Asturias cumintzat s'emissione oe, _Dia d'Asturies_, cun una programmatzione ispetziale dae su santuariu de Cuadonga. Sa Radiu de su Printzipadu puru cumintzat oe sa programmatzione de proa cun su tema musicale "Xirandiyes", un'addatamentu de tres dansas asturianas fatu dae sos Felpeyu, pro ammentare a Igor Medio e Carlos Ridondo, sos duos membros de su grupu mortos in su mese de lampadas in un'intzidente de machina. Ispatziu finas pro sos grupos chi in Nava tzelebrant cun unu cuntzeru sa Die de sas Asturias. Sos giornalistas Cristobal Ruitiña e Diana Sanchez presentant dae Cuadonga s'ufitziu religiosu e sa prufessone a sa _Santina_. Sa programmatzione isperimentale at a sighire pro totu su mese de cabudanni, cun musica e notitziarios. [_gmr_] + + + + +## Sos baleares cherent sighire a abaidare su fùbalu in catalanu + +S'Obra Cultural Baleare at cumintzadu una campagna de imbiu massivu de posta eletronica a Andreu Buenafuente e Emilio Aragon, atzionista e diretore de s'emitente televisiva La Sexta, pedende chi sos isulanos potzant bidere sas partidas de fubalu in catalanu. Sos acordos televisivos pro sa programmatzione de su campionadu de ocannu ant escludidu sas Baleares dae sas telecronacas in catalanu, garantidas a sa Catalugna e a su Paisu Valentzianu ebbia. A pustis de binti annos sos abitantes de sas isulas arriscant de torrare a abaidare sas partidas petzi in ispagnolu. In su testu de su messagiu eletronicu b'at iscritu chi sos baleares sunt dispostos a torrare a manifestare pro su deretu de bidere su fubalu in sa limba issoro comente aiant giai fatu binti annos a como. [_gmr_] + + + + +## Su guvernu navarresu finàntziat sas iscolas in bascu + +Su guvernu navarresu e rapresentantes de sas _ikastolak_, iscolas in limba basca, de sas areas non bascofonas de Navarra ant firmadu unu protocollu in s'istade chi istabilit un'ischema generale pro dare garantzias economicas a custos istitutos in su tempus benidore. S'acordu l'ant firmadu rapresentantes de su Guvernu de Navarra, de sa Federatzione de sas _ikastolak_ de Navarra e su segretariu generale de su CDN, su segundu partidu in sa coalitzione de guvernu. Assignat 1.718.253 milliones de euros pro su 2006; 1.798.724 pro su 2007; 1.758.489 pro su 2008, 1.758.489 pro su 2009 e 1.758.489 pro su 2010. Segundu s'Àutu de sa Limba Basca de su 1986, su bascu no est coufitziale in sas areas non bascofonas de sa Navarra meridionale e duncas sos babbos e sas mamas chi cherent chi sos figios istudient in bascu los devent mandare a sas _ikastolak_, istitutziones chi non tenent bases legales e non sunt reguladas dae s'amministratzione. Sa ratifica de s'acordu at rapresentadu sa fine de sos negotziados partidos in su mese de santandria de su 2005, chi punnaiant a l'agabbare cun sa situatzione non regulamentada de custos tzentros. S'agiudu economicu de su guvernu cheret narrere su reconnoschimentu ufitziale e sa legalizatzione de sas _ikastolak_, chi ant a podere otennere programmas de finantziamentu publicu, borsas de istudiu pro sos istudiantes e tirotzinios pro sos professores. Peio Mariñelarena, diretore de sa Federatzione de Ikastolak de Navarra at afirmadu chi custu est istadu un'acordu istoricu e sena pretzedentes, e chi est istadu possibile pro more de sa campagna de sos assotzios de babbos e mamas pro faghere istudiare a sos figios issoro in bascu. [_gmr_] + + + + +## Sa Bp ammitet s'incuinamentu de s'Alaska + +Sa British Petrolium ammitet de aere fatu errores in su tempus coladu in materia de segurantzia e tutela ambientale, ma ispricat finas chi cheret promovere unu comitadu indipendente pro valutare sas megius medidas de adotare a pustis de sas perdidas iscobertas in sos oleododos de Prudhoe Bay, in Alaska, chi in austu in printzipiu ant causadu sa suspensione cumpleta de sa produtzione de petroliu e a pustis su torrare a cumintzu de s'atividade, mancari a regimene bassu. L'at naradu su numeru unu de sa Bp America, John Malone, durante sa prima die de auditziones in su Cungressu promovidas dae su sutacomitadu Energia e Cummertziu pro investigare sas causas chi ant cajonadu su blocu de su prus giatzimentu de gregiu mannu de su Nordamerica, cun unu potentziale de 400.000 bariles sa die, s'8% de totu sa produtzione interna de sos I. U. A.. Malone at agiuntu puru chi sa cumpangia britannica est aumentende sos gastos pro su megioru de sa manutentzione de rafinerias e oleodotos, in prus de revisionare sas praticas de traficu de s'oro nieddu. Su colossu energeticu, su de tres in su mundu pro capitalizatzione de Borsa, bivet in sos I. U. A. una perdida de credibilidade sena pretzedentes, ca devet finas afrontare unu protzessu pro s'esplosione in sa rafineria de Texas City, chi at fatu 15 mortos e sas acusas de aere manipuladu sos prejos de petroliu e derivados, in prus de sos de su gas. [_gmr_] + + + + +## Est mortu su re de Tonga + +Taufa'ahau Tupou IV est mortu a s'edade de 88 annos in Auckland, Noa Zelanda, in ue fiat ricoveradu dae su mese de abrile. Su guvernu galu no at fatu a ischire sas causas de sa morte. L'aiant incoronadu in su 1965, a sa morte de sa mama, sa reina Salote Tupou III. Su figiu Tupoito'a est istadu proclamadu re cun su numene de Tupou V. Tupou IV, su primu soberanu tonganu chi at istudiadu in terra istrangia, si fiat laureadu in Australia, aiat modernizadu s'istrutura sotziale de sas 169 isulas, mescamente in su setore de s'educatzione e de sa salude. Ocannu pero in s'artzipelagu b'at apidu manifestaziones pro pedire prus democratzia in s'istadu reguladu dae unu sistema semifeudale. [_gmr_] + + + + +## Manifestatzione antiguvernativa in Bangladesh + +Sa protesta de s'opositzione in sa capitale Dakha est istada firmada cun sa fortza dae sa politzia. Migias de pessones ant manifestadu in dae in antis de sa residentzia ufitziale de su Primu Ministru Khaleda Zia pedende riformas pro sas eletziones de ghennargiu e sas dimissiones de sa cummissione eletorale acusada de trampas in favore de sa majoria. Sas fortzas de s'ordine sunt intervennidas cando sa gente at chircadu de nch'intrare in su palatzu guvernativu. S'atzione de sos politziotos no est istada violenta che a chida colada, cando in atera una manifetatzione antiguvernativa a s'esponente de s'opositzione Saber Hossain Choudhury l'ant fertu a conca. Su politicu como est ricoveradu in Singapore. [_gmr_] + + + + +## Unu menù pro cada fèmina otzitana famada + +Connoschere sas minorias in sa mesa. Si podet cumintzare cun sa manifestatzione "L'Occitania in tavola - Ristoranti in rete". Custa sa proposta: in onore de su de 60 anniversariu de su votu a sas feminas in Italia, 18 ristorantes in rete adotant cada unu una femina famada de s'istoria otzitana dedichende*li unu menu leadu dae su libru "18 Menu d'Occitania". Su 29-30 de cabudanni e 1 die de santugaine, su 27-28 -29 de santugaine e su 24-25-26 de santandria sos ristorantes ant a proponnere ognunu su menu cun pratos de sa traditzione otzitana dae sas Alpes a sos Pireneos, cada unu dedicadu a una de custas feminas. +Est sa prima initziativa chi aunit sas retzetas tipicas de totu s'Otzitania: dae sas ostricas de Arachon a s'angione sanbucanu, dae sa fritada a sos tartufos de su Perigord a sa supa de pische a sa marsigliesa. +Cun custa initziativa imbentada dae sa Chambra d'oc, promovida dae s'Assessoradu a sa Montagna de sa Regione Piemonte, cun su Patrotziniu de Eventos in Piemonte, Atl de Cuneo, Uncem Delegazione Piemontese, Provintzia di Cuneo, si cheret faghere a connoschere in manera originale unu territoriu e unu cantu de s'istoria sua. +In su situ de sa Chambra d'oc s'agatant totu sas informatziones de sa manifestatzione. [_spn_] + + + + + +## Tensione intre Germània e Polònia + +Sas relatziones intre Polonia e Germania arriscant de peorare si passat su progetu de su Partidu de sa Liga de Familias Polacas, chi at propostu chi sas organizatziones politicas de sas minorias etnicas puru nche devant colare su limite de su 5% pro nch'intrare in su Parlamentu. Su capu de su partidu Janusz Dobrosz at naradu chi pro su chi pertocat su rispetu de sas minorias bi devet aere retziprotzidade e sa lege eletorale tedesca non faghet etzetziones. Su Primu Ministru Jaroslav Kaczynski at decraradu chi s'at a addobiare cun su Capu de su guvernu tedescu Angela Merkel pro discutere de sa chistione. In Germania sos danesos de su Schleswig Holstein non tenet signales bilingues e sos Sorbos de Sassonia non tenent s'agiudu cumpletu de sa regione, mancari li siat reconnotu su deretu a su bilinguismu totale. Belle gasi sa Germania non ponet limites de polulatzione: sos sorbos, de erentzia islava, in logos meda no arribant a su 5 %. In Polonia imbetzes, sos grupos minoritarios devent crompere a su 20% pro lis podere garantire sos deretos linguisticos. A pustis de sa Segunda Gherra Mundiale 14 milliones de tedescos ant devidu dassare sa terra issoro passada a sa Polonia pro emigrare a intro de sas lacanas tedescas e 4 milliones de polacos chi istaiant in territorios sovieticos ant fatu sa matessi cosa. Oe sos tedescos de Polonia sunt unos 400.000, sos prus in su distritu de Oppeln, in ue rapresentant su tres unu de sa populatzione. [_gmr_] + + + + +## Su khöömji, unu càntigu chi assimìgiat a sos tenores + +A migias e migias de kilometros dae sa Sardigna, in mesu a s'istepa, a su desertu de su Gobi e a sos montes de s'Altai b'at unu populu cun un'istoria e una traditzione millenaria: sos Mongolos. Custu populu, chi at connotu cun Gengis Khan su megius tempus de s'istoria sua, tenet oe unu territoriu istatale chi est deghe bortas su de s'Italia, ma ue b'at petzi duos milliones de abitantes. Una parte de su territoriu istoricu de sa Mongolia est oe galu in Tzina comente regione autonoma. + +Sos terras sena lacanas de s'Istepa e de sos montes ant fatu de sos mongolos unu populu de pastores nomades, unu pagu comente a sos sardos, meda atacados a sa cultura de su caddu, mediu de trasportu fundamentale pro sas tramudas e a su cantigu comente acumpangiamentu de su traballu e de sas festas prus importantes. Propiu su cantigu est s'aspetu chi prus ispantat pro more de s'assimigiu mannu cun sos tenores sardos. Sa tecnica de cantigu si cramat khoomji e est caraterizada dae un'emissione guturale uguale a su bassu a tenores e comente sa contra chi faghent de bordone, e dae s'emissione cuntemporanea (difonia ) de sonos flautales armonizados chi recramant melodias bellas a beru. Est una tecnica chi s'imparat a minores e chi in su tempus est perfetzionada semper de prus dae sos cantores pro arribare a livellos de virtuosismu ispantosos a beru . + +B'at de ponnere in craru pero una diferentzia importante: su cantigu sardu si faghet a cuncordu, su khoomji est prus chi no ateru solisticu, acumpangiadu dae un'ispetzia de violinu arcaicu cun cordas de crinu chi si cramat morin-khuur o cun una chitarredda chi si cramat tobshuur. + +Sos grupos prus connotos a livellu mundiale sunt sos Egschiglen e sos Huun huur Tu, chi sunt pero de sa Republica de sa Tuva, ateru logu ue est praticadu su khoomji. + + + + +## Su Guvernu ispagnolu e s'ETA sunt chirchende un'acordu + +Su portaboghe de su PNV (Partido Nacionalista Vasco) in Parlamentu, Josu Erkoreka, pessat chi sos cuntatos intre Guvernu e ETA bi sunt istados in custas dies, pero, pro como, sos partidos politicos non sunt istados informados. + +Erkoreka narat pero chi, "a su chi diat parrere", in istade sos sotzialistas sunt "istados unu pagu lentos" a cunfrontu de sos chi fiant sos intentos issoro pro su chi pertocat custa chistione, "ant realizadadu prus pagu reunines de sas chi pessaiant e, a su chi isco, custos cuntatos bi sunt istados petzi in custas dies, eris, gianteris, cras". + +Su dirizente bascu at naradu chi custas sunt sas informatziones chi luego ant a essere dadas a sos partidos, in prus, at agiuntu chi est peri beru chi su Guvernu at faeddadu de "protzessu de paghe non fatzile" e chi si in custas dies b'at riuniones est una cosa positiva chi at a illestrire sas cosas. [_lst_] + + + + +## Su Lìbanu faghet càusa a Israele + +Su Libanu est a puntu de aviare una causa contra a Israele in sa Corte Internatzionale de Giustitzia pro sos dannos cajonados dae s'incuinamentu dae combustibiles de su Mediterraneu e de sas costeras libanesas a pustis de sos bombardamentos chi ant corfidu sos serbatojos de una tzentrale eletrica a sud de Beirut. L'at comunicadu su Ministru de s'ambiente libanesu, Yakub Sarraf, chi tzitat una norma segundu chi un'atacu intentzionale fatu ischende chi at a creare unu dannu ambientale difundidu in su tempus podet costituire crimine de gherra. Sos serbatojos de sa tzentrale eletrica de Jiveh, in sa costera a 25 chilometros a sud de sa capitale, sunt istados corfidos duas bias cun coetes e missiles de cassa israelianos, su 13 e su 15 de triulas. Dae sos contenidores nde sunt essidas unas 15 tonnelladas de combustibiles diferentes, chi nd'ant recuperadu finas a como 400 ebbia. Su Ministru sutaliniat chi su dannu est istadu agravadu dae s'impossibilidade de faghere sos interventos urgentes de disincuinamentu neghe de su blocu navale e aereu de su Libanu, duradu 56 dies, 22 in prus de sa durada de sa gherra. Una cumpensatzione de sos dannos patidos dae s'ambiente, su carculu petzi de sos gastos pro innetare sas costeras est de 100 milliones de dollaros, at a essere pedida a Israele in base a su chi at istabilidu una cunferentzia de donadores in Istocolma su 31 de austu. [_gmr_] + + + + +## Galles e Bretagna pro su domìniu internet issoro + +Sighende s'esitu catalanu pro otennere su reconnoschimentu de su dominiu .cat e de sas isulas Aland pro .ax, ateras comunidades linguisticas in Europa como sunt aumentende sos isfortzos pro essere reconnotos in su _Wide World Web_. PikBZH, sa campagna pro su dominiu de sa limba e cultura bretone, est istada animada dae prus de 11.409 firmas in sa petizione in linia. Che a sa gallesa, sa de BZH est una campagna non politica e incrusiva chi est sustennida finas foras de sa Bretagna dae sos chi faeddant bretone. "Est bellu a bidere chi sas diferentzias de limbas sunt tzelebradas in su _web_, sena lacanas e ligamenes. Non bidimus s'ora de intendere de s'esitu de sa campagna pikBZH", at naradu Maredudd ap Gwyndaf in favore de sa campagna dot.CYM. Sa campagna gallesa at cuntatadu su _Welsh Language Board_ cun s'isperu chi potzant atualizare s'istrategia informatica in favore de su dominiu .cym. "Creimus chi como siat s'ora chi su _Board_ si impignet de a beru a agiuare un'incrementu in s'impreu de su gallesu in linia. Creimus chi custu cambiu de pertzetzione in s'impreu de su gallesu in linia e in su campu de s'informatica siat collegadu cun su logru de unu dominiu pro sa limba e cultura gallesa, e faghende gasi s'at a normalizare su gallesu in custos campos", at agiuntu Maredudd ap Gwyndaf. [_gmr_] + + + + +## Savoias bandidos dae sa toponomàstica + +Soru comente a Zapatero? Su 25 de austu su Ministru de sa Difesa de su guvernu ispagnolu aiat fatu cantzellare dae s'Academia Militare de Saragoza un'istatua de su ditatore Francisco Franco, ponende in atu sa lege chi obrigat tutu sas Comunas ispagnolas a nche catzare ogni simbulu de sa ditatura de Franco. Gasi e totu in Sardigna, s'"Academia Campidanesa de sa Lingua Sarda" at dimandadu a su presidente de sa Regione, Renato Soru, de "verificare si podet faghere isse puru sa matessi cosa pro su chi pertocat su numene e sos simbulos de sa familia Savoia chi dae su 1760 at atuadu una politica linguistica e culturale chi, pro imponnere s'italianu, no at respetadu sa limba e sa cultura sarda, finas a s'utopia de su ministru Lorenzo Bogino chi, comente contat s'istoricu Girolamo Sotgiu, si bisat de catzare in totu sa limba sarda". + +Duncas, mancari chi su Printzipe apat dimandadu perdonu pro sas perrerias chi aiat naradu faeddende de sos sardos, sighit su protzessu de "desavoiardizatzione" de s'isula chi in Comunas meda fiat giai partidu in antis de custu intzidente diplomaticu cun s'eliminatzione de su numene de sos Savoias dae sas carreras comunales. Gasi aiant giai fatu Bitzi, Garteddi e Nugoro: como s'isetat sa risposta de su Presidente pro estendere s'initziativa a totu sa Regione. + +S'Academia tzitat sa chirca de Amos Cardia, _S'italianu in Sardinnia_, pro amustrare su bisongiu de sighire fatu de su giassu abertu dae sas Comunas sardas chi ant giai catzadu dae sa toponomastica urbana su numene de sos Savoias "custu -lamentant- est galu presente in biddas meda, partende propiu dae Casteddu in ue b'est finas un'istatua de Caralu Felitze in Pratza Yenne cando chi bi diat devere essere carchi monumentu a sos chi ant gherradu e dadu sa vida pro s'Isula, respetende semper sa cultura e sa limba sua. Duncas, isetende una risposta de Soru, dimandamus a totu sas amministratziones comunales de sa Sardigna de faghere comente ant giai fatu (e bene fatu!) sas de Garteddi, Bitzi e Nugoro". [_bmr_] + + + + +## Su còdighe de sos Navajos + +Intre sa prima e sa segunda gherra mundiale, sos IUA aiant detzididu de cuare a s'inimigu sas comunicatziones bortende*las in su limbagiu de sos indianos Choctaws. A pustis s'istudiu de sa critografia s'est allargadu isperimentende sos limbagios de Comanches, Kiowas, Winnebagos, Seminoles, Navajos, Hopis e Cherokees, finas a cando sos capos militares ant isseberadu s'impreu de s'idioma Navajo. Difatis custu appartenet a una familia limguistica sena ligamenes cun sos ateros idiomas asiaticos e europeos; in prus, in cussos tempos, fiat s'unica tribu non bisitada galu da sos istudiosos tedescos. Sos "NAC" (Native American codetalker), faedda-codighe, sunt istados importantes meda in sa gherra de su Patzificu contra a sos Giaponesos. + +S'arruolamentu issoro est cumintzadu in su beranu de su 1942 e est creschidu cun s'allargamentu de sa gherra in s'Otzeanu Patzificu. Ma non totu sos militares ischiant de sa presentzia de sos Navajos e a bias los iscambiaiant pro inimigos. Pro non faghere de custos errores, onni Navajo fiat acumpangiadu da unu _marine_ cun su compitu de protegere non petzi issu ma mescamente su codighe. Su "codetalkers" non deviat essere caturadu dae sos giaponesos, ca gasi aiat podidu iscobiare sa crae de su codighe: su _marine_ lu deviat ochiere in antis chi esseret fatu presoneri. + +A s'incumintzu problemas meda fiant dados dae sa mancantzia in s'idioma de sas paraulas tecnicas e militares modernas, ma sa dificultade est istada superada impreende numenes imbentados: de pugiones pro sos aereos e de pisches pro sas naes. Sas laudes pro s'abilidade e sa lestresa de sos Navajos sunt creschidas in sa gherra: su Magiore Howard Connor at naradu: " Sena sos Navajos, sos Marines non bi l'aiant fata a ocupare Iwo Jima". S'impreu de sos Navajos in sa Segunda Gherra Mundiale e s'importantzia issoro est abarrada unu segretu militare finas a su 1968, cando issos matessi l'ant podidu contare a totu su mundu. [_sch_] + + + + +## Lege pro su tzìnema sardu: non b'at sa tutela e sa promotzione de sa limba sarda + +A pustis de meses e meses de traballu est istada aprovada sa lege pro su tzinema sardu ma, a parrerede sos cunsigeris sardistas Beniamino Scarpa e Giuseppe Atzeri, b'at una farta manna chi non bi deviat essere: mancat calesisiat riferimentu craru a sa tutela e a sa promotzione de sa limba sarda. + +Sa botzadura de s'emendamentu chi poniat in lughe custu aspetu, at provocadu sa reatzione de sos duos sardistas chi, pro protesta, ant abandonadu s'aula. + +Comente at decraradu sa relatora Giovanna Cerina "sa lege at prenadu una farta normativa manna" aberende a sa segura possibilidades noas a unu setore artisticu chi meritat de essere agiuadu, ma a tempos de oe, forsis, diat essere ora chi sa limba nostra tengiat totu su logu chi li bisongiat pro s'afirmare sighende, in prus, intre sas ateras cosas, s'indiritzu giai leadu dae sa Giunta Soru. _[zls]_ + + + + +## Ràdiu catalana in festa + +In su 1981 est naschida Radio Arrels in sa Catalugna de su nord, in s'istadu frantzesu. Ocannu custa emitente chi trasmitit sos programmas in limba catalana tzelebrat su de bintighimbe anniversarios. In cointzidentzia cun s'anniversariu, pro sa prima bia, ant publicadu, custu mese de cabudanni, datos de audientzia atendibiles: s'emitente tenet unos 50.000 ascurtadores mensiles (unos 2.000 cuotidianos) in sa Catalugna de su nord, in ue est unos de sos riferimentos informativos chi non si de podet faghere a mancu. [_gmr_] + + + + +## 'Cara a ue moet sa dialetologia?' + +In Valle Aosta faeddant de dialetos e de politicas linguisticas. 'Cara a ue moet sa dialetologia?' est su titulu de su cunvegnu sientificu internatzionale chi ant a faghere dae su 21 a su 23 de cabudanni in Saint Vincent, Aosta e Cogne. A s'addobiu dialetologicu ant a leare parte ispetzialistas in contu de dialetologia e de linguistica, italianos e istrangios. + +S'eventu, chi est ammaniadu dae s'Universidade de sa Valle d'Aosta, " at a tratare argumentos diferentes cullegados a sas urtimas tendentzias sientificas de sa dissiplina - gasi b'est iscritu in sa presentatzione - finas su de sas politicas linguisticas chi, a livellu locale, natzionale e europeu, podent essere fatas in favore de sas limbas minoritarias ". + +Su cunvegnu si proponet de "definire sos ogetos noos de istudiu de sa dialetologia, chi como incruent finas variedades che a sos 'italianos regionales', e de pretzisare sa collocatzione de sa disciplina in intro de sas ateras sientzias umanas e linguisticas, cunsiderende finas canta importantzia apat in sa detzisione de sa positzione e funtzione de sas limbas minoritarias in sas istitutziones iscolasticas e amministrativas". + +Su cunvegnu at a cumintzare su 21 de cabudanni in s'Hotel Billia de Saint-Vincent cun una sessione intitulada 'Sa dialetologia oe: rassigna de carchi situatzione natzionale' e una dedicada a su tema 'Cara a ue moet sa dialetologia? Intre continuidade e prospetivas noas'. + +Su 22 de cabudanni, a pustis de unu mangianu de traballos in Saint Vincent, su cunvegnu at a sighire a borta de die in sa sala Sant'Anselmo de s'Univesidade de Aosta cun un'addobiu intituladu 'Cara a ue moent sos dialetos?'. In fines in su mangianu de su 23 in sa sala de sas cunferentzias 'Maison de la Grivola' de Cogne, b'at a essere sa sessione subra de 'Sa dialetologia in s'area francu-proventzale: chirca, formatzione, politicas linguisticas'. + +Su presidente de sa Regione Valle d'Aosta, Luciano Caveri, at a serrare su cunvegnu cun un'interventu intituladu 'Propostas pro una politica transfrontaliera in favore de su francu-proventzale'. [_bmr_] + + + + + +## Sa Chida de sa Sardigna in Helsinki + +At otentu fortuna manna sa Chida de sa Sardigna, s'initziativa fata, dae su 5 a su 9 de cabudanni,dae Sa Caisa (Tzentru Culturale Internatzionale ativadu in sa capitale finlandesa pro suportare s'isvilupu multiculturale de sa tzitade e s'interatzione intre sas diferentes comunidades presentes in su Paisu) in collaboratzione cun s'assotziu Cabuderra Bidda Nostra. + +S'eventu at riunidu manifestatziones de musica, ballos, limba e cultura: dae sos ballos in costumene de su grupu 'Sa Scabizzada' finas a sos seminarios, fatos dae Irene Farigu subra de sos nuraghes. + +Massimilianu Loi at mustradu comente fraigare sas cranistas sardas e Dinu Boero e Irene Farigu ant faeddadu de sa natura e de s'architetura regionale. + +Sa die riservada a sa limba, sos sardos ant faeddadu a sos finlandesos de sas carateristicas generales de su sardu e finas de sas diferentzias sub-regionales suas. Sa matessi die est istada proietada una pellicula sarda « Sa destinatzione » de Piero Sanna, ambientada in Barbagia. + +In fines, s'urtima die de sa manifestatzione, ant fatu festa manna cun sas musicas e sa coghina sardas. [_bmr_] + + + + +## Sa Transdnièstria si cheret unida a sa Rùssia + +In su referendum de dominiga colada pro s'annessione de sa Trandniestria a sa Federatzione Russa b'at apidu unu 97,1 % de ei. Sos 500.000 abitantes, in majoria russos e ucrainos, ant cunfirmadu su disigiu de si nch'illargare dae sa Moldova. In su 1990, custu territoriu russofonu aiat proclamadu s'indipendentzia e a pustis de una gherra fata cun s'agiudu de s'esertzitu de Mosca, in su 1992 aiat logradu un'autonomia de facto. Su resurtadu referendariu pero non tenet valore perunu, ca sa comunidade internatzionale non reconnoschet s'esistentzia de custa Republica Sovietica. In prus sos istados otzidentales ghetant sas neghes a su guvernu de su presidente Smirnov de totu sos traficos illegales, mescamente de armas, chi sa mafia russa organizat in custu cantu de terra intre s'Ucraina e su riu Dniestr. Dae Mosca, imbetzes, faghent a ischire chi Unione Europea e Istados Unidos non podent ignorare custas votatziones. Sa Russia tenet 1200 sordados in Trandniestria pro sustennere su guvernu locale. [_gmr_] + + + + +## S'Ispagna cùngiat sa tzentrale atòmica de Garona + +Ant a cungiare sa tzentrale nucleare de Garona, in sa provintzia de Burgos. Segundu su cuotidianu El Pais su Guvernu at detzididu de non rinnovare su permissu cando at a iscadire in su 2009, in s'ambitu de unu pranu nucleare chi previdet sa cungiadura programmada de totu sas tzentrales de s'istadu. Su Ministeriu de s'Industria pero at fatu a ischire chi non b'at nudda de definitivu e chi tocat a isetare unu raportu de su Cussigiu Nucleare. Su pranu guvernativu, semper a su chi narat El Pais, istabilit chi perunu impiantu funtzionet prus de 40 annos. Su Partidu Populare e su Forum Nucleare ant criticadu s'esecutivu pro sa detzisione de Garona. [_gmr_] + + + + +## Dinare pro sa limba irlandesa + +Éamon Ó Cuiv, Ministru de sos Afares comunitarios, rurales e gaeltacht, sas areas in ue s'irlandesu est sa prima limba, at annuntziadu chida colada sa detzisione de aprovare finantziamentos a sas istitutziones de livellu 3 dae unu fundu de 1 millione de euros pro predisponnere cursos de livellu 3 in irlandesu. Custos cursos sunt finalizados a produire laureados cun abilidades ispetzificas in irlandesu e ant a essere amministrados in collaboratzione cun su Dipartimentu de Educatzione e Sientzia e cun s'Autoridade pro s'Istrutzione Superiore. Custos finantziamentos los ant procurados ca b'at bisongiu de ismanniare su numeru de laureados cun abilidades in areas ispetzificas cunsiderende s'Àutu de sas Limbas Ufitziales 2003 e s'irlandesu comente limba ufitziale de sa UE. Ocannu s'autoridade de s'Istrutzione Superiore at presentadu una dimanda pro progetos relativos a s'espansione de cursos esistentes o a s'introdutzione de cursos noos in sas istitutziones de livellu 3. Su Ministru Ó Cuiv at decraradu: "Custu est unu passu agradessidu in sa creschida de laureados cun abilidades in irlandesu e at a agiuare s'Istadu a crompere sos obrigos suos pro su chi pertocat s'irlandesu comente limba ufitziale in sa UE." [_gmr_] + + + + +## Ite cherent sas fèminas mussulmanas + +Su tzentru sondagios prus importante de sos Istados Unidos, Gallup, at pubblicadu sos resurtados de una chirca intitulada: What muslim want (ite cherent sas feminas mussulmanas). S'analisi, fata tramite 8 migia intervistas cun feminas chi istant in oto paisos a majoria mussulmana de s'Oriente Probianu, de s'Àfrica e de s'Àsia, teniat s'obietivu de contare cale sunt sas ambitziones de sas feminas mussulmanas. Dae sas rispostas essit a campu chi medas de sas intervistadas assotziant s'Otzidente a su cuntzetu de paridade intre sos sessos e chi desigiant mescamente de podere votare sena cunditzionamentos, traballare a foras dae domo e ghiare sa machina. Ma cussa casta de crotziada chi su mundu cristianu at incaminadu pro sos deretos de sas feminas non est bida bene e s'istereotipu de sa femina mustradu in sas pelliculas est cunsideradu pornograficu. Essit a pigiu chi su velu no est bidu comente un'ostaculu a s'isvilupu de sa femina e s'islam e sos balores religiosos e sotziales chi trasmitit sunt tennidos in cunsideru mannu. Chie pero truncat cun sa traditzione dae ue benit, belle mai agatat agiudu a s'internu de sas feminas de sa matessi comunidade. Diat tocare duncas de ghiare sa batalla abarrende in intro de sa sotziedade, critichende*la eja, ma chirchende in su matessi tempus de s'esponnere su prus pagu possibile a s'acusa de essere filotzidentale e inemigas de s'islam. Est su chi chircat de faghere su premiu nobel pro sa paghe iranianu Shirin Ebadi, avogadu, minetzada e controllada in patria in ue girat velada, cunforme a sa traditzione, chirchende de defendere sas feminas. [_fpn_] + + + + +## Torra su DDT contra a sa malària + +Su vitzediretore generale de s'Organizatzione Mundiale de sa Salude pro HiV, Tbc e malaria, Annarfi Asamoah-Baah, at naradu chi ant a torrare a impreare su DDT pro nch'isperdere sa tzintzula anofele, torra presente in tzertos giassos, mescamente in Àfrica. A parrere de sos responsabiles de s'OMS non b'at perigulu pro sa gente si s'impreu est curretu, est a narrere limitadu a sas domos sena ghetadura massiva in sos campos. In su 1962 sa biologa americana Rachel Carson aiat publicadu su libru _Silent Spring_, Beranu Mudu, in ue naraiat chi su cumpostu chimicu noghet a s'ambiente e a sos omines; dae sos annos '70 istados meda ant cumintzadu a bi rinuntziare e in su 2004 su Tratadu pro sos Contaminantes Organicos Persistentes l'at proibidu francu una clausula chi nde permitit s'impreu in casu de maladias. Belle gasi paisos tropicales e subtopicales no ant mai sessadu de l'impitare. Su DDT, diclorodifeniltricloroetanu, sintetizadu dae Othmar Zeidler in su 1874, aiat fatu binchere in su 1948 su Premiu Nobel a su sientziadu isvitzeru Paul Hermann Muller, chi nd'aiat iscobertu sas propiedades insetitzidas. [_gmr_] + + + + +## Bombas illegales israelianas in Lìbanu + +David Shearer, coordinadore umanitariu de sas Natziones Unidas, at decraradu chi si Israele non narat in ue at ghetadu sas bombas a budrone in Libanu b'at a cherrere meses e meses pro su traballu de bonifica. Custas bombas ant fertu gente cun una media de tres sa die, e su 90% l'ant isparadu a sa fine de s'urtima chida de gherra. De sas 350.000 sena esplodere sos omines de s'ONU nd'ant agatadu 17.000 ebbia. Dae cando su cunflitu est agabadu custas bombigheddas in colore de chinisu artas sa metade de unu bote de coca-cola ant fatu 15 mortos e 83 fertos. Dae Tiru su Tzentru de coordinamentu pro sas minas de su Libanu meridionale at acusadu a sos israelianos de lis aere dadu mapas de sos bombardamentos inutiles, giai chi non b'at coordinadas nen legenda. Custa situatzione est dannende s'economia libanesa ca sa presentzia de bombas in su sartu firmat s'atividade de sos massajos. S'istadu ebraicu finas a como s'est negadu de aere impreadu custas armas illegales. [_gmr_] + + + + +## Una bandera sola pro totu sos frisones + +Dae paritzos seculos sos frisones bivent in istados diferentes in sa costera de su Mare de su Nord intre Danimarca e Fiandras. Pro cussu no ant mai tentu una bandera a cumone pro totu sos frisones chi bivent in sa banda olandesa e in sa tedesca. Custu como at a cambiare ca su _Groep fan Auwerk_ interfrisone presentat oe sa prima bandera interfrisona a sa cummemoratzione annuale de sa batallia de Warns (1345). "Craru chi est una chistione dilica, narat su portaboghe de su _Groep_ Siwert Reinarda. In su 2004, in un'addobiu cun frisones de ogni giassu in s'isula de Helgoland, nos amus pregontadu pro ite non tenimus una bandera a cumone, e amus detzididu de nde disignare una." Su grupu _Auwerk_ at pedidu agiudu a su cussigiu frisone de s'araldica e at disignadu una bandera, chi rapresentat sos colores e sos simbolos de sos diferentes simbolos e banderas frisones. Su modellu sunt sas banderas iscandinavas. S'oro simboligiat sa terra saliosa cun culugrassu, trigu o coltza. B'at puru fogias de corcoriga de abba, a s'ispissu cunfundidas cun coros, simbolu de sa Frisia otzidentale. Su _Groep fan Auwerk_ presentat sa bandera a su Cussigiu Mannu Frisone e in s'ierru l'at a presentare in sa banda tedesca. Su _Groep_, chi s'annu coladu at produidu adesivos FRL pro sas machinas, at pedidu a sos politicos de permitere s'impreu de Frisone imbetzes de Olandesu in sa natzionalidade in sos documentos ufitziales de s'istadu olandesu. [_gmr_] + + + + +## Incuinamentu in sas tzitades alpinas + +Est allarme incuinamentu puru in sas tzitades de s'arcu alpinu: in sos urtimos annos sos valores de ozonu e prueres fines (Pm10) sunt creschidos e sighint a creschere. Est su chi est essidu a pigiu in Aosta a sa presentada de sa chirca Transalp Air, fata totu paris dae sas agentzias ambientales de Val d'Aosta, de sos cantones isvitzeros de Vaud, Valais e Ginevra e de su Dipartimentu frantzesu de Ain, Savoie e Haute Savoie tramite 50 istatziones de rilevamentu. "Custu traballu de chirca, at cummentadu s'assessore a s'ambiente de sa Val d'Aosta Alberto Cerise, sutaliniat s'importantzia de una collaboratzione internatzionale in chistiones de incuinamentu chi non las podent afrontare petzi sas colletividades locales solas." In su 2005 in Ginevra su livellu de ozonu nch'at coladu de 10 bias su liminargiu de informatzione, est a narrere su limite chi coladu est perigulosou pro sa salude umana, Aosta imbetzes at fatu registrare sos prus livellos artos de prueres fines colende*****nche 56 bias sos limites pro die, in fatu b'est Losanna cun 19 bias. Signales positivos arribant imbetzes dae sas rilevatziones de su biossidu de azotu, chi in s'urtima decada at minimadu mescamente in sas tzitades, pro more de sa difusione de su catalizadore. [_gmr_] + + + + +## Campagna pro s'afortimentu de su gallesu + +Sa _Cymdeithas yr Iaith Gymraeg_ (Sotziedade pro sa limba gallesa) at presentadu sa prima petitzione sua in linia. Sa sotziedade pedit a su Guvernu gallesu de dare un'istatus prus mannu e unu defensore tzivicu a sa limba (simile a su Cummissariu de sa limba irlandesa) paris cun deretos fundamentales chi permitant a totus in Galles de imparare su gallesu, essere istruidos in gallesu e essere a tretu de impreare sa limba in totu sos aspetos de sa bida. Sa _Cymdeithas_ est collende numenes in pabiru dae carchi mese e los at a sighire a collire siat in pabiru siat in linia finas a sas primas dies de santandria cando b'at a aere un'atzione de sensibilizatzione in s'Assemblea Natzionale in Cardiff. Sa campagna at fatu unu passu a dae in antis importante in s'istade, cando Adam Price de su Plaid Cymru, Eleanor Burnham de su Partidu Liberaldemocraticu e Lisa Francis de su Partidu Cunservadore ant faeddadu in favore de un'afortimentu de sa legislatzione atuale. [_gmr_] + + + + +## VERSIONE IN PDF + + + + +## Morta a balla fèmina sìmbolu de sa luta antitalebana + +Ant mortu a Safia Amajan, sa responsabile de sas chistiones feminiles in sa provintzia de Kandahar. L'ant isparada duos omines in moto cando fiat leende unu tassi pro andare a traballare. Aleem Siddique, portaboghe de sa missione assistentzia de s'ONU in Afganistan, at naradu chi sa vitima fiat in prima linia pro garantire sa paridade a sas feminas afganas. Amajan, ex professora, aparteniat a sa minoria isciita e teniat cuddu incarrigu dae su 2002; aiat denuntziadu sa situatzione feminile suta de su regimene talebanu e aiat pedidu, sena essere acuntentada, protetzione a su guvernu. Kandahar est sa tzitade dae ue fiat cumintzada s'ofensiva de sos Talebanos in su 1996. [_gmr_] + + + + +## Cumpromissu pro su gaèlicu iscotzesu in sas iscolas + +S'istrutzione in gaelicu at a abarrare optzionale in sa prus comunidade vitale de sos _Gaidhealtachd_ (zonas de limba gaelica) iscotzesos; l'at detzididu su comitadu pro s'istrutzione de su Cussigiu de sas Higlands. S'iscola de Sleat in s'isula de Skye at sa essere iscola in gaelicu ma cun un'unidade in inglesu. Unu grupu de babbos e de mamas at pedidu chi siat un'iscola totu in gaelicu: s'area est unu tzentru propulsivu pro s'atividade gaelica, cun su _College _natzionale iscotzesu _Sabhal Mor Ostaig_, e sa majoria de sos pitzinnos istruiduos in custu idioma. Sos promotores creent chi un'iscola totu in gaelicu potzat agiuare sas abilidades linguisticas de sos iscolanos e afortire sa limba in sa comunidade. Àteros membros de sa comunidade sunt contra ca pessant chi un'iscola gaelica potzat creare divisiones locales. Finas a como s'istrutzione in gaelicu est istada possibile pro more de su voluntariadu de babbos e mamas dispostos finas a faghere biagios longos pro nch'acumpangiare sos pitzinnos a iscola. Si aerent decraradu su de Sleat istitutu gaelicu imbetzes, como diat tocare a sos sustenidores de s'inglesu a nch'andare a iscolas foras de sa bidda, comente capitat in sos _Gaeltacht_ irlandesos e in Galles. Àtera una autoridade, _Comhairle nan Eilean Siar_, at rinuntziadu ocannu a decrarare duas iscolas dedicadas a su gaelicu pro s'opositzione locale. [_gmr_] + + + + +## Partidu botswanesu in defensa de sos boscìmanos + +Su Partidu de su Cungressu de su Botswana, BPC, de opositzione, at cundennadu s'isfratu de sos Boscimanos dae sa _Central Kalahari Game Reserve_ chertu dae su guvernu. Su BCP at fatu como pagu tempus una missione investigativa in sa riserva e in sos campos de reinsediamentu pro consultare a sos Boscimanos in deretura. Kesitegile Gobotswang, capu de sa missione e presidente de su BCP, at decraradu chi sos Boscimanos non cherent assimilados e integrados a mala bogia in sa sotziedade dominante de su paisu. At fatu puru un'apellu a su guvernu pro reconnoschere chi sos Boscimanos sunt su populu indigenu de su Botswana. Segundu s'iscuadra in missione, su tramudu at tentu costos sotziales, economicos e culturales mannos a beru. Gobotswang at afirmadu chi s'impositzione de un'istile de bida nou a unu populu lu diat podere distruere e at sutaliniadu sa suferentzia de sos Boscimanos in sos campos a ue nche los ant mandados, logos in ue "s'abusu de bevandas arcolicas at giutu a un'aumentu de violentzia e in ue s'arriscat s'estintzione de sa limba issoro". Segundu sos imbiados in missione non b'at apidu una negotziatzione reale intre su guvernu e sos Boscimanos e sas proas collidas denegant sena duda sas decraratziones de _Ditshwanelo_, s'organizatzione locale pro sos deretos umanos, chi acusat sa campagna pro-Boscimanos de _Survival_ de aere fatu collassare sas tratativas. Su raportu narat chi _Survival_ est intervennida cando giai sos negotziados fiant fallidos. [_gmr_] + + + + +## Cundennadu a 27 annos Krajisnik + +Su Tribunale penale pro sa ex Jugoslavia oe at cundennadu su serbu-bosniacu Momcilo Krajisnik a 27 annos de presone, ma l'at assoltu dae s'acusa de genotzidiu. + +Krajisnik fiat istadu acusadu de essere unu de sos organizadores de sa pulitzia etnica in sa gherra de Bosnia intre su 1992-1995. + +In sa sententzia leghida dae su giuighe Alphons Orie si decrarat chi Krajisnik est curpevole de persecutziones, mortes e deportatziones in sa gherra in Bosnia Herzegovina. + +Ma pro sa Camera Momcilo Krajisnik non at partetzipadu a su genotzidiu. Su procuradore aiat, imbetzes, dimandadu s'ergastolu, ca pro issu Krajisnik fiat curpevole siat de genotzidiu siat de aere organizadu cun Slobodan Milosevic e Ratko Mladic mortes e persecutziones meda durante sos atacos a tzitades e biddas bosniacos. [_sch_] + +__ + +__ + +__ + + + + +## Arrestados agentes russos in Geòrgia + +Sa politzia at arrestadu bator agentes de sos servitzios segretos militares russos paris cun deghe georgianos acusende*los de provocatziones antinatzionales. Su Ministru de s'Internu Vano Merabishvili at decraradu chi sos arrestados fiant collende informatziones subra de infrastruturas portuales e ferruviarias e de partidos de opositzione. In prus su presidente Mikhail Saakashvili at torradu a insediare in su Bacu de Kodori su guvernu filogeorgianu de s'Abkatzia disterradu dae su 1993 in Tblisi. Sa Russia e sos Abkazos, chi sunt indipendentes de facto dae sa Georgia dae su 1992, si sunt lamentados de ambas atziones. [_gmr_] + + + + +## 26-09-06 Die Europea de sas Limbas + +In ocasione de sa die europea de sas Limbas cherta dae su Cussigiu de Europa e dae sa Cumissione europea, in Nugoro b'at apidu un'addoviu pro torrare a faeddare de sas minorias, de su multilinguismu e de sa diversidade comente balore pro s'unidade. + +A s'eventu, organizadu dae su Cunsortziu Universitariu de Nugoro e dae s'Universidade Autonoma de Bartzellona in sos locales de su Litzeu Linguisticu Maria Immacolata de Nugoro, sunt intervennidos Aureli Argemi e Maria Areny dae su Ciemen de Bartzellona, Carli Pup de Radio Onde Furlane dae Friuli, e Diegu Corraine dae sa Sardigna, chi at fatu de organizadore e de moderadore in beste de diretore de su master de tradutzione fatu cun sas Universidades catalana e nugoresa. + +Aureli Argemi at postu in craru s'importantzia de sa diversidade comente balore generale chi podet ponnere in su matessi livellu totu sos populos de Europa e de su mundu: totus diferentes, duncas totus uguales in sa matessi cunditzione. + +Maria Areny at faeddadu de s'aspetu prus mediterraneu de sa chistione. Su Mare Nostrum, comente su restu de su continente europeu, presentat diversidades chi galu istentant a essere reconnotas e balorizadas, mescamente in s'Africa de su nord. + +Carli Pup at batidu s'esperientzia radiofonica de su Friuli. Sos medias podent dare a beru un'agiudu mannu a sa causa de sas minorias pro more de sa difusione e a sa popularidade de trasnissiones chi dant prus importu a sa limba, mescamente si sunt fatas in limba. + +Diegu Corraine at faeddadu de sa situatzione in Sardigna e de s'importantzia de custa die de cunfrontu pro cunprendere ite tocat a faghere galu pro essere prus presentes in Europa. + +Interessante meda est istadu peri s'interventu de sas autoridades e mescamente de su rapresentate de sas politicas iscolasticas de s'Assessoradu de sa Cultura e Istrutzione de sa Regione sarda Bachis Porru, chi at repitidu sos intentos oramai craros de sa politica lnguistica regionale: afortire sa limba in onni ambitu, aministrativu e iscolasticu. + + + + +## Una fèmina presidente de s'Athletic Bilbao + +Ana Urkijo est sa prima femina presidente de s'iscuadra de fubalu de s'Athletic Bilbao, a pustis de sas dimissiones de Fernando Lamikiz. Custa abogada bilbaina est figia de Rufino Urkijo, vitzepresidente intre su sos annos '70 e '80, e est istada puru sa prima femina a faghere parte de su diretivu de sa sotziedade basca in su 1990, deghe annos a pustis de su cambiu de sa norma chi proibiat a sas feminas de essere sotzias e lis permitiat de essere abbonadas ebbia. Tenet sa tessera de s'Athletic dae su 1969, cando at cumintzadu a andare a s'istadiu San Mames cun su babbu. Sa neopresidente tenet unu compitu difitzile ca sa situatzione de sos biancos-rujos est grave: in sos urtimos duos campionados sos Leones, gasi lis narant, sunt semper in una positzione de classifica bassa, s'iscuadra giogat male e b'at apidu bator allenadores diferentes. [_gmr_] + + + + +## Sa Rùssia minetzat sa Shell pro dannos ambientales + +Su capu de su servitziu de controllu ambientale russu Oleg Mitvol, at decraradu chi sas autoridades de s'istadu cherent cumintzare un'atzione giuditziaria contra a s'industria petrolifera angloolandesa Shell, pro aere cajonadu dannos ecologicos a s'isula de Sakhalin. "Cherimus un'inchesta pro ogni arbore distrutu e pro ogni frumene incuinadu", at naradu Mitvol, "gasi s'impresa at a firmare s'atividade sua barbara". "Sos traballos in s'oleodotu non podent sighire. Su progetu cheret firmadu." at agiuntu in fines. S'isula possedit una riserva de petroliu de 45 milliardos de bariles. Su Sakhalin 2 est unu progetu mannu de 15,8 milliardos de sa Shell, chi nde tenet su 55%, de sa Mitsui, cun su 25% e de sa Mitsubishi cun su 20%, pro fraigare su prus impiantu petroliferu mannu de su mundu, capassu de produire finas a 9,6 tonnelladas de combustibile a s'annu, diretu mescamente a su mercadu asiaticu. Sa multinatzionale si difendet e narat chi non tenet nudda de cuare. Unos cantos analistas pessant chi s'operatzione siat totu un'iscusa de sa Russia pro torrare a negotziare sos cuntratos petroliferos. [_gmr_] + + + + +## Unicef: Raportu nou "Progress for Children" + +Dae su 1990 a oe prus de 1,2 milliardos de pessones ant tentu sa possibilidade de godire de unu de sos benes prus importantes: s'abba. Gasi narat su raportu UNICEF _"Progress for Children" (PFC)_, dedicadu a s'argumentu de s'abba e de sos servitzios igienicu-sanitarios. + +Su raportu leat in cunsideru sos progressos fatos pro su chi pertocat su de sete de sos _"Obietivos de Isvilupu de su Millenniu"_ chi previdet de ismesare intro de su 2015 sa pertzentuale de pessones privas de s'atzessu sostenibile a s'abba potabile e a sos servitzios igienicu-sanitarios minimos. + +Dae su 1990 a su 2004 s'atzessu a s'abba potabile est creschidu, a livellu mundiale, dae su 78 a s'83%. In America Latina e Caraibos e in s'Asia meridionale s'obietivu leadu pro s'abba potabile at a essere realizadu cun belle 10 annos de antitzipu.[_zls_] + + + + +## Su galitzianu in sas universidades istràngias + +Sa Segreteria Generale de Politica Linguistica at rinnovadu sas cunventziones cun sas universidades de Bartzellona, Deusto, Complutense de Madrid, Paisu Bascu e Salamanca, in Ispagna, Bahia (Brasile), Algarve, Lisbona e Minho (Portugallu), Sorbona (Parigi), Padua (Italia), Heildeberg e Tubinga (Germania), Birmingham, Oxford, Stirling e Bangor (Regnu Unidu) e Varsavia (Polonia). In custos urtimos duos casos sunt cunventziones noas. Sos acordos ant a permitere de dare continuidade a s'insegnamentu de sa limba e de sa cultura galitziana in sos pranos de istudiu de custas universidades e de organizare atividades de promotzione, chirca e difusione de s'idioma tramite cunferentzias, seminarios, cungressos o mesas tundas. In prus, sas universidades s'impignant a dare a sos professores letores un'ufitziu e s'impreu de sas installatziones a disponimentu de sos professores residentes. Su Tzentru de Istudios Galitzianu, organismu fundadu in su 1994 dae sa _Consellaria de Educacion e Ordenacion Universitaria _de sa _Xunta_ galitziana e dae s'Universidade Nova de Lisbona, at a essere su puntu de riferimentu de totu sas atividades in sas diferentes universidades. [_gmr_] + + + + + +## Creschet su nùmeru de iscolas in limba brètona + +_Ofis ar Brezhoneg_, s'Ufitziu de sa Limba Bretona, comunicat una creschida de su 6,5% pro s'annu iscolasticu nou in su numeru de iscolas bilingue e de immersione, ma sa tendentzia atuale no at a permitere de crompere a s'obietivu de su Guvernu Regionale de 20.000 istudiantes pro su 2010. Sas istruturas noas sunt chimbe cun su modellu publicu bilingue _Diw Yezh_, in Briec, Daoulas, Queven e Landerneau, tres cun su modellu catolicu bilingue _Dihun_ in Melrand, Plouarzel, Plouvron e duas cun su modellu de immersione _Diwan_ in Chapelle Neuve e Louannnec. Como b'at un'istrutzione bilingue in 157 istitutos de 114 biddas, s'8% de sas comunas de sa regione. Totu sas iscolas sunt in sa banda otzidentale. Sos iscolanos cun un'istrutzione bilingue o de immersione ocannu sunt 11.090, cando chi s'annu coladu fiant 10.407. Pro arribbare a sa cuota de 20.000 intro de bator annos bi diat cherrere una creschida annuale de su 15%. Sos pitzinnos chi frecuentant cursos in limba bretona sunt su 2% de totu sa populatzione iscolastica de Bretagna. [_gmr_] + + + + +## Arriscu ambientale in Astùrias + +Treighi grupos ecologistas ant pedidu a su Ministeriu de s'Ambiente de non ponnere mente a sa proposta de s'Esecutivu asturianu de artziare sos deretos de emissione de CO2 de sas impresas regionales prus mannas in su pranu disignadu dae su Guvernu tzentrale pro crompere s'acordu de Kyoto, ca, a parrere de custas entidades, custas impresas nche colant giai sa cuota assignada. In prus sunt pessamentados pro sas atziones prevididas pro s'isvilupu industriale de sas Asturias in ue b'at tzentrales de gas, un'inchinisadore, un regassificadore e un tzementifitziu. Sos assotzios firmatarios de sa dimanda ant asseguradu chi in sos urtimos bindighi annos sas emissiones de gas de efetu serra sunt creschidas in sas Asturias de su 32% cando chi deviant creschere de su 15% ebbia. [_gmr_] + + + + +## Istatutu Aragonesu: leges noas pro sas limbas minoritàrias + +Su presidente de su Guvernu aragonesu e segretariu generale de su PSOE aragonesu, Marcellino Iglesias, at asseguradu oe s'aprovatzione de una normativa autonomistica subra de sas limbas minoritarias de sa comunidade, in su segundu e urtimu turnu de interventu in su Cungressu de sos Deputados, in ue est prevista s'aprovatzione de sa lege de riforma de s'Istatutu de Autonomia. + +Marcellino Iglesias at amintidu chi s'Istatutu aprovadu in s'82 fiat "limitadu meda" e, difatis, aiat impostu sa "bia lenta" in su caminu pro s'autonomia. [_zls_] + + + + +## Epidemia misteriosa in Pànama + +Un'epidemia at fatu a su mancu ses mortos in Panama in sas urtimas chimbe dies. Àteras ses pessones sunt ricoveradas in isolamentu pro custa sindrome acuta agressiva. Sos sintomos sunt calentura, diarrea, dolore de conca e debilesa, chi in una chida cajonant insufitzientzia renale e complicatziones neurologicas chi giughent a sa paralisi de sa cara e de sas estremidades. Su Ministeriu de sa Salude at pedidu agiudu a su _CDC_, su Tzentru Controllu e Preventzione Maladias de sos Istados Unidos imbiende*li mustras de sos mortos. Sas vitimas teniant prus de 60 annos e sufriant de problemas renales e de ipertensione. Sas zonas interessadas sunt s'area metropolitana, Panama ovest, San Miguelito e sa provintzia de Cocle. [_gmr_] + + + + +## Naschet Sardegna Radio + +S'idea naschet cun sa boluntade de cunsentire a sos Sardos, mescamente a cuddos emigrados, de tennere a disponimentu cun fatzilidade su patrimoniu musicale de sa terra nostra e de permitere a istudiados e curiosos de s'acurtziare a sa musica sarda cun discansu e comodidade. + +In pratica un'archiviu dinamicu e semper in creschida chi cun programas tematicos agiuat chie si siat a cumprendere su mundu meravigiosu e istremenadu de sa musica sarda. + +Luego su situ at essere cunsultabile peri in sardu, cosa chi at a dare prus visibilidade a sa limba.[_zls_] + + + + +## Noas bonas pro sos bascos frantzesos + +At a essere normalizada sa cooperatzione intre Iparralde e Euskadi. Dae nadale de ocannu su guvernu de Euskadi e s'Ufitziu de sa limba basca de Iparralde, OPLB, ant a cumintzare unu protocollu cumpletu de cooperatzione pro su bascu. S'obietivu est de definire una collaboratzione interlacanas intre bascofonos chi istant in duos istados diferentes, e mescamente de agiuare s'isfortzu de sos de Iparralde. Su prefetu de sos Pireneos Atlanticos at partetzipadu a s'addobiu preparatoriu de Donostia su 13 coladu. Est istadu su primu cuntatu intre s'autoridade regionale frantzesa e su Guvernu autonomu bascu. S'OPLB tenet autonomia legale e finantziaria dae nadale de 2004; su presidente Max Brisson aiat annuntziadu in s'atongiu de su 2005 unu pranu de recunchista pro sa limba. S'obietivu de sa collaboratzione est de fomentare s'impreu de s'_euskara_ a pustis de annos de declinu causados dae sa politica frantzesa de israighinadura. Su diretore de s'Ufitziu Jean-Claude Iriart sutaliniat chi su 25% ebbia de sa populatzione faeddat su bascu. Imbetzes in sa banda ispagnola est coufitziale paris cun su castiglianu. In 25 annos est istadu recuperadu s'impreu de s'_euskara_ in sa bida publica, mescamente in sas iscolas, in ue b'at tres modellos de insegnamentu. In logos in ue sa limba si nche fiat isperdende, che a sa provintzia de Àlava, como si podet intendere, in sa capitale Gasteiz, su bascu faeddadu dae pitzocos chi sos babbos e sa mamas faeddant petzi s'ispagnolu. Custu non capitat in Bayona, mancari apant proadu a cambiare sa situatzione assotzios linguisticos agiuados dae su Guvernu de Euskadi. Sas cosas pero parent megioradas dae su 1999, cando su Cussigiu de sos Pireneos Atlanticos at detzididu de sustennere siat s'otzitanu siat su bascu. [_gmr_] + + + + +## Sa limba sarda in sa famìlia e in sa sotziedade | Sa Lege 482/99 e sa Limba sarda + +RELATORES + +Tina LOI +SÌNDIGU DE SEUI + +Piero CARTA +PRESIDENTE DE SA PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA + +Giorgio MURINO +ASSESSORE DE SA CULTURA DE SA PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA + +Diegu CORRAINE +COORDINADORE de S'UFÌTZIU DE SA LIMBA SARDA + +Organizatzione: PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA, COMUNA DE SEUI + +UFÌTZIU DE SA LIMBA SARDA + + + + +## Legendariu de Santas Virgines... / Roma 1627 + +S'AUTORE, S'ÒPERA, SA LIMBA, +SOS TEMPOS, SOS LOGOS + +RELATORES + +Heinz Jurgen WOLF +PROFESSORE EMÈRITU DE S'UNIVERSIDADE DE BONN + +Pascale ZUCCA +ISTUDIOSU DE LIMBA LITERATURA SARDA + +Pietro MUGGIANU +DIRETORE DE S'ISTITUTU DE ISTÙDIOS RELIGIOSOS de NÙGORO + +Diegu CORRAINE +COORDINADORE de S'UFÌTZIU DE SA LIMBA SARDA + +Giorgio MURINO +ASSESSORE DE SA CULTURA DE SA PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA + +Organizatzione: PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA, COMUNA DE TRIEI + + + + +## S'Irlanda càmbiat sa denominatzione geogràfica + +Sa sotziedade editoriale dublinesa Folens nch'at a dogare dae ghennargiu sa denominatzione Ìsulas Britannicas dae sos atlantes. Su babbu de un'istudiante si fiat lamentadu cun su ministru de s'educatzione Mary Hanafin narende chi s'Irlanda est indipendente dae su 1922 e duncas non faghet prus parte de su Regnu Unidu; pro cussu sa Republica non tenet perunu ligamene cun su mundu britannicu. Su ministru l'aiat cussigiadu de nde faeddare cun su professore de geografia. E propiu unu professore at postu su problema a su diretore generale de sa Folens John O'Connor. Dae s'annu chi benit, duncas, in sos atlantes irlandesos s'Irlanda no at a essere prus un'isula britannica; in sos testos publicados dae sa matessi editoriale in su Regnu Unidu imbetzes, sas Ìsulas Britannicas ant a sighire a esistere. [_gmr_] + + + + +## Iscoberta archeològica in Mèssicu + +Sos archeologos messicanos ant iscobertu un'artare e un'iscultura monumentale aztecos in Tzitade se su Messicu, in sa zona in ue bi fiat su tzentru de sa capitale indigena Tenochtitlan, durante sos traballos de ammodernamentu in su Museu de su _Templo Mayor_. S'artare est de su tempus de s'imperadore Moctezuma I (1440-1469) e in sa base giughet duos frisos chi rapresentant su deus de sa proja Tlaloc e una deidade de sa massaria. In terra b'aiat ofertas: conchigios, crogas e resugios de copale. S'iscultura, dedicada semper a Tlaloc, de pedra rosa de sos Andes, est larga 3 metros e mesu, in artu est decorada e in bassu b'at unu tretu cofudu, forsis pro bi ponnere sas ofertas. Sa datatzione diat devere essere 1505-1521. Sos istudiosos ant definidu s'iscoberta "sena pretzedentes". [_gmr_] + + + + +## eja 3 2010 + +versione pdf + + + + +## Anna Politkovskaja ochìida in Mosca + +Eris, in Mosca est istada ochiida Anna Politkovskaya, giornalista russa chi durante sa gherra in Tzetzenia aiat denuntziadu sos abusos de sas trupas federales. L'ant morta a corfos de pistola in s'intrada de su palatzu in ue istaiat, in su tzentru de sa capitale russa. + +Sa Politkovskaya fiat naschida in New York in su 1958 dae funtzionarios sovieticos chi traballaiant in s'Onu. + +Como traballaiat pro su giornale Novaya Gazeta, critichende sa politica de su guvernu Putin. + +At iscritu medas libros. In mesu de custos, unu de sos prus connotos, bortadu in italianu, est "Cecenia. Il disonore russo", chi nois amus presentadu in sas paginas de TN: + + + + +## Petròliu serbu in su Danùbiu + +Sas autoridades serbas ant ammitidu chi b'at apidu una fua de una cantidade indeterminada de petroliu serbu in su Danubiu dae unu depositu de sa sotziedade petrolifera serba Nis de Prahovo a sudest de Belgradu. L'at fatu a ischire sa radiu B92 chi at tzidadu sa decraratzione de su diretore de sas Abbas serbas Nikola Marjanovic, chi at naradu chi sa magra de petroliu est longa 300 metros e larga 50. Segundu s'agentzia Fonet sos datos los at cunfirmados finas su Ministeriu de sa Massaria, abbas e litos. Sas autoridades bulgaras ant faeddadu de una magra de produtos petroliferos longa una sessantina de chilometros e larga unos 300 metros chi dae s'ala serba falaiat a chirru de s'ala rumenu-bulgara de su Danubiu. Su Ministeriu rumenu de s'Ambiente at acusadu sa Serbia de aere cajonadu custu intzidente e at criticadu a Belgradu ca no at informadu sos istados probianos. [_gmr_] + + + + +## Catalugna-Euskadi 2-2 + +Pasqual Maragall e Juan Jose Ibarretxe, presidentes de Catalugna e Paisu Bascu, ant pedidu s'ufitzialidade pro sas seletziones isportivas de sas natziones issoro in s'intervallu de sa partida giogada eris in su Nou Camp, presentes 56.354 ispetadores. Maragall at naradu chi "giai chi s'istatutu narat chi sa Catalugna est una natzione, devimus tennere una seletzione natzionale". Sos duos politicos isperant de bidere una die custa partida in una cumpetitzione internatzionale, comente podet essere unu mundiale. Sos giogadores de ambas iscuadras ant espressadu cun manifestos su disigiu pro su reconnoschimentu de sas seletziones. Cun sos billetes sunt istadas regaladas mallieddas tzelebrativas de s'eventu, de sa prataforma "Pro su deretu de detzidere". Sa partida est finida 2-2 cun gol de Aduritz e Llorente pro sos bascos e de Verdu e Luque pro sos catalanos. [_gmr_] + + + + +## P&R;] «in pessone» NON "de pessone" + +Si narat «in pessone» NO "de pessone", es.: A sa riunione, su presidente s'est presentadu in pessone. + + + + +## P&R;] «famìlia» NON "famìglia, famìllia" + +EI: "**familia**" + +NONO: "fa_miglia, famillia_" + +Resone: benit dae s'isp._ familia_. + +In documentos sardos antigos, dae su lat. FAMILIA, tenimus_ famigia_,_ famiia_, ma oramai non sunt proponibiles. + + + + +## P&R;] «elencu» NO "elenco" + +EI:** elencu** (es.:_** elencu telefonicu**_) + +NONO:_ elenco_ + +Resone:** elencu** est s'addatamentu normale dae ITA_ elenco_, chi benit dae su lat. med. ELÈNCHUS, dae su gr. ÈLEGCHOS, dae ELÈGCHO,_ esamino_. + +A dassare "_elenco_" est sinnale de passividade linguistica a cunfrontu de s'italianu. S'addatamentu, in sardu, cun sa -**u** finale, in custu e in ateros casos (finas si si tratat de cultismos reghentes),_ est giustificadu dae sa -**u** finale latina originaria_. Si nono, totu sos cultismos modellados in s'italianu, diant devere agabare semper cun sa -**o**, cosa chi andat male. + + + + +## P&R;] «ministèriu» NON "ministeru" + +EI:** ministeriu**,** ministeriale** + +NONO:_ ministeru_ + +Resone: sunt cultismos influentziados dae isp._ ministerio_,_ misterio_, etc., chi benint dae lat._ MINISTERIUM, MISTERIUM_ + + + + +## P&R;] «artesanu, artesania» NO "artigianu, artigianadu" + +EI:** artesanu**,** artesania** = italianu_ artigiano_,_ artigianato_ + +_ +_ + +NONO: _artigianu_,_ artigianadu_ + +_ +_ + +Resone: benit dae isp._ artesano_ (chi benit dae ita._ artigiano_) e_ artesania_. + + + + +## Greenpeace: Ambiente e tecnologias noas no andant de acordu + +S'assotziu ambientalista Greenpeace at publucadu custas dies un'istudiu importante cunfirmende chi in tzertos elaboradores difundidos meda in Europa sunt presentes sustantzias incuinantes de primu livellu. + +S'istudiu si cramat "Toxic Chemicals in Computers Exposed" e at leadu in cunsideru sos modellos de Acer Aspire 5670, Apple MacBook Pro, Dell Latitude D810, s'HP Pavilion dv4000 e su Sony Vaio VGN-FJ. + +Sos prus incuinantes pero resurtant sos Apple e sos HP, in prus, b'at de ponnere in craru un'ateru problema: sas iscorias. Difatis, s'incuinamentu no abarrat petzi in Europa, sas iscorias a dolu mannu sunt imbiadas a totu sos continentes de su mundu, e mescamente a sos istados sutasvilupados chi las manigiant in manera isballada. + +A custu propositu pero, sas ditas prus importantes comente sa Apple ant dadu sa disponibilidade issoro pro gherrare contra a custu problema. [_zls_] + + + + +## VII Congreso Latinoamericano de Educación Intercultural Bilingüe + +Sas limbas de sos populos indigenos in su prus de su mundu sunt arrischende de morrere pro su minomongiu de faeddadores e de su protzessu de urbanizatzione, in America Latina e Africa. Custu est su chi est istadu naradu in sa de tres dies de su "Congressu Latinoamericanu de Educatzione Interculturale Bilingue" ospitadu in Bolivia cun sa presentzia de 600 delegados. + +Sos istudiosos ant postu in craru chi 6000 sunt sas limbas originarias e chi sa metade de custas at a morrere dae inoghe a chentu annos. + +Pro ponnere mediu a custa situatzione est istadu propostu de abivare custas limbas, mascamente cussas prus pagu faeddadas, dende∙lis su logu chi meritant in su mundu de oe, in internet pro narrere. + +Onni limba cando morit est difitzile a la torrare a bida, custa est sa sustantzia de s'addoviu. Sa Bolivia tenet unu patrimoniu linguisticu de 36 limbas pro ateretantos populos indigenos chi sunt in perigulu, e est mustrende una sensibilidade particulare a custas tematicas.[_zls_] + + + + + +## Euskadi: sos funtzionàrios de s'Istadu devent faeddare euskera + +Sos partidos chi sustenent su Guvernu bascu, ant presentadu una proposta in su Parlamentu regionale ue pedint a su Guvernu de Ispagna chi leet sos provedimentos netzessarios pro chi sos funtzionarios de Istadu chi traballant in Euskadi siant a tretu de faeddare e iscriere a sos tzitadinos in euskera gasi comente in ispagnolu. + +Sos politicos bascos ant peri pedidu chi sos simbulos de Istadu amustrent s'esistentzia de prus idiomas ufitziales (numene de Istadu, francubullos, documentos de identidade, pasaportos, etc.) e pedint su rispetu pro sos deretos linguisticos de sos tzitadinos bascos e de sas leges de normalizatzione. [_zls_] + + + + +## Decraratzione internatzionale de agiudu a su protzessu bascu + +Ses personalidades internatzionales ant firmadu unu documentu, presentadu eris in Lisbona, in ue animant sas duas partes in cunflitu, sa basca e s'ispagnola, a sighire in su protzessu de paghe. Sos ses sunt sos ex presidentes de sas republicas italiana e portughesa Francesco Cossiga e Mario Soares, su premiu Nobel pro sa paghe argentinu Perez Esquivel, su fundadore de su Partidu de sa Rivolutzione Democratica messicanu Cuauhtemoc Cardenas, su segretariu de sa coalitzione de guvernu sudafricana Kgalema Motlanthe e su natzionalista nordirlandesu Gerry Adams. Sos firmatarios pedint chi siant istangiadas sas fertas de su cunflitu cun su balsamu de sa responsabilidade politica, finas a nd'irraighinare causas e efetos e cunsiderant su dialogu comente s'unica aina pro risorvere sos problemas politicos. Sutaliniant tres aspetos importantes de su cuntestu nou in su Paisu Bascu: s'abertura de una bia de comunicatzione intre Guvernu ispagnolu e ETA; sa boluntade de Zapatero de rispetare sa detsisione de su populu bascu; sos primos passos fatos dae sas fortzas sotziales e politicas in Euskal Herria. In fines sos autores de sa decraratzione si ponent a disponimentu pro dare totu s'agiudu possibile a sas initziativas democraticas pro lograre sa paghe. [_gmr_] + + + + +## Su whisky iscotzesu como est bilìngue + +Su presidente de su Partidu Natzionalista Iscotzesu Ian Hudghton est tzelebrende unu votu in su parlamentu europeu de eris chi at a permitere su reconnoschimentu de _uisge beatha Albannach_, whisky iscotzesu in gaelicu, in sa legislatzione europea. Sa votatzione pertocaiat s'etichetatura de tzertos arcolicos, e tutelat su _Scotch_ dae imitatziones; su votu allargat custa tutela a sa denominatzione puru, ponende su whisky iscotzesu in sa matessi situatzione de s'irlandesu. Hughtdon at cumentadu: "Podimus brindare dae Brussellas a Benbecula pro tzelebrare custa vitoria simbolica in su parlamentu europeu. Unas cantas marcas de whisky tenent giai s'eticheta in gaelicu e como b'est finas sa tutela legale pro sas paraulas _uisge beatha Albannach_, comente capitat in Irlanda. Como podimus gosare de sa bevanda natzionale iscotzesa paris cun sa limba natzionale iscotzesa." [_gmr_] + + + + +## Mau Mau contra a su Regnu Unidu + +In sos annos '50 sos colonos britannicos aiant espropriadu sa terra de sos indigenos. Intre sos prus dannados dae custas operatziones sos Kikuvu, chi aiant fundadu su movimentu natzionalista de sos Mau Mau, chi nde faghiat parte finas su chi a pustis est istadu presidente de su Kenya, Jomo Kenyatta. Sa rebellia, cumintzada in su '52, est finida in su 1959. Acusados de terrorismu pro s'eliminatzione de deghinas de familias britannicas e de 2.000 africanos cunsiderados collaboratzionistas, sos Mau Mau sunt istados a pustis vitimas de sa repressione. In deghe annos de gherra sos mortos sunt istados: 32 biancos, 200 sordados e politziotos e 11.000 kenianos. Como una deghina de ex Mau Mau at acusadu su guvernu de su Regnu Unidu de torturas chi lis ant cajonadu lesiones permanentes. Sos abogados cherent mutire a testimongia a Caroline Elkins, chircadora universitaria americana e autora de su libru _Imperial reckoning: the untold story of Britain's gulag in Kenya_, in ue narat chi 100.000 kenianos sunt mortos in sos campos de cuntzentramentu pro sas torturas. Martyn Day, abogadu inglesu de sos ex gherrilleris, at a presentare su casu in sa Corte Arta de Londra su 20 de santugaine, anniversariu de s'arrestu de Keniatta. S'abogadu kenianu Paul Muite narat chi non sunt pedende petzi un'indennizu, ma cherent chi Londra amitat sas faltas suas. Charley Williams, portaboghe de s'ambasciada britannica in Kenya at decraradu chi cun s'indipendentzia su guvernu kenyanu at ereditadu totu sas responsabilidades de su guvernu coloniale. Si su ricursu at a finire in tribunale b'at a aere polemicas in Kenya ca sos Mau Mau aiant mortu prus kenyanos chi non europeos. [_gmr_] + + + + +## L] «Limbas minoritàrias e unidade europea» + +A 25 annos dae s'aprovatzione de sa risolutzione subra sa Carta de sas limbas e culturas regionales e una Carta de sos deretos de sas minorias etnicas dae parte su Parlamentu europeu, a parrer de su presidente de su Cussigiu regionale Alessandro Tesini, b'at bisongiu de una ricontestualizatzione de cussu atu fundamentale chi at dadu una moida e est istadu unu puntu de riferimentu pro s'integratzione e s'unidade europea. + +Gasi, cun custas paraulas est incumintzadu s'addoviu in sa sala Tiziano Tessitori in sa sede cunsiliare pro sa presentada de su libru "Limbas minoritarias e unidade europea. Sa Carta de Strasburgu de su 1981" de Marco Stolfo, editu dae Franco Angeli, chi est de importu mannu pro aviare sas initziativas chi su Cussigiu regionale, paris cun s'Universidade de Udine, Cirf e Tzentru internatzionale pro su plurilinguismu, at promovidu pro tzelebrare custu eventu: in prus de sa presentada unu cunvegnu e una mustra subra sa chi est connota comente sa risolutzione Arfe, dae su numene de s'eurodeputadu sotzialista italianu chi at fatu de relatore a custos provedimentos de importu mannu. + +Su libru est un'istudiu chi servit a cumprendere su raportu intre tutela de sas limbas minoritarias e integratzione europea. Leende in cunsideru su significadu de paraulas comente "minoria", "minoria etnica", "minoria linguistica", "limba minoritaria", e "tutela de sos deretos" sunt amustradas sas situatziones diferentes in onni istadu de s'Europa.[_zls_] + + + + +## Nobel pro sa literatura a su turcu O. Pamuk + +Eris in Istocolma, s'iscritore turcu Orhan Pamuk at otentu su Premiu Nobel pro sa literatura. Pamuk, naschidu in su 1952, est connotu in Italia pro sas tradutziones de sas operas suas publicadas dae Einaudi: La nuova vita, Il mio nome e Rosso, Neve e, urtimamente, Istanbul. Pamuk est connotu meda in totu su mundu finas ca, publicamente, at denuntziadu sas responsabilidades turcas in s'isterminiu de sos Armenos, in sos annos '20, e de sos Kurdos. [red] + + + + +## Sa Galìtzia a sa cunchista de su Liet-Lavlut + + + + +## Sa violèntzia contra a sas fèminas + +«Sa eliminatzione de sa violentzia contra a sas feminas est una de sas isfidas prus importantes de su tempus nostru». Lu narat su segretariu generale de s'Onu Kofi Annan in su raportu subra de sa violentzia contra a sas feminas chi est istadu presentadu su 9 de santugaine in sa sede de sa Natziones Unidas in New York. +Su raportu de s'Onu at istudiadu totu sas formas de violentzia contra a sas feminas, violentzias fisicas, psicologicas, economicas, peroo finas sas mutilatziones genitales, sas violentzias sessuales in sos cunflitos militares, su traficu de feminas e su de mantennere sas feeminas a iscraas. +S'iscenariu chi essit a campu dae su raportu de s'Onu est ispramosu. Sos datos de sa chirca ant cunfirmadu chi sa violentzia contra a sas feminas est unu fenomenu difusu in totu su mundu, cumplessu, chi creschet in totue e chi si mustrat in formas noas. Sa media carculada dae su raportu est chi in totu su mundu una femina onni tres est maletratada dae su cumpagnu. +Su raportu, de 139 paginas, mustrat chi in paisos comente s'Australia, su Canada, Israele, Sudafrica e Istados Unidos, sa majoria de sas mortes violentas de feminas (intre su 40 e su 70 pro chentu) est istada fata dae su cumpagnu. S'omitzidiu de sas feminas est semper diferente dae cussos de sos omines e medas bias est acumpannadu da violentzia sessuale. In Messicu e in Guatemala onni annu chentinas de feminas sunt istadas furadas, violentadas e ochiidas. +Sa violentzia sessuale est finas un'arma de gherra: in su genotzidiu in Rwanda in su 1994 sunt istadas violentadas dae 250.000 a 500.000 feminas. In sa gherra in Bosnia in sos annos Noranta an patidu violelezia sessuale dae 20.000 a 50.000 feminas. +Su preju chi si pagat pro sa violentzia contra a sas feminas est artu meda, finas in s'arretramentu sotziale e culturale. Lu amentat su Segretariu Generale in su raportu: «Finas a cando b'at a essere in su mundu violentzia contra a sas feminas non podimus narrere de tennere paridade a beru intre sos gees, isviluppu e paghe». [csc] + +Pro nd'ischire de prus e pro iscarrigare totu su raportu de s'Onu: + + + + +## ABBA + +Abba, in sardu, non semper tenet su sinnificadu lessicale de elementu licuidu chi falat dae sas nues e est presente in mares, rios, istainos e lagos. +Si una frutora est de abba bona, cheret narrere chi est de sabore ischisitu, lichitu. +Si si tratat de pessone, sa locutzione essere de abba bona o de abba mala, significat chi cussa pessone tenet caratere bonu, est de indole bona o est agreste, paret una bespe terrangia. +Una pessone podet finas essere in abbas bonas o malas; sa locutzione inoghe ponet in risaltu s'umore de sa pessone, podimus finas narrere chi est de bona o de mala mutria. +Sa locutzione, forsis prus impreada in sa forma negativa: no essere in abbas bonas dat inditos subra de sa situatzione economica de una pessone o de una familia, e inditat chi no est floridu de dinare, e si non tenet abba in broca est in sa miseria. +Si faeddamus de sa salude de una pessone, narrere chi su malaidu no est in abbas bonas significat chi est istentende a sanare. +Leare abbas dae unu, est a leare informatzione. +Ùmprere s'abba cun su chilivru, est a faghere unu traballu de badas o cun ainas inadatas, su matessi che pistare abba in pistone. +Si unu est disisperadu e no ischit ite isseberare, est a s'abba leada. +Si unu est macu est chi at bufadu abba de sa billellera. +E si un'amigu durgalesu cheret mustrare sa bellesa de una femina nos at a narrere chi: a cudda giovana li lughet s'abba in guturu. + + + + +## Fiera de su libru de Francoforte + +Una ballerina a bratzos in artu sustenende unu pesu, pinturada dae Miquel Barcelo, at a rapresentare sa cultura catalana, cumbidada de onore in sa Fiera de su libru de Francoforte in s'annu 2007. Comente at naradu su diretore de s'Institut Ramon Llull, Emili Manzano, sa figura chi at creadu s'artista at unu sensu: "Est una femina de aparientzia delicada ma chi resessit, cun isfortzu, a sullevare unu pesu mannu, che sa cultura catalana chi, comente indicat s'epigrafe, est unica e universale" + +S'assessore a sa cultura de sa Generalitat, Ferran Mascarell, in sa cunferentzia de presentatzione a s'istampa, at ispricadu custos duos cuntzetos: "Sa cultura catalana est unica ca s'est isvilupada a inghiriu a una limba, sa catalana, chi non tenet un'Istadu propriu, e at consighidu livellos artos de creatividade. Est universale ca dae semper tenet ligamines solidos cun sas culturas ispagnola, latinoamericana e europea." + +Cosa inusuale - bi nd'aiat meda a sa rea - in ocasione de sas cunferentzias de sos paisos cumbidados de onore, meda fiant sos giornalistas presentes, catalanos e furisteris. + +Mascarell at cumintzadu ponende in resaltu chi isse faeddaiat in numene de su Guvernu de sa Catalugna, de sas Ìsulas Baleares, de su Dipartimentu de cultura de su Guvernu de Andorra e de sa tzitade de Perpigna, e at postu enfasi in su chi est sa literatura catalana: "Un'aspetu importante de su programa Francoforte 2007 at a essere su de dare rilievu a sa literatura catalana de su passadu e de su presente. Paret una cosa istrana a narrere, ma tocat a la narrere: sa literatura catalana est sa chi si iscriet in limba catalana". + +Pro sos giornalistas furisteris si trataiat de una afirmatzione indiscutibile, ma in unu cuntestu ispagnolu cussas peraulas leaiant un'ateru significadu. + +Meda fiant sos giornalistas catalanos e ispagnolos presentes, e meda sunt istadas sas preguntas, ripitidas prus de una borta, subra de sa presentzia de iscritores in limba castigliana in sa Fiera. S'assessore, un'aizu infadadu, at rispostu chi "semus creende unu problema chi no esistit. Iscritores in limba castigliana bi nd'at a aere, ma sena minispressiare una realidade indiscutibile de unos iscritores in limba catalana chi tenent totu su deretu de essere dados a connoschere. Si tratat de una chistione de sensu comune culturale". + +Sos iscritores presentes in Francoforte ant a essere unos 200, at naradu Anna Soler-Pont chi at presentadu su programa, narradores, poetas, sagistas, tradutores, illustradores, academicos..."pero semper vinculados a sa literatura catalana" at torradu a insistire Mascarell. "S'obietivu de su programa est su de dare a connoschere sa cultura catalana, incrementare sa tradutzione e universalizatzione de sos iscritores catalanos e mustrare a su mundu sa potentzia de s'industria editoriale de sa Catalugna". + +A banda de sa polemica castiglianu-catalanu, Soler-Pont at dadu a connoschere totu sas atividades pensadas pro podere conchistare su publicu de Francoforte. B'at in programa unu cuntzertu inaugurale de s'Orchestra sinfonica de Bartzellona; una iscultura at a servire comente reclamu pro s'espositzione subra de sa literatura catalana istruturada in tres temas printzipales: Sa cultura catalana de oe, Milli annos de limba e de literatura catalanas, Industria editoriale in Catalugna. S'ant a presentare libros cun originales de Miro e Tapies e comente atividades collaterales s'ant a faghere espositziones de arte catalana in sos museos de sa tzitade e in sa _Literaturhaus_ s'at a organizare unu cungressu subra de sa literatura catalana. + + + + + +## S'Universidade de Bartzellona tutelat su catalanu + +Sos professores de sa UB devent comunicare dae como sa limba, catalanu o ispagnolu, chi ant a impreare a letzione in manera chi sos istudiantes lu potzant ischire in antis de cumintzare sos cursos. Gasi s'iscritzione at a essere prus trasparente e in prus sos insegnantes no ant a cambiare de faeddu a annu cumintzadu pro sas lamentelas de sos alunnos Erasmus. Custa detzisione l'at leada a sa fine de s'annu coladu sa cummissione de politica linguistica formada dae professores, istudiantes e personale de amministratzione e servitzios. Sa matessi cummissione at istabilidu puru chi sos professores noos devent tennere su livellu "c" de catalanu; custa dispositzione la devent galu ratificare sa cummissione de sos professores e su cussigiu de guvernu presiedidu dae su retore. [_gmr_] + + + + +## TEMPUS + +Tempus + +Modos de narrere formados cun sa peraula "tempus" bi nd'at meda, inoghe nde iscrio unos cantos. + +_Andare che su tempus _est a andare unu pagu bene e unu pagu male. + +_Èssere a tempos_, denotat su caratere incostante de una pessone, volubile. + +_A Frantziscu ando a l'agatare a tempos_, bi ando sena regularidade, (it. irregolarmente) + +_A domo de mama bi ando a intantos_, (it. ogni tanto, di tanto in tanto) + +Impreadu in forma reiterativa, isse _faghet a tempus a tempus_, inditat sa puntualidade de una pessone (it. in perfetto orario, spacca il minuto) + +_Mi l'as a narrere a tempus benzende_, no est como chi tocat a mi lu narrere, ma un'ateru mamentu, a tempus suo (it. quando sara il momento, piu in la nel tempo) + +_Babbu est intradu in tempus_, est imbetzende. + +_Àteros tempos ! _ _Bennidos sunt e passados sunt ! _ Su tempus bellu nch'est coladu e non torrat prus! Espressione chi narat sa zente manna, cun nostalgia. + +_Tempus suo ! _ Esclamatzione pro resaltare chi est su tempus prus bellu de sa vida sua. + +Tempusnostru. Su giornale ue semus iscriende. Isperamus de bi ponnere su puntu de esclamatzione! + + + + +## Monòlogu modernu in asturianu + +Sunt in bendida sos billetes pro su Segundu Certamen de Monologu Modernu in Asturianu organizadu dae s'Assotziu H. A. XAREOS chi s'at a faghere sabadu 28 de santugaine in sa Sala Albeniz de Xixon. S'obietivu de custu Festival est chi su monologu asturianu siat unu riferimentu in sa bida culturale de sos asturianos e chi si sigat a faghere in asturianu cun formas e tematicas rinnovadas. In prus, ocannu su Certamen est integradu in sos atos de s'_Arribada_ 2006. [_gmr_] + + + + +## MENTE + +Mente + +Mente est memoria, ammentu, pessamentu. + +_Passare de mente_ est a si ismentigare de una cosa, si podet narrere finas _essire*nche dae mente o falare dae mente. _ _Olvidare_ est terminu poeticu. + +_Leare dae mente_ est faghere ismentigare: m'as leadu dae mente chi devia andare a Piaghe. + +_Passare in mente_ est a s'ammentare de una cosa, su matessi che _bennere a mente_. + +_Tennere a mente_ est imparare, istudiare, ischire. + +_Ponnere mente_ est sinonimu de ubbidire, ma at finas su sinnificadu de: sighire sos cussizos de calecunu (it. dar retta a ...., non far di testa propria): pone mente a su chi ti naro deo, a su chi ti narat su coro. + +_Ruere a mentes in segus_, est a ruere a bentre a chelu. + + + + +## Sa Bìblia in 41 limbas de su Perù + +Sa Biblia est istada bortada in 41 limbas nadias de su Peru e su progetu no agabat gasi. Difatis, James Robets, diretore de s'ILV _(Istituto Linguistico de Verano)_, chi at mandadu a in antis s'initziativa, narat chi luego sa tradutzione at pertocare ateras 15 limbas minoritarias peruanas. + +Roberts at craridu chi su traballu est istadu fatu cun s'agiudu de sos faeddadores, de sa Cresia Catolica e de ateras organizatziones religiosas comente sa Federatzione de Cresias Indigenas de s'Amatzonia Peruana, diretas dae su preideru de s'etnia shipiba Rafael Ahuari. + +S'ILV, chi tenet giai 60 annos, at cuntribuidu peri a sa tradutzione de sa Decraratzione Universale de sos Deretos Umanos in 34 limbas de su Peru. [_zls_] + + + + +## Mortu Andrea Parodi + +Est mortu eris Andrea Parodi, s'ex cantante de sos _Tazenda_. Teniat 51 annu e fiat malaidu de cancru. In su 1988 aiat fundadu su grupu paris cun Gino Marielli e Gigi Camedda a pustis de s'esperientzia in sos _Sole Nero_. Sos _Tazenda_, chi aiant leadu su numene dae unu romanzu de Asimov, aiant partetzipadu duas bias a su Festival de Sanremo. In su '98 aiat cumintzadu sa carriera solista e in su 2002 aiat publicadu su primu discu, _Abacada_. S'urtimu cuntzertu l'at fatu su 22 de cabudanni in s'Anfiteatru de Casteddu. [_gmr_] + + + + +## S'Obra Cultural Balear contra a su Registru de Optzione Linguìstica + +Su Guvernu baleare cheret aproare unu decretu pro sa creatzione de unu Registru de Optzione Linguistica in ue sos tzitadinos narant ite limba bolent impreare cun s'aministratzione. S'_Obra_ pedit a su cussigeri de s'Internu, Jose Maria Rodriguez, de lu ritirare ca violat sa lege de normalizatzione linguistica chi at istabilidu su catalanu comente unica limba de s'aministratzione. S'OBC ammentat chi non si podet pedire a sos catalanofonos de si registrare pro dimandare a sas istitutziones chi rispetent s'obligu de impreu de sa limba de sas isulas. [_gmr_] + + + + +## Càusas chìmicas pro su cancru a sa tita + +Sos distrutores endocrinos presentes in sos incuinantes chimicos sunt sos inditziados printzipales pro s'aumentu de sos tumores a sa tita. Est su chi narat un'istudiu cumissionadu a sa _London University_ dae su WWF de su Regnu Unidu. Su dotore Andreas Kortenkamp, responsabile de su tzentru de tossicologia de s'iscola de Farmatzia de sa _London University_ dimustrat chi prus pagu de sa metade de sos casos de cancru est cajonada dae s'istile de bida o dae sa genetica. E in Italia s'Istitutu Superiore de Sanidade at fatu a ischire chi sos tumores a sa mamidda sunt creschidos de su 29%. Sas causas de su tumore podent essere s'efetu _cocktail_, cando b'at un'espositzione simultanea a sustantzias chimicas diferentes cun propiedades estrogenicas, e s'espositzione a cuntaminantes durante sa fase de sensibilidade prus manna, est a narrere durante sa pubertade e s'isvulupu intrauterinu. Kortenkamp at tzitadu un'istudiu fatu in Ispagna chi afirmat chi si podet collegare su cancru a sa tita petzi a sustantzias chimicas estrogenicas presentes in s'organismu, escludende de su totu sos ormones naturales. [_gmr_] + + + + +## GIUSTU + +GIUSTU + +Beru est chi oe in die in sa limba nostra intrant peraulas noas, o modos de narrere, chi la faghent prus rica e prus dutile, prus elastica. Su malu pero est cando custas peraulas nche catzant dae sa limba faeddada e iscrita peraulas sardas chi ant su matessi sinnificadu. + +S'averbiu _giustu _est unu de cussos in disusu. Medas bias naramus, e a peus iscriimus: segundu su chi ti apo naradu, segundu su chi pesso deo, in contu de narrere, cun prus fidelidade a su sardu: _giustu a su chi ti apo naradu_ (it. rispetto a cio che ...; secondo quanto ti ho detto), _giustu a su parrere meu_ (it. secondo il mio parere), + + + + +## Festa de la limba otzitana + +Oe in _Place de la Comedie_ si tzelebrat su TOTAL FESTUM, festa totale de sa limba d'oc, organizada dae sa regione Languedoc Roussillon pro faghere a connoschere sa Carta pro una dinamica istitutzionale pro sa limba d'oc, aprovada dae pagu a s'unanimidade sae su Cussigiu regionale. Est unu programma de orientatzione politica in favore de sa limba e de sa cultura otzitana. Su documentu proponet su passagiu dae un'identidade rivendicativa a un'identidade bivida e sa collaboratzione interregionale pro valorizare, ognunu segundu sa realidade sua, su patrimoniu culturale otzitanu. [_gmr_] + + + + +### 25/07/2011 + +## LEGENDARIU DE SANTAS VIRGINES ET MARTIRES DE IESU CHRISTU + +### _formadu 21x30 cm |Pagg. 336 | Preju 45,00 €_ + +_Editzione noa basada in s'editzione de Iuanne Matheu Garipa, 1627_ + + + + +## Due antifascisti sardi: Michele Schirru e Silvio Mastio + +Michele Schirru, naschidu in Padria e emigradu a pustis de sa Segunda Gherra Mundiale a Istados Unidos, in ue si faghet propagandista anarchichu, torrat a Italia pro ochiere a Mussolini. Arrestadu in antis de s'atentadu, su Tribunale Ispetziale lu cundennat a morte. Su 28 de maju de su 1931 lu fusilat unu plotone de esecutzione fatu dae sardos chi ant pedidu s'onore de lu podere giustitziare. +Silvio Mastio, casteddaju, est militante de su Partidu Republicanu e amigu de Lussu. Arrestadu a pustis de sos fatos de su 31 de santugaine de su 1926, si nch'andat a Cuba, in ue traballat comente chimicu. In Messicu intrat in cuntatu cun sas organizatziones rivolutzionarias latinoamericanas. Morit gherrende in un'ispeditzione in Venetzuela pro nde ghetare sa ditadura de Gomez, su 12 de santugaine de su 1931. +Ant a intervennere: Franco Bertolucci, autore de paritzos insajos istoricos, e diretore de sa Biblioteca Franco Serantini de Pisa, tzentru de istudios importante de s'istoria de su movimentu libertariu, afiliadu a sa rete de istitutos istoricos de sa resistentzia; Aldo Borghesi, de sa sede ISSRA, _Isitituto sardo per la storia della resistenza e autonomia_, de Tatari. +S'initziativa pro su de 75 anniversarios de sa morte de Schirru e Mastio at a essere presiedida dae Simone Sechi. [_gmr_] + + + + +## Suitzìdios e fàmene intre sos Guaranì + +Teresa Murilha, una Guarani Kaiowa mama de bator figios, s'est morta s'undighi coladu. Su figiu prus mannu l'at agatada impicada in sa comunidade de Paso Piraju. Cudda die fiat andada a chircare consulentzia legale pro ischire comente podent otennere benefitzios sas familias chi su babbu est in presone. Cando issa non bi fiat ant distribuidu sa ratzione de alimentos a sas comunidades poberas e sigomente non fiat presente a sa familia sua non bi nd'ant dadu. Disisperada, s'est morta. A su maridu l'aiant arrestadu in abrile cun ateros oto Guarani pro sa morte de duos politziotos chi nche fiant intrados in sa comunidade. Sos indios sunt gherrende pro sa terra: bivent in 60 etaros de terra inghiriada dae fatorias e patulliadas dae _pistoleros_. In sas urtimas duas decadas unos 300 guarani, s'unu pro chentu de sa populatzione, si sunt mortos e ocannu coladu deghinas de pitzinnos sunt mortos de famene. Sos capos Guarani narant chi totu custu est causadu dae fatores diferentes, intre custos sa perdida de sa terra chi noghet a s'economia e sas familias issoro. [_gmr_] + + + + +## S.O.S. incuinamentu in sa Moscova + +Allarme incuinamentu pro sa Moscova: in su frumene de sa capitale ant agatadu un cantidade manna de nitritu de azotu chi, segundu su Ministeriu de sas Risorsas Naturales, diat podere minetzare sos acueodutos de Riazan. Si suspetat sa responsabilidade de una rafineria de petroliu in sa periferia sud de Mosca, pero sa situatzione galu no est crara. S'abba cun sas sustantzias dannargias a 60-80 bias de su limite permitidu nch'est finida in su frumene Oka e como est biagende a chirru de Riazan, chi tenet unos 600.000 abitantes. [_gmr_] + + + + +## GIORRONADA + +_Giorronada_ est totu una die traballada. Cumprire sa giorronada est a faghere una die de traballu. Sa locutzione: _essere a sa giorronada, _si_ _in antis teniat su sinnificadu de traballare una die o unas cantas dies, a cumandu angenu, in tempos de oe leat su sinnificadu chi in italianu si dat a: avere un lavoro temporale, stagionale, saltuario, a contratto a termine. _Èssere a oras_ est a traballare unas oras ebbia sa die, su chi oe, impreende unu anglitzismu est: part time. + + + + +## Pagu presèntzia de s'asturianu in sa Rete + +Sa presentzia de s'asturianu in internet est iscarsa, est suta de sas possibilidades reales suas, e a «annos lughe» a largau dae ateras comunidades de limba natzionale . Custu est su parrere de Psospero Moran, espressadu in una cunferentzia fata eris a merie in sa Facultade de Filologia, in ocasione de sa de 25 Dies internatzionales de istudiu organizadas dae s'Academia de la Llingua Asturiana. + +«B'at un'isproportzione intre sas posibilidades chi nos cunsentit sa Rete pro s'impreu de sas limbas minoritarias e sa cantidade de paginas, de blogs, de sitos cumpretos chi b'at in limba asturiana», at naradu su diretore de su cuotidianu in Rete AsturNews. In Asturias b'at petzi unu cuotidianu generalista in sa rete e un'ateru ispetzializadu, cando chi in Catalugna bi nd'at una trintina e in Galitzia a su nessi una dusina. + +Pro Moran, sa neghe de sa paga presentzia de s'asturianu in sa Rete est de sa mancantzia de reconnoschimentu de sa limba. Ma b'at finas un'atera resone: «Tenimus una populatzione imbetzada», duncas gente chi tenet pagu interessu a impreare custu istrumentu gosi modernu e lestru. [red] + + + + +## Reconnotu su deretu nadiu de sos aborìgenos Noongar + +Sos aborigenos Noongar, chi ant sempre bividu a inghiriu de Perth, capitale de s'Australia otzidentale, ant otentu su reconnoschimentu legale de sos deretos de propiedade. Est una sententzia istorica ca est sa prima bia chi sunt reconnotos custos deretos pro sa capitale de un'istadu australianu. Sos Noongar tenent su deretu de cassare e piscare e de mantennere sos logos sacros in intro de unu territoriu de unos 6.000 kmq. Su provedimentu pero non pertocat domos privadas e impresas cummertziales. Sos guvernos regionales e federales ant a faghere ricursu. Unu portaboghe de su Cussigiu aborigenu pro sa terra e su mare de s'Australia sudotzidentale at espressadu su dispraghere suo pro sa detzisione de su guvernu de s'apellare: "Sos Noongar ant giutu su casu issoro in tribunale dimustrende dignidade, passentzia e coro mannos; amus aguantadu sos rigores de su protzessu, de su contrainterrogatoriu e de totu su chi est bennidu a pustis. Nos isporat a costatare chi su Commonwealth (su guvernu federale) no atzetat sa detzisione de unu giuighe chi connoschet a sa perfetzione sa giurisprudentzia in materia e chi at esaminadu totu sas proas." [_gmr_] + + + + +## Su 90% de sas limbas iscumpartas intro de custu sèculu? + +Su presidente de sa Regione Rhone- Alpes, Jean-Jacques Queyranne at avertidu, giovia colada in Lione, in su sud-est de sa Frantza contra a s'iscumparta, dae inoghe a sa fine de su seculu 21, de su 90% de sas limbas, cramende totu sos Istados a ratificare in presse sa Cunventzione de sas Natziones Unidas pro sa diversidade culturale. + +"Contra a s'arriscu de s'uniformizatzione, contra a sas minetzas a sas limbas -chi su 90% de issas arriscat de iscumparrere dae su mundu dae como a sa fine de su seculu- tocat a ponnere in opera initziativas pro preservare sos patrimonios culturales e agiuare sas creatziones artisticas" at naradu + +Queyranne, faeddende in su Forum pro sa mundializatzione responsabile, at insistidu in s'urgentzia de otennere sa ratifica "de totus" de sa Cunventzione pro sa diversidade culturale adotada in su mese de santugaine de su 2005 dae sa de 33 Assembleas generales de s'Unesco. [_red_] + + + + +## Sas limbas de sa literatura + +Ite bi faghent totu custas limbas in unu mundu globalizadu? Cumbenit a las cunservare? Sa literatura est traduibile? + +A custas preguntas ant rispostu, in unu addoviu literariu tzelebradu in su Forum de Bartzellona, cun su titulu _Sos limbazos de sa diversidade culturale_, sos iscritores Peter Esterhazy, Eduardo Mendoza e Carme Riera, ognunu in sa limba sua. " Sunt sas limbas sas chi formant sa multiplitzidade culturale, e no a s'imbesse" at afirmadu s'iscritore ungheresu Peter Esterhazy, candidatu meda bortas a su Nobel de literatura. "Deo faeddo e respiro in sa limba de mama", at naradu Esterhazy, "e est cun custa limba chi connosco su mundu. Est giustu su monolinguismu su chi megius servit a sa diversidade". S'iscritore, riferende*si a sa relatzione chi ant sos chi faeddant limbas minoritarias cun sas ateras limbas at annantu: "Connoschere ateras limbas nos permitit de abbaidare sa limba nostra cun ateros ogros. S'iscritore at su dovere de dominare de su totu sa limba sua, e de connoschere sas limbas furisteras chi la inghiriant". + +Sa mallorchina Carme Riera pro parte sua at annantu: "Si non nos ponimus bene in conca chi devimus sighire impreende sa limba catalana, est probabile chi iscumpargiat" at pronosticadu, a pustis de aere ispricadu a sos presentes chi durante su franchismu una generatzione de iscritores catalanos chi aiant istudiadu in castillanu, ant isseberadu de iscriere in sa limba chi faeddaiant in domo pro resones politicas. "Nos sentiamus partitzipes de sos versos de Salvador Espriu chi animaiant a sarvare sas peraulas e a torrare a dare a sas cosas su lumene issoro". Oe sa situatzione generale at megioradu, ma non meda. A parrere de Carme Riera s'immersione linguistica in sas iscolas no est servida pro chi su catalanu tengiat una presentzia mazoritaria intre sa populatzione. "Sos castillanos de origine faeddant in catalanu petzi cando si dirigint a s'amministratzione autonomica" at naradu. "Si amparamus sos animales in perigulu de estintzione, devimus faghere de totu pro cunservare sas limbas autoctonas, puru chi, dae unu puntu de vista de sa globalizatzione, non siat cumbeniente". + +In cantu a sa tradutzione de sas operas literarias, Carme Riera tenet sas ideas giaras: "Sa literatura est intraduibile, ma su mi diat agradare de prus est a essere traduida a totu sas limbas de su mundu. Sos iscritores publicamus pro essere leghidos, pro chi nos connoscant; e disigiamus arribare a cantos prus letores possibile, ca oe sunt unu bene iscassu , nessi inoghe in Catalugna, ue b'at prus iscritores chi non letores". + +Eduardo Mendoza, iscritore famadu chi at traballadu comente tradutore pro domos editoras e finas pro sas Natziones Unidas, de intrada at chertu pretzisare chi isse est bilingue "comente pessone e comente iscritore", puru chi belle totu sa produtzione sua siat iscrita in castillanu. "Iscrio in castillanu ca est sa limba mea materna, sa chi si faeddaiat in domo. Babbu fiat imigradu. Nois no isseberamus sas limbas, sunt sas limbas chi nos isseberant" at naradu, Finas isse tenet una resone politica pro iscriere in castillanu. "In su tempus de su franchismu m'aia propostu de istudiare a fundu sa limba ispagnola ca s'autoridade l'aiat usurpada". In antis pero at fatu una cunfessione prus intima: "Apo istudiadu limbas furisteras cun su propositu de podere agantzare cantas prus bajanas podia, e mi so innamoradu .... de sas limbas chi imparaia". Sa literatura, a parrere de Mendoza, est trasversale pro definitzione, e traduibile. "E ite cheret narrere chi cun sa tradutzione bi perdimus carchi cosa? No importat. Si leghimus petzi operas iscritas in sa limba nostra, mai amus a tennere una connoschentzia reale de sa literatura. At unu sensu a leghere sas operas traduidas ca, pro bene chi connoscamus una limba furistera, mai nd'ischimus cantu su tradutore". + +Peter Esterhazy at annantu chi: "Cantu prus valore at un'opera literaria, prus fatzile est a la traduire. In su protzessu de tradutzione sas operas mediocres sunt sas chi bi perdent de prus". A parrere suo, un'iscritore non podet traduire sos libros suos, pro bene chi connoscat custa segunda limba. + +Carme Riera, in cambiu, preferit bortare issa etotu a su castillanu sos libros suos; non faghet una tradutzione literale, ma los torrat a iscriere. + +Sos tres iscritores pensant chi sa tradutzione de operas literarias est unu male minore netzessariu. "Si lego unu romanzu de Esterhazy traduidu a s'ispagnolu forsis perdo unos cantos detallios de sa limba originale, ma si lu lego in ungheresu est seguru chi non nde cumprendo nudda" at concruidu Mendoza. + + + + +## CÀMBIU + +CÀMBIU + +Cambiu est sostantivu, sinonimu de permuta, de muda; agetivu, sinonimu de diferente, diversu; congiuntzione aversativa, in cambiu de .... Est impreadu in locutziones de sinnificadu opostu. Unu primu grupu sunt sas locutziones chi espressant generosidade, solidaridade intre pessones. _Faghere a manu cambia_ o a _manos cambias, _est sinonimu de si agiuare pari pari (it. aiutarsi l'uno con l'altro, vicendevolmente, aiutarsi reciprocamente). Cun su bighinu in sas fainas de su giardinu _faghimus a manos cambias_. + +Si podet finas narrere: _faghere a cambiu torradu_. Custa urtima locutzione pero est megius a la impreare cun su sinnificadu de: faghere un'atzione pro vindita. E in Sardigna, a dolu mannu, ischimus bene ite cheret narrere! A Barore nche li ant furadu sos fiados, _bi l'ant fatu a cambiu torradu_. Pro sos vengativos: _sos macarrones si mandigant finas fritos_ (it. la vendetta e un piatto che si serve freddo). + +E si imbiamus un'articulu a tempusnostru una chida si e un'atera nono, lu semus faghende _a chidas cambias_. + + + + +## Halloween e sa Die de sos mortos + +Dae unos cantos annos semus assistende, cun su cunsentimentu mudu de una parte importante de sa populatzione, a s'espansione de una "festa", Halloween, chi no at nudda ite bidere cun sa cultura nostra millenaria. Halloween cheret narrere: sa note in antis de Totus sos Santos, e in note che custa sos Celtas, si caratzaiant de animales, imbrutaiant sas domos, poniant in sas giannas tzuchitas e ossos de mortu, totu pro assuconare sos mortos chi torraiant in chirca de intrare in sa carena de sos bios pro podere vivere un'ateru annu. + +Su costumadu nostru, de Sardigna, in una die che sa de oe, die de Totus sos Santos, est chi a sero, fiotos de pitzinnos andent dae una domo a s'atera pedende "a su mortu mortu", o impreende un'atera formula dipendende dae su logu, e si lis dant papassinos, mendula, frutora, nughe o ateru. Sa note, pustis chena, si torrat a aparitzare sa banca, pro un'atera chena, pro sos mortos de domo, ca torrant e tocat a los acasazare. A sos minores si lis narat de non s'ischidare e non si nde pesare pro no infadare sos mortos. Totu sa familia est partitzipe de custu eventu, de custu rito de ammentu de sos mortos e de sa morte, de su misteriu de sa morte, parte de un'ateru misteriu: su de sa vida. Est unu misteriu sa naschida, su essere in custu mundu, est unu misteriu s'amore, est unu misteriu sa morte. Sos mortos de domo sunt animas bonas, los atzetamus, non los timimus, los rispetamus. Dae sende criaduras sa morte est presente, si vivit s'agonia de su giaju e de sa giaja, s'intrat in s'aposentu de su mortu, s'acumpagnat a su campusantu. + +Si no ischimus dae ue nde benimus no ischimus mancu a ue andamus. Sas costumantzias nostras sunt parte de s'identidade nostra, nos definint rispetu a ateras culturas, nos ant dadu una personalidade, e cun custas nos devimus presentare a custu mundu semper prus globalizadu; non las devimus bidere comente cosas betzas de che frunire a su fogu de su consumismu, non devimus essere ogetos de s'aculturatzione dilagante chi est apranende totu e totus. A su mortu mortu. + + + + + +## Rotten Apples in cuntzertu + +Eris in su tzirculu _Aggabbachela_ s'est esibidu su grupu _punk_ americanu de sas _Rotten Apples_. Sas bator pitzocas de Seattle ant otentu un'esitu mannu presentende su repertoriu de su primu discu _Real Tuff (Durable Plastic)_ e sas cantzones de su nou galu in preparatzione. Su cuntzertu, duradu unos otanta minutos, at permitidu a su publicu tataresu de connoschere sa formatzione de s'istadu de Washington costituida dae sa cantante e chitarrista Dejha Colantuono, dae sa bassista Bambi Nutt, dae sa chitarrista Kimberly Morrison e dae sa baterista Laura Derig, impignadas in su primu _tour_ europeu issoro. At abertu sa serada su grupu locale de sos _Take the time_. [_gmr_] + + + + +## Olivàriu medievale in perìgulu + +Arriscat de iscumparrere suta de su tzimentu un'olivariu medievale in sa Bia Aurelia. Cun duos putzos de pedra e unu ponte de istile gallicu-ligure, apartenet a una familia genovesa. In cue diant devere fraigare unu cumplessu de 20 apartamentos, 22 box e unu campu de tennis. Su Comitadu ispontaneu naschidu pro difendere custu ammentu de unu tempus antigu proponet de trasformare sa domo rurale incruida in su perimetru de su terrinu in unu museu de s'arte olearia e de bi ponnere finas un'ortu botanicu precolombianu cun erbas aromaticas de s'epoca de s'olivariu. Sa Sovrintendentzia pro sos Benes Ambientales e Monumentales at vinculadu su logu, ma sa domo diat podere essere escludida. Sa gherra de su Comitadu no est galu binta. [_gmr_] + + + + +## Unu Forum feminile de sas religiones e de sas etnias + +Sa Ministra pro sos Deretos e sas Paris Oportunidades, Barbara Pollastrini, at propostu sa costitutzione in su Ministeriu suo de unu Forum feminile de sas religiones e de sas etnias. +Su Forum cheret proponnere unu cunfrontu subra de su respetu de sos deretos de sas feminas e at a essere abertu a esponentes de diferentes etnias, religiones, comunidades chi istant in Italia, a istudiosas, rapresentantes de assotzios e de Ong. +«Sas feminas  at decraradu sa Ministra  podent tennere una funtzione importante de cunfrontu e de dialogu, chi diat tzentralidade a su balore de sa pessone, de sos deretos suos de autonomia, dignidade, capatzidades e regulas ispirados a sos printzipios liberales e laicos de sIstadu. Faghere praticabiles e cogentes sas regulas pro una cunviventzia in sa cuntemporaneidade tocat a onni ischieramentu, in su respetu de totu sas opiniones, cumbinchimentos e balores issoro».[csc] + + + + +## Presentadu su libru Mari Glesie + +Est istadu presentadu sas dies coladas su libru bilingue _Mari Glesie. L'esperience cristiane in Friul/L'esperienza cristiana in Friuli_, unu volume bilingue (friulanu-italianu), curadu dae don Carlo Dorligh e editadu dae s'Archidiotzesi e dae sa Provintzia de Ùdine. S'obietivu de su testu iscolasticu est de trasmitere su patrimoniu culturale e religiosu de sa Cresia mama de Aquileia. Sunt intervennidos, in prus de s'autore, s'Archipiscamu de Ùdine mussegnore Pietro Brollo, su presidente de sa provintzia de Ùdine Marzio Strassoldo, su diretore de s'ufitziu iscola diotzesanu, don Giancarlo Brianti, su diretore de su Dipartimentu de Sientzias istoricas e documentarias de s'Universidade de Ùdine, Cesare Scalon e su pedagogista Bruno Forte. Sa consulentzia didatica est de ses professores de religione, sa consulentzia teologica est de mussegnore Marino Qualizza e cudda istorica de mussegnore Giancarlo Menis. De sa grafia s'est ocupadu s'Ufitziu de sa limba friulana. [_gmr_] + + + + +## Duas vitòrias istòricas de sos indìgenos peruanos + +Sa cumpangia petrolifera tzinesa SAPET at annuntziadu chi no at a intrare in sos territorios de su sudest de s'Amatzonia peruana populados dae indianos isulados. Su cuntatu cun istrangios podet essere fatale a sos 600 individuos chi faghent parte de sa tribu Piro. In s'interi sos Achuar in su nord de s'Amatzonia peruana ant otentu, a pustis de unu blocu de sos impiantos de duas chidas, chi sa cumpangia argentina PlusPetrol sesset de produire petroliu in sa terra issoro, megioret s'impatu ambientale e lis paghet sos deretos de produtzione. [_gmr_] + + + + +## Sa Crèsia asturiana pro s'autonomia + +Cun su documentu _Materiales de reflexon en torno a la reforma del Estatutu_ de su dipartimentu de Sotziologia, istatistica, e informatica de s'Archidiotzesi de Oviedo sa cresia asturiana espressat sa boluntade sua de sustennere un'avantzamentu de s'autoguvernu e de s'afirmatzione de sas Asturias. S'istudiu de sos professores Jose Ramon Álvarez, diretore de su dipartimentu, e Jose Manuel Padilla, insignante de Sotziologia e Dutrina sotziale de sa Cresia, punnat a sa risolutzione de sa chistione linguistica in sa riforma de s'istatutu chi at a bennere, giai chi sa limba est un'elementu fundamentale de s'identidade, e criticat sa folclorizatzione de su sentimentu de asturianidade. In prus, cheret chi sas Asturias siant incruidas in sas natziones de s'istadu, sutalineende chi s'indipendentismu est unu fenomenu irrilevante. In fines, su documentu narat chi s'unidade de s'Ispagna no est una cosa sacra e si devet podere arresonare de sa possibilidade de tennere ateru unu modellu de istadu. [_gmr_] + + + + +## Itàlia prima in sos produtos doc + +S'Italia est prima in s'Unione Europea pro numeru de produtos a denominatzione de origine, Dop, Igp, e Stg. Lu narat s'assotziu _Slow Food_ dae su _Salone del gusto_ de Torinu. Cun 155 denominatziones reconnotas de sas 709 in totu s'Unione s'istadu italianu controllat su 21,9% de su mercadu europeu, chi moet 4,5 milliardos de euros a sa produtzione e faturat unos 8 milliardos in totale, in sos mercados a su detalliu, cun una creschida de su 5,5% a cunfrontu de su 2003. Finas s'esportatzione de Dop e Isp est creschida de s'8,5% colende*nche su liminargiu de sos 900 milliones de euros. Su balore de su setore si basat mescamente in casu e petza ma est creschende finas su compartu ortofruticulu. S'unica nota negativa benit dae su consumu de sas familias chi a parrere de su _Slow Food_ non sunt galu a tretu de valutare bene su raportu calidade-preju. [_gmr_] + + + + +## Est finidu eris su Correllengua 2006 + +Su Correllengua at finidu sa curta de ocannu e l'at fatu che a semper in sa Catalugna nord, in Perpignan, cun una die festivu-rivendicativa. Dae mesudie sunt cumintzadas sas atividades ludicas in sa pratza de Catalugna e a su sero bi sunt istadas sas atziones prus politicas. Duamigia chimbighentas pessones ant isfiladu cun s'islogan _Una llengua viva. Un poble en marxa_. Pro agabare sa die si podiat assistere a su festival musicale _Rellamp! _Sos organizadores ant postu a disponimentu postales dae Catalugna e Paisu Valentzianu, pro chie cheriat partetzipare a sa prus manifestatzione linguistica manna de su paisu. Sa comitiva de su Correllengua nch'est colada in unas dughentas comunas de su sos Paisos Catalanos [_gmr_] + + + + +## Ispàtzios mannos ma fundados in sas natziones + +Aureli Argemi est fundadore e presidente de su CIEMEN (Centre internacional Escarre per a les minories etniques i nacionals), organismu naschidu in su 1975 e intituladu a Aureli Maria Escarre, abade de Monserrat (Catalugna), esiliadu in Milano ca fiat contrariu a su regimene de su ditadore Francisco Franco e in favore de sos deretos de sos Catalanos. +Argemi e su Ciemen, in totu sos annos colados e finas como, sunt istados e sunt galu su puntu de riferimentu in Europa de sas elaboratziones e istudios in favore de sos deretos natzionales de sas "natziones sena istadu". Pro medas annos ant organizadu in Cuixa, Catalugna frantzesa, sas "Dies de istudiu subra de sa Natzionalidades", a ue semus andados in medas finas dae Sardigna (finas G. Lilliu, A. Cossu, A. Satta, E. Spiga e ateros). S'intervistadu connoschet bene meda finas sa Sardigna e sas chistiones suas e at leadu parte a medas addovios. At organizadu unu cungressu de sa CONSEU in Casteddu, at leadu parte a s'Universidade de Istade de Galannoli de su 2004 e, de reghente, est istadu presente in Nugoro, pro sa Die europea de sas Limbas, su 26 de cabudanni de ocannu. +Argemi est finas fundadore e diretore de sa rivista de su Ciemen "Europa de les Nacions", in catalanu. + +In sos urtimos annos, sas natziones sena istadu de s'istadu ispagnolu si sunt afortidas in sos poderes, in sas cumpetentzias, in sa cussentzia natzionale? +Sa sistematizatzione e s'esertzitziu de su regimene politicu de caratere autonomista, postu in pratica dae su 1980, pagu tempus a pustis de sa morte de su ditadore Franco, at permitidu su cunsolidamentu de una leada de cussentzia de sas diferentes natziones in su sensu chi s'Ispagna "una" no esistit, chi sa realidade est un'Ispagna plurale cun populos diferentes. Custa pigada de cussentzia pero non s'est podida isvilupare, a su mancu in tzertas natziones, comente sas sotziedades currispondentes diant aere chertu. Custu a sa fine ca galu no ant agatadu sa currispondentzia o bastante sensibilidade in su cumplessu de sa sotziedade ispagnola e de sa classe politica majoritaria sua (de destra o de sinistra), chi la rapresentat e chi guvernat su cumplessu de s'istadu ispagnolu. Duncas s'istoria de sas autonomias est prena de dificultades e resistentzias. Ma finas de progressos. Su fatu est chi at podidu progredire. + +Pro more de ite est capitadu? +Unu de sos sintomos de custu progressu l'agatamus in sa realidade chi totu sas natziones sena istadu incruidas in s'istadu ispagnolu ant decraradu chi cun sos istatutos de autonomia rispetivos non si podiat prus andare a in antis: sa majoria de sas autonomias pedint prus autoguvernu. Difatis, ant presentadu progetos non pro atualizare ebbia sos istatutos oramai betzos ma finas pro ismannioare sas cumpetentzias. In parallelu, sa sotziedade tzivile, organizada in paritzos movimentos e assotzios, est istada determinante comente fortza pro amustrare sos limites de sas autonomias e pro faghere bidere chi ateros tempos benidores sunt possibiles. + +Cales sunt sos perigulos atuales pro s'esistentzia de custas natziones? +Dae unu puntu de bista istitutzionale, bidimus chi calicunu de sos progetos de atualizatzione de sos istatutos de autonomia est giai coladu in su filtru, netzessariu pro essere aproadu in definitiva, de su parlamentu de Madrid (s'istatutu de su Paisu Bascu, Catalugna e Paisu Valentzianu), cando chi ateros non los ant galu discutidos in parlamentu:. +A sa fine de su 2004, pagu prus de sa metade de sos deputados de su parlamentu autonomu bascu at votadu positivamente unu testu atualizadu de istatutu de autonomia chi, a pustis, in freargiu de su 2005, est istadu presentadu a su Parlamentu de Madrid. Sa majoria manna de sos deputados ispagnolos non at dadu mancu sa possibilidade de discutere su testu ca, a parrere issoro, cunteniat duos printzipios inatzetabiles: sa cunsideratzione de su populu bascu diferente dae su populu ispagnolu e sa cunsideratzione chi s'istatutu de autonomia matessi fiat una proposta fata in termines de istadu assotziadu (su Paisu Bascu) cun s'istadu ispagnolu. Duncas custu istatutu est abbarradu suspesu (e finas a oe galu sos Bascos no ant presentadu unu testu alternativu). +Pro su chi pertocat s'istatutu de autonomia de Catalugna, ant presentadu in su Parlamentu de Madrid unu testu votadu dae belle su 90% de sos deputados de su parlamentu autonomu de Catalugna (30 de cabudanni de su 2005). A pustis, una majoria simpre in su Parlamentu de Madrid (s'opositzione de destra aiat votadu contra) at discutidu e aproadu custu testu, cun retalliaduras importantes. In fatu, su 18 de lampadas coladu, sa sotziedade catalana l'at ratificadu in referendum. +Cun custas limitatziones printzipales, in relatzione a su testu aproadu dae su Parlamentu catalanu: +- su parlamentu de Madrid at suprimidu totu su chi podiat faghere pessare chi su populu catalanu fiat unu populu a sese (su progetu de istatutu aproadu dae sos deputados catalanos naraiat, pro narrere, in su primu articulu, chi sa Catalugna est una natzione); chi su guvernu catalanu teniat cumpetentzias esclusivas in sa regorta de sas tassas, pro negotziare a pustis cun su guvernu istatale sa partzidura de su dinare; chi su guvernu catalanu podiat tennere una politica autonoma de su totu in sos raportos cun s'esteru. In prus de custu, paritzas cumpetentzias atribuidas a su guvernu catalanu dae s'istatutu aproadu dae su parlamentu catalanu, nche sunt istadas catzadas. +Su progetu de istatutu de su Paisu Valentzianu est crompidu a Madrid cun su votu de sa majoria manna de su parlamentu autonomu de cudda comunidade. Finas su parlamentu de Madrid l'at aproadu, ma custa bia cun sa majoria manna, est a narrere cun su partidu de guvernu printzipale, su sotzialista, e su partidu de opositzione printzipale, su populare. Custu istatutu cuntenet pagas modificas a cunfrontu de s'anteriore, mancari introduat sa definitzione de su Paisu Valentzianu comente natzionalidade, isvilupet in sensu autonomista unas cantas cumpetentzias de su guvernu autonomu, dassende sa ghenna aberta in su sensu chi, si ateras autonomias otenent prus poderes autonomos, su guvernu valentzianu puru cheret sa possibilidade de los pedire. + +Cale logu at tentu e tenet sa rivendicatzione linguistica pro s'isvilupu de s'identidade e de sa cussentzia natzionale? +Pro su chi pertocat sa limba, s'istatutu de autonomia de Catalugna aproadu introduit unu reconnoschimentu de sa limba catalana chi, non de essere unu deretu, ma est unu dovere a la connoschere, mancari ammintat, rispetende su chi fiat giai istabilidu, sa limba castigliana comente coufitziale. S'istatutu de su Paisu Valentzianu ammintet sa coufitzialidade e petzi chi sa limba mutida valentziana (pro non narrere catalana) est reconnota a livellu de deretu, ma non narat nudda de su dovere de la connoschere. Pro s'impreu de sa limba catalana, segundu s'istatutu de sa Catalugna tocat a mandare a in antis una politica chi sa limba siat limba de integratzione e veiculare in totu sos livellos. S'istatutu valentzianu no est esplitzitu in custos puntos e faeddat prus a prestu de garantire su bilinguismu. +A custu propositu tocat de annotare chi su tribunale costitutzionale ispagnolu at retzidu sa denuntzia de su Partidu Populare e de su defensore de su populu ispagnolu pro suprimere s'articulu chi in s'istatutu de Catalugna faeddat de su dovere de ischire su catalanu. Sos denuntziantes creent chi siat unu printzipiu anticostitutzionale. Ma sa sententzia non l'ant galu emitida. +De seguru, in intro de s'istadu ispagnolu esistit una dinamica chi faghet pessare chi sas natziones sena istadu siant ativas, chirchende unu tempus benidore megius e oramai pessende prus chi no ateru, a su mancu tzertos partidos de avanguardia presentes in sas istitutziones, a comente si collocare in intro de s'Unione europea. +Tenende contu chi oramai belle su 60% de sa politica de s'Unione europea dipendet dae sas istitutziones europeas, non dae sos istados membros singulos. Ogni bia importat prus pagu comente contribuire a mantennere sos istados costituidos. + +Foras de s'istadu ispagnolu, in cale natzione de Europa b'at prus dinamismu, recuperu linguisticu e creschida? +Su protzessu de mudializatzione o globalizatzione at fatu pessare a gente meda chi sas natziones minores, mescamente sas chi non tenent un'istadu issoro, aiant perdidu ogni isperu pro sa supraviventzia comente sunt, est a narrere chi diant essere destinadas a iscumparrere in presse in intro de sos cumplessos mannos (in s'Unione Europea, pro narrere). Ma sa realidade est dimustrende su contrariu. Propiu in Europa sunt naschidos istados noos. Istados minores indipendentes, dae natziones chi non teniant un'istadu issoro pagos annos a como. S'urtimu est su Montenegro in su 2006. + +Pro more de ite b'at apidu custu avantzamentu? +Semus fraighende ispatzios mannos noos (politicos, economicos), ma semus finas recuperende sas diferentes identidades colletivas chi tenent raighinas no in sos istados chi sunt perdende pesu, tramudende cumpetentzias a sas organizatziones mannas, ma in sas limbas e culturas chi sunt s'"anima" plurale de s'Europa e de su mundu. No est pro casu chi unu de sos printzipios fundantes de s'Unione Europea est s'unione in sa diferentzia (printzipiu chi nche colat sos istados chi ant fatu de totu pro limitare siat s'unione, cunfundende*la cun s'uniformismu, siat sa diferentzia, cunfundende*la cun sa farta de agualidade). + +S'intrada reghente de istados noos in sa UE, at aumentadu sa tzentralidade de su problema de sas natzionalidades? Pro ite? +B'at carchi sintomu. Pro narrere, sa Cumissione eEuropea, cun s'agiudu de eurodeputados prus e prus numerosos, est mandende a in antis una politica in favore de paritzas de sas revindicatziones de sas natziones sena istadu. + +Ite si faghet pro faghere connoschere a pare sas natziones singulas? +Tocat sena duda a faghere una pedagogia adeguada pro imparare chi s'afortimentu de sas limbas e de sas culturas in sas diferentes comunidades o populos o natziones (de sas identidades colletivas, in pagas paraulas) est un'iscummissa fache a unu tempus benidore positivu, liberadore pro totu sa sotziedade europea. A su mancu, custu est su traballu chi est faghende su CIEMEN e s'organizatzione in rete de sas natziones sena istadu, promovida dae su CIEMEN, mutida "Cunferentzia de natziones sena istadu in Europa" (CONSEU). [trad. G. Muroni] + + + + +## Seminàriu de dinamizatzione sotziulinguìstica in s'iscola galitziana + +Sa Segreteria Generale de politica linguistica organizat, in sete tzitades, su primu seminariu de Dinamizatzione Sotziulinguistica diretu a sos professores de s'iscola primaria e segundaria, in particolare a sos membros de grupos de normalizatzione linguistica de sos tzentros, chi s'at a isvilupare in su mese de santandria. Sos obietivos fundamentales sunt sa posta a cumone de sas esperientzias fatas, su riorientamentu de su traballu e s'istabilimentu de linias possibiles pro sas atziones de dinamizatzione sotziulinguistica, riferende*si semper a su Pranu Generale de Normalizatzione de sa Limba Galitziana. [_gmr_] + + + + +### 27/07/2011 + +## Pro collaborare + +### modalidades: + + + + +## Haiti primu in su mundu pro corrutzione + +Haiti est su prus istadu currumpidu de su mundu. Est su chi est essidu a pigiu dae un'istudiu de s'organizatzione non guvernativa Trasparentzia Internatzionale, cun sede in Berlinu. Sa causa printzipale de sa corrutzione, a parrere de sa presidente de TI Hugette Labelle, est sa povertade. S'instabilidade politica e sa violentzia, dae sos annos '80 a como, sunt fatores chi ant impedidu s'isvilupu de sa republica caraibica. Sa situatzione haitiana est finas peus de sa de s'Iraq, degolladu dae sa gherra, chi est su de tres in custa classifica. [_gmr_] + + + + +## Sa limba sarda in sa famìlia e in sa sotziedade | Sa Lege 482/99 e sa Limba sarda + +RELATORES + +Franco TEGAS +SÌNDIGU DE SEUI + +Giorgio MURINO +ASSESSORE DE SA CULTURA DE SA PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA + +Simona MEREU +UFÌTZIU DE SA LIMBA SARDA - Isportellu linguisticu de Biddamanna + +Diegu CORRAINE +COORDINADORE de S'UFÌTZIU DE SA LIMBA SARDA + +Organizatzione: PROVÌNTZIA DE S'OGIASTRA, COMUNA DE TALANA + +UFÌTZIU DE SA LIMBA SARDA + + + + +## Gigi Riva crompet sos annos + +Su megius atacante de s'istoria de sa natzionale italiana de fubalu, cun 35 gol in 42 partidas, crompet oe 62 annos. Naschidu in Leggiuno (Va), at cumintzadu sa carriera professionale in su Legnano, in serie C1, in su 1962 e est arribadu a Casteddu s'annu in fatu otenende sa prima promotzione in serie A de sa sotziedade sarda. In su 1969/70 at bintu su campionadu e su titulu de capucannonieri, su de tres, cun 21 marcaduras. Cun s'Italia at bintu su campionadu europeu in su 1968 e at giogadu sa finale mundiale in su 1970. Ocannu est istadu nominadu vitzecummissariu de sa FIGC. Istat in Casteddu. [_gmr_] + + + + +## Protesta catalana pro su raportu pro sos deretos umanos + +Unas cantas entidades chi faghent parte de sa FOLC (Federatzione de sas organizatziones pro sa limba catalana) ant intregadu a sos consolados de sos I.U.A. de Bartzellona, Palma e Valentzia, documentos de protesta contra a su raportu pro sos Deretos Umanos 2005, in ue si narat chi sos ispanofonos sunt discriminados, in sa limba e in su traballu, in sos Paisos Catalanos. Sos assotzios de sa Catalugna nord ant imbiadu su matessi documentu a su consoladu de Parigi. Custas organizatziones cunsiderant tendentziosa custa informatzione e pedint a sos redatores de impreare ateras fontes, che a sa Segreteria de politica linguistica e a s'Osservatoriu de sa limba. Intre sos assotzios bi sunt CIEMEN e Omnium Cultural in Bartzellona, Obra Cultural Balear e Stei in Palma e Escola Valenciana in Valentzia. [_gmr_] + + + + +## 3.982 topònimos in asturianu + +Su Diretore generale de Promotzione Cultura e Politica linguistica, Carlos Madera, at annuntziadu chi pro more de sa campagna de ufitzializatzione de sa toponomastica asturiana, chi bi partetzipant 42 de sas 78 comunas de su paisu, 3.982 toponimos tenent sa denominatzione ufitziale in asturianu, reconnota e aproada dae su Bulletinu Ufitziale de Asturias (BOPA). S'agiudu de su Guvernu a sa limba est inecuivocu e su dinare a disponomentu creschet de unu 20% pro su 2007. Hugo Moran, presidente de sa Federatzione asturiana de comunas at naradu chi sa funtzione de sa toponomastica est de recuperare numenes de biddas e tzitades "chi in un'epoca istorica aiant proadu a nche los cantzellare". Ramon D'Andres, capu de s'Ufitziu de Politica Linguistica, at decraradu chi in custa campagna ant a investire 25.000 euros in sa distributzione e disignu de manifestos pro difundere sos numenes traditzionales. [_gmr_] + + + + +## Una banca pro sas prostitutas + +Sa "Usha multi-purpose co-operative society" est sa prima banca indiana pro sas prostitutas. +Est istada fundada in Calcutta dae Rekha Chatterjee, custrinta, che a medas ateras feminas, a sa prostitutzione dae una povertade manna e dae s'impossibilidade de agatare traballu e devennida vitima de sos usureris. Sos interessos semper prus artos la custringhiant a traballare totu sa die. Pro custu, a pustis de oto annos de prostitutzione, at detzisu de fundare issa matessi una banca pro dare a prestidu dinare a sas pitzinnas de caminu, agiuende*las a si nch'essire dae s'isfrutamentu de sos protetores e de sos usureris. +S'initziativa s'ispirat a s'atividade de microcreditu promovida dae Muhammad Yunus, Premiu Nobel pro sa paghe e fundadore de sa Grameen Bank, chi in Ìndia e Bangladesh cuntzedit prestidos a sos poveros. +Oe sa banca fundada dae Rekha Chatterjee tenet unu faturadu de 52 milliones de rupias (940 migias de euros) e at a abberrere luego doighi filiales noas in totu su Bengala otzidentale. +«Sa banca nostra -ispiegat Rekha Chatterjee- est una forma de sustentu finantziariu chi tenet sa finalidade politica de gherrare pro su reconnoschimentu de sos deretos de sas prostitutas». [csc] + + + + +## Agiudu a s'ùrtimu indianu de una tribù amatzònica + +A s'urtimu subravivente de una tribu amatzonica disconnota li ant a dare prus terra pro li garantire sa subraviventzia. S'ischit pagu de custu indianu chi bivet in unu cantzu de litu, inghiriadu dae fatorias e prantagiones de soya. De seguru sos ateros indianos sunt mortos pro sas maladias batidas dae bacargios e colonos chi in sos urtimos baranta annos ant degolladu s'istadu de Rondonia, noghende a su litu e sos indianos. Lu mutint s'omine de sos cofos, ca est semper faghende cofos de carchi metru pro cassare sos animales. At finas fatu unu cofu in sa barraca in ue bivet pro si podere cuare cando calicunu s'acurtziat. Su FUNAI, su dipartimentu pro sos afares indianos, at a ismanniare su territoriu de sos Tanaru, a pustis de aere iscobertu chi at s'fatu ortos e campos de cassa foras de s'area de protetzione. Su FUNAI at detzididu de no lu cuntatare rispetende sa boluntade sua de abarrare isuladu. [_gmr_] + + + + +## Discàrrigas abusivas in sas costeras sardas + +Sos carabineris de Tatari in sas urtimas barantoto oras ant secuestradu undighi discarrigas abusivas pro una superfitzie cumplessiva de bindighi migia metros cuadros. S'operatzione at interessadu sa _Costa Smeralda_, sa _Costa Paradiso,_ su litorale de S'Alighera, sa periferia de Tatari e areas internas de sa provintzia. In prus de sos refudos ispetziales, machinas abbandonadas, baterias de machina e ateru, sos militares ant agatadu, a curtzu de su Coghinas, deghessete animales mortos, intre bacas e berbeghes, chi segundu sos responsabiles de su servitziu veterinariu de sa ASL, podent essere veiculu de difusione de maladias. [_gmr_] + + + + +## Aberta s'iscritzione pro su Festival de su Tzìnema asturianu + +Sunt abertas sas iscritziones pro sa de tres editziones de su Festival de su Tzinema asturianu, chi l'ant a faghere in abrile. Ocannu si cheret ammentare su de 102 anniversarios de su tzinema asturianu. Su cuncursu presentat duas categorias: pelliculas in asturianu e pelliculas asturianas in cale si siat ateru idioma. Longumetragios e curtzumetragios de fintzione e documentarios in cale si siat formadu sunt atzetados pro partetzipare, e sos autores podent presentare prus de un'opera. Una giuria de personalidades at a dare sos premios in sa tzerimonia de cungiadura. [_gmr_] + + + + +## Chávez e Lula inàugurant ponte in s'Orinoco + +Chavez e Lula, presidentes de Venetzuela e Brasile, ant inauguradu eris su ponte in su frumene Orinoco, longu 3.156 metros, finidu bator meses a como, e costadu 1,28 milliardos de dollaros. S'opera, mutida Orinoquia, unit s'istadu de Bolivar, in su sud, cun Anzoategui e Monagas, in su nordest de su paisu, e si ligat a su caminu chi dae Bolivar giughet, colende*nche sa lacana, a Roraima. Su ponte l'at fraigadu s'impresa brasiliana Odebrecht, e est pro cussu chi fiat presente Lula. Como sas mercantzias brasilianas nche podent crompere prus in presse a sos portos caribicos de Venetzuela. Chavez cunsiderat su ponte, chi a parrere de sos espertos est una meravigia ingennieristica, un'esempru de integratzione intre sos duos istados e at chertu chi in subra de Orinoquia paris cun sa bandera venetzuelana bi siat sa brasiliana puru. [_gmr_] + + + + +## Como si podet comporare cun PayPal + +Como si podent comporare sos libros nostros cun su sistema seguru PayPal. + +Bastat a intrare in sa pagina de su libru isseberadu e agiunghere a su carrellu de s'ispesa o, si nono, intrare in su CATÀLOGU generale e issberare dae cue. + +Pustis fata sa compora cun PayPal, sas editziones Papiros ant a imbaire sos libros, faghende pagare in prus unu tantu pro sos gastos postale. + +Tando faghe compora bona! + +#_ papiros_ + + +## Cunfirmados sos tècnicos de sa seletzione galitziana de fùbalu + +Sa Federatzione Galitziana de Fubalu at cunfirmadu custa chida chi Arsenio Iglesias e Fernando Vazquez ant a sighire a ghiare sa seletzione galitziana. A sos tecnicos sa noa bi l'at dada su presidente Julio Meana etotu. Sos duos allenadores ant a pilotare s'iscuadra chi devet giogare contra a s'Ecuador, su 28 de nadale in A Coruña, in s'istadiu Riazor, pro tzelebrare sos 100 annos de su Deportivo. S'annu coladu sos galitzianos aiant bintu contra a s'Uruguay. [_gmr_] + + + + +## Kabila binchet sas eletziones + +Su presidente Joseph Kabila est istadu cunfirmadu a sa ghia de sa Republica Democratica de su Congo. In su segundu iscrutiniu at otentu su 58,1% de sos votos, cando chi s'ateru candidadu Jean-Pierre Bemba at leadu su 41,9%. S'afluentzia est istada de su 65%. S'annuntziu l'at dadu su presidente de sa cummissione eletorale Apollinaire Malu Malu. Kabila at bintu in sa banda de limba Swahili, Bemba imbetzes at leadu prus votos in sas alas de limba Lingala. In s'istadu africanu b'at una fortza internatzionale de paghe de 17.000 omines, sa prus manna de su mundu, ca sa situatzione politica est instabile: in sos iscontros intre sostenidores de sos duos candidados a pustis de su primu iscrutiniu sunt mortas 23 pessones. [_gmr_] + + + + +## Su Parlamentu europeu pedit "isfortzos" pro sas limbas minoritarias de sa UE + +Sa relatzione, elaborada dae s'eurodeputadu catalanu Bernat Joan de sa Esquerra Republicana de Catalunya (ERC), est istada aprovada dae su plenum pustis introduidas unos cantos emendamentos- dae 537 in favore, 50 contrarios e 57 astensiones. +S'est astennidu finas su proponente de s'ERC ca su testu finale est istadu "isnaturalizadu meda" a cunfrontu de s'orizinale. + +Sa risolutzione de su PE "insistit chi sos tzitadinos devent imparare limbas istrangias, chi devent essere favoridas". + +Sos eurodeputados ant insistidu in "s'importantzia istrategica chi tenent sas limbas europeas de difusione mundiale", ma in su matessi tempus ant naradu chi b'at un'arriscu mannu chi "sas limbas prus pagu difusas siant catzigadas" dae su dominiu sotziulingisticu de sas limbas minoritarias. + +Cunforme a su chi ponet su testu finale, sas propostas in favore de s'aprendimentu de ateras limbas dae bandas de sos tzitadinos "non si diant devere limitare a sas limbas ufitziales printzipales de sos istados membros", a parrere de sos deputados europeos. + +Issos sunt de acordu pro fortzare sos Istados membros a istabilire pranos linguisticos pro afortire medas de sas limbas prus pagu difusas", annanghet su comunicadu de su PE. + +In relatzione cun sas istitutziones de s'Unione, sos eurodeputados sunt istados "in favore de un'avantada in sa comunicatzione cun sos tzitadinos 'in sa limba natzionale de onniunu, indipendentemente si custa limba tenet un'istatus ufitziale in s'ambitu de s'Istadu membru o de sa UE". + +Ma s'eurodeputadu de s'ERC, chi s'est astennidu, at decraradu chi s'Eurocamera cunsiderat "petzi su multilinguismu cando si riferit a sas limbas de sos Istados ufitziales de sa UE, bortende sas palas a una realidades meda prus rica e cumplessa". + +Semper e cando, su PE narat totu su contrariu de su chi est faghende su guvernu italianu de tzentru-sinistra chi est minimende in su giru de tres annos sa lege 482 dae prus de 9 milliones a prus pagu de 4,5 milliones! [red] + + + + +## Rebellia in Tonga + +Ses pessones sunt mortas in Nuku'alofa, capitale de Tonga, a pustis chi chentinas de manifestantes ant iscutu pedras a su Palatzu de su Primu Ministru Feleti Sevele e ant postu fogu a sas machinas de sa politzia aparcadas in cue in dae in antis. Sos reberdes ant distrutu s'80% de sos edifitzios de sa capitale. Sa cajone de sa protesta est s'istentu de s'esecutivu in s'atuatzione de riformas democraticas. Sa majoria de sos parlamentares benit dae sa nobiltade ereditaria. Su guvernu at decretadu s'istadu de emergentzia e at pedidu agiudu a Australia e Noa Zelanda.[_gmr_] + + + + +## Nukak Makú galu vìtimas de maladias + +Sos Nukak Maku, indigenos nomades, si sunt ismalaidados de tubercolosi e de pigota burda. Sos indianos sunt acampados in foras de una tzitade e sunt pedende a su guvernu de podere torrare a su litu pluviale, dae ue si nche sunt devidos andare neghe de sa gherra pro sa droga intre militzias marxistas e paramilitares. Su bator unu de sa tribu at giai patidu una callentura epidemica chi at causadu sa morte de unu pitzinnu de noe annos e su suitzidiu de su capu Mow-be', disisperadu pro su fallimentu de sas tratativas pro sa torrada a domo de sa gente sua. Cuntatados pro sa prima bia in su 1988 custos indigenos sunt abarrados in 500, dae 1200 chi fiant, degumados dae sas maladias. [_gmr_] + + + + +## Fèminas e traballu + +Sa Cumissione europea at presentadu sa relatzione "Ocupatzione in Europa 2006" elaborada dae sa Diretzione generale pro s'Ocupatzione, sos Afares sotziales e sas Pari Oportunidades. +Dae sos datos publicados essit a campu una creschida generale de socupatzione de su 0,9 pro chentu, belle duos tantos de su 0,5 de sannu coladu. Imbetzes, sa disocupatzione est minimada dae su 9,1 a s'87 pro chentu. +Creschet finas s'ocupatzione feminile de 0,6 puntos e crompet a su 56,3 pro chentu, ma custu datu est galu a tesu dae ss'obietivu globale de su 70 pro chentu isetadu pro su 2010 dae sa Istrategia de Lisbona, deliberada dae su Cussigiu europeu in su 2000. +Su divariu intre socupatzione feminile e sa maschile est semper forte: pro sas feminas su tassu intre sa media de sos Paisos europeos est de su 62,5 pro chentu, pro sos omines est de su 77,8 pro chentu cun una diferentzia de 15,3 puntos pertzentuales. Sa diferentzia est peri prus manna in unos cantos Istados, intre custos sItalia chi crompet a su 20 pro chentu, finas a arribbare a su 40 pro chentu de Malta in ue petzi una femina onni tres agatat traballu. +In fines, sa relatzione evidentziat su fatu chi, mancari belle totus sos Paisos membros apant adotadu politicas pro sustennere socupatzione feminile, sas feminas sighint a leare pagas prus bassas a cunfrontu cun sos omines e a tennere prus pagas oportunidades de carriera. [csc] + + + + +## Trasmissiones de atualidade in limba friulana + +Radio Onde Furlane est naschida in su 1980. Propiu in custu annu, difatis, naschet ufitzialmente sa "Cooperativa de Informatzione Friulana" (oe "Informatzione Friulana" sotziedade cooperativa) editora de sa radiu e incumintzant sas trsmissiones radiofonicas de s'emitente nostra. + +S'idea prima de sas pessones chi ant formadu sa cooperativa, difatis, fiat sa de "produire e isvilupare m�edios de informatzione addatos a sos obietivos de autonomia e autodeterminatzione de sa natzionalidade friulana". + +In custu mamentu sos dipendentes sunt sete. B'at in prus collaboratziones a progetu, sena contare sos collaboradores voluntarios. Oe est sa realidade lavorativa e ocupatzionale intre sas chi traballant cun e pro sa limba friulana. + +Sa radiu podet e�ssere ascurtada in sos 90 Mhz in modulatzione de frecuentzia in sos montes e in sos pranos tzentru-orientale. In custas dies, a onni modu, semus giughende su singiale a sa Carnia (montes de su Friuli), mescamente, a curtzu a sa tzitade de Tolmezzo. +Sa sede de sa radiu est in Udine, ma, cun sa creschida de su singiale, semus pessende de abberrere una redatzione peri in Tolmezzo. +Su singiale de Onde Furlane, a onni modu, est ritrasmitidu finas in sa zona de Colonia Caroya (In Argentina), una tzitade fundada in s'Otighentos dae sos colonos arribados dae su Friuli e ue est galu bia sa presentzia de sa limba friulana. Su progetu est naschidu dae carchi mese, pro more de una collaboratzione cun s'emitente locale Radio FM Comunicar, e est andende bene meda insa comunidade locale. + +Est unu publicu bastante diferente. B'at unos cantos "amantiosos" chi alluent sa radiu su mangianu e abarrant sintonizados totu sa die, a s'ispissu pero (pro more de sos impinnos de traballu, o de sos gustos personales) su numeru de sos ascurtadoress cambiat cunforme a s'orariu e a su casta de sas trasmissiones. Pro narrere, una parte de sos ascurtadores est prus atenta a sos ispatzios informativos, ateros sighint cun interessu mannu sas trasmissiones musicales, etc. +Cun custu non chergio narrere chi totu sos friulanos ascurtant s'emitente nostra, ma petzi chi su publicu chi nos ascurtat est bastante diferente. + +Tocat a narrere chi sa radiu non trsmitet petzi in limba friulana. Su friulanu est sa limba impreada pro su 75% de sa programatzione. Su restu est in italianu, ma b'at peri programas in sas limbas de sos imigrados (albanesu, arabu, frantzesu, inglesu, russu, etc.) e, mescamente, su castiglianu (pro sa situatzione particulare ligada a s'emigratzione friulana in Sud Am�rica, mescamente in Argentina, e a s'imigratzione "de torrada" prus reghente). +Naradu custu, s'impreu mannu de su friulanu a sa segura faghet a manera chi Onde Furlane siat si no unica, a sa segura diferente a beru dae sas ateras emitentes radiofonicas. E, a su solitu, in su "mercadu", sa diversidade "pagat". A mantennere bia un'istrutura che a sa nostra costat meda, ma finas a como sos isseberos fatos nos ant permitidu de sighire a faghere s'atividade nostra. Pesso chi unu datu podat crarire sas cosas: in sos annos Otanta sas chi fiant cramadas radios liberas ativas in sa provintzia de Udine fiant unas trinta; oe bi nd'at abbarradu chimbe, Onde Furlane est una de cussas. Pesso chi in pagos, a s'incumintzu aiant apidu iscumitidu chi una radiu che a sa nostra aeret sighidu s'atividade pro prus de bintichimbe annos! +Onde Furlane no est una radiu "rica", ma custu dipendet meda finas dae sa casta de radu chi amus detzisu de faghere. Su fatu de e�ssere radiu comunitaria, e non cumertziale, nos cumandat de t�ennere limites pro su chi pertocat sos ispatzios publitzitarios e bi cheret un'isforrtzu mannu de autoprodutzione de sos programas. In pratica, sa nostra est una "radiu de servitziu". In s'istadu italianu, a su solitu chie dat custa casta de isseberos? Cunsiderados sos costos artos, si tratat, pro suprus, de realidades radiofonicas ligadas a tzircuitos mannos (che a sa de Radio Popolare), a grupos editoriales mannos (pro narrere, Radio 24), o a su cuntzessionariu publicu (RAI). Radio Onde Furlane non disponet a sa segura de risorsas de gasi, mancari gasi est forte e sana. Custu cheret narrere chi s'impreu de su friulanu nos at premiadu. + +No amus fatu mai classificas de ascurtos, ma dae su raportu cun sos ascurtadores ischimus chi agradat meda s'ispatziu informativu subra sos apuntamentos de sa die (cuntzertos, teatru, tzinema, presentatziones e ateros eventos culturales). Totu sos ispatzios informativos tenent, a onni modu, esitu mannu (non petzi sas editziones de su giornale radiu, ma finas sa rassigna istampa, sas noas subra sa viabilidade, sas previsiones de su tempus, sos aprofundimentos). Si tratat, est craru, de trasmissiones totu fatas in friulanu. B'at in prus tzertas trasmissiones musicakales chi tenent unu n�meru bonu de ascurtadores amantiosos. + +B'at batoro essidas cuotidianas pro su GR (cun intervistas subra de sos argumentos prus importantes de sa die). In prus, onni die, amus sa rassigna de istampa, sas noas subra sa viabilidade, su meteo, sos apuntamentos culturales de sa die. B'at in prus a su mancu una pariga de oras sa die de aprofundimentos informativos e culturale, ma b'at prus logu pro sos programas musicales (cun cundutores ispetzializados in unu tzertu genere musicale: dae su rock indipendente a sa musica argentina, dae s'industrial a su hip hop, etc.). A sas 6 de sero b'at s'urtima editzione de su GR, sighida dae s'ispatziu de sos apuntamentos. Su sero est dedicadu a su solitu a sos programas musicales, ma non mancant trasmissiones de atera casta (comente a cudda autgestida dae su Tzentro Sotziale de Udine). A de note e a tzertas oras cuotidianas b'at peri "musiche cence confins"; musica in libertade, sena cundutores, organizada in: friulana, ateras natzionalidades minorizadas, e de generes diferentes. + +In prus de s'atividade radiofonica, sa cooperativa chi gestit Onde Furlane s'ocupat de ateras atividades pro sa promotzione e s'isvilupu de sa limba. +Non bi balet a ispiegare ite cheret narrere a te�nnere una radiu chi onni die pro 365 dies s'annu trasmitit su prus de sa programatzione sua in friulanu. Onni die dimustramus chi cun sa limba nostra si podet faghere totu, si podet faeddare de totu. Una bia sos criticos de sa limba naraiant chi su friulanu fiat sa limba de sos massajos, de sa traditzione (in su sinnificadu peus de sa paraula), de s'antigoriu. Radio Onde Furlane at rspostu a issos faghende informatzione, faeddende de su mundu, de cultura, de traballu, de tecnologias noas, de m�usica, de economia, de isport, etc. e faghende∙lu in friulanu! +S'esperientzia tenta in radiu, mescamente cun su compitu de faghere informatzione cuotidiana e duncas cun s'obrigu de faeddare de totu, nos at permitidu de realizare su primu curretore ortograficu e su primu ditzionariu friulanu-italianu/italianu-friulanu in suportu informaticu. Amus esportadu sas connosch�ntzias nostras in televisione: su primu notitziariu setimenale in friulanu trasmitidu dae una televisione, difatis, l'amus realizadu nois. Sena ismentigare in prus sas initziativas in iscola, traballende cun professores e istudentes pro realizare programas radiofonicos in friulanu: un'ispetzia de iscolighedda de giornalismu in friulanu pro pitzinnos. +B'at in prus su "Premi Friul", unu cuncursu annuale pro animare sa produtzione in limba friulana. Su prus de sas editziones est istada dedicada a sa musica, ma bi sunt istados peri sos radiodramas, sos fumetos, etc. Como su premiu est devennidu "Musiche Furlane", est a narrere unu cuncursu annuale pro sa produtzione musicale in friulanu, ma mescamente una vetrina pro animare sa naschida de grupos noos o cantautores friulanos e un'eticheta discografica chi in custos urtimos annos at realizadu una bindighina de cd de musica in friulanu (rock, hip pop, combat folk, etc.). + +Sa publitzidade podet essere in friulanu o in italianu. A bias s'insertzionista arribbat cun sa publitzidade giai pronta in italianu e nos pedit de la trasmitere gasi, ma su prus de sas bias nos pedit a nois de la realizare in friulanu. Si tratat de privados, ma peri de entes publicos. Unos cantos politicos nos ant cumissionadu publitzidades in friulanu finas pro sos ispatzios ligados a sa campagna eletorale. +Pro su publicu est normale a int�endere sa publitzidade in friulanu in sa radiu nostra. Nois impreamus sa limba in manera naturale pro totu e, duncas, finas pro sa publitzidade. +B'at apidu peri unu tempus chi unas cantas publitzidades las aiat fatas unu grupu teatrale. Fiant publitzidades pessadas e fatas in friulanu, cun una bene comica a bias surreale. B'at pessones chi, a distantzia de medas annos, si las ammentant galu a memoria! + +In sas radios cumertziales (belle totus de propiedade non friulana) pro sa limba nostra no b'at logu. In una pariga de radios privadas locales s'intendet totora su friulanu. Diferente sa situatzione de Radio Spazio 103, emitente ligada a s'artzivescovadu de Udine, ue sa limba friulana est impreada in unos cantos programas, tzertos cun ascurtos mannos. Semus faeddende de unu 25/30% de presentzia de friulanu in sa programatzione de custa radiu. In custos urtimos annos b'at unas cantas trasmissione in friulanu finas in sa RAI regionale de su Friuli Venetzia Giulia: si tratat, semper e cando de programas finantziados dae sa Regione (comente a narrere, nudda dinare, nudda trasmissiones), su prus culturales o de recreu (duncas sena informatzione giornalistica). + +Sas radios "liberas" friulanas sunt pagas a beru: sas prus importantes sunt Radio Onde Furlane e Radio Spazio 103, ue su friulanu est presente (apo giai naradu in cales pertzentuales). +Sas radios cumertziales pessant galu chi su friulanu non "rendat" e non cherent mancu trasmitere cantzones in friulanu (finas cando si tratat de grupos  che a sos Arbe Garbe  chi in sos cuntzertos issoro acudint migias e migias de giovanos!). Prus chi unu giuditziu de profetu economicu, paret prus chi no ateru unu pregiuditziu. E sos pregiuditzios, s'ischit, sunt malos a morrere. +Su datu, a parrere meu, iscandulosu, est rapresentadu dae sa cuntzessionaria publica, est a narrere sa RAI. Non si tratat petzi de su non rispetu de sas leges in vigore (sa lege istatale 482 de su 1999, difatis, obrigat sa RAI a garantire in manera autonoma ispatzios a sas limbas minoritarias tuteladas in manera proportzionale a sa difusione issoro: e su friulanu est faeddadu dae prus de su mesu de sa populatzione de su Friuli VG), ma finas de una mancantzia de rispetu pro sos tzitadinos friulanos chi sunt obligados a pagare su canone a sa RAI, ma non tenent unu servitziu non naro adeguadu, ma mancu de gabale, in sa limba issoro! + +Sa Regione Friuli VG nos reconnoschet comente ente de importantzia primaria pro sa promotzione de sa limba friulana e custu nos dat su deretu (ma unu deretu chi amus otentu pustis de unu muntone de sacrifitzios) a unu cuntributu annuale chi cambiat onni annu e chi arribbat semper in ritardu, ma chi b'est. +Sa lege istatale 482/99, imbetzes, non grantit agiudos pro sas emitentes privadas. Pro su restu, su prus de sas intradas nostras arribat dae cunventziones, mescamente, mescamente cun realidades publicas pro sa realizatzione de programas e progetos. + +Eja. Su voluntariadu est presente e est istadu fundamentale pro sa creschida e, in tzertos casos, pro sa supraviventzia de sa radiu. + +Tzertu. Sa naschida de neologismos est carchi cosa de naturale in una situatzione che a sa nostra. Podimus narrere chi su giornalismu radiofonicu in friulanu est naschidu cun Radio Onde Furlane, duncas est istadu metzessariu a traballare subra salimba pro realizare carchi cosa chi in antis non bi fiat. +Su chi ateras limbas ant isvilupadu in tempos relativamente longos (so faeddende de sas limbas ufitziales, de istadu, cun totu su chi capitat in termines de impreu ufitziale, de iscolarizatzione de sas massas, de impreu sotziale), l'amus elaboradu meda prus in presse. Non si podet pretendere chi una limba chi, non tzertu ca l'at chertu issa, est abarrada in cunditzione de subalternidade pro seculos apat isvulupadu sos matessi istrumentos de una limba ufitziale, de una limba de istadu imposta a totu sos tzitadinos. +Faghere informatzione, faeddare de totu sos argumentos, nos at obligadu a faghere un'isfortzu de ampliamentu de su vocabulariu pro intervennere in cussos campos a su solitu negados a sa limba nostra e chi, in cunsegu�ntzia, sufriant de una carentzia lessicale. +B'at in prus su discursu istilisticu e de impreu de limbagios ispetzialisticos. Non si podet pessare de faeddare de economia, de traballu, de tecnologias noas, etc. in unu giornale radiu o in unu programa de aprofundimentu, comente chi siamus seidos in tzilleri cun sos amigos. Non si trata, est craru, de bortulare una limba, ma de l'adatare, comente faghent totu sas limbas normales, a sos livellos diferentes e a sas esigentzias de sa comunicatzione. +In una situatzione gasi, b'at logu pro isseberos o propostas isballadas, ma s'importante est a faghere tesoro de custos isballos pro ischire a nche los colare. Bisongiat, a un'ala, a rispetare sas carateristicas de sa limba, e a s'atera, abbaidare a su chi ant fatu sas ateraslimbas chi, ant fatu su matessi caminu nostru: mancu s'inglesu comente limba de s'informatica! S'isvilupu de sos neologismos sighit r�gulas bastante pretzisas, a faaghere sa finta de essere sos primos a traballare in custu setore est petzi unu dannu. +Sa realizatzione de su primu curretore ortograficu e de su primu ditzionariu friulanu-italianu/italianu-friulanu in suportu informaticu est istada fata gratzias a custu tipu de traballu. + +Lassende a un'ala su casu de sa cuntzessionaria radiotelevisiva publica, ue si tratat de traballare paris pro chi siant rispetados a su mancu sos obrigos de lege, b'at a sa segura galu traballu meda a faghere. +Bisongiat a sighire longu su protzessu de normalizatzione linguistica, est a narrere s'isvilupu de una limba "normale" chi podat essere impreada in onni ambitu e pro cale si siat esigentzia. Sos medios de comunicatzione podent t�ennere unu balore educativu mannu, bisongiat duncas a tennere una limba cumpleta (cun un'istandard graficu, cun unu modellu de limba comuna chi non cheret narrere a iscantzellare sas variedades locales-, cun s'isvilupu de neologismos, etc.). +Sas tecnologias noas, oe, dant possibilidades chi binti o deghe annos a como non fiamus atretu nemancu de pessare. Pro narrere, finas si no est sa solutzione de onni problema, comente a calicunu li praghet a creere, internet dat possibilidades de importu mannu de difusione de materiales informativos e musicales a costu bassu. Permitet, in prus, di podere faghere tzertos traballos peri dae domo, cun profetos mannos pro sos costos e su tempus. +Creo in prus chi su cuncambiu de esperientzias, mescamente in realidades chi presentant unu muntone de afinidades (comente in sa situatzione friulana e sarda), siat fundamentale a beru. Peruna comunidade est aguale a un'atera, ma b'at esperientzias chi si podent addatare a situatziones diferentes. Est importante ducas, a afortire sos raportos intre sas comunidades e creare retes pro cuncambiare esperientzias e informatziones. +Tenimus unu muntone de cosas de faghere e su de caminare paris nos podet agiuare a nche colare megius sos impeigos chi amus a agatare in caminu. [trad. ZL. Stochino] + + + + +## Tzerimònia de sa bandera otzitana + +Su sindigu de Crissolo, bidda de sas baddes Otzitanas, intregat sa bandera a su sindigu de Barathier, bidda de su Queyras in s'Otzitania manna. Sa tzerimonia de inauguratzione de sa bandera est sa chi faghent semper in sas baddes otzitanas e francuproventzales: letura a duas boghes in otzitanu e frantzesu de su testu ufitziale chi ispricat sas motivatziones de sa tzerimonia e su significadu de cuddu simbolu oe, artziadura de sa bandera cun s'esecutzione de s'innu _Se Chanta_, discursos de sas autoridades. A pustis, unu mamentu de festa de amighentzia tranfrontaliera. Sa comuna de Crissolo ponet a disponimentu unu postale pro chie cheret partetzipare. [_gmr_] + + + + +## Iscudos umanos palestinesos + +S'aviatzione israeliana at rinuntziadu a bombardare sas domos de unu de sos capos de Hamas, Wael Baroud, e de sa familia Faraj, simpatizante de su movimentu, in su nord de sa Fasca de Gaza, pro sa detzisione de deghinas de palestinesos de faghere de iscudos umanos a sos edifitzios. S'iscopu ufitziale de sos militares israelianu est sa distrutzione de arsenales militares. Sas pessones protagonistas de s'initziativa ant rispostu a s'apellu fatu dae sas moscheas sabadu coladu, sa die chi est cumintzada s'atzione difensiva. [_gmr_] + + + + +## Pische incuinadu in su Mediterràneu + +Sos datos de s'Unep, programma de s'Onu chi si ocupat de s'incuinamentu de su Mediterraneu, dimustrant chi sas 9.400 industrias costieras de 21 istados esaminadas nche ghetant a mare ogni annu 900.000 tonnelladas de fosforu e 200 milliones de tonnelladas de azotu, suatantzias responsabiles de su protzessu de eutrofizatzione. In prus bi sunt 85.000 tonnelladas de metallos graes, 200.000 de organocloruros e 47 tonnelladas de Ipa, idrocarburos politziclicos aromaticos. Su perigulu pro s'omine est s'assuntzione de mandigu contaminadu, mescamente pische: su 70-95% de incuinantes persistentes s'agatat in produtos iticos. A causare custa situatzione sunt rafinerias, industrias chimicas e metallurgicas e impiantos de tratamentu de abbas de iscartu. In Italia s'assuntzione de Ipa nche crompet finas a 3 microgrammos sa die, a 100 bias de sa cantidade cunsiderada tollerabile. [_gmr_] + + + + +## SU BELU DE SA BONAURA [clone] + +### _Autore:** Larentu Pusceddu**|Pagg. 94 |€ 10.00_ + +#_ papiros_ + + +## 48581: unu sms pro agiuare sas fèminas afghanas + +Dae su 18 a su 28 de santandria si podet cuntribuire cun unu sms a sa campagna "Agiuda sas feminas a non deper prus pedire agiudu! 2006 Afganistan" , promovida dae sa Fundatzione Pangea Onlus. +Gratzias a s'adesione de Tim e Telecom Italia, Vodafone, Wind e 3 Italia si podet donare 1 euro imbiende unu sms a su numeru 48581 o 2 euro cun su matessi numeru dae su telefonu fissu. +Su dinare regollidu at a essere destinadu a su Progetu Jamila pro sas feminas afganas chi istant in povertade, sunt biudas o disabiles, isvilupadu in Kabul dae Pangea, sa fundatzione italiana chi s'ocupat de sos deretos de sas feminas. +Su Progetu Jamila est cumintzadu in pare cun sa Die internatzionale pro s'eliminatzione de sa violentzia contra sas feminas chi ruet su 25 de santandria. [csc] + + + + +## Assassinadu Pierre Gemayel + +Pierre Gemayel (34 annos), ministru de s'Industria e deputadu de sa regione cristiana de su Metn, est istadu assassinadu, oe a merie, in Jdeide, a probe de Beirut. Figiu de Amine Gemayel, ex capu de istadu libanesu, Pierre Gemayel est istadu ochiidu dae omines armados chi ant corfidu sa vitura sua a mitra. +Sas fertas mortales l'ant corfidu a conca e a petorras. Gemayel est mancadu cando nche lu fiant giughende a s'ospidale. Finas una de sas guardias suas est istada ferta mortalmente. +Custu atentadu capitat propiu in mesu de una crisi politica grave, cun 5 ministros sciitas chi sunt dimitidos, e cando su Cussigiu de Segurantzia de sas Natziones Unidas est esaminende su progetu de costitutzione de su tribunale incarrigadu de giuigare sa chistione Rafik Hariri (ex primu ministru assassinadu su 14-2-2005) e ateros 14 atentados e mortes chi sunt istados in Libanu a pustis de su mese de santugaine de su 2004. [red] + + +## Sentèntzia in favore de sos aborìgenos + +Sa Corte Federale australiana at ghetadu a pagare a s'istadu de su Queensland 6 milliones de euros comente risartzimentu a sos aborigenos chi aiant traballadu in duas missiones luteranas in Hopevale e Wujal Wujal, in su nord de s'istadu, in sos annos '70 e '80. Sa sententzia at istabilidu chi sos indigenos, unos 1.500, fiant pagados prus pagu pro chistiones ratziales e duncas tenet deretu a unu cumpensu. Sa Corte at ammitidu s'apellu de 8 traballadores contra a una detzisione contraria de s'annu coladu. Su guvernadore Beattie est chirchende una solutzione chi rispetet sa sententzia e tengiat contu de sas possibilidade economicas de s'istadu. S'istoricu Ros Kidd at sutaliniadu s'importantzia de custa detzisione, ca istabilit unu pretzedente pro ateros casos similes. [_gmr_] + + + + +## Quebèc natzione + +Su Primu Ministru canadesu Stephen Harper, de su partidu cunservadore, at annuntziadu chi at a pedire a sa Camera bassa de reconnoschere chi su Quebec est una natzione in intro de s'istadu. S'obietivu de Harper est de antetzipare, e duncas vanificare, una rechesta simile de su _Bloc Quebecois_, su partidu indipendentista. Harper at naradu puru chi su Quebec no est indipendente e no lu at a essere mai. Su capu de su _Bloc_, Gilles Duceppe, at criticadu su providimentu narende chi sa proposta de su guvernu refudat de ammitere chi su Quebec podet esistere comente natzione finas foras de su Canada. [_gmr_] + + + + +## Su catalanu in sos telèfonos Nokia + +Sa Nokia at detzididu de incruire su catalanu intre sas limbas de sos tzellulares suos. Su primu modellu chi la tenet est su 5200 e intro de su 2008 l'ant a tennere totu sos modellos. In su menu como bi sunt 34 limbas, chi 12 sunt prus pagu faeddads chi non su catalanu. Sa Generalitat isperat chi a pustis de Siemens, Alcatel, Sagem chi ant post su catalanu in carchi modellu, e de sa Nokia, sas ateras marcas puru fatzant sa matessi cosa. Sa Generalitat impreat petzi tzellulares chi tenet s'optzione in sa limba natzionale. Sa Nokia at fatu custu passu pro more de sa Generalitat e de sa _Plataforma per la Llengua_ chi ant fatu pressiones subra de s'industria finlandesa. [_gmr_] + + + + +## Riserva pro sos Toromona + +Su guvernu bolivianu at creadu una riserva a posta pro sos indianos isulados. Sa riserva, chi dat amparu a sa tribu de sos Toromona, est de unos 19.000 chilometros cuadrados e non si podet segare linna, faghere esploratziones petroliferas e atividades minerarias. In Peru b'at giai rivervas de custa casta, ma sunt minetzadas dae totu cuddas atividades. Si carculat chi siant 15 sas tribus isuladas chi bivent in Peru. S'initziativa boliviana podet cumbinchere su guvernu peruanu a dare prus agiudu e protetzione a sos indigenos suos. [_gmr_] + + + + +## Libros noos «Aborìgenos australianos» + + + + +### 16/12/2009 + +## SA PRATZA DE SU DIAMANTE [clone] + +### _Autore: **Merce RODOREDA**|Tradutzione: Giagu Ledda|Pagg. 128 |€ 8.00_ + +FileNotFoundException while reading 80.html :: java.io.FileNotFoundException: C:\www\ww4_multisite_tempusnostru\ROOT\applications\webwork\site_papiros\local\document\html\80.html (The system cannot find the file specified) + +#_ papiros_ + + +## Elaboradores in galitzianu + +S'Assessoradu de sa Massaria at comunicadu chi su bandu pro su cuncursu de acuisitzione de carculadores personales, in ue bi fiat iscritu chi sos elaboradores deviant tennere Windows XP in castiglianu at a essere modificadu. Su de su castiglianu difatis fiat un'errore de redatzione. Sos carculadores devent tennere su sistema opertativu in galitzianu, e in prus su pachete Open Office, in sa tradutzione galitziana. [_gmr_] + + + + +## Rafael Correa presidente nou de Ecuadòr + +Sa vitoria de Rafael Correa in sas eletziones presidentziales de dominiga 26 de santandria, est a puntu de essere cunfirmada dae s'iscrutiniu ufitziale. Prus de unu millione de votos est sa diferentzia dae s'aversariu Noboa. + +Su Tribunale Supremu Eletorale at informadu, dae sa pagina Internet sua, chi, cun 58,48% de sos votos contados, su binomiu Correa-Moreno, presidente e vitzepresidente, de Alianza Pais, disponet de su 64,81% de sa votatzione generale. Álvaro Noboa, oposidore, si collocat praticamente 30 puntos suta de Correa, cun su 35,19% de sos votos iscrutinados a merie de su 27. [red] + + + + +## Cunferèntzia islàmica contra a sas mutilatziones genitales + +Unu vertice islamicu riunidu in Egitu at pedidu a sos mussulmanos de totu su mundu de l'agabbare cun sa pratica de sas mutilatziones genitales de sas pitzinnas. +A sa fine de sa cunferentzia, organizada dae sos assotzios pro sa defensa de sos deretos umanos, sos espertos islamicos ant decraradu chi sa mutilatzione genitale comente pratica religiosa devet essere cunsiderada unu crimine dae sa lege de totu sas natziones e chi sos chi la praticant devent essere cundennados. + +Su Sceicu de al-Azar, sautoridade prus manna de su mundu musulmanu sunnita, at afirmadu chi no esistit peruna giustificatzione religiosa pro custa pratica. + +Sa traditzione de sa circuntzisione de sas pitzinnas est cumintzada in tempos preislamicos, ma una parte de su cleru islamicu sustenet chi est una pratica religiosa importante. + +SOrganizatzione Mundiale de sa Sanidade at carculadu chi prus de 100 milliones de feminas in su mundu sunt istadas custrintas a sa mutilatzione genitale. + + + + +## Su friulanu in sas iscolas + +S'assessore de s'istrutzione e de sas identidades linguisticas Roberto Antonaz s'est impignadu pro faghere aprovare dae sa Giunta una lege pro s'insignamentu de su friulanu in s'iscola. L'at naradu in sa domo Turoldo de Coderno di Sedegliano a sa fine de su dibatidu _ Scuele, cuale leç pal insegnament de lenghe furlane? _chi bi ant partetzipadu su vitzepresidente de su cussigiu provintziale cun delega a sas politicas linguisticas, Valeria Grillo, sos cussigeris regionales Paolo Menis (Margherita) e Claudio Violino(Lega Nord), sa responsabile pro sas minorias de s'Ufitziu iscolasticu regionale, Rosalba Perini e su cumponente de sa Cummissione iscola de s'Arlef, Adriano Ceschia. Su moderadore fiat William Cisilino, presidente de s' _Istitut Ladin-Furlan Pre Checo Placerean_ , chi at organizadu s'addobiu paris cun su portale www.lenghe.net in s'ambitu de sa de chimbe rassignas _Puints_. Sa regione at a ponnere su dinare pro podere imparare una limba comunitaria e una regionale. Sos politicos de ambos orientamentos sunt de acordu. Antonaz at faeddadu de abberrere unu cunfrontu cun su ministru Fioroni pro s'istitutzione de classes de cuncursu ispetzificas pro sas limbas minoritarias. S'at a partire dae su disignu de lege de sa Lega Nord e dae un'analisi de sa Cummissione iscola de s'Arlef (Agenzia regionale per la lingua friulana) chi punnant a s'insignamentu curricolare de sa limba friulana. [_gmr_] + + + + +## Libros noos «Aborìgenos australianos» + + + + +## Libros noos «Minorias africanas» + + + + +## Sa Costitutzione messicana luego in sas limbas indìgenas + +Su problema de sas minorias linguisticas de su Messicu e sa pratica de sos deretos fundamentales, diat parrere chi siat arribadu a unu puntu bonu. Su Parlamentu de su Messicu at firmadu un'acordu cun sas rapresentantzias de sas populatziones indigenas pro sa tradutzione de sa Costitutzione messicana chi, finas a como, est abarrada petzi in ispagnolu, causende unu muntone de problemas a livellu giuridicu. In sos interventos sos sos rapresentantes ant postu in craru s'importantzia de sa cunviventzia de prus limbas e chi unu monopoliu de s'ispagnolu est, dae su puntu de bista umanitariu, "inamissibile". + +In antis de totus su presidente e ministru de sa Suprema Corte de Justicia de la Nacion (SCJN), Eduardo Zarzosa Sanchez, sindigu de San Felipe del Progreso, istadu de su Messicu, at naradu chi "su reconnoschimentu de s'autonomia prioritaria chi cherent sas populatziones indigenas nostras non ponet in perigulu s'unidade de s'Istadu natzionale". + +Pro parte sua, su ministru presidente de sa SCJN, Mariano Azuela Guitron, at singialadu chi su fatu chi sa Costitutzione est istada iscrita petzi in limba ispagnola "minimat sa possibilidade a sos indigenos de faghere balere sos deretos issoro in sas limbas imparadas dae sos mannois", ca sunt obligados a impreare una limba diferente dae s'issoro. + +A faeddare in numene de sos grupos indigenos chi eris ant firmadu un'acordu cun su tribunale massimu pro bortare sa Costitutzione a sas limbas indigenas chi b'at in s'istadu, Zarzosa Sanchez ant afirmadu chi una garantzia de atzessu a sa giustitzia pro sos grupos indigenos est, in antis de totu, rispetare sa pratica libera de sa normativa consuetudinaria pro sa solutzione de sos cunflitos chi si presentant intre custos. + +Azuela Guitron at peri naradu chi "non b'at perunu motivu pro cunditzionare sa pratica de sos deretos fundamentales a su dominiu de sa limba ispagnola, in prus dae su puntu de bista umanitariu "custu est inamissibile", s'articulu batoro de sa Lege Generale de sa Lege de sos Deretos Linguisticos de sos Populos Indigenos istabilit chi sas limbas chi ant a essere reconnotas in custa regorta de normas e s'ispagnolu, "sunt limbas natzionales pro origine istorica, e tenent sa matessi valididade in su territoriu issoro, localizatzione e cuntestu ue sunt faeddadas. [zls] + +< A>> + + + + +## Aproadu s'istatutu de Castiglia e Leòn + +Su parlamentu de Castiglia e Leon ant aproadu sa riforma de s'istatutu de Autonomia cun sos votos de sos rapresentantes de su Partidu Populare e de su Partidu Sotzialista; s'unicu deputadu de s'Unione de su populu leonesu at votadu contra a su testu propostu. Su testu nou faghet riferimentu a su leonesu chi finas a como fiat definidu cun su genericu " modalidades linguisticas" . At a essere tuteladu pro su valore in intro de su patrimoniu linguisticu. Su galitzianu puru at a essere promovidu e rispetadu. Sa limba castigliana at a tennere un'amparu ispetziale e sa Comunidade e sa Giunta nd'ant a fomentare s'impreu in sos ambitos educativu, amministrativu e culturale. Su testu cheret presentadu in su parlamentu ispagnolu pro s'aprovatzione definitiva. [_gmr_] + + + + +## Su tifone Durian degollat sas Filipinas + +Su tifone Durian at cajonadu sa morte de a su mancu 200 pessones e at noghidu a ateras 22.000 in sas alas tzentrusetentrionales de s'artzipelagu, ma su contu de sos mortos paret destinadu a creschere. S'abba e su ludu ant inundadu nessi duas biddas, sas linias eletricas e telefonicas non funtzionant prus, sos pontes sunt distrutos e sos caminos sunt interrados dae sos istremamentos; in prus mancat s'abba potabile. Cun bentos de 225 km/h , custu est su peus tifone in s'istoria de sas Filipinas e su de bator chi at degolladu s'istadu asiaticu in sos urtimos tres meses. Durian, chi tenet su numene de una frutora tropicale, como est moende a chirru de su Mare Tzinesu Meridionale. [_gmr_] + + + + +## Plurilinguismu: aunidos in sa diversidade + +S'isfida de su multinguismu in Regiones diferentes, est istadu tema de unu cungressu in Bruxelles. Fiant presentes rapresentantes de realidades locales europeas diferentes. Sa Provintzia de Bolzano, rapresentada dae su diretore de sa Ripartitzione de sos Afares comunitarios** **Karl Rainer, at faeddadu de sa situatzione altoatesina paris cun su presidente de sa Val d'Aosta, Luciano Caveri, e sa Boemia. +In sa relatzione sua su diretore Rainer at illustradu sas initziativas de tutela de sas limbas minoritarias e sos bisongios de parificatzione cullegadase a su bilinguismu e trilinguismu de sa zona. At faeddadu finas de sa partetzipatzione de s'Alto Adige a sos programmas europeos de istudiu e promotzione de sas limbas, "chi cherent semper motivatziones noas pro sos giovanos". + +Aunidos in sa diversidade, segundu su chi narat s'UE, est istadu s'argumentu de sos traballos, chi ant cunfirmadu su bisongiu de sighire a afortire sa presentzia de sa diversidade linguistica comente richesa e de imparare cada unu sa limba de sa terra sua, paris cun ateras duas limbas, includidu s'inglesu. [bmr] + + + + +## Capìtulu I + +I +Julieta fiat bènnida a sa durcheria in ue traballaia pròpiu pro mi nàrrere chi, in antis de sorteare sa toia, diant àere sorteadu unas cantas cafeteras; issa las aiat giai bidas: bellas, biancas nìidas, cun un’arantzu pintadu, isperradu, mustrende sos sèmenes. Deo non tenia gana de andare a ballare e mancu de essire ca fia istada totu die ispatzende durches e mi doliant sas puntas de sos pòddighes a fortza de istrìnghere truneos indeorados, de fàghere nodos e presòrgios. E mescamente ca connoschia a Julieta, chi pro issa fiat semper die manna e, mancari chi dormiret pagu o nudda, no l’importaiat. Ma l’apo postu aficu, ca fia fata gasi, sufria si mi pediant una cosa e devia nàrrere chi nono. Fia bestida de biancu dae conca a pees: bestire e sutana immidonados, iscarpitas nìidas che su late, arracadas biancas, tres bratzales tundos intonados cun sas arracadas e portamoneda biancu, chi Julieta m’aiat naradu chi fiat de tela incherada, cun sa tancadura che còtzula de oro. +Cròmpidas a pratza, sos musicantes fiant giai sonende. Su chelu de sa pratza fiat mudadu cun frores e cadenitas de pabiru, de totu sos colores, una tira de cadenitas, una tira de frores. B’aiat frores cun una lampadina in mesu e totu su chelu de sa pratza pariat unu paracu a s’imbesse cun sas tiras chi fiant presas in sos cabos prus in artu chi no in mesu, in ue totus s’auniant. Su chintòrgiu elàsticu de sa sutana, chi m’aiat dadu matana a la giùnghere cun s’agùgia a gantzu, chi fiat aunida a una limeta cun una baga de filu, m’apretaiat in chintzu. De seguru chi tenia unu sinnu ruju, e, cando m’essiat s’alenu dae buca, su chintòrgiu torraiat a m’ammarturare. Su palcu de sos musicantes fiat totu inghiriadu de ispàrau agreste chi faghiat a barandilla, mudadu cun frores de pabiru presos a filuferru fine. E sos musicantes, suorados e in mànigas de camisa. E mama morta dae annos e sena mi pòdere cussigiare e babbu cojuadu cun un’àtera. Babbu cojuadu cun un’àtera e deo sena mama, chi campaiat petzi pro mi tènnere in pranta de manu. Babbu cojuadu e deo bajanedda e sola in sa pratza de su Diamante, isetende chi tirarent a billeteddos sas cafeteras, e Julieta abboghinende pro nche brincare sa mùsica cun sa boghe sua: non ti seas chi t’atripoddis su bestire! e in dae in antis meu sas lampadinas bestidas de frores e sas cadenitas de pabiru apitzigadas cun colla de farina e totu sa gente cuntenta. In s’ìnteri chi fia abbaucada, una boghe in s’origra m’at naradu: a ballamus? +Agiumai sena bi pessare apo rispostu chi no ischia ballare e mi so bortada a bìdere chie fiat. Tenia una cara in dae in antis meu chi de cantu la tenia a curtzu no la podia bìdere bene, distinghia però sa cara de unu giòvanu. No importat, m’at naradu, deo nd’isco a beru e nde li potzo imparare. Tando apo pessadu a Pere, s’iscuru, inserradu in cussas oras in su fùndagu de s’Hotel Colón, in antalena bianca, faghende a coghineri, e apo fatu su machine de li nàrrere: +—E si l’ischit s’amoradu meu? +Cussu giòvanu si m’est acurtziadu un’àteru pagu e, riende, m’at naradu: “E comente mai, gasi giovanedda e giai tenet s’amoradu?” E cando s’est postu a rìere at iscantzadu sas lavras e l’apo bidu totu sas dentes. Teniat sos ogritos de muninca e bestiat in camisa bianca a rias biaitas, suoradu in suircos e isbutonadu in su tzugru. Totu in unu s’est bortadu palas a mie e, fichidu in punta de pees, si bortaiat a un’ala e a s’àtera; e torra ogros a mie at naradu, iscuset, e s’est postu a boghes: eh! Chie est chi at bidu sa giancheta mea? Fiat in cue, subra de una cadrea! A fache a sos musicantes! Eh! E m’at naradu chi nche l’aiant leadu sa giancheta e chi diat èssere torradu luego, a bìdere si li cheria fàghere su praghere de l’isetare. Cintet… Cintet! S’est postu a abboghinare. +Julieta, bestida in colore de canàriu, cun brodados birdes, nche fiat bènnida dae no nd’isco ue: cua·mi, m’at naradu, ca mi nche bogo sas iscarpas… no aguanto prus… L’apo rispostu chi no mi podia mòere ca unu giòvanu in + +#_ papiros_ + + +## Banner + + + + +## sponsor_onlineTicket + + + + +## sponsor_supramonte + + + + +## system_editz_locale_choose + + + + +## system_menu_mancu_locales + + + + +## system_ses_inoghe_locales + + + + +## en] last minute + +N. Paginas in GOOGLE: 674.000 + +Data urtima chirca: 15/05/2008 + +Cuntestu in sa frase: viaggi last minute, offerte last minute. + +Proposta in italianu: ultimo minuto. Es: "viaggi dell'ultimo minuto, offerte dell'ultimo minuto, ..." + +Proposta in sardu: urtimu minutu. Es: "biagios de s'urtimu minutu, ofertas de s'urtimu minutu, ..." + + + + +## Ite nde faghimus de sa limba sarda? + +In sos urtimos annos, organismos che a su PenClub, Linguapax, Ciemen (mescamente a pustis de sa Decraratzione Universale de sos Deretos Linguisticos de su 1996), e semper cun prus fortza s'Unesco (chi in su 2001 at propostu a totu sos guvernos sa Decraratzione subra de sa Diversidade Culturale sua), sunt narende a boghe arta chi mai che a como sunt in perigulu sas limbas de su mundu e sa diversidade linguistica. +Medas atziones e leges ant finas proadu a firmare su fenomenu de indebilitamento o morte de sas limbas. Ma no est semper chi a sas paraulas currispondent sos fatos. Antis, custos urtimos, a ss'ispissu, sunt contrarios a sos matessi printzipios giuridicos e a sos proclamas politicos. +Est su casu de su Decretu Bersani de su 4 de triulas de ocannu (in s'elencu allegadu a s'articulu 25), chi in cabu a tres annos cundennat sa lege 482 de su 1999 a minimare de su totu su finantziamentu pro sas minorias linguisticas. +In pratica, in giru de tres annos, s'agiudu a sas limbas minoritarias, chi como est de pagu prus de 9 milliones de euros pro totu sas minorias de s'istadu italianu, diant currispondere a prus pagu de su mesu. E a parrere de calicunu a prus pagu de 2 milliones! Si cumprendet deretu cantu paga diat essere sa parte chi diat tocare a sa limba sarda. +De seguru prus pagu meda de sos 20 milliones de euros chi una delibera de sa Regione Sarda ponet a duisponimentu pro faghere imparare a sos Sardos sa limba inglesa. Nemos s'at a pessamentare o at a essere contrariu a gastare su dinare pro custa finalidade si a su sardu at a essere destinadu su matessi dinare o finas de prus. + + + + +## Bush: In Iràq, sas cosas sunt andende male + +Su primu ministru britannicu Tony Blair, chi eris fiat in bisita a sa Domo Bianca, at saludadu cun favore su raportu de s'Iraqi Study Group, definende*lu unu "istrumentu importante". +In prus at naradu: "Pro prima cosa tocat a agiuare su guvernu de su primu ministru irachenu Nouri al-Maliki e tutelare s'unidade sua. Segundariamente, totu sas partes implicadas di devent carrigare sas responsabilidades issoro cun su guvernu de Baghdad. E in fines, devimus faghere totu su possibile pro ponnere sas paghes intre Israele e sos Palestinesos". + +George W. Bush at amintidu chi in Iraq "sas cosas sunt andende male". Sa situatzione "est grave e male posta", at naradu s'agabby de s'addoviu cun su primu ministru britannicu Tony Blair, numenende sa relatzione de su Iraq Study Group, chi at definidu "costrutiva" a su puntu de meritare unu "aprofundimentu seriu". [red] + + + + +## Sas Limbas emergentes de su Mediterràneu + +S'11 de maju de su 2008, est naschida sa Rete de Osservatzione de sas Limbas Emergentes de su Mediterraneu. +Si sunt riunidos in Bartzellona rapresentantes de sa limba amazigh, sa limba de sos Berberos de s'Àfrica de su nord, de sa limba catalana, de sa limba friulana, de sa limba maltesa e de sa limba sarda. +Mohand Tilmatine, berberu, professore in s'Universidade de Cadiz, Carles Castellanos, catalanu, de s'Universidade Autonoma de Bartzellona, Lorenzo Zanon, friulanu, de s'Istitutu Ladin-Furlan, Joseph Brincat, maltesu, de s'Universidade de Malta, Diegu Corraine, sardu, de s'Ufitziu de sa Limba sarda de Tortoeli, ant analizadu sa situatzione generale de sa limbas issoro, leende in cunsideru sos aspetos relativos a 4 aspetos fundamentales de sa bida de sas limbas: situatzione sotziolinguistica, sa politica linguistica de sos Guvernos e istitutziones locales, sos istandards linguisticos, sas risorsas linguisticas (mescamente ditzionarios e curretores linguisticos). +Sos espertos presentes ant dadu su parrere issoro, personale, duncas comente istudiosos indipendentes, de sa cunditzione de sas limbas issoro: su maltesu, chi est limba ufitziale in Malta ma finas limba, oramai, de sa UE; su catalanu, ufitziale in Catalugna, Andorra e, cun grados diferentes de isvilupu e presentzia publica, in su Paisu Valentzianu, Ìsulas Baleares, S'Alighera; su friulanu e su sardu reconnotu dae s'Istadu italianu; s'amazigh, cun una presentzia partziale reconnota in Marocu, Algeria, Mali. +Pero, totu custas limbas, sas chi tenent ufitzialidade e sas chi nde tenent mancu o nudda, devent gherrare pro sighire a esistere in su mundu de sa comunicatzione, in ue sas limbas de istadu e sas internatzionales tenent una fortza gasi manna chi no lis dat segurantzia pro su tempus benidore. +Pro custu, sunt istadas definidas "emergentes", ca non tenent galu peruna segurantzia de isvilupu e presentzia "normale" in sa sotziedade. +Su bisongiu de tennere in "osservatzione" permanente, non cunditzionada dae positziones ufitziales, sos 4 aspetos analizados de sas limbas emergentes de su Mediterraneu, est sa resone prima de sa costitutzione de sa Rete Rolem. Sa segunda resone est sa de cunsentire a "osservadores" indipendentes de istudiare, analizare sa situatzione de cada limba, finas proponende una bisione diferente, s'in casu, dae bisiones istitutzionales. + +Dae manca: D. Corraine, C. Castellanos, s'iscritore berberu Salem Zenia, J. Brincat, M. Tilmatine + + + + +### 25/07/2011 + +## MUSA DURGALESA + +Antologia di poesia dorgalese (1850-1950) curata da Billia Fancello + +### _F.to 15x21 cm | Pagg. 240_ + +#_ papiros_ + + +## BannerOgiastra + + + + +## sponsor1_Ogiastra + + + + +## en] on demand + +N. Paginas in GOOGLE: 302.000 + +Data urtima chirca: 15/05/2008 + +Cuntestu in sa frase: Tv on demand, prodotto on-demand, Music On Demand, Seminar On-Demand, Book on demand, Print on demand, Video on Demand, SMS Meteo on demand, stampa on demand, Intervista on demand, Pubblicazioni on Demand, Verso l'assistenza sanitaria "on demand", Audio On demand, Corsi on demand, Sessione Print on demand, servizio di webtv on demand, Desktop On Demand, eBooks on demand, Text On Demand, Film via internet "on demand", "cv on demand" cerca lavoro, il curriculum vitae e on demand, video didattici on demand, Un gestionale on-demand, servizio di eventi on demand, noleggio on demand, videogames on demand, "Controllo Remoto On Demand", Telecom: nuovi servizi "on demand", ANALISTA REPORTING ON DEMAND, Training on Demand, Streaming video on Demand, Brani, Album, Concerti Live e on demand, Poster on demand, Corso Hr On Demand, Censura on demand, Formazione in tempo reale e on demand, Law on Demand, applicazioni ON DEMAND , On Demand Solutions, On Demand Planning, Comunicati stampa erp on demand, istruzioni video on demand, Radio on demand, stream on-demand, deejay on demand, un approccio on-demand, unita server on demand, art on demand, canale TV di architettura on demand, Edizione Rapida on-demand, SMS on demand, servizio telefonico fax on demand, gestione documentale on-demand. + +Proposta in italianu: a richiesta. Es: "Stampa a richiesta, edizione a richiesta, ..." + +Proposta in sardu: a dimanda. Es: "Imprenta a dimanda, editzione a dimanda, ..." + + + + +## Banner_rolem_sardu + + + + +## sponsor_papiros + + + + +## BannerOgiastraParadisu + + + + +## sponsor_4_ipod + + + + +## Olmert in Roma bidet su Papa e Prodi + +Su primu ministru israelianu Ehud Olmert oe at addoviadu in Roma su Papa Beneitu 16 e su presidente de su Cussigiu Romano Prodi. +In custa ocasione, Olmert at invitadu su Papa a bisitare Israele. Su Papa at atzedadu s'invitu. In prus, Olmert at sulitzitadu Papa Ratzinger a cundennare publicamente sa cunferentzia negatzionista de sa Shoa fata in Teheran. Su Vaticanu aiat giai denuntziadu custa cunferentzia in unu documentu. Olmert e Prodi, in prus de cundennare sa riunione de Teheran ant cunfirmadu sa s'interessu a sighire su caminu de s'acordu intre Israelianos e Palestinesos. +Olmert at addoviadu finas su ministru de sos Afares internatzionales Dalema e su presidente de sa Republica Giorgio Napolitano. At a devere addoviare finas Gianfranco Fini, Francesco Rutelli e sa comunidade ebraica de Roma. [red] + + + + +## Libros noos «Aborìgenos australianos» + + + + +## Libros noos «Turchia-Unione Europea» + + + + +### 25/07/2011 + +## DECRARATZIONE UNIVERSALE DE SOS DERETOS DE S'ÒMINE + +### + +_Sos Deretos de s'Òmine in 29 articulos. Sa base pro sa paghe e sa solidaridade in s'Umanidade._ + +_formadu 21x30 cm Paginas 40 | Preju 8,00 €_ + +_Coberta cartonada cun impressiones in oro_ + +_ +_ + +_Figuras de Pinuccio Sciola + +__Sa Decratzione Universale de sas Natziones Unidas de su 1948_ + +#_ papiros_ + + +## Limba sarda e sanidade + +La lingua sarda per umanizzare la sanita + +CURSU DE FORMATZIONE RISERVADU A SOS ISCRITOS + +con il patrocinio dellAssessorato Regionale della Sanita Regione Autonoma della Sardegna + +Venerdi 15 dicembre 2006 + +08.30-09.00 +PRESENTAZIONE DEL CORSO + +SALUTI: +Assessorato Regionale della Sanita +Direzione Generale della ASL 3 di Nuoro +Provincia di Nuoro/ULS (Ufitziu de sa Limba sarda) + +Il Consenso informato + +Prima sessione +09.00-10.00 +Pre-test (orale) Lavoro individuale + +10.00-11.00 +Aspetti della qualita percepita: il sardo come valore aggiunto +M. Mameli + +11.00 11.15 Pausa caffe + +Seconda sessione +11.15 - 12.15 +Comunicare nel rispetto dellidentita +T. Oppes + +12.15 - 13.00 +Discussione + +pausa pranzo + +Terza sessione + +14.00 - 15.00 +Alleanza terapeutica tra malato e medico ospedaliero +P. Capelli +15.00 16.00 +Discussione +16.00 16.15 Pausa caffe + +Quarta sessione +16.15 17.15 +Lavoro di gruppo e presentazione degli elaborati +P. Capelli / M. Mameli + +17.15 18.15 +Il consenso informato nellassistenza domiciliare +A. Camboni + +18.15 19.15 +Dicussione + +Sabato 16 dicembre 2006 + +Umanizzazione e rispetto del cittadino in sanita + +Prima sessione +08.00 09.00 +Il glossario sanitario: criteri per identificare la terminologia scientifico-sanitaria +D. Corraine + +09.00 09.30 +Discussione +D. Corraine + +09.30 10.00 +Lavoro di gruppo +D. Corraine + +10.00 11.00 +Radiologia tradizionale e alta tecnologia radiologica in lingua sarda +V. Migaleddu + +11.00 11.15 Pausa caffe + +Seconda sessione + +11.15 12.15 +Discussione + +12.15 13.00 +Lavoro di gruppo e presentazione degli elaborati +V. Migaleddu +pausa pranzo + +Terza sessione +14.00 15.00 +Esperienze bilingui e sanita. Le ASL friulane in friulano +G. Pitzalis + +15.00 16.00 +Lavoro di gruppo + +16.00 17.00 +Il sardo in ambito veterinario +S. Marchi + +17.00 17.15 Pausa caffe + +Quarta sessione +17.15 18.15 +Discussione +S. Marchi + +18.15 18.45 +Post-test (orale) + +Segreteria organizativa ASL 3 NU/ URP / Fax 0784-240955 + + + + +## Abu Mazen cunvocat eletziones antitzipadas + +Su presidente de s'Autoridade natzionale palestinesa Abu Mazen ant cunvocadu eletziones presidentziales e legislativas antitzipadas, in dae in antis de su parlamentu riunidu. In prus at pedidu un'acordu politicu pro parare fronte a sa crisi interna e a su cunflitu de poderes chi l'oponet a su capu de su Guvernu Ismail Haniyeh, de su movimentu Hamas. +Hamas at decraradu chi su votu est illegale, chi si tratat de unu corfu de istadu, e non reconnoschet sa detzisione. Abu Mazen s'est assugetadu a custa detzione, in s'intentu de faghere essire sos Palestinos dae una situtzione de imobilidade, crisi economica, politica e sotziale. Una situatzione perigulosa, in ue s'arriscu de un'iscontro internu de sos Palestinesos est semper pru possibile. +Su Guvernu americanu, su Guvernu inglesu e s'Unione europea sunt de acordu cun sa detzisione de Abu Mazen. [red] + + + + +## Isvìtzera: sas limbas latinas discriminadas + +Amus semper naradu chi sas relatziones "democraticas" de cunviventzia de sas limbas de sa Cunfederatzione elvetica podiant essere unu modellu pro medas logos e istados. Creiamus chi esseret una sotziedade e un'istadu in ue tedescu, frantzesu, italianu e romantzu fiant ligados a pare dae s'echilibriu e dae su reconnoschimentu a pare. Dae unu puntu de bista formale e legale sighit a essere semper gasi. +In sa pratica, pero, capitat chi una limba, su tedescu, est prus "aguale" de sas ateras, leende a prestidu s'espressione de G. Orwell (Dominariu de sos animales). S'Assotziu Helvetica Latina at ghetadu un'allarme, urtimamente, pro sa situatzione de su frantzesu e de s'italianu in intro de sa amministratzione federale. +In unu comunicadu de s'11 coladu, Sarkis Shaninian, de HL, at naradu chi sa promotzione de su plurilinguisnu est sacrificada pro resones economicas, de risparmiu, a dannu mescamente de su personale federale de limba italiana e frantzesa. E sos de limba romantza? Pro issos at a essere galu peus. HL narat chi sa chistione interessat a beru pagu ca sos dirigentes sun pro su prus de limba tedesca. +Antis, in medas setores, a su chi ant naradu ateros, in sas relatziones interpersonales, sos de limba tedesca pretendent s'impreu de s'inglesu, imbetzes de imparare una de sas ateras limbas federales. E custa no est prus una chistione economica o finantziaria ma culturale, de politica culturale de assimilatzione, cunforme a sas regulas de sa mundializatzione peus. +Ite sorte curiosa capitat a sas limbas: in un'istadu sunt issas chi discriminant ateras limbas, in un'ateru istadu sunt issas etotu sas discriminadas! Si esseremus malos, diamus podere narrere chi "non b'at che lu provare!". Ma sigomente semus contra a cale si siat forma de discriminatzione, lu semus finas cando custa discriminatzione corfet limbas che su frantzesu o s'italianu. Ca, si nono, bi semus perdende totu cantos. +In pratica, finas in su modellu Isvitzera, paret intrende cun fortza semper prus manna sa bisione piramidale de sas relatziones linguisticas, in ue b'at semper una limba regionale dominante (su tedescu, in su casu nostru) e, in pitzu de totu, s'inglesu! [dsc] + + + + +## BannerSanidade + + + + +## Frantza: sas limbas minoritàrias no intrant in sa Costitutzione + +Su 13 coladu, in s'Assemblea natzionale frantzesa , su deputadu bretone Marc Le Fur at presentadu unu emendamentu pro modificare s'art. 2 de sa Costitutzione «Sa limba de sa Republica est su frantzesu» cun s'agiunta «in su rispetu de sas limbas regionales chi sunt parte de su patrimoniu nostru». +Cun 57 votos contrarios e 44 in favore, sa proposta est istada negada. +S'iscusa de sos contrarios est chi a amintere sas ateras limbas (prus de 75 in sa Frantza metropolitana e in sos territorios de sa Noa Caledonia, Polinesia, Gujana) est una manera de nch'iscontzare s'istadu. E no est bastadu a los cumbinchere su fatu chi sunt medas sos istados chi ant reconnotu sa diversidade linguistica issoro (finas s'istadu italianu cun sa lege 482/99) sena chi su nche siant iscontzados! + +Le Fur non s'isporat e at impromintidu de proponnere su matessi emendamentu in atera ocasione. No est sa prima bia chi bi proat: ateras duas. Ma s'urtima bia sos votos de diferentzia fiant 25 e como petzi 14. Cheret narrere chi b'at isperu in unu cambiu de idea in sos deputados. +Su tentativu de Le Fur e de ateros trintasete deputados no est ispiradu petzi dae un'interessu +de democratzia linguistica formale. + +Costitutzione e Carta europea de sas limbas +Su 9 de maju de su 1999, sa Corte costitutzionale aiat blocadu sa ratifica de sa Carta europea, cun s'iscusa chi sa costitutzione non previdiat atera limba si non su frantzesu. Est craru tando chi sa botzadura de sa proposta de Le Fur impedit sa ratifica de sa Carta matessi e duncas unu reconnoschimentu prus forte de sa diversidade linguistica. Gosi sos Frantzesos sunt abbarrados sos urtimos chi no ant firmadu sa Carta, paris cun sos Turcos. +E si cumprendimeus pro ite sa Turchia non ratifichet, ca non cheret reconnoschere sos deretos linguisticos de sos Curdos (chi sighint a cramare Turcos de monte), benit male a cumprendere sas resones de sos Frantzesos. Non reconnoschende sa diversidade linguistica in sinu issoro, sunt catzende fortza a sa gherra de sas limbas contra a su mundializatzione omologante, contra a su predominiu imperante de s'inglesu. Petzi costituende "presidios linguisticos" in totu sos logos in ue est presente una comunidade linguistica diferente (e duncas su multilinguismu) podimus tennere s'isperu de cuntrastare su pesu cunditzionante e distrutivu de s'inglesu (linguisticu e duncas culturale). +Sa Frantza forsis non cumprendet chi liberende (finas in manera oportunistica) sas limbas "suas" aumentat finas sas possibilidades de supraviventzia sua. Chi no est contraponende*si a sa sola a s'inglesu chi s'at a sarvare. Ma no est petzi sa Frantza chi no l'est cumprendende... + + + + +## Libros noos «Turchia-Unione Europea» + + + + +## CALENDÀRIOS ÈTNICOS + + + + +## en] tour operator + +Tortoli - Sabadu coladu a sas 5 de merie, in sa Biblioteca Comunale de Tortoli, b'at apidu sa Die de Istudiu intitulada "Intre Pisa, Genova e sa Corsica: Ogiastra e Sardigna in su Tirrenu medioevale". +Sa die de istudiu ammaniada in sa Provintzia de s'Ogiastra dae su Tzentru de Istudios de Istoria de sa Tzitade e de su Territoriu - Sardigna, est s'ocasione pro cunfrontare sas ipotesis de chirca e sas tesis de sos istoricos de s'architetura e de sa Tzitade cun cussas de sos istoricos de s'Edade media, chirchende de sutaliniare e valutare torra s'importantzia de s'Ogiastra e de sa costa orientale sarda in intro de su sistema territoriale isulanu e mediterraneu. Sa publicatzione de s'urtimu libru de Corrado Zedda S'urtima illusione mediterranea (editziones AM&D) presentadu in custa ocasione dat prospetivas ampras a sa riflessione e a su dibatidu, comente giai ant fatu sos ateros testos chi Zedda at giai dedicadu a su Giuigadu de Gaddura. +In su libru, s'autore proponet de collegare s'istoria locale de sa Sardigna medievale a s'istoria cuntemporanea internatzionale: bi decrarat cun cumbinchimentu chi fissende s'atentzione subra de sos eventos sardos ebbia non si cumprendet meda de s'istoria de s'isula ma, mescamente, non si cumprendet su sensu reale de s'istoria mediterranea, chi non tenet s'isula comente tzentru. Isse prospetat duncas unu collegamentu indissolubile intre s'istoria de sa Res Publica de Pisa e sa de sa Sardigna, cunsiderende ambos sos territorios partes indispensabiles, in sa matessi manera, de sos indiritzos de sa politica comunale. Est pretzisu duncas a analizare e a balorizare sa parte chi at tentu sa regione orientale de sa Sardigna e sa regione ogiastrina in s'istoria isulana, sighende sos eventos istoricos e urbanisticos chi aunint Pisa e sa Sardigna. +A s'addoviu ant leadu parte finas Piero Carta, Presidente de sa Provintzia Ogiastra, Marco Cadinu (Universidade de Casteddu), Enrica Salvatori (Universidade de Pisa), Jean Andre Cancellieri (Universidade de Corte, Corsica) e Raimondo Pinna (Architetu de Casteddu).[bmr] + + + + +## Chistione de genes + +In su Dna b'at iscritu si sas arterias nostras coidant tropu imbetzende e cale sunt sos arriscos cardiovasculares nostros; ma finas si semus ansiosos, estroversos o generosos. S'iscoberta benit dae una chirca de "progenie" de su Cnr de Casteddu. +Lanusei, Irbono, Elini e Arthana, bator biddigheddas postas in su coro de sa Sardigna, sunt istadas mudadas in laboratorios dae sos chircadores de s'Istitutu de neurogenetica e neurofarmacologia (Inn) de su Cussigiu natzionale de sas chircas. Propiu in custas biddas sunt istudiende, in s'ambitu de su progetu Progenia, sos genes de 6000 abitantes de una populatzione chi est abbarrada isulada pro migias e migias de annos pro more de s'insularidade sua e chi forsis derivat dae unu numeru minore de individuos 'fundadores'. +Antonio Cao, diretore de s'Inn-Cnr e coordinadore de su Progetu sutaliniat chi "Sas diversidades intre sos individuos derivant dae su fatu chi cada unu de nois tenet variedades diferentes de su matessi gene". "In s'isula nostra sas diferentzias sunt prus pagas. E custu nos permitet de assotziare in manera prus discansosa sa variante genetica a unu o pagu prus tratos particulares, comente, pro narrere, s'elastitzidade o nono de sas arterias (importante pro s'insurgentzia de carchi maladia comuna comente sa coronaropatia), o sa capatzidade de parare fronte a sas dificultades de sa bida cun isperu". +In media, sos genes podent motivare su 40% de sa variabilidade de 38 parametros ematologicos (comente su livellu de su colesterolu bonu HDL o de su malu LDL); su 51% de sa variabilidade de 5 mesuras antropometricas (comente artaria, pesu e tzircunferentzia de su chintzu); su 20% de 20 parametros cardiovasculares, e su 19% de 35 tratos de sa personalidade. Dae s'istudiu essint a campu finas sas diferentzias in sa cumponente genetica intre omines e feminas. +"Difatis, si sas diferentzias de sos parametros fisicos (comente artaria e pesu) intre omines e feminas sunt craras", narat Cao, "non sunt gasi craras, pro esempru, sas de su cumportamentu: sa tendentzia a isvilupare nevrosis, o cussa de essere estroversos, est influentziada dae sos genes pro su 30% in sas feminas, ma pro su 20% ebbia in sos omines. Paret finas chi bi siat unu ligamene intre sa variabilidade de custos parametros e s'edade de sa pessone. Sos resurtados mustrant chi unu tratu che a sa pressione arteriosa tenet un'ereditariedade bassa meda in individuos chi tenent prus pagu de 40 annos, cando chi sa currelatzione est prus forte in pessones prus mannas". +De reghente, sa genotipizatzione de su Dna de 6000 voluntarios sardos est istada fata impreende una tecnologia de avanguardia chi, tramite s'impreu de Gene Chip Arrays particulares, permitit s'analisi sistematica de sas variatziones polimorfas de su Dna de totu su genoma umanu. Cao agabbat narende chi "sunt galu faghende s'analisi de collegamentu intre sas variatziones de secuentzia de su Dna e sos tratos fenotipicos istudiados. Mancari gasi pero sos resurtados preliminares faghent bidere sa fortza istatistica de su campione nostru in s'identificatzione de genes, cunfirmende sa valididade e sa fortza de sa manera de istudiu isseberada". +Sas connoschentzias chi ant a essire a campu dae s'istudiu ant a permitere de cumprendere sos mecanismos moleculares chi sunt a sa base de su protzessu articuladu de s'imbetzamentu. Sos resurtados ant a essere importantes meda pro sa comunidade sientifica ma mescamente ant a cuntribuire a megiorare sa calidade de sa bida non de sa populatzione de s'Ogiastra o de sa Sardigna ebbia ma de sos betzos de totu su mundu, tramite cussigios subra su regimene de bida e cun s'agiudu, s'in casu, de meighinas addatas. [bmr] + + + + +## Sos basos faghent bene a sa salude + +Sos sientziados de s'Universidade de Tokio ant istudiadu su cumportamentu e su codighe geneticu de sos sorighes pro iscoberrere sa causa de su disigiu umanu de si dare basos e su benefitziu chi si nde podet tirare. Su cuntatu de sa buca e de su nare in sos sorighes cunsentit de trasmitere una casta de feromone chi permitet de controllare sa cumpatibilidade a pare. +In su basu umanu, duncas, diat essere presente unu rastu de s'istintu primordiale a controlalre sa cumpatibilidade sessuale. Francesco Bottaccioli , psico-neuroendocrino-immnologu, narat chi su basu est una tecnica antitensione naturale. Sa tensione ponet in movimentu ormones che a su cortisolu e a s'adrenalina chi faghent dannu a s'organismu . +In prus, sos basos afortint su sistema imunitariu, ca liberant una cantidade manan de baterios presentes in sa salia, chi sunt trasmitidos dae una pessone a s'atera. Custos baterios agiuant sa produtzione de anticorpos. +S'imunologu giaponesu Hajime Kimata at iscobertu chi sos basos sunt unu mediu bonu meda contra a sas allergias ca diant tennere un'influssu in su sistema imunitariu. A parrere de ateros sientziados tedescos e austriacos, in fines, su de si basare diat abbassare su livellu de colesterolu e sa pressione. +Duncas, a si basare faghet bene a sa salude a s'organismu, nos cunsentit de tastare de prus su sabore de sa pessone chi cherimus e de nde istabilire sa cumpatibilidade. [red] + + + + + +## Àteros duos mortos in Gaza + +Duos palestinos sunt mortos eris in iscontros de sos militzianos de Hamas e cun sos de Fatah in Gaza. Duncas, sa tregua proclamada dae ambas partes eris, paret debile. Totu est cumintzadu cando su Presidente Abu Mazen, sabadu coladu, at proclamadu sas eletziones antitzipadas, criticadas e refudadas dae Hamas comente "incostitutzionales". + + + + +## Su sardu in sa sanidade + +Chenabura 15 e sabadu 16 de nadale, in su «Hotel Grillo» in Nugoro, s'Azienda Sanitaria de Nugoro at organizadu un'eventu formativu intituladu «Su sardu pro dare umanidade a sas curas». +Su cursu de formatzione, pro veterinarios, dotores, maistras de partu, psicologos e infirmieris, teniat s'obietivu de mustrare s'importantzia de sa limba sarda in unu ambitu gasi importante che a su sanitariu in ue s'atentzione pro sa pessone malaida colat finas tramite s'impreu de sa limba. Sos dotzentes chi sunt intervennidos in su cursu sunt pessones connotas in campu sanitariu che a Dr. Bissente Migaleddu, radiologu famadu de Tatari, Dr. Marchi, veterinariu e Dr. Capelli, Diretore Sanitariu de sa ASL de Nugoro, Dr. Camboni de sa Asl de Aristanis. Ant partetzipadu finas Diegu Corraine, espertu de limba e professore de materias literarias, chi at craridu s'importantzia de impreare in cale si siat ambitu, finas in sa meighina e in sa sanidade, sa limba sarda, cun totu sa terminologia tecnica sua. + +S'esperientzia friulana +De importu mannu est istadu su cuntributu dadu a su cursu dae Dr. Pitzalis, pneumologu de origine sarda, chi faghet servitziu in Friuli e chi est istadu, paris cun ateros, promotore de initziativas in campu sanitariu in limba frilulana, islovena e tedesca. S'interventu de Pitzalis at mustradu comente siat longu su caminu de valorizatzione e promotzione de sa limba sarda ma chi, comente at contadu isse matessi, est s'unicu caminu de leare pro chi su sardu siat impreadu in cada setore. +Dae sa Regione Friuli tenimus de imparare cosas meda, est beru, ma est finas beru chi podimus sighire ssu modellu issoro pro promovere e valorizare s'impreu de su sardu. +Totus, dotzentes e allievos ant cuncordadu subra de s'importantzia de s'impreu de sa limba comente istrumentu forte de identidade e comente mediu de comunicatzione in su sensu prus profundu de su termine, est a narrere «ponnere a cumone». S'impreu de sa limba, ant decraradu totus, agiuat a ponnere sos operadores sanitarios in su matessi livellu de sos malaidos, chi gasi sunt prus liberos de espressare sos disturbos chi tenent e sas dudas possibiles subra de sas curas chi lis proponent. Sa limba, duncas, est un'elementu de base de s'alliantzia terapeutica intre malaidu e dotore chi agiuat a nch'eliminare s'inferioridade psicologica de su malaidu cara a s'operadore e faghet possibile s'umanizatzione e s'atentzione a sa pessone. [alu] + + + + +## Gràidas? Nono, cun unu tzerotu + +Sa femina est cambiada e oe cheret prus libertade de isseberare, chi li tocat comente deretu, ma cheret essere finas prus segura, liberada dae s'arriscu de efetos negativos. Duncas, preferit sistemas prus comodos e chi s'ammentant de prus. Est pro custu chi sas femicas sunt preferende su tzerotu transdermicu setimanale pro no abbarrare graidas. Praticu meda in custa modalidade noa de impreu pro su 90% de sas feminas, seguru e aguantadu bene, cun prus pagu problemas gastro-intestinales e epaticos, a cunfrontu de sa pillula traditzionale pro s'88% de sas feminas. +In sa contratzetzione, duncas, s'idea fundamentale est sa segurantzia, sa sustantzia assunta non devet "faghere male", non devet tennere efetos collaterales arriscosos pro sa salude, ma in su matessi tempus devet dare resurtados positivos. Su tzerotu diat parrere su megius sistema. +"Est finas pro custu" at decraradu sa professora Alessandra Graziottin "chi una cantidade manna de feminas italianaa (su 63%) si disigiaiat una modalidade noa pro no abbarrare graida, giai in antis chi su tzerotu esseret a disponimentu in su mercadu e como, su 70,1% de sas feminas chi l'ant provadu, a pustis de aere impreadu ateros sistema contratzetivos, decrarat sena duda chi lu preferit e s'86% lu diat cussigiare". [red] + + + + +## «Universidade» in Nùgoro + +Dae eris, in sa sede de su Cunsortziu Universitariu de Nugoro, in carrera de Saslaris, est presente s'iscrita UNIVERSIDADE, paris cun UNIVERSITÀ. Sa detzione de su Cussigiu de Amministratzione de ponnere s'iscrita in duas limbas currispondet, cun coerentzia, a sos disinnos e atziones de su CUN de Nugoro pro dare sa matessi dinnidade ma mescamente sa matessi oportunidade a sa limba sarda, paris cun s'italianu. Su CUN, difatis, finas in base a su chi previdet sa lege 482/99, dae tres annos at organizadu atividades pro dare visibilidade e presentzia territoriale a sa limba sarda: unu Master de Tradutzione in limba sarda, arribbadu a su de 4 annos, un'isportellu linguisticu pro sighire s'impreu de sa limba in s'Universidade, sa cartellonistica interna in sardu in sa sede carrera de Salaris in Nugoro. Est petzi su cumintzu, ma est unu singuale importante de comente si podet operare in favore de su sardu, si b'at sa craresa e boluntade culturale, politica e& finas su dinare pro ponnere in pratica sas ideas. +Est sa prima bia chi una Universidade intervenit cun craresa e coerentzia in favore de sa limba sarda. Isperemus chi su CUN andet a dae in antis in sa pratica ufitziale de sa limba sarda cun ateras initziativas, e chi finas sas ateras Universidades operent in sa matessi manera. +Cun s'atividade sua, su CUN est mustrende chi in sardu si podent faghere cosas modernas, si podent imparare abilidades ispetzialisticas chi podent essere iscfrutadas pro trabballos noos e dinamicos: tradutores, giornalistas web, interpretes, etc. [red] + + + + +## Mèssicu: violèntzia contra a sas fèminas + +Sa lege, aprovada cun 106 votos in favore e unu contrariu, cheret tutelare su deretu de sas feminas e de sas pitzinnas a una bida libera dae sa violentzia, cumintzende dae sa creatzione de su Programa de assistentzia, protetzione e eliminatzione de sa violentzia contra sa popolatzione feminile. + +Sa lege crarit sos diferentes tipos de violentzia: patrimoniale, economica, sessuale, psicologica, de sa comunidade, istitutzionale, abusos in intro de sa familia e in su traballu. Includet finas su _feminitzidiu_, neologismu imbentadu dae su movimentu feminista latinuamericanu pro sutaliniare s'aspetu politicu de sos omitzidios de sas feminas chi, in America Latina, e mescamente in Messicu, sunt arribbados a livellos allarmantes. +Unu de sos puntos prus controversos est istadu su reconnoschimentu de sa violentzia istitutzionale contra a sas feminas chi si determinat cando sas istitutziones non promovent politicas pro garantire sos deretos previstos dae sa Costitutzione. +Custa lege rapresentat unu progressu importante in unu Paisu in ue sos datos ufitziales narant chi, dae su 1995 a su 2005, sunt istadas ochiidas in media 1000 feminas cada annu. Ciudad Juarez est sa tzitade messicana simbulu de su feminitzidiu. Belle totu custos delitos, comente denuntziat su Raportu 2006 de Amnesty International, sunt abbarrados impunidos, a s'ispissu pro sa cumplitzidade de sas autoridades istatales e federales. +Sa normativa noa s'integrat cun sa lege pro sa paridade intre sos generes in vigore dae austu de ocannu e ponet su Messicu, a su mancu dae unu puntu de bista legislativu, a s'avanguardia intre sos Paisos latinuamericanos. [csc] + + + + +## In perìgulu su Consoladu portoghesu de Vigo + +Su guvernu portoghesu in crisi economica est in chirca de cungiare su consoladu de Vigo. Su Portogallu est su de duos clientes in sas esportatziones galitzianas e est finas su segundu importadore. Sa Camera de cummertziu at pedidu de blocare custa detzisione e su _Clube financieiro_ de Vigo s'est postu in cuntatu cun s'esecutivu lusitanu pro lu cumbinchere a cambiare idea e est intzidiende sa Xunta pro leare initziativas in defensa de su Consoladu. Sa cunfederatzione de impresarios de Pontevedra puru cussiderat sa supressione de s'istitutzione diplomatica unu dannu mannu a s'economia de Galitzia e de su nord de Portogallu. [_gmr_] + + + + +## In antis sas pessones, a pustis sos brevetos + +S'organizatzione Meigos Sena Fronteras promovet una regorta internatzionale de firmas pro pedire a sa multinatzionale farmatzeutica Novartis de rinuntziare a s'atzione giuditziaria contra a su Guvernu indianu. +In su 2005, s'Ìndia at promulgadu una lege subra de sos brevetos chi permitit sa produtzione de farmacos genericos cun costos sustenibiles, inclusas sas meighinas contra a s'Aids, e chi at cunsentidu s'atzessu a sas curas meigas a milliones de pessones. Prus de su mesu de sos farmacos impreados pro sanare dae s'Aids in sos Paisos prus poveros, chi tenent finas sa cantidade prus manna de malaidos, sunt produidos in Ìndia. Finas Meigos Sena Fronteras curat s'80% de sos 80migia patzientes sieropositivos cun sos farmacos indianos. +Sas cumpangias farmatzeuticas chi tenent sa propiedade de sos brevetos subra de sos farmacos essentziales, comente sa Novartis, ponent in su mercadu meighinas cun costos proibitivos pro belle totu sas populatziones poveras de su mundu chi non tenent sa possibilidade de si curare. +Pro defendere sos brevetos issoro e sos balangios meda mannos, 39 multinatzionales farmatzeuticas, intre custas sa Novartis, giai in su 1999 aiant intentadu una causa giuditziaria che a custa contra a su Sudafrica e petzi sas protestas de s'opinione publica internatzionale e su carisma de Nelson Mandela aiant custrintu sas cumpangias a si ritirare dae su protzessu. +Pro custu, Meigos Sena Fronteras pedit a s'opinione publica de totu su mundu de faghere pressiones subra de sa Novartis pro otennere chi su deretu a sa bida e a sas curas siat prus importante de sa tutela de sa propiedade intelletuale. + + + + +## Pasca de Nadale + +Pasca de Nadale. + +Su termine "Pasca" derivat dae s'aramaicu "Pascha" chi cheret narrere: passagiu, liberatzione, festa nodida annuale de sos Èbreos in ammentu de su passagiu de su Mare Ruju, a pee, fuende dae s'Egitu. Pro sos Cristianos est sa festa de sa Resurretzione de Nostru Segnore, sa prima dominiga a pustis de su pleniluniu sighente a s'ecuinotziu de beranu. In sardu est sa **Pasca de Abrile** + +In limba nostra amus ateras Pascas: su bintichimbe de custu mese tzelebramus sa **Pasca de Nadale**. Nadale benit dae su latinu Natalem, in relatzione cun su naschimentu de Nostru Segnore. + +Su ses de ghennargiu est sa **Pasca de sos tres Res** (Epifania in italianu, dae su latinu Epiphania, aparitzione de s'astru chi dae oriente ghiat sos Tres Res a Betlemme. Chimbanta dies a pustis de Pasca de Abrile est sa **Pasca Frorida** o **Pasca de Frores** (in italianu est Pentecoste, dae su grecu Pentecoste, chimbanta). + + + + +## Torturas russas in Tzetzènia + +Sunt medas sos raportos de sas organizatziones internatzionales subra sas torturas in Tzetzenia chi si podent narrere "sistematicas", ma diat parrere chi nemos si nd'abiget - narat s'Osservatoriu pro sos Balcanos chi dedicat un articulu aprofundidu e b'at fianas unu raportu publicadu dae Human Rights Watch (HRW) su 13 de santandria, denuntziende chi "sa tortura e sos maltratamentos in Tzetzenia sunt sistematicos". Sos responsabiles, a parrere de s'organizatzione, sunt mesche totus sas fortzas filo-russas de su primu ministru tzetzenu Kadyrov, ma finas sORB-2, un'ufitziu investigativu de su ministeru federale de s'internu. A su chi narat HRW, sas torturas sunt fatas in fraigos chi non sunt destinados a sa detentzione. Sos presoneris, narat s'organizatzione, "non podent esertzitare sos deretos garantidos dae sa lege russa e internatzionale, comente a tennere un'abogadu o unu meigu". "Sas iscumpartas fortzadas in Tzetzenia", a parrere de HRW, "sunt gasi difundidas e sistematicas chi si podet faeddare de crimines contra s'umanidae". [_zls_] + + + + +## Ong: sa Finantziària pòngiat sos 260 mls de su Fundu Aids-Malària + +Un'apellu pro pedire s'istantziamentu de sos fundos, 260 milliones de euros promintidos a su "Fundu globale pro sa luta a s'Aids, sa tubercolosi e sa malaria", est s'initziativa de Raffaele K. Salinari (Terre des hommes International), Laura Ciacci (WWF Italia), don Luigi Ciotti (Libera-Associazione contro le mafie), Nicoletta Dentico (Osservatorio italiano sulla salute globale), p. Alex Zanotelli (missionariu combonianu), Vittorio Agnoletto (giai presidente de sa Lila) e ateros puru. S'apellu s'agiunghet a sa denuntzia fata sas dies coladas finas dae S'Assotziu de sas Organizatziones non guvernativas italianas (Ong) subra s'istantziamentu non mantesu dae sa Finantziaria."Sa Finantziaria no at destinadu su dinare promintidu, una farta manna chi cheret narrere chi s'impinnu chi su Guvernu aiat postu est minimende in sede internatzionale in cantu a luta a custos males" - iscrient sos promotores de s'apellu chi denuntziant chi "mancant 20 milliones de euros pro pagara sa cuota de su 2005 e 260 milliones promintidos pro su bienniu 2006-2007". [_zls_] + + + + + +## Libros noos «Pòpulos indìgenos de Àfrica» + + + + +## Libros noos «Chistione palestinesa» + +N. Weinstock, **Storia del sionismo. Dalle origini al movimento di liberazione palestinese**, + + + + +## Libros noos «Minorias europeas» + + + + +## Libros noos «Dalit/Intocàbiles» + + + + +## Aèreos etiòpicos bombardant in Somàlia + +Aereos etiopicos de fabricatzione russa ant bombardadu eris duos aeroportos somalos suta de su controllu de su Cussigiu de sas Cortes Islamicas: su de sa capitale Mogadishu, in ue sas bombas ant fertu una femina, fatu dannu a una pista e a unu platzu, e su de Baledogle, a una chentina de chilometros dae sa capitale. +Su primu ministru etiopicu Meles Zenawi at decraradu chi s'Etiopia est custrinta a intervennere cas sas Cortes Islamicas somalas lis ant decraradu sa gherra santa, e chi tenet s'obrigu de agiuare su guvernu de su presidente somalu Abdullahi Yussuf. In realidade sos etiopicos tenet totu s'interessu a gherrare contar a sas Corte chi sunt agiunde sos Somalos chi istant in Etiopia a gherrare contra a su guvernu tzentrale pro otennere s'indipendentzia. +Pro cumprendere sa gravidade de sa situatzione (chi podet essere s'ischintida chi ponet fogu a totu su territoriu de su Corru de Àfrica) tocat a tennere in contu che sas Cortes sunt agiuadas dae s'Eritrea, inimiga istorica de s'Etiopia. [red] + + + + +## Banner_cunf + + + + +## sponsor_smirg_1 + + + + +## sponsor_ciemen_1 + + + + +## Cundenna a morte cunfirmada pro Saddam Hussein + +Eris, su tribunale de apellu irachenu at cunfirmadu sa cundenna a morte, intro de trinta dies, de Saddam Hussein, de su frade Barzan Al-Tikriti e de un ex giuighe. Custa cundenna cunfirmat sa de su 5 de santugaine coladu, in ue l'ant imputadu sa morte 148 pessones in sa bidda isciita de Dujail in su 192. +Sa data at a essere detzidida dae su guvernu de Nouri al-Maliki, in ue sos isciitas sunt sa majoria. Su presidente irachenu, su curdu Jalal Talabani, est contrariu ca timet chi sa morte de s'ex ditadore fatzat creschere sa resistentzia contra a su guvernu, mescamente de sos sunnitas, fideles a Saddam Hussein. +In favore de sa cundenna s'est decraradu G. Bush e sos IUA. Contraria s'Italia e sa UE, ca sunt contrarios a sa cundenna a morte in cale si siat casu. Su radicale Pannella, contrariu a ochiere a Saddam, at cumintzadu una protesta, refudende de bufare e de mandigare. +Medas organismos internatzionales Human Rights Watch sunt contrarios, ca a parrere issoro su protzessu "no est istadu regulare". [red] + + + + +## Galìtzia- Ecuador 1-1 + +Est finida 1 a 1 sa partida giogada eris intre sa seletzione galitziana e sa natzionale de s'Ecuador. Sos americanos ant marcadu cun Calle e carchi minutu a pustis est arribadu su gol de Pereira. Est istadu un'esitu isportivu, giai chi sos periodicos ecuadorianos ant faeddadu de paregiu chi balet una vitoria, e finas de publicu, cun unas 20.000 pessones in s'istadiu e una pertzentuale de audientzia televisiva de su 20%. S'islogan prus ascurtadu in su campu e in sos caminos de A Corunha, agabbada sa partida, est istadu _Una natzione, una seletzione_. [_gmr_] + + + + + +## Ambiente in perìgulu + +Bissente Migaleddu, dotore e ispetzialista in radiologia, istudiosu de sa salude, autore de medas publicatziones internatzionales, s'interessat de sa relatzione intre ambiente e salude e est referente de s'assotziu "Meigos pro s'ambiente" e consulente sientificu de su WWF. + +Cale est sa situatzione de sa Sardigna como? +Si tenimus in conca s'idea de una Sardigna sena contaminada, tocat de la cambiare. Istudios epidemiologicos de su 2006 ammustrant datos preucupantes subra de sa mortalidade pro tumores in degheoto areas sardas, su prus industriales. + +Devent ponnere unu termovalorizadore in Otzana; custu a la podet peorare sa situatzione? +Otzana e totu sos logos a inghiriu non tenent sa matessi cunditzione che a Porto Vesme, Portu Turre e Sarroch; in su tzentru de sa Sardigna s'industria chimica est moida prus in ritardu e giai in crisi, duncas sena tennere su tempus e sa fortza pro imbrutare totu su logu. B'at carchi datu chi non torrat pro sos linfomas non Hodgkin e custu cheret narrere chi non devimus sighire a faghere isballios. + +Ite b'at de isballiadu in unu termovalorizadore chi brusiat arga? male a sa salude faghet? +Faghet male a sa salude e a sa butzaca: a sa salude ca, cun sas emissiones, ispartzinat diossinas, furanos, CO2, ossidos de Z, atzidu cloridricu e fluoridricu, policlorobifeniles o PCB, metallos graes (arsenicu, berilliu, cadmiu, prumu, cromomercuriu e ateros 19) e, in prus, pruere minudu finas a prus pagu de 0,1 micron de diametru. + +E ite dannos faghent? +Medas de custas sustantzias sunt connotas ca faghent bennere tumores. Unu termovalorizadore che a su de Otzana ispartzinat diossinas, duncas sustantzias cantzerosas, comente podent faghere otighenta migia veturas sa die: una cantidade chi currispondet, semper in una die, a sa chi s'OMS (Organizatzione Mundiale de sa Sanidade) carculat comente possibile pro una populatzione de unu millione e chimbighentamigia pessones! Tando devimus firmare totu sas ateras atividades chi produint diossina. + +Ma, a su nessi non bidimus muntonargios? +E inoghe gente meda s'est isballiende, ca, sende chi non bidimus sos fumos tossicos, brusiende s'arga la faghimus creschere in volumene ca si ligat s'ossigenu chi b'at in s'aera. +In prus, abbarrant chinisas e fangos tossicos e perigulos pro sa salude chi diant custringhere a aprontare muntonargios ispetziales chi costant meda. + +E tando, ite nde faghimus de s'arga? +Sa politica chi s'Unione Europea favorit est sas R: Risparmiu, Ritziclu, Reimpreu, in particulare diferentziende s'arga dae s'incumintzu. In custa manera, podimus faghere finas economia: s'impiantu de Mores, chi trasformat s'arga in cuntzimu, pro como, e sena abbenenare a nemos, dat trabballu a binti pessones: pagu prus o mancu sos chi diant trabballare in su termovalorizadore. Ma si faghent custu impiantu in mesu de sa Sardigna, sos ateros s'ant a devere firmare, ca sa mannaria de s'istabilimentu de Otzana e de Casteddu cheret aga meda e de cussa indiferentziada. E tando b'at a cherrere de la batire dae foras. + +E pro torrare a su contu de sa butzaca? +Prus chi no unu contu, est una befa: in s'istadu italianu sos chi brusiant arga, minetzende sa salude de sa gente, sunt premiados cun dinare chi li damus totus; in sa bulleta de sa lughe b'at una tassa chi nois pagamus pro agiuare sa produzione de s'energia dae fontes rinnovabiles ma custu dinare est dadu su prus a sos chi brusiant arga, carbone e ateras sustantzias perigulosas. S'annu coladu si nch'ant leadu belle 3 milliardos de euros contra a su parrere e a sas leges de s'Unione Europea. +Custas atividades, sena s'agiudu publicu, non diant resurtare economicas. + +Semus paghende pro nos ismalaidare? +In fines at a essere gasi, si custu guvernu non si detzidet a difendere sa gente onesta e chi trabballat. Pessade a cantos pastore diant perdere su trabballu, ca su late at a resurtare contaminadu. Duncas: paghende, malaidos e sena trabballu. [aon] + + + + +## Saddam Hussein impicadu + +Contrariamente a su parrere de medas istados otzidentales, francu sos IUA, e organismos contrarios a sa pena de morte, Saddam Hussein e sos ateros duos cundennados sunt istados impicados a sas 4 ora italiana de oe 30 de nadale, in Bagdad, in sa zona birde controllada dae sos Americanos. +No ischimus si at a essere una cundenna chi at a giughere sa paghe, in fines, in Iraq, o si at a essere un'atera ocasione de gherra. De seguru no at a essere prantu dae Curdos e Isciitas, semper pessighidos dae su ditadore. [red] + + + + +## Como sunt 23 sas limbas de s'Ue + +S'adesione de Romania e Bulgaria e s'intrada de su gaelicu de s'Irlanda comente limba ufitziale at a giughere a 23 su numeru de sas limbas ufitziales de s'Unione Europea giai dae su mese de ghennargiu 2007, e sa Cumissione Europea est pronta cun tradutores e interpretes noos. Su cumissariu de Educatzione, Formatzione e Multilinguismu, Jan Figel, at dadu su benebennidu a custas tres limbas chi ant a afortire sa "diversidade de limbas" in sa UE e at agiuntu "est una richesa pro totus". "Sa promotzione de custa diversidade est una prioridade manna pro sa Cumissione Europea". Paris cun custas limbas sunt oramai coufitziales dae ocannu su catalanu, su bascu e su galeicu etotu. Sa cuntentesa de su Cumissariu europeu faghet isperare chi b'apat un'apertura semper prus mannas finas cun sas ateras limbas minoritarias. [_zls_] + + + + +## Finas sos Vènetos cherent su bilinguismu + +Sos venetos diant cherrere chi a sa minoria issoro bengiat reconnotu su status de limba. A sa matessi manera de su friulanu. "Su venetu no est unu dialetu - narant issos - ma una limba romanza impreada dae carchi millione de pessones in ses istados diferentes dae Bergamo a Gorizia, ma finas in Trentinu, Lombardia, Istria e Dalmazia, cun focolares in Romania, Brasile e Messicu. Est reconnotu dae s'Unesco e s'Unione Europea at chircadu de la tutelare a livellu regionale". +Sos autonomistas luego ant a ponnere su sigillu a sa lege chi previdet s'insegnamentu de sa limba issoro in sas iscolas e s'impreu in sos ufitzios publicos. Su provedimentu legislativu de su 2007 at a dare oportunidades a su venetu finas in ambitu produtivo e cummertziale. Etichetas in limba, signaletica istradale, programmas radiu-televisivos e s'ora de "marilenghe" (comente issos mutint sa limba issoro) in iscola. + +Sos venetos ant giai gherradu meda pro otennere s'inserimentu de s'idioma issoro in sa lege 482 ma galu no ant otentu reconnoschimentu perunu mancari chi su venetu siat impreadu a livellu orale in totue, in sas butegas, in sas universidades, in sas domos e finas in sos Cussigios provintziales e regionales. «Su 90% de sos Venetos - narat Luca Zaia, vitzepresidente de sa Regione Venetu - iscriet, faeddat e, mescamente, pessat in venetu. Est una limba presente in cada istratificatzione sotziale». +" Sa limba veneta - narant sos autonomistas - mescamente in sa variedade venetziana, est ativa dae seculos e difusa gratzias a sos cummertzios de sa Republica Serenissima, mescamente in su Rinascimentu, diventende in su tempus coladu una de sas limbas francas de unu cantzu mannu de su Mediterraneu. Tenet una produtzione literaria discreta e est istada semper preferida a su latinu in sos atos ufitziales". +Sa Lega cheret sighire duncas s'essempru de sos friulanos "Sunt sos giovanos chi nos sunt dimandende sa legitimatzione, ca su Venetu no est una limba morta ma bia e digna de aere un'academia de sa Crusca sua, ma Roma - sighit Zaia - non nos dat nen federalismu nen autonomia nen limba. Pro como non tenimus sos numeros in Cussigiu regionale ca non b'at su cunsensu, mescamente de sos partidos de s'Unione, ma credimus chi sa causa de sa limba si balet sa gherra chi cherimus faghere e l'amus a sighire". /bmr/ + + + + +## Sos asturianos punnant a su domìniu .ast + +Sos internautas asturianos recramant su dominiu .ast comente signale de identidade de sa comunidade asturianofona in sa rete. Cun custu iscopu unu grupu de internautas ant in pessu creadu su _Ensame pol puntu AST_, una comunidade dae in ue faghere a cumprendere chi cumbenit a identificare sas paginas iscritas in asturianu suta de custu dominiu. Ponende fatu a s'esempru de sa creatzione de su dominiu.cat a sa fine de su 2005 custu grupu de internautas cheret amustrare sa presentzia de sa limba e cultura asturiana in sa rete tramite sa naschida de custu dominiu. Su _Ensame pol puntu AST_ at cumintzadu una campagna in sa rete in ue tramite un'imagine si recramat s' istitutzione de custu dominiu. [_gmr_] + + + + +## Maliki: Saddam est un'afare internu irachenu + +Su primu ministru isciita de Iraq Nuri al-Maliki est istadu craru, a propositu de sa cundenna a Saddam Hussein, infurcadu su 30 de nadale coladu: «est una chistione interna irachena e interessat petzi a nois». L'at naradu in ocasione de sa tzerimonia pro su de 86 anniversarios de sa formatzione de s'esertzitu irachenu. +At agiuntu chi sa cundenna de su ditadore no est istada una detzisione politica ma su resurtadu de unu protzessu giustu. +Maliki at minetzadu de «cambiare» sas relatziones cun sos istados e sos organismos internatzionales chi ant criticadu sa cundenna a morte de Saddam narende: «In ue nche fiant a s'epoca de sos crimines de Halanja e de Anfal, in ue ant impreadu sas armas chimicas, cun mortes de massa e in fossas comunas? Pro ite, tando, no amus intesu sa boghe issoro»? [red] + + + + +## Sos pitzinnos, sa parte dèbile de sa limba. + +Su 6 de ghennargiu coladu, in Biddamanna, b'at apidu sa premiatzione de su Cuncursu "Iscrie una Litera a sos Tres Res", riservadu a sos piseddos de s'Iscola Elementare de sa Sardigna. Su cuncursu est crompidu giai a sos 15 annos: 15 editziones cun una media de literas imbiadas a sos Tres Res de unas 600 cada annu. In totu prus 8000 literas in sardu, dae deghians de biddas sardas, in ue sos alunnos, a bias agiuados dae sas maistras, manifestant sos sentimentos issoro pro su mundu de oe. Unas 1500 literas sunt istadas publicadas finas in 15 libros. +In custos 15 annos amus assistidu, a pagu a pagu, a una trasformatzione de su mundu linguisticu de sos pitzinnos nostros e de s'iscola: sunt essidas a campu sa Lege 26/97, sa Lege 482/99, e su sentimentu in favore de sa limba est creschidu. Diat parrere totu positivu, tando. Ma... +Ma in s'iscola sa limba sarda no est essida dae s'isperimentalismu, dae proas episodicas chi sunt meritu de sos maistros chi galu bi creent. +Ma in s'iscola sa limba sarda no est su mediu pro imparare ateras materias. +Ma in s'iscola, sos progetos finantziados dae sas Leges numenadas in antis, a su solitu s'interessant petzi de argumentos segundarios. +Ma in sas familias est s'italianu chi est semper prus presente e imparadu, mescamente dae sas femineddas. +Ma sa limba faeddada est peorende semper de prus comente calidade, currumpida dae sas interferentzias de s'italianu. +Ma in sa sotziedade e in su territoriu, in sos medias, su sardu est presente pagu o nudda. +Ma sos intelletuales e sos iscritores chi contant in su panorama literariu preferint a iscriere in italianu. +Ma est binchende sa moda de ponnere sa limba sarda in sas manifestatziones culturales petzi pro dare unu "sabore" locale particulare, in sos "titulos", cando chi totu su restu est in italianu. +Ma est prevalende su localismu linguisticu, sena contare chi podimus cuntrastare sa fortza de s'italianu petzi aunende*nos comente limba, totu sa limba: su sardu, non sa limba de cada bidda a sa sola. +Ma, ma... pro ite est capitende chi sa limba nostra, cun milli annos de istoria, arriscat de si perdere in pagu tempus? +Ca mancat s'idea chi su sardu est sa limba de s'identidade nostra, chi petzi nois Sardos la podimus praticare e afortire, chi lu devimus faghere deretu, sena isetare chi cras siat megius. +Ca mancat una politica linguistica coerente de su guvernu sardu, chi pongiat sa limba comente orizonte de sa pratica politica sua, comente faghent Catalanos, Bascos, Galitzianos e ateros. +Ca sa limba est mediu de comunicatzione, mediu de identificatzione, depositu culturale: tres cosas in una. Nois semus Sardos ca "semus" sa limba. E si non colamus sa limba a sos figios e nebodes nostros, arriscamus de no esistire prus comente Sardos. Sa fortza de una limba si medit cunforme a comente e cantu colat dae una leva a s'atera. +Tando, diat tocare chi sa limba sarda siat obrigatoria in sas iscolas, dae sa de s'infantzia a s'universidade. A dolu mannu, custa est un'idea de pagos. E totus parent imbriagos petzi de italianu e de inglesu! + + + + +## S'Onu contra a sa pena de morte + +A pustis de sa cundenna a morte de Saddam Hussein, como su segretariu de s'Onu pedit de suspendere sa cundenna a sos ateros duos Barzan Ibrahim al Tikriti e Awad Hamed al Bander. +Su segretariu generale invitat cun fortza su guvernu irachenu a suspendere sas esecutziones de sos chi diant podere essere impicados luego. Su capu-gabinete de Ban Ki-moon, Vijay Nambiar, at imbiadu una litera a su rapresentante irachenu in s'Onu chi cunfirmat sa positzione de su segretariu generale chi aiat giai apogiadu s'apellu de de s'Artu cumissariu pro sos deretos umanos, Louise Arbour, pro no impicare so duos co-imputados de Saddam. [red] + + + + +## Mèssicu: violèntzia contra a sas fèminas + +Sa lege, aprovada cun 106 votos in favore e unu contrariu, cheret tutelare su deretu de sas feminas e de sas pitzinnas a una bida libera dae sa violentzia, cumintzende dae sa creatzione de su Programa de assistentzia, protetzione e eliminatzione de sa violentzia contra sa popolatzione feminile. + +Sa lege crarit sos diferentes tipos de violentzia: patrimoniale, economica, sessuale, psicologica, de sa comunidade, istitutzionale, abusos in intro de sa familia e in su traballu. Includet finas su _feminitzidiu_, neologismu imbentadu dae su movimentu feminista latinuamericanu pro sutaliniare s'aspetu politicu de sos omitzidios de sas feminas chi, in America Latina, e mescamente in Messicu, sunt arribbados a livellos allarmantes. +Unu de sos puntos prus controversos est istadu su reconnoschimentu de sa violentzia istitutzionale contra a sas feminas chi si determinat cando sas istitutziones non promovent politicas pro garantire sos deretos previstos dae sa Costitutzione. +Custa lege rapresentat unu progressu importante in unu Paisu in ue sos datos ufitziales narant chi, dae su 1995 a su 2005, sunt istadas ochiidas in media 1000 feminas cada annu. Ciudad Juarez est sa tzitade messicana simbulu de su feminitzidiu. Belle totu custos delitos, comente denuntziat su Raportu 2006 de Amnesty International, sunt abbarrados impunidos, a s'ispissu pro sa cumplitzidade de sas autoridades istatales e federales. +Sa normativa noa s'integrat cun sa lege pro sa paridade intre sos generes in vigore dae austu de ocannu e ponet su Messicu, a su mancu dae unu puntu de bista legislativu, a s'avanguardia intre sos Paisos latinuamericanos. [csc] + + + + +## Balcanos: sos pregiudìtzios contra a sas fèminas + +Cale est s'imagine de sa femina difusa dae sos medias in sos Balcanos a pustis de sa gherra? Si l'at pregontadu in un'istudiu presentadu in Belgradu in custas dies MediaCentar, unu tzentru de chirca istituidu in Sarajevo in su 1995 pro promovere su giornalismu professionale in Bosnia-Erzegovina. +Sa chirca "Istereotipos: sa rapresentatzione de sa femina in s'istampa de s'Europa sud-orientale" at esaminadu pro un'annu sos giornales prus importantes in Albania, Bosnia-Erzegovina, Bulgaria, Croatzia, Matzedonia e Serbia. +Sos resurtados, publicados in unu documentu de 300 paginas, evidentziant chi in su 80% de sos articulos, in totu sos temas afrontados, sunt sos omines a essere rapresentados, sas feminas cumparent petzi in sas setziones dedicadas a s'intratenimentu, a sa moda o a sa televisione. Narat s'istudiu chi sos medias de s'Europa sud-orientale emarginant sas feminas finas in sos articulos subra de setores e professiones feminiles, comente s'assistentzia sanitaria, s'educatzione e s'amministratzione locale. +Un'ateru puntu criticu essidu a campu dae sa chirca est chi sas feminas sunt pagu rapresentadas finas in intro de sas redatziones, in ue belle mai ocupant ruolos de responsabilidade. [csc] + + + + +### 29/07/2011 + +## EDUCAZIONE E BILINGUISMO + +### _Autore:** Miguel Siguan / William F. Mackey **| Pagg. 224 | F.to 15x21 cm | € 16.00_ + +#_ papiros_ + + +## Libros noos «Kosovo» + +PARTE I MORIRE PER PRISTINA? + +Paolo QUERCIA - **Il Kosovo in bilico** +Fabio MINI - **Buco nero, Stato mafia e/o Stato canaglia** +Manfredo FANTI - **Cinque scenari di crisi o di guerra** +Franz GUSTINCICH - **Tornano le milizie albanesi** +Alfonso DESIDERIO - **L'arma segreta del Kosovo** +Rosario AITALA - **Pristina capitale delle mafie** +Gian Pietro CALIARI - **Re Onu e nudo** +Emanuela C. DEL RE - **Quanto costa lo status** + +PARTE II SERBI versus ALBANESI + +Milivoje MIHAJLOVIC´ - **Che cosa vogliono i serbi** +padre LAZAR - **Geostrategia dei monasteri** +Albin KURTI - **Ne Serbia ne Unmik** (in appendice una scheda di Paolo QUERCIA - **Quale bandiera per il Kosovo?**) +Hashim THACI - **Belgrado vuole un Bantustan per gli albanesi** +Agim CEKU - **Manifesto del Kosovo indipendente** +Eno TRIMCEV - **Dalla _kulla_ al parlamento** + +PARTE III ALTRI BALCANI + +Miodrag LEKIC´ - **Dove va il Montenegro** (in appendice una scheda: **Italiani e montenegrini, vicini e lontani**) +Dario D'URSO - **L'insostenibile leggerezza della Bosnia-Erzegovina** +Christian SCHWARZ-SCHILLING - **"Per il Kosovo si poteva aspettare"** +Irene ZISSIMOS - **Il caso Tracia** +Victor RONCEA - **Mosca infiltra il buco nero chiamato Romania** +Federico EICHBERG - **Il mosaico dei Balcani: grandi utopie e piccoli Stati** + + + + +## Eminentia interruptus + +de Alfred Bosch + +Su Vaticanu t'at invitadu a sas dimissiones e tue as rinuntziadu a sa mitra de archipiscamu de Varsavia. In sa cara tua, Stanislaw Wielgus, amus bidu sas lagrimas internas de chie galu non creet a su chi l'est capitende, e chi est abbaidende totu sa bida sua, fata de pregadorias, curias e capitulos, chilivrada dae una pantasima de su passadu. Sos collegas tuos ant chircadu de t'iscusare: nat chi unu 10% de sos preideros, in antis de essere pastores de animas fiant ispias e nat chi t'ant obrigadu a collaborare cun minetzas, pressiones e boghes. Ma milli istrapatzadas non giustificant binti annos faghende a giaganeddu isleale, prus chi no ateru si tenimus in contu chi in custos binti annos b'aiat una gherra decrarada intre funtzionarios e sutanas, gherra chi at lassadu calicunu preideru a buca a terra cun una balla in conca. Tue, in prus, aias negadu totu finas chi sa beridade no est essida a pigiu, e totus amus ischidu chi, suta su numene de Gris, ses istadu informende su regimene comunista de sos cumpangios tuos de missa. Tropu pro unu paisu che su tuo. Sa Cresia non si podiat assugetare chi tue, connotu como comente s'archispia de Polonia, esseres intronizadu dae unu paba chi aiat fatu parte de sas gioventudes hitlerianas e chi aiat gherradu in sa Reichswehr. Mi dispraghet meda, eminentia interruptus, ma lu cumprendo. Diant essere torrados in bida totu sos dimonios de su patu nazi-sovieticu chi ant isperradu sa patria tua, e s'erentzia de Wojtyla si diat essere issaculada in sa tumba. [trad. gld] + + + + +## Sa Cumissione Europea e su càmbiu climàticu + +Sa Cumissione Europea, riunida eris in Brussel, at propostu a sos 27 Istados chi nde faghent parte, de si cumpromitere a reduire, minimu de unu 20%, s'emissione de gassos contaminantes responsabiles de su caentamentu de su praneta, dae inoghe a su 2020. Totu custu est pensadu pro intentare de evitare una degeneratzione de su cambiu climaticu cara a una catastrofe ecologica e economica. + +"Sa UE devet ghiare su mundu a una rivolutzione industriale noa", at afirmadu su portughesu Jose Manuel Durao Barroso, presidente de sa Cumissione Europea. Su pianu europeu prevedit una ridutzione de unu 20% de su consumu de energia e un'aumentu de sa produtzione de energias rinnovabiles, minimende in custa manera sa dependentzia dae su petroliu. Sena las racumandare, sa cumissione at dadu importantzia a sas tzentrales atomicas, comente fonte alternativa de energia. + +Unos cantos istudios sientificos reghentes ant calculadu chi pro un'aumentu de sa temperatura media de su pianeta de 2 grados, su dannu economicu est de unu 20% de su prodotu internu lordu (PIL). Oe in die sa temperatura media est de 0,6 grados superiore a sa de sos annos pre-industriales e est creschende de 0,2 grados ogni decada. Sos paisos de sa UE prus dannados diant essere sos meridionales e sos de s'area mediterranea, chi diant bidere arruinada s'industria turistica e sa produtzione agraria. + + + + +## «Serrare Guantánamo, como!» + +Su 11 de ghennargiu est cumintzada sa campagna de Amnesty International pro pedire a sas autoridades de sos Istados Unidos sa serrada de su tzentru de Guantanamo, in Cuba. +Dae su 11 de ghennargiu de su 2002, in su tzentru de detentzione gestidu dae sos Istados Unidos sunt istados trasferidos 775 presoneris de prus de 45 natzionalidades, oe 400 sunt galu in presone sena acusa nen protzessu. +«Sa detentzione issoro est illegale» at decraradu Irene Khan, segretaria generale de Amnesty International. «Guantanamo est su tzentru de una rete de presones segretas e de trasferimentos illegales de presoneris chi sos Istados Unidos ant estesu a su mundu, cun sa cumplitzidade de ateros guvernos, includidos sos europeos, de s'Oriente Mediu e de s'Àfrica de su Nord. Torturas, umiliatziones, discriminatzione e minispretziu pro sos tratados internatzionales, belle semper in una cunditzione de impunidade, ant caraterizadu sos chimbe annos de s'istoria de Guantanamo». +Adesiones a sa campagna «Serrare Guantanamo, como!» sunt arribbadas dae tottu su mundu e manifestatziones de protesta sunt istadas fatas in Washington, Tokio, Tunisi, Tel Aviv, Asuncion, Londra, Madrid, Copenaghen, Parigi, Roma e in medas tzitades italianas. + + + + +## Master de Tradutzione e Comunicatzione in limba sarda + +Seletzione Publica pro Titulos e Esamenes pro sammissione a su Master de Tradutzione e Comunicatzione in Limba Sarda Promovidu dae su Cunsortziu Universitariu de sa Sardigna Tzentrale, Nugoro in collaboratzione cun sa Universidade Autonoma de Bartzellona + +Pro sa formatzione de 30 pessones espertas in tradutzione e comunicatzione in limba sarda . + +Su Cursu at a essere fatu in Nugoro, pro 320 oras, dae freargiu a lampadas de su 2007 . +Sas pessones ammintidas in su Cursu non pagant nudda pro frecuentare sas letziones. Si devet petzi pagare una tassa de iscritzione de 272 euros e, a sa fine de su Cursu, unu cuntributu de 175 euros pro sa cunsinna de su Titulu. +Sa frecuentzia est obrigatoria. + +Pro leare parte in su Master, sos candidados devent essere laureados in cale si siat facultade, e decrarare, in sa dimanda, de connoschere sa limba sarda orale e iscrita e a su nessi una limba istrangia, chi una siat inglesu, ispannolu, frantzesu, catalanu, tedescu, e de tennere pratica bastante in su manigiu de sos elaboradores eletronicos, de programas de tratamentu de testos e de navigatzione Internet. + +Pro essere ammintidos, sos Candidados devent colare una prova iscrita e orale e presentare titulos eventuales e curriculum vitae. + +Sa dimanda pro leare parte in su Master bolet fata in su modulu chi si podet riterare in sa segreteria de su Master, Cunsortziu Universitariu de Salaris 18, Nugoro, tel. 0784-244704/244704, o si podet iscarrigare dae su situ: www.consuninuorese.it Intro de mesudie de su 30 ghennargiu 2007, sa dimanda bolet cunsinnada a manos (no imbiada cun sa Posta) a: Cunsortziu Universitariu, Salaris 18, Nugoro. + + + + +## Cuncursu Lawrence: limba ei, ma inglesa. + +Urtimamente sa Provintzia de Casteddu at leadu un'initziativa de importu culturale particulare: su Cuncursu de literatura de biagiu intituladu a D.H. Lawrence, s'autore de _Sea and Sardinia_. Tenet duas setziones, una de narrativa e s'atera dedicada a sos istudios. Sa operas in cuncursu podent essere iscritas in italianu e in... inglesu. No in sardu chi est sa limba de sa Sardigna e finas de sa Provintzia de Casteddu, si est beru chi luego diat devere abberrere un'isportellu linguisticu cunforme a sa lege 482/99. Comente mai? Ca in sardu non b'at operas chi tratant su tema? Si custu esseret beru, pero diamus devere tennere sa possibilidade chi su sardu siat sa limba de operas de "biagiu", ponende*lu in cuncursu. + +Non bastat. Cun su patronadu de sa RAS, in custas dies coladas ant distribuidu de badas cun totu sos cuotidianos una calendariu chi faeddat de sos Progetos POR, in italianu e in... inglesu. Ma no in sardu! Finas sa RAS devet istituire s'isportellu linguisticu suo cunforme a sa lege 482/99, at adotadu sa LSC. + +Comente mai s'esclusione de su sardu? Esterofilia, cumplessu de inferioridade, sos efetos de sa mundializatzione a dannu de sa limba nostra? Isseberade bois. +De seguru, in ambos duos casos, est un'ocasione perdida pro presentare in manera ufitziale sa limba nostra. + + + + +## Su giornalista de origine armena Hrant Dink ochìidu + +Chenabura mangianu, a ora de sas 11, in Istanbul, est istadu ochiidu Hrant Dink, de origine armena, connotu meda ca aiat semper criticadu su negatzionismu de s'isterminiu armenu de 90 annos como, ghiadu dae su Guvernu turcu de tando e mai reconnotu. Pro custu fiat istadu finas cundennadu in su 2005 a ses meses de presone, cunforme a s'art. 301 de su codighe penale chi pessighit pro "atentadu a s'identidade turca" chie si siat chi faeddet de genotzidiu de sos Armenos. +Dae annos fiat istadu minetzadu pro sas positziones suas e protzessadu prus de una bia. Sende chi s'atentadu mortale est istadu cundennadu dae su primu ministru turcu Erdogan, sunt in medas sos chi acusant sos setores prus de destra e antiarmenos de sa responsabilidade de sa morte: «In Turchia, b'at fascistas bastantes, macos, assassinos chi tenent sos ogros prenos de odiu pro s'ateru», a su chi at naradu Ahmet Insel, diretore de sa rivista politica Birikim. E Ahmet Sever, presidente de su grupu de comunicatzione turcu cun s'Unione Europea, at decraradu chi «Si tratat de un'atentadu chi noghet a sa comunidade turca e armena e cumpromitit finas sas relatziones cun s'Europa». Cun sas matessi acusa, nche fiant giai istados giutos a tribunale finas su premiu Nobel Orhan Pamuk e s'iscritora Elif Shafak. +Sa politzia est chirchende unu giovanu de unos 18-20 annos, acusadu de essere su mortore, cunforme a su chi mustrant telecameras postas a probe de su logu de su mortorgiu, suta de sa sede de su giornale Agos. [red] + + + + +## Apocalypto + +_Regia_: Mel Gibson +_Iscenegiadura_: Mel Gibson, Farhad Safinia +_Fotografia_: Dean Semler +_Interpretes_: Rudy Youngblood, Dalia Hernandez, Jonathan Brewer, Morris Birdyellowhead, Raoul Trujillo, Gerardo Taracena +_Durada_: 1h. 40' + +S'urtima pellicula de su regista australianu Mel Gibson est ambientada in su tempus de s'imperu maya. Tramite sa figura de su protagonista Pee de Giaguaru, cassadore in una comunidade de su litu, interpretadu dae s'indianu istadunidensu Rudy Youngblood, custrintu a si cunfrontare cun sa realidade ispramosa de sa tirannia, fata de sacrifitzios umanos e iscraitudine, su _film_ nos amustrat sa situatzione de decadentzia e de violentzia chi fiat crompida sa tziviltade mesoamericana in sas urtimas fases de s'edade precolombiana. S'autore de _The Passion of the Christ_ pintat un'_a fresco_ realisticu de sa fase terminale de su regnu de su "Populu de su sole", paradigmaticu de sa fine de cale si siat cultura. S'opera est in limba originale, cun sutatitulos. Pro sa realizatzione su regista at pedidu sa consulentzia archeologica de su professore Richard Hansen, diretore de su Progetu _Cuenca del Mirador_, in Guatemala, e linguistica de unos cantos indigenos yucatecos chi ant imparadu sa pronuntzia a sos atores. A sa riprodutzione de sa bida de su Yucatan de chimbighentos annos a como ant contribuidu su diretore de sa fotografia Dean Semler e s'iscenografu Tom Sanders, chi aiant giai traballadu in _Dances with wolves_ su primu e in _Dracula_ e _Braveheart_ su segundu. [_gmr_] + + + + +## Est mortu Frantziscu Màsala + +Eris est mortu in Casteddu Frantziscu Masala, poeta e romazieri in sardu e italianu. Fiat naschidu prus de noranta annos a como in Nughedu a probe de Otieri, ma istaiat oramai in Casteddu. +Est istadu professore in s'Istitutu magistrale e at collaboradu a medas rivistas e giornales. +Sas operas suas sunt istadas publicadas in ateras limbas. At iscritu finas pro sa radiu. +Su libru prus connotu est de seguru "Quelli dalle labbra bianche" publicadu in su 1968. In su 1986 est essidu su segundu romanzu suo "Il Dio Petrolio". In su 1989 est essidu in limba sarda "S'istoria". +In su 1993 sas editziones Alfa ant publicadu totu sas operas suas in tres volumenes. +At collaboradu a longu cun su mensile bilingue Nazione sarda, at semper gherradu pro su reconnoschimentu e promotzione de sa limba sarda. [red] + + + + +## UE: irlandesu ei, sardu nono + +In s'Unione europea, sunt ufitziales, minores o mannas chi siant, 23 limbas: bulgaru, tzecu, danesu, estone, finlandesu, frantzesu, gregu, inglesu, irlandesu, italianu, letone, lituanu, maltesu, neerlandesu, polacu, portughesu, rumenu, islovacu, islovenu, ispagnolu, isvedesu, tedescu e ungheresu. Custu cheret narrere chi sos atos e sos documentos printzipales ant a essere bortados in custas limbas e chi sos sitos ufitziales de sa Ue ant a tennere contu de custa variedade de espressiones. +De acordu cun su guvernu ispagnolu, unos cantos testos ant a essere bortados in catalanu/valentzianu, bascu e galitzianu. +Est craru chi su criteriu chi binchet in sa Ue no est sa cantidade de sos faeddadores ma sa "istatualidade" de sas limbas, su fatu chi siant ufitziales de un'Istadu. S'irlandesu, difatis, dae sa 1a die de custu ghennargiu est limba de sa Ue, ca est ufitziale in Irlanda, sende chi no est faeddadu dae prus de 200.000 pessones. Su catalanu, sa galitzianu, su sardu sunt limbas faeddadas dae milliones de pessones, ma non sunt ufitziales, espressiones de un'Istadu. Evidentzia manna de su fatu chi sa Ue est un'unione de istados e non de populos! +E ite li podimus faghere? +Su lussemburghesu, limba natzionale de Lussemburgu, e sas limbas regionalies de unos cantos Istados membros, comente su gallesu, su sami, su sardu o su bretone, non sunt istadas propostas dae sos guvernos istatales rispetivos comente limbas ufitziales de sa Ue e duncas nch'abbarrant in foras. Forsis nois Sardos diamus podere gherrare pro essere ufitziales in Europa, gherrende comente ant fatu catalanos, bascos e galitzianos pro "fortzare" su guvernu ispagnolu a otennere dae sa Ue una rapresentatividade pro custas tres limbas. E forsis diamus podere cumbinchere su guvernu italianu a operare in favore nostru in intro de sa Ue. + +Ma pro ite e comente? Ma cun cale fortzas nos movimus? Cun cale cara pedimus de essere presentes in Europa si non semus mancu presentes in Sardigna? si est sa Regione Sarda etotu chi no est mustrende perunu interessu a ponnere su sardu ufitziale in totue, in cada ambitu e impreu, mancari sas leges lu cunsentant? si est sa Ras sa prima a pessare petzi a s'inglesu, lassende a unu chirru su sardu? + + + + +### 29/07/2011 + +## LA SOVRANA E LA CAMERIERA + +La Sardegna tra sovranita e dipendenza + +### _Autore:** Gianfranco Pintore**_ + +_F.to 14x21 cm | __Pagg. 128 __|__€ 11,00_ + +In questo breve e agile saggio, Gianfranco Pintore esamina le vicende dell'autonomia sarda, le resistenze dei partiti, le loro complicita con il centralismo, il sospetto innamoramento per il federalismo, ma anche la voglia di sovranita che anima i sardi. E fa una proposta. + +#_ papiros_ + + +## Acordu pro sa formatzione de unu Guvernu de unidade natzionale + +Su partidu Al Fatah, de su presidente Mahmud Abbas (Abu Mazen), e su Movimentu pro sa Resistentzia Islamica Hamas, chi est guvernende, sunt arribbados a un'acordu pro sa formatzione de unu Guvernu de unidade natzionale, cunforme a sas informatziones dadas dae su Fronte Democraticu pro sa Liberatzione de sa Palestina a s'agentzia Maan. +Cunforme a custas informatziones, sas partes diant essere arribbadas a un'acordu in 5 puntos pro sas sistematzione de sos territorios palestinesos: formatzione de unu guvernu de unidade natzionale, s'ativatzione de su ruolu de s'Organizatzione pro sa Libertazione de sa Palestina (OLP), s'ativatzione de unu Cussigiu de seguresa natzionale, sa creatzione de unu Fronte de resistentzia unidu, sa democratizatzione de sos sindicados. [red] + + + + +## 2006: annu bonu pro sa tradutzione bìblica + +Sa cantidade de limbas chi tenet a su mancu unu libru cumpretu de sa Biblia est arribadu a s'agabu de su 2006 a 2426 pro sas Sotziedades Biblicas Unidas. Cando, in su 2004, sas SBU aiant festadu sos dughentos annos de sos assotzios, unu 95% de sa populatzione mundiale teniat, in teoria, atzessu a sa Iscrituras in una limba chi podiat cumprendere, finas si non fiat sa limba materna. Pero su fatu chi petzi su 5% non teniat una tradutzione in sa limba materna (sos 300 milliones de pessones chi faeddant limbas "minoritarias") no at firmadu su traballu de tradutzione de sa SBU. B'at como tradutziones in 23 limbas e dialetos noos petzi in su 2006, e in deghe annos sa cantidade est artziada a 260. Dae su puntu de bista umanu cheret narrere unu resurtadu importante chi dat sa possibilidade a milliones de pessones de cumprendere sa Biblia in sa limba materna. [_zls_] + + + + +## S'Itàlia cantzellat su dèpidu de su Kènia + +Eris 23 de ghennargiu, in Nairobi, in ocasione de su Forum Sotziale Mundiale (FSM), su rapresentante de su Guvernu italianu, sa vitzeministra pro sas relatziones internatzionaleas Patrizia Sentinelli at aprovadu su regulamentu de atuatzione de s'acordu de s'Italia pro sa cantzellatzione de su depidu de su Kenia. «Su guvernu nostru at detzididu de cantzellare sos 44 milliones de euros de depidu de su Kenia, finas pro more de sas pressiones de sa sotziedade tzivile de ambos Istados» at naradu Sentinelli. +A parrere de sa Banca Mundiale, sos interventos de cantzellatzione de su depidu atuados finas a como dae s'initziativa cumintzada dae sos Istados de su G8 (initziativa Hipc) crompent a 64 milliardos de dollaros, cando chi su totale de su depidu internatzionale de s'Àfrica est galu de 200 milliardos de dolalros, e su de sos Istados chi si sunt isvilupende nche brincat sos 2700 milliardos de dollaros. [red] + + + + +## Iscontros armados intre Hamas e Fatah + +Contrariamente a su chi aiamus iscritu su 24 coladu, s'acordu intre Hamas e Fatah pro sa formatzione de unu guvernu de unidade natzionale est a largu galu dae essere atuadu. Antis, sunt aumentende sas ocasiones de disacordu e de iscontru si est beru chi in sas urtimas bator dies, in Gaza e in Cisgiordania, b'at apidu 28 mortos in sa "gherra" chi oponet sas organizatziones palestinesa prus mannas: sa prima, Hamas, chi cumandat su Guversu, sa segunda. Fatah, chi tenet Abu Mazen comente presidente de s'Autoridade palestinesa. +Ambas partes faghent apellos a ponnere a un'ala sas armas, ma in pratica nemos ponet in mente. +Surtimu tentativu de ponnere sas paghes est de s'Arabia saudita: dominiga sero at propostu una riunione de paghe in sa Meca, presiedida dae re Abdullah. Ma finas s'Egitu est chirchende de agiura sos Palestinos a si ponnere de acordu. [red] + + + + +## Nàufragat unu mercantile + +Eris sero sa Sierra Nava, unu mercantile de 70 metros, s'est arenadu in sa praja de Getares de Algeciras , in su sud de Ispagna, a probe de su Parcu Natzionale _Estrecho_: un'area marina tutelada a curtzu de Gibilterra. Su gasoliu at incuinadu 4 km de costera in intro de s'area. Sa nae giughiat unas 350 tonnelladas de carburante in 4 serbatojos, ma unu ebbia at tentu dannos. Sa causa de custu intzidente est su tempus malu: su bentu forte e sas undas nche l'ant ispinta a chirru de una praja in ue s'est arenada. Su cargu, fatu in Hong Kong in su 1991, isbentulat bandera panamensa. Sos 14 membros de s'echipagiu si sunt sarvados pro more de sa Guardia Costiera. [_gmr_] + + + + +## Clima: sa Terra est semper prus caente + +Sas cosas sunt andende peus de su chi si pessaiat. Pustis de su raportu de sa Cumissione europea e finas de sa relatzione de su cussigeri economicu de su primu ministru britannicu Tony Blair unu documentu nou, importante meda, narat chi su praneta nostru est semper prus caente. Oramai sas dudas sunt pagas subra s'efetu chi sos gas provocant a su clima. In su raportu chi ant in pessu cumpiladu, sos espertos de su Comitadu interguvernativu de sas Natziones Unidas subra sos cambiamentos climaticos (Ipcc) narant cun craresa chi su diossidu de carboniu est sa causa prima de sa creschida de sas temperaduras. Su documentu at a essere presentadu chenabura in Parigi, in s'agabu de s'addoviu mundiale subra su clima. Su giornale britannicu _The Indipendent_, chi at dadu sas primas indiscretziones subra su documentu, narat chi sos resurtados de s'istudiu de s'Onu sunt prus malos de su chi si podiat pessare. [_zls_] + + + + +## Clima: 46 Istados pedint una 'Onu de s'ambiente' + + + + +## UE: irlandesu ei, sardu nono + +In s'Unione europea, sunt ufitziales, minores o mannas chi siant, 23 limbas: bulgaru, tzecu, danesu, estone, finlandesu, frantzesu, gregu, inglesu, irlandesu, italianu, letone, lituanu, maltesu, neerlandesu, polacu, portughesu, rumenu, islovacu, islovenu, ispagnolu, isvedesu, tedescu e ungheresu. Custu cheret narrere chi sos atos e sos documentos printzipales ant a essere bortados in custas limbas e chi sos sitos ufitziales de sa Ue ant a tennere contu de custa variedade de espressiones. +De acordu cun su guvernu ispagnolu, unos cantos testos ant a essere bortados in catalanu/valentzianu, bascu e galitzianu. +Est craru chi su criteriu chi binchet in sa Ue no est sa cantidade de sos faeddadores ma sa "istatualidade" de sas limbas, su fatu chi siant ufitziales de un'Istadu. S'irlandesu, difatis, dae sa 1a die de custu ghennargiu est limba de sa Ue, ca est ufitziale in Irlanda, sende chi no est faeddadu dae prus de 200.000 pessones. Su catalanu, sa galitzianu, su sardu sunt limbas faeddadas dae milliones de pessones, ma non sunt ufitziales, espressiones de un'Istadu. Evidentzia manna de su fatu chi sa Ue est un'unione de istados e non de populos! +E ite li podimus faghere? +Su lussemburghesu, limba natzionale de Lussemburgu, e sas limbas regionalies de unos cantos Istados membros, comente su gallesu, su sami, su sardu o su bretone, non sunt istadas propostas dae sos guvernos istatales rispetivos comente limbas ufitziales de sa Ue e duncas nch'abbarrant in foras. Forsis nois Sardos diamus podere gherrare pro essere ufitziales in Europa, gherrende comente ant fatu catalanos, bascos e galitzianos pro "fortzare" su guvernu ispagnolu a otennere dae sa Ue una rapresentatividade pro custas tres limbas. E forsis diamus podere cumbinchere su guvernu italianu a operare in favore nostru in intro de sa Ue. + +Ma pro ite e comente? Ma cun cale fortzas nos movimus? Cun cale cara pedimus de essere presentes in Europa si non semus mancu presentes in Sardigna? si est sa Regione Sarda etotu chi no est mustrende perunu interessu a ponnere su sardu ufitziale in totue, in cada ambitu e impreu, mancari sas leges lu cunsentant? si est sa Ras sa prima a pessare petzi a s'inglesu, lassende a unu chirru su sardu? + + + + +## Limbafolk + +In tempus de carrasegare, in medas biddas de Sardigna, sunt semper de prus sas manifestatziones culturales organizadas dae sos entes locales o dae assotzios culturales. E semper de prus est intrende sa moda de intitulare in sardu custas manifestatziones: karrasecare (cando no est karrasekare o karrasekkare) nugoresu, karrasegare 'osinku, etc. A su solitu ponent su sardu pro "pagare" su depidu cun s'identidade, su restu in italianu chi tando faghet a beru sa parte de sa limba "importante", cando chi sa parte sarda est petzi simbolica, servit a dare unu "sabore" folkloricu a s'initziativa. +Diat parrere (s'initziativa culturale) una cosa bella e l'est. Lastima pero chi totu sa publitzidade, invitos, manifestos, francu su titulu, siat totu iscritu in italianu. Lastima chi a nemos l'importet de iscriere in sardu sighende unu minimu de regulas generales. Megius si est prenu de kapas, de acas, de apostrofos e elisiones. Megius si est su limbagiu locale; no importat si sos de foras non cumprendent o cumprendent pagu. S'importante est a afirmare chi est limbagiu nugoresu, orgolesu, bosincu, etc. In custos casos, a dolu mannu, no est sa limba chi s'est afirmende e afortende ma s'ispiritu localisticu, sa bidda. Contrarios, custos, a cada regula e a una limba iscrita pro totu sos Sardos? Ei, ca si nono a parrere de medas, su sardu perdet s'identidade sua. E cale est 'identidade sua, sa de essere limba de sa bidda? Ma tando semus perdende cale si siat possibilidade de essere limba ufitziale de su matessi balore praticu cun s'italianu: limba duncas, pro essere petzi dialetos, limbagios. Arriscamus de essere petzi una "limbafolk", pro neghe de su localismu, de su cumplessu de inferioridade chi cheret sa limba comente simbulu e non comente mediu de comunicatzione liberu, cumpretu, coerente, modernu de unu populu e non de una bidda ebbia. + + + + +## Pitzinnos Guaranì mortos de fàmene + +Duos pitzinnos Guarani Kaiowa sunt mortos de famene, e a dusinas sunt ricoverados pro malnutritzione grave. In sas dies de sa morte de sas creaturas, Valdinez Souza, impiegadu in su setore de sa sanidade e babbu de duos figios s'est impicadu dassende unu fogiu in ue aiat iscritu chi si fiat mortu ca sos pitzocheddos de sa comunidade fiant colende famene. Belle gasi, su guvernu de su Mato Grosso do Sul at minimadu s'agiudu alimentare a sos indigenos. Sa FUNASA, sa fundatzione pro sa salude brasiliana at a distribuire pacos de alimentos, ma si pessat chi siat petzi una medida temporanea. [_gmr_] + + + + + +## Etiòpia: secuestrados 15 turistas + +Duas tropas de turistas (11 frantzesos e 3 britannicos) sunt istadas secuestradas in Etiopia, in sa regione nord orientale de Afar. In mesu de custos b'at finas un'italiana. Diat dever essere Rossana Moore, mugere de su diretore de su British Council in Addis Abeba. Sa noa est istada cunfirmada dae su maridu. Sa Farnesina at cunfirmadu chi in mesu de sos turistas b'at "un'italiana cun dopia natzinalidade". Su guvernu etiopicu at dadu gasi etotu sa noa e est monitorende su logu. S'Afar est una regione de s'Etiopia chi in custu mamentu est bivende una situatzione de crisi politica, difatis, s'etnia chi b'istat, cheret s'indipendentzia dae Addis Abeba, peri cun s'impreu de sas armas. [_zls_] + + + + +## Nara·mi de prus + +S'organizatzione Meigos Sena Fronteras promovet sa campagna "Nara*mi de prus " pro pedire a sos diretores de cuotidianos e TG una informatzione prus atenta e puntuale subra de sos problemas chi in su mundu tocant milliones de pessones. + +Famene, povertade, maladias, gherras e violentzia ocupant ispatzios marginales in sos medias, comente dimustrat su raportu de Meigos Sena Fronteras subra de sas crisis ismentigadas. + +Pro su de tres annos cunsecutivos MSF, cun sa collaboratzione de s'Osservatoriu de Pavia, at analizadu s'ispatziu chi sos medias ant dedicadu a sas crisis umanitarias in su 2006. Sos datos cunfirmant chi sos medias italianos s'ocupant de cuntestos de crisis mescamente cando sunt ligados a fatos o pessones italianas e belle mai faghent connoschere sas cunditziones dramaticas de sas populatziones tziviles. + +A sa tubercolosi, chi contagiat 9 milliones de pessones e nde ochiet 2 milliones cada annu, sos telegiornales ant dedicadu in totu su 2006 3 noas. A sa malaria, chi ochiet unu pitzinnu cada 30 secundos, 6 noas (pero 4 fiant subra de sa morte de un'italianu chi fiat istadu contagiadu in Congo). In cambiu, a s'influentza aviaria, contada comente sa pandemia noa ma chi at registradu petzi 116 malaidos e 80 mortos, sos TG ant dedicadu 410 servitzios. + +Meigos Sena Fronteras invitat totus a firmare sa cartulina eletronica de sa campagna "Nara*mi de prus" chi a pustis at a essere cunsinnada a sos diretores de su TG1, TG2, TG3, TG5, Studio Aperto, TG4, TGLA7, La Repubblica-Repubblica.it, Il Corriere Della Sera-Corriere.it, La Stampa, Il Sole 24 Ore e Il Messaggero. + + + + +## Olia tòssica in Sìria + +Sas autoridades sirianas ant secuestradu a su mancu sete tonnelladas de olia tossica in sa provintzia nordorientale de Hasake, in s'ambitu de sa campagna antitrampa chi su guvernu de Damascu at cumintzadu a metade de freargiu. Unos cantos massajos cambiaiant dae birde a nieddu su colore de s'olia cun colorantes e ateros agentes chimicos, incruidos detersivos pro sabunare in terra. Carchi funtzionariu publicu complitze issoro lis daiat sos tzertificados sanitarios pro la bendere. Sas autoridades aiant giai cunfiscadu sos benes de batordighi impresarios pro trampa a s'Istadu e corrutzione in sa provintzia de Tartus. [_gmr_] + + + + +## 8 de martzu: mai prus violèntzia subra de sas fèminas + +In ocasione de su 8 de martzu, Die internatzionale de sas feminas, sa Setzione Italiana de Amnesty International proponet unas cantas initziativas e apellos pro pedire sa fine de sa violentzia contra a sas feminas. + +Sa violentzia contra a sas feminas est una de sas formas prus graes de violatzione de sos deretos umanos, chi tocat totu su mundu, siat in tempus de paghe siat in tempus de gherra. Milliones de feminas sunt iscutas, agredidas, violentadas, mutiladas, ochiidas, non tenent perunu deretu. Est istadu carculadu chi in su mundu una femina onni tres at patidu formas graes de violentzia. + +Intre sos apellos chi sa Setzione Italiana de Amnesty International proponet in ocasione de sa Die internatzionale de sas feminas, duos riguardant sa violentzia domestica e in sos cunflitos militares, su primu in Bielorussia, in ue custu fenomenu tenet dimensiones preocupantes in sa indiferentzia totale de sas autoridades, e su de duos in sa Republica Democratica de su Congo, in ue Amnesty pedit torra a su guvernu giustitzia pro sas deghinas de migias de feminas e pitzinnas violentadas dae sos militares e pro totu sas feminas mortas pro curpa de sas violentzias fatas dae componentes de s'esertzitu regulare e dae paramilitares. + +In sa campagna de Amnesty s'ammentant ateras duas situatziones emblematicas: su feminitzidiu in Messicu e sa discriminatziones contra a sas feminas in Iran. + +A sas feminas messicanas est dedicada finas s'initziativa prus importante organizzada dae Amnesty International pro s'8 de martzu, "Isetande Bordertown" , chi proponet anteprimas de su film chi contat 14 annos de omitzidios seriales de feminas in s'istadu messicanu de Chihuahua. A su dibatidu partetzipant esponentes de s'assotziu "Cherimus torra figias nostras in domo" , chi reunit sas mamas de sas feminas ochiidas in Messicu. De prus, unu apellu riguardat duas indigenas Tlapaneca, chi sunt galu isetende de tennere giustitzia a pustis de essere istadas violentadas dae cumponentes de s'esertzitu messicanu in su 2002, in s'istadu de Guerrero. + +Semper pro s'8 de martzu, Amnesty International aderit a sa campagna cumintzada dae Shirin Ebadi, premiu Nobel pro sa paghe 2003, pro collire milliones de firmas a sustentu de sa dimanda de cambiare sas leges chi discriminant sas feminas in Iran. S'urgentzia de sa campagna iraniana est sutaliniada dae s'arrestu, su 4 de martzu, de trinta feminas chi partetzipaiant a una manifestatzione patzifica in sa capitale Tehran. + + + + +## Sa limba sarda in s'amministratzione pùblica + +Eris in sa sala de su Tzentru de ispiritualidade _Nostra Signora del Rimedio_ b'at apidu unu seminariu dedicadu a sa limba sarda in s'amministratzione publica, organizadu dae s'Ufitziu de sa limba sarda de sa provintzia de Aristanis e moderadu dae Giuseppe Contini, professore emeritu de s'universidade de Casteddu, chi at bortadu in sardu s'istatutu regionale. Ant abbertu sos traballos Pascale Onida e Cristiano Carrus, presidente e assessore de sa cultura de sa provintzia. Sos interventos no fiant limitados a problemas linguisticos ma ant afrontadu finas chistiones economicas e organizativas: Vincenzo Santoro, responsabile de s'ufitziu cultura, isport e politicas giovaniles e delegadu pro sa lege 482/99 de s'ANCI, at comunicadu chi pro su chi pertocat sos isportellos linguisticos in su tempus benidore b'at a devere aere unu puntu de riferimentu, chi diat podet essere s'ufitziu de sa provintzia, chi coordinet su traballu de sas ateras biddas. Su publicu at apretziadu in particulare s'interventu de su linguista Michele Contini, professore emeritu de s'universidade Stendhal-Grenoble 3, chi at dimustradu s'impossibilidade de partzire su sardu in duas macrovariantes ebbia e at sutaliniadu s'importantzia de sa costitutzione de un'Academia de sa Limba Sarda, idea custa chi Onida at sustennidu e chi s'est impignadu a mandare a in antis. Custos sos ateros relatores: Antonina Scanu, dirigente de su servitziu limba e cultura sarda de s'assessoradu regionale de s'Istrutzione, Renato Fedele, coordinadore de su servitziu regiones a istatutu ispetziale e provintzias autonoma, Maurizio Virdis, professore de filologia romanza e linguistica sarda de s'universidade de Casteddu, Gabriele Iannaccaro, professore de glotologia e linguistica de s'universidade de Milanu-Bicocca, Carla Marcato, diretora de su Tzentru internatzionale subra de su plurilinguismu de Udine. [_gmr_] + + + + +## Deretu a una morte digna + +Eris in Granada est morta Inmaculada Echevarria. Sa gente in Sardigna e in Italia s'at a pregontare chie fiat custa femina e pro ite nde faeddamus. + +Inmaculada Echevarria fiat una femina de chimbantunu annos e dae s'edade de undighi annos sufriat de una maladia, sa distrofia musculare progressiva, chi a pagu a pagu l'at fatu perdere sa mobilidade de belle totu sa pessone. Sos urtimos deghe annos los at passados in unu letu de ispidale podende movere petzi sos poddighes de sas manos e de sos pees. Pro podere respirare, noe annos como, li ant praticadu una tracheotomia e tramite unu tubu retziat automaticamente ossigenu dae una machina. + +Sa detzisione de non sighire a dipendere dae unu respiradore chi la manteniat artifitzialmente in bida l'at leada issa etotu, de acordu cun sos dotores chi l'aiant in cura dae annos e chi l'ant acumpagnada finas a s'urtimu mamentu non faghende*la sufrire mai. Sa diretzione de su Tzentru sanitariu at giustificadu custa detzisione, "curreta e atzetabile giuridicamente e eticamente", pro rispetu a su printzipiu de autonomia de su malaidu e a su documentu de voluntades antitzipadas, amparende*si in su Cunveniu de su Cussigiu d'Europa e in una lege de s'Istadu Ispannolu, de su 2000, subra de sa protetzione de sos deretos umanos e dinnidade de s'essere umanu rispetu a sas aplicatziones de sa biologia e de sa meighina. Su Comitadu de Ètica e de su Cussigiu Consultivu de sa regione Andalusia ant dadu su parrere favorevole. + +Non si tratat de eutanasia e nen de agiudu a su suitzidiu, ma de sa retirada de "s'isfortzu terapeuticu"; si tratat duncas de no impreare unu tratamentu inutile, chi non resolvet sa maladia. Custa estt sa linia etica sighida dae totu sas pessones e organismos implicados e apogiada dae rapresentantes de rilievu de sos chi si ocupant de curas palliativas e de aspetos eticos, intre ateros: su presidente de sa Sotziedade Ispannola de Curas Palliativas, X.Gomez Batista e su presidente de su Comitadu Sientificu de sa Sotziedade Internatzionale de Bioetica, Marcelo Palacios. + +Non totus pero la pessant de sa matessi manera. Su cardinale primadu de Ispanna e archipiscamu de Toledo afirmat chi sa morte de Inmaculada est "un'atzione de eutanasia o de suitzidiu assistidu". + + + + +## Su friulanu in iscola + +In Trieste mercuris ant presentadu unu disinnu de lege in contu de istrutzione e formatzione chi previdet intzentivos a sa difusione de sas limbas de minoria. Su ddl Antonaz-Cosolini, chi at a essere aprovadu oe in sa giunta, ghiat s'iscola friulana a bias de unu plurilinguismu beru e cuncretu. Custu at a cumportare s'insinnamentu de prus de una limba comunitaria (cunforme a su chi cheret s'UE) ma finas sa definitzione de programmas chi impreent sas limbas istrangias pro s'insinnamentu de sas materias curricolares, a cumintzare dae sas superiores. Custu cheret narrere un'atera ocasione in prus pro s'inglesu e sas ateras limbas ufitziales europeas, ma finas unu giassu abertu pro sas limbas minoritarias de sa regione (su friulanu, s'islovenu e su tedescu). Sa cuncretesa de su progetu est chi sa definitzione de sos programmas e de sas initziativas didaticas no at a essere responsabilidade de sa boluntade o de s'intraprendentzia e originalidade de unos cantos professores ebbia; at a essere imbetzes s'Amministratzione regionale a definire sas linias ghia de custa modalidade de insinnamentu e de sa formatzione de sos dotzentes. Sa Regione matessi at a conferire contributos economicos pro sa programmatzione de totu cussas iscolas chi ant a introduire programmas de faghere in sas limbas minoritarias e at a istituire una Cummissione permanente pro s'insinnamentu de sas minorias istoricas. S'insinnamentu de sas limbas minoritarias, de s'italianu comente segunda limba e de sas materias curricolares in una limba comunitaria at a essere fatu dae insinnantes iscritos a un'anagrafe professionale plurilinguistica chi est istituida dae sa normativa noa. /bmr/ + + + + +## Grammàtica friulana in lìnia + + + + +## Naschit sa MIR. + +Mercuris chi benit at a naschere sa MIR, sa Radiu de Informatziones dae su Mediterraneu, su primu progetu de radiu tramite satellite fata dae radios e grustios de produtzione de su Mediterraneu de giosso. + +Su progetu est ideadu e realizadu dae s'agentzia radiofonica AmisNet paris cun Radio Student (Lubiana), Palestinian News Network (Betlemme), Radio 4 peace (Bologna), Progetto Melting Pot (Padova), Radio Ammannet (Amman) e cumpangios de Frantza, Turchia, Ispagna e Maroco. MIR cheret narrere paghe in bona parte de sas limbas islavas e propiu pro custu sa prospetiva de Mir Info Radio at a essere cussa de chie no at boghe in sas ateras radios, de chie pedit paghe e agualidade. Cun cust'isetu, MIR at a essere plurilingue, cun noas subra sas initziativas e sos movimentos de sa sotziedade in Europa e in su Mediterraneu. + +Sos temas ant a essere sa paghe, sa multicultura, intercultura e integratzione, sas chistiones de genere, sos deretos de sos migrantes, sa comunicatzione e sos medios indipendentes, sa libertade de resonare de totu, s'ambiente e sa gherra contra sas discriminatziones. At a aunire sos populos dae s'Italia a s'Islovenia, finas a sa Turchia e a su Mediu Oriente, sa Giordania e sa Palestina, a su sud finas a su Maghreb e torra in Ispagna e Frantza. + +Sos collaboradores de custu progetu ant a trabballare in rete tramite su canale satellitare, e su palinsestu de sas trasmissiones at a resurtare partzidu in setores linguisticos, pro balorizare su patrimonio linguisticu presente in cussos territorios geograficos e dare un'istrumentu a sas minorias linguisticas e a sas comunidades de migrantes chi bi sunt. + +Su canale satellitare impreadu dae MIR si basat subra su canale Hot Bird 13° E, e resurtat ragiungibile in totu s'Europa continentale e in su territoriu Mediterraneo. /bmr/ + + + + +## Initziativas 482 + +### Sa Comunidade Montana Valli Gesso e Vermenagna, dae giovia 15 de freargiu 2007 a chenabura 30 de santandria 2007 Chambra d'oc faghet unu Cursu de formatzione continua in limba otzitana pro Amministradores, Operadores de s'Amministratzione Publica e abertu finas a sos tzitadinos. Su cursu chi at a essere fatu in sos ufitzios "Il servizio della lingua occitana" in sa Biblioteca M. Silvestro de Robilante, at a durare 50 oras, parzidas in 30 de letzione frontale e 20 de tirotziniu in su territoriu. Sos insinnantes ant a partire dae sos pre-recuisitos e dae sa cualifica de cada unu pro fraigare percorsos didaticos individuales cun sa finalidade de faghere naschere cumpetentzias linguisticas solidas. Onni mercuris un'insinnante at a abbarrare a disponimentu de sos corsistas individualmente cunforme a su monte-ore e s'orariu cuncordadu. Su progetu, coordinadu dae s'Assessoradu a sa Cultura de sa Regione Piemonte, est finanziadu cun sa lege 482/99. /bmr/ + + + + +### 29/07/2011 + +## INDIPENDÈNTZIA: IL GIORNO DOPO + +Interviste e interventi sulla Repubblica di Sardegna + +### _Autore:** Silvano Reina**_ + +_F.to 14x21 cm | __Pagg. 288_ + +#_ papiros_ + + +## Autobiografia de Günter Grass + +Su libru autobiograficu de s'iscritore tedescu Gunter Grass premiu Nobel de literatura in su 1999, cun titulu originale "Beim Haeuten der Zwiebel", in ue ammitit chi a sos 18 annos fiat intradu in sas SS hitlerianas, at a essere in sas librerias de Catalugna su 12 de abrile, in sa tradutzione catalana, pro sas Edicions 62. Su titulu est: "_Pelant la ceba"._ Sa tradutzione castillana, pro totu s'Ispagna, at a essire unas cantas chidas a pustis. Cando amus a bidere unu libru traduidu a su sardu essende in antis de s'editzione in italianu? + + + + +## Fortza, eleghimus sas fèminas! + +In antis de sas eletziones politicas chi b'ant a essere ocannu in Turchia in su mese de santandria, sassotziu Ka.Der (Assotziu pro sa formatzione e su sustentu a sa candidadura de sas feminas) at cumintzadu una campagna de pressione subra de sos partidos politicos pro chi siat garantida una cuota importante de feminas in sas listas eletorales. + +Sa campagna Fortza, eleghimus sas feminas! , sustennida dae medas cuotidianos e personalidades importantes de sa bida culturale turca, si distinghet in tres mamentos. Su de unu, tenet sobietivu de ponnere satentzione subra de su problema de sa presentzia de sas feminas in politica. Cun manifestos de mustrare in totu sa Turchia, annuntzios televisivos, publitzidade in sos giornales, materiale informativu in ue si bident feminas cun mustatzos e riende suta de sa dimanda: Pro intrare in parlamentu, a essere omines tocat? . Su de duos, in lampadas, at a essere dedicadu a sa sensibilizatzione de sas cussentzias. Su de tres est dedicadu a sa mobilitatzione, at a cumintzare intre austu e cabudanni, su mamentu prus rilevante pro sa formatzione de sas listas eletorales. + +Comente at ammentadu sa fundadora de Ka.Der, Sirin Tekeli, una presentzia prus manna de sas feminas in su Parlamentu turcu est una de sas cunditziones indispensabiles pro podere colare dae sa democratzia de sos omines a sa democratzia bera . + +Pro sutaliniare sa cunditzione difitzile de sas feminas turcas b'at apidu finas sinterventu de su Parlamentu Europeu in su mese de freargiu de ocannu chi ammentat a sa Turchia chi su rispetu de sos deretos de sas feminas est cunditzione essentziale pro sadesione a sa UE. + + + + +## Limba... a pagamentu? + +Cando non cando capitat de bidere in cuotidianos e periodicos paginas intreas iscritas in sardu. Bene -diat narrere calicunu- cheret narrere chi est creschende in sos medios de informatzione sa boluntade de dare visibilidade e presentzia a sa limba sarda. +Lastima, pero, chi si tratet de ispatzios de publitzidade a pagamentu, finantziada cun fundos de sa lege 482/99. +Lastima chi custas paginas siant intituladas in italianu (Spazio finanziato dalla Legge 482/9...) comente chi non si podant narrere sas matessi cosas in sardu. +Lastima chi in custas paginas su sardu non siat postu pro faeddare de atualidade, de noas normales, ma siat dedicadu a sas traditziones, a s'istoria, etc., dende, in custa manera, un'idea de sa limba ligada a su tempus coladu e no a sa normalidade e modernidade. +Lastima chi su sardu impreadu in custos testo non sigat peruna regula istabilida, mescamente a pustis chi una regula de riferimentu b'est, sa Lsc de sa Ras de su 2006. +Lastima chi calicunu de custos periodicos apat criticadu in tempos colados sos chi iscriiant in Lsu (acusende*los chi no iscriiant in nugoresu), cando chi issos non sighint peruna regula e peruna limba, mancu nugoresa, e chi sos testos siant prenos de italianismos. +Lastima chi totu sos medias publicant in sardu petzi a pagamentu e cando agabbat su dinare torrant a publicare in... italianu. +Ma non diat tocare, a su nessi, a los custringhere, si cherent ss paginas a pagamentu, a nde pubblicare su matessi tantu NO a pagamentu e in manera costante? +Si nono, misera sa limba... a pagamentu! + + + + +## Costa de Avòriu: fèminas e pitzinnas, sas vìtimas ismentigadas de su cunflitu + +Amnesty International at denuntziadu in unu raportu nou sa dimensione dramatica de sa violentzia sessuale contra a sas feminas e a sas pitzinnas in su cunflitu in sa Costa de Avoriu. +Sorganizatzione umanitaria denuntziat violentzias de grupu, secuestros e ridutzione in iscravitudine sessuale de feminas e pitzinnas fatos dae sos cumbatentes. +«Sas feminas e sas pitzinnas, calicuna de prus pagu de 10 annos  narat su raportu  sunt sas vitimas preferidas mescamente pro motivos etnicos e politicos. Cunsideradas comente su simbulu de sonore de sas comunidades issoro, sunt violentadas finas pro las umiliare e, cun sa violentzia, umiliare su grupu issoro. De sos autores de sas violentzias, pro cantu nd'ischit Amnesty International, nemos est istadu cunsinnadu a sa giustitzia. Simpreu de sistupru est gosi mannu, sistematicu e impunidu chi tocat de pessare chi sas fortzas de seguresa guvernativas e sos grupos de sopositzione armada lu cunsiderant un'istrategia deliberada pro difundere su terrore intre sa populatzione civile.» + + + + +## Sas fèminas de su desertu + +Dae su 2 a su 7 de abrile in Tinduf, in su sud de s'Algeria, b'at a essere su cungressu de s'Unione Natzionale Feminas Saharawi (UNMS), su de chimbe. +Su populu saharawi revindicat dae unos trinta annos s'autodeterminatzione subra de su territoriu suo, su Sahara Otzidentale, ocupadu dae su Marocu in su 1976, e denuntziat sa violatzione costante de sos deretos umanos e tziviles de su guvernu marochinu. Denuntzia chi est sustennida finas dae sas organizatziones umanitarias, comente Amnesty International. +Migias de saharawis, mescamente feminas e pitzinnos, sunt ospitados in sos campos profugos allestidos in su desertu algerinu e istant in cunditziones difitziles meda agiuados dae sa solidariedade internatzionale ebbia. In custu iscenariu, sas feminas tenent una parte fundamentale ca resessint a garantire sa supraviventzia de sa comunidade e de sa cultura issoro. +Sas organizatziones de sas feminas biagiant in su mundu pro contare de su populu saharawi, de sa cunditzione de sas feminas e pro pedire s'autodeterminatzione e su rispetu de sos deretos issoro: su 20 de martzu coladu sunt istadas ospitadas dae sa Domo Internatzionale de sas Feminas de Roma, in ue b'at apidu un'incontru cun, intre sas ateras, Fatima Mahfoud, de s'Unione Feminas Saharawi e de su Fronte Polisario e Aminatu Haidar, de su Comitadu Saharawi pro sos Deretos umanos in sos territorios ocupados dae su Marocu. +Sitos utiles pro nd'ischire de prus: + + + + +## La leggenda di Redenta Tiria + +Autore : Salvatore Niffoi + +Titulu : La leggenda di Redenta Tiria + +Editore : Adelfi + +Collana : Fabula + +ISBN 88 459 1972 2 + +Pag . 161 + +Preju : Euro 14,00 + +Como Salvatore Niffoi est un iscritore connotu in totue ma su libru chi l'at permitidu de cumentzare custu caminu onoradu est de seguru _La leggenda di Redenta Tiria_, lughe e umbra de morte e de bida, de misteriu e de destinu, de alligria ranchida e de lutu nieddu comente est ranchida s'ironia de custu logu e nieddas sunt medas notes de Barbagia. E sa bida e sa morte parent passagios ordinados dae atere in custu romantzu in ue sa gente non podet faghere atera cosa che assolvere a su ritu antigu de su viagiu tragicu e finale chi isolvet una trama istudiada e regulada in aterue. Totu custu finas a cando arrivat Redenta Tiria e sa gente finit de s'impicare e sa bida paret torrare a naschere. + +" In Abacrasta, de betzesa non morit mai nemos, s'agonia no at futidu mai unu cristianu. Totu sos omines, arrivados a una tzerta edade'isolvent sa chintorgia e si la ligant a su tzugu. Sas feminas usant sa fune . Ma una die est arrivada a Abacrasta una femina tzega, cun sos pilos lughidos comente alas de corvu e a pes iscurtzos" : si mutiat Redenta Tiria e fit figia de su sole. Dae sa die sa gente de Abacrasta at finidu de s'impicare. + +In custas pagas peraulas b'est sa sustantzia de totu s'istoria de su romantzu in ue s'isprigada sa piedade umana, s'istoria de ogni die chi s'autore bivit e cumprendet, su turmentadu logu de su mundu de Abbacrasta , simbulu de sa conditzione umana, siat cando s'omine morit impicadu o chi si salvet pro s'interventu de una femina tzega . + +Salvatore Niffoi est unu iscritore aberu , cun d'una iscritura antiga e moderna comente solu cudda chi tenent sos iscritores mannos. Cun d'una limba ch'isse temprat de limba sarda e de modos de narrere antigos e primitivos chi solu in s'animu populare si manifestant ancora cun frischesa naturale . Cun d'una iscritura sica, aspra, a gradu de pintare sos personagios cun pagas pintzelladas de colore e los ghetare in mesu de su cunflitu sena los abandonare mai . Possedit sa fortza culturale de un'istoria chi solu unu populu cun s'identidade sua a podidu custoire poderosa e vitale e chi s'autore non timet a la fundere in s'scritura e s'opera sua . + +Issas puru figias naturales de s'istoria de unu populu intreu . + +Barore Liori + + + + +## Il giorno del giudizio + +Autore : Salvatore Satta + +Titolo : Il giorno del giudizio + +Editore : Adelfi Edizioni + +Anno di pubblicazione : 1999 + +Collana : gli Adelfi + +ISBN 88 459 0762 7 + +Pag . 292 + +Pariat chi a sa bidda de Nugoro li bastaiat unu Satta solu , su poeta mannu , ma como chi nde tenet duos e non s'ischit e chie siat su mazore , creo chi custa bidda meritat de campare in s'istoria literaria galu tempus meda cun sa lumenada de" Atene sarda" . + +E Salvatore Satta tenet meritu mannu in custa chistione proite cun su romantzu ,_ Il giorno del giudizio_ , non solu nos at dadu una conoschentzia crara de una bidda intrea in d'unu periudu istoricu pretzisu ma at iscritu un'opera chi est giai connota in medas partes de su mundu e at fatu una parte de s'istoria de su romantzu italianu e sardu cuntemporaneu . + +Totu custu s'iscritore lu faghet sighinde s'istoria de una familia antiga , sos Sannas - Carboni, notaios benestantes , simbulos de un'autoridade chi apartenet a un ateru mundu. E no est unu mundu tantu aillargu in su tempus proite semus a caddu de sos ultimos seculos passados , s'Otoghentos e su Noeghentos , cando Nugoro fit prena de notabiles e "feminas ricas e de cara mala chi faghiant bisos e intristiant in clausura", de pastores e bandidos, de mandrones de su Cursu e de preideros, de vagabundos e de feminas malas . + +Totu custa gente,chi no aiat motivu de esistere, biviat in d'una bidda, sa bidda nostra, chi Satta non timiat a la mutire "unu nidu de corvos". + +Est in custa bidda chi s'autore animat s'istoria de sos Sanna - Carboni chi formant s'ispina dorsale de su libru mancari a sa fine unu ligamene istranu unit a totus, ricos e poberos, gente de tzitade e gente de campagna, mortos e bios . + +Su filu chi ligat totu cust'istoria insoro est in veridade sa morte, custu campusantu de Nugoro "dominadu dae una rocca, chi pariat una parca" , su cumentzu e s'arrivu de su rivu de s'umanidade nuoresa . Est in cue chi sa gente, comente ispinta dae una tirada de bentu sicu , si presentat a sa memoria de chie la racontat, "calicunu chi ti pighet, ti resussitet,ti racontet a tie e totu e a sos ateros comente in d'unu giudissiu finale".Gai sa die de su giudissiu est s'unica die e s'unica istoria de custa gente comente s'unicu pecadu est su pecadu d'essere bios . + +S'iscritura est dura e assuta , comente assuta e dura est s'istoria e sa limba de custa gente chi in sa vida a faveddadu una borta solu e calicunu , tristu , at bividu solu proite b'aiat postu in custu mundu. Satta tenet meritos mannu e unu de custos est chi at fundidu limba, gente e istoria in d'unu corpus unicu comente solu sos omines de cultura manna ischint faghere . + +Barore Liori + + + + +## Naschet sa TV digitale in gaèlicu + +S'Iscotzia at a tennere una televisione digitale in gaelicu intro de su 2007, cun su contributu de 3 milliones de isterlinas a s'annu de s'esecutivu. Su guvernu iscotzesu at finas garantidu un'agiudu additzionale a su _Gaelic Media Service_, s'organismu chi in su 2003 at sostituidu su _Gaelic Broadcasting Committee_. Pro cumintzare b'at a aere un'ora e mesu de programmatzione inedita e pro su restu replicas; prus a in antis at a essere trasmitidu unu notitziariu puru. Finas a como sas trasmissiones in limba gaelica fiant pagu, ispartzighinadas in canales diferentes e programmadas a de note a tardu. Su ministru de sa cultura Patricia Ferguson creet chi custa siat un'ocasione pro afortire sa limba e pro creare oportunidades economicas. [_gmr_] + + + + +## Est finida eris sa Korrika + +Eris est finida in Pamplona, Iruñea in bascu, in dae in antis de 20.000 pessones, sa de bindighi editziones de sa Korrika, una curta a istafeta in defensa de sa limba basca. Ocannu est cumintzada su 22 de martzu in Karrantza, bidda de Biscaglia, pro pedire chi su bascu siat reconnotu comente limba ufitziale finas in Navarra e Iparralde, sas provintzias frantzesas. Sos urtimos istafestistas sunt istados Aitziber Sarasola, responsabile de s'AEK (Koordinadora de Alfabetizacion y Euskaldunizacion) in Navarra, e su bertsolari, est a narrere cantadore a poesia, Xabier Amuriza, chi at iscritu su messagiu postu in su testimongiu, chi sa sustanztia fiat: Semus bascos non ca semus naschidos in su Paisu Bascu, ma ca bivimus in bascu . Agabbada sa manifestatzione, Sarasola at leghidu unu comunicadu in ue revindicaiat s'ufitzialidade de sa limba in totu Euskal Herria e sutaliniaiat sa netzessidade de imparare s'idioma a sa gente manna puru. Sa die s'est concruida cun un'esibitzione de grupos musicales. [_gmr_] + + + + +## Initziativa de sa IACHR pro sos indianos isulados + +Sa Cummissione Inter-Americana pro sos deretos umanos (IACHR) at pedidu a su guvernu peruvianu de amparare sas tribus incuntatadas de s'istadu, che a sos Mashco-Piro e a sos Murunuahua, intre sas urtimas abarradas in sa terra. Custos indigenos non cherent tennere cuntatu perunu cun su mundu esternu. Su territoriu issoro est istadu invadidu pro sa linna de moganu, chi su 90% nche lu esportant a Istados Unidos. A pustis de su primu cuntatu cun sos linnadores in su 1996, sa metade de sos Murunuhaua si nch'est morta. S'assotziu est peleende pro garantire s'isulamentu de Mashco-Piro, Yora e Amahuaca in su dipartimentu de Madre de Dios. [_gmr_] + + + + +### 17/08/2011 + +## SONOS + +### + +_Autore disinnu e testu: _**_Isidro Sanchez_** + +_Figuras: **Horacio Elena; **Tr. sarda__: **Diegu Corraine** >_ + +_Cartonadu, a colores | Formadu 21x21 cm | Pagg. 24_ + +Libros didaticos chi permitint a pitzinnos chi tenent dae 4 a 6 annos de impararae cun ispassiu, leghende e gioghende, cuntzetos fundamentales in sa vida issoro. + +#_ papiros_ + + +## Sardegna tra due lingue + +Autore : Michelangelo Pira + +Titolo : Sardegna tra due lingue + +Editore : Edizioni della Torre + +Anno di pubblicazione : 1984 + +Pag .141 + +Cando Michelangelo Pira, in su 1968, aiat detzididu de trasformare in dunu libru, _Sardegna_ _tra due lingue_, sas cunversatziones chi aiat tentu a Radio Cagliari in su 1963, sa Sardigna tentaiat sos primos timidos passos pro s'acostare a s'Europa . Annos difitziles e importantes cussos annos, annos de cambiamentos epocales sunt istados sos annos de sa _Rinascita. _Fit tando chi sa Sardigna pariat _ _chi depiat abandonare sa pobertade economica e sa betzesa de unu pensamentu tzivile paris cun totu sas memorias , sas leges , sa tziviltade sua pro s'aviare a su tempus nou e bonu de su progressu . A pustis, a dolu mannu , nois totus amus connotu comente est finida s'illusione manna : s'urbanismu disisperadu, s'ispopolamentu de s'internu, su turismu de duos meses, su campusantu industriale. Totu custu sutzedet cando una classe de gubernu non cumprendet su valore mannu de s'identidade, de sa cultura , de sa limba... + +Totu custu l'aiat cumprendidu Michelangelo Pira e l'aiat iscritu in totu sas operas suas e l'aiat postu a fundamentu de _Sardigna tra due lingue_ , chi cheriat narrer fintzas duas culturas , duas tziviltades, duos tipos de isvilupu . E totu custu l'aiant cumprendidu totus sos sardos de sa generatzione sua, cuddos _de sa memoria rustica._ Cantaiat su poete pagu tempus prima : " E pro mi narrere omine civile / m'apo leadu noa sa coghina /ma s'anima in segretu poberina / pianghet a tie rustigu foghile". Gai cantaiat Montanaru pro nos ispiegare chi su contu mannu no est a si narrere omine tzivile ma a essere omine a beru e non bastat, mancari utile, una coghina noa . Oie , a pustis de medas annos , cun sa _Rinascita_ mancada e s'autonomia tradidida , torrat de atualidade custu libru proite est torrada de atualidade sa chistione de sa limba , su fundamentu de sa _chistione sarda_. E bidimus custa atualidade . In presentzia de una limba regulada , sa LSC, b'at galu gente meda chi iscriet in ateras variantes sena regulas e sena prospetivas : sa matessi chi criticat sa limba regulada . Bind'at atera galu chi sighit a iscrivere in italianu comente a semper e sighit a faveddare de autonomia e calchi borta finas de indipendentzia . E a pustis bi sunt cuddos chi iscrient e publicant in sardu a pagamentu . Sa limba in su mercadu.... No isco ite aiat a narrere_ Mialinu_ si torraiat a biu bidinde sa Sardigna sena progressu mannu e sena identidade definida, s'istadu italianu e su gubernu sardu chi ispendent meda pro sa limba italiana e inglesa, sos sardos in Parlamentu chi si dividint cando si votat sa chistione de sa limba .Comente a semper. E nois chi bivimus a caddu de totu custas limbas e culturas no ischimus faveddare sa limba nostra , finas proite calchi borta nd'amus birgonza . Cantaiat Tucconi : + +_ Su contu 'e Giuanne es contu bellu_ + +_chi a lu contare piaghere dada :_ + +_unu giuu tenia che vascellu;_ + +_ite at fat'isse ? Bendidu si l'ada ,_ + +_ca nachi si poniad in capellu _ + +_e a istudiare sinc'andada._ + +_Su contu de Giuanne es contu 'riere:_ + +_non tene giuu e no ischid iscriere ._ + +_Barore Liori_ + + + + +## Pranu pro sarvare su Lagu de Aral + +In su pustis gherra su regimene sovieticu aiat detzididu de destinare s'abba de sos frumenes Amu Darya e Syr Darya a sos campos de cotone de s'Àsia tzentrale, cajonende in custa manera s'agonia, chi pariat irreversibile, de su Lagu de Aral, mutidu finas Mare de Aral pro s'origine otzeanica, privadu de sos afluentes. Custu cadinu naturale, chi a printzipiu mediat 68.000 chilometros cuadros, at perdidu su 75% de su volumene. S'Aral como est partzidu in duos, s'Aral Minore, in territoriu kazaku, e s'Aral Mannu, in terra uzbeca. In sos urtimos annos pero unu prestidu de 68 milliones de dollaros de sa Banca Mundiale at permitidu a su guvernu kazacu de fraigare una diga, finida in su 2005, chi at fatu creschere de su 40% su livellu de su lagu; sa calidade de abba est megiorada e sos piscadores sunt torrados a traballare. In prus unu segundu prestidu at a serbire pro nde fraigare atera una, cun s'iscopu de ismanniare su mare finas a su portu de Aralsk, a ue crompiat in su tempus coladu. Sa situatzione in Uzbekistan imbetzes est semper mala e sas autoridades sunt pessende chi diat cumbennere de prus a riforestare su tretu chi una bia fiat ammuntadu de abba cun matas addatas a su clima deserticu. [_gmr_] + + + + +## Una classe polìtica tzurpa chi umìliat sas raighinas suas matessi + +At a parrere curiosu chi petzi in su 1999, s'italianu siat devennidu limba ufitziale de sa Republica: cun sa lege 482, de «Tutela de sas minorias linguisticas istoricas». In s'art. 1 narat chi «Sa limba ufitziale de sa Republica est s'italianu», una cosa chi nemos aiat mai postu in duda. Ma tando cussu fiat istadu su preju chi aiant pagadu sos sustenidores de sas minorias linguisticas pro nche faghere colare sa lege cun su parrere favorevole de sos giacobinos de dereta e de manca. Cun custa lege, pero, si reconnoschet chi s'Italia est unu paisu istoricamente plurilingue, in sustantzia plurinatzionale, si reconnoschent deretos de paridade a cadauna de sas minorias ma ammentende chi s'italianu est sa limba ufitziale . Pagu prus o mancu comente in su "Dominariu de sos animales» de Orwell, in ue totu sunt aguales ma calicunu est prus aguale de sos ateros. Sa lege, de su restu, non fiat e no est sa cuntzessione a tendentzias disgregadoras, comente calicunu at chertu faghere cumprendere, ma s'aplicatzione giusta, mancari in ritardu, de sart. 6 de sa Costituzione. E duncas, s'aprovatzione de sa proposta de lege de sa Camera de nch'agiunghere una nota in s'art. 12 de sa Costituzione de sa Republica, subra de su reconnoschimentu de s'italianu comente limba ufitziale de s'Istadu paret curiosu. E curiosu est chi sos chi l'ant proposta nargiant chi «su reconnoschimentu costituzionale de s'italianu comente limba ufitziale est [...] finas un'atu de atentzione chi su Parlamentu faghet a sa limba matessi e a su contivigiu suo». +Ma si totu sa classe politica de dereta e de manca tenet una manera subalterna de si ponnere cara a sos anglitzismos in italianu, si bastat a leghere sos giornales o a sighire sa televione pro intendere a totus, sena distinzione, faeddende de autority, fiction, intelligence, nomination, location, gossip, privacy, news, educational, ecc? Giornales, televione, intelletuales, politicos parent ubidende a sa matessi boluntade cunformista de narrere in inglesu (belle semper pseudoinglesu) su chi si podet narrere bene in italianu, cun prus atentzione a sa possibilidade de cumprendere de sos tzitadinos comunos e a s'elegantzia. Una politica linguistica bera ma in favore... de s'inglesu intro de s'italianu! +Nos paret chi s'initziativa, prus de faghere sas cosas prus fatziles e preservare su tempus benidore de s'italianu, siat fata pro afortire, faghende imboligos, unu tzentralismu antigu e mai mortu. E pessare chi mancu in sos Istados Unidos est colada sa boluntade de unos cantos de istabilire s'ufitzialidade de s'inglesu! E sos fautores suos nde diant tennere su motivu a beru, si diat essere beru chi a inghiriu de 70 o 80 annos s'ispagnolu at a essere sa limba de su mesu de sos tzitadinos istadunidensos! E pessare chi, in Italia, s'andat a in antis in sa direzione contaria a su chi si faghet, pro esempru, in Frantza, in ue su bretone Marc Le Fur, cun ateros deputados, at presentadu a s'Assemblea natzionale un'emendamentu pro modificare s'art. 2 de sa Costituzione «Sa limba de sa Republica est su frantzesu» agiunghende «cun su rispetu de sas limbas regionales chi sunt parte de su patrimoniu nostru». +Cun 57 votos contrarios e 44 in favore, sa proposta est istada negada, cun su pretestu chi sa modifica (e duncas sa legitimatzione de prus de 75 limbas de sa Frantza metropolitana e de sos territorios de sa Caledonia Noa, Polinesia, Guajana) fiat una manera de nche distruere s'unidade istatale. +In fundu, pero, nemos est contrariu chi s'italianu siat limba ufitziale de s'istadu, si nono diamus essere contrarios a sa lege 482/99 chi l'afirmat. Nemos ponet in duda chi, in un'istadu plurilingue comente s'italianu, in carchi casu, bi devet essere una limba de riferimentu legale , s'italianu, comente narat sa 482/99. Custa cunditzione, de su restu, est atzetada dae sos Sudtirolesos matessi. +Semus contrarios, imbetzes, in fortza de sa lege matessi, de sa Carta europea de su 92 e de su cuadru giuridicu internatzionale, chi s'italianu siat s'unica limba ufitziale. Semus pro un'istadu in ue sas limbas si cunfrontant in unu raportu de cumplementariedade e non de esclusividade in favore de una limba ebbia, s'italianu. Propiu pro rispetare sa Costitutzione. +Sas Limbas amintidas a tutela cun sa 482 diant devere godire s'in casu de su deretu de «co-ufitzialidade» a cunfrontu de sitalianu, in sos territorios istoricos rispetivos. Comente est naradu in sa Costituzione ispagnola pro su bascu, su catalanu e su galizianu. +Tando, si si nche cheret ponnere in sa Costituzione sa chistione linguistica, s'allarghet s'art. 6 in custa manera: «Sa Republica tutelat cun normas apositas sas minorias linguisticas [albanesa, catalana, germanica, grega, islovena, croata, frantzesa, francu-proventzale, friulana, ladina, otzitana, e sarda]» inditende*las in manera crara. In s'agiunta a s'art. 12, a pustis, si nargiat in manera crara chi Ss'italianu est sa limba ufitziale de s'Istadu, paris cun sas ateras limbas amintidas o fatos sarvos sos deretos de sas limbas amintidas a tutela . Si nono sa proposta de lege at a tennere su caratere de incostitutzionalidade, andende contra a su chi narant ateras leges o de s'art. 6 matessi de sa Costitutzione. + + + + +## Sa CGIL contra a su friulanu in s'iscola + +Sas dies coladas Gianfranco Dell'Agnese, de su Diretivu Natzionale de sa _CGIL Scuola_ e Carla Franza, Segretaria Generale provintziale de Pordenone, si sunt espressados contra a sa proposta de lege pro s'insignamentu de su friulanu in s'iscola presentada in sa Regione dae s'_Agjenzie regjonal pe lenghe furlane (ARLEF). _Sos sindacalistas cherent proibire sas "discriminatziones linguisticas in su de tres millennios" . Sa CGIL cheret a dare prioridade a s'italianu e a s'inglesu finas ca su 50% de sos professores benit dae ateras regiones e non connoschet sa limba. [_gmr_] + + + + +## Discogràficos australianos contra a su p2p + +S' Australian Recording Industry Association at propostu a sos fornidores in internet unu programma chi in automaticu lis signalat s'indiritzu de Protocollu Informaticu de sos utentes chi iscarrigant materiale in p2p, est a narrere iscambiendeּlu cun ateros utentes. In custos casos su fornidore diat devere imbiare una difida iscrita e a sa de bator violatziones cungiare sa registratzione de sos clientes. Su programma, a su chi narant sos de s'ARIA, podet individuare ora, die e cantzone iscarrigada. S'Australia est un'istadu in contratendentzia pro sa musica, difatis su mercadu traditzionale sighit a creschere. In ie ant firmadu Kazaa e est proibida pro lege sa publicatzione de ligamenes a materiale " pirata ". Sos fornidores no ant galu torradu un risposta ufitziale a custa proposta. [_gmr_] + + + + +## Su galitzianu cheret incruidu in sos programmas eletorales + +Su Coordinamentu de Traballadores/as de Normalizatzione de sa Limba (CTNL) at pedidu a sos partidos chi tengiant contu de s'istitutzione de servitzios de defensa e promotzione de su galitzianu in sos programmas eletorales issoro. Su comunicadu narat chi s'assotziu s'est giai indiritzadu a sos _lider_ politicos pro creare o potentziare gabinetes tecnicos "istabiles cun capatzidade de interventu sotziale" e at annuntziadu chi in sas chidas chi benint s'at a addobiare cun sos candidados a sindigu de sete tzitades. Su CTNL sutaliniat chi sas amministratziones sunt obligadas a sustennere sa normalizatzione linguistica e chi finas a como 50 comunas ebbia de sas 315 chi bi sunt tenent unu dipartimentu ispetzializadu. [_gmr_] + + + + +## Die de sa rosa e de su libru + +Oe, 23 de abrile, est festa nodida in Catalugna: est sa die de su patronu, _Sant Jordi_. + +Est una festa chi dae semper at tentu unu caratere fortemente natzionalista, de rivendicatzione de sa catalanidade in totu sos aspetos suos, de sa limba e de sa cultura catalana in antis de totu. Sos edifitzios publicos esponent sa bandera catalana, _les cuatre barres_, e finas in barcones e bentanas de sas domos non mancant banderas. + +Antigamente custa fiat puru sa die de sos innamorados e s'omine regalaiat a sa femina una rosa, sinnale de amore. Custa traditzione est semper bia e in totu sas biddas e tzitades de Catalugna si podent bidere sas carreras prenas de bancos in ue si bendent rosas. + +Un'atera traditzione, cun unu seculu de istoria, est sa de comporare, e mandigare in die de oe, unu durche, naradu durche de Sant Jordi. + +Ma sa traditzione prus bella est pero sa de comporare unu libru, pro lu regalare o pro si lu regalare. Est un'ispetaculu ispantosu su de bidere sas carreras prenas de gente ammuntonada a inghiriu de bancos a columu de libros. Paret chi los diant de badas. Pro chie leghet pagu, oe est sa die prus indicada pro si comporare unu libru e pro sos prus amantiosos de sa letura oe est s'ocasione pro chircare una novedade, pro si comporare un'ateru libru o pro lu regalare, o simpremente pro faghere duos passos in una tzitade in festa, allegra, trasformada in libreria. + + + + +## Indipendentistas de s'Ogaden atacant campu petrolìferu + +74 mortos, 9 tzinesos e 65 etiopes, est su bilantziu de un'atacu de sos reberdes de su Fronte Natzionale de Liberatzione de s'Ogaden a un campu de sa cumpangia petrolifera tzinesa Xu Shuang in Abole, Etiopia orientale. Su movimentu gherrat pro s'indipendentzia de sa regione, populada dae somalos de religione musulmana. In su '77-78 in su cunflitu somalu-etiopicu pro sa soberania subra de su territoriu sunt mortas 300.000 pessones. Sa vitoria in sas eletziones locales de sos indipendentisas in sos annos '90 at iscadenadu sa repressione de su guvernu de Addis Abeba, chi como acusat s'Eritrea de dare amparu a sos gherrilleris. S'ONFL s'oponet a s'isfrutamentu de sas risorsas energeticas in s'Ogaden, chi at causadu una politica de irraighinamentu de sa populatzione nomade de s'area. [_gmr_] + + + + +## Su Papa s'interessat a su Missale in friulanu + +In ocasione de sa bisita ad limina in Vaticanu, s'archipiscamu de Ùdine miss. Pietro Brollo at regaladu a su Papa una copia de su Missale Romanu e de su Letzionariu in limba friulana. A su chi at naradu s'archidiotzesi, Beneitu XVI, in prus de aprofundire sa situatzione de sa cresia udinesa eredera de Aquileia, at discutidu in particulare de sa chistione de su Missale in _marilenghe. _L'at isfogiadu cun atentzione e s'est interessadu de s'iter pro s'aprovatzione in sa Cunferentzia Episcopale Italiana. S'archipiscamu Brollo at fatu a ischire chi, in s'addobiu cun sa Cungregatzione de su Cultu Divinu de oe, ant a afrontare finas su tema de s'aprovatzione de su Missale in limba friulana. [_gmr_] + + + + +## Tensione interètnica in Tallin + +Sa detzisione de su guvernu estone de eliminare s'istatua de su sordadu de s'Armada Ruja, cunforme a una lege de s'annu coladu chi proibit s'esibitzione de simbolos sovieticos, at iscadenadu sa protesta de sas autoridades de Mosca, chi ant faeddadu de atu blasfemu e ant minetzadu ritorsiones economicas, e de sa minoria russa, chi at manifestadu in manera violenta. In sos iscontros cun sa politzia est morta una pessone. Su monumentu de brunzu, artu 1,83 metros, fatu in su 1947, at a essere tramudadu a su campusantu militare. Su tres unu de sa populatzione de sa republica baltica est russu, pro more de sa colonizatzione sovietica in su segundu pustis gherra. S'Estonia, indipendente dae su 1918, est istada ocupada dae sas tropas sovieticas in su 1940 a pustis de su patu Molotov-Ribbentrop de su 1939. Migias de estones sunt istados vitimas de sa repressione russa. Cando sos sordados tedescos ant invadidu s'Estonia in su 1941, los ant retzidos comente liberadores e unu muntone de estones s'est arruoladu in sas Waffen SS, sos batalliones de voluntarios istrangios de s'esertzitu tedescu. Finida sa gherra, cun s'annessione a sas Republicas Sotzialistas est torrada sa repressione paris cun sas deportatziones a Siberia. Est naschidu unu movimentu de gherrilla chi est andadu a in antis finas a sos annos chimbanta. In su 1991, ruta s'URSS, s'istadu balticu at logradu torra s'indipendentzia. Sos estones faeddant una limba ugrofinnica, preindoeuropea; sa religione dominante, mancari su paisu siat pro su prus iscristianizadu, est su cristianesimu protestante. Diferentzias etnicas, culturales e istoricas sunt a sa base de sa contrapositzione, chi paret insanabile, intre sos duos istados. [gmr] + + + + +### 17/08/2011 + +## CONTRÀRIOS + +### + +_Autore disinnu e testu: _**_Isidro Sanchez_** + +_Figuras: **Horacio Elena; **Tr. sarda__: **Diegu Corraine**_ + +_Cartonadu, a colores | Formadu 21x21 cm | Pagg. 24_ + +Libros didaticos chi permitint a pitzinnos chi tenent dae 4 a 6 annos de impararae cun ispassiu, leghende e gioghende, cuntzetos fundamentales in sa vida issoro. + +#_ papiros_ + + +## Unu libru subra de sa Catalugna in curdu + +_Catalugna: istoria, limba e autonomia_ est su titulu de su libru de s'iscritore curdu Necat Ayaz chi faghet a connoschere s'istoria de su paisu e lu leat a esempru de sighire a sa comunidade curda. Ayaz, chi at connotu sa Catalugna durante unu cungressu de su _Centre Unesco Catalunya_, ispricat chi sa natzione catalana at ischidu difendere limba e personalidade pro chentinas de annos. Su libru ponet in evidentzia su sistema istraordinariu chi at permitidu a sos catalanos de difendere sa limba issoro mancari siat istada minetzada dae limbas egemonicas che a s'ispagnolu e su frantzesu. S'intentzione de s'autore est de faghere a connoschere s'esperientzia catalana e, a su matessi tempus, istabilire unu parallelismu intre sa natzione catalana e su populu curdu, dae semper vitima de sa Turchia. In sa prima parte s'iscritore contat comente sa dominatzione castillana at proadu a nch'isperdere sa limba e sa cultura catalanas. Sa segunda parte la dedicat a s'istatutu de su 1979 e a su protzessu de normalizatzione linguistica chi at permitidu su recuperu de sa limba, chi s'autore definit esemplare. Cun custu libru, Ayaz isperat de istabilire unu pontigheddu intre catalanos e curdos, chi bivent in coordinadas geograficas diferentes, ma chi cundivident valores similes . [_gmr_] + + + + +## A propòsitu de un'artìculu in "La Nuova Sardegna" de su 25 de abrile + +Si sa die bella si bidet giai dae su mangianu, su titulu de s'articulu "_La Limba Sarda Comuna, e un ridicolo inganno che va a danno dei sardi"_ non faghet isperare nudda de bonu in s'isterrida de sos argumentos. Si cumintzat narende chi sa Limba Sarda Comuna est un'imbaucadura ridicula, a dannu de sos sardos. No est un'imbaucadura, ma una norma iscrita de riferimentu chi non si sustituit a sas variedades faeddadas locales. No esistit perunu obrigu a la faeddare; e custu si chi diat essere ridiculu, non s'esistentzia de normas iscritas. Normas chi non sunt fatas a dannu de sos sardos, ma in favore de sa limba nostra chi, si cheret sighire esistende si devet dare unas regulas, comente ant fatu ateras limbas in Europa chi finas a eris fiant che su sardu: teniant una pluralidade linguistica ampria, ma no una normalizatzione iscrita. Est custa chi, paris cun una politica linguistica, acumpagnada dae una boluntade individuale e colletiva assegurat un'imbeniente a sa limba. + +S'articulu in chistione si sustentat subra de sa seguridade de s'autore chi: su sindigu de Mogoro, pro aere organizadu unas letziones de LSC a sos dipendentes comunales "_sta entrando in rotta di collisione col buonsenso locale"_, e si pregontat si sos impreados ant a essere obrigados a faeddare e iscriere in LSC. + +Pro si faghere a cumprendere finas in Europa, s'articulista annanghet: "_Chissa che direbbero gli svizzeri ticinesi se per decisione di non si sa chi dovessero parlare e scrivere negli uffici di Lugano il tedesco di Berna."_ In Isvitzera custa est un'ipotesi chi non cuntemplant; nemos obrigat unu ticinesu a faeddare su tedescu de Berna, ne unu tzitadinu de Losanna a faeddare in italianu. In cambiu pero est obligatoria in sas iscolas s'istrutzione in sa limba propria, limba veicolare, e in un'atera de sa cunfederatzione. Esistint bator limbas natzionales, limbas proprias de s'Isvitzera: tedescu, frantzesu, italianu e rumanzu. De custas sas primas tres ebbia sunt ufitziales (limbas in sas cuales s'iscrient sos documentos ufitziales), mentres chi in rumanzu sos documentos si faghent petzi si lu pedit sa pessone interessada, chi at deretu a impreare sa limba sua cun sas autoridades tzentrales. Sos chi faeddant in rumanzu sunt 35.000, cantu sunt sos abitantes de Nugoro. Sa limba est dividida in meda dialetos, ma esistit una norma iscrita istandard. Sos isvitzeros tedescos non faeddant tedescu ma dialetos tedescos diferentes dae una badde a s'atera, cun carchi dificultade de cumprensione s'unu cun s'ateru, dialetos chi sos germanofonos de Germania e Austria non cumprendent. Su tedescu istandard, su "tedescu bonu" narant issos, est impreadu comente limba iscrita e pro sas comunicatziones ufitziales. Sos programas de sa televisione isvitzera tedesca in su canale internatzionale, sunt sutatitulados in tedescu istandard. + +Sa Sardigna tenet una limba propria, podimus narrere natzionale, primu elementu de identidade, e custa limba est su sardu. Sos sardoparlantes, de cale si siat variedade de sardu, tenimus unos deretos linguisticos colletivos, deretos chi, pro nde podere usufruire tenimus bisongiu de una normalizatzione linguistica. Tenimus deretu a "vivere in sardu". Una de sa formas de vivere in sardu est finas sa de pedire a un'isportellu comunale de Tortolie o de Pabillonis unu "Tzertificadu de naschida" , e si unu est naschidu su 14 de triulas, in su tzertificadu bi devet essere iscritu "14 de triulas". Custu est andare contra de su criteriu de sas pessones? + +In totu s'articulu publicadu in "La Nuova Sardegna" non bessit mai a campu su disigiu de faghere intrare sa limba sarda in su seculu XXI, de l'afortire cun unas normas iscritas, de nde favorire s'impreu in sos ufitzios publicos, de la dare a connoschere in su territoriu, de promovere sa literatura in sardu, de la faghere intrare in sas iscolas, dae sa gianna e non dae sa bentana. S'autore iscriet petzi chi tocat a "_constatare, riconoscere e valutare in positivo"_ sa pluralidade linguistica, ma non narat comente. Tocat a totus nois a li narrere comente. + + + + +## Limba Sarda Comuna: chistione de puntos de bista... + +M'ispantat su tzurpine, s'incapatzidade de calicunu de abbaidare prus a tesu de su nare suo, de bidere in sa limba su signu de identidade de unu populu e de una cultura ma finas unu mediu, su prus lestru e seguru, pro s'acurtziare a sos ateros e comunicare -superende cada ostaculu! + +M'ispantat s'incapatzidade de bisare unu tempus benidore chi si potzat liberare dae sos orizontes geograficos e nono (insularidade geografica e mentale) e s'aberrere a su mundu intreu, sena su cumplessu de inferioridade propiu de sas limbas minoritarias e, in manera particulare, de su sardu. + +Non b'at sa boluntade e, imbetzes, si remat contra a sos chi difendent s'utilidade de sa Limba Sarda Comuna. Chi est unu mediu pro otennere su chi in Galitzia, Catalugna e Paisu Bascu ant giai otentu: co-ufitzialidade paris cun sa limba de s'Istadu, pro issos s'ispagnolu e pro nois s'italianu. + +Sa Limba Sarda Comuna non leat balore a sas bariedades locales de su sardu nen las sustituit (difatis onniunu sighit a allegare sa bariedade sua) pero, pro more de una iscritura tzerta e coerente pro totus, permitit a su sardu de achistare torra s'ufitzialidade perdida annos a como e de lassare unu signale finas in su tempus benidore. + +Su sardu est una limba chi tenet prus de milli annos de istoria e, duncas, de cultura, pero est in arriscu de estintzione , che a ateras limbas de su mundu. + +Mi maravillat e inchietat chi carchi intelletuale sardu siat gasi tontu chi no atzetet sa limba sarda comuna, difendende∙si cun s'iscusa de su plurilinguismu de cunservare e megiorare. Cada bariedade linguistica tenet una dignidade chi cheret preservada, ma custu non andat contra a sa boluntade de tennere una norma iscrita aguale pro totus, pro brindare a su sardu s'internatzionalidade chi tenent ateras limbas (frantzesu, ispagnolu, catalanu, inglesu...); pro faghere a manera chi su sardu si potzat imparare in iscola, finas a sos istrangios; pro no lu perdere... Sa paraula iscrita sighit in su tempus e in s'ispatziu, cussa lassada a sa boghe si perdet e ismentigat... + +Mi dat anneu s'imagine de «lacana ultima» e «terra de nemos» chi iscritores sardos proponent in sos libros issoro iscritos in italianu, revindichende gosi s'essere sardu issoro, su de tennere sas raighinas postas in custa terra e in sas traditziones suas. Pro ite no iscrient in sa limba de sa tita issoro? + +Pesso chi non siat bastante su de naschere in Sardigna pro essere sardu, bisongiat de s'intendere sardu ... + +Custu est s'isfogu de chie non tenet unu gutzu de sambene sardu in sas benas, pero s'intendet sarda... sarda e tzitadina de su mundu; de chie creet chi sa limba siat unu tesoru estremenadu chi onniunu podet impreare e irrichire... + + + + +## Limba sarda comuna. Una ricerca sociolinguistica + +Eris in su teatru Grazia Deledda sos professores Giovanni Lupinu de sa Facultade de Literas de s'Universidade de Tatari e membru de sa cummissione chi at elaboradu sa Limba Sarda Comuna, e Anna Oppo de sa Facultade de Sientzias Politicas de s'Universidade de Casteddu ant presentadu sos resurtados de sa chirca sotziulinguistica cummissionada dae sa Regione subra de s'impreu de su sardu e de sas ateras limbas minoritarias faeddadas in Sardigna. Est essidu a campu chi su 68,4% de sa populatzione faeddat sa limba locale e ateru unu 29% la cumprendet e petzi su 2,7% non faeddat nen cumprendet una de custas limbas. S'84,7 % de sos sardos est in favore, su 57,3% de su totu e su 27,4 in parte, de s'impreu de sa limba locale in iscola. Su 57,7% est in favore, su 37,8 de su totu e su 19,9 in parte, de s'introdutzione de una forma iscrita unica de sa limba locale pro sa publicatziones de documentos de sa Regione Sarda. Sunt intervennidos sos professores Roberto Bolognesi, Diegu Corraine, Mario Puddu e Manlio Brigaglia, issos puru, che a Giovanni Lupinu, esponentes de sa cummissione pro sa LSC. At abbertu sos traballos su sindigu Domenico Gallus e los at cungiados, faeddende in sardu, su Presidente de sa Regione Renato Soru. Su cunvegnu s'est concruidu cun unas cantas leturas de s'iscritore Gavino Ledda. [_gmr_] + + + + +## Sa limba sarda: una sienda chi si podet impreare. + +A pustis de batallas linguisticas, nche semus resessidos a reconnoschere e a tutelare su sardu comente limba cun sa lege regionale 26 de su 1997, cun sa lege natzionale 482 de su 1999 e cun sa Carta europea de sas limbas de su Cussigiu de Europa de su 1992. Unu de sos sustenidores prus cumbintos de sa limba sarda comente istrumentu pro difendere s'identidade e s'istoria propia est Diegu Corraine. + +Naschidu in su 1949, est istudiosu e tradutore in limba sarda. Est istadu segretariu de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda e diretore de sa sotziedade editoriale Papiros._ _S'interessat dae annos medas de problemas de politica linguistica, de normativa de sa limba sarda e de terminologia. Est istadu membru de sa Cumissione regionale chi at iscritu su modellu LSC (limba sarda comuna). Est istadu diretore de s'Ufitziu de sa limba sarda de sa Provintzia de Nugoro e como est diretore de s'Ufitziu de sa limba sarda de s'Ogiastra. Est cordinadore de su Master Comunicatzione e tradutzione in limba sarda organizadu in Nugoro cun sa collaboratzione de sa Provintzia de Nugoro, de s'Universidade Autonoma de Bartzellona e de su Cunsortziu universitariu de Nugoro. + +«Sa limba sarda at de seguru milli annos e est galu populare meda, cun a su nessi su 70% de sos sardos chi l'allegant galu, finas si oe su sardu est dominadu dae sa presentzia forte de s'italianu. Sas leges, chi no ant sa fortza de faghere miraculos a sa sola, ant reconnoschidu s'esistentzia de sa limba sarda, l'ant dadu ufitzialidade cun s'aplicatzione de s'articulu 6 de sa Costitutzione italiana subra de sa tutela de sas minorias linguisticas. Sas leges ant apidu su meritu de creare sa cussentzia chi su sardu non est unu dialetu ma una limba, sorre de s'italianu, de su frantzesu e de s'ispagnolu chi s'istoria de sas dominatziones nche l'ant bogadu dae s'ufitzialidade e dae unu isvilupu possibile. Su cuadru giuridicu nou, moidu finas dae sa Carta europea de sas limbas de su 1992, at torradu unu deretu chi pariat perdidu, at torradu a ponnere su sardu in cumpetitzione. Pro custu, sa limba nostra, chi (ammentamus∙lu) est sa sigunda de s'Istadu italianu pro su numeru de sos chi l'allegant, a pustis de s'italianu, podet aere e at dae sas leges unu agiudu beru chi, si est isfrutadu bene, li podet assegurare unu cras seguru e ufitziale, comente capitat giai in aterue, tantu pro narrere cun su catalanu, su bascu e su galitzianu in Ispagna». + +«Est una norma iscrita isperimentale adotada dae sa Giunta regionale de Renatu Soru mescamente pro impreu amministrativu, ma chi podet essere impreada dae totus, privados o entes publicos. Si cherimus dare ufitzialidade a su sardu non podimus faghere a mancu de lu iscriere in manera tzerta e coerente, comente cale si siat atera limba». + +«Sas limbas bi sunt dae tempos chi non si podent ammentare, s'iscritura petzi dae carchi millenniu. Est s'inventzione de s'omine prus ispantosa e at su balangiu, in cunfrontu de s'oralidade, de dare sas noas in su tempus e in s'ipatziu, de las rendere universales, chi las podent impreare chie si siat e in ue si siat. No est pagu. In su mundu de oe, carrigu de messagios iscritos de cada casta, su sardu non podet dassare a s'italianu ebia custa possibilidade». +Medas sunt cuntrarios a sa limba sarda unica ca narant chi b'at medas variedades de sardu cantas sunt sas biddas de sa Sardigna. Ite rispondes a custas pessones? +«Pro b'essere in sos medios de comunicatzione, in s'iscola, in s'aministratzione, in s'economia e pro cada impreu (comente sas leges nos permitint de faghere) amus tentu sa netzessidade de istabilire e de ponnere una norma iscrita de riferimentu, sa LSC, lassende a cadaunu sa possibilidade de la pronuntziare comente cheret. S'impreu de sa variante personale o locale non est contraria a sa norma iscrita unica. Podimus faghere unu esempru minore: intre sos corrispondentes orales e locales de sa paraula italiana pozzo, comente putu, puthu, pussu, pucciu, putzu, sa LSC proponet, comente modellu iscritu, putzu, duncas sena imbentare nudda. In prus, s'atera proposta, grussera ma pratica, est istada de isseberare, pro su modellu iscritu su tz, e non zz o ts, chi est possibile su matessi. Sa norma LSC, duncas, comente ateras normas de ateras limbas, non tenet nudda de ispantosu, est petzi un'indicatzione de coerentzia e de segurantzia, chi pro chie iscriet cumbenit e est codoma. Duncas una norma iscrita comente sa LSC est cumplementare in cunfrontu a sas variedades locales, ma non las iscambiant. Cadaunu est liberu de pronuntziare su chi cheret comente cheret. De su restu, pro iscriere su sardu no amus isetadu su 2006, ca si iscriet dae seculos, in ue su sardu at tentu una regularidade iscrita e non teniat contu de sas variedades locales pro essere cumpresu e iscritu in manera fatzile in totu sa Sardigna. Sa Commisione de istudiosos incarrigada dae su Guvernu de Soru, e a pustis sa Giunta, no ant fatu ateru chi torrare a leare custa traditzione, dende*li coerentzia e modernidade». + +«A cunfrontu de sas decraratziones de printzipiu de medas e de sas leges chi lu permitint, no est presente meda. In sas riuniones publicas e in sas assembleas non lu impreat nemos, si non pagas bortas e pro finalidades simbolicas o ideologicas. A dolu mannu, b'at una mancantzia de totu sos grupos politicos, de sos entes e (naramu*lu) de sos intelletuales. Nemos faghet belle nudda. Proclamos (in italianu) medas, pratica peruna. Non b'at unu situ internet de partidu o de entes chi siat iscritu finas in sardu. Petzi carchi Ufitziu de sa limba sarda aiat cumintzadu a lu faghere, ma su prus de custos progetos non benint agabados. Sa situatzione est grave finas ca non nos podimus defendere cun s'iscotigu chi calicunu no lu impedit. Segundu sas leges chi amus, si podet faghere totu in sardu». + +Sena cunsiderare chi, s'impreu publicu e ufitziale de su sardu permitit de isfrutare in manera economica e finas de postos de traballu sa "risorsa" limba. Bastat de pessare a sos redatores de notitziarios, a sos bortadores, a sos mediatores, a sos espertos, a sas aplicatziones possibiles e a sos isvilupos de su sardu in iscola, in s'amministratzione, in sos medios de comunicatzione, betzos e e noos. In ateras realidades chi assimigiant a sa nostra, sunt deghinas de migias sas pessones espertas de sa limba propia, chi traballant totu su tempus cun custa risorsa naturale chi est sa limba, chi no abenenat sa natura, si rennovat, est de badas e, in fines, est sa realidade prus forte de s'identidade nostra. Sa limba est de seguru una possibilidade de traballu possibile, identitaria e moderna, pro medas laureados nostros». + +«Tzertu. Medas limbas sunt benende a mancare e finas su sardu est in periculu. Su sardu s'at a podere assegurare unu cras si, finas gratzias a sas leges, sos sardos s'ant a impignare pro nd'assegurare sa presentzia orale e iscrita in totue, semper e non carchi borta e petzi in manera folclorica». + +«Ca in su mundu de sa comunicatzione semus comente una corda chi benit tirada dae un'ala a s'atera. Devimus essere bonos e faghere a manera chi, dae como in susu, su sardu afortat_ _sa presentzia sua in sa sociedade, in su territoriu, in s'informatzione». + +«Cadaunu devet faghere sa parte sua. Isfrutare cada occasione pro faghere logu a su sardu, in sos sitos internet, in sos diarios personales interativos (blogs), in sa publicidade, in sa promotzione de sos produtos, in su logu de traballu, cun manifestos, signos, avvisos, informatziones. In sa Comuna propria, ponende presse a s'aministratzione pro impreare un'interfache in sardu cun sos utentes e sos tzitadinos, in intro de s'Ente e in su territoriu, in su cummertziu, in sos trasportos e in su turismu, cun indicatziones e etichetas finas in sardu; in sa toponomastica; in s'isseberu de sos numenes in sardu pro sos figios proprios; in su paperi intestadu, in sos billetes de visita, in sos avisos de su giornale (cojuios, laureas, avisos de mortu). Devimus agiudare sas campagnas de visibilidade de sa limba sarda ca, sena custas, su sardu abarrat impreadu petzi dae sa familia o dae su grustu de sos cumpangios. +A pustis, devimus ispinghere, finas faghende sotzios o grupos de pressione, supra de sos entes e de sas aministratziones in manera chi sigant sas leges,impreande su sardu in manera ufitziale». + +«Pro nudda. B'at una falsidade manna meda: a paraulas si giurat supra de su sardu, in sa pratica non si perdet ocasione pro faghere totu in italianu, ca paret prus codomu e fatzile. Nemos cheret faghere frutare su sardu. Si a pustis, bisongiat finas de l'istudiare, galu peus. Peruna limba podet essere impreada sena unu tantu de istrumentos e de istudiu. Pro su sardu, nemos tenet gana de faghere isfortzu meda, si non cussu de l'allegare. +Mancat, a pustis, unu modu pro si torrare a apoderare de sa limba, mancant ideas e regulas craras, costantes e unitarias. Mancat una politica linguistica. Medas interventos sunt male assortados e sena finalidades craras. Medas ufitzios linguisticos, chi sunt istados abertos cun sa lege 482, sunt istados dados (o lotizados politicamente) a gente chi non nde ghelat e chi non faghet nudda e custu sistema arriscat de dare unu cuntzetu isballiadu de su chi proponent sas leges linguisticas. Sena cussiderare chi, in casos medas, s'est faghende unu impreu localisticu e folcloricu de sa lege 482, chi imbetzes defendet e favorit su sardu e s'impreu ufitziale e non petzi sas variedades locales». + +«Tzertu. Cunforma a sa lege 26, su tataresu, su gadduresu, su tabarchinu e saligheresu non faghent parte de su sardu( non sunt variantes de su sardu), ma sunt limbas a banda, finas si in sistoria, chie in prus chie in mancu, ant leadu paraulas medas dae su sardu. A custas limbas sa lege garantit, in sos territorios issoro, _sa tutela_ matessi chi garantit a su sardu». + +«Devimus reconnoschere chi s'iscola est una de sa pacas entidades culturales chi, pro meritu de medas insinnantes, chi traballant a sa sola o paris, e de dirigentes medas, faghet un'opera manna de sensibilizatzione, de promotzione de sa limba, cun sos alunnos e intre sas familias. +A dolu mannu, a s'ispissu non s'essit dae s'isperimentalismu e dae s'impreu ocasionale e segundariu de su sardu, finas si carchi cosa est cambiende dae pagu. Si diat devere e si diat podere imparare s'istoria, sa geografia e totus sas ateras materias in sardu, ma non si faghet. Si preferit a faghere chircas supra de su passadu, supra de sas traditziones (in genere in italianu) chin s'arriscu de narrere a sos istudentes chi su sardu siat sa limba de su passadu ebia, de unu mundu _agru-_ pastorale, chi no est addatu pro sa sientzia e pro sa modernidade. +A pustis, si no amus a agatare formas de obrigu pro su sardu in iscola, comente capitat in aterue cun esitu bonu, su logu de su sardu at a essere debile e episodicu, destinadu a su fallimentu». + +_Intervista de Juvanna Tuffu [Sardegna Ventirighe n. 47]_ + +_testu bortadu dae Juvanna Tuffu pro TempusNostru_ + + + + +## Catalanos, Bascos e Galitzianos paris pro sas limbas issoro + +Sos responsabiles de sa politica linguistica de sos guvernos de Catalugna, Paisu Bascu e Galitzia Miquel Pueyo, Patxi Baztarrika e Marisol Lopez ant firmadu, in su Cungressu de sos deputados, un'acordu de collaboratzione in ue si sunt impignados a li pedire a s'istadu unu tratamentu prus giustu pro custas limbas giai chi su 40% de sa populatzione faeddat un'idioma chi no est su castillianu. Sa durada de s'acordu est de tres annos prorogabiles, tempus chi ant a dare amparu a sos faeddos issoro in s'Amministratzione istatale e in s'Unione europea. Ant finas a promoere s'insignamentu de s'istoria e de sa cultura locale in sas limbas minoritarias, comente previdet sa Carta Europea de sas Limbas Regionales o Minoritarias. In prus sas tres comunidades ant a intercambiare esperientzias e istrategias de sensibilizatzione de sa populatzione pro sa normalizatzione linguistica e pro sa promotzione esterna de sos produtos culturales issoro. [gmr] + + + + +## "Est una richesa manna a tènnere una limba" + +Non si fiat mai bida una cosa gosi in antis. Unu cunvegnu in ue relatores medas e sas pessones chi sunt intervennidas ant allegadu no in sa limba ufitziale, s'italianu, ma in sardu. Chie in campidanesu, chie in nugoresu, chie in logudoresu. Cadaunu at podidu impreare sa limba de sa tita. Est istada de seguru una cosa curiosa e originale meda. Interventos interessantes, a bortas polemicos e cuntrastantes ma de seguru intzisivos galu de prus, ca fiant fatos in limba. + +Duncas sa limba non prus comente unu fatu folcloricu ma comente unu mediu beru pro comunicare finas in cuntestos informales comente unu dibatidu publicu. E pro sa prima borta finas unu presidente de Regione at faeddadu in sardu. Unu interventu intregu in campidanesu. Est partu a sa prima unu pagu birgongiosu, comente chi lu esserent ispogende. Ca l'at naradu issu puru chi su sardu est sa limba de sas emotziones e de sos sentimentos. Sa limba chi l'ant imparadu sa mamma e su babbu e duncas sa limba de su coro. "Est una richesa manna chi tenimus comente populu chi si biet comente una natzione, cun un'identidade natzionale". + +Soru s'est ammaniende a sa seria pro sa chistione de sa limba. E duncas puntegiu in sos cuncursos pro chie chistionat e connoschet su sardu, su matessi tratamentu de unu chi connoschet s'inglesu. Creditos formativos in iscola pro cussos istudentes chi connoschent sa limba. Non paret beru, ma l'amus intesu in medas e non pariat brullende. Ca l'at naradu issu etotu "S'importante non est a ddu chistionai ma a lu chistionai". At cumpresu bene su chi devet faghere e at cumpresu s'importantzia de sa limba in s'iscola. No est importante a nd'allegare de limba, ma tocat de allegare in limba in totu sos cuntestos, siat cussos informales siat cussos, mescamente, formales. Isperemus chi non siant petzi paraulas. [jtu] + +_ + +_ + + + + +## "Versos misurados. Poetas, poesias, sentimentos" + +In su mese de abrile, sa biblioteca de Orune in collaboratzione cun su Cunsortziu de publica letura "Sebastiano Satta" e de s'assotziu "Bocheteatro", at organizadu una rassigna culturale intitulada "Versos misurados. Poetas, poesias, sentimentos". + +Su percursu est cumintzadu cun sos poetas de Orune, at sighidu cun sa letura de _Sos Sinnos_ de Michelangelo Pira, a pustis sos cantos de libertade e at agabadu cun sa letura de sa _Divina Commedia _de Dante Alighieri. + +Sabadu 7 de Abrile ant cumintzadu cun sos vates orunesos, chi cun sos versos issoro ant cantadu seculos de istoria dassende una testimonia bia de su tempus coladu. Sos versos de sos poetas sunt istados declamados dae Giuanne Carroni accumpangiadu in custa ocasione dae su tenore orunesu "Nunnale". Sos autores tzitados sunt istados Giuanne Sotgiu, Zosepina Unida e Tzilipu Coccone, ma importantzia prus manna at tentu Antoni Montesu, unu poeta giovanu mortu antis de su tempus in sa tzitade de Genova, chi at dassadu una produtzione poetica manna meda e de valore bonu. + +Sabadu 14 de Abrile sos apassionados orunesos ant podidu godire de sa letura de _Sos Sinnos_ de s'antropologu bitzichesu Michelangelo Pira, fata semper dae Giuanne Carroni, chi fiat acumpangiadu dae su sax de Simone Pala. + +Martis 24 de Abrile, sa die in antis de sa festa de sa liberatzione, Orune at dedicadu unu sero a sos cantos de sos omines e poetas chi ant gherradu contra a ogni totalitarismu. Giuanne Carroni at letu sas operas de poetas italianos comente Ungaretti e Quasimodo ma finas de poetas internatzionales comente s'ispagnolu Neruda, su palestinesu Abu Manu, su curdu Sherco Beca e s'arabu Darwschi. Non est mancadu un'ammentu particulare a Frantziscu Masala e pro cuntzare, tziu Bernardinu Mangia, partigianu orunesu de 88 annos, at faeddadu de s'esperientzia sua in sa segunda gherra mundiale, contende istorias de dolore e crudelidade chi l'ant signadu sa bida. + +S'urtima die, sabadu 28, Massimu Goddi, unu poeta orunesu giovanu, at abertu sa manifestatzione cun sa declamatzione in fiorentinu tretzentescu de sa Divina Commedia. Su sero est sighidu cun sa letura fata dae Giuanne Carroni de sa tradutzione in sardu de sa Commedia dantesca de prade Paulu Monni, retore de sa cresia de sas Gratzias de Nugoro. S'opera _Cantigos de sa_ _Commedia Divina,_ publicada in su 2002 dae s'editore Della Torre de Casteddu, est su resurtadu de binti annos de trabballu in ue prade Monni, mancari siat durgalesu de naschida, at usadu totu sas variantes de sa limba sarda, pro torrare un'opera su prus chi si podet aguale a s'originale, rispetende∙nde sa musicalidade e sos colores. Carroni at declamadu su cantu primu, su de chimbe e su de trintatres. + +Gosi est agabadu su mese orunesu dedicadu a sa cultura e a sa poesia, ma Orune no est nou a initziativas de custa casta e luego ant a tancare sas iscritziones pro su premiu de poesias "Lilinu Brau" sighidu meda dae giovanos e mannos e abertu a sos orunesos ma finas a sos istrangios . [Frantzisca Monne] + + + + +## Gai, goi e tocadimò: ma sa limba abarrat e at a abarrai sèmpiri puita sa genti chentza mancu 'e iscola chistionat in sardu + +Ci fut una borta una limba. Una limba bella po nai: ti 'ollu beni, ses macu, ses imbriagu, ita ses pentzendu, non cumprendis nudda, forza paris. + +Una limba semplici, de genti chentza mancu 'e iscola, una limba de padenti e de ortu e de fai pani. Una limba de velludu e de oru beni traballau, de malicaducus e de brebus, de pregadorias e de cantus a Babai mannu. + +Nci fut e nc'est, custa limba. Nci fut, nc'est e nc'at a essiri. Nci funt una surra de scientziaus, politigus, opinionistas, dotoris soberanus, circadoris, linguistas, lampus e tronus, chi parint puddas gherrendusi unu puini de trigu. E intantis, ca mellu est custu e mellu est cuddu, ponedda aici e ponedda de truessu, gai, goi e tocadimo, sa limba abarrat. + +Abarrat e at a abarrai, a foras de is puligas de crobeddera (in italianu ddi nant _seghe mentali_, ma siant a podi narri _seghe scientifico - politico - sociolinguistiche_) chi custu pesari pruini est. + +E a pustis, Soru innoi, Soru in iguddei, ma Soru eita ndi pentzat, e Soru est bravu, est malu, est macu, est stontonau: a chini prus podit lingi (ca po custu sa limba parit ca srebat) e a chini prus podit spudai in pissu de totu su chi s'est fendu. E sa genti, intantis, sa chi bivit in padenti, sa chi andat a s'ortu, sa chi fait pani, chistionat sempiri in sardu: e narat brebei, narat cibudda, narat farra. + +E chini mullit mullit, e chini iscrit iscrit, e chini tenit limba fueddat. + +E tandu: LSD o ita? Fortzis LSD: ca parit un'imburdugu de genti foras de conca. Comuncas, deu non cuntestu perunu datu, mi ispantu invecias po is risultantzias de custus datus riferias a su tempus benidori. Is proietzionis de custa circa in su mundu de cras. Su chi non possu cumprendiri est su studiai sa limba e su fai circas scientifigas chentza intzrimoniai mai s'economia. + +Fortzis sa limba no est economia? E fortzis non est giustu studiai cali crassis sotzialis e economicas sighint a imperai su sardu po fai s'economia intzoru? De aberu is cosas si cumprendint tirendundeddas de sa realtadi? De sa realtadi chi narat ca una limba benit e at a benniri impreada candu permitidi e at a permitiri, a su chi da chistionat, de guadangiai sa dignidadi sua, in pagus fueddus candu at a essi unu bonu istrumentu economigu. + +E tandu: chi s'economia nosta at a andai beni - e chistionu de s'economia artigiana, agropastorali e operaia in primis, ca in custas crassis su sardu est meda prus impreau, finas e in su traballu - sa limba at a biviri. + +E duncas: non carrageus su mortu a biu! Annus fait ia fatu un'inchiesta e ndi fut risultau ca is crassis sotzialis resistentzialis impreant sa limba e da imparant a is fillus intzoru, meda prus de is crassis acurturadas: bolit narri ca is dotoris no imparant su sardu ais fillus, solumancu cuasi sempiri, e invecias is massaius giai. + +Bolit narri puru, perou, ca is massaius no imparant su sardu ais fillus chi bolint fai is dotoris. Sa contrazioni de sa limba est a imputai a sa crisi de custas economias primarias, e de custu mundu traditzionali. Bolit nai ca su cresciri de s'una est acapiau a su cresciri de s'atra e a s'imbessi. + +E tandu: su cras non si connoscit cun is percentualis, at essi s'economia de cras a cantai sa cantzoni giusta. Chi eus a andari mali mali eus a andari totus in Germania e eus a chistionari su tedescu. E s'eus a citiri puru. + +Segundu: sa forza de is bideas chi cun custa limba ant a essiri esprimias in su tempus benidori at a sinnari su destinu suu. Nc'est istau un omini, in s'istoria, chi ddi narant Gesus, chi assolu at ispainau una bidea, unu modu de biviri, chi at cuntagiau e cumbintu miliardus de personas. + +Is proietzionis de is datus pubricaus depint tenniri contu de custu: ca s'istoria non bivit de istatistigas. Antzis: is istatistigas narant fesserias luegu cantu is circas sotziulinguistigas! (Non si dda pigheis, est sa limba chi sola s'imbolat e giogat). + +S''e tres: nannau miu est pastori, a sa filla dd'at chistionada sempiri in sardu. Issa, chi est impreada in iscola, a mei m'at chistionau in italianu: sempiri. Deu, invecias, chistionu meda su sardu e a fillu miu si dd'ap'a imparai. Custu si podit intzerriai _sardofonia di ritorno_, o calencuna cosa de aici? Dd'eis pigau in cunsideru? + +Cuatru: nc'est genti chi, a manna, mancari in domu sua su sardu non si siat mai chistionau, s'est impenniendu po d'istudiai e ddu chistionat in donnia momentu. Est sa cuscientzia de s'identidadi chi ndi pesat custus momotis ca su mundu iscientifigu no at ancora cumprendiu. + +Est po custu ca custa polemica, chi parit fata feti poita is cosas si torrint a frimari un'atra 'orta - podint mancari de calencuna cosa: e perou toca a innanti, non torreus agoa - est feti alighingiu in is ogus. Ca sa cumplessidadi de su mundu est cosa tropu grai, spetzialmenti po puddas chi no iscint fai atru che gherrari po unu puini de trigu. + + + + +## Si passi dalle parole ai fatti + +_De evidentibus non est disputandum_, recita un antico adagio latino, che a buon diritto puo attagliarsi alla crisi della scuola in Sardegna, ultima regione in classifica in Italia secondo l'Invalsi (Istituto nazionale per la valutazione del sistema educativo di istruzione e formazione). Certo si potra anche discutere sui parametri utilizzati dall'istituto nello stilare la graduatoria, ma credo che comunque la sostanza non cambi molto: la scuola sarda e sicuramente gravemente "malata". + +Si e parlato, per colmare lacune e mancanze, di porre mano alla soluzione di problemi strutturali che storicamente la caratterizzano: carenza e/o fatiscenza degli edifici, in sufficienza dei laboratori, assenza di mense e di adeguati trasporti. Certo, cio e la condizione necessaria per farla decollare, ma ho l'impressione che non sia assolutamente sufficiente: quello che occorre aggredire e la catastrofica situazione didattica. + +La scuola sarda, e una semplice succursale della scuola italiana: metodi e contenuti sono omologhi. Direi di piu: la scuola italiana nel suo complesso e rivolta a un alunno che non c'e, tutt'al piu a uno studente metropolitano, nordista e maschio. Non a un sardo. E una scuola che con i contesti sociali, ambientali,culturali e linguistici degli alunni non ha niente a che fare. + +Nella scuola, la Sardegna non c'e: e assente da programmi, discipline, libri di testo. Si studiano personaggi quali Orazio Coclite, Muzio Scevola e Servio Tullio: fantasie con cui Tito Livio intende esaltare Roma. Non si studia invece-perche lo storico romano non poteva scriverlo - che i romani fondevano le statue dei bronzetti nuragici per modellare pugnali e corazze, per chiodare giunti metallici nelle volte dei templi, per corazzare i rostri della navi da guerra. + +Nella scuola si studia qualche decina di piramidi d'Egitto, vere e proprie tombe di cadaveri divinizzati, erette da centinaia di migliaia di schiavi, sotto la frusta delle guardie; ma non si studiano le migliaia di nuraghi, suggestivi monumenti alla liberta, eretti da migliaia di comunita nuragiche indipendenti e federate fra loro. + +Si studia Napoleone, "piccolo e magro, resistentissimo alla fatica!" ma non si spende una parola per ricordare che il tiranno corso, venuto in Sardegna, bombardo la Maddalena e, sconfitto da Domenico Millelire, con la coda fra le gambe dovette ritirarsi e abbandonare l'"impresa". + +Si studia, insomma, l'Italia "dell'elmo di Scipio", e "alle amate sponde" ma la Sardegna con le sue vicissitudini storiche, le dominazioni, la sua civilta ei suoi + +Tesori ambientali, culturali e artistici e del tutto assente. Un diplomato sardo e spesso persino un laureato, esce dalla scuola senza sapere nulla dell'architettura nuragica, della Carta de Logu, di Salvatore Satta e della lingua sarda. + +La regione per piu di 50 anni -benche lo statuto speciale lo prevedesse esplicitamente nell'articolo 5, comma a), non ha mai voluto legiferare sul versante scolastico. Oggi la sua azione non e piu rinviabile per la drammaticita dello status della scuola, ma anche perche piu di ieri ne ha la potesta, specie in seguito alla normativa sull'autonomia scolastica e alla riforma del titolo V della Costituzione. Essa ha cioe oggi il compito di legiferare, definendo gli indirizzi e i programmi per quanto attiene all'insegnamentodella lingua e della cultura sarda, segnatamente della storia. Oltre che la potesta, ha il consenso della stragrande maggioranza di cittadini sardi come e emerso qualche giorno fa a Paulilatino, da una indagine voluta dalla Giunta regionale e svolta dal dipartimento universitario di Ricerche economiche e sociali di Cagliari e da quello di Scienza dei linguaggi dell'ateneo di Sassari: il 68,4 per cento degli abitanti dell'isola dichiara di conoscere e parlare una qualche varieta della lingua sarda; una percentuale ancora piu alta, il 78,6, si dichiara d'accordo sull'insegnamento del sardo a scuola; addirittura l'81,9 per cento vorrebbe che si insegnasse il sardo insieme all'italiano e a una lingua straniera. + +Il presidente Soru ha assicurato che i progetti della regione saranno tesi a introdurre in maniera ufficiale la lingua sarda nelle scuole, attribuendo crediti formativi e punteggi a chi dimostrera di saperne fare uso. Bene: che la sua Giunta passi finalmente dalle parole ai fatti. Altrimenti i numerosi applausi, che centinaia di docenti e amministratori gli hanno tributato a Paulilatino, potrebbero trasformarsi in amari e sonori fischi. + + + + +### 17/08/2011 + +## NÙMEROS + +### + +_Autore disinnu e testu: _**_Isidro Sanchez_** + +_Figuras: **Horacio Elena; **Tr. sarda__: **Diegu Corraine**_ + +_Cartonadu, a colores | Formadu 21x21 cm | Pagg. 24_ + +Libros didaticos chi permitint a pitzinnos chi tenent dae 4 a 6 annos de impararae cun ispassiu, leghende e gioghende, cuntzetos fundamentales in sa vida issoro. + +#_ papiros_ + + +## Soglie-Nawafeth + +Dae su 19 a su 26 de maju una delegatzione de esponentes de sas traditziones sardas andat a Rijad, in ue su teatru est vietadu, pro leare parte a _Soglie-Nawafeth_. Sa manifestatzione est organizada dae s'ambasciada italiana in collaboratzione cun _Al Nahda Philanthropic Society_. Si tratat de un'initziativa de cuncambiu interculturale intre s'Italia e s'Arabia Saudita, cun delegatziones de Sitzilia, Puglia, Latziu, Venetu, Liguria e Piemonte. S'ispeditzione isulana est organizada dae sa cussigiera regionale Simonetta Sanna e bi leant parte duas artisanas orafo-tessiles Marina Marini e Rita Gabriella Lutzu. Una chida de addovios e de cunfrontos interessantes intre duas culturas gasi diferentes in ue su tema est su ruolu de sa femina in sa sotziedade e su raportu chi issas tenent cun s'arte in generale. Sas feminas arabas tenent una cultura manna e una mentalidade aberta ca istudiant in Europa e in sos Istados Unidos ma cado torrant a sa patria issoro tenent problemas mannos de afirmatzione, a s'ispissu chi si narat chi non b'at arte femmninile. Custa chida at a servire finas a sensibilizare sas autoridades arabas subra de sos sistemas de recuperu e cunservatzione de sas traditziones culturales. Finas sa partetzipatzione de s'atora Elisabetta Podda, presidente de sa cumpangia teatrale Akroama, est basada in su recuperu de sas traditziones sardas e in particulare subra de sas capatzidades de las mandare in iscena cun una beste moderna. + +Sos arabos ant a torrare sa bisita dae su 2 a s'8 de triulas in Roma, in Campidoglio . + + + + +## Limbas diferentes, limbas bias + +Su 9 de Maju in Tortoelie b'at apidu unu addoviu pro sa die de sa limba sarda e de sas ateras limbas de Sardigna. Limbas diferentes e bias. + +S'addoviu, organizadu dae s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa Provintzia Ogiastra, at aunidu diferentes espertos de limba, cadaunu rapresentante de s'area linguistica sua. + +Nicolo Capriata, in rapresentantzia de sa Comuna de Carloforte, at naradu totu sos chi sos tabarchinos sunt faghende pro afortire sa limba issoro. Su tabarchinu est semper faeddadu in s'area linguistica sua dae mannos e minores e finas sos emigrantes sighint a lu faeddare in foras de sa comunidade. + +Esistit unu vocabolariu tabarchinu/italianu e una grammatica de tabarchinu, chi est istudiadu finas dae sos istrangios. + +Pro more de progetos diferentes in sas iscolas, sos pitzinnos e sos giovanos ant creadu unu vocabolariu tabarchinu/sardu e ateru materiale didaticu in tabarchinu. + +Capriata at mustradu, duncas, chi custa limba tenet istrumentos linguisticos e culturales fortes meda e sos chi la faeddant tenent sa boluntade de la colare a sas generatziones benidoras. Singiale bonu de a beru pro una limba minoritaria... + +Tzosepe Desole, presidente de s'Assotziu Culturale Tataresu, at contadu s'istoria de su sardu-logudoresu e de su tataresu. + +Su sardu-loguderesu est istada sa limba ufitziale finas a su 16° seculu, cando su tataresu, pro more de sas preigas de sos preideros_ e _de sa tradutzione de "Imitatio Christi" li leat su logu e diventat ufitziale. In tataresu sunt iscritos componimentos augurales e satiricos numenados _gobulas_. + +A pustis de sa segunda gherra mundiale, s'italianu s'imponet comente limba veiculare de sa cultura: sos pitzinnos l'imparant in iscola e a s'ispissu lu faeddant finas in domo. Petzi in su 1960 torrat a naschere s'interessu pro su tataresu pro more de sos poetas (Aroca..) e de sos testos teatrales iscritos in custa limba. + +Meloni bortat sa "Divina Commedia" in tataresu. + +A parrere de Desole in sas iscolas si diat devere imparare sa limba sarda comuna a sos istudentes, preservende pero sas bariedades locales diferentes. + +S'interventu de Antoni Vernier, presidente de su club UNESCO de Casteddu, at postu s'atzentu subra de s'importantzia manna chi tenet sa limba comente mediu pro preservare, afortire e cunsinnare s'identidade e sa cultura de unu populu a su tempus benidore, pro faghere a manera chi non si perdat. + +A s'agabu de s'addoviu sas paraulas de Diegu Corraine: "Sa limba est unu mediu pro comunicare in su tempus e in s'ispatziu, est unu balore mannu a tennere una norma iscrita chi nos permitat de faghere bivere su sardu non petzi comente limba orale ma finas in s'iscritura. Su mundu pedit chi su sardu, limba antiga, sigat a esistire in su tempus benidore e tocat a nois de faghere a manera chi custu siat possibile; su caminu est abertu, bisongiat de andare a dae in antis". + +Sa Sardigna tenet una richesa linguistica manna meda: su sardu ( e sas bariedades suas), su tabarchinu, s'aligheresu, su gadduresu e su tataresu sunt limbas cun una istoria in palas rica meda e cun unu tempus benidore belle totu de creare; tocat a sos amantes de sas limbas a s'impinnare pro custu. In unu mundu semper prus globalizadu, est importante meda de non perdere s'identidade de cadaunu e, duncas, sa limba. + +Serena Evangelisti + +## Beneitu XVI ammentat su genotzìdiu ruandesu + +Beneitu XVI at leadu pinna e pabiru pro s'unire a sa Die de dolu natzionale in ammentu de su de treighi anniversarios de su cumintzu de su genotzidiu de su Ruanda. In sa litera, iscrita in frantzesu, su Papa si unit "a su dolore natzionale e a distintu a sa pregadoria pro totu sas vitimas de custa iscarramatzina orrorosa, sena distintzione de religione o de apartenentzia etnica e politica". Su Padre Santu at detzididu de imbiare su messagiu autografu a su Presidente de sa Republica de su Ruanda, ca ocannu sa die de sa memoria est capitada su 7 de abrile, Sabadu Santu. Su testu de sa litera l'at publicadu sa Santa Sede custu lunis. M'auguro cun brama chi totu sos ruandesos, ghiados dae sas autoridades tziviles e religiosas, s'impignent in modu semper prus generosu e profetosu in favore de sa ricontziliatzione natzionale e pro su fraigu de unu Paisu nou, in sa beridade e in sa giustitzia, in s'unidade fraterna e in sa paghe, at iscritu. Su genotzidiu de su Ruanda l'ant cummitidu unas cantas fatziones de hutus chi ant mortu intre 800.000 e unu millione de tutsis e hutus moderados, est a narrere s'11% de sa populatzione chi biviat in su Paisu in cuddu mamentu. [_gmr_] + + + + +## In defensa de su latinu + + + + +## A CHI SERVE DAVVERO UN MOSTRO ALLA FRANKESTEIN? + +E' talmente poco "comuna" - comuna!- quella che dovrebbe essere la lingua ufficiale di tutti i sardi- uscita, come il famoso homunculus di Frankestein dal "laboratorio" regionale- che sta gia operando nel senso di dividere, frammentare, contrapporre i sardi, come dimostrano dichiarazioni, prese di posizione, e interventi sui giornali. Molti dei "parlanti" delle diverse varieta del ricco repertorio linguistico isolano manifestano ben poco entusiasmo- per usare un eufemismo- di fronte all'ibrido della "limba sarda comuna" che- a quanto mi e parso di capire dal manifesto d'intenti- e frutto di una complessa operazione di ingegneria genetico-linguistica che ha prodotto un inquietante OGM, organismo geneticamente modificato, frutto della fusione del sardo parlato nel cuore profondo della Sardegna, "con aperture al logudorese e al campidanese". + +La promessa, o meglio, la minaccia, e che la LSC- per usare l'acronimo ormai diffuso anche nei siti web- sara "introdotta in via sperimentale e con possibilita di aggiustamenti successivi dall'Amministrazione regionale in alcuni suoi atti, tra cui lo Statuto e la legge sulla promozione della cultura e della lingua sarda". In Gallura, dove la caratteristica parlata- essenzialmente corsa- si sente risuonare nelle piazze, negli studi professionali, nelle stanze d'ospedale, nei corridoi del tribunale di Tempio Pausania, alcuni sindaci sono sul chi vive. Qualcuno, anzi, e gia sul piede di guerra, come Mario Scampuddu, primo cittadino di Luogosanto, veterinario e appassionato cultore di storia e tradizioni popolari, autore di raccolte di poesie e canti in dialetto "gadduresu". Con lo stesso piglio guerresco che, nel 1793, animo i miliziani della sua terra, accorsi in forze sulle coste, sotto le insegne della Madonna di Luogosanto, per respingere la spedizione francese al comando dell'allora giovanissimo Napoleone Bonaparte, dichiara che fara fronte all'invasione della limba ufficiale, ignorando gli atti regionali scritti e preparandosi alla disobbedienza civile se dovesse affermarsi l'obbligo di usarla nella prassi amministrativa. + +Molte le considerazioni che si potrebbero fare sull'ukase linguistico e su questa lingua inventata che- secondo la bizzarra affermazione degli "unificatori"- ci dovrebbe aprire la strada in Europa. Intanto, si muove nella direzione opposta a quella della legge regionale 26 del 1997, che proclamava la pari dignita di tutte le varieta linguistiche della Sardegna in qualunque ambito d'uso. Varieta considerate una ricchezza da salvaguardare, di cui si temeva e denunciava la possibile perdita, come esito della politica linguistica tradizionalmente italianocentrica dello Stato unitario. E poi, per limitarsi a qualche sparsa considerazione, bastera chiedersi, per dire, chi insegnera ai funzionari regionali la nuova lingua con cui saranno elaborati i previsti atti ufficiali. E, ancora, a quale ristretta "auctoritas" linguistica sara affidata la supervisione ed il controllo? E quanto ci costera- e non solo in termini finanziari- questo progetto da Vandea leghista e "l'impossible mission" di affermarne l'uso scritto ( e poi magari anche parlato) dal Campidano al Sulcis, dalla Barbagia alla Gallura? E chi dara creativita, movimento, profondita, forza, espressivita a questa "lingua" nata a tavolino, destinata- con tutta probabilita- a restare sepolta in atti della pubblica amministrazione, inerte, spenta, morta, non abitata, senza relazione con la realta? Teniamoci, dunque, i sapori e i colori delle parlate locali e difendiamo una pluralita linguistica che e parte integrante dell'identita dei sardi. + + + + +## Totus ùnicos, totus diferentes + +## Sa diversidade culturale: patrimoniu de s'umanidade + +_"Sa cultura leat formas diferentes in su tempus e in s'ispatziu. Custa diversidade si faghet reale in s'unitzidade e in sa pluralidade de sos grupos e de sas sotziedades chi costituint s'umanidade. Comente bena de cuncambiu, innovatzione e creatividade, s'umanidade tenet bisongiu de sa diversidade culturale che a sa natura sa biodiversidade sua. Pro custu, est patrimoniu de s'umanidade intrea e si diat devere reconnoschere e afermare pro su bene de sas generatziones presentes e de su tempus benidore."_ + +Custas sunt sas paraulas de s'articulu 1 de sa Decraratzione Universale de s'UNESCO, subra de sa diversidade culturale, bene de totu s'umanidade. + +Su 25 de Maju in Elini, b'at apidu unu addoviu pro tzelebrare sa die de sa diversidade culturale, istabilida dae s'Unesco comente mamentu utile pro azaminare subra de s'importantzia de essere totus unicos e totus diferentes. + +S'addoviu, organizadu dae s'Ufitziu de sa Limba Sarda de sa Provintzia de Ogiastra, s'est abertu cun sas paraulas de Murino, assessore de **sa** cultura, chi at ammentadu comente, in unu mundu cada die prus globalizadu est de importu meda a ischire reconnoschere e promovere sa diversidade culturale de cada grupu umanu, in unu clima de cuncambiu e creschida a pare. + +"Sa cultura colat in su mundu tramite sas paraulas e custas sunt sa raighina prus forte chi cada populu tenet pro mustrare a su mundu s'identidade sua; durante s'istoria de su mundu sos populos si sunt addoviados e ant cuncambiadu; su chi semus oe est su resultadu de custu protzessu. Sas limbas sunt su mediu prus lestru e seguru pro s'acurtziare a sos ateros e comunicare, pro cuncambiare...est importante a non perdere s'identidade linguistica de cadaunu e de cada natzione, est importante a afortire custu istrumentu. Sa diversidade linguistica est una richesa manna chi si devet preservare e impreare pro s'isvilupu de totu sos populos de sa terra"; custas paraulas de Corraine, prenas de significadu, ant abertu su caminu a sa riflessione de Pique, professore de tradutzione in s'Universidade Autonoma de Bartzellona. + +Pique at ammentadu chi sa diversidade linguistica est in arriscu de estintzione che a sa biodiversidade. A bisu suo, sigomente sa limba est su signu prus mannu e prus forte de s'identidade de unu populu, sa boluntade de sos chi la faeddant devet essere cussa de l'impreare semper e in totue, de faghere a manera chi sa limba, mancari minoritaria o minorizada, tengiat** **sos istrumentos pro podere esistire in su tempus benidore. Su colore de sa pedde o sa religione non sunt medios gasi fortes pro traballare in su campu de s'identidade che a sa limba&sos chi si reconnoschent in una cultura, si reconnoschent e faeddant sa limba de custa cultura. + +Su catalanu e su sardu sunt esempros de limbas minoritarias chi sunt gherrende pro sighire a esistire in su tempus benidore, pro sighire a essere veiculu de sa cultura e de s'identidade de unu populu; no est una "gherra" contra a ateras limbas: est sa boluntade de podere aere sos matessi istrumentos e sas matessi oportunidades pro comunicare e s'acurtziare a su mundu. + +In unu mundu in ue totus semus unicos e diferentes a su matessi tempus, in unu mundu in ue bisongiat de dare balore a custa diversidade. + + + + +## Testos sacros e liturgia in limba sarda: su tempus benidore + +Sa limba sarda tenet unu tempus benidore? E cantu est de importu pro su tempus benidore de sa limba sarda (finas in ambitu cresiasticu) un'istandard linguisticu chi aunat totus sos Sardos? Su 30 de maju coladu, piscamos, preideros e istudiosos de limba ant chircadu de dare una risposta a custa pregonta. Est naschida gasi in s'aula magna de su Seminariu Episcopale de Lanuse sa Die de istudiu subra de "Testos sacros e liturgia in limba sarda: su tempus benidore" chi at sighidu a sas ateras dies de istudiu fatas in Galannoli (Orgosolo) in su 2004. + +A s'addoviu, ammaniadu dae s'Ufitziu de sa Limba Sarda in pare cun s'Assotziu Culturale Ogiastra, ant leadu parte personalidades importantes de sa Cresia sarda, Missennore Antioco Piseddu, Piscamu de sa Diotzesi de Lanuse e Presidente de sa Cumissione Limba Sarda de sa Cunferentzia Episcopale de sa Sardigna; Missennore Pietro Meloni, Piscamu de sa Diotzesi de Nugoro; Missennore Sebastiano Sanguinetti, Piscamu de sa Diotzesi de Tempiu-Ampurias; Don Raimondo Turtas de s'Universidade de Tatari; Don Antonio Pinna, Vitzepreside de sa Facultade Teologica de sa Sardigna; Don Giovanni Usai de sa Comunidade S.Anna de Arborea. + +Fiant presentes finas sas autoridades provintziales, s'Assessore de sa Cultura Giorgio Murino e su Presidente de sa Provintzia Piero Carta, chi dae su cumintzu de su mandadu issoro si sunt semper dimustrados sensibiles meda a su bisongiu de unu recuperu efetivu e totale de su sardu in cada dimensione sua: diamesica (iscrita e orale), diafasica (in totu sos cuntestos de usu e duncas finas in sa religiosidade) e diastratica (dae banda de totus, dae sos antzianos a sos piseddos, dae sos istudiados a sos chi tenent petzi s'iscola elementare, dae sos credentes a sos chi non creent). + +A su dibatitu ant dadu su cuntributu issoro finas duas personalidades esternas a sa realidade isulana, unu Missennore de sa Diotzesi de Ùdine, Duilio Corgnali e su Presidente de su Ciemen (Centre Internacional Escarre per a les Minories Étniques i les Nacions) de Bartzellona, Aureli Argemi i Roca. Ambos duos ant batidu sa testimonia de sos resurtados otentos, in sos dominios linguisticos issoro, gratzias a una politica linguistica coerente de istandardizatzione de sa limba e a s'impreu suo finas in ambitu cresiasticu. + +Custu tema est resurtadu prioritariu giai dae sa presentada fata dae Diegu Corraine, promotore de s'addoviu e moderadore de sos interventos. Missennore Piseddu, chi at fatu dae mere de domo de sa die de istudiu at abertu sa discussione dimandende propiu in cale mesura su sardu podet cuncurrere a dare vitalidade noa a su sentidu religiosu de totu cussa gente chi at tentu su sardu comente limba de sa sotzializatzione primaria. + +Su fatore identitariu at fatu de filu cundutore de medas interventos finas a s'urtimu, de Don Giovanni Usai chi at semper gherradu pro sa difusione e s'afortimentu de sa limba sarda e finas como, traballende in sa comunidade de recuperu de Sant'Anna, sighit a dare su cuntributu suo a custa causa. + +De modernidade manna est istada s'idea de limba presentada dae Msr. Corgnali, chi at afirmadu duas bortas s'importantzia de non si lassare trampare dae su "cumbeniu" pretesu de duos istandard, solutzione demagogica chi diat resurtare finas anti-economica. Msr. Corgnali at fatu un'apellu a sos piscamos sardos, pro chi siant issos "sos espertos de s'evangelizatzione, a si mobilitare pro atuare su chi giai in su Cuntziliu de Trento sa Cresia si fiat proposta: impreare sa limba de cada populu pro divulgare sa Fide in manera prus cuncreta e capillare". + +Operatzione cumplicada, diat narrere calicunu, "mescamente - afirmat Msr. Sanguinetti - ca medas non cunsiderant importante custa chistione chi imbetzes est fundamentale: sa liturgia est s'atu prus artu de sa Cresia e su logu ideale de addoviu de s'Òmine cun Deus e duncas devet essere rispetosa de sos omines e de s'identidade issoro". + +At cussigiadu sa solutzione de un'istandard unicu (duncas s'isperimentatzione iscrita de sa Limba Sarda Comuna) finas Aureli Argemi chi, contende de sa gherra de su populu catalanu contras sa ditatura de su generale Franco pro rendere ufitziale e operativa sa limba catalana, at allegadu de "s'importantzia de evitare sas brias intestinas chi in numene de sa pluralidade diant otennere petzi su resurtadu de acreschere sas divisiones e sa debilesa. In custa gherra - at sighidu Argemi - sa Cresia catalana s'est dimustrada fidele a sa comunidade sua, isseberende de impreare sa limba catalana comente sinnu mannu de identidade e de adesione a sos ideales de su populu". + +Sas esperientzias friulana e catalana ant agatadu riscontru in sas ideas de Msr. Meloni chi, ammentende sos problemas e sas dudas naschidas in su segundu Cuntziliu Plenariu Sardu (2001) subra de sas tradutziones in limba sarda, at cuncruidu chi est dovere de sa cresia sarda totu in pare de abrontare e bortare cun cuidadu e cumpetentzia sos testos biblicos e liturgicos. Petzi gosi, a bisu suo, nos podimus movere e presentare in Roma pro pedire s'aprovatzione de custos testos dae sa "Cungregatzione pro su Cultu Divinu e sa Disciplina de sos Sacramentos". + +Intervenende subra de custa chistione, don Turtas at chertu insistere in sa netzessidade de faghere cosas chi podant essere impreadas prus a lestru, tenende contu de sa netzessidade pratica de tennere testos de divulgatzione prus manna e lestra, sena devere a mala gana cumintzare dae totu sa Biblia. Un'impostatzione pratica chi su gesuita bitzichesu at dimustradu in su mese de martzu de custu annu, tzelebrende in sa cresia de s'Annossata una missa totu in sardu. + +Don Antonio Pinna, Vitzepreside de sa Facultade Teologica de sa Sardigna at traballadu pro sa tradutzione de su Canone II de sa Missa in limba sarda. Isse at illustradu su cuntzetu de "inculturatzione" pro crarire comente, in s'ambitu de sa tradutzione de sos testos in sardu, tochet a isseberare cussas paraulas "prenas" de significadu chi sunt impreadas in sa limba populare e chi propiu pro custu, podent agiuare a cumprendere megius sa Paraula de Deus. + +In cuntemporanea, est istada presentada e distribuida de badas a totus sos presentes sa "Biblia contada a minores e a mannos" de Regine Schindler, bortada in LSC (su primu testu pubblicadu in Limba Sarda Comuna) e realizada cun s'agiudu de s'assotziu _Amigos de sa Paraula_. + +Custu testu, postu a costagiu de sas Biblias e de sos Letzionarios in galitzianu e friulanu, at dimustradu chi si podet creere in unu tempus benidore de su sardu in ambitu cresiasticu, e chi sa limba sarda, mancari in ritardu in su protzessu de istandardizatzione e ufitzializatzione, tenet su cumbeniu de si podere servire de sas esperientzias de ateras limbas de minoria chi si sunt giai liberadas dae sos vinculos impostos dae sas limbas istatales issoro e como nos podent lumare su caminu pro arribbare in manera prus lestra e giusta a una coufitzialidade cun sa limba italiana. + +Gasi at cuncruidu finas Msr. Piseddu, rispondende a una provocatzione chi li dimandaiat ite fine aiat fatu sa Cummissione pro sa tradutzione de sos testos sacros chi aiat giai cumintzadu a traballare: "In antis - at rispostu Msr. Piseddu - non bi fiat peruna norma chi podiat agiuare sos espertos. Como chi sa norma b'est e est istada aprovada dae sa Regione, creo firmamente chi si podat cumintzare a traballare torra cun profetu a sa tradutzione de sa Biblia, de su Letzionariu, de su Libru de sas oras e de totus sos ateros testos in un'istandard unicu". + +Barbara Murru e Simonetta Mereu + + + + +## Su presidente de s'Espanyol pro sas seletziones catalanas + +Su presidente de s'Espanyol decrarat, in un'intervista a Selecciona't, sa rivista de sa Plataforma pro Seleccions, su suportu a sas seletziones catalanas, ammitende pero chi no est una cosa fatzile, mancari tochet a sighire a proare. Segundu Daniel Shanchez Llibre, sa realidade de seletziones catalanas ufitziales dipendet, pro su prus, dae sos politicos. A su tzitadinu li diat agradare meda a tennere seletziones, e sa majoria de sos isportivos diat cherrere cumpetere cun sa Catalugna, ma est una chistione politica mala a risorvere. Custa fine de chida, dae chenabura a dominiga, sa Plataforma pro Seleccions at a organizare paritzas manifestatziones in Reus, in ocasione de sa Die de sas Seletziones Catalanas. [gmr] + + + + +## Cummissàriu istraordinàriu in Mòdolo + +Custu mangianu, in sa bidda de sa Pranarza, s'est insediadu su Cummissariu istraordinariu, sa Dot.ra Graziella Madau. A pustis de sas dimissiones de sete cussigeris, su 31 de maju, sa Giunta regionale at detzididu, cun deliberatzione n. 22/9 de su 7/6/2007 de aproare s'isorbimentu de su Cussigiu comunale, chi fiat cumpostu dae su sindigu, Lucia Milia, e dae ateros 11 membros, e sa nomina de su cummissariu. S'amministratzione modolesa fiat in carriga dae sas eletziones de s'8 e 9 de maju de su 2005. [_gmr_] + + + + +## Globalizatzione: chistione de puntos de bista + +Naschida in su 1981 in Egitu, dae babbos sardos (issa matessi, finas si s'intendet tzitadina de su mundu, reconnoschet in sa Sardigna su puntu de riferimentu suo e sas raighinas profundas), Corinna Fiora at istudiadu siat in Bruxelles siat in Oxford. Laureada in Antropologia a su SOAS de s'University of London, s'est semper ocupada de comunicatzione interculturale, ponende in paris s'atividade de chirca e s'impignu in sa pratica. In su presente traballat in Senegal (su traballu suo est presentadu in Sardigna cun conferentzias),in una bidda a su tzentru de su Sahel, Ndem, in ue documentat e sustenit una atzione de riscoberta e de recuperu, fata dae sa populatzione locale, de sas traditziones antigas suas, traditziones agricolas,artesanales e linguisticas. In sos biagios suos, chi sunt medas, si interessat finas de chircas musicologicas, alimentende gosi, paris cun sa de sa chirca sientifica, s'ateru interessu suo chi la bidet operare comente cantante e cumposidora. + +Abbaidende su mundu dae su Sud, in manera ispetziale dae su Senegal, ite idea tenes de sa globalizatzione? +Globalizatzione...su programa Word meu no reconnoschet sa paraula, si bidet chi non abbaidat sa televisione...est una de sas paraulas crae de su seculu nostru: "globalizatzione", derivada dae "globale", semus totus pigados in cunsideratzione, magiorantzias, minorias etnicas, mulatos culturales e ideologicos, totus in su matessi brodu primordiale, atacados a carchi biculu de pane chi gallegiat, imbidiende sa menestra de si bichinu. Finas s'indiu Yanomami dae su fundu de sa bidda amatzonica faghet parte de custa moda nova! Ma ite est sa globalizatzione? "Scuset? Connoschet sa globalizatzione?" " Comente nono! A pustis de sa salsa e sa pachanga, como fatzo letziones de globalizatzione, mi agiuat cun su dolore de ischina". Comente pro cada moda bona, tenimus sos "a favore"e sos "contra a", chi si cumprendent raramente: "COMENTE? Ses NoGlobal? Ses unu dinosauru! Non bides comente podimus imparare in manera libera sos unos dae sos ateros? Comente su cambiu est prus fatzile? Comente su mundu est una bidda manna?" e dae s'ateru chirru: "Ei, una dose bella de isfrutamentu internatzionale, comente cun su mercadu liberu sas multinatzionales nostras e sos politicos nostros podent andare de manera prus fatzile a inghiriu de su mundu pro isfrutare sas risorsas naturales de sos bichinos nostros de globu, pro li faghere creere a pustis chi sas titulias chi li dant in cambiu sunt sa modernidade!". + +Pero tue crees chi totus pessant gosi, in sa matessi manera? +A pustis b'at finas s'indetzisu: "Be, ei, in realidade est bellu de bidere cantos amigos tenet figiu meu in internet, usat s'elaboradore comente unu indimoniadu...deo non bi cumprendo unu atzidente pero issu imparat s'inglesu cun unu grupu de neozelandesos. De su restu mi dispiaghet unu pagu cando abbaido sas iscarpeddas suas Nike (pro sas chi apo gastadu unu cuartu de su salariu meu) e penso a su pitzinnu tzinesu chi b'at traballadu pro 16 oras sa die, dat de pensare...". Ei, faghet pensare, ma pensare a ite? De a beru sa gente azaminat supra de sa globalizatzione? Forsis su bonu de sa gente est, imbetzes, trascinada dae su trimizone de sas implicatziones chi li sunt ligadas, e no tenet mancu su tempus de azaminare supra de su pro ite e su comente; forsis semus totus unu pagu istracos. Astenide*bos e consumade, chi totu est a disponimentu...de a beru totu? E sas informatziones? Pro sos chi las chircant, finas cussas: est comente pro su mandigu, si faghes s'isfortzu, e ti lu podes permitere, agatas botegas minoreddas in ue bendent produtos genuinos e biologicos, in sa matessi manera faghes unu giru in sa rede e agatas unu muntone de informatziones interessantes meda, pero bisongiat de ischire abbaidare...Su mercadu est abertu...e su dibatidu? + +Tantu pro dare unu esempru praticu, a mi podes narrere ite resurtadu tenet in Senegal? +Sa populatzione locale est bivende cambios medas pro more de sa globalizatzione: su cuntrastu intre sa sotziedade traditzionale in sas biddas che a sa in ue isto e sa "modernidade" de sa capitale est craru e lestru meda. Sas giovanas de bidda, ligadas a sa traditzione Islamica e a sos abitos locales, si bestint prus chi no ateru cun sa veste traditzionale a cunfrontu de sas giovanas de tzitade, semper prus cunformes a sa moda europea; pero finas a inoghe bi semus: in su mundu otzidentale puru su cuntrastu intre sos abitos rurales e sos urbanos si bidet meda. Ateros esempros craros meda sunt: s'usu de sa meighina traditzionale cada bia chi sa meighina moderna ammustrat sos limites suos (cosa chi capitat a s'ispissu, ca custa urtima est istada impreada totu in paris, sena mai tennere in contu sa sabiduria e su cuntestu traditzionale); sos pratos tipicos cundidos cun su cubo maggi connotu meda (brutu de fabrica frattadu); analfabetos a curtzu de genieddos de s'informatica; s'imparamentu de s'Iscola Coranica, a s'ispissu prus reconottu a livellu sotziale de cussu de s'iscola frantzesa, pero ostaculo a s'intrada in su mundu de su mercadu liberu ( resone pro sa chi sas iscolas franco-arabas si sunt moltiplichende); butegas basadas in su modellu economicu capitalista ( distributzione manna) a curtzu de bendidores bana-bana chi andant pro sos tzentros urbanos mannos meda chirchende una paga cotidiana misera, e chie prus nde*tenet prus nde*pongiat. + +E sos governos, a parrere tuo, ite faghent o podent faghere contra a custas tendentzias? +Su problema reale no est in cue: su problema naschit cando unu governu, semper prus a largu dae sas realidades de sa popolatzione sua, decidit de imitare in totu "s'isvilupu economicu" de sos paesos otzidentales chi tenent realidades cun diferentzias craras. E naschint gosi programas de urbanizatzione selvagia, tzentralizatzione de cada cosa, agiudos pro sas impresas mannas sena cunsiderare s'economia pitica e familiare, etc. Sas consecuentzias de sas detzisiones politicas e de sas dispositziones de su governu tocant totus, pero sunt in pagos a ischire chi custas detzisiones bennidas dae s'altu, a s'ispissu ifadosas e cuntestadas, faghent parte de un manera de essere sas cosas chi pertocat su mundu intreu, una manera globale de essere sas cosas, ei. Bisongiat de ammitire pero chi, a su mancu inoghe in Senegal, b'at una cussentzia politica dada dae sa ferida galu aberta de sa colonizatzione e sa trata. Podet duncas capitare, finas in biddas isperdidas, de intendere discursos supra de sa neo-colonizatzione e de sa cussentzia de unu ligamene, mancari iscuru, intre sa politica de isvilupu de como e sos interessos coloniales betzos. + +Fiamus faeddende de globalizatzione. Ite idea nde tenet sa gente? +Naramus sa beridade: a su bonu de sa gente, siat in otzidente siat in su restu de su mundu, no nde l'importat nudda de sos dibatidos e de sas riflessiones subra de sa politica mundiale chi nos inghiriat, mancari onniunu de nois, chergiat o nono, est ligadu a sos avilupamentos suos. A nde*tennere cussentzia o no est una atera cosa, su ischire est unu lussu. Sa globalizatzione, pro calicunu unu signu de progresu: abbaidant sa tecnologia chi avanzat, su cuncambiu de informatziones, sas oportunidades de cumertziu e gasi; pro sos ateros unu inimigu invisibile, e no faeddo de sos NoGlobal o de sos ativistas anticapitalistas varios, ma de sos chi in cussa paraula intendent cosas medas: invasiones, timoria de su chi no si connoschet nutrida dae sos medias, unu misturiu bellu chi a bias si manifestat cun ascras de xenofobia contra a unu immigradu; pro ateros galu una paraula che una atera. Credo pero chi bi siat unu pagu de confusione a inghiriu de custa paraula chi est a beru rica de connotados. + +Medas narant chi non b'at una casta de globalizatzione ebbia e chi no est totu de imbolare. +Est beru. Pro cumintzare tocat a distinghere sa globalitzazione dae su chirru de s'informatzione dae cussu economicu. Su primu est sena dubiu positivu: permitit a onniunu de contatare pessones de totu su mundu, a mene de bos iscriere custu articulu dae su Senegal, e prus de totu nos dat una possibilidade d' espressione libera, cosa rara pro custos tempos, bo lu potzo assigurare. Gratzias a su cuncambiu de informatziones bi podent essere entes mediaticos indipendentes e separados dae sos interessos de s'istadu o de sos poteres economicos mannos. Custu at permitidu a sas minorias e a sos grupos rivendicativos de totu su mundu de s'organizare e comunicare (sas comunidades de indipendentes in Brasile, numenadas "New Commons" dae s'intelletuale Escobar1, sos grupos ecologistas, sos alternativos, sos istudentes de totu su mundu e chie prus nde*tenet prus nde*pongiat), e duncas imbentare maneras de sussistentzia alternativas. De sa matessi manera at permitidu a sos chi amant biagiare (sos connotos "travellers") e s'integrare in sas comunidades visitadas, de s'organizare a manera de gastare pagu pro sos biagios e de otennere mandigu e domo in cambiu de agiudu in su traballu. + +Pro allegare galu unu pagu in manera concreta, a torramus a Senegal? Non ca est una fissatzione tua ma semplitzemente ca istas in ie! +Comente fia narende, gratzias a sas retes de comunicatzione novas, inoghe s'agatant semper prus biagiadores chi ressesint a si moere cun unu minimu de "savoir vivre". Lastima chi su biagiu geograficu siat a s'ispissu a diretzione unica e duncas sos giovanos de inoghe chi sonniant orizontes novos e non cherent ponnere in perigulo sa vida atraversende s'oceanu cun una piroga, nde podent tennere una proa pro more de s'elaboradore, e mescamente si podent abigiare de sas conditziones de bida una bia in Europa, finas si a s'ispissu s'imagine est falsificada, prus lughente de su chi diat essere, esagerada (e gosi calicunu pessat chi totus sos europeos bestint Gucci e faghent s'amore comente in sas pelicolas porno chi sos pitzinnos iscarrigant in sos internet cafe). Puntu positivu: podent imparare sas limbas, abbarro difatis semper ispantada dae su numeru de giovanos de Dakar chi ant imparadu s'inglesu petzi pro more de s'elaboradore e de sas comunidades de discussione internatzionales (ei, a bias servint)... + +Ei, pero in urtimu no nos agatamos serrados in intro de una giungla estremenada in ue est difitzile agatare s'issida? +Ei, s'unicu problema est de resissire, in antis de totu, a nos regulare in custu mare de informatziones. Totus podent tennere atzesu a cale si siat casta de informatzione, pero cale est sa manera de otennere sa paraula crae chi cunsentat a su motore de chirca tuo de agatare sas informatziones prus pagu atzessibiles? Pro sos chi tenent tempus, sa curiosidade e sa sorte podent essere solutziones eventuales, e pro sos ateros? E est inoghe chi cumingiat de nou sa matessi istoria: pessones medas no tenent nen su tempus nen sa gana de colare una paia de oras chirchende informatziones in rede. Su telegiornale triste meda bastat e bi nde*restat puru! E gosi totu sas informatziones supra de su chi nos proponent, supra de sas implicatziones reales de su consumismu nostru sena frenos, supra de sas catastrofes ecologicas de custos ultimos tempos, supra de su chi sutzedit de a beru in sas periferias e sas ateras informatziones "incomodas" colant sena si nde*abigiare... + +Custu nos giughet a s'atera cara de sa medallia: s'aspetu economicu de sa globalizatzione. No est gosi? +Tzertu, e paris cun isse su neo-maltusianismu, sas teorias (torro a lu narrere: teorias) de su mercadu liberu, sa numenada abertura de sas lacanas, e totu sos temas supra de sos chi no apo a faeddare prus de gosi. Sa dimanda chi dia faghere deo est, in antis de totu: dae in ue benit totu custu? Ca, non isco bois ateros, pero a mie non lu ant mai imparadu in iscola, su cumertziu triangulare, sa trata de sos negros, e cosas barias supra de sas chi si fundat su sistema capitalisticu nostru simpaticu. Custu ca, diat parrere, iscavare tropu in unu tempus coladu e brutu deprimit s'animu de sas ordas de dirigentes de su tempus benidore, o a su mancu custa diat essere sa resone de sa riforma iscolastica frantzesa 2, chi. sorte bona, ant cantzelladu cun lestresa. Unu male istoricu netzessariu naraiat Leopold Sedar Senghor? Non nde so gosi segura... + +In custos urtimos tempos s'andongiu generale in America Latina diat sugerire chi bi sunt ateras possibilidades. +Tzertu, bidimus unu cambiu, mescamente si pensamus a su discursu de su presidente bolivianu nou chi nos amentat chi sa terra (e paris cun issa sos esseres umanos, datu chi faeddaiamus de sa colonizatzione e de sa trata, mamas de capitalismu modernu) non est una risorsa de impreare sena regula, ca s'impreu etzesivu giughet semper a s'agabu de sa risorsa. Una postura cumpretamente a s'atera ala de cussa de sos Istados Unidos, chi no cherent ponnere in discussione "s'American way of life" (sa manera de bida americana), e gosi cumbintos de s'ideale capitalista chi sunt dispostos a operare genotzidios inoghe e in cue in sa terra, e provocare (indiretamente, lassamus*bi*lu colare) catastrofes ecologicas, cun su de lu difendere. In realidade pero sa terra est sa base de su pane nostru de cada die e diat duncas essere prus logicu de nde*faghere unu impreu moderadu, ca non semus virus. + +Pero custa cussentzia b'est finas in Senegal? +Nono, e est una lastima chi custa cussentzia chi est una carateristica de s'America Latina galu no si cunformet a sa realidade senegalese (e forsis de totu s'Africa otzidentale) in ue, a parte ascras isporadicas de Pan-Africanismu, su bonu de sa popolatzione rurale devet atzetare sas detzisiones politicas chi benint dae sos tzentros urbanos, semper prus a tesu dae sas realidades de sas regiones. Su podere sighit una politica de tzentralizatzione, francu durante sas eletziones (chi bi sunt istadas su 25 de Freargiu coladu), in sas chi si divertint a organizare carovanas cun musica e ballerinos pro sa cuntentesa manna de sos "supporters". E bia libera a sas promissas, a s'ispissu e cun praghere, ismentigadas in caminu. Sos errores nostros matessi si ripetint de manera inesorabile, mancari si fatzat semper prus craru chi unu mercadu basadu subra de s'investimentu internatzionale mannu prus chi subra de su regionale e s'impresa minore, siat unu errore madornale. Custu balet finas pro nois e, a dolu mannu, sa die chi nos amus a abigiare chi no tenimus peruna fortza a cunfrontu de su mercadu asiaticu at a essere, forsis, tropu tardu (no nde nos abiagiamus giai in Italia?). In su pestantis s'Africa repitit tostorrudamente sas catzadas economicas nostras matessi... + +A parrere tuo, si su mercadu no at a essere prus ostaculadu dae sas regulas de s'aparatu istatale e limitadu dae barrieras geograficas, ite capitat ? +Comente fiamus narende, sa teoria a sa base de su mercadu liberu (parte integrante de sa globalizatzione) si mutit Neo-maltusianismu, chi semprificadu a su massimu narat pagu prus o mancu chi una bia chi si mercadu no at a essere prus ostaculadu dae sas regulas rigidas de s'aparadu istatale e limitadu dae barrieras geograficas, s'at a podere duncas regulare a sa sola in manera meda prus efitzente. Su raportu impresa- consumidore at a devennere pagu prus o mancu che a cussu intre s'eleghidu e eletore, cun una diferentzia ebbia chi su consumidore at a tennere meda prus podere in s'impresa de su chi s'eletore at in s'eleghidu. In pratica diamus essere faeddende de democratzia (Pipinu, a cantu mi lu das s'etu de democratzia?) . e Funtzionat? +Ei, ma colamus dae sa teoria a sa realidade. +In sa realidade sas impresas minores pagu a pagu sunt ingurtidas dae sas multinatzionales chi cun abilidade leant numenes diferentes pro produtos diferentes o pro ramos suta de su cuntrollu de s'impresa creadora, a manera chi dant s'impressione falsa chi b'apat unu tzertu isseberu e unu tzertu controllu dadu dae sa cuncurrentzia, cando imbetzes su mercadu est diventende semper prus monopoliu de bator o chimbe sotziedades mannas (pensamus a sa Nestle, a sa Coca-Cola, Unilever, etc.) chi podent si permitere belle totu, finas de "comporare" governos intreos, mescamente in sos paisos chi si sunt isvilupende (parauledda sogetiva) a corfos de privatizatziones e publitzidade. + +E totu custu, ite contraditziones creat? +A propositu de comporare, in su "paisu adotivu"meu, su Senegal, unu fatu bastante curiosu est chi non b'at prus pische, o a su mancu non su pische bonu: su thiof famadu, pische de base, mannu mannu e saporidu meda, preferidu dae sos senegalesos. Istrambu pro unu paisu in ue sa pisca diat devere essere una de sas industrias prus ricas. sa pisca difatis est fonte de sussistentzia pro unu grupu etnicu intreu: su de so Lebus, abitantes de sa costera. Be, oramai su thiof non b'est prus, si nde andat totu a Europa sena nemancu bisongiu de unu vistu e sos Lebos disisperados chircant de lu persighire cun sas pirogas issoro, ma a dolu mannu unu cargu intercontinentale est prus lestru e non tenet problemas cun sa politzia de sas costeras ispagnolas. Sos " problemas de imigratzione" leant atera cara una bia chi los abaidas dae s'atera ala de su globu, +no? + +E su guvernu senegalesu comente manigiat custos problemas? +Su guvernu senegalesu, pro non abbarrare in s'urtimu postu in sa cursa a s'isvilupu economicu, atzetat de bendere sas materias primas suas prus importantes totu paris a sas multinatzionales chi offerint prus dinare, lassende su chi b'abbarrat e sos iscartos a sa popolatzione. S'impresa s'agatat duncas in una relatzione "simpatica" cun su paisu e si custu est istabile politicamente (che a su Senegal) podet finas aberrere una filiale. +Sa partzidura de una impresa in diferentes ramos e paisos cunsentit de essere galu prus liberos dae sas regulas. In terminos praticos: deo ando a comporare unas materias primas in Africa in ue costant prus pagu ( pro more de sa mancantzia de diversidade de produtos causada dae sa politica de sa monocoltura, cravada cun sa colonizatzione e mantesa dae sa politica destruidora de su FMI e de sa Banca Mundiale), a pustis mi las fatzo triballare in Tzina in ue sas leghes de amparu de su triballadore sunt intre sas prus elasticas. +In terminos politicos: de a beru s'impresa est una entidade paraistatale a subra de sas leghes natzionales e, finas a unu tzertu puntu, internatzionales. Custu cumportat chi in sos paisos "isvilupados" sas leghes brincadas sunt mescamente cussas ligadas a s'informatzione subra de su produtu in ue, pro more de abiles giogos de paraulas, nos podent faghere creere, pro esempru, chi sos aromas impreados in sas patatinas sunt naturales, sena nos narrere chi in su limbatzu cumertziale "aromas naturales" si devet leghere "aromas chi imitant a sa perfetzione cussos naturales". Ite bellu! Sa publitzidade est megius de s'enigmistica! + +Ma custu no at balere in Senegal? L'ispero. +Finas su Senegal est prenu de produtos alimentares (a s'ispissu de ingrosso ma bendidos a su detagliu)ue sos ingredientes non sunt nemancu iscritos. Peus galu: su late"beru" non s'agatat belle prus (istranu pro unu paisu prenu de Peuhl, grupu etnicu de pastores ispetzializados in sa produtzione de late) ma est prenu de late in pruere ( o dia devere narrere grassu vegetale) cun disegnadas subra bacas curiosas chi faghent creere a sos babbos chi cussa pruere podet tranchillamente sustituire su late beru e su fabisongiu cuotidianu incalciu de sos figios issoro. Dae ue est chi beniat su rachitismu? +A s'atera ala de sa terra s'ateru ramu de s'impresa si podet permitere de andare, prus a tesu, si est netzessariu. Custu si podet bortare in una filiale de sa Coca-Cola chi isparghet frigoriferos in totu s'Africa cun s'impergiu pero de no bi ponnere mai abba (comenet capitat in sa bidda mea, in ue sa pertzentuale de su diabete est creschende de manera innaturale)finas si sa butega s'agatat in su desertu. Esempre prus estremu est cussu de Shell, chi carchi annu a como aiat pagadu s'esertzitu nigerianu pro ponnere fine a sas protestas de sos chi istaiant in una bidda locale, contra a su brutamentu causadu dae sa fabrica in su delta de su frumene Niger, sa fonte prima de sussistentzia issoro por sa pisca e s'abba de biere. S'esertzitu at mortu totus sos chi istaiant in sa bidda. E a dolu mannu no est unu casu unicu; sos esempros sunt medas... + +Ma nessi sos genotzidios sunt assentes in Senegal? +Eja, gratzias a Deus inoghe in Senegal no apo mai intesu genotzidios de tale casta, o a su mancu non gosi craros.Ite chergio narrere cun custu?Chergio narrere chi sos traballadores in sas fabricas de sas diferentes multinatzionales non tenent ne protetzione sotziale nen una cobertura medica e cando sos paritzos pitzocheddos chi traballant in sas fabricas de alluminiu ant a cumintzare a tennere sos efetos segundarios de su produtu chi manigiant, cando sos cancaros devidos a sos alimentos noos (o refudos) introduidos dae s'otzidente ant a cumintzare a naschere e cando una filiale at a cungiare sena preavisu, no at a essere de seguru sa privatizatzione signore Cocola o Signore World Bank a agiuare custa gente. In sa matessi manera cando sas abbas in ue su guvernu cunsentit de imbolare sos refudos, at a essere incuinadas de su totu e sa desertificatzione at aere fatu su restu ite ant a bibere? Coca Cola? + +Mi', duncas, s'atera cara de sa medalla globalizatzione, sa cara prus pagu umana, basada in su profetu pro issu matessi e sas aparentzias +Comente naraiat su saviu: no est totu oro su chi lughet. E pustis custa bella tzarrada arribamus a sa fine. Forsis sa pregunta chi diat podere naschere est: ite est peus su podere de unu politicu corrumpidu o su de sa de un'impresa multinatzionale? Forsis sos duos chi sunt a manu tenta che a duos amorados. E balet sa pena de distruire sas risorsas umanas o naturales de su pranreta nostru pro podere faeddare cun su oramai bighinu Neozelandesu? Su saviu narat finas chi no est semper totu biancu o nieddu.. Sas conclusiones meas mi las tengio pro mene, e dasso chi cadunu de bois arribet a sas propias, sa globalizatzione est finas a dare sa possibilidade a ognunu de espressare sas ideas suas..o fiat sa democratzia? + + + + +## Sas orìgines de sos Etruscos + +S'istudiu geneticu de sas populatziones de Volterra, Murlo e Casentino fatu dae su grupu de chirca de su professore de s'Universidade de Torinu Alberto Piazza, dimustrat chi sos etruscos nche fiant crompidos a sa penisula italica dae Anatolia. Difatis su DNA de sos abitantes de custa biddas, diferente dae su de sos bighinos issoro, est istadu postu a pare cun su de Sardos, Sitzilianos, Italianos, Gregos de Lemno, mediuorientales e Turcos e su prus chi s'assimigiat est propiu su de sos Turcos. Non de bi aere afinidades de DNA umanu, bi sunt finas afinidades in su patrimoniu geneticu animale. Sas bacas de cudda ala de Toscana sunt similes a sas de Turchia, cunforme a ateru unu istudiu de Marco Pellecchia, de sa sede de Piacenza de s'Universidade Catolica. Totu custu diat cunfirmare sa veriditzidade de Erodotu chi segundu issu sos Etruscos cun su bestiamene in fatu aiant dassadu sa Lidia, chi sa capitale fiat Sardi, pro sas costeras tirrenicas a pustis de una carestia. [_gmr_] + + + + +## Essidu su cd "Vida" de sos TAZENDA + +Pustis de duos annos dae s'essida de "BUM-BA!!!" sos Tazenda si faghent intendere torra cun unu traballu nou "Vida". Su discu, chi tenet sete cantzones noas e ses istoricas, est bellu a beru e interessante comente musica e testos e tenet in intro duas sorpresas de importu mannu: su cantante nou Beppe Dettori e... una cantzone cantada cun Eros Ramazzotti. S'istoria de custu discu est meda particulare, difatis, Eros Ramazzotti, chi fiat amigu meda cun Andrea Parodi, comente at intendidu sas cantzoone "Domo mia" at bolidu dare deretu sa boghe sua cantende in sardu paris cun Beppe Dettori trasende gasi de deghe dies s'essida ufitziale de su discu. Bella meda finas croba virtuale Dettori-Parodi chi cantat "No potho reposare" ue sa boghe de Andrea si fundet cun sa de Dettori in manera "reale". Tocat a narrere peri chi sos Tazenda ant agatadu a beru su caminu giustu gratzias a su cantate nou chi donat a sos ammiradores emotziones noas e unu tempus benidore mannu pro su grupu sardu. + +Custas sas cantzones: + + + + +## Sa Regione Friuli tenet unu situ nou + +Bintimigia paginas de informatziones, 4.900 noas, partzidas in 11 areas tematicas e in 102 argumentos pritzipales seberados cunforme a sos bisongios de sa gente, e non partzidos petzi pro assessorados, percursos de chirca ""intelligentes" pro chi siat prus fatzile sa cunsultatzione. Totu custu est su chi dat oe su situ nou de sa Regione Friuli Venetzia Giulia, unu situ a curtzu a sa gente suta onni puntu de vista. Nos bastet a ischire chi totu custa cantidade manna de informatziones est disponibile in batoro limbas: italianu, friulanu, islovenu e tedescu. Sos friulanos dae semper dant s'esempru de una sensibilidade manna in contu de limbas, promotzione, valorizatzione e tutela, diat essere una cosa bona si esseret gasi finas in Sardigna. [_zls_] + + + + +## Adiosu La Coruña + +Sa comuna de A Coruña paret chi apat a superare sa polemica betza de su toponimu. S'intrada de sos natzionalistas in s'esecutivu locale at a essere detzisiva. Sa cussigera de Normalizatzione Linguistica, Ermitas Valencia, at sutaliniadu chi su protzessu at a essere lentu pro sa cantidades de pabiros e cartellas in ue aparit su toponimu castillianizadu (cun sa L in dae in antis). Sos cambios ant a essere prus lestros meda in su casu de sas insignas e de sas automobiles. A partire dae como, su guvernu cheret chi si uset su toponimu ufitziale. Sa limba de su paisu at a essere sa limba " pro difetu " de s'amministratzione locale. Pro custu, sa cussigera de Normalizatzione Linguistica at sutaliniadu chi "amus a dare agiudos a sas pessones chi faeddant in castillianu, cosa chi finas a como no capitaiat cun su galitzianu". +S'imagine chi bidides l'at imbiada a su cuncursu _Unha imaxe para o galego_ Xose Anton do Rio Señaris. [_gmr_] + + + + +## Udine- Sa marilenghe artziat a sa corriera + +Udine - Sa marilenghe artziat a sa corriera +Firmadu su protocollu de intesa pro promovere sa limba friulana in su trasportu publicu locale + +"Unu tassellu importante in diretzione de una rivalutatzione globale de sa limba friulana e + +de unu afortimentu de sa cussentzia de sa diversidade linguistica comente sienda e balore". + +Cun custas paraulas su Presidente de sa Provintzia de Udine Marzio Strassoldo at commentadu + +s'initziativa chi at bistu trisinadas paris s'Aministratzione provintziale de Udine, sa + +Regione, s'Agentzia regionale pro sa limba friulana e sa Autoservitzios SAF chi ant firmadu + +unu protocollu de intesa pro cumintzare unu caminu de collaboratzione chi cheret promovere + +s'impreu de sa marilenghe in su sistema de trasportu publicu locale. <>. + + + + +## IN ANTIS SU FRIULANU, S'INGLESU PETZI A PUSTIS + +Su friulanu in s'iscola, pro Silvana Schiavi Fachin, esperta de didatica de sas limbas de s'universidade de Udine, est un'ocasione pro trasformare s'iscola regionale in unu logu de formatzione de cussos "tzitadinos plurilingues" chi cheret s'Unione europea. Tocat pero de si liberare dae sos pregiuditzios in materia e evitare de disperdere sos contributos regionales pro progetos finas importantes, ma sligados dae custu obietivu. + +Non lu potzo negare cantu chi sa lege 482 est de su 1999 e su decretu lege de sas normas de atuatzione de s'istatutu de su Friuli Venezia Giulia "pro su trasferimentu de funtziones in materia de tutela de sa limba e de sa cultura de sas minorias linguisticas istoricas" giughet sa firma de su presidente Ciampi e risalit a su 12 de cabudanni de su 2002. + +In sas linias ghia de sa lege pro su deretu a s'istudiu, chi sunt ammaniende, b'at unu titulu chi s'ocupat de educatzione plurilingue, chi pero cussiderat petzi carchi printzipiu. In sa lege bi diant devere essere finas aspetos de educatzione plurilingue cun sas limbas de minoria, ma pro como b'at apidu unu rallentzmentu de totu sa protzedura. In s'interi, pero, a sa sesta Cummissione de Cussigiu regionale sunt arribadas nessi ateras duas propostas de lege chi pertocant s'impreu de su sardu in iscola. + +Sa de sa Lega Nord e sa de sa Cummissione pro sos obietivos didaticos, chi est naschida gratzias a s'Osservatoriu pro sa limba friulana e como est de pertinentzia de s'Arlef, s'Agjenzie Re-gjonal pe Lenghe Furlane. + +Nono, cussu est un'organismu chertu dae Antonaz pro valutare torra sos printzipios de sa lege 15 del 1996 chi s'ocupat de totu sos aspetos de sa promotzione e tutela de su friulanu. + +Isco chi Intesa democratica est esaminende su documentu nostru, ma galu no isco si l'at a atzetare. Nos paret pretzisu pero chi in antis de ammaniare sa lege finale sas duas cummissiones s'addoviant e si cunfrontent. + +Abbarro a su chi narat sa lege. S'articulu 4 de sa 482 afirmat in manera crara chi in sas iscolas maternas s'educatzione linguistica "previdet, paris cun s'italianu, finas sa limba de minoria, est a narrere unu bilinguismu de base. Custu in parte lu faghent giai in carchi iscola ma no est sa norma generale comente diat devere essere, est a narrere in totu sas comunas chi ant dimandadu de essere tuteladas linguisticamente. + + + + +## CIEMEN e Linguamón firmant unu acordu de collaboratzione + +Su CIEMEN e Linguamon-Casa de les Llengues ant firmadu unu acordu de collaboratzione pro contribuire a sa chirca e a sa difusione de sos connoschimentos subra de su mundu de sas limbas. S'acordu est firmadu dae Antoni Mir, diretore de Linguamon-Casa de les Llengues,e dae Aureli Argemi, presidente de su CIEMEN. +In prus de acreschere s'informatzione subra de sas limbas de su Mediterraneu, frutu de unu addoviu pretzedente, s'ambitu de istudiu si tendet finas a sas repubblicas de sa Federatzione Russa e a sa zona de su Caucasu e sa Transcaucasia (paisos comente sa Tzetzenia,s'Armenia). +Sos traballos concretos chi su CIEMEN at a leare a cabu si tzentrant subra de sos aspetos linguisticos e sotziolinguisticos de sas limbas, comente s'alfabetu, sa filiatzione linguistica, sos protzessos de standardizatzione e codificatzione, su connoschimentu, s'impreu e sa situatzione legale. +Linguamon est una entidade naschida in su 2005, computada a su Governu de sa Catalugna, cun s'obietivu de documentare e isparghere sas limbas de su mundu. Tenet finas s'obietivu de creare in sa gente sa cussentzia de s'importu de sa preservatzione de totu sas limbas e de sas dificultades a mantennere sa diversidade linguistica de su mundu. + + + + +## Su trigu e s'arzola + +Manifestatzione organizada dae s'Assotziu Culturale Primaghe in collaboratzione cun: +Provintzia de Nugoro +Comunidade Montana n. 8 Marghine Pranarza +Assotziu Culturale Santu Sidore de Silanos + +Triula a boes +Mustra panificatzione segundu sa traditzione locale +Dimustratzione produtzione _macarrones de arzola_ + +Dibatidu Su trigu e s'arzola +Relatores: +Prof. G. Angioni, Universisade de Casteddu +Prof. G. A. Farris, Universidade de Tatari +Coordinat s'iscritore N. Piras + +Ballos e cantos traditzionales cun su Cuncordu Leiesu +e sos tenores Santa Maria de Othana + + + + +## Ufìtziu linguìsticu provintziale in Tàtari? + +Pro s'Assessore a sa Cultura de sa Provintzia de Tatari non devet sighire prus sa progetatzione pro s'Ufitziu linguisticu provintziale. S'Assessore Mundula, de sa Margherita, no at pedidu sos finantziamentos pro su 2007, prevididos dae sa lege 482 de su 1999 (lege natzionale pro sa tutela de sas minorias linguisticas). + +Su Grupu cunsiliare de sos Democraticos de manca de sa Provintzia de Tatari at preguntadu, cun una interpellantzia de Alba Canu (capugrupu), sas resones chi ant giutu s'Assessore a presentare pro su 2007 unu progetu chi non faeddat pro nudda de s'Ufitziu linguisticu. Sa lege 482 dat sa possibilidade a sas amministratziones publicas de sighire s'esperientzia de s'Ufitziu linguisticu pro chimbe annos, e sa Provintzia de Tatari aiat podidu tennere finantziamentos ispetzificos finas a su 2010. Sa Provintzia de Tatari at giai apidu unu primu finantziamentu in su 2006 pro aberrere s'Ufitziu. S'Ufitziu pro como est in fase de atuatzione e sa Provintzia dae pagu at bandidu sos cuncursos pro incarrigare duos espertos tradutores. Su grupu de sos Ds marcat chi custa mancantzia de s'Assessore at a tennere efetos malos ca at a mancare sa programatzione e su coordinamentu pro ponnere in collegamentu sos ufitzios linguisticos de sas Comunas. Tocat de narrere chi medas de custos ufitzios sunt giai istituidos, ateros imbetzes sunt pro incomintzare a traballare. Totu custu at a faghere petzi dannu e mescamente at a faghere perdere finantziamentos a sa Provintzia de Tatari e a medas (non pagas) Comunas. Finantziamentos chi non deviant essere perdidos, ca ocannu sa Presidentzia de su Cussigiu de sos Ministros e sa Regione sarda aiant naradu chi sas Provintzias, in antis de sas Comunas, deviant tennere sa prioridade. + +Bisongiat finas de narrere chi sas Comunas de sa Provintzia de Tatari, interessadas das custa oportunidade in su 2006 ant presentadu 37 progetos pro faghere sos ufitzios linguisticos e totus sunt istados aproados. Su grupu de sos Democraticos de manca pessant chi sa Provintzia de Tatari apat su dovere de sustennere, finas cun siendas propias, sa defensa e sa promotzione de su patrimoniu culturale e identitariu rapresentadu dae sa limba sarda e dae su catalanu, e chi apat, intre sos compitos suos, sa programatzione e su coordinamentu de sos interventos in cooperatzione astrinta cun sas Comunas, a manera chi s'esperientzia noa de sos ufitzios linguisticos non siat annientada dae detzisiones chi non sunt coerentes cun sos obietivos de sa promotzione de sa limba, pro su chi pertocat s'impreu de sa limba matessi in sas amministratziones publicas. + +Alla Presidente della Provincia di Sassari + +Dott.ssa Alessandra Giudici + +Al Presidente del Consiglio Provinciale + +Cons. Enrico Piras + +OGGETTO: **Interpellanza **del Gruppo DS - L. 482/1999 - Bando regionale per Progetti sulla tutela delle minoranze linguistiche + +1. le ragioni che hanno indotto l'assessorato competente ad interrompere la continuita del progetto dello sportello linguistico + +2. le motivazioni che hanno portato a non concretizzare e proseguire il percorso di programmazione e coordinamento con gli enti locali avviato nel 2006 che, nella circolare applicativa del 14 febbraio 2007 e negli altri atti citati, e indicato, al pari della continuita, come elemento di premialita per il finanziamento dei progetti + +3. se si ritiene che il progetto presentato dalla Provincia di Sassari per il 2007 sia coerente con i contenuti della legge 482/99 e con le circolari esplicative per l'anno in corso e, soprattutto, con le indicazioni del Ministero per la Pubblica Istruzione a cui e demandata la regolamentazione degli articoli 4 e 5 della legge 482/99 riferiti alle scuole, cosi come prevede il DPR 2 maggio 2001, n.345, artt 2 e 3 (Regolamento di attuazione della 482/99) + +4. se si conosce la valutazione con la quale l'assessorato regionale competente ha definito gli atti relativi alla trasmissione del progetto presentato dalla Provincia di Sassari per l'anno 2007. + +I Consiglieri dei Democratici di Sinistra + +Alba Canu, Emilio Fenu, Gian Nicola Cabizza, Gavino Sechi, Nicola Sanna + + + + +## Algeria, una vitoria bèrbera + +_Su gobernu algerinu fundat una academia pro sa limba de sos cabili._ + +"Su cussigiu de sos ministros at esaminadu e aprobadu duos decretos presidentziales pro + +s'istitutzione de una Academia algerina de sa limba Amazigh e de unu Cussigiu de sa limba + +Amazigh". Cun custa nota su gubernu de Algeri at comunicadu chi est efetivu uno de sos + +acordos leados cun sa minoria berbera de sa Cabilia. +Sa dignidade de sas paraulas. A pustis de chimbe annos, s'at mantesu sa promissa de + +preservare sa dignidade de sa limba de sos berberos, s'amazigh, faeddadu in Algeria giai + +dae s'epoca preislamica. Sa chistione de sa limba pro sa minoria berbera est de importu + +mannu ca rapresentat s'identidade de sa popolatzione matessi cuntzetrada in sa regione de + +sa Cabilia. +S'Academia at a essere, a parrere de su gobernu, "una istitutzione natzionale sientifica e + +culturale" e custu marcat sa boluntade de preservare sa cultura berbera comente patrimoniu + +de su paisu intreu e non de una minoria ebbia. Su caminu cumintzadu in su 2002, cun su + +reconnoschimentu de sa limba berbera comente limba natzionale paris cun s'arabu, est leadu + +a cabu cun sa creatzione de duos tzentros culturales de calidade manna. + + + + +## Sa limba aymara intrat in s'informàtica pro more de sa tradutzione de su programa Abiword + +_Sa presentatzione ufitziale at a essere in su Ministeriu de Relatziones Esteras de sa _ + +_Bolivia, e at a aberrere su caminu a sas tradutziones de ateros programas._ + +Unu de sos bantagios de sos programas liberos est sa possibilidade de los personalizare e, + +duncas, finas de los bortare su chi permitit chi sas limbas minoritzadas potzant impreare + +programas informaticos adatados a sa limba. Una de sas ultimas a intrare in custu mundu + +est sa limba aymara, faeddada dae prus de unu millione de pessones intre Peru, Bolivia e + +Tzile. +Abiword, unu protzessore de testos liberu, est bortadu ufitzialmente in casi 70 limbas e + +at a faghere parte de su sistema aplicativu de su One Laptop Child (OLPC), unu elaboradore + +portatile economicu pro sos dischentes de paisos chi si sunt isvilupende. + +Sa tradutzione de Abiword in aymara, fata dae Ulpian Ricardo Lopez Garcia e Jose Laura + +Yapita, cun s'agiudu de Amos B. Batto, at intradu paraulas noas a su vocabulariu aymara + +pro inditare terminos informaticos mantenende s'ispiritu de sa limba. +Sa boluntade est de bortare ateros sistemas aplicativos, comente Firefox, OpenOffice.org, gnome. + + + + +## Festa de sos Candeleris 2007 + +Cumintzant sas manifestatziones pro sa festa de sos Candeleris. Custu s'elencu de sos eventos printzipales: + + + + +## Petitzione pro sos Ayoreo - Totobiegosode + +Su 9 coladu, die de sas Natziones Unidas dedicada a sos populos indigenos, Survival at intregadu a su guvernu paraguajanu una petitzione cun 57.000 firmas in favore de sos indianos Ayoreo. Sa petitzione est istada intregada in su matessi tempus in Londra, Madrid, Parigi, Berlinu e Brussellas. Sos Ayoreo-Totobiegosode sunt una de sas urtimas tribus incuntatadas chi galu subrabivent in s'America meridionale, foras de sa badde de su frumene de sas Amatzonas. Sa deforestatzione illegale in cursu in su territoriu issoro los custringhet a bivere semper in fua pro sa timoria de sos bulldozer. Sa terra issoro est belle totu in manos de propietarios potentes, chi benint dae sa lacana brasiliana, chi sunt seghende dae fundu in manera illegale su litu pro bi paschere su bestiamene. Jonathan Mazower, chircadore de Survival torradu dae pagu dae Paraguay, in ue s'est addobiadu cun sos parentes de sos indianos isulados, contat chi sos indianos in cuntatu cun su mundu esternu sunt in chirca de dare amparu a sos parentes isulados e de sarvare su chi est abarradu de su litu. Mancari sa costitutzione paraguajana reconnoscat sos deretos territoriales de sos indianos, sos Totobiegosode sunt annos isetende chi lis siat reconnotu su deretu de propiedade pro sa terra issoro. Si su guvernu non leat medidas urgentes, concruit Mazower, su litu at a essere distrutu e cun issu s'isperu de unu tempus benidore pro sos indianos e pro sos figios issoro. [gmr] + + + + +### 17/08/2011 + +## PORTE + +gjhghkgjhghg + +#_ papiros_ + + +## Polèmicas pro s'innu galitzianu + + + + +## Su sìndigu de sa tzitade prus importante de su Curdistan turcu, Amed, at a fàghere una cunferèntzia in su CIEMEN + +Su 7 de cabudanni s'at a tennere in su Ciemen s'addoviu: "S'intrada de sos curdos in sas istitutziones: + +fine o printzipiu de unu cunflitu?" fatu dae Osman Baydemir, sindigu de Amed, in su + +Curdistan setentrionale (Repubblica de Turchia). Est avocatu e sindigu de Diyarbakir + +(Amed), sa tzitade curda prus manna de sa Turchia e riferimentu istoricu de su + +natzionalismu curdu. +Est istadu pro sete annos diretore generale de s'Assotziatzione pro sos Deretos Umanos + +(IHD) de sa sede de Diyarbakir, faghet parte de su cussigiu generale de su matessi ente e + +at creadu sa Fundatzione pro sos Deretos Umanos in Turchia. In su 2002 est istadu a cabu + +de sa lista curda in su Parlamentu de sa Turchia e in su 2004 est eletu sindigu dae su + +Partidu de sa Sotziedade Democratica (DTP). + + + + +## S'Iscòtzia cheret ismanniare + +A pustis de tres annos iscumparit s'islogan chi in sos aeroportos e in sas istatziones ferruviarias daiat su bene bennidu a sos istrangios chi crompiant a Iscotzia e chi faeddaiat de "Su megius paisu minore de su mundu" . Sa cunfirma est arribada dae sa ministra de sa Cultura, Linda Fabiani. Sa campagna est finida e su primu ministru nou, Alex Salmond, de su Partidu Natzionalista Iscotzesu, chi s'obietivu decraradu suo est s'indipendentzia, non giughet idea de la prorogare. A parrere suo custa frase est s'espressione de ambitziones limitadas e de unu cumplessu de inferioridade de sos iscotzesos chi diant devent punnare a essere "Su megius paisu de su mundu" . Propiu pro cuntrastare sa politica de sos natzionalistas, sos tres partidos unionistas, Cunservadores, Laburistas e Liberaldemocraticos, ant propostu un'autonomia fiscale prus manna pro su parlamentu de Edimburgu. Difatis sa detzisione de rinuntziare a un'islogan cunsideradu autolimitante, benit duas chidas a pustis chi sos natzionalistas ant fatu a ischire chi ant a proponnere unu referendum pro s'indipendentzia. [_gmr_] + + + + +## Naschet Euskaltube, unu situ web in limba basca inspiradu a Youtube + +_Su progetu cheret essere su printzipale riferimentu bascu de videocreatzione in internet_. + +Su famadu Youtube tenet giai unu frade minore in su Paisu Bascu. Su creadore est su + +giornalista Haritz Rodriguez chi narat chi su progetu naschet dae sa netzessidade de + +dotare sa sotziedade basca de istrumentos web suos e in sa limba sua. +Rodriguez narat chi "sa boluntade de Euskaltube no est sa de leare cumpetentzia a Youtube, + +cosa chi non si podet mancu pessare tenende contu de su potentziale e de sa cantidade de + +utentes chi tenet custu istrumentu pro cuncambiare videos. Cun Euskaltube creimus chi, + +paris cun sos istrumentos globales de sa rede internet, potzant tennere s'ispatziu issoro + +finas sos istrumentos locales". +Mancari sa pagina siat in limba basca, s'at a podere editare videos finas in ateras + +limbas. +Rodriguez est cuntentu meda ca cun Euskaltube s'ant a podere realizare sas matessi + +funtziones de Youtube, ma in limba basca. + + + + +## Sos leiesos festant a Santu Marcu + +Sa de duas dominigas de cabudanni est sa festa de Santu Marcu. Sos leiesos lu festant duas bias a s'annu, sa prima su 24 e su 25 de abrile, in sa cresiedda omonima in su sartu de Silanos, e in custu tempus, in sa cresia parrochiale de Santu Pedru. Su Comitadu at organizadu bator dies de afestos. Custu est su calendariu de sas manifestatziones : + +_** + +Dominiga 9 +10:30 Prufessone e cuntzelebratzione festiva solenne presiedida dae Missegnor Giacomo Lanzetti, piscamu de S'Alighera-Bosa +18:00 Missa +Lunis 10 +10:30 Missa +Martis 11 +10:30 Prufessone e missa + +_** + +Sabadu 8 +22:00 Cuntzertu de Francesco Baccini +Dominiga 9 +19:00 Ballos in pratza cun su sonadore de sonete Carlo Boeddu +22:00 Ballos e cantos cun sos grupos folk S.Ignazio de Laconi, Uliana de Oliana, Tradissiones populares de Silanos, e cun sos tenores Santu Marcu de Lei, Santa Sarbana de Silanos, San Gavino de Onieri, Santu Lussugliu de Oliana +Lunis 10 +18:30 Giogos pro pitzinnos cun Il Castello Gonfiabile +19:00 Ballos in pratza cun su sonadore de sonete Carlo Boeddu +22:00 Ispetaculu Las Vegas cun sa partetzipatzione de su cabaretista Carlo Valle +Martis 11 +16:00 Giogos pro pitzinnos cun sa partetzipatzione de Le Coccinelle +19:00 Ballos in pratza cun su sonadore de sonete Carlo Boeddu +22:00 Estratzione de sos premios de sa loteria cun sa partetzipatzione de su comicu Soleandro +22:00 Bisonte Meccanico, giogu de abilidade pro mannos e minores +22:00 Premiatzione de totu sos pitzinnos chi ant partetzipadu a sos giogos + + + + +## Como 80 annos su primu cungressu de su PAB + +Su 10 de cabudanni de su 1927, si tzelebraiat in Rosporden, in su dipartimentu de Finisterre, su primu cungressu de su Partidu Autonomista Bretone. Naschidu dae su movimentu culturale Breiz Atao, est a narrere Bretagna pro semper, su partidu sessaiat s'esistentzia sua a sa fine de su 1931, pro cunflitos internos intre sos federalistas, internatzionalistas, e sos natzionalistas, indipendentistas, chi ant a fundare su Partidu Natzionalista Bretone. Sos omines ghia de custas duas istantzias fiant Morvan Marchal a un'ala e Oliver Mordrel a s'atera. In custa ocasione su PAB aiat adotadu sa Gwenn ha Du, chi cheret narrere biancu e nieddu, sa bandera ideada in su 1923 dae Marchal, cun su campu ermellinadu chi rapresentat sos istemmas ducales e sas noe rias chi rapresentant sas provintzias bretonas, sas biancas pro sas de limba tzeltica e sas nieddas pro sas de limba frantzesa. S'istendardu est dae tando su simbolu de totu sos bretones. [_gmr_] + + + + +## C'era una notte...a Sassari + +Su 21 de cabudanni s'amministratzione comunale de Tatari at programmadu C'era una notte...a Sassari, sa de duas notes biancas de ocannu, a pustis de sa de su 6 de triulas. Dae sas 20,30 s'at a podere isseberare intre mustras, cuntzertos e isport. Sos eventos ant a tennere comente iscenariu sa tzidade betza. Bos nde signalamus unos cantos. In su Palatzu de sa Frumentaria e in sa sala de sas cunferentzias de sa Biblioteca Comunale, in pratza de Tola, addobiu cun sos binchidores de su 1° premiu biennale Citta di Sassari. Lingue minoritarie, culture della minoranze. B'at a essere sa possibilidade de bisitare su Palatzu Tzivicu, sa Catedrale e sa setzione de oraria e prateria de su Museu Diotzesanu e s'espositzione I tesori della biblioteca in sa Biblioteca Comunale. In prus sos apassionados de arte ant a podere bidere sa mustra de sa Facultade de Architetura Architettura in montagna. Gino Valle in Carnia in su Padillione Tavolara, sa de Gigliola Lai in sa sala Duce de sa Comuna e, in sos Portigales de Crispo, unas cantas copias de sas istatuas gigantes de Monti Prama, realizadas dae s'iscultore Alessandro Carta. Su Palatzu de sa Frumentaria at a oferrere sa mustra de su pintore Video Anfossi e s'esibitzione de sa Piccola Orchestra d'archi. Pro sa parte musicale sunt previstos cuntzertos de sa Corale Rossini in sa cresia de S.Andria, de s'Orchestra di fiati della Sardegna in pratza de Duomo e pro sa musica ligera ant a sonare: sos Isalenada in pratza de S.Apollinare, sos Neige Rouge in sa corte interna de sa Comuna, su triu de chiterras acusticas D.O.C. Sound e sos Funk you in pratza de Azuni; Rita Casiddu e Roberta Usai e sos Soul of a Man in pratza de Nazario Sauro; Giardino degli aranci in carrera de Coppino, Madrugada e Eletromagana in pratza de Fiume. In fines, sa U.I.S.P. at a organizare atividades isportivas pro sos pitzinnos in pratza de Universita e in sos giardinos publicos. [_gmr_] + + + + +## Città di Sassari. Lingue minoritarie, culture delle minoranze + +Sabadu 22 de cabudanni a sas 10:00, in su Palatzu Tzivicu, ant a essere intregados sos premios, un'istatua de tzeramica de s'artista Elio Pulli, a sos binchidores, pro fama nodida, de sa prima editzione de su Citta di Sassari, dedicadu a sas minorias linguisticas. Sa cummissione, presiedida dae su sindigu Gianfranco Ganau, fiat cumposta dae sos professores Lena Szilrad pro sos paisos islavos, Giuseppe Contu pro su mundu arabu e sos paisos de su Mediterraneu, Michele Pinna pro sos autores de limba e literatura sarda, Aldo Morace pro sa literatura dialetale e sos iscritores migrantes, Giuseppe Serpillo pro s'area de sos paisos anglosassones e tzelticos. Sos premiados sunt: su regista egitzianu Youssef Shahine, figiu de libanesos, naschidu in Alessandria in su 1926, binchidore de un'Orsu de prata in su Festival de Berlinu de su 1978 e de su premiu a sa carriera in su Festival de Cannes de su 1997; s'iscritore irachenu Younis Tawfiq, naschidu in Mosul in su 1957, residente in Italia dae su 1979 e presidente de su Tzentru Culturale italu-arabu Dar al Hikma; Oleksandr Irvanets, ucrainu, naschidu in L'viv in su 1961, membru de s'assotziu literariu Bu-Ba-Bu, iscritore in poesia e in prosa e drammaturgu; Nuala Ni Dhomhnaill, poeta irlandesa naschida in Inghilterra in su 1952, chi iscriet petzi in irlandesu, at bintu su premiu de Ireland Professor of Poetry in su 2001 e faghet parte de s'assotziu Aos dana, istituidu in su 1983; Ignazio Delogu, naschidu in S'Alighera, poeta in sardu e italianu, binchidore de premios Ozieri e de su premiu natzionale de poesia G.Dessi e membru de sa cummissione regionale chi aiat elaboradu sa Limba Sarda Unificada. [_gmr_] + + + + +Abberit cras, 12 de santugaine, in su palatzu de sa Frumentaria sa mustra Identita e differenze del 900 - Arte internazionale nelle opere della Fondazione Ca' la Ghironda. Ant a essere espostas 115 operas de arte contemporanea de sa fundatzione de Zola Pedrosa (BO), realizadas, intre sos ateros, dae Balla, Burri, Carra, Chagall, Fontana, Grosz, Klee, Mafai, Magritte, Manzoni, Mathieu, Miro, Mondrian, Rosai, Schifano, Sirano, Warhol. S'eventu est istadu organizadu in collaboratzione cun sa Fundatzione Logudoro Meilogu. Sa mustra, chi s'inauguratzione est a sas 18,30, at a cungiare su 25 de santandria. S'orariu est dae sas 10 a sas 13 e dae sas 16 a sas 20 dae su lunis a su sabadu. Su preju de su billete est de 5 euros; b'est sa ridutzione a 2,5 euros pro istudiantes, betzos e pitzinnos; pro sos chi tenent prus pagu de 6 annos e prus de 65 s'intrada est de badas. Pro bisitas ghiadas si podent cuntatare custos numeros: 079 291771 e 3294135131. [gmr] + + + + +## Catalugna in sa Buchmesse + +Dae su 10 a su 14 s'est tzelebrada sa de 59 editziones de sa Buchmesse (a sa litera, fiera de su libru ), sa prus fiera mundiale manna de su libru, chi ocannu at tentu comente ospite de onore sa Catalugna. Su catalanu est una limba minoritaria cun un'ambitu de treighi milliones de letores, incruende a S'Alighera. In sos meses colados b'at apidu polemicas mannas in sa regione autonoma ispagnola a pitzu de sa partetzipatzione de autores catalanos, chi in su prus de sos casos, pro resones de legibilidade, preferint a rinuntziare a su catalanu pro su castillianu faeddadu in totu s'Ispagna. Dughentos sos iscritores arribados dae Bartzellona e dae ateros logos de Catalugna, ma pero sunt mancados elementos importantes meda che a Sergi Pamies, chi no at chertu ispricare s'assentzia pro evitare problemas cun sa lege, comente isse matessi at craridu. In prus, ant detzididu de non partetzipare a sa manifestatzione de Francuforte finas medas ateros autores catalanos connotos chi iscrient in limba ispagnola, ca pro issos sa presentzia de sa Catalugna in sa Buchmesse rapresentat un'esempru de natzionalismu e de provintzialismu culturale. Sa Catalugna tenet un'ambitu de letores de agigu treighi milliones de pessones, chi intro de custas tocat a incruire sos abitantes de sas Baleares, e finas a sos aligaresos, de Sardigna. Ocannu puru sa Buchmesse s'est presentata cun un'aumentu de espositores (7.275), cando chi sas presentzias de publicu nch'ant coladu sa cuota de 280 migia pessones. In totu, sunt istados presentados 390 migia libros, imprentados in 110 Natziones, cando chi pro su chi pertocat sos editores presentes, a pustis de sos meres de domo cun 3.273 stands, b'est istadu su Regnu Unidu cun 797 sotziedades editoriales, sighidu dae sos Istados Unidos cun 637. Unu creschimentu mannu at dimustradu sa Tzina, cun 160 editores e un'aumentu de su tres unu in cunfrontu de su 2006, cando chi s'Italia at presentadu 350 editores e 1.550 titulos. Sa Sardigna, pro parte sua, est andada cun bintighimbe editores e dughentos titulos presentes in su stand aprontadu dae sa Regione in collaboratzione cun s'Aes (Assotziu Editores Sardos), e chi at dadu sa possibilidade de si faghere a connoschere a editores noos e a ateros chi aiant giai partetzipadu a sa fiera in su tempus coladu. [N. Enna] + + + + +## Sas natziones sena istadu e sas istitutziones internatzionales + +Sa netzessidade de una riforma de sas Istitutziones Internatzionales pro favorire s'atuatzione de sos deretos colletivos de sos populos est istadu su tema tzentrale de sa Assemblea VII de sa Cunferentzia de sas Natziones sena Istadu de Europa - CONSEU - organizada dae su tzentru catalanu CIEMEN pro sas minorias etnicas e natzionales cun sa collaboratzione de su sindicadu baddeostanu SAVT, addoviu fatu in Saint Vincent su 12 e 13 de santugaine, cun su patronadu de su Governu de sa Regione Autonoma de sa Badde de Aosta, e sa partetzipatzione de delegatziones de Bretagna, Cornovallia, Corsica, Friuli, Galitzia, Galles, Otzitania, Paisu Bascu, Paisos Catalanos, Sardigna, Iscotzia. Su presidente de sa CONSEU, su catalanu Aureli Argemi, at abertu sos traballos afirmende chi bisongiat chi sas Istitutziones internatzionales devengiant unu puntu de riferimentu indipendente, isvilupende, difendende e esertzitende sos deretos umanos individuales, personales e colletivos de sos populos, pro sa cunviventzia e sa paghe. +In realidade sos belle dughentos istados presentes in s'ONU rapresentant male sas migias de identidades, culturas e limbas chi formant s'Umanidade. E galu prus pagu nde interpretant sas boluntades. +Su catalanu Josep Xercavins at faeddadu de sa situatzione e sas prospetivas de sa riforma possibile de sas istitutziones internatzionales, cunfirmende cantu custas siant coerentes cun sa boluntade de sos Istados e pagu dispostas a tzedere a sas esigentzias de sos populos si non si lis contraponet sa fortza de sas organizatziones de sa sotziedade tzivile. Su galitzianu Xose Beiras at presentadu unas cantas propostas pro sa riforma de s'Assemblea Generale de s'ONU. Su catalanu Ramon Torrent at tratadu su tema de su reconnoschimentu de su deretu de sas natziones sena istadu in sos acordos internatzionales. Su bretone Iann Choucq, avocadu, espertu in deretu internatzionale, at faeddadu de sa riforma de sa Corte Internatzionale de Giustitzia in s'otica de sas natziones sena istadu. +Mancari siat difitzile de cambiare sa natura de custas istitutziones, a su solitu espressione de istados chi negant, apeigant o cumpriment sos deretos o s'esistentzia matessi de sas natziones chi b'at in intro de sas lacanas issoro, b'at apidu esperientzias positivas. Su bascu Julen Arzuaga de s'Osservatoriu de sos Deretos Umanos Behatokia, at marcadu sos resurtados bonos otentos in s'ambitu de su Cussigiu de sos deretos umanos de sas Natziones Unidas, in ue b'at apidu sa denuntzia de sa tortura e violatzione de sos deretos politicos e de sas mesuras antiterrorismu in su Paisu Bascu. Su sardu Diegu Corraine at faeddadu de sas aberturas possibiles de s'Unesco a dare sugetividade a sos populos e a limbas, impinnada comente est, in manera ispetziale, in sa defensa e promotzione de sa diversidade culturale e linguistica. In fines Keyvan Sayar, de origine iraniana, at tratadu su tema cumplessu de sas Natziones e de sos Populos Non Rapresentados in su Cussigiu Economicu e Sotziale e su Cussigiu de sos deretos umanos de s'ONU. +B'at apidu finas s'interventu de Luciano Caveri, presidente de su Guvernu de sa Badde de Aosta, subra de su tempus benidore de su tratadu costitutzionale de sa UE. +De su tema de sa riforma de sas istitutzioni europeas at faeddadu Roseanne Cunningham, deputata in su Parlamentu iscotzesu. +In sas conclusiones de sa CONSEU, naschida in su 1985 pro creare una rede de cuntatos, de informatziones e de solidaridade e comente grupu de pressione pro superare s'emarginatzione de sas Natziones Europeas, s'at marcadu chi "uno de sos problemas prus importantes chi tocat a resolvere est cussu chi pertocat sa rapresentatividade democratica de sas Istitutziones internatzionales, in manu a sos poderes de sos Istados, e sos mecanismos iscarsos de partetzipatzione de sos atores chi sunt sa resone de esistire de custas istitutziones matessi: sas pessones e sos populos". Sa CONSEU s'at a addoviare torra in Bartzellona in su 2008, pro sa de 8 assembleas. [_dsc_] + + + + +## Sa limba sarda in sos ufìtzios pùblicos + +Istudiados sardos, italianos e europeos si sunt addobiados in Casteddu su 18 e su 19 de custu mese, in s'hotel Regina Margherita pro discutere a pitzu de s'impreu de sa Limba Sarda in s'amministratzione publica. S'est proadu a rispondere a sas pregontas prus frecuentes, o siat si su sardu podet serbire in totu sas funtziones de sa chi devet essere una limba tecnica impreada fintzas in s'ambitu giuridicu, e si est curretu s'usu isperimentale chi est faghende*si como in s'amministratzione publica de Sardigna. Sos istudiados mannos chi sunt acudidos a su cunvenniu organizadu dae s'Universidade de Casteddu ant dadu una risposta a custas e a ateras pregontas. Su sardu comente limba giuridicu-amministrativa. Problemas e cunfrontos intre limbas minoritarias est su titulu de su cungressu internatzionale de istudios, organizadu dae sa Facultade de Literas e Filosofia de s'ateneu casteddaju, cun s'agiudu de sa Regione e de sa Presidentzia de su Cussigiu de sos Ministros. In ambas dies de su cunvenniu ant postu a pare sas esperientzias de sa regione nostra cun cuddas de ateras realidades italianas e europeas, cun espertos bennidos dae Germania, Catalugna, Otzitania, Ladinia, Friuli e dae ateros logos de Italia. S'initziativa est istada finantziada cun sos fundos de sa lege istatale 482 e est sa manifestatzione chi at concruidu unu cursu de formatzione linguistica pro sos funtzionarios regionales, chi est istadu afidadu dae sa Regione a sas duas universidades sardas. At abbertu sos traballos s'Assessore regionale de s'Istrutzione Publica, Maria Antonietta Mongiu. Sa parte tecnica est istada contu de Maurizio Virdis, insignante de s'Universidade de Casteddu e de Giuseppe Corongiu, presidente de su Sotziu Limba Sarda, pro sa tutela de sa limba. [N. Enna] + + + + +## Duas dies pro sa limba sarda + +S'Ufitziu de sa Limba Sarda de Montresta at organizadu unu seminariu de duas dies pro aprofundire sas tematicas chi pertocant su ruolu de sos isportellos linguisticos in s'amministratzione publica. Custu est su programma de sos traballos: + +Chenabura 26 de santugaine +9,30: +-Saludu de su Sindigu +-Identidade e modernidade: unu disafiu pro su tempus nostru (Gianfranca Piras) +-Ite est e a ite serbit un'Isportellu Linguisticu? Compitos de s'operadore ULS in intro de s'Amministratzione Publica (Barbara Murru) +-Laboratorios de istudiu +13,00: +-prangiu +15,30: +-Comunicatzione orale e iscrita in limba sarda (Bobore Bussa) +-Laboratorios e dibatidu +19,30: +-chena + +Sabadu 27 de santugaine +9,00: +-Sa pranificatzione linguistica (Alessandro Porcu) +-Laboratorios e dibatidu +12,30: +prangiu + + + + +## Humaniora in cuntzertu + +Sabadu 27 de santugaine, in su Teatru Smeraldo, s'assotziu de voluntariadu Ponti non muri organizat una manifestatzione pro sos pitzinnos de su Chaco, Argentina. A pustis de sos saludos de sos assessores a sa Cultura de sa Comuna e de sa Provintzia de Tatari, Angela Mameli e Sergio Mundula, e de sa rapresentante de su Hogar de Chicos de San Roque, Giovanna Porcu, b'at a essere su cuntzertu de sos Humaniora paris cun s'iscritore Giampaolo Cassitta e cun sa partetzipatzone istraordinaria de Carlo Fresu, Massimo Fresu e Gabriele Masala. Presentant Silvia Busia e Umberto Graziano. Dae sas 20,00 finas a su cumintzu, e a sa fine de su cuntzertu s'ant a podere comporare, dende un'oferta, prendas de s'artesania indigena e ateros trastes fatos a manu de su Chaco; ant a essere in bendida finas sas operas de s'artista Marco Josto Agus e su libru fotograficu Ponti non muri. Su billete costat 5 euros. Totu su dinare at a andare a su Hogar. Custa istitutzione benefica est naschida in su 1982 pro more de su piscamu e de unos cantos laicos de Presidencia Roque Saenz Peña in favore de sos pitzinnos abbandonados. Dae su 2004 s'amministratzione de su Hogar la cuidat sa Cungregatzione Benedetina de sa Divina Providentzia cun tres mongias. Sos pitzocheddos, unos 300 e totus indigenos, tenent deretu, in sa fasca de edade intre sos 5 e sos 13 annos, a duos pastos sa die e podent colare in ie su tempus liberu. Su progetu Ponti non muri est naschidu in su 2006 cun atziones culturales indiritzadas mescamente a sos pitzinnos de s'orfanotrofiu La Creche de Betlemme, cun s'obietivu printzipale de creare unu laboratoriu musicale in intro de s'istrutura. A chie cheret podet faghere unu versamentu impreende custas coordinadas bancarias: + +Ponti non muri-Associazione +c/o Famiglia Zironi-Via Meridda 13 +07100 Sassari + +Banco di Sardegna- Agenzia n. 1- Via Rolando- Sassari +IBAN: IT10S 01015 17201 000070092373 + +in sa causale cheret inditadu Progetto Chaco + + + + +## Cunvegnu subra de Gramsci + +Sunt giai colados setanta annos dae sa morte de Antoni Gramsci e b'at initziativas meda peri su mundu pro ammentare a su pessadore de Ales. Sa Facultade de Limbas at organizadu, cun sa collaboratzione sientifica de sa Fundatzione Istitutu Gramsci, unu cunvegnu internatzionale mercuris 24 de santugaine, giobia 25 e chenabura 26. Su titulu fiat: La lingua/le lingue di Gramsci e delle sue opere. Scrittura, ri-scritture, letture in Italia e nel mondo. «S'obietivu printzipale de s'initziativa- at naradu Giulia Pissarello, preside de sa Facultade- est s'analisi de un'aspetu intre sos prus sugestivos e prus pagu indagados de sas elaboratziones de Gramsci: sas riflessiones suas a pitzu de sa limba italiana, dae unu puntu de bista cumparativu cun sos ateros dialetos e cun sa limba sarda. Su cunvegnu, in prus, at a oferrere unu panorama su prus possibile cumpletu de sa difusione in su mundu de su pessamentu de Gramsci. Amus a dedicare un'atentzione a s'atividade de Gramsci comente tradutore, valorada finas dae istudios importantes reghentes». In s'esperientzia longa comente presoneri, difatis, Gramsci at isperimentadu sa tradutzione de testos de diferentes generes literarios, mescamente contos dae su tedescu, ma pero sos Quaderni di traduzione non sunt istados postos in s'editzione critica de sos Quaderni del carcere chi at aprontadu s'Istitutu Gramsci e chi at cuidadu Valentino Gerratana. SosQuaderni di traduzione bi sunt imbetzes in su pranu editoriale de s'editzione natzionale de sas operas de Gramsci, chi b'est traballende dae su 1996 sa Fundatzione Istitutu Gramsci. +Su cunvegnu tataresu at tentu tres sessiones. Sa prima s'intitulaiat Gramsci nel mondo (mercuris dae sas 15,30 a sas 19 in s'aula magna de pratza de s'Universidade e giobia dae sas 9,15 a sas 13 in s'aula magna de sa Facultade de Limbas in via Roma). Ant presentadu sas editziones printzipales e sas tradutziones de sas operas de Gramsci, chi est s'autore italianu de su noighentos prus bortadu in su mundu. Ant analizadu de manera critica sas tradutziones de sas «Literas» e de sos «Cuadernos» in Frantza, in Gran Bretagna , in Germania, in sos istados iscandinavos, in sos Istados Unidos, in America Latina, in Tzina, in Giapone, in Israele e in sos istados arabos. Relatores: Giuseppe Vacca, Gert Sorensen, Derek Boothman, Guido Liguori, Joseph Buttigieg, Alon Altaras, Carlos Nelson Coutinho, Guido Samarani, Tania Bauman, Marta Galiñanes Gallen, Antonello Cadinu, Mauro Pala, Patrizia Manduchi, Karou Kataghiri. +Gramsci in Italia, imbetzes, est istadu su tema de sa segunda sessione (giobia dae sas 16 a sas 19 in s'aula magna de sa Facultade de Limbas in carrera de Roma). Ant pigadu in esamene s'eredidade difitzile, culturale e politica de Gramsci e sas primas editziones de sas operas suas, incumintzende dae sas Literas de sa presone . Ant descritu a pustis sa genesi de s'editzione de sos «Cuadernos» e sas controversias editoriales dae in ue sunt essidas s'editzione telematica de Einaudi, cherta dae Togliatti luego a pustis de sa Segunda Gherra, e s'editzione critica cronologica, publicada in su 1975 e cuidada dae s'Istitutu Gramsci. Relatores: Fiamma Lussana, Giuseppe Cospito e Marco Santoro. A sas sete de merie ant projetadu sa pellicula New York e il mistero di Napoli, biagiu in su mundu de Gramsci contadu dae Dario Fo, ideadu e dirigidu dae Giorgio Baratta. +Sa de tres sessiones est istada Gramsci, la Sardegna, l'Italia (chenabura dae sas 9,15 a sas 13 in s'aula magna de sa Facultade de Limbas in carrera de Roma). Ant analizadu unu de sos temas prus pagu indagados in sa biografia intelletuale e politica de Gramsci: sa relatzione sua cun sa cultura e cun sa limba de sa terra sua. Ant postu comente ogetu ispetzificu de analisi sos cursos de glotologia sighidos dae Gramsci in s'Universidade de Torinu, sos istudios a pitzu de sa limba sarda fatos in sos annos torinesos , s'epistulariu familiare, e in particulare sas literas de Gramsci a sa mama e a sa sorre Teresina, in ue sunt frecuentes sos riferimentos a su folcore, a sas traditziones e a sas espressiones dialetales sardas. Sas literas a sa familia coberint totu su periodu in antis de sa presone (1911-1926) e sos primos annos de presone fintzas a su comintzu de sos annos Trinta. Relatores: Francesco Barbagallo, Giorgio Baratta, Luigi Matt, Alessandro Carlucci, Antonio Farina. Stefano Adami, Eugenio Orru, Francesco Giasi e Maria Luisa Righi. Ant projetadu puru un'intervista de Giorgio Baratta cun Eric J. Hobsbawn. E a pustis b'at apidu finas una mustra, aprontada fintzas a su 9 de santandria in su primu pranu de sa Facultade de Limbas. S'intitulat Gramsci e il Novecento e est cuidada dae sa Fundatzione Istitutu Gramsci: 14 taulas chi contant a Gramsci cun sas paraulas suas. [N. Enna] + + + + +## Emergèntzia umanitària in su Chaco + +Sunt semper prus miseras sas cunditziones de sos indigenos de su Chaco argentinu: su mese coladu sa Corte Superiore de Giustitzia at ordinadu a sos guvernos locale e natzionale de informare subra de sa situatzione issoro e de imbiare deretu abba potabile, mandigos e medios de trasportu e de comunicatzione pro cadauna de sas unidades sanitarias de sa zona. S'interventu de sa Corte est arribadu a pustis de una relatzione de su Defensore de su Populu, Eduardo Mordino, chi at averguadu sa presentzia in belle totu sas domos de vinancas, una casta de sisaja chi cajonat su mal de Chagas, una maladia mortale. Custu male paris cun tisi, broncopatias e rungia, est sa causa de sas cunditziones orrorosas de sos indianos, chi nd'at mortu doighi in sos urtimos meses. Sos indigenos, cun 60.000 pessones, costituint su 10 % de sa populatzione de su Chaco; s'etnia dominante est sa de sos tobas o qom, e in prus bi sunt sos wichis e sos mocovies. Intre sos chi in custos urtimos annos ant chircadu de megiorare sa cunditzione de custa gente, e mescamente de sos pitzinnos, vitimas de tbc, lebbra e meningite, bi sunt duas feminas de prus de 80 annos, de erentzia sarda, sas sorres Irene Olga e Lidia Piras, chi ant contribuidu a sa fundatzione de s'istitutzione benefica Hogar de Chicos San Roque, in Presidente Roque Saenz Peña, capitale de su dipartimentu Comandante Fernandez. Su babbu fiat unu de sos prus membros autorevoles de sa comunidade; difatis Juan Piras, gasi li naraiant, arribadu a Argentina dae Sardigna, fiat crompidu, dae maniale, a essere su vitzesindigu de sa tzitade. [gmr] + + + + +## Bianca Pitzorno contra a sa limba sarda + +## Tazenda in cuntzertu in Radio1 + +Chenabura 2 de santandria Radiouno de sa Rai trasmitet in direta su cuntzertu de sos Tazenda. Su programma at a cumintzare a sas 21,00 e b'at a aere finas sa possibilidade de bidere s'ispetaculu, difundidu tramite webcam, colleghende*si a su situ de sa radiu. Su grupu thatharesu, chi dae sa naschida in su 1988 at bendidu prus de mesu millione de discos e chi at collaboradu intre sos ateros cun Pierangelo Bertoli, Fabrizio De Andre e Mauro Pagani, est torradu in classifica ocannu cun s'urtimu discu Vida. Gino Marielli, Gigi Camedda e Beppe Dettori s'ant a esibire in sa Sala A in carrera de Asiago. Presentat Gerardo Panno. [gmr] + + + + +### 17/12/2010 + +## "Sa Regula" de su regista Simone Contu + +### Sa pellicula, in sardu, at a essere projetada in Banari giovia 16 de nadale, in Bunnannaru chenabura 17, in Siligo sabadu 18. + +S'Ufitziu de sa Limba Sarda de sas Comunas de Banari, de Siligo e de Bunnannaru in collaboratzione cun sa Fundatzione "Maria Carta" e cun s'Assotziu culturale CLIC, su Cineclub de Tatari e sa Pro Loco de Bunnannaru organizat una serie de initziativas in ue b'at a essere sa projetzione publica de su cortometragiu "Sa Regula" de su regista Simone Contu. + +Sa pellicula, in limba sarda, faeddat de sos tentativos de unu maistru elementare de acurtziare su figiu a s'identidade e a sa cultura sarda e de comente su pitzinnu, un'atore minoreddu bravu meda, chircat de imparare a su babbu comente sas regulas carchi bia no andant bene. Un'istoria bella abberu in ue si contat su raportu intre genitores e figios, ma finas intre iscola e familia e de sas dificultades de essere genitores e figios a tempos de oe. + +S'initziativa faghet parte de su tziclu "limba sarda e tzinema" e est unu de sos eventos chi tenet comente obietivu sa promotzione e sa valorizatzione de sa limba sarda in totu sos ambitos: in s'iscola, in sa literadura, in su teatru, in sa poesia, in sos medios de comunicatzione, in su tzinema ma finas in sa vida de cada die. + +Sighit su calendariu de sas initziativas: + +#_Juvanna Tuffu_ + + +## Cursos de catalanu in S'Alighera + +Òmnium Cultural de l'Alguer informat chi dae su 14 de santandria cumintzant sos cursos de limba catalana organizados dae sa Comuna de S'Alighera. Che a cada annu, sos cursos sunt de badas e sunt partzidos in tres livellos: basicu, intermediu e superiore. Sa partetzipatzione a sos cursos at a permitere finas sa possibilidade de si presentare a sas proas de su Tzertificadu Internatzionale de limba catalana. Pro ateras informatziones subra de sa durada de sos cursos, de sos orarios e de sos livellos chi si logrant, Òmnium Cultural tenet su praghere de bos cumbidare a sa riunione informativa chi s'at a faghere chenabura 9 de santandria a sas 17,30 in sa sede de s'assotziu in carrera de Carlo Alberto 33. [gmr] + + + + +## Isperu pro Ingrid Betancourt + +Su presidente venetzuelanu Hugo Chavez at afirmadu chi su capu de sa gherrilla de sas Farc, Manuel Marulanda, at ordinadu chi siat dada una proa chi Ingrid Betancourt est galu bia. S'ostagiu francu-colombianu, candidada birde a sas presidentziales chi si sunt tzelebradas pagu tempus a pustis chi nche l'ant furada, est in manos issoro dae belle ses annos. Chavez, designadu su 31 de austu dae su guvernu colombianu comente emissariu pro favorire sos negotziados pro unu cuncambiu de presoneris, l'at annuntziadu eris sero in sa tv Vtv. "Manuel Marulanda at ordinadu de dare una proa de s'esistentzia in bida non de Ingrid Betancourt ebbia, ma finas de un'insieme de ostagios " detenudos dae sas fortzas marxistas, at naradu Chavez valutende chi custa mossa at a podere costituire "un'avantzamentu " in sos negotziados pro unu cuncambiu mutidu umanitariu intre 500 gherrilleris detenudos e 45 ostagios in manos de sas Farc, chi intre cuddos bi sunt propiu Betancourt e tres americanos. Su presidente venetzuelanu at pretzisadu: "S'ordine l'ant dadu ", ma at agiuntu chi "no at a essere fatzile pro sa gherrilla a produire custa proa" . In s'intervista tv su presidente venetzuelanu at naradu chi si diat essere addobiadu cun unu rapresentante de sas Farc gianteris sero o eris e at ammentadu chi unu rapresentante de su presidente frantzesu Nicolas Sarkozy est in Caracas. Si tratat, at concruidu, de "una pessone chi tenet esperientzia meda e chi dae annos operat pro sa liberatzione de Ingrid". [gmr] + +## Naschet una TV digitale in Galìtzia + +Destino Galicia est su numene chi su giogadore a fubalu at isseberadu pro su canale suo, chi at a cumintzare a trasmitere chenabura 15 de santandria in sos pachetes basicos de sas prataformas digitales printzipales de s'Istadu. Est unu canale tematicu subra de Galitzia, sa terra sua, chi at a afrangiare, segundu sos creadores suos, sas diferentes identidades de su paisu: dae su mundu de sa pisca, a su de sa gastronomia, colende pro s'isport. Su canale si podet bidere in totu sa Penisula Iberica, in sas Baleares, in sas Canarias, in sas Azorras, in Madeira, in su prus de sos paisos europeos, in su nord de Àfrica e in carchi zona de s'Oriente probianu. Cun un'investimentu de belle bator milliones de euros e unu cuadru de professionistas de unas 20 pessones (intre operadores de camera, redatores, autores, produtores e editores), Michel Salgado, defensore de su Real Madrid, intrat in su mundu de sos medios de informatziones, mancari si siat imbarcadu in su mundu de s'impresa giai dae meda. [gmr] + +## Limbas e culturas de minoria + +Àula Magna de sa Facultade de Limbas, carrera de Roma 151 + +Cunvegnu organizadu dae sa Diretzione Didatica de su de 3 Tzirculos de S'Alighera + +16 de santandria 10,30 + +Abbertura de sos traballos de sas dirigentes iscolasticas Paola Masala e Angela Cherveddu + +Interventos: + +M.Antonietta Mongiu Assessora I.P. e Cultura de sa Regione Sardigna + +Alessandra Giudici Presidente de sa Provintzia de Thathari + +Marco Tedde Sindigu de S'Alighera + +Angela Mameli Assessora a sa Cultura de sa Comuna de Thathari + +Antonietta Duce Assessora I.P de sa Comuna de Thathari + +Sergio Mundula Assessore a sa Cultura de sa Provintzia de Thathari + +Laura Paoni Assessora I.P de sa Provintzia de Thathari + +Pietro Folena Presidente de sa Cummissione Cultura de sa Camera de sos Deputados + +Giovanni Lupinu e Romina Pala Universidade de Thathari: Quadro sociolinguistico della Sardegna + +Anna Lia Proietti Universidade Istambul e Venetzia: Sviluppo cognitivo e identita nel bilinguismo precoce + +Pasu 15,30 + +Carlo Schirru Universidade de Thathari: Dimensioni sociolinguistiche e fonetico-fonologiche nella didattica delle lingue + +Diegu Corraine Cummissione regionale pro sa limba: Risorse linguistiche per la didattica in lingua sarda + +Discussione plenaria + +17 de santandria 9,00-12,30 + +Presedit Paola Masala Dirigente iscolasticu + +Interventos + +Giacomo Spissu Presidente de su Cussigiu de sa Regione Sardigna + +Alessandra Burelli Universidade de Udine: Esperenze didattiche e di formazione degli insegnanti di friulano + +Antonietta Marra Universidade de Casteddu: Dall'Europa alle regioni:politiche per il plurilinguismo + +Insaju musicale de sos dischentes de su de 3 tzirculos didaticos de S'Alighera: Rielaborazione di musiche popolari + +Fausto Congiu e Mariano Piras Dotzentes: Esperienze didattiche + +Circolo didattico Randaccio de Casteddu: Sperimentazione di bilinguismo + +Discussione libera + +Conclusiones Maria Vittoria Migaleddu Dotzente + +Cun sa collaboratzione de sa libreria Odradek de Thathari + +## Duas dies pro sa limba + +Ite cheret narrere a traballare in unu ufitziu de sa limba sarda? Cales sunt sos compitos de unu operadore e cales sunt sos isetos de una Amministratzione? Comente si podet faghere a dare visibilidade a sa limba sarda, in unu mamentu istoricu in ue sas possibilidades sunt meda e sas connoschentzias (forsis) pagas? + +Totu custos (e ateros) argumentos sunt istados tratados cun aprofundimentu in su seminariu chi s'est fatu in Montresta su 26 e 27 de su mese de santugaine. + +Su seminariu, istruturadu a manera chi a ogni interventu esseret currispostu unu laboratoriu de aprofondimentu, at bidu sa partetzipatzione de una rapresentantzia de sos operadores de totu sa Sardigna, e custu at dadu sa possibilidade de biere in cale manera sas provintzias sunt traballende e de ponnere a cunfrontu sas dificultades, chi sunt comunas a totu. + +Sa prima chistione posta in sa mesa est istada sa cumprensione de sos motivos chi ant originadu sa presentzia de sos ufitzios in sas Comunas de sa Sardigna. S'interventu de Barbara Murru, operadora in s'isportellu linguisticu de Biddamanna Strisaili, at craridu chi un'operadore de Isportellu devet faghere de "ponte" intre sa gente e sa limba. Su compitu suo est de mediare intre su nou (sa limba sarda iscrita) e su betzu (sa limba faeddada), agiuende sa gente a cumprendere chi s'istandard est un'istrumentu in prus chi si tenet, e no una dificultade. + +Un'aprofondimentu a custos arguementos l'at dadu Bobore Bussa, istudiosu de limba sarda e de traditziones populares, chi at ispiegadu comente sa comunicatzione in sardu tenet sas matessi regulas de cussa in cale si siat limba: tocat de ischire "bendere" su produtu, cun sas modalidades addatas a sas dies de oe. S'errore chi s'est fatu carchi borta in su tempus passadu est istadu de impreare, pro sa comunicatzione in sardu, istrumentos de "serie B", presentende duncas su _produtu-limba_ comente "pagu apetibile". + +Curreladu a custos duos interventos est istadu cussu de Alessandro Porcu, operadore in s'isportellu de DeximuMannu, chi at faeddadu de pianificatzione linguistica e de su vantagiu de tennere un'istandard pro dare prus balore a sa limba. + +A pustis de ogni relatzione si sunt fatos sos laboratorios de aprofondimentu, in ue sos operadores, a coro a pare cun su Sindigu e sos Amministradores de Montresta (chi ant partetzipadu cun interessamentu mannu a sos traballos de ambas dies) ant bogadu a campu ideas, dificultades, propostas pro unu cras. + +Sa presentzia costante de sos Amministradores at dadu sa possibilidade de biere su traballu de s'Ufitziu finas dae un'atera prospetiva, bidende e cunfrontende su chi sas Amministratziones isetant dae sos operadores e su chi sos operadores cherent dae sas Amministratziones, in unu clima de serenidade chi at permitidu un'iscambiu de opiniones produtivu meda. + +Sas propostas pro unu cras sunt meda: sa prima est de faghere ateros laboratorio de autoformatzione de custu tipu, aprofondinde tematicas e istudiende megius sas normas de sa LSC (operadores meda si ritenent pagu ferrados in custu argumentu). + +No est sa prima borta chi sos operadores de Isportellu lamentant sa dificultade de traballare a sa sola e sena essere formados in manera ispetzifica. Forsis custu de Montresta podet essere unu primu passu pro creare una rete de traballu chi, partende dae sas bases (sos operadores) arribet a sa solutzione de totu cussos problemas praticos chi oe creant dificultade. + +Isperamus chi si potzat andare a in antis serenamente in custa istrada e chi custu traballu siat frutuosu. + +## Comunicare in friulanu + +Su Tzentru interdipartimentale de Chirca subra de sa cultura e sa limba de Friuli (Cirf) de s'Universidade de Ùdine organizat pro sa prima bia unu cursu pro addetos a sa comunicatzione in limba minoritaria intituladu Comunicare in lingua friulana. Su cursu est indiritzadu a totu su personale tecnicu amministrativu, a sos dotzentes e a totu sas figuras professionales de s'Ateneu, a sos dipendentes de Entes e Amministratziones publicas e a distintu a sos giornalistas e a sos addetos a sa comunicatzione. Su cursu, de sa durada cumplessiva de 18 oras, est totu de badas pro more de sos finantziamentos de sa lege 482/1999 pro sa tutela de sas limbas minoritarias. L'ant a faghere dae su 19 de santandria a su 5 de nadale, cun letziones bisetimanales de sa durada de 3 oras cadauna. Sas letziones, fatas dae espertos, ant a tratare tematicas relativas a sa comunicatzione in sas limbas minoritarias, a su funtzionamentu de sos sistemas radiutelevisivos, a sa produtzione tzinematografica in limba friulana e at a essere dedicadu un'ispatziu ampru a s'atividade de laboratoriu, in ue sos cursistas ant a tennere sa possibilidade de isvilupare sas connoschentzias issoro in s'ambitu de sa comunicatzione in limba friulana. [gmr] + +## Limba sarda e... + +Sabadu 24 de santandria a sas 9,00 de mangianu in s'Istitutu Industriale "Othoca" de Aristanis sighit sa serie de seminarios de aprofundimentu Limba sarda e... , organizados dae s'Ufitziu de sa Limba e de sa Cultura Sarda de sa Provintzia de Aristanis. Su de sabadu at a essere LIMBA SARDA E TEATRU. + +Pro informatziones: + +Ufitziu de sa Limba e de sa Cultura Sarda + +dot.Salvatore Cubeddu +dot.ra Marinella Marras +tel. 0783/3683203 +fax. 0783/3683206 + +## Sas natziones sena istadu e sas istitutziones internatzionales + +Sa netzessidade de una riforma de sas Istitutziones Internatzionales pro favorire s'atuatzione de sos deretos colletivos de sos populos est istadu su tema tzentrale de sa Assemblea VII de sa Cunferentzia de sas Natziones sena Istadu de Europa - CONSEU - organizada dae su tzentru catalanu CIEMEN pro sas minorias etnicas e natzionales cun sa collaboratzione de su sindicadu baddeostanu SAVT, addoviu fatu in Saint Vincent su 12 e 13 de santugaine, cun su patronadu de su Governu de sa Regione Autonoma de sa Badde de Aosta, e sa partetzipatzione de delegatziones de Bretagna, Cornovallia, Corsica, Friuli, Galitzia, Galles, Otzitania, Paisu Bascu, Paisos Catalanos, Sardigna, Iscotzia. Su presidente de sa CONSEU, su catalanu Aureli Argemi, at abertu sos traballos afirmende chi bisongiat chi sas Istitutziones internatzionales devengiant unu puntu de riferimentu indipendente, isvilupende, difendende e esertzitende sos deretos umanos individuales, personales e colletivos de sos populos, pro sa cunviventzia e sa paghe. +In realidade sos belle dughentos istados presentes in s'ONU rapresentant male sas migias de identidades, culturas e limbas chi formant s'Umanidade. E galu prus pagu nde interpretant sas boluntades. +Su catalanu Josep Xercavins at faeddadu de sa situatzione e sas prospetivas de sa riforma possibile de sas istitutziones internatzionales, cunfirmende cantu custas siant coerentes cun sa boluntade de sos Istados e pagu dispostas a tzedere a sas esigentzias de sos populos si non si lis contraponet sa fortza de sas organizatziones de sa sotziedade tzivile. Su galitzianu Xose Beiras at presentadu unas cantas propostas pro sa riforma de s'Assemblea Generale de s'ONU. Su catalanu Ramon Torrent at tratadu su tema de su reconnoschimentu de su deretu de sas natziones sena istadu in sos acordos internatzionales. Su bretone Iann Choucq, avocadu, espertu in deretu internatzionale, at faeddadu de sa riforma de sa Corte Internatzionale de Giustitzia in s'otica de sas natziones sena istadu. +Mancari siat difitzile de cambiare sa natura de custas istitutziones, a su solitu espressione de istados chi negant, apeigant o cumpriment sos deretos o s'esistentzia matessi de sas natziones chi b'at in intro de sas lacanas issoro, b'at apidu esperientzias positivas. Su bascu Julen Arzuaga de s'Osservatoriu de sos Deretos Umanos Behatokia, at marcadu sos resurtados bonos otentos in s'ambitu de su Cussigiu de sos deretos umanos de sas Natziones Unidas, in ue b'at apidu sa denuntzia de sa tortura e violatzione de sos deretos politicos e de sas mesuras antiterrorismu in su Paisu Bascu. Su sardu Diegu Corraine at faeddadu de sas aberturas possibiles de s'Unesco a dare sugetividade a sos populos e a limbas, impinnada comente est, in manera ispetziale, in sa defensa e promotzione de sa diversidade culturale e linguistica. In fines Keyvan Sayar, de origine iraniana, at tratadu su tema cumplessu de sas Natziones e de sos Populos Non Rapresentados in su Cussigiu Economicu e Sotziale e su Cussigiu de sos deretos umanos de s'ONU. +B'at apidu finas s'interventu de Luciano Caveri, presidente de su Guvernu de sa Badde de Aosta, subra de su tempus benidore de su tratadu costitutzionale de sa UE. +De su tema de sa riforma de sas istitutzioni europeas at faeddadu Roseanne Cunningham, deputata in su Parlamentu iscotzesu. +In sas conclusiones de sa CONSEU, naschida in su 1985 pro creare una rede de cuntatos, de informatziones e de solidaridade e comente grupu de pressione pro superare s'emarginatzione de sas Natziones Europeas, s'at marcadu chi "uno de sos problemas prus importantes chi tocat a resolvere est cussu chi pertocat sa rapresentatividade democratica de sas Istitutziones internatzionales, in manu a sos poderes de sos Istados, e sos mecanismos iscarsos de partetzipatzione de sos atores chi sunt sa resone de esistire de custas istitutziones matessi: sas pessones e sos populos". Sa CONSEU s'at a addoviare torra in Bartzellona in su 2008, pro sa de 8 assembleas. [_dsc_] + +## Pòpulos e Comunidades non reconnotos + +Su 14 e 15 de custu mese, in Bartzellona est naschida sa Rete de Populos e Comunidades Non Reconnotos Prenamente de su Mediterraneu. A sa Rete leant parte esponentes e espertos gitanos, curdos, palestinesos, otzitanos, berberos, sardos, corsicanos, kossovaros, friulanos, bosniacos, andalusos, catalanos. + +Sos partetzipantes a sos laboratorios de sas dies " Fraigamus unu ispatziu mediterraneu pro sa paghe, sa giustitzia, sa dignidade e sos deretos de sos populos", membros de entidades de sa sotziedade tzivile de diferentes natziones sena istadu e de comunidades chi formant s'ambiente umanu de su Mediterraneu, presentant a s'opinione pubblica custas conclusiones: + +Bidimus chi finas oe, pro nois, su Mediterraneu est, comente est istadu durante migias de annos, unu referente comunu fatu de una pluralidade manna de istorias, limbas e culturas, e de situatziones politicas, economicas e sotziales diferentes . Custu referente comunu s'est afortighende cun su protzessu definidu globalizatzione, protzessu chi nos cunsentit de intendere finas a cale puntu sos esseres umanos sunt interdipendentes, comente sos fatos chi trisinant paris s'umanidade in cale si siat logu de su mundu nos pertocant e nos giughent a nd'essere responsabiles a pare. In custu cuntestu podimus bidere megius chi in su Mediterraneu colat sa linia simbolica chi partzit su praneta nostru in unu Nord de richesa e unu Sud de impoverimentu. Una linia de segadura profunda chi, in manera ispantosa, est istesiende sas ispondas umanas de su Mediterraneu e faghet difitzile su fraigu, netzessariu a s'ateru chirru, de pontes de cooperatzione e de acordu. In dae in antis de custu panorama, sos partetzipantes a sos laboratorios numenados leant sa detzisione de chircare caminos pro fraigare unu de custos pontes, balende*si de su fatu chi totus faghent parte de populos e comunidades chi, siat in su Nord siat in su Sud de su Mediterraneu, sunt postos a banda o non reconnotos in manera bastante, mancu in grados diferentes, e traballamus pro incumintzare cumbatas pro sos deretos umanos individuales e colletivos, sos deretos linguisticos, culturales, sotziales, economicos e, totu paris, cumbatas pro s'emantzipatziones a cada livellu. B'at una situatzione comuna chi nos aunit in manera crara, finas si b'at galu fartas in sa connoschentzia e in su reconnoschimentu a pare. Ischimus chi si diamus resessire a creare unu ponte nou de cooperatzione e acordu chi si cunformet a sas aspiratziones de libertade e liberatzione atuales de s'umanidade, in s'ambitu cuncretu de su Mediterraneu, diamus resurtare intre sos pioneris chi creent chi un'ateru mundu est possibile. Est in custa prospetiva chi, pro more de sos cuncambios chi amus istabilidu in custu addoviu, nos intendimus sa fortza de leare in sas manos nostras, isperende de agatare cumplitzidades a inghiriu, sas possibilidades istremenadas chi nos dant sas tecnologias noas de sa comunicatzione e de s'informatzione: nos semus fundende e formende in sa rete. Custu est su ponte nostru. Tzertu, unu ponte chi est unu disafiu, a sos antipodos de ateros pontes medas chi si pesant subra de su Mediterraneu, in ue caminant pessones obrigadas a emigrare, richesas chi favoressent sos unos contra a sos ateros, poderes dominantes chi s'agiuant a si mantennere a pare. Gasi, duncas, creamus una rete chi, impreende una tecnologia chi nos ponet in su matessi pranu de possibilidades, nos cunsentat de agatare formas noas e innovadoras de cooperatzione e de cunviventzia democratica, de paghe cuncambiada chi siat, una die -tambene!-, esemplare in su mundu globalizadu nostru. [_red_] + +## Megioros pro sa metropolitana thatharesa + +Custu mangianu su sindigu Gianfranco Ganau e su Diretore de Esertzitziu de sas Ferruvias de sa Sardigna Giuseppe Roggero ant iscobertu in manera simbolica unu de sos 12 palos chi sas FdS ant installadu in su percursu de sa metropolitana de superfitzie Sirio. Sos paligheddos giughent su simbolu M e in sa base unu prisma a 3 faches cun sos inditos de sas firmadas e de sos orarios. Cunforma a sas projetziones de sas ferruvias sos biagiadores, chi como sunt 1480 sa die, diant devere crompere a 450.000 s'annu. Intro de sa prima metade de su 2008 s'at a cungiare sa prima fase de su progetu de su de duos lotos chi previdet su passagiu de su trenu in Baldinca e in Sas Puntas. Sos billetes si podent agatare in totu sas rivenditas ATP. Su servitziu de sa metropolitana at a essere ativu finas duas dominigas, su 16 e su 23 de nadale. [gmr] + + +### 19/12/2010 + +## S'Isvitzera devet sighire a operare in favore de su romantzu + +### Lu narat su Cussigiu de Europa + +Su Cussigiu de Europa pedit a s'Isvitzera de sighire a operare in favore de sa limba romantza. In su de bator raportos chi at publicadu a propositu de sas limbas minoritarias, custa organizatzione internatzionale insistit mescamente supra de s'insinnamentu de sa de bator limbas natzionales in iscola. + +Su Cussigiu de Europa at cunstatadu chi, dae sas urtimas racumandatziones suas, su guvernu isvitzeru at leadu unos cantos providimentos pro garantire s'introduimentu de su romantzu in iscola. Ma, a su chi resurtat dae su raportu, b'at amministratziones comunales chi galu no ant fatu nudda + +Su comitadu de espertos est finas in pessamentu pro sas cunseguentzias de sa riorganizatzione de sa formatzione de sos insinnantes de s'iscola elementare. Difatis, sa riforma at fatu minimare meda su numeru de sos istudentes chi si preparant pro unu tzertificadu de insinnamentu de su romantzu, e b'at projetziones chi faghent timere chi b'at a essere unu numeru non bastante de maistros. + +In fines, su Cussigiu de Europa pedit a Berna de organizare cursos de romantzu pro su personale amministrativu. + +#_Sarvadore Serra_ + +A pustis, a sos de s’ Amèrica de su Nord. +Pregontade·bos: «S’ angione, mandigadu si nche l’ at su frore, ei o nono?» +No aiat abboghinadu. +E sa pessone manna fiat cuntenta manna de connòschere un’ òmine gosi sàbiu... Custu est su mègius retratu chi, in fatu, so resessidu a fàghere de issu. Duncas so istadu a sa sola, sena nemos de li pòdere faeddare a beru, finas a unu guastu in su desertu de su Sahara, ses annos a como. +Mi nche bògio falare!» «Como, bae·ti·nche, aiat naradu... +Tando tocaiat a intrare in su ballu a sos alluidores de lantiones de Tzina e de Sibèria. +Deo no aia rispostu nudda. +Tue ses esploradore! +E s’ amigu meu aiat atacadu a rìere torra: «Ma a ue cheres chi andet? —A totue... +Si mi fiat ammoddigadu su coro. +So tristu meda... —Non faghet a giogare cun tegus, aiat naradu su margiane. +Non so sistemadu bene. +Fiat creende de non dèvere torrare mai prus. +Sos campos de trigu non mi narant nudda! +Dia àere chertu nàrrere: «Una bia b’ aiat unu printzipeddu chi istaiat in unu praneta in pessu prus mannu de issu, e chi teniat bisòngiu de un’ amigu...» +Faghe·nde un’ àteru.» +Tenet sos corros...» +Non s’ intendet nudda. +L’ aia bantzigadu narende·li: «Su frore chi istimas no est in perìgulu... +Ischia bene chi, francu sos pranetas mannos che sa Terra, Giove, Marte, Vènere, chi lis ant postu unu nùmene, bi nd’ at chentinas de àteros chi sunt gasi minores chi, a bias, sunt malos a semodare cun su telescòpiu. +Repitint su chi lis narant... +Ma in cue non b’ aiat perunu biddaju, e deo mi paria bisende. «Est curiosu, l’ aia naradu a su printzipeddu, est totu prontu: sa rosingiola, su puale, sa fune...» +E as a bìdere comente mi ponent in mente.» +Su printzipeddu fiat andadu a bìdere torra sas rosas. «Bois non tenides assimìgiu perunu cun sa rosa mea, bois non seis galu nudda, lis aiat naradu. +Deo mi sapia chi si fiat caentende a bellu a bellu: «Minninneddu meu, assuconadu ti ses...» +Tue chirchende puddas ses? —Nono, aiat naradu su printzipeddu. +A mangianu, pustis chi sa pessone si sàbunat, tocat a innetare cun cuidadu su praneta. +Totu cussu podere aiat ispantadu su printzipeddu. +Pro bona sorte de sa numenada de s’ asteròide B 612, unu ditadore turcu aiat impostu a su pòpulu suo de si bestire a s’ europea, minetzende sa morte. +Ma issu m’ aiat naradu: «Ista note, l’ at a fàghere un’ annu. +A tretos mi pesso: «Una bia o s’ àtera unu non dat cara, e custu li bastat! +Si sunt bene innetados, sos vulcanos brùsiant a bellu e in manera regulare, sena erutziones. +E a pustis aiat annantu: «Tando, finas tue ses benende dae chelu! +Tando mi fiat artziada a conca una pregonta: «Tando no est de badas chi, su mangianu chi t’ apo connotu, oto dies a oe, ti fias passigende a sa sola, a milli mìllias dae totu sos logos abitados? E a ue fias torrende, a su logu in ue ses faladu?» +Mi diat agradare chi leent in su sèriu sas disauras meas. +Ma pro ite boles chi sos angiones tuos si nche màndighent sos fundigheddos de baobàb?» +E sos caminos leant totus a ue sunt sos òmines. «Bonas dies», aiat naradu. +Tando si nch’ aiat suspidu su suore dae cherbeddos cun unu mucadoreddu a cuadrados rujos. «Deo fatzo unu traballu orrorosu. +Issas si pessant chi nche leant tretu meda. +Ma cantu nch’ est a largu! —E est bellu, aiat naradu sa tzerpe. +Su printzipeddu fiat totu biancu, a s’ arrènegu. «Est dae milliones de annos chi sos frores bogant ispinas. +Deo aia annantu, duritende: «Forsis ca est s’ anniversàriu?...» +Est inoghe chi su printzipeddu est cumpartu in terra, e pustis iscumpartu. +Ma su praneta suo est tropu minore. +Deo t’ apo dadu un’ angione minoreddu.» +No est a su geografu chi tocat a fàghere su contu de sas biddas, de sos rios, de sos montes, de sos mares, de sos otzèanos e de sos desertos. +Tue pro mene ses petzi unu pitzinneddu chi assimìgiat a àteros chentu mìgia pitzinneddos. +Est pro custu chi apo dèvidu lassare, a edade de ses annos, una carrera istraordinària de pintore. +In prus, abbàida! +A Leone Werth cando fiat pitzinnu. Cando tenia ses annos, una bia, apo bidu una figura galana a beru, in unu libru de su padente vìrghine chi si naraiat Istòrias bìvidas. +Mi fia sèidu ca no nde podia prus de abbarrare ritzu. +Ca si podet èssere, in su matessi tempus, fidele e preitzosu. +Tando sos sonageddos si càmbiant totus in làgrimas!... +Sos òmines non tenent prus tempus de connòschere nudda. +Tando fia afainadu meda chirchende de nch’ isvitare unu bullone tropu astrintu in su motore. +Tando, in su praneta de su printzipeddu, b’ aiat, comente in totu sos pranetas, erbas bonas e erbas malas. +E su vulcanu istudadu lu poniat a iscanneddu. «Dae unu monte artu che a custu, s’ aiat pessadu duncas, nch’ apo a pòdere bìdere totu a pare su praneta e sos òmines...» +Unu disinnu andat bene, e s’ àteru non s’ assimìgiat in nudda. +Cando agatas un’ ìsula chi no est de nemos, est tua. +Ma, comente naraiat issu: «No s’ ischit mai!» +E si sos ammentos de unu de issos li parent interessantes, su geografu avèrguat subra de sa moralidade de s’ esploradore. —E custu, pro ite? —Ca un’ esploradore faulàrgiu diat cajonare disacatos in sos libros de geografia. +Ma est prus pagu astròligu de su re, de su pageri, de s’ òmine de afares e de s’ imbreagone. +Tando non b’ at nemos in sa Terra? —Custu de inoghe est su desertu. +Essiant a campu a mangianu in s’ erba, e si nche moriant a sero. +Lis mancant sas raighinas, e custu lis dat anneu mannu. —Adiosu, aiat fatu su printzipeddu. —Adiosu», aiat naradu su frore. Su printzipeddu fiat artziadu a pitzu de unu monte artu. +Antoine de Saint-Exupéry. +Totu custu, abbaidende·lu dae tesu, faghiat un’ efetu ispantosu. +E fia cuntentu mannu de li nàrrere chi bolaia. +S’ òmine de afares aiat abertu sa buca ma no aiat tentu nudda de li rispòndere e su printzipeddu si nche fiat mòidu. «Sas pessones mannas sunt pròpiu istraordinàrias a beru», s’ aiat petzi pessadu in viàgiu. Su de chimbe pranetas fiat curiosu meda. +Si nche fiat andadu sena istripitzu. +Non bèngias a bìdere custu, non b’ est su tantu... —Deo non t’ apo a lassare.» +Tìtulu originale: +E mi diat tocare de fàghere sa finta de lu curare ca, si nono, pro umiliare finas a mie, si diat lassare mòrrere a beru...» +Ma non m’ aiat rispostu. +E fiat torradu a su margiane: «Adiosu, l’ aiat naradu... —Adiosu, l’ aiat naradu su margiane. +Nois iscriimus de sas cosas eternas. —Ma sos vulcanos istudados si nche podent ischidare, l’ aiat rispostu su printzipeddu. +Deo los semodaia comente in unu bisu, ca tenia unu pagu de calentura, a su sidis. +Issa mi diat pòdere cumandare, ponimus, de mòere intro de unu minutu. +Ma, cada die, tue t’ as a pòdere sèere semper prus a curtzu...» +Chi non fiat mancu unu corpus gasi grae... +Su cumandu est cumandu. +Su re, cun garbu, aiat inditadu su praneta suo, sos àteros pranetas e sos isteddos. «Subra de totu custu? aiat naradu su printzipeddu. —Subra de totu custu...», aiat rispostu su re. +Abbaidade bene custu logu, pro èssere seguros de lu reconnòschere, si una die ais a viagiare in Àfrica, in su desertu. +Deo mi fia abbarrende a sa muda. +E cando s’ ora de mòere si nche fiat acurtziende: «Ah! aiat naradu su margiane... +Fiat unu monarca assolutu. +Ca bi nd’ at unu ebbia. —A mie, aiat rispostu su printzipeddu, non m’ agradat a cundennare a morte, e duncas so de s’ idea de mi nch’ andare. —Nono», aiat naradu su re. +Ca non fiat petzi unu monarca assolutu ma finas unu monarca universale. «E sos isteddos bos ponent in mente? —De seguru, l’ aiat naradu su re. +Est un’ aeroplanu. +Assimigiaint totus a su frore suo. «Chie seis? lis pregontaiat, ispantadu. —Nois semus rosas, aiant naradu sas rosas. —Ah!» aiat fatu su printzipeddu... +Papiros Editziones carrera de Lombardia 46 08100 Nùgoro www.papiros.org. diretzione editoriale Diegu Corràine segreteria de redatzione Frantzisca Spiggia. A Leone Werth. +Fia prus isuladu meda de unu nàufragu subra de una tàula in mesu de s’ otzèanu. +Ma non s’ ischit mai in ue podent èssere. +Aiat murmutadu unu pagu e pariat ofesu. +Sos pageris no intendent àteru si non sos bàntidos. «A beru meda m’ aprètzias? l’ aiat pregontadu a su printzipeddu. —Ite cheret nàrrere “apretziare”? —“Apretziare” cheret nàrrere a reconnòschere chi deo so s’ òmine prus bellu, su mègius bestidu, su prus ricu e su prus intelligente de su praneta. —Ma tue ses solu in su praneta tuo! —Faghe·mi su praghere. +Si l’ aeret tentu issu, diat àere pòdidu bìdere, non barantabator, ma setantaduos, o finas chentu, o finas dughentos iscurigadòrgios in sa matessi die, sena nche dèvere iscostiare mai sa cadrea! +Non b’ at tretu pro duos...» +In antis t’ as a sèere unu pagu a largu dae mene, gosi, in s’ erba. +Su chi lis apo imparadu giai si baliat su tantu. +Cun pagas paràulas: bi bidimus bene petzi cun su coro. +Est unu cumandu. —Mi nde paret malu... non bi resesso prus... aiat naradu su printzipeddu irrujende·si. —Hum! hum! aiat rispostu su re. +Su disinnu meu nùmeru 1 fiat gosi: Apo mustradu s’ òpera de arte mea a sas pessones mannas e lis apo pregontadu si su disinnu meu los assuconaiat. Issas m’ ant rispostu: «Pro ite unu capeddu diat dèvere pònnere a tìmere?» +E, sena cumprèndere pro ite, apo torradu a proare una tristura curiosa. +Pro mene fiat comente una funtana in su desertu. «Minninne’ , ti bògio galu intèndere riende...» +Fiat in cue, ritza chirru a su printzipeddu, una de cussas tzerpes grogas chi ochient in trinta segundos. +Ma imbetzes no aiat bidu nudda, si non cùcuros de roca totu puntzudos. «Bonas dies, aiat naradu, a bonu contu. —Bonas dies... +Deo non mi podia mòere. +Pustis, pro los colare a tinta, tocat a isetare chi s’ esploradore apat batidu sas proas. «E tando? aiat pregontadu su geògrafu. —Oh! in logu nostru, aiat naradu su printzipeddu, no est interessante meda, ca est totu minore. +Su printzipeddu si fiat sèidu in una pedra e aiat artziadu sos ogros a chelu: «Deo bògio ischire, aiat naradu, si sos isteddos sunt lughentes a manera chi cadaunu, una die, potzat torrare a agatare su suo. +Mi nche so in pessu ischidadu... +Naraiat: «Pro praghere... pinta·mi un’ angione!” —Ah! —Pinta·mi un’ angione...» +Chimbe e sete dòighi. +Los apo bidos unos cantos annos a como. +So unu frore... —Ma sas bèstias... —M’ at a tocare a bajulare duas o tres rugas si chèrgio connòschere sas mariposas. +Non colant mai de moda. +Si fiat assuconadu, de seguru! +Ma tue ses bonu e ses benende dae un’ isteddu...» +E nch’ aiat istudadu su lantione. «Custu, s’ aiat pessadu su printzipeddu, sighende a viagiare prus a largu, custu diat èssere minispretziadu dae totu sos àteros, dae su re, dae su pageri, dae s’ imbreagone, dae s’ òmine de afares. +E macari m’ esseret parta una cosa sena sentidu a milli mìllias dae cada logu abitadu e in perìgulu de morte, apo bogadu dae sa butzaca unu fògiu de pabiru e una pinna. +Tando, t’ at a agradare a los abbaidare, totu sos isteddos. +So sèriu, deo! +Ei! +Aiat bìidu a ogros cungiados. +Aia fatu unu gestu de istrachitùdine: est unu machine a chircare unu putzu, a bonu fadu, in su desertu istremenadu. +B’ aiat pintadu una tzerpe boa chi fiat ingurtende una fera. +Deo...» +Fiat durche che festa. +Cumandade a su sole de si nche corcare... —Si deo cumandare a unu generale de bolare dae unu frore a s’ àteru a ghisa de mariposa, o de iscrìere una tragedia, o de si cambiare in pugione de mare, e si su generale non praticaret s’ òrdine retzidu, chie nde diat tènnere sa neghe, issu o deo? —Bois, l’ aiat naradu cun firmesa su printzipeddu. —Giustu. +Las apo bidas a probe meda. +Tando mi naraia: «Si custu bullone aguantat galu, nche l’ apo a bogare cun unu corfu de martzeddu.» +Tue as a tènnere chimbighentos milliones de sonageddos, deo apo a tènnere chimbighentos milliones de funtanas...» +Fia narende, duncas, chimbighentos e unu milliones... —Milliones de ite?» +Pro mene fiat una chistione de vida o de morte. +Ma su printzipeddu fiat ispantadu. +Ite cheret nàrrere: “efìmeru”? —Chi sos vulcanos siant istudados o siant allutos, pro nois est sa matessi cosa, aiat naradu su geògrafu. +S’ arena, a s’ arbèschida, est in colore de mele. +E ammustraiat, in manera innotzente, sas bator ispinas suas Aiat innetadu bene sos vulcanos in atividade. E ammustraiat, in manera innotzente, sas bator ispinas suas. +Male apo fatu a mi nche fuire! +Ma su printzipeddu, giai dispostu a mòere, no aiat chertu pònnere in anneu cussu monarca betzu: «Si sa Majestade bostra disigiaret a li pònnere in mente in totu, Issa mi diat pòdere dare unu cumandu giustu. +Aiat discuidadu tres fundigheddos...» +Cando fia minore, istaia in una domo betza e una paristòria contaiat chi in cue aiant istichidu unu siddadu. +Fia pròpiu a puntu de li nàrrere chi, sende chi non tenia perunu isperu, fia resessidu a nche cumpretare su traballu meu! +Cando nch’ istudat su lantione, est ponende a dormire su frore o s’ isteddu. +Ma apo a isetare, cunforma a sa manera mea de guvernare, chi su mamentu siat su giustu. —E cando at a èssere? aiat pregontadu su printzipeddu. —Hem! +Apo ghetadu unu brincu comente chi m’ esseret faladu unu raju. +Apo a pintare un’ armadura a su frore tuo... +Non bi lu diat àere pòdidu pònnere mai a s’ angione. +A andamus a bìdere un’ iscurigada... —Ma tocat a isetare... —A isetare ite? —A isetare chi su sole si nche corchet.» +Antis... nono! +Abbàida su praneta meu. +Bonas dies..., aiat rispostu su retumbu de sa boghe. —Chie seis? aiat naradu su printzipeddu. —Chie seis... chie seis... chie seis..., l’ aiat rispostu su retumbu de sa boghe. —Siais amigos meos, ca deo so solu, aiat naradu. —Deo so solu... deo so solu... deo so solu...», l’ aiat rispostu su retumbu de sa boghe. «Ite praneta curiosu! s’ aiat pessadu tando. +E tèngio su brunchile...» +No aiat pòdidu nàrrere nudda de prus. +A su desertu l’ apo semper tiradu. +Est gosi misteriosu, su logu de sas làgrimas! Aia imparadu in presse a connòschere mègius cussu frore. +Mi fia firmadu, cun su coro in apretu, ma non fia galu cumprendende. «Como, bae·ti·nche, aiat naradu... +Tando so cuntentu. +Non b’ at nemos in sos desertos. +E deo l’ apo lassadu a sa sola in logu meu!» +Teniat duos vulcanos in atividade. +E, cun un’ agigu de tristura, forsis, aiat agiuntu: «Pròpiu in dae in antis suo, non podet andare a largu meda…» +Tando, su printzipeddu aiat naradu cun boghe sèria, : «Non faghet nudda, est totu gosi minore in logu meu!» +Ma si fiat torradu a animare: «Ite mi cussigiades de andare a visitare? aiat pregontadu. —Su praneta Terra, l’ aiat rispostu su geògrafu. +Mi so faddende unu pagu finas in s’ artia. +Tando apo pintadu. Issu aiat abbaidadu bene e a pustis: «Nono! +Duos e chimbe sete... —Chimbighentos e unu millione de ite? aiat pregontadu torra su printzipeddu, chi in vida sua aiat semper chertu un’ imposta a una pregonta, paris chi l’ aiat fata. +T’ at a bastare a caminare a bellu a bellu pro abbarrare semper cara a sole. +Deo tèngio su deretu de pretèndere ubbidièntzia ca sos cumandos meos sunt abbistos. —E tando, s’ iscurigadòrgiu chi apo pedidu? aiat ammentadu su printzipeddu chi non si nch’ ismentigaiat mai una pregonta, paris chi l’ aiat fata. —S’ iscurigada tua, giai l’ as a tènnere. +Deo chèrgio un’ angione chi campet a longu.» +M’ apo murigadu bene sos ogros. +As a pòdere torrare a domo tua... —E dae ite l’ ischis?» +A bias non b’ at impèigu perunu a fàghere a pustis unu traballu. +E si bos càpitat de colare in cue, bos prego, non bos pongiais presse, isetade un’ iscuta pròpiu in suta de s’ isteddu! +Non tèngio tempus de pèrdere. +E, in prus, si nche fiat giai infadende unu pagu: «Non tèngio prus nudda de ite fàghere inoghe, l’ aiat naradu a su re. +E deo non tèngio bisòngiu de tene. +Bos podides figurare canta curiosidade mi fiat intrada pustis de cussu mesu segretu de «sos àteros pranetas». +Fiat abbarradu firmu pro un’ iscuta. +Inoghe su printzipeddu est tropu artu. +Ca est petzi issa sa chi deo apo postu suta de una càmpana. +Deo aia rispostu «de seguru» e mi fia postu a abbaidare, sena faeddare, sas pìnnigas de s’ arena a lugore de luna. «Bellu chi est su desertu», aiat annantu... +Ma no li fiat agradadu, che a sos àteros: «Custu nch’ est tropu betzu. +Est una cosa chi ponet anneu! +Si cheriat mustrare boghende totu sa bellesa sua. +Ma, si si tratat de baobàbs, est semper unu disacatu. +E sos amigos tuos ant a èssere bastante ispantados ca t’ ant a bìdere riende cando as a abbaidare su chelu. +Tando s’ abbolotant e girant in tundu...» +E sigomente paris cun megus non b’ aiat nen mecànicu, nen passigeris, mi fia dispostu a chircare de fàghere, a sa sola, un’ acontzu dificultosu. +E issu no ischiat chi, pro sos res, su mundu est simple meda. +Totu sos isteddos sunt froridos. —De seguru... —Est comente pro s’ abba. +S’ isteddu meu at a èssere pro tene unu de sos isteddos. +Hem! l’ aiat rispostu su re, chi in antis aiat abbaidadu unu calendàriu mannu·mannu, hem! hem! at a èssere a ora de... a ora de... at a èssere custu sero a ora de sas sete e baranta! +Ma totu cussos traballos fitianos, cussu mangianu, li fiant partos discansosos a beru. +Non pariat in nudda unu pitzinnu pèrdidu in mesu de su desertu, a milli mìllias dae cada logu abitadu. +Cando su mistèriu est tropu ispantosu, non nos atrivimus a non pònnere in mente. +Pariat autoritàriu meda. «Sas pessones mannas sunt curiosas a beru», s’ aiat pessadu, intro de sesi, su printzipeddu, in viàgiu. In su de duos pranetas b’ istaiat unu pageri: —Ah! +Ma, custu, at a tocare a mi lu perdonare. +In ue istaia deo tenia unu frore: fiat semper su primu a atacare a faeddare...» «Est totu sicu, e totu puntzudu e totu salidu.» Ma fiat capitadu chi su printzipeddu, pustis de àere caminadu a longu in mesu de s’ arena, de sas rocas e de su nie, aiat agatadu, in fines, unu caminu. +In su primu b’ istaiat unu re. +No l’ aia contada galu custa istòria. +In un’ isteddu, unu praneta, su meu, sa Terra, b’ aiat unu printzipeddu chi cheriat consoladu! +M’ aiat naradu: «Su chi est importante, no lu bidimus... —De seguru... —Est comente pro su frore. +Chie nd’ ingurtit una sa chida non tenet prus bisòngiu de bufare. «Pro ite las ses bendende? aiat naradu su printzipeddu. —Est un’ economia manna de tempus, aiat naradu su bendidore. +In ue fia in antis...» +Nch’ aia bidu comente un’ ispera, in su mistèriu de sa presèntzia sua, e l’ aia pregontadu totu in unu : «Tando, tue ses benende dae un’ àteru praneta?» +E m’ aiat leadu a sa manu. +Ma su printzipeddu no aiat rispostu nudda. Sa de chimbe dies, semper gràtzias a s’ angione, aia cumpresu su segretu de sa vida de su printzipeddu. +Est craru chi, in sa Terra nostra, nois semus tropu minores pro innetare sos vulcanos nostros. +Si inoghe so chirchende de lu figurare, est pro no nche l’ ismentigare. +Issu si fiat ispantadu chi no l’ aeret briadu. +E aiat torradu a allùere su lantione. +Deo aia lassadu sos trastes meos. +Tèngio tres vulcanos. +Su putzu a ue fìamus cròmpidos no assimigiaiat a sos putzos saharianos. +Est comente chi siant chimbighentos milliones de sonageddos... Fiat rutu a bellu a bellu comente ruet un’ àrbore Ma mi’ chi est capitende carchi cosa de istraordinàriu. +A mie bisòngiat un’ angione. +Bidende los ses, in cue, sos campos de trigu? Deo non màndigo pane. +A pustis, a sos de Àfrica e de Europa. +Si bos apo contadu totu custas minudèntzias de s’ asteròide B 612 e si bos apo iscobiadu su nùmeru, est pro more de sas pessones mannas. +Forsis mi nche so imbetzende. Cada die fia imparende carchi cosa de su praneta, de sa mòida, de su viàgiu. +Deo no ischia prus ite nàrrere. +Si mudaiat a bellu a bellu, s’ acontzaiat sos pètalos unu a unu. +Gosi, sa vida sua at a dipèndere dae sa giustìtzia tua. +Ma no li fiat agradadu, che a sos àteros: «Giai lu ses bidende... no est un’ angione, est unu mascru. +A sas bator, apo a èssere giai in pistighìngiu e m’ apo a pessamentare: gosi apo a connòschere cantu balet sa ditzosia! +Bois tenides unu capeddu curiosu. —Est pro saludare, l’ aiat rispostu su pageri. +Tocat a non si la leare. +E, a s’ ala contrària, aiat tronadu un’ àteru ràpidu a lughes allutas. «Giai torrende sunt? aiat pregontadu su printzipeddu... —Non sunt sos matessi, aiat naradu su deviadore. +E su printzipeddu aiat annantu: «Ma sos ogros sunt tzurpos. +Ma nemos l’ aiat postu in mente pro neghe de comente fiat bestidu. +E issu, chi aiat traballadu cun contivìgiu a beru, aiat naradu caschende: «Ah! +Bonas dies.» +E si nono chie at a bènnere a mi visitare? Tue nch’ as a èssere a largu, tue. +Ma totu cussos isteddos sunt a sa muda. +M’ aiat abbaidadu a mente sèria e m’ aiat inghiriadu sos bratzos in tzugru. +Ca non m’ agradat chi legant su libru meu cun discuidu. +Sos espertos ant fatu unos cantos càrculos. +Deo fia a nèrvios pro su bullone e l’ aia rispostu una cosa cale si siat: «Sas ispinas, non servint a nudda, est totu maledade de sos frores! —Oh!» +Nd’ aia pintadu un’ àteru: S’ amigu meu aiat rìsidu cun garbu e passèntzia: «Giai lu ses bidende... no est un’ angione, est unu mascru. +Ma tue tenes pilos in colore de oro. +S’ òmine de afares aiat artziadu sa conca: «In chimbantabator annos chi isto in custu praneta, m’ ant istrobbadu petzi tres bias. +Non b’ est su tantu de mòrrere pro bois. +Non m’ agradat meda a leare su tonu de unu moralista. +Pro àteras, sas pessones istudiadas, sunt problemas. +B’ at s’ arriscu de si pònnere agigu a prànghere si unu s’ est lassadu ammasedare... +Tue no aias tentu àteru disvagu, pro tempus meda, si non sa durcura de su sole cando si nche corcat. +Sos moimentos de custu esèrtzitu fiant regulados comente sos de unu ballitu de s’ Òpera. +Si totu custas resones non diant bastare, deo bògio dedicare custu libru a su pitzinnu chi est istadu custa pessone manna. +Issu non càmbiat mai. —Ma ite cheret nàrrere “efìmeru”? aiat repìtidu su printzipeddu chi, in vida sua aiat semper chertu un’ imposta a una pregonta, paris fata. —Cheret nàrrere “chi est minetzadu de iscumpàrrere luego”. —E su frore meu est minetzadu de iscumpàrrere luego? —De seguru!» «Su frore meu est efìmeru, s’ aiat pessadu su printzipeddu, e tenet petzi bator ispinas pro si sarvare contra a su mundu! +Est tristu a nch’ ismentigare un’ amigu. +E aiat naradu galu: «Giai l’ ischis... su frore meu... deo nde so responsàbile! +Fiat pomposu meda! +No at fatu mai nudda, si no additziones. +L’ istampat cun sas raighinas suas. +In antis s’ iscrient a lapis sos contos de sos esploradores. +E aiat rìsidu cun tristura. +Custu òmine fiat gosi afainadu chi no aiat mancu artziadu sa conca cando fiat arribbadu su printzipeddu. «Bonas dies, l’ aiat naradu. +Nch’ istudaia su lantione a mangianu e nche lu torraia a allùere a sero. +Nd’ as a tènnere dispraghere. +Su printzipeddu los aiat abbaidados e aiat naradu riende: «Sos baobàbs tuos assimìgiant unu pagu a fundos de càule... —Oh!» +Aia tentu unu pagu de birgòngia. +Deo so sèriu deo, e non mi so ispassiende cun sos issolòrios! +Totu sos isteddos m’ ant a dare a bìere...» +Non resessis mancu a viagiare. —Deo ti nche potzo giùghere prus a largu de una nae», aiat naradu sa tzerpe. +Issu aiat incrinadu sa conca a su disinnu: «Non gosi minore... +Sas cosas de fundamentu no las bidimus cun sos ogros. —Sas cosas de fundamentu no las bidimus cun sos ogros, aiat torradu a nàrrere su printzipeddu, pro si nd’ ammentare. —Est su tempus chi as dadu pro sa rosa tua chi la faghet gosi importante pro tene. —Est su tempus chi apo dadu pro sa rosa mea... naraiat su printzipeddu, pro si nd’ ammentare. —Sos òmines si nch’ ant ismentigadu custa veridade, aiat naradu su margiane. +S’ òmine de afares aiat cumpresu chi non b’ aiat perunu isperu de paghe: «Milliones de cussas cosigheddas chi a bias si bident in chelu. —Muscas? —Ma nono, cosigheddas chi lughent. —Abes? —Ma nono. +Ma deo so sèriu, deo! +E, sende gasi, carchi cosa est lughende in su mudìmene... «Su chi ingalanit su desertu, aiat naradu su printzipeddu, est chi in carchi tretu b’ at unu putzu cuadu...» +Issu aiat naradu: «Mi’ ... est totu...» +Tèngio sas ungras meas.» +E sa geografia, est a beru, m’ at fatu sarvu mannu. +Su printzipeddu nch’ aiat istratzadu, agigu tristu, sas ùrtimas froeddas de baobàb. +Si ponent in su seguru, male comente podent. +A lu tenides unu paraventu?» «A non pòdere bajulare sa currentina... casta de sorte pro unu fundu, s’ aiat pessadu su printzipeddu. +Sos ùnicos montes chi issu aiat connotu fiant sos tres vulcanos chi l’ arribbaiant a ghenugros. +Tue, tue as a tènnere isteddos comente no nde tenet nemos... —Ite boles nàrrere? —Cando tue as a abbaidare su chelu, a de note, sigomente deo apo a istare in unu de issos, sigomente deo apo a rìere in unu de issos, tando pro tene at a èssere comente chi riant totu sos isteddos. +Custos, pustis chi nch’ aiant allutu sos lantiones, si nch’ andaiant a dormire. +Deretu aiat atacadu a prànghere a singurtu. +Su frore suo l’ aiat contadu chi fiat s’ ùnicu de sa casta sua in totu s’ universu. +Cando ses su primu chi tenet un’ idea, la faghes brevetare, e est sa tua. +Ma custu aiat brotadu una die, dae unu sèmene batidu baddu dae ue, e su printzipeddu aiat dadu cara a custu fundigheddu chi no assimigiaiat a perunu àteru fundu. +Cando unu bolet un’ angione, est sa proa chi unu esistit», ant a artziare de coddos e bos ant a tratare che fedu! +S’ isseberaiat cun cuidadu totu sos colores. +Pro nàrrere, si si tratat de s’ iscoberta de unu monte mannu, li pretendimus chi nos nche batat unas cantas pedras mannas. +Apo abitadu meda cun sas pessones mannas. +Tando issu aiat tussidu galu prus a forte pro lu fàghere rùere in impudu. +Los conto e los torro a contare, aiat naradu s’ òmine de afares. +E peruna pessone manna at a cumprèndere mai chi custu tenet importàntzia manna! Custu est, pro mene, su prus bellu e su prus tristu de sos logos de su mundu. +Cando apo pintadu sos baobàbs, in càmbiu, fia animadu dae s’ impèllida de s’ urgèntzia. Sos baobàbs Ah! su printzipe’ , giai nche l’ apo cumpresa, a bellu a bellu, sa vida trista tua. +Ite cheret nàrrere “ammasedare”? —Est una cosa ismentigada tropu, aiat naradu su margiane. +Sende gasi, nos fìamus postos in caminu. +Fia abbaidende, a lughe de luna, cussa cara isbianchida, sos ogros cungiados, cussos tzufos de pilos tremulende in su bentu, e mi fia pessende: «Su chi so bidende est petzi su pigiolu. +Deo apo a connòschere unu sonu de su passu chi at a èssere diferente dae totu sos àteros. +E su printzipeddu si nche fiat mòidu, pessamentadu. «Sas pessones mannas sunt a beru meda, ma meda, curiosas», si naraiat a issu etotu cando fiat viagende. Su de bator pranetas fiat su de unu òmine de afares. +Aprètzia·mi su matessi! —Deo t’ aprètzio, aiat naradu su printzipeddu, artziende agigu sos coddos, ma a ite ti bisòngiat? E su printzipeddu si nche fiat mòidu. «Sas pessones mannas sunt curiosas a beru», s’ aiat petzi pessadu cando fiat viagende. In su praneta imbeniente b’ istaiat unu bufadore. +B’ at unu frore... so pessende chi issu m’ at ammasedadu... —Podet èssere, aiat naradu su margiane. +No aiat rispostu nudda a sa pregonta mea, ma aiat annantu: «Finas deo, oe, torro a domo mea...» +Est malu a si pònnere torra a pintare, a s’ edade mea, cando unu no at proadu a fàghere àteru si no unu boa abertu e unu boa cungiadu, a edade de ses annos! +Tue no nd’ as ischidu nudda pro neghe mea. +Sigomente sas lavras suas iscantzadas pariant punnende a rìere, deo mi fia pessadu galu: «Su chi m’ ammòddigat su coro gosi a forte de custu printzipeddu dormidu est s’ istima pro unu frore, est sa figura de una rosa chi lughet in intro suo comente sa frama de una làntia, finas cando est dormende...» +Ma retzit sos esploradores. +Sas terras de su praneta nde fiant impestadas. +Tèngio un’ àtera resone: custa pessone manna podet cumprèndere totu, finas sos libros pro pitzinnos. +De seguru, unu caminante cale si siat diat pessare chi sa rosa mea assimiget a bois. +Ma pro ite fia in anneu? «Tocat chi mantèngias s’ improminta, m’ aiat naradu cun garbu su printzipeddu, chi si fiat torradu a sèere in s’ oru meu. —Cale improminta? —Mi’ ... unu brunchile pro s’ angione meu... deo so responsàbile de cussu frore!» +Deo t’ iseto inoghe. +E cussa bia totu cantos fiant istados de s’ idea sua. +Su chi su printzipeddu non s’ atriviat a ammìntere, est chi li doliat a nche lassare cussu praneta beneitu, pro more, mescamente, de sas milli e batorchentasbaranta iscurigadas in tempus de bintibator oras! +Sigomente no aia mai pintadu un’ angione, aia torradu a fàghere, pro issu, unu de sos duos ùnicos disinnos chi mi podiat reventire bene. +Bonas tardas. +E aiat rìsidu galu. «Ses malu, minninne’ , deo ischia pintare petzi boas abertos e boas cungiados. —Oh! giai at andare bene, aiat naradu, sos pitzinnos giai cumprendent. +Si nche leat totu su praneta. +Ses misturende totu!» +Pinta·mi un’ angione.» +Si benis, ponimus, a sas bator de merie, giai dae sas tres apo a cumintzare a èssere cuntentu. +Nos seimus in una duna de arena. +Tue iseta·mi. +Deo mi fia ispantadu de àere cumpresu, totu in unu, cussos rajos misteriosos de s’ arena. +E duncas aiat innetadu bene finas su vulcanu istudadu. +Fia cuntentu finas de custu colore de mele. +Su praneta, annu cun annu, at giradu semper prus in presse, e su cumandu no at cambiadu! —E tando? aiat naradu su printzipeddu. —E tando, como chi su praneta est faghende unu giru cada minutu, deo non tèngio prus unu segundu de pasu. +Est unu traballu infadosu meda, ma discansosu.» +Est diferente. —E a ite ti bisòngiat de èssere mere de isteddos? —Mi bisòngiat pro èssere ricu. —E a ite ti bisòngiat a èssere ricu? —A comporare àteros isteddos, si calicunu nd’ agatat.» «Custu, s’ aiat pessadu su printzipeddu, custu est arresonende comente s’ imbreagone de in antis.» +Sa sigareta bostra nch’ est morta. —Tres e duos faghent chimbe. +So annos sena bìdere a nemos caschende. +Mi l’ astringhia in bratzos comente unu piseddu, e, sende gasi, mi pariat chi si nche fiat ruende deretu a un’ ispèntumu sena chi deo podere fàghere nudda pro lu firmare... +Ma deo non fia prus seguru. +Sunt notzentes. +Teniat una mirada sèria, abbaidende a largu meda: «Tèngio s’ angione tuo. +Faghiat una mùida ispantosa, e deo apo fatu bator faddinas in un’ additzione. +Su prus importante non benit bene a lu bìdere...» +Ma deo so un’ òmine sèriu!» +Ma tue non cumbenis a sos isteddos…» +Tando, custu omineddu non mi pariat nen pèrdidu, nen mortu de istrachitùdine, nen mortu de fàmene, nen mortu de sidis, nen mortu de timìngiu. +M’ aiat naradu petzi: «Ah! inoghe ses...» +Non si bidet nudda. +Sa de tres bias... est custa! +Deo non so ammasedadu. —Ah! perdona» l’ aiat naradu su printzipeddu. +Tando mi pregonto: «Ite b’ at capitende in su praneta suo? Forsis s’ angione si nch’ at mandigadu su frore!» +E bois ais a bìdere comente càmbiat totu... +E, caminende gasi, aia agatadu su putzu a s’ arbèschida. Si fiat postu a rìere, aiat tocadu sa fune, aiat saidadu sa rosingiola. «Sos òmines, aiat naradu su printzipeddu, si nche tzacant in sos trenos ràpidos, ma no ischint prus it’ est chi sunt chirchende. +Non s’ ischit mai. +E so nàschidu paris cun su sole...» Su printzipeddu aiat cumpresu bene chi issu non fiat modestu meda, ma fiat gosi galanu, un’ ispantu! «Creo chi siat s’ ora de s’ ismùrgiu, aiat deretu agiuntu issu, si tenides sa deghidesa de mi dare cara...». +E aiat torradu a rìere. «At a èssere comente a t’ àere dadu, in càmbiu de isteddos, unu muntone de sonageddos chi ischint a rìere...» +E nche colat totu die repitende che a tie: “Deo so un’ òmine sèriu! +Tue ti faghes responsàbile pro semper de su chi as ammasedadu. +Su printzipeddu m’ aiat isviadu torra sos pessamentos: «E tue ses creende, tue, chi sos frores... —Ma nono! +Su re fiat sèidu, bestidu de pùrpura e de ermellinu, subra de un’ iscannu pagu frunidu ma pomposu. «Ah! mi’ unu sùdditu!», aiat naradu a forte su re, cando aiat bidu su printzipeddu. +Aiat leadu in su sèriu unas cantas paràulas sena importu, e si fiat atristadu meda. «Mi cumbeniat a no l’ ascurtare, m’ aiat cunfidadu una die, sos frores non cherent ascurtados mai. +Deo non so istadu onestu meda faeddende·bos de sos alluidores de lantiones. +Sas paràulas de su printzipeddu mi fiant ballende in sa mente: «Duncas, finas tue tenes sidis?» l’ aia pregontadu. +Bintises e chimbe trintunu. +Pro ite nch’ as in pessu istudadu su lantione? —Ca est custu su cumandu, aiat rispostu s’ alluidore. +Bi figuraiat una tzerpe boa chi fiat ismartende un’ elefante. +Est gosi. +Deo mi fia abbarrende a sa muda. «Ma at a èssere comente unu pigiolu betzu abbandonadu. +In logu meu totu est minore. +Ma non so seguru de bi resessire a beru. +No tenet mai nen fàmene nen sidis. +Cando est mesudie in sos Istados Unidos, su sole, giai l’ ischint totus, si nche corcat in Frantza. +Issu m’ aiat rispostu: «Non faghet nudda. +Duncas bos podides figurare s’ ispantu meu, a s’ arbèschida, cando una boghighedda curiosa mi nch’ at ischidadu. +M’ aiat pregontadu deretu, totu in unu, comente chi esseret unu pessamentu molinadu a longu, a sa muda: «Un’ angione, si si nche màndigat sas matas, finas sos frores si nche màndigat? —Un’ angione si nche màndigat totu su chi agatat. —Finas sos frores chi tenent ispinas? —Eja. +Ma si bois lis narades: «Su praneta dae ue beniat est s’ asteròide B 612», tando issas si nd’ ant a cumbìnchere e bos ant a lassare chietos cun totu sas pregontas issoro. +E issu tando m’ aiat torradu a nàrrere, a bellu a bellu, comente una cosa sèria meda: «Pro praghere... pinta·mi un’ angione...» +Issu m’ aiat rispostu: «Beh! +Su geògrafu si fiat apassionadu deretu. «Ma tue, tue ses benende dae tesu! +Tando siais garbosos! +Cussa note no l’ aia bidu ponende·si in caminu. +Nono, no est inoghe!» +Nche connoschia, a sa prima mirada, sa Tzina dae s’ Arizona. +In origras mi fiat abbarrende su càntigu de sa rosingiola e, in s’ abba chi si fiat galu moende, bidia su sole tremulende. «So sididu de cussa abba, m’ aiat naradu su printzipeddu, dae·mi a bìere...» +E m’ aiat naradu: «So cuntentu chi apas agatadu su chi li mancaiat a su motore tuo. +Ite idea curiosa! Su printzipeddu in s’ asteròide B 612 —Ma si no lu prendes, baddu a ue si nch’ at a andare, e s’ at a pèrdere...» +Si nche fiat giai disanimende. +Ma su pageri no l’ aiat intesu. +Ite ses bènnidu a fàghere inoghe? —Tèngio dificultades cun unu frore, aiat naradu su printzipeddu. —Ah!» aiat fatu sa tzerpe. +Tando, giai ispassentziadu, sigomente tenia presse de cumintzare a ismontare su motore meu, l’ aia pintadu a sa grussera custa figura: +Mi ponent in mente deretu. +Ischia bene chi non tocaiat a li fàghere pregontas. +Aiat cumintzadu, duncas, a los visitare pro si buscare unu traballu e pro imparare cosa. +Creo chi apat tiradu profetu, pro si nche fuire, de una tràmuda de pugiones agrestes. +Cheret nàrrere “ammaniare ligàmenes...” —Ammaniare ligàmenes? —De seguru, aiat naradu su margiane. +Podiat èssere una casta noa de baobàb. +Sunt istadas unas cantas paràulas chi nche li sunt essidas chi, a pagu a pagu, m’ ant craridu totu. +M’ aiat naradu: «Giai l’ ischis, sa falada mea in sa Terra... a cras li faghet un’ annu...» +Lis interessat petzi custu. +Custu est unu mistèriu mannu a beru! +Tando su giòvia est una die meravigiosa! +Si fiat irrujadu, pustis aiat sighidu: «Si una pessone istimat unu frore chi esistit petzi in unu esemplare in sos milliones e milliones de isteddos, custu bastat pro èssere ditzosu cando l’ abbàidat. +Faghide·mi su praghere... +In fines, m’ apo a faddire in carchi particulare importante. +Ma no est un’ òmine, est un’ antunna! —Unu ite ? —Un’ antunna!» +Est bene famadu...» +Su printzipeddu si fiat postu a cascare. +Est mègius gosi! +Sos frores sunt dèbiles. +Deo no aia cumpresu pro ite fiat gosi importante chi sos angiones si nch’ aerent mandigadu sas matas. +Pustis de èssere abbarradu a sa muda un’ iscuta, aiat sighidu a nàrrere: «Fia faladu pròpiu a curtzu a inoghe...» +Mi fiat prenende cun su nuscu suo e m’ alligraiat. +Perdent tempus pro una pupia de istratzu, chi pro issos est importante meda, e si calicunu bi nche la leat, si ponent a prànghere... —Issos tenent sorte», aiat naradu su deviadore ferroviàriu. «Bonas dies, aiat naradu su printzipeddu. —Bonas dies», aiat naradu su bendidore. +Fiat abbarradu gasi, totu pessamentadu, cun sa càmpana de bidru in manos. +Tue, in antis tenias sa cara de chie est ispantadu, a pustis aias rìsidu de tene etotu. +Tenia abba de bìere pro oto dies in pessu. +E sigomente s’ intendiat unu pagu tristu a s’ ammentu de su praneteddu chi nch’ aiat lassadu, si fiat atrividu a pedire una gràtzia a su re: «Dia chèrrere bìdere un’ iscurigadòrgiu... +E podias bìdere s’ iscurigada cando ti lu disigiaias... «Una die aia bidu su sole corchende·si·nche barantatrès bias!» +Sas pessones mannas sunt gasi. +Su printzipeddu, chi mi faghiat pregontas medas, pariat chi no intenderet mai sas meas. +Custu mi fiat capitende a bellu a bellu, a s’ ispessada. +Cando as a torrare a mi nàrrere adiosu, t’ apo a iscobiare unu segretu.» +Su giòvia si ponent a ballare cun sas pitzinnas de bidda. +E drìnghiri! +Ma deo apo giai bidu, l’ aiat naradu su printzipeddu chi aiat giai ghetadu una mirada a s’ àteru chirru de su praneta. +Bonas tardas» +Sas erutziones vulcànicas sunt comente su fogu de sa tziminera. +Si nche los leat su bentu. +E, cunforma a su chi m’ at inditadu su printzipeddu, apo pintadu custu praneta. +S’ indeosant pro sos nùmeros: custu lis at a agradare. +Sa preposada pariat dende anneu a su printzipeddu. «A lu prèndere! +E si fiat sèidu, ca fiat timende. +Ca, forsis, s’ interessat de àteru e non de issu ebbia. «Deo fatzo unu traballu orrorosu.» Aiat tiradu unu sùfiu de dispraghere e aiat naradu galu: «Cussu est s’ ùnicu chi mi podia fàghere amigu. +S’ incràs su printzipeddu fiat torradu. «Diat èssere istadu mègius a torrares a sa matessi ora. +Su trigu pro mene est inùtile. +Su mangianu de sa mòida aiat postu bene in òrdine su praneta. +Totu sas pessones mannas sunt istadas pitzinnos, in antis. (Ma sunt pagas sas chi si nd’ ammentant). +Subra de ite su re podiat rennare? «Sennore meu... l’ aiat naradu, bos pedo perdonu ca bos so pregontende... —Deo ti cumando de mi pregontare, aiat naradu deretu su re. —Sennore meu, subra de ite rennades? —Subra de totu, aiat rispostu su re, cun craresa manna. —Subra de totu?» +Apo connotu unu praneta, in ue b’ istaiat unu preitzosu. +A sas pessones mannas agradant sos nùmeros. +E est gosi chi apo connotu su printzipeddu. B’ aiat chertu tempus meda pro cumprèndere dae ue beniat. +Est sa cosa prus mala a fàghere. +Custu bolat. +Deo aia sighidu a m’ acurtziare a su muru. +Pustis de àere caminadu oras e oras, a sa muda, fiat faladu su note, e sos isteddos aiant cumintzadu a lùghere. +Sa chi m’ as dadu a bìere fiat comente una mùsica, pro more de sa rosingiola e de sa fune... ti nd’ as a èssere ammentende... fiat bona a beru. —De seguru... —As a abbaidare sos isteddos, a de note. +Non b’ at tempus pro la torrare a allùere. +Est gosi chi, sa de tres dies, aia connotu sa disaura de sos baobàbs. +Non sunt totus chi l’ ant tentu un’ amigu. +Tando deo apo pessadu meda subra de sas aventuras de sa giungla e, finas deo, so resessidu, cun unu lapis coloradu, a pintare su primu disinnu meu. +E a bi nd’ at otzèanos? —Deo no lu potzo ischire, aiat naradu su geògrafu. —Ah! (Su printzipeddu fiat mortificadu). +Petzi sos pitzinneddos sunt incarchende su nasu in sos bidros. —Petzi sos pitzinneddos ischint ite sunt chirchende, at naradu su printzipeddu. +Deo mi nche torro a mòere! —Non ti nche moas, l’ aiat rispostu su re chi fiat cuntentu mannu de tènnere unu sùdditu. +Una die, pro nde nàrrere una, faeddende de sas bator ispinas suas, aiat naradu a su printzipeddu: «Pro ite non benint sas tigres cun sas brancas issoro! —Non b’ at peruna tigre in su praneta meu, aiat naradu su printzipeddu, e in prus sa tigre no nde màndigat erba. —Deo non so erba, aiat rispostu cun dilighesa su frore. —Perdonade·mi... +Non ti nche moas, ti fatzo ministru! —Ministru de ite? —De... de sa giustìtzia! —Ma inoghe non b’ at nemos de giuigare! —Non s’ ischit, l’ aiat naradu su re. +Ma a pustis de un’ iscuta a sa muda, m’ aiat naradu cun un’ ispètzia de malàstiu: «Non ti so mancu creende! +Pustis, boghende·nche s’ angione meu dae butzaca, si fiat incantadu abbaidende sa prenda sua. +Deo so chirchende amigos. +E deo apo a pòdere devènnere che a sas pessones mannas chi non s’ interessant de àteru si non de sos nùmeros. +As a cumprèndere chi sa tua est ùnica in totu su mundu. +S’ isteddu meu s’ at a agatare pròpiu in subra de su logu in ue so faladu s’ annu passadu... —Minninne’ , no at a èssere totu unu bisu malu custu contu de sa tzerpe e de s’ addòviu e de s’ isteddu... +Aiat innetadu bene sos vulcanos in atividade. +Cosa chi non fiat a tretu de m’ ispantare. +Sas làntias bolent carrargiadas bene: una sulada de bentu nche las podet istudare... +E aiat intronadu su de tres ràpidos a lughes allutas. «Ite sunt, currende in fatu a sos primos viagiadores? aiat pregontadu su printzipeddu. —Non sunt currende in fatu a nemos, aiat naradu su deviadore de trenos. +Su frore, una die, aiat bidu colende una carovana: «Sos òmines? Bi nd’ at, pesso, ses o sete. +Nche l’ aia isortu s’ isserpa indeorada chi poniat semper. +L’ aia artziadu su puale finas a sas lavras. +Aia bìidu. +Duncas, cando sa moralidade de s’ esploradore paret bona, chircades de nd’ ischire subra de s’ iscoberta sua. —E andades a la bìdere? —Nono! +Pustis si fiat asseriadu torra: «Ista note... ascu’ ... non bèngias. —Deo non t’ apo a lassare. —Apo a pàrrere istende male... apo a pàrrere morende·mi. +E su geògrafu, paris abertu su registru, aiat fatu sa punta a su lapis. +Nch’ aiat postu dies e dies in custa muda misteriosa. +Tando su geògrafu diat iscrìere duos montes, cando chi bi nd’ at unu ebbia. —Deo connosco calicunu, aiat naradu su printzipeddu, chi diat èssere un’ esploradore metzanu. —Podet èssere. +E custu no est importante!» +Sende gasi, custu est s’ ùnicu chi non mi paret ridìculu. +Ca est issa sa chi apo ascurtadu chessende·si, o bantende·si, o finas callende·si, a bias. +E m’ aiat cunfidadu galu: «Tando no aia ischidu cumprèndere nudda! +Ma isco chi est regortu a su praneta suo, ca a s’ arbèschida, no apo prus agatadu su corpus suo. +Nde so mere. —Tue ses mere de isteddos? —Eja. —Ma deo apo giai bidu unu re chi... —Sos res non sunt meres. +Ma sigomente non b’ at prus butegheris amigos, sos òmines non tenent prus amigos. +E fiat una comodidade manna pro fàghere caentare s’ ismùrgiu de su mangianu. +Sos frores sunt fatos a tortu! +Bonas dies... +E tando tue lis as a nàrrere: “Ei, sos isteddos mi ponent semper a rìere!” E t’ ant a leare pro macu. +Bortadu in sardu dae Diegu Corràine. © Gallimard, 1943. © Papiros, 2015, pro s’ editzione in sardu. +Pagu ora a pustis aias annantu: «A l’ ischis... cando semus tristos nos agradant sas interinadas... —Sa die de sas barantatrès bias, gasi tristu fias, duncas?» +As a bìdere in ue cumintzant sas tratas meas in s’ arena. +E mancu tue tenes bisòngiu de mene. +Tando ando a s’ apàrpidu, cando in gosi cando in gasi, a bias bene e a bias male. +Est pròpiu custa sa disaura! +Su printzipeddu no aiat rispostu nudda. «Tue mi faghes dolu, tue gosi dèbile, in custa Terra de granitu. +Pro nàrrere, sos cassadores de logu meu tenent unu ritu. +Cheria ischire si fiat a beru pessone de capia. +Ti ses dispostu a mòere. +Su pageri aiat saludadu cun garbu artziende su capeddu suo. «Custu est prus ispassiosu de sa vìsita a su re», s’ aiat pessadu su printzipeddu. +Deo mi fia abbarrende a sa muda. «Giai lu ses cumprendende. +E est gasi sena malìtzia! +Tando issu aiat naradu a forte: «Comente! +Inoghe sas dies durant unu minutu! —No est curiosu in nudda, aiat naradu s’ alluidore. +Si tue istimas unu frore chi istat in unu isteddu, agradat, a de note, a abbaidare su chelu. +Tando aia torradu a fàghere galu su disinnu: +Diat èssere neghe mea.» «A mi potzo sèere? l’ aiat pregontadu su printzipeddu, birgongiosu. —Deo ti cumando de ti sèere», l’ aiat rispostu su re, tirende a unu chirru un’ oru de su manteddu de ermellinu. +Duncas at a èssere meravigiosu cando tue m’ as a àere ammasedadu! +E gasi, cando at bidu sa prima bia s’ aeroplanu meu (no apo a pintare s’ aeroplanu meu, ca est una figura tropu cumplicada pro mene) m’ aiat pregontadu: «E it’ est cussa cosa? —Custu no est una cosa. +E mi fia ispantadu de intèndere s’ omineddu rispondende·mi: «Nono! +E aiat ghetadu una mirada totu a inghìriu de su praneta de su geògrafu. +Cumplicadu a beru est custu frore...» «A sero, cugugiade·mi cun una càmpana de bidru. +Si fiat sèidu. +Mi nch’ aiat isporadu sa derrota de su disinnu meu nùmeru 1 e de su disinnu meu nùmeru 2. +Ma issu fiat pessamentadu. «Ti lu so narende... finas pro more de sa tzerpe. +Sos pitzinnos devent èssere passentziosos meda cun sas pessones mannas. Ma, de seguru, nois chi cumprendimus sa vida, nois no nd’ impipamus de sos nùmeros! +No aiat fatu mancu sonu, pro more de s’ arena. E como de seguru, nche sunt colados giai ses annos... +E tando unu mangianu, pròpiu a s’ ora chi naschet su sole, si fiat mustradu. +E montes? —Deo no lu potzo ischire, aiat naradu su geògrafu. —E biddas e rios e desertos? —Mancu custu potzo ischire, aiat naradu su geògrafu. —Ma bois seis geografu! —Est giustu, aiat naradu su geografu, ma deo non so esploradore. +Non bos nch’ ismentigheis chi m’ agataia a milli mìllias dae cada logu abitadu. +Est totu sicu, e totu puntzudu e totu salidu. +Ma est petzi issa sa prus importante de totu bois, ca petzi a issa deo apo abbadu. +Sas pessones mannas non cumprendent mai nudda a sa sola, e est traballosu, pro sos pitzinnos, de lis dèvere semper crarire totu. +In s’ oru de su putzu b’ aiat unu tretu de muru betzu, de pedra, mesu rutu. +Fiat bona pro su coro, che unu donu. +E m’ agradat a ascurtare sos isteddos, a de note. +Su printzipeddu aiat abbistadu in cherta de unu logu in ue si sèere, ma su praneta nche fiat totu cugugiadu dae su manteddu de ermellinu. +Diat pàrrere chi siant gasi galanas. +Chinniat sa conca a bellu a bellu abbistende·si s’ aeroplanu meu: «De seguru, in intro de cue, non podes bènnere dae largu meda...» +Deo b’ apo a èssere ista note.» +Tenet bator ispinas de nudda pro si difèndere contra a su mundu...» +Mi pariat de èssere unu ballalloi. +M’ aiat rispostu, a pustis de s’ èssere abbarradu a sa muda pessende·si: «Su bellu est chi sa cassa chi m’ as dadu l’ at a pòdere pònnere a ghisa de domo, a de note. —De seguru. +De seguru, apo a chircare de fàghere retratos su prus simigiantes possìbile. +Est s’ aeroplanu meu.» +E deo so mere de sos isteddos, ca nemos in antis meu at pessadu a si nd’ apoderare. —Custu est beru, aiat naradu su printzipeddu. +Fia a binti metros dae su muru ma sighia a non bìdere nudda. —Su printzipeddu aiat naradu galu, pustis de un’ iscuta a sa muda: «E tue venenu bonu tenes? Seguru ses chi non mi martùriet a longu?» +Su printzipeddu no nche lassaiat mai una pregonta, cando nche l’ aiat fata. +Ma tue no nche podes tòddere sos isteddos! —Nono, ma deo mi los potzo pònnere in banca. —Ite cheret nàrrere custu? —Cheret nàrrere chi deo iscrio in unu billetteddu su nùmeru de sos isteddos meos. +Fiat unu bendidore de pastillas ammaniadas pro nche catzare su sidis. +Su de sete pranetas fiat istadu, duncas, sa Terra. +Duncas, bois lis ais a cussigiare de fàghere sos contos. +Ma tando mi fia ammentadu chi aia istudiadu mescamente sa geografia, s’ istòria, s’ aritmètica e sa gramàtica e aia naradu a s’ omineddu (cun unu pagu de anneu) chi deo no ischia pintare. +Su meu aiat prenadu de nuscu su praneta meu, ma deo no ischia a nde tirare gosu. +E m’ at a agradare su sonu de su bentu in mesu de su trigu...» +Aia cumpresu chi non bajulaia s’ idea de no intèndere prus cussu risu. +Pro ite, in custu libru, non b’ at àteros disinnos galanos che a custa figura de sos baobàbs? Sa risposta est lestra: +Tando deo aia tòrchidu sos ogros a pees de su muru e aia fatu unu brincu! +Duncas apo tratadu meda, in vida mea, cun unu muntone de pessones sèrias. +Ma aiat rìsidu cun durcura: «Apo a tìmere galu de prus oe sero...» +Non chèrgio un’ elefante in intro de unu boa. +No nche potzo giùghere custu corpus. +Ma sos sèmenes non si bident. +Su printzipeddu s’ aiat fatu unu risitu: «Tue ses una bèstia curiosa, l’ aiat naradu in fines, sùtile che unu pòddighe...» «Tue non podes nudda a beru... +Tenia su restu de su die pro mi pasare, e su restu de su note pro mi dormire... —E, a pustis de tando, su cumandu cambiadu at? —Su cumandu no at cambiadu, aiat rispostu s’ alluidore. +Su printzipeddu, tando, no aiat pòdidu mantènnere s’ ammiru suo: «Ite bellu chi seis! —Beru est, aiat rispostu cun dilighesa su frore. +Ma deo, a dolu mannu meu, deo non so capatzu de nche bìdere sos angiones in intro de una cassa. +Su primu sero mi so dormidu in s’ arena a milli mìllias dae cada terra abitada. +Pro bois chi istimades su printzipeddu, e pro mene, nudda in s’ universu est che pare si, in carchi tretu, no ischimus in ue, un’ angione chi nois non connoschimus si nch’ at mandigadu, ei o nono, una rosa... +A bellu a bellu nch’ aia artziadu su puale finas a su parapetus. +Aia bidu comente un’ ispera groga in s’ oru de su carcàngiu suo. +Nono! +E tenet finas bisòngiu de èssere consolada. +Chirca de èssere ditzosu... +Non bajulaiat a lu contrariarent. +Forsis mi creiat che a issu. +E fiat abbarradu comente pessamentadu un’ iscuta bona. +E apo bidu un’ omineddu istraordinàriu a beru chi mi fiat abbistende cun cara sèria. +Cando nd’ addoviaia una chi mi pariat agigu abbista, deo proaia a li mustrare su disinnu meu nùmeru 1 chi m’ apo semper collidu. +Segunda editzione. +Su printzipeddu si l’ aiat abbaidadu a longu: «Tue ses una bèstia curiosa, l’ aiat naradu in fines, sùtile che unu pòddighe... —Ma deo so prus poderosa de su pòddighe de unu re», aiat naradu sa tzerpe. +Apo abbaidadu bene. +Fiat arrenegadu meda a beru. +Tèngio tres vulcanos chi inneto cada chida. +Podent mòssere petzi ca nde tenent su praghere... —Deo non t’ apo a lassare.» +Si faeddamus, b’ at s’ arriscu chi non nos cumprendamus. +Mi fiat tocadu de fàghere un’ isfortzu de intelligèntzia pro cumprèndere a sa sola custu problema. +Non tèngio tempus pro bisare. —Ah! isteddos? —Ah! pròpiu gasi. +Pretendimus a s’ esploradore chi boghet a campu proas. +Dae chelu nche ses rutu! —Eja, aia rispostu deo cun modèstia. —Ah ! curiosu!...» +Si sos cassadores diant ballare a distempus, sas dies si diant assimigiare totus e deo non dia tènnere dies de disaogu.» Tando, su printzipeddu aiat ammasedadu su margiane. +Ma issu no aiat rispostu a sa pregonta mea. +Ma si tue as a bènnere semper cando ti paret, deo no apo a ischire a ite ora mi devo ammaniare su coro... +Su printzipeddu non resessiat a cumprèndere a ite podiant bisongiare‚ in unu chirru cale si siat de su chelu, in unu praneta sena domos e sena gente, unu lantione e un’ alluidore de lantiones. +Pedo perdonu a sos pitzinnos pro àere dedicadu custu libru a una pessone manna. +Aia in pessu acudidu a cròmpere a su muru pro leare a pala su minninneddu meu, su printzipeddu, cun sa cara bianca che nie. «Ite istòria curiosa! +Sa de duas bias est istada, ùndighi annos a como, pro neghe de un’ atacu de reumatismu. +Pro sos chi cumprendent sa vida, custu diat èssere partu prus beru meda. +No aiat pòdidu connòschere nudda de sos àteros mundos. +Ma issu m’ aiat rispostu: «Como pone·ti a traballare. +Si creent importantes comente baobàbs. +Sos cumpàngios chi m’ ant torradu a bìdere fiant cuntentos mannos de mi bìdere torra biu. +Ma cada bia l’ as a fàghere sa gràtzia pro lu sarvare. +Dormidu si nch’ est...» +Ma sos dannos de sos baobàbs sunt connotos pagu, e s’ arriscu pro chie si perderet in unu asteròide, est gosi mannu chi, pro custa bia, esso dae sa règula. +Non b’ at nemos mancu in cuddae... —T’ as a giuigare tue etotu, l’ aiat rispostu su re. +Custu est cumbeniosu a beru, ca est bellu». +A pustis, tristòngiu: «Nch’ est prus a largu meda... est prus difìtzile meda...» +Fiat unu giardinu froridu de rosas. «Bonas dies», aiant naradu sas rosas. +Còmporant cosa giai pronta in sas butegas. +E si fiant istados a sa muda. «In ue sunt sos òmines? aiat pregontadu tando su printzipeddu. +Como mi so consoladu un’ agigu. +Prus at a colare s’ ora, prus apo a èssere cuntentu. +Ma aiat dadu incantu a totu cussa domo. +Ma, si tue m’ ammasedas, sa vida mea at a èssere prus soliana. +E si faghes a bonu t’ apo a dare finas una fune pro lu prèndere a de die. +Non tèngio bisòngiu perunu de istare inoghe. —Hem! hem! aiat naradu su re, deo pesso chi in su praneta meu, in carchi tretu, b’ apat unu sòrighe betzu. +Sigomente su re no aiat rispostu nudda, su printzipeddu, in antis si fiat paradu, ma, pustis, suspirende, si nche fiat mòidu... «Ti fatzo ambassadore meu», aiat abboghinadu tando su re. +E fiat beru. +Dade cara a sos baobàbs!» +Non bos narant mai: «Ite tonu de boghe tenet? Ite giogos preferit? A nde colletzionat mariposas?» Bos pregontant: «Cantos annos tenet? Cantos frades? Cantu pesat? Cantu balàngiat su babbu?». +Tando a sos de Amèrica de su Sud. +Su frore aiat tussidu. +Su de ses pranetas nche fiat deghe tantos prus mannu. +Issu no aiat cumpresu s’ arresonu meu e m’ aiat rispostu: «Est una cosa bona a àere tentu un’ amigu, sende chi semus a puntu de mòrrere. +Si resessires a ti giuigare bene, est ca ses unu sàbiu a beru. —Deo, aiat naradu su printzipeddu, deo mi potzo giuigare a sa sola in totue. +Est tropu grae.» +Deo apo cumpresu custu particulare nou, sa de bator dies, a mangianu, cando m’ as naradu: «M’ agradant meda sas iscurigadas. +Cussa càmpana, lassa·la chieta. +Bonas dies. +Non cumprendiat totu cussa geniosidade. «Ma ei, deo t’ istimo, l’ aiat naradu su frore. +Fiat istada tando sa prima bia chi si nde fiat dispràghidu. +Cando un’ astrònomu nche nd’ iscoberit unu, a nùmene li ponet unu nùmeru. +Un’ àtera boghe l’ aiat rispostu de seguru, ca issu aiat naradu: «Ei! +Nch’ est coladu giai unu mese chi nos semus faeddende! —Unu mese? —Eja. +E aiat annantu: «Non b’ est su tantu...» +Umiliadu ca si fiat fatu cassare boghende una fàula gasi issàbida, issu aiat tussidu duas o tres bias pro fàghere istare male su printzipeddu: «Cussu paraventu?... —Fia andende a lu chircare ma bois mi fiais faeddende!» +Est su chi faghet a manera chi una die siat diferente dae sas àteras dies, un’ ora siat diferente dae sas àteras oras. +Pro s’ òmine de afares meu fiant oro. +Pro àteras, sos isteddos sunt petzi lughigheddas. +Ma deo mi l’ apo fatu amigu e como pro mene est ùnicu in totu su mundu. +Isteddos. —E ite ti nde faghes de chimbighentos milliones de isteddos? —Chimbighentos e unu millione seschentas bintiduamìgia setighentos trintunu. +Su printzipeddu si fiat sèidu in pitzu de sa mesa, agigu isfoddadu. +Ma mi rispondiat semper: «Est unu capeddu». +Fiat istracu. +Non bi so avesadu! +E bos naro: «Pitzinnos! +Totu sos òmines sunt sùdditos. «Acùrtzia·ti ca ti bido mègius», l’ aiat naradu su re, chi fiat manneri de èssere re pro calicunu. +Ma issu no l’ aiat mancu rispostu. «Adiosu», aiat repìtidu. +No ischia a ue andare a l’ addoviare, in ue l’ agatare... +Pròpiu in dae in antis suo...» +Alluo e istudo una bia cada minutu! —Ite curiosu chi est custu! +Totu sos isteddos ant a èssere putzos cun una rosingiola ruingiada. +As a nàrrere!», comente chi si trataret de una cosa crara. +Brulla bona t’ apo a àere fatu...» +E s’ aiat pessadu galu: «Mi creia ricu ca tenia unu frore ùnicu e imbetzes tèngio petzi una rosa ordinària. +Pro sas chi viàgiant, sos isteddos sunt una ghia. +Bae·ti·nche, duncas.» +Ca su re cheriat mescamente chi aerent rispetadu s’ autoridade sua. +B’ aiat tretu petzi pro nch’ istare unu lantione e pro un’ alluidore de lantiones. +Pustis de chimbe minutos de esertzìtziu, su printzipeddu si nche fiat istracadu de sa monotonia de su giogu: «E, pro fàghere a manera chi su capeddu ruat, ite tocat a fàghere? aiat pregontadu issu» +Li doliat de non pòdere bìdere s’ iscurigada. +Ma si si tratat de unu fundu malu, su fundu nche cheret ispeigadu deretu, in pessu connotu. Duncas, in su praneta de su printzipeddu b’ aiat sèmenes terrorosos... fiant sos sèmenes de baobàb. +Sèmenes bonos de erbas bonas e sèmenes malos de erbas malas. +Cumbenit a sos vulcanos e a su frore chi siant in podere meu. +Ma su margiane fiat torradu deretu a s’ idea sua: «Sa vida mea est infadosa. +Ma tue ses istadu sena cabu che a mie. +Su tuo m’ at a cramare a foras de sa cala, comente una mùsica. +Tocat a lis nàrrere: «Apo bidu una domo de chentu mìgia de francos.» +Tèngio una resone sèria: custa pessone manna est su mègius amigu chi tèngio in su mundu. +Tue, pro mene, as a èssere ùnicu in totu su mundu. +Ponide in mente a mie. +Custu assimigiaiat a su putzu de unu biddaju. +Deo so cuntentu a beru de àere tentu un’ amigu margiane...» «Non connoschet su perìgulu, m’ apo pessadu. +E unu puntzone. +Los pregontat e iscriet sos ammentos issoro. +B’ at fritu meda inoghe. +E ite ti nde faghes? —Los guverno. +In intro de cue sunt dormende, o mègius, sunt caschende. +S’ amigu meu non mi daiat mai crarimentos. +E, pustis de un’ iscuta a sa muda, aiat naradu galu: «Sos isteddos sunt galanos, pro more de unu frore chi non si nche bidet...» +E inneto finas su chi est mortu. +E tando deo... deo ti cumando in antis de cascare e pustis de...» +Fiat giai timende de s’ èssere faddidu de praneta, cando un’ aneddu in colore de luna si fiat mòidu in s’ arena. «Bona note, aiat naradu su printzipeddu, semper e cando. —Bona note, aiat naradu sa tzerpe. —In cale praneta nche so rutu? aiat pregontadu su printzipeddu. —In sa Terra, in Àfrica, aiat rispostu sa tzerpe. —Ah! ... +Ma si fiat firmadu de faeddare. +Sos pilos de oro si li fiant moende in su bentu: «Deo connosco unu praneta in ue b’ at unu sennore ruju·ruju. +Tando s’ istiriolat e bogat a lughe, in antis cun timòria, una froedda galana e dìliga. +Ca est sa rosa mea.» +Ah! +Su libru naraiat: “Sas tzerpes boas si nch’ ingurtint sas bèstias intreas, sena las mastigare. +No nche lassat mai s’ iscrivania sua. +Finas sos frores chi tenent ispinas. —E tando a ite servint sas ispinas? Deo no l’ ischia. +E su printzipeddu, totu transidu, pustis de èssere andadu a chircare un’ abbadore cun abba frisca, aiat abbadu su frore. +A s’ angioneddu l’ apo a pintare unu camu... +Mi diat èssere agradadu a cumintzare custa istòria a sa manera de sos contos de sas fadas. +E si fiat ammudadu, ca fiat pranghende... «Est in cue. +Su printzipeddu, paris arribbadu a sa Terra, si fiat ispantadu ca non b’ aiat nemos. +Abbaidade su chelu. +Unu sero, si nch’ at ismentigadu sa càmpana de bidru, o s’ angione si nch’ est essidu a de note sena fàghere istripitzu...» +Ma su printzipeddu aiat annantu: «Tando si nche màndigant finas sos baobàbs?» Deo apo fatu annotare a su printzipeddu chi sos baobàbs non sunt matas, ma àrbores mannos cantu una crèsia e chi, finas si giugheret unu tàgiu de elefantes, custu tàgiu non diat bìnchere mancu unu baobàb. +Ma carchi cosa l’ aiat illebiadu: «Giai est beru chi non tenent prus venenu pro torrare a mòssere...» +Deo, pro tene, apo a èssere ùnicu in totu su mundu... —So cumintzende a cumprèndere, aiat naradu su printzipeddu. +E mi lu fia pessende galu prus dìligu. +Pro bos dare un’ idea de sa mannia de sa Terra, bos naro chi in antis de s’ imbentu de s’ eletrizidade, tocaiat a incarrigare, in totu sos ses continentes, pròpiu un’ esèrtzitu de batorchentos sessanta duamìgia chimbighentos e ùndighi alluidores de lantiones. +Mi ponia paris suo: li faeddaia de bridge, de golf, de polìtica e de cravatas. +Cando fiat cròmpidu a su praneta, aiat saludadu cun rispetu s’ alluidore de lantiones: «Bonas dies. +Est pro custu chi nos ponent in anneu mannu. +A su nessi, su traballu suo tenet unu sentidu. +Unu baobàb, si ti nde cùidas tropu tardu, no ti nche lu dogas prus. +Ca pro sos pageris, sos àteros òmines sunt ammiradores. «Bonas dies, aiat naradu su printzipeddu. +Fiat unu frore gasi mannosu... S’ agataiat a probe de sos asteròides 325, 326, 327, 328, 329 e 330. +Non cumbenit. +Ma su retratu meu, de seguru, est a beru prus pagu bellu de su modellu. +Deo l’ apo a pretèndere. +A su printzipeddu, chi fiat assistende a s’ essida de unu butone mannu a beru, li pariat chi nde diat resurtare una visione miraculosa, ma su frore non sessaiat de s’ ammaniare a èssere bellu, in intro de sa domighedda birde. +E totu sos isteddos rient cun durcura. +Sa Terra no est unu praneta cale si siat! +E si fiat intesu malassortadu. +Benit prus male a giuigare a issu matessi chi no a giuigare sos àteros. +In càmbiu, in su praneta tuo gasi minoreddu, ti bastaiat de iscostiare sa cadrea de unos cantos passos. +Totu sas puddas s’ assimìgiant, e totu sos òmines s’ assimìgiant. +S’ àera frisca de su note m’ at a fàghere bene. +Cando fia resessidu a nche lu sighire, issu fiat caminende seguru, a passu lestru. +Cussa abba non fiat un’ alimentu. +Est unu traballu bellu meda. +L’ aia leadu a pala. +E gasi su printzipeddu, finas cun sa bona voluntade de s’ amore suo, aiat dudadu deretu de issu. +No at mai abbaidadu un’ isteddu. +Custu e sos tres vulcanos chi m’ arribbant a ghenugros, e chi unu de custos, forsis, est istudadu pro semper, custu non mi càmbiat in prìntzipe mannu meda...» +Deo ando passìgia·passìgia finas a sa bìngia. +Nch’ aia bogadu dae butzaca sas proas de sos disinnos meos. +Bi bolent ritos. —It’ est unu “ritu”? aiat naradu su printzipeddu. —Finas custa est una cosa chi nos nche semus ismentighende tropu, aiat naradu su margiane. +Custa vìsita fiat istada prus curtza, ma aiat postu una tristura manna a su printzipeddu: «Ite nche faghes inoghe? aiat pregontadu a su bufadore, chi si fiat postu, a sa muda, in dae in antis de unas cantas ampullas bòidas e de unas cantas ampullas prenas. —So bufende, aiat rispostu su bufadore, cun cara trista. —Pro ite ses bufende? l’ aiat pregontadu su printzipeddu. —Pro ismentigare, aiat rispostu su bufadore. —Pro nch’ ismentigare ite? aiat pregontadu su printzipeddu chi lu fiat giai lastimende. —Pro ismentigare chi tèngio birgòngia, aiat cunfessadu su bufadore incrinende sa conca. —Birgòngia de ite? aiat pregontadu su printzipeddu chi lu boliat agiuare. —Birgòngia de bufare!» aiat naradu in fines su bufadore in antis de si callare a sa muda. +Su printzipeddu, in contu de cosas sèrias, teniat ideas diferentes meda dae sas ideas de sas pessones mannas. «Deo, aiat sighidu a nàrrere, tèngio unu frore chi abbo cada die. +E si fiant istados a sa muda. Su printzipeddu fiat andau dae unu chirru a s’ àteru de su desertu e aiat agatadu petzi unu frore. +A pustis, finas issos si nch’ essiant dae s’ iscena. +Est pròpiu in subra de su nostru... +Est su matessi logu de su disinnu de sa pàgina in antis, ma l’ apo pintadu un’ àtera bia pro bos l’ ammustrare bene. +Si narades a sas pessones mannas: «Apo bidu una domo galana de matones in colore de rosa, cun gerànios in sas ventanas e columbos in sa coberta...», issas non resessint a si figurare custa domo. +E aiat torradu a rìere. +Nche so betzu mannu, non tèngio tretu pro una carrotza, e mi nch’ istraco caminende. —Oh! +Ma no aiat rispostu a sa pregonta mea. +Su trigu, chi est indeoradu, m’ at a ammentare a tie. +E, corcadu in s’ erba, si fiat postu a prànghere. Est tando chi fiat essidu a campu su margiane: «Bonas dies, aiat naradu su margiane. —Bonas dies, aiat rispostu cun garbu su printzipeddu, chi si fiat bortadu ma no aiat bidu nudda. —So inoghe, aiat naradu sa boghe, in suta de su fundu de mela. —E tue chie ses? aiat naradu su printzipeddu. +Su geografu est tropu importante pro andare bandulende. +Ma, a dolu mannu, sa Frantza nch’ est tropu a largu. +E mai nemos si faddiat in s’ òrdine de essire a campu. +E como ti bògio fàghere unu donu...» +Ma cun sabiesa aiat naradu: «Sos baobàbs, in antis de si nch’ ismanniare, cumintzant essende minores. —Giustu! +Però non s’ ischit mai. —Non s’ ischit mai, aiat naradu su geògrafu. —Tèngio finas unu frore. —Nois no iscriimus sos frores, aiat naradu su geògrafu. —E custu pro ite? Est sa cosa prus bella! —Ca sos frores sunt efìmeros! —Ite cheret nàrrere: “efìmeru”? —Sos libros de geografia, narat su geògrafu, sunt sos prus sèrios de totu sos libros. +Giai est beru. —Ah! +Su printzipeddu si las aiat abbaidadas. +Mi fiat abbaidende, a martzeddu in manu, e cun sos pòddighes nieddos de ògiu, incrinadu subra de una cosa chi li pariat lègia meda. «Tue ses faeddende comente sas pessones mannas!» +Tocat a los mirare e a lis leare su nuscu. +Ma, a pustis de b’ àere pessadu, at annantu: «Ite cheret nàrrere “ammasedare”? —Tue non ses de inoghe, aiat naradu su margiane, ite ses chirchende? —So chirchende sos òmines, aiat naradu su printzipeddu. +Cada note, su printzipeddu nche ponet su frore suta de una càmpana de bidru, e dat cara bene a s’ angione...» +Pinta·mi un’ angione.» +Si fiat fatu note. +Devia intzertare sa ternura in palas de sas trassas suas. +Custu non tenet importu perunu. +Ite cheret nàrrere “ammasedare”? —Sos òmines, aiat naradu su margiane, tenent fusiles e andant a cassa. +Cosigheddas indeoradas chi ponent a bisare sos mandrones. +E deo chi fia gosi cuntentu de sos baobàbs! «Su margiane tuo... sas origras suas... assimìgiant in parte a corros... e sunt finas tropu longas!» +Trinta dies! +Ma nono! +Trinta minutos. +Una die deo ti potzo agiuare, si ti disìgias tropu su praneta tuo. +Unu frore cun tres pètalos, unu frore de nudda... «Bonas dies, aiat naradu su printzipeddu. —Bonas dies, aiat naradu su frore. —In ue sunt sos òmines?» aiat pregontadu su printzipeddu cun garbu. +S’ idea de su tàgiu de elefantes aiat postu a rìere su printzipeddu: «Diant bòlere postos a pira a pare...» +Teniat finas unu vulcanu istudadu. +M’ aiat abbaidadu ispantadu: «De cosas sèrias!» +Si diat pòdere ammuntonare s’ umanidade in s’ isuledda prus pitica de su Patzìficu. +A pustis aiat agiuntu: «Non t’ istentes gosi, est infadosu. +Ite malas chi sunt sas tzerpes. +Ma custu no nd’ at megioradu s’ idea chi nde tenia. +A beru. +Ca non cheriat chi l’ aeret bidu pranghende. +Sos òmines leant pagu tretu in sa Terra. +Est una cosa rara a beru chi un’ otzèanu s’ isbòidet de s’ abba sua. +B’ at chentu e ùndighi res (sena nch’ ismentigare, de seguru, sos res negros), sete mìgia geògrafos, noighentamìgia òmines de afares, sete milliones e mesu de imbreagones, treghentos e ùndighi milliones de pageris, duncas belle duos milliardos de pessones mannas. +E una die m’ aiat cussigiadu de mi pònnere cun aficu a fàghere una figura galana, pro nche fàghere intrare bene custu in sa conca de sos pitzinneddos de logu meu. «Si ant a viagiare una die, mi naraiat issu, lis at a pòdere servire. +S’ autoridade, pro prima cosa, tenet sa resone comente fundamentu. +E finas un’ esploradore chi bufat tropu. —E pro ite? aiat naradu su printzipeddu. —Ca sos imbreagones bident a duos a duos. +Mi’ sa vìsita de un’ ammiradore!» aiat abboghinadu dae largu su pageri cando aiat bidu su printzipeddu. +Deo fia tristu ma lis naraia: «Est s’ istrachitùdine...» +E tèngio un’ àtera resone galu: custa pessone manna istat in Frantza in ue tenet fàmene e fritu. +Est cumplicadu tropu. +Duncas càmbio sa dèdica mea: +Cando lis faeddades de un’ amigu nou, non bos pregontant mai sas cosas fundamentales. +No apo galu fatu su giru de su rennu meu. +Tue as a tènnere, pròpiu tue, isteddos chi ischint a rìere!» —E aiat torradu a rìere. «E cando t’ as a èssere consoladu (totus si consolant semper), as a èssere cuntentu de m’ àere connotu. +Semus unu pagu a sa sola in su desertu... —Semus a sa sola finas in mesu de sos òmines», aiat naradu sa tzerpe. +Fiat rutu a bellu a bellu comente ruet un’ àrbore. +Su printzipeddu si l’ aiat abbaidadu e aiat istimadu cussu alluidore gasi fidele a su cumandu. +Cun sas figuras de s’ Autore. +Deo so pro tene unu margiane chi assimìgiat a àteros chentu mìgia margianes. +Tenent semper bisòngiu de crarimentos. +Duncas li faghet chimbighentos e unu millione seschentasbintidua-mìgiasetighentostrintunu. —Chimbighentos milliones de ite? —Ah? Galu in cue ses? Chimbighentos e unu millione de... no isco prus... ite traballu chi mi tocat! +Duncas m’ est tocadu a isseberare un’ àteru traballu e apo imparadu a pilotare aèreos. +Tue ses responsàbile de sa rosa tua... —Deo so responsàbile de sa rosa mea», torraiat a nàrrere su printzipeddu, pro si nd’ ammentaret. E, corcadu in s’ erba, si fiat postu a prànghere. «Bonas dies, aiat naradu su printzipeddu. «Bonas dies, aiat naradu su deviadore de iscàmbios ferroviàrios. —Ite nche ses faghende inoghe? l’ aiat naradu su printzipeddu. —Deo ischìrrio sos viagiadores, a grustos de milli, aiat naradu su deviadore ferroviàriu. +Mi nd’ impipaia de su martzeddu, de su bullone, de su sidis e de sa morte. +E custa est una cosa trista! +E sa rosingiola fiat tzirriende comente tzìrriat una veleta betza cando su bentu at pasadu a longu. «Intendende ses, aiat naradu su printzipeddu, nois nche semus ischidende custu putzu e issu est cantende...» +E puddas? —Nono. —Non b’ at nudda chi siat giustu de su totu!», aiat suspiradu su margiane. +Su margiane si fiat ammudadu e aiat abbaidadu a longu su printzipeddu: «Pro praghere... ammaseda·mi! l’ aiat naradu. —Mi diat agradare a beru, aiat rispostu su printzipeddu, ma non tèngio tempus meda. +Bi diat mancare chi ti mossat... +Mi’ su segretu meu. +Podimus pònnere a banda chimbantatrès minutos sa chida. —E a ite bisòngiant custos chimbantatrès minutos? —Cadaunu nde faghet su chi li paret...» «Deo, s’ aiat pessadu su printzipeddu, si tennere chimbantatrès minutos de gastare, dia andare a bellu a bellu a una funtana...» Nche fiant giai coladas oto dies dae su guastu meu in su desertu, e deo aia ascurtadu s’ istòria de su bendidore bufende s’ ùrtimu gùtiu de s’ abba chi aia remonidu. «Ah! l’ apo naradu a su printzipeddu, ite galanos chi sunt sos ammentos tuos, ma deo no apo galu acontzadu s’ aeroplanu, non tèngio prus nudda de bufare e dia èssere cuntentu, finas deo, si podere andare‚ a bellu a bellu, a una funtana! —S’ amigu meu margiane, m’ aiat naradu... —Minninne’ , inoghe non si tratat prus de margiane! —Pro ite? —Ca inoghe nos nch’ amus a mòrrere de su sidis...» +Cando agatas unu diamante chi no est de nemos, est tuo. +Deo non bolia chi issu s’ isfortzaret: «Lassa fàghere a mie, l’ aia naradu, est tropu grae pro tene.» +E su printzipeddu s’ aiat pessadu: «Ma comente at fatu a mi connòschere si non m’ at galu bidu in antis?» +Non so seguru meda mancu in su colore de su bestire. +In sa Terra bi nde podet acuntèssere de cada genia... —Oh! ma custu no est in sa Terra», aiat naradu su printzipeddu. +Ca est a issa chi l’ apo mortu sa ruga (francu sas duas o tres pro sas mariposas). +Chirca de èssere ditzosu. +Deo mi fia abbarrende a sa muda. «At a èssere gasi ispassiosu! +M’ aiat naradu petzi: «S’ abba podet èssere bona finas pro su coro...» +E gasi l’ aiat turmentadu deretu cun sa vanidade sua agigu betiosa. +Tocat a chircare cun su coro.» +Fiat petzi unu margiane che a àteros chentu mìgia. +T’ apo a pàrrere mortu e no at a èssere beru...» +Est poèticu meda. +Mi nche bògio falare!» +Tenet sos corros...» +Mi fia torradu a fritire timende carchi cosa chi non si li podet parare fronte. +No at mai nuscadu unu frore. +Gosi aia ischidu un’ àtera cosa importante meda: su praneta dae ue issu fiat bènnidu fiat in pessu prus mannu de una domo! +Su margiane pariat totu interessadu: «In un’ àteru praneta? —Eja. —A bi nd’ at cassadores in cussu praneta? —Nono. —Custu m’ interessat! +Petzi tando creent de lu connòschere. +Si si tratat de unu sirione de arigàrgia o de rosa, cheret lassadu a rimpuddire comente li paret. +Tando apo pintadu s’ internu de sa tzerpe boa, a manera chi sas pessones mannas potzant cumprèndere. +Aiat giai viagiadu meda! «Dae ue ses benende? l’ aiat naradu su tziu betzu. —It’ est cussu libru mannu? aiat naradu su printzipeddu. +Aiat istentadu galu unu pagu, pustis si fiat arritzadu. +Ma non m’ aiat rispostu. +So in cherta de amigos e de cosas meda de connòschere. —Connoschimus petzi sas cosas chi ammasedamus, at naradu su margiane. +Bonas dies. —It’ est su cumandu? —Est de nch’ istudare su lantione meu. +Sas pessones mannas m’ aiant disanimadu de fàghere a pintore, a s’ edade de ses annos, e no aia imparadu a pintare àtera cosa, si non sos boas abertos o cungiados. +So galu totu ispilurtzidu...» +Deo non timo nudda·nudda sa tigre, ma non potzo bajulare sa currentina. +Mi paret chi custu andat bene a lu fàghere...» +E a bias as a abèrrere sa ventana, gosi, pro unu praghere... +E sos òmines non tenent fantasia. +E su printzipeddu s’ aiat fatu unu bellu risu chi m’ aiat dadu infadu mannu. +So arrischende de presentare un’ idea farsa de su praneta nostru a sos chi no lu connoschent. +E apo cumpresu ite aiat chircadu! +Custu est unu traballu a beru!» +Dormint in su segretu de sa terra finas chi a unu de issos l’ intrat su disìgiu de si nch’ ischidare... +E l’ aia intesu chi fiat faeddende: «Tando non ti nde ses ammentende? fiat narende. +Duncas fiat abbarradu a sa ritza, e, sigomente fiat istracu, aiat cascadu. «Non deghet a cascare in presèntzia de unu re, l’ aiat naradu su monarca. +E nch’ aiat istudadu su lantione. +Custu est giai malàidu meda. +Mi pariat de giùghere a pala una prenda dìliga. +E a pustis cùngio a crae custu pabiru in unu calàssiu. —Totu inoghe est? —Giai li bastat!» «Ite ispàssiu, s’ aiat pessadu su printzipeddu. +Forsis bos ais a pregontare: +Ite nche faghides inoghe? —Deo so unu geògrafu, aiat naradu su tziu betzu. —It’ est unu geògrafu? —Est un’ istudiadu chi ischit in ue s’ agatant sos mares, sos rios, sas biddas, sos montes e sos desertos. —Custu est interessante meda, aiat naradu su printzipeddu. +Tue as a tènnere gana de rìere paris cun megus. +L’ aia infustu sas mentes e l’ aia dadu a bìere. +Forsis deo so agigu che a sas pessones mannas. +E no est una cosa sèria a chircare de cumprèndere pro ite issos si dant ite fàghere pro bogare ispinas chi no lis servint a nudda? E no est importante sa gherra de sos angiones e de sos frores? E no est prus sèriu e prus importante de sas additziones chi faghet unu sennore grassu e ruju? E si deo connosco unu frore ùnicu in su mundu, chi no esistit in nuddue si no in su praneta meu, e chi un’ angioneddu podet distruire, gosi, cun unu corfu ebbia, unu mangianu, sena s’ abbigiare de su chi est faghende, no est importante custu!» +Duncas mi fia ingeniadu pro nd’ ischire de prus: «Dae ue ses benende, minninneddu meu? In ue est “su logu tuo”? A ue nche lu cheres giùghere s’ angioneddu meu?» +Tando tocaiat a sos alluidores de lantiones de Rùssia e de sas Ìndias. +Cando so torradu dae traballare, s’ incràs sero, nch’ aia bidu dae tesu su printzipeddu sèidu in pitzos de cue, cun sas ancas pendèntiles. +Sa die giai est custa, ma su logu no est inoghe...» +A pustis non si podent prus mòere e dormint in sos ses meses chi nche ponent pro ismartire”. +E pesant finas sas puddas. +A su brunchile chi apo pintadu pro su printzipeddu, mi nch’ apo ismentigadu de l’ agiùnghere una corria de pedde! +Forrogrende in sa butzaca pro nche bogare sa pistola, mi fia postu a cùrrere, ma, a su sonu chi aia fatu, sa tzerpe fiat falada a bellu a bellu a s’ arena, comente unu tzurru de abba morende·si·nche, e, sena si pònnere presse meda, si nche fiat istichida in mesu de sas pedras faghende unu sonu metàllicu lèbiu. +Duncas est galu pro custu chi m’ apo comporadu una boeta de colores e unos cantos lapis. +Apo fatu unu viàgiu longu e no apo dormidu... —Tando, l’ aiat naradu su re, ti cumando de cascare. +E, in càmbiu, bi nd’ aiat chimbe mìgia, totus aguales, in unu giardinu ebbia! «No li diat èssere agradadu a beru, s’ aiat pessadu, si bideret totu custu... diat tussire e si diat ghetare a mortu margiane pro fuire a su risu. +Custa est sa còpia de sa figura. +Duos vulcanos in atividade e unu vulcanu istudadu. +E su printzipeddu si nche fiat mòidu, pessende a su frore suo. +E l’ aiat torradu a allùere. «E pro ite l’ as in pessu torradu a allùere? —Ca est custu su cumandu, aiat rispostu s’ alluidore. —Non so cumprendende, aiat naradu su printzipeddu. —Non b’ at nudda de cumprèndere, aiat naradu s’ alluidore. +Fiat cròmpidu in forma de sèmene. +Deo m’ interesso, deo, de cosas sèrias!» +Lassa·mi andare a sa sola.» +De nemos. —Tando sunt meos, ca so istadu deo su primu chi b’ at pessadu. —E custu, a bastat? —De seguru. +Non fia bidende ne intendende pròpiu a nemos. +Cun sas ispinas, si creent terrorosos…» +De seguru, mai nemos fiat resessidu a lu bogare a campu, e forsis no l’ aiat mancu chircadu. +Ma aiat fatu galu un’ isfortzu: «At a èssere bellu, a l’ ischis? Finas deo apo a abbaidare sos isteddos. +Aiat fatu unu passu. +Est una cosa rara a beru chi unu monte càmbiet logu. +Deo non ti lu cunsento. —No nde potzo fàghere a mancu, aiat rispostu su printzipeddu totu cunfusu. +Imbio sos trenos chi nche los carrant, cando a manu dereta, cando a manu manca.» +E issu est gasi dèbile! +Cando issu alluet su lantione suo, est comente chi fatzat nàschere un’ àteru isteddu o unu frore. +Custu asteròide l’ aiat bidu petzi una bia in telescòpiu, in su 1909, un’ astrònomu turcu. Tando aiat fatu una grandu mustra de s’ iscoberta sua in unu cungressu internatzionale de astronomia. +Ma issu, sena piedade, aiat annantu: «Tue ses cunfundende totu... +Su printzipeddu si fiat irrujadu galu. +Cando in fines fia resessidu a faeddare, l’ aia naradu: «Ma... ite nche ses faghende tue inoghe?» +Deves torrare a su motore tuo. +Tando aia torradu a fàghere galu su disinnu: +Cando non cando, l’ as a cundennare a morte. +Ma tue non ti nche lu deves ismentigare. +Duncas mi nche so agigu infadende. +Tocat a pretèndere dae cadaunu su chi cadaunu podet dare, aiat naradu su re. +Nche sunt colados giai ses annos dae cando s’ amigu meu si nch’ est andadu paris cun s’ angioneddu suo. +No at mai istimadu a nemos. +Petzi s’ alluidore de s’ ùnicu lantione de su Polu Nord, e su cumpàngiu de s’ ùnicu lantione de su Polu Sud, si nche colaiant una vida de isfainados e mandrones: traballaiant petzi duas bias s’ annu. Cando cherimus bogare ispìritu, càpitat chi nos nch’ essat carchi fàula. +Deo casso puddas, sos òmines cassant a mie. +Fiat su prus minore de totus. +Ma no est neghe mea. +E, cando aiat abbadu un’ ùrtima bia su frore, e si fiat dispostu a lu chistire suta de sa càmpana de bidru, si fiat abbigiadu in gana de prànghere. «Adiosu», aiat naradu a su frore. +Nemos bos at ammasedadu e bois no ais ammasedadu a nemos. +Sa prima bia est istada, bintiduos annos a como, pro neghe de unu carrabbusu chi petzi Deus ischit dae ue nch’ est rutu. +Tèngio resones bastante sèrias pro crèere chi su praneta dae ue beniat su printzipeddu est s’ asteròide B 612. +Benit male. +Sos putzos saharianos sunt petzi istampos fatos in s’ arena. +Deo non so creende nudda! +M’ ammentaia su margiane. +Tando no li faeddaia nen de tzerpes boas, nen de padentes vìrghines, nen de isteddos. +S’ aiat ammentadu de cando issu etotu andaiat in cherta de sas iscurigadas‚ iscostiende sa cadrea. +In cantu a sas bèstias mannas, deo non timo nudda. +Eh, beru est! +Custu est su mègius retratu chi, in fatu, so resessidu a fàghere de issu. +Lu devia giuigare a sas atziones e no a sos faeddos. +Ite sunt chirchende? —Mancu s’ òmine de sa locomotiva l’ ischit», aiat naradu su deviadore ferroviàriu. +Tue dias pòdere giuigare cussu sòrighe betzu. +E si fiat irrujadu. +Su de su boa cungiadu. +Su chi m’ agradat de prus in sa vida est a dormire. —Non b’ at profetu perunu in custu, aiat naradu su printzipeddu. —Non b’ at profetu perunu in custu, aiat naradu s’ alluidore. +Est un’ iscàmbiu. —Ello non fiant cuntentos in ue nche fiant? —Non semus mai cuntentos in ue istamus», aiat naradu su deviadore ferroviàriu. +Duncas fia abbaidende custa bisione cun sos ogros maduros de s’ ispantu. +Ma no est sèriu meda». +Aiat chertu agiuare s’ amigu: «A l’ ischis... connosco unu mèdiu pro ti pasare cando as a bòlere... —Deo bògio semper», aiat naradu s’ alluidore. +Est pro avèrtere sos amigos meos de su perìgulu chi fiant currende dae meda, che a mie etotu, sena lu connòschere, chi nch’ apo postu traballu meda a fàghere custu disinnu. +Ajò! sighi a cascare. +Bonas dies. +E como non m’ atrivia a li pregontare prus nudda. +Si tue cheres un’ amigu, ammaseda·mi! —Ite tocat a fàghere? aiat naradu su printzipeddu. —Tocat a èssere passentziosos, aiat rispostu su margiane. +Non tenes mancu ancas... +Issos “rennant” subra de... +Fiat nàschida dae sa caminada suta de sos isteddos, dae su càntigu de sa rosingiola, dae s’ isfortzu de sos bratzos meos. +Su printzipeddu non fiat galu cuntentu. «Deo, si tèngio unu mucadore, mi lu potzo chìnghere in tzugru e leare in fatu. +Si tèngio unu frore, deo nche lu potzo tòddere e leare in fatu. +Torra cras sero...» +Non cheriat essire totu prighigionadu che a sos pabàules. +Non bàjulo chie non ponet in mente.» +Dae cara. +Apo boladu unu pagu in totue in su mundu. +Apo rispostu una cosa cale si siat. +E si su praneta est tropu minore, e si sos baobàbs sunt a beru medas, lu crebant. «Est una chistione de règula, mi naraiat a pustis su printzipeddu. +Nch’ est tropu a largu. +Sa domo mea teniat unu segretu cuadu in intro de su coro suo... «Eja, aia naradu deo a su printzipeddu, chi si tratet de sa domo, de sos isteddos o de su desertu, su chi lis dat sa bellesa issoro non si bidet! —Deo so cuntentu, aiat naradu issu, chi ses de acordu cun su margiane meu.» +In antis tocaiat a sos alluidores de lantiones de Noa Zelanda e de Austràlia. +E su printzipeddu aiat sighidu: «Su praneta tuo est gosi minore chi nche l’ inghìrias cun tres passos. +Su printzipeddu si fiat irrujadu torra. +Pro saludare cando mi festant. +Aia isetadu a longu. +Ca est issa ebbia sa chi apo cugugiadu cun unu paraventu. +Li bastat unu pagu de sole...» +Fia totu pistighingiadu ca su guastu fiat cumintzende a mi pàrrere grae meda, e fia timende disacatu ca s’ abba de bìere fiat agabbende. «Sas ispinas, a ite servint?» +No la chèrgio prus. —Ma su bentu... —Non so gosi refriadu... +Finas custa bia fiat istadu pro more de s’ angione, ca, totu in unu, su printzipeddu m’ aiat pregontadu, comente puntu dae una duda manna: «A beru est chi sos angiones si nche màndigant sas matas? —Eja. +Fiat una cosa de ispantu. +Como ti ses ponende a faeddare cun sas tzerpes!» +E bi l’ aia ghetada gosi: «Custa est sa cassa. +Ant a èssere totus amigos tuos. +L’ intendia su coro tocheddende comente su de unu pugione morende, cando l’ isparant a carabina. +Ma, si tue m’ ammasedas, nois amus a tènnere bisòngiu s’ unu de s’ àteru. +Custa istòria de sas brancas, chi m’ aiat dadu gasi infadu, mi diat dèvere àere ammoddigadu...» +De cale praneta ses?» +Deo so un’ òmine sèriu!”, e de custu nd’ est cuntentu mannu. +Su pageri aiat torradu a saludare artziende su capeddu. +Bois seis comente fiat su margiane meu. +So sèriu, deo, so pretzisu. —E ite ti nde faghes de cussos isteddos? —Ite mi nde fatzo? —Ei. —Nudda. +Sas rosas fiant bastante anneadas. «Bois seis galanas, ma seis bòidas, lis aiat naradu galu. +Si tando unu pitzinnu benit inche bois, si riet, si tenet pilos de oro, si non rispondet mai cando lu pregontant, ais a intzertare deretu chie est. +Mi benit sa tristura contende·bos custos ammentos. +Unu boa est tropu perigulosu e un’ elefante leat tropu logu. +Fia respirende bene. +Ma su fundu aiat sessadu in presse de crèschere, e aiat cumintzadu a ammaniare unu frore. +Aiat rìsidu galu. «Ah! minninneddu, mininneddu meu! +Su praneta fiat minoreddu. +E unu trenu ràpidu a lughes allutas, retumbende comente unu tronu, aiat fatu trèmere sa cabina de su deviadore ferroviàriu. «Parent totus in presse, aiat naradu su printzipeddu. +Dòighi e tres bìndighi. +Ma in su disinnu meu no aia pintadu unu capeddu. +Ti pedo perdonu. +Pustis chi su printzipeddu si nche fiat dormidu, deo mi l’ apo leadu a pala e mi so postu torra a caminare. +Ses galanu a beru... —Deo so unu margiane, aiat naradu su margiane. —Beni a giogare cun megus, l’ aiat propostu su printzipeddu. +Est dae milliones de annos chi, comente si siat, sos angiones si nche màndigant sos frores. +Tue as a èssere semper amigu meu. +E m’ aias naradu: «Deo mi creo semper in logu meu!» +Ma non perdais tempus cun custu pessamentu. +Mi fia sapidu chi b’ aiat capitende carchi cosa de istraordinàriu. +Si fiat segada carchi cosa in su motore. +E sende gasi aiat sighidu a pregontare: «Comente si podet èssere mere de isteddos? —De chie sunt? aiat rispostu, anneadu, s’ òmine de afares. —No nd’ isco. +B’ aiat àpidu semper, in su praneta de su printzipeddu, frores elementares meda, inghiriados petzi cun una fila de pètalos, chi non leaiant logu, e chi no istrobbaiant a nemos. +Mi pariat finas chi non b’ aeret nudda de prus dìligu in sa Terra. +In cue b’ istaiat unu tziu betzu chi iscriiat libros mannos·mannos. «Abba’ , mi’ un’ esploradore!» aiat abboghinadu, cando nch’ aiat bidu su printzipeddu. +Non tèngio mancu un’ esploradore. +Issas sunt gosi. +Totu est tropu minore in logu meu pro t’ ammustrare in ue s’ agatat su meu. +Imprentadu dae PressUp in su mese de Maju de su 2015. +E narat a issu etotu: “Su frore meu esistit in carchi logu...” Ma, si s’ angione si nche màndigat su frore, pro issu est comente chi, totu in unu, si nche mòrgiant totu sos isteddos! +Sa Terra est manna», at naradu sa tzerpe. +Bintiduos e ses bintioto. +Tando ant a abboghinare: «Ite galana chi est!» +Su chi contat, pro nois, est su monte. +In àteros tempos giai teniat sentidu. +A tretos mi naro: «De seguru nono! +Lu mutit, ponimus: “s’ asteròide 325» +Pro mene, sos càschidos sunt una cosa curiosa. +Si fiat postu a rìere, aiat tocadu sa fune, aiat saidadu sa rosingiola. +Si tue cumandas a sa gente tua de si nche ghetare a mare, at a fàghere sa rivolutzione. +De seguru, sas pessones mannas non bos ant a crèere. +E aiat torradu a tocheddare sas manos, una contra a s’ àtera. +Bìndighi e sete bintiduos. +A dolu mannu, non bi colat mai nemos inoghe. —A beru? aiat naradu su printzipeddu chi no aiat cumpresu. —Tochedda sas manos, una contra a s’ atera», aiat cussigiadu su pageri. +Cando fia piseddu, sa lughe de s’ àrbore de Nadale, sa mùsica de sa missa de mesunote, sa durcura de sos risitos, poniant a lùghere su donu de Nadale chi retzia. «Sos òmines de logu tuo, m’ aiat naradu su printzipeddu, cultivant chimbe mìgia rosas in su matessi giardinu... e non b’ agatant su chi sunt chirchende... —No l’ agatant, aia rispostu deo... —E imbetzes su chi sunt chirchende podet èssere agatadu in una rosa ebbia o in unu tzicu de abba... —De seguru», l’ aia rispostu. +Ma non fiat pro neghe de sa resfriu. «So istadu sena cabu, l’ aiat naradu issu, in fines. +Si fiat imboddiada in su carcàngiu de su printzipeddu comente unu bratzalete de oro: «Chie si siat chi toco, lu torro a sa terra dae ue est essidu, l’ aiat naradu galu. +Ma deo fia tropu giòvanu pro ischire a l’ istimare.» Creo chi apat tiradu profetu, pro si nche fuire, de una tràmuda de pugiones agrestes. +Sos àteros passos mi nche faghent torrare a suta de terra. +Sende gasi su printzipeddu aiat torradu a rispòndere: «...De seguru! +Deo t’ apo a abbaidare in sa coa de s’ ogru e tue no as a nàrrere nudda. +Non rispondiat mai a sas pregontas, ma, cando unu s’ irrujat, bolet nàrrere «eja», o nono? «Ah! l’ aia naradu, so timende...» +Tocat a nch’ ispeigare deretu sos baobàbs, in pessu chi si distinghent dae sas rosas chi lis assimìgiant meda cando sunt minoreddas. +Nde so cuntentu.» +Deo mi fia sèidu in s’ oru suo. +Unu praneta gasi galanu no l’ aiat galu bidu. «Est bellu a beru su praneta bostru. +Como mi descries su praneta tuo!» +Tando aia pintadu unu brunchile. +E si mi fiat astrintu su coro cando bi l’ aia dadu: «Tue tenes progetos chi deo non connosco...» +Ite nde pessas, chi li bisonget erba meda a custu angione? —Pro ite? —Ca in logu meu totu est minore... —L’ at a bastare de seguru. +Diat bastare de pòdere andare a Frantza in unu minutu, pro bìdere su sole corchende·si·nche. +Non sunt tristos sos pigiolos betzos...» +L’ intendo a de note. +No aia cumpresu sa risposta ma mi fia abbarradu a sa muda... +S’ astrònomu aiat torradu a fàghere sa mustra de s’ iscoberta sua in su 1920, cun unu bestire elegante meda. +L’ apo imbaradu bene ritzu. +Cando t’ as a bòlere pasare, as a caminare... e sa die at a durare gasi a longu cantu as a bòlere tue. —Custu non mi torrat a contu meda, aiat rispostu s’ alluidore. +Ma, sigomente fiat unu re bonu meda, daiat petzi cumandos sàbios. «Si deo cumandare, naraiat sena impèigu perunu, si cumandare a unu generale de si cambiare in pugione de mare, e si su generale non mi ponneret in mente, non diat èssere neghe de su generale. +Ma m’ aiat abbaidadu e aiat rispostu a su pessamentu meu: «Finas deo so sididu... ajò a chircare unu putzu...» +Mi so postu ma non bi so resessidu. +Bos pedo perdonu... +Mi’ ! +Su printzipeddu aiat tocheddadu sas manos, una contra a s’ àtera. +Gasi etotu, si lis narades: «Sa proa chi su printzipeddu est esìstidu est chi fiat un’ incantu, riiat e boliat un’ angioneddu. +Ma fiat galu in pistighìngiu: «No est comente ses narende tue. +Su disinnu nùmeru 2 fiat gosi: Sas pessones mannas m’ ant cussigiadu de pònnere a unu chirru sos disinnos de tzerpes boas abertas o cungiadas, e de m’ interessare, in càmbiu, de sa geografia, de s’ istòria, de s’ aritmètica e de sa gramàtica. +Pustis aiat annantu: «Bae a abbaidare torra sas rosas. +Ma s’ aiat pessadu: «Custu òmine at a èssere finas astròligu. +Deo potzo... —Oh! apo cumpresu bene, aiat naradu su printzipeddu, ma pro ite ses faeddende semper in suspu? —Deo cumprendo totu finas si faeddas gosi», aiat naradu sa tzerpe. +So a puntu de prànghere. —Sa neghe est sa tua, aiat naradu su printzipeddu, deo non fia in cherta de ti fàghere male ma tue ti ses chertu ammasedadu dae mene... «Si benis, ponimus, a sas bator de merie, giai dae sas tres apo a cumintzare a èssere cuntentu.» —Giai est a beru, aiat naradu su margiane. —Ma tue t’ as a pònnere a prànghere! aiat naradu su printzipeddu. —Giai est a beru, aiat rispostu su margiane. —Ma tue non bi balàngias nudda! —Bi balàngio, aiat naradu su margiane, pro more de su colore de su trigu.» +S’ angione chi boles tue est in intro.» Ma fia abbarradu ispantadu bidende comente lughiat sa cara de cussu giùighe giovaneddu: «Est pròpiu che a custu chi deo lu cheria! +Si sos duos milliardos de abitantes chi istant in sa Terra si ponnerent a sa ritza e s’ astringherent unu pagu, comente in una manifestatzione, nche diant istare, cun àsiu, in unu tretu de binti chilòmetros de longhia pro binti chilòmetros de larghia. +E tèngio sa cassa pro s’ angione. +In cue est tropu bassu. +Cantu m’ agradat a intèndere custu risu! —Pròpiu custu at a èssere su donu meu... at a èssere comente pro s’ abba... —Ite boles nàrrere? —Sas pessones tenent isteddos chi non sunt sos matessi. +Est ùtile meda, si unu si perdet a de note. +Su caddu, ispronadu a totu coddu, si nche fiat ghetadu in antis acurtziende·si in presse cara a sa fune. +Naviu a bela, carchi borta a remos, cun s’iscafu irregulare e collegadu carchi borta a balantzinos, impreadu in Indonèsia e in sos mares de sa Tzina. +GLOSSÀRIU. +Ti dèpere fàghere fusilare pro custa mancàntzia tua, ma tue ses unu balorosu e deo no apo sa costumàntzia de sacrificare de badas sos coragiosos. +Tando amus a abèrrere sos costàgios de custu vascellu e amus a mòrrere totus; nois ma finas issos. +arratza de idea ispantosa! +– Lestru, Giro-Batol, intra·ti·nche a mesu de cussas tupas! +– Cun unu rinfortzu sìmile mi dia intèndere capassu de tentare sa conchista de Làbuan intrea. +In cue m’aiant faeddadu de una pitzinna de una bellesa sena cunfrontos, cun sos ogros asulos, sos pilos profumados che sos giasminos de su Bòrneo; de una creadura chi andaiat a caddu che amàtzone e chi cassaiat atrivida sas feras; de una tzerta giovanedda chi in tzertos seros, a s’intrinada, si bidiat cumparende in sos oros de Làbuan, ammajende cun unu cantu prus durche de su murmutu de sos trainos, sos piscadores de sas costas. +Gasi at chèrfidu su destinu, prode meu. +L’ischis bene chi tue bales pro deghe. +Sos noranta òmines si fiant imbarcados in sos praho: Yanez e Sàndokan fiant sètzidos in su prus mannu e prus resistente, chi aiat cannones dòpios e una mesa. +Ti lu cumando! +Fiat afiladu lestru fache a su logu ue fiat retumbadu su tzocu e in mesu a una lascura minoredda nch’aiat bidu sa giòvana lady subra su poney biancu e sa carabina galu fumiende in manos. +Oramai bisongiaiat atzetare sa batalla e fiat su chi disigiaiant cussos ispumadores atrividos de su Mare Malesu. +Su cannonegiamentu fiat cumentzadu deretu a un’ala e a s’àtera. +Romades. +Sunt peus de sas pìberas, capitanu, bos l’asseguro. +Frunida de una boluntade tosturruda, a pagu a pagu aiat mudadu sos ìmpetos ferotzes, leados in cussas batallas aspras e crudeles, e cussa grispesa leada in sa bida fitiana cun sa gente de mare. +No apo mai bidu una pitzinna gasi bella e galana. +Eja. +– aiat sighidu su dayako. +Aiat naradu Yanez – Ah! +Aiant sighidu pro carchi tretu s’oru a dereta de su riigheddu, posca si nche fiant intrados detzisos a sa bete foresta. +Fiat sola, pensamentosa, cun sa màndola in ghenugros. +Semus armados de istillos poderosos. +, etimologia dudosa. +as naradu fàulas no as a fuire a sa morte. +Seis in domo de persones bonas chi bos ant a curare cun afetu e chi ant a fàghere de totu pro bos sanare. +Ma so timende, una disaura est pro capitare, fui, fui dae inoghe. +Segnor Yanez! +Fatos chimbe e seschentos metros, non sena su perìgulu de nche iscorcobeddare prus de ua borta dae artàrias chi daiant s’ammolighinamentu, si firmaiant in mesu de sas cambas de unu bua mamplam, fundu chi bogat frutos ascados meda pro sa buca de sos europeos, essende abumbados de unu fragu forte de melàrbore, ma chi sunt nutritivos puru e finas agradèssidos a sos indìgenos. +As resone, Sàndokan. +Nono, issos nono, ma… chie at a pòdere lèghere in su destinu? +– Un’àteru òmine a su postu suo, aiat aprofetadu de sa disaura mea pro fuire cun sas richesas mannas chi at in su praho suo, ma isse non l’at a fàghere. +m. +Abarramus inoghe e chircamus de non nos fàghere sejare. +Unu sidis ardente si nche lu mandigaiat e sa ferta non prus infriscada, li cajonaiat dolores acutzos, malos a bajulare. +Fiat abarradu ritzu un’iscuta, ghetende a Sàndokan un’ùrtima ograda prena de arrennegu ferotze, posca fiat rutu a modde, pesende una betedde pispisa de abba. +Forte che leone, fieru che eroe de s’antighidade, atrividu che tigre, coragiosu finas a su dischìssiu, in pagu tempus aiat bintu totu sos pòpulos a fùrriu isparghinende sas làcanas suas finas a su regnu de Varauni e a su riu Koti. +A sos postos bostros de cumbatimentu! +Isse l’aiat imbarada in palas de unu caddu mortu in s’ìnteri chi su lord, isarbolidu pro s’arrennegu, l’isparaiat. +Ca ses tropu atrividu e dias fàghere carchi machine in su cuadorju de sos inimigos tuos prus acanidos. +Bidimus si s’abba est profunda. +piroscafo, dae su gr. +Duncas nos sunt ponende fatu? +Ajò, a benides cun megus? +Segnore – aiat naradu Sàndokan, acurtziende·si. +Sàmbene bonu cussu de sos Rosenthal – aiat murmutadu su lord. +– Milady, sa pedde de sa tigre sa est bostra. +Ite faina fea chi fiat istada! +E comente nche l’aiat ischidu? +At àpidu pagos guastos chi sunt istados giai acontzados. +– Lassa sas brullas, bona lana, o ti fatzo isfoetare che marineri. +In parte de su baroneto? +Bois ais un’iscorta bastante pro respìnghere un’atacu. +Un’aposentu de cussa domo est illuminadu, sos muros sunt cugugiados de pannos rujos pesantes, de belludos e de brocados de prètziu, ma inoghe e in cuddae apitzigonados, iscorriolados e mantzados, e su pamentu iscumparet suta unu pìgiu artu de tapetes de Pèrsia, lughentes de oro, ma custos puru istratzulados e fatos a bisera. +Su pìgiu de su terrinu trasmitiat a distintu sa cursa impressida de unu caddu. +In printzìpiu aiat crèidu de èssere sonniende e s’aiat cariadu paritzas bortas sos ogros comente pro si nche ischidare, ma in presse si fiat cumbintu chi fiat totu beru. +In s’ìnteri chi sa Tigre l’agarraiat a tzugru, su portoghesu li poniat su mucadoreddu in buca. +faghiant contra s’inimigu odiadu. +Custu cheret nàrrere faa, fradigheddu meu. +– In foras s’uraganu e inoghe deo! +Conta·mi! +Ma chie seis bois? +m’intendo su coro sambenende, Yanez, pensende chi sa Tigre at a mòrrere pro semper e chi custu mare e s’ìsula mea matessi ant a devènnere angenos. +Ite cheres fàghere, Yanez? +Bete làmpadas indeoradas ghetaiant trainos de lughe faghende lampare s’oro e sa prata de sos tapetes e de sos aratzos e sa madreperla chi mudaiat sos mòbiles ricos in istile indianu. +Eja. +Chi bèngiant a s’acòstiu sos compatriotas tuos! +Crotzera s. +Penso chi eja – aiat rispostu Sàndokan, cun unu suspiru. +m. +A sa furca sos regulamentos – aiat rispostu Yanez. +E siat tando. +Eja, inoghe, Yanez. +Bastat chi non diat s’allarme. +– aiat preguntadu su portoghesu, bidende chi s’arressaiat. +Sa vindita? +Bah! +Nono, ma isco su chi cherias ischire. +– aiat preguntadu Patan. +Bois a nemos ais addobiadu benende a inoghe, beru? +Arribbadu a cue non fiat difìtzile a nche lòmpere a sa villa chi su pirata ischiat chi fiat indedda forsis una paja de chilòmetros. +Duos piratas in un’istufa. +– Non timas prus chi como so a curtzu tuo! +Cussu iscimmione ghetaiat pore. +Su incrociadore, ca cussu depiat èssere, non fiat prus un’umbra simpre. +Su caminu, manu a manu chi protzediant cara a sud, diveniat prus difìtzile pro neghe de su disacatu fatu dae s’uraganu. +In s’ìnteri de sa cumbata nostra aiat fiacadu sa cannonera, fraganende·li sas rodas, posca l’at postu fogu. +Ti torro a bìdere, in fines! +Si fiat furriadu duas bortas, posca fiat rutu in bratzos de Marianna sua istimada e cuss’òmine, chi no aiat prantu mai in bida sua, si fiat postu a prànghere a sucutu murmutende:. +Antzis, deo non lu dia mancu chèrrere, amigu. +Si fiat firmadu pro sa segunda borta, abbaidende a Yanez chi fiat torra mudu che croga. +So chirchende sa pista de una tigre – aiat rispostu su nieddu. +– Sos isparos podent àere atiradu sos sordados chi amus bidu moende a pustis intrinadu. +Bois ischides chi sa guarnigione de s’ìsula est iscarsa meda. +Pro como mantènnere su praho traessu su bentu – aiat rispostu Sàndokan. +A ue? +Su bentu est dèbile e su praho de su segnor Yanez non depet caminare meda. +Ah! +S’iscutzinada fiat istada gasi potente chi sa pantera, mancari aeret fichidu sas francas acutzas suas in sa linna, no aiat pòdidu aguantare e nche fiat ruta a su riu. +– Nch’est a largu dae nois petzi chimbanta o sessanta metros. +Apo bidu unos cantos bananos e carchi pombo. +Ite cherides de prus? +Aiat agarradu cun sos bratzos poderosos sa giovanedda e nche l’aiat giuta a sa cabina. +Custa borta puru su pirata fiat abarradu a sa muda. +A pustis de mesora sa cannonera s’agataiat a pagos lìbanos dae sa canoa. +Su pirata nche l’aiat istesiada cun violèntzia durche. +Apo su progetu meu. +Pro milli diàulos! +Si fiat acaradu a sa bentanedda e aiat ghetadu unu frùschiu forte. +In foras s’intendiant persones faeddende e acurtziende·si. +Eja, Tigre. +A dispetu de totu cussos impèigos Sàndokan non si firmaiat. +Iseta unu pagu, fradigheddu meu. +Tando seis totu mortos? +Sàndokan! +– Apo a faeddare. +Si nche fiant intrados ambos a mesu de una pastera carca chi s’isterriat fache a su padillione e trisinende che a duos serpentes fiant arribados petzi a pagos passos dae su sordadu. +– aiat chichinadu su pòveru sergente, chi s’aiat bidu in cara sa punta de s’isciàbula. +Sos piratas, mantenende una calma ammiràbile in mesu a cussu trechetu de ballas chi iscorgiolaiat sas palitzadas, chi istampaiat sos terraprenos, chi fraganaiat sos bastiones, puntaiant cun atrivimentu sas artillierias faghende·si coràgiu cun istripitos orrorosos. +Aiat tancadu sos ogros e nch’aiat ingurtidu sa pastìllia in s’ìnteri chi Juioko li poniat. +In mesu de s’issùssiu de sos matones fiat cumpartu totu in unu Sàndokan cun sa carabina agarrada e su kriss in dentes. +Cada die andaiat a agupintare a su chiosco tzinesu. +Aiat travigadu belle unu chilòmetru intrende·si·nche in sa foresta carca, cando si fiat arressadu totu in unu in pees de unu betedde durion, sa frùtora licanza de su cale , prena de puntas tostas meda, si tribisaiat suta sos corfos de su bicu de una truma de tucanos. +Aiat oramai fatu su pianu suo pro collionare a su cumandante. +Giunca s. +Però l’aiat bidu intrende·si·nche, cun un’ùrtimu brincu, a mesu de sos bananos e iscumpàrrere suta sas fògias gigantescas. +coffa, dae s’àrabu quffa «cesta», chi benit dae su grecu êüöéíïò. +At cun isse otanta òmines, otanta tigrotos, e diat pòdere bìnchere sas trupas nostras, rugrare lestru che lampu sos padentes e atacare sa villa. +Un’òmine si nche podet intrare finas a mesu de sos padentes sena pònnere in reselu sos inimigos, mentres prus òmines cun dificultade diant pòdere fuire a una sentinella chi bàrdiat. +Ma… nono, no est un’iscualu! +Sa canoa, cun sa bela sua parada, andaiat bastante in presse incurbada in su tribordu, ponende, intre su pirata chi si intendiat tropu cummòvidu e sa pòvera Marianna. +Sàndokan si fiat trèmidu e in sa cara sua fiat cumpartu unu dolore biu. +– l’aiat preguntadu Sàndokan. +Unu dolore illacanadu cumpariat in sos liniamentos suos. +Lìbanu s. +Non mi dia acunnortare prus si cussu malincrinidu diat fraganare sa conca a cussa miss galana. +Moimus. +Eja, e bido chi cussos òmines chi m’ant faeddadu de bois m’ant naradu sa veridade! +Eja, eja! +Ajò, non de faeddemus prus e lassamus chi su destinu meu si cumprat. +Ma in ue? +s’incrociadore, aiat bidu allughende·si sos fanales de positzione. +Si nos cassant amus a èssere leados a picu dae una barantina de sordados e gasi no amus a pòdere fuire cun fatzilidade a sos corfos issoro. +Su prus èvitant s’òmine e finas sos àteros animales; minetzados però o artuddados, divenint tremendos e belle semper sa fortza issoro ispantosa binchet sos rivales. +No est possìbile. +Iscudende corfos disisperados, trunchende bratzos e isperrende concas, aboghinende pro isparghinare prus terrore, ruende e torrende·si a pesare, como torrende in palas e tando avantzende, pro una paja de minutos fiant resèssidos a poderare totu cussos inimigos, ma, leados a corfos de muschete dae sos òmines de sas cofas, isciabulados a palas, apretados in antis a sas bajonetas, cussos balorosos fiant rutos. +– Andat bene! +Deretu si fiant bidos cussos duos òmines fortzighende·si comente leados dae un’ispàsimu violentu e improvisu, e tando ruende a terra ghetende duas boghes fortes. +Est s’àrbore prus fache a sa prora de unu bastimentu cun duos o prus àrbores. +– In s’ìnteri ajò a bisitare su domitzìliu nostru pro bìdere si a su mancu est còmodu. +Ispero chi su nùmene meu non li siat disconnotu – aiat naradu. +T’at a isetare finas a mesunote. +Eja, agarradu a una tàula. +Bastingàgiu s. +Su pirata, essidu sanu dae cussa cumbata, aiat ghetadu un’ograda de disprètziu a s’ufitzialeddu chi si nche fiat pesende, posca, girende·si a sa giòvana lady, abarrada a sa muda pro sa timòria e pro su pistighìngiu, cun una mòvida de sa cale fiat istadu manninu/fieru finas unu re, l’aiat naradu:. +Aiat rispostu una boghe sola:. +– Ajò, prodes meos! +In pessu intrinadu nch’at a brincare sa cresura e at a andare a isetare sos òrdines tuos. +Tue! +in mesu a cussu iscurigore profundu, e aiat cumentzadu a rìere a iscacàllios. +Ma ue las as remunidas totu custas fortzas? +Su bentu est galu dèbile pro dare a sos navios nostros una velotzidade tale chi potzant garegiare cun su papore. +Dae cando in cando però si firmaiat pro averiguare su pìgiu nieddu de su mare, artziaiat a sas costanas pro pòdere abbratzare un’orizonte prus mannu, e a pustis s’incurbaiat e abarraiat ascurtende. +Dispone·ti a afundare ca cussa nave at a colare a pagu tretu dae nois. +Damus cara – l’aiat naradu a Juioko. +Ite mi cussìgias de fàghere tando? +– Tue cheres chi la disterre pro semper in s’ìsula agreste mea? +Una boghe de furore fiat iscopiada subra sos duos praho, a cussa retirada. +Non bos lu promito, ma bos giuro chi at a bènnere in presse sa die chi amus a vengare sa derruta. +Ajò a l’ochìere tando. +Non mi torrat. +E posca tra pagu podimus devènnere parentes. +f, it. +– aiat preguntadu cun pistighìngiu. +– Aia giuradu de nch’àere bidu duas concas a babordu. +Sàndokan e sa cumpàngia sua fiant artziados in sa gradinada astrinta chi nche giughiat a sa roca, sighidos dae sas miradas de totu sos piratas chi los abbaidaiant cun ammiru ammisturadu a dispraghere, e si fiant firmados in antis de su bete pinnetu. +Si nch’aiat istratzadu sa divisa de su sergente Willis, s’aiat bestidu bestes noas lughentes de oro e de perlas, s’aiat postu in conca unu turbante ricu cun in pitzu unu zafiru grussu cantu una nughe, s’aiat coladu in sas pìnnigas de sa fasca unu kriss nou e una tzimitarra noa e fiat essidu. +Pretzisamente. +Creo su contràriu. +Fia sighende sas tratas de sa tigre. +A sero su bentu aiat addopiadu sa fùria minetzende de truncare sos àrbores, si non si minimaiat sa superfìtzie de sas belas. +Si fiant cuados ambos duos in palas de su bete truncu de s’àrbore chi fiat inghiriadu dae raighinas e dae rotang chi formaiant una retza bera e pròpia e aiant isetadu chi esseret cumpartu cussu rivale a bator ancas. +los dia chèrrere bìdere cras cando s’ant a èssere abigiados de sa fua bostra, mossende·si sos pòddighes pro s’arrennegu e dia chèrrere intèndere sos irrocos de sas fèminas issoro. +Faedda – aiat naradu Sàndokan. +Pro Deus! +, it. +Petzi custa idea li morigaiat su sàmbene e li faghiat allùghere sa mirada de un’arrennegu orrorosu. +– aiat aboghinadu custu ghetende·si in antis de Marianna. +Pro Deus! +Non pediat de prus pro su momentu. +– Mòidu sena m’àere naradu nudda eris sero. +Capitanu meu – aiat torradu a nàrrere. +A cussa boghe, Sàndokan, pro sa prima borta a pustis de àere postu su pee in sa canoa, si fiat mòidu pesende·si·nche totu in unu. +Mi lu promites? +Sa balla aiat iscucuradu su pinnone maistru e si fiat pèrdida in mare, pesende unu pàspiu ispumadore. +Sàndokan imbetzes, rosigadu dae su pistighìngiu, non podiat abarrare firmu. +Comente istades? +Cussu naviu est benende dae est e forsis dae Mòmpracem. +Sighidu dae sos òmines suos fiat andadu a tzumbare contra sos marineris chi acudiant cun sas istrales pesadas e nche los aiat catzados finas a popa, ma dae prua atzochiaiat un’àtera undada de òmines ghiados dae un’ufitziale chi Sàndokan nch’aiat connotu deretu. +a ùndighi annos e erede de una sustàntzia bundante, fiat istada collida dae tziu suo James, s’ùnicu custrintu chi tando s’agataiat in Europa. +Ite as fatu tue in totu custu tempus? +Su pirata si fiat incurbadu in antis parende s’origra, posca, a pustis de un’iscuta, aiat naradu:. +– A mie sa barra. +Eja, seguru. +Marianna chi las fiat isetende agutiperada dae milli pistighìngios. +Non mi l’ammento bene, ma nde so seguru. +– aiant preguntadu totus. +Cale? +Sos pòddighes issoro s’astringhiant a sas armas, non bidende·si s’ora de incarcare sos canes de sas carabinas ispantosas issoro. +Urulaiat che fera, segaiat concas e isperraiat petorras, si nche ghetaiat a sa maconatzina a mesu de sas puntas de sas bajonetas, traghende cun isse sa grefa sua terrìbile chi manigiaiat sas istrales insambentadas e sas pesantes isciàbulas de ingàrriu. +Mi pariant una mesa dosina. +Su piròscafu, corfidu a manera grave, si fiat corcadu a s’ala de su costàgiu iscorrioladu, posca si fiat postu a girare a inghìriu suta sos corfos de s’àtera roda chi fiat galu mossende s’abba. +Seguru nde ses? +Ite ses chirchende? +Mi lu podides nàrrere a manera franca – aiat naradu Sàndokan. +Sàndokan, pro nudda ispantadu, seguru de no àere nudda de tìmere cun sa beste chi giughiat, si fiat giradu cun trancuillidade e aiat bidu istèrridos a pagu tretu, suta s’umbra frisca de unu arecche, duos sordados. +– aiat preguntadu Sàndokan, pesende·si·nche lestru e parende una manu a su fusile. +No una, ma chentu, milli boghes podent nàrrere chi tue cun sos dèbiles ses istadu finas tropu de bonucoro – aiat naradu Yanez. +– Tue as a torrare a subra de sa nave e cale si siat cosa bi càpitet as a imbiare a inoghe un’òmine chi at a agatare semper unu camerata isetende òrdines. +Fache a s’istàniu! +Su lord… totus subra sos praho! +Sàndokan l’aiat abbaidadu belle ispantadu. +Eja, persones importantes, barones e contes – aiat naradu Sàndokan. +Ajò! +– Bos òrdino duncas de abarrare a sa muda pro non nos fàghere cassare prima de s’acumprimentu de sos progetos meos. +Si no amus a addobiare a Yanez a cuss’ala, amus a aprodare a Mòmpracem o in sas iscollieras chi andant cara a sud. +Forsis nch’at bidu unu perìgulu, Sàndokan. +– Cumandade, Tigre. +– Sunt totu mortos duncas sos balorosos chi deo nche tragaia a s’acòstiu de custa nave? +Un’amparu seguru – aiat rispostu sa Tigre de sa Malèsia, iscantzende in pessu sas lavras. +– A s’àtera ala de sa cresura b’at òmines apostados. +Marianna si fiat pesada ritza comente ispinta dae una molla e pro incantu non fiat mancu prus isarbolida. +– Mancu male – aiat murmutadu Sàndokan. +Si mi dia bìdere bintu, apo a pònnere fogu a sa prùvura e amus a sartiare totus, paris a sa bidda nostra e a sos praho nostros. +Pro como nos cumbenit a nos cuare in su parcu. +Sos duos piratas si nche fiant pesados ponende·si sas carabinas suta su bratzu e si nche fiant istesiados dae sa cresura cuados in mesu a sas pasteras. +Bois seis minoreddos e nois gigantes! +Yanez, sa prua fache a Giava! +Non timeis, Tigre de sa Malèsia. +De repente unu tzocu fiat retumbadu subra sa giunca, e una balla de càlibru minore fiat colada, cun unu frùschiu acutzu, traessu sas belas. +Bos giuro chi apo naradu sa veridade…. +E como a ue fias fuende? +– aiat preguntadu Yanez pesende·si·nche. +Si fiat torra ammudadu e si fiat acurtziadu a sa bentana abbaidende su sole chi fiat intrinende a bellu a bellu. +Deretu si fiant bidos sos tres navios virende e acurtziende·si lestros, essende su bentu bastante forte. +Penso chi eja. +Fiat caladu a giosso, nch’aiat istesiadu sas cambas de un’àrbore e aiat mustradu. +Si totu diat agabbare male, mi nch’apo a andare a nche colare sa bida mea in carchi tzitade de s’Estremu Oriente, in Canton o in Macao, e apo a nàrrere adiosu a custos logos. +Deo so de pàrrere contràriu, Yanez – aiat torradu a nàrrere sa prima boghe cun una tzerta arpilia, chi inditaiat comente su mere suo aeret in corpus unu bellu tantu de timoria. +Fiat unu naviu minore a popa bassa, armadu petzi cun unu cannone postu in sa prataforma de palas e frunidu petzi de un’àrbore. +– Non creia de bos agatare gasi prontu, prìntzipe caru. +No ant a crèere a sa morte mea. +Eja, capitanu meu. +S’echipàgiu intreu de sa nave mercantile si nche fiat ghetadu a subra sua pro li cuntrastare su passu. +Sàmbene o licore, bufa Tigre de sa Malèsia chi s’imbriaghera est sa felitzidade. +– aiat torradu a nàrrere cussu chi si naraiat Bob. +, nùmene chi Salgari dat a sa roda costana de su piròscafu. +Non nos est resurtadu prus possìbile a las agatare – aiat naradu su sordadu cun arrennegu. +E si dia andare deo a sa serra? +Ses timende de non pòdere parare fronte a sos assalidores? +Imbarcamus·nos – aiat naradu a pustis. +In sa caminera chi nche giughet a Vitòria. +Marianna! +Marianna! +Aiat rundadu paritzos annos in sas costas setentrionales de su Bòrneo, como leadu a picu dae una fera ferotze, como sena recatu, giagaradu dae misèrias de non pòdere contare, isperende de pòdere torrare a su tronu pèrdidu e a vengare sa famìlia ispèrdida, finas a cando una note, aende pèrdidu oramai s’isperàntzia de totu e de totus si fiat imbarcadu in unu praho giurende gherra orrorosa a totu sa ratza bianca e a su sultanu de Varauni. +Pèrdida! +Belle in su matessi tempus fiant retumbados duos o tres corfos de fusile. +Ma mi paret chi s’uraganu siat minetzende de devènnere tremendu. +E posca intendo de no èssere prus s’òmine de àteros tempos. +Solu, capitanu meu. +Sa note fiat crara, gràtzias a sa luna chi lughiat in unu chelu sena nues, isparghinende suta sas chimas de sa foresta sas isperas asulas suas, de unu durcura illacanada, e de una innidesa paporosa. +Sa giovanedda a cussas boghes si fiat acarada a su ponte. +ochide·mi! +Isco chi sa Tigre de sa Malèsia non bi timet – aiat rispostu su tenente. +Totu su sàmbene nche li fiat artziadu a conca, e su coro aiat cumentzadu a li tocheddare cun ìmpetu malu a contare. +Duas muràllias beras de truncos, de fògias, de ispinas, de raighinas e de lianas tancaiant su riu. +Su praho fiat giai arribbadu a sa foghe de su riigheddu cando, a pustis de un’istrisinare lèbiu, si fiat arressadu. +Galu biu! +Non si nch’at a bìdere su fumu? +Posca fiat gasi carca s’umbra chi faghiant sos durion gigantescos, sos parmedos e sas bete fògias de sos bananos chi Sàndokan penaiat meda a distìnghere sos oros de su riigheddu. +Sos òmines meos sunt totu balorosos, sunt tigres beras, prontas a mòrrere pro su capu issoro e pro tene. +– aiant aboghinadu sos piratas. +Mantèngio sa promissa bostra. +A una cannonera ispagnola, chi fiat chirchende de s’acurtziare pro isbarcare sos òmines suos, nche l’aiant truncadu de su totu sos àrbores e fiat bènnida a s’arenare in dae in antis de sa bidda, essende·li iscopiada sa màchina. +Sàndokan aiat abbaidadu a inghìriu. +Amus ascusòrgios sena fundu e amus andare a godire una bida tranchilla in carchi tzitade rica de s’estremu oriente. +Isperamus chi fuat a su pirata. +Intende! +Non b’aiat unu momentu de pèrdere. +Isetamus chi torrent sos praho, posca nos amus a mòere. +Un’ìmpetu de dischìssiu l’aiat leadu e pro carchi tretu si fiat postu a nche sighire su papore agitende·si cun fùria in s’abba, posca si fiat arressadu semper abbaidende su vascellu chi a pagu a pagu si perdiat in s’iscurigore. +Arratza de òmine! +Creides chi amus pigadu a pare pròpiu cun sa Tigre de sa Malèsia? +Non chirches una cumbata noa, amigu meu prode. +Si diat pòdere allùghere unu sìriu a Nostra Segnora de Pilar. +Fiat in punna de torrare cando, girende sos ogros cara a sa palatzina nch’aiat bidu unu sordadu avantzende in su viale chi nche giughiat a sa serra. +Tue as a èssere balorosu che pare a issos. +Apo cumpresu! +Sàndokan aiant ghetadu un’ograda disisperada a sas ruinas in mesu de sas cales petzi sèighi cannones e binti ispingardas galu tronaiant e un’àteru in s’iscuadra chi fiat calende a mare sas imbarcatziones pro sos òmines de isbarcu. +Custu fràigu est inghiriadu dae fundos carcos meda. +*craticella, diminutivu de cratis. +In s’atretzadura navale, bela retangulare o triangulare chi sos velieros a belas cuadras annanghent a cada ala de sa bela de trinchete o de maistra, cun su tempus bonu e bentu largu, pro aumentare sa velotzidade. +Mi paret chi cussos duos vascellos si siant ammaniende a nos truncare sa bia. +Eja, solu. +– Bos nch’ant ghetadu a mare creende. +Chissai cales peleas l’ant a turmentare. +Ite ses bidende? +L’apo addobiadu pro cumbinatzione e m’at fatu cumpannia. +Si nch’aiat istratzadu sa fasca larga de seda ruja e l’aiat ispinnigada a su bentu. +– Bido però un’àrbore solu, segnor Yanez. +– aiat preguntadu Sàndokan. +E fiat pròpiu beru. +A sa muda! +Sos sordados chi aiant chircadu de los firmare in s’istufa si nche fiant essidos dae sa serra, aboghinende a ispantamatas e isparende a mesu de sos àrbores. +A pustis a Làbuan as a andare? +Artziamus, fradigheddu meu. +In unu paterfìliu, su bravu portoghesu si fiat agatadu subra su ponte de su piròscafu. +A sas armas! +Nadende. +Pariat chi totu cussos òmines istèrridos intre sa prora e sa popa non aerent respiradu prus, timende de istorbare cussa calma. +abbassende sas belas ca su bentu fiat sessadu. +E pro ite, sergente? +– Una balla carchi borta balet prus de su kriss prus atzargiadu. +Beru est, capu. +Sa cassa a su pirata. +Abbaidade, capitanu meu – aiat naradu Paranoa, inditende a sa Tigre unu puntu lughente, in pessu distintu, chi si podiat faddire finas cun carchi isteddu. +Sas aventuras de personàgios balentes e eròicos (Sàndokan, Yanez, sos piratas e sos filibusteris de sa Tortue), chi moent semper dae balores universales, che a su coràgiu, s’onore, su sentimentu de sa giustìtzia, ant ispiradu illustradores, autores de. +Sas Tres Ìsulas! +Nono – aiat rispostu su tenente. +– E como, iscucura·mi che unu pontone cussa nave, ue bido galu un’echipàgiu numerosu. +Mundamus su mare e catzamus a mare cussos canes chi benint a nos fàghere su derre! +istripitu, untzadas dae sa frina de sa note. +– aiat esclamadu su lord. +Su cumandante fiat curtu fache a sa bentanedda pro averiguare cun sos ogros suos. +Su pirata aiat fatu unu brincu de deghe passos saludadu dae un’iscàrriga de fusiles e una balla l’aiat passadu su turbante. +– aiat preguntadu cun boghe arpilada. +– aiat tronadu Sàndokan. +Tantu, mancari pensende e torrende a pensare, non faghes artziare a pìgiu nen sos unos nen sos àteros. +Fiat artziada subra una crista, posca nche fiat ruta, e tando si fiat intesa una tambada forte meda. +Sos piratas de Mòmpracem. +Cussas impresas li sunt istadas fatales. +Chi siat benende dae Sàrawack? +– aiat esclamadu. +m. +Intre pagos minutos nois amus a castigare cussu fichidu. +Ah! +Tando ajò. +Ma pro cale motivu su naviu bostru non s’est bidu in Vitòria? +Ite seis narende capitanu? +Sighimus duncas. +– aiat murmutadu arrodende sas dentes. +Capitanu! +M’aiat curadu cun afetu, finas a cando non so sanadu de su totu. +Eja, Sàndokan, deo dia bènnere. +E posca? +De s’àrbore de trinchete abarraiat petzi unu truncone; cussu maistru abarraiat ritzu pro miràculu, mantesu dae una retza de sàrtias e de pateratzos. +Bois m’ais bidu gherrende pro annos meda sena pasu e sena piedade contra cussa ratza odiada chi at mortu sa famìlia mea, chi mi nch’at furadu una pàtria, chi dae sos gradinos de unu tronu mi nch’at ghetadu a traitoria a mesu de su prùere e chi como punnat a nch’ispèrdere sa ratza malesa, bois m’aias bidu gherrende che tigre, catzare semper sos invasores chi minetzaiant s’ìsula nostra agreste, ma como bastat. +E a pustis de ti l’àere cojada, l’as a mantènnere in cue pro semper? +Fiat in punna de si nche pesare, pro si torrare a pònnere in caminu, cando aiat intesu unu corfu de fusile isparadu a pagu tretu, sighidu dae sa parafua impressida de unu caddu. +Est sa deina bona de Làbuan chi totus amant e adorant. +Sun totu mortos, totus, francu unu: deo! +Dae sa foresta. +Bene meda, tando bos apo a pònnere a sa proa! +Aiat leadu una balla, forsis de pistola, suta sa de chimbe costas de su costàgiu deretu e cussu cantu de prumu, a pustis de èssere lassinadu in mesu de sos ossos, si fiat pèrdidu in sas intragnas, ma sena tocare, dae su chi pariat, perunu mermu vitale. +Aiat mutidu unu tzeracu e l’aiat preguntadu ue fiat su lord, ma l’aiat rispostu chi fiat sètzidu a caddu prima de s’arbèschida, andende cara a Vitòria. +CAPÌTULU XXV. +Ite cheres fàghere tando, fradigheddu meu? +Si nche fiant intrados a mesu de sas tupas e de sas pasteras e si fiant postos a cùrrere cara a sa cresura saludados dae unos cantos corfos de fusile isparados a sa maconatzina. +Isterre·ti inoghe a curtzu, frena sos ìmpetos de su coro e non ti nd’as a impudare. +– Chi nch’apat bidu sos duos òmines brinchende sa palitzada? +Difatis deo so sa Tigre de sa Malèsia! +In s’ìnteri Yanez si fiat bestende. +– Si podet nàrrere chi bos at ispantadu meda. +– aiat aboghinadu Yanez. +Cosa si bidet? +Iscude iscude, naviu malaitu! +Sos inglesos custrintos dae sa cantidade ruiant unu a unu suta sas istrales de sos piratas e sa Tigre fiat in cue a duos passos. +Una tràschia bera e pròpia, capitanu, chi mi nch’at ispèrdidu sa metade de s’echipàgiu e m’at ruinadu su naviu, ma chi at fatu dannu mannu finas a sa cannonera. +Si fiat postu a passigiare peri s’aposentu cun sos bratzos cunsertos e sa conca incrunada. +So prontu a ti sighire. +Sos duos sordados aiant torradu a abbaidare a fùrriu e si fiant torra afilados a ovest, trìsina-trìsina, iserghende·si in sas umbras de sa note. +– Atzeto s’ospitalidade chi bois cun totu su coro m’oferides e si mai una die, no ismentigheis custas paràulas, milord, nois nos amus a imbènnere non prus amigos, ma inimigos fieros, cun sas armas, m’apo a ammentare sa reconnoschèntzia chi bos depo. +Las aiat unidas bene, las aiat fascadas cun un’òrulu de sa camisa sua, ùnicu pìngiu chi galu giughiat bestidu, in prus de sa fasca chi reghiat su kriss. +– aiat esclamadu isse, arrodende sas dentes. +– Bos cunfesso chi mi diat dispràghere a bos bìdere apicadu. +Eja e deo ti giuro chi apo a leare sas armas petzi in difesa de sa terra mea. +Mi lu so timende, pòveru Juioko meu. +– aiat tronadu una boghe. +Si custu sero isse diat torrare non prus amigu, ma fieru inimigu? +Su pirata fiat caladu dae sa sedda, aiat ligadu su caddu a su truncu de un’àrbore, s’aiat postu su kriss in dentes e agarrada sa carabina fiat afiladu fache a s’istàniu inditadu. +Patan, avantza. +Cussa manos, frunidas de una fortza terrìbile, no aiat lassadu prus cussu pendulighe. +– Fiat sa mea; est unu nidu feu ue carchi borta sunt capitados drammas feos… No est dignu de ospilare sa «Perla de Làbuan», ma est seguru, malu a conchistare pro s’inimigu chi forsis a inoghe no at a pòdere arribbare mai. +Ispero chi as a isetare s’iscuru pro intrare a su parcu. +M’at a prànghere che mortu o m’at a prànghere che presoneri? +Galu una paràula, fradigheddu. +Ais fertu carchi babirussa? +– Tres dies chi deo so inoghe? +Sa guarnigione est numerosa, si diat pòdere inserrare in sos aposentos e opònnere una resistèntzia longa. +Sa fera est colada inoghe – aiat naradu. +Sàndokan non si fiat trèmidu. +Aiant sighidu a nadare, unu a curtzu a s’àteru, pro un’àtera ora, cumpudende semper a origras paradas s’orizonte e abbaidende a inghìriu cun sa timòria de bìdere cumparende sos iscualos timidos, posca ambos duos si fiant arressados abbaidende·si a pare. +Totus francu unu, cussu de Pisangu, unu de sos prus mannos e mègius armados. +Ispero chi saneis in presse. +Ajò, totus cun sas armas agarradas. +E si Sàndokan at lassadu unos cantos òmines intupados a fùrriu de su parcu? +Ah! +Marianna si fiat agarrada a Sàndokan cun disisperu. +Totu mortos! +Custu mangianu. +Ite pensas de fàghere como? +Chircamus de arribare a su riigheddu pro averiguare si sos àteros duos praho sunt torrados. +Fiat abarradu a sa muda un’iscuta, mirende a fissu a s’atenta s’inimigu, posca aiat naradu:. +Ma amus a torrare a inoghe, beru est? +Chi sa foresta si siat illaschende? +Sa sorte! +, etimologia dudosa. +E comente at fatu a isbarcare sena chi sos incrociadores nostros l’apant bidu? +S’echipàgiu de su praho, ischidadu dae sa boghe de allarme de Yanez, e dae sa prima cannonada, fiat artziadu cun apretu a coberta prontu a sa batalla. +– l’aiat preguntadu Sàndokan in pessu isbarcadu. +Su praho de Pisangu! +Chi totu sos piratas siant mòidos. +A l’ischis chie cumandat sos navios chi mi sunt ponende fatu? +Totu in unu aiat giradu cun ìmpetu sa conca cara a sa ghenna lassada iscantzada. +In pessu chi aiat pòdidu sejare sa cara sua, agigu aiat tratesu una boghe de cuntentesa e de ispantu. +Ajò, est agabbada. +So timende, Yanez. +Su pràngiu, chi lord James aiat cumbidadu a sos invitados, fiat istadu unu de sos prus ispantosos e unu de sos prus allegros chi fiant istados fatos finas a tando in sa villa. +Chi sos inglesos siant giai intrados a custa foresta? +Apo a mantènnere sos ogros abertos. +Ite cheres fradigheddu! +Non timo prus a nemos – aiat naradu Sàndokan. +Tziu meu! +Totus ridiant, iscacalliaiant, comente chi s’esserent befende de sa fiachesa de sa Tigre de sa Malèsia terrìbile. +Non mi pòngias pistighìngios, de su restu l’amus a ischire in presse. +Amus a èssere assalidos? +Su praho, chi pariat unu giocàtolu postu a pare cun cussu gigante, a su cale bastaiat petzi una tambada pro lu fàghere afundare isperradu in duos, cun un’atrivimentu malu a crèere assaliat puru, cannonegende mègius chi podiat. +Amus a impreare carchi trassa. +Apo a frenare sos ìmpetos de sa natura mea agreste, apo a sacrificare sa potèntzia mea, apo a abbandonare custu mare chi unu tempus fia orgolliosu de mutire meu e sa grefa terrìbile chi at cajonadu sa fama mea trista. +in pees meos! +Su vascellu? +Arratza de corfu bene assentadu! +Eja, Yanez, m’ant bintu e fertu, sos òmines meos los ant mortos e deo ghiro malàidu a punta de mòrrere! +Chi una balla t’ochiat. +Una bela, Tigre. +momentu unos cantos òmines nche fiant boghende dae s’abba una casseta de metallu chi unu pirata, a sas primas lughes de s’arbèschida, nch’aiat bidu a pagas dosinas de metros dae su tribordu. +E deo non t’apo a bìdere prus! +boccaporto, cumpostu de buca e portu, pro arteratzione de sa forma prus antiga boccaporta. +– aiat esclamadu s’ufitziale cun ispantu. +B’at unu pore de cambas inoghe chi podent fàghere cassiare sas ballas nostras. +– Imbiados los as duos òmines a sa foghe? +– aiat esclamadu Yanez cun anneu mannu. +Aiat ghetadu un’ograda lestra a su ponte de su naviu suo, un’àteru a cussu cumandadu dae Giro-Batol, posca aiat cumandadu:. +Bois l’ais postu su marranu in chentu e prus acòstios e totus ischint chi bois seis s’òmine prus coragiosu chi bivet in su Bòrneo. +– aiat aboghinadu sighende a tòrchere sos ferros. +(ant. +Ammaniade s’iscialupa e pesade·la subra sa costana. +Non bi lu timo, Yanez. +Creiat de àere inimigos in totue. +– Creia de non ti torrare a bìdere mai prus! +– Pone·mi fatu como… Su brigantinu si fiat arressadu totu in unu virende, ma sighiat a cannonegiare. +Caminaiant dae una mesora, cando Giro-Batol totu in unu si fiat arressadu, parende sas origras. +Aiat torradu a lèghere e, cosa istrana, si fiat intesu agitadu dae una mèllia disconnota. +– aiat esclamadu su pirata, ispuntorgende cun fùria s’animale nòbile, chi sighiat unos cantos canes apeddende. +– Apo a sanare – aiat murmutadu isse cando aiat agabbadu, e aiat naradu cussa paràula cun una fortza gasi manna de crèere agiomai chi isse fiat su mere de s’esistèntzia sua. +– aiat naradu Yanez. +Pro ite Sàndokan? +Isco bene chi apo leadu a pare cun sa Tigre de sa Malèsia, ma John Gibbs non bi timet. +Mi faghes pesare sa tzudda. +In s’ìnteri sos piratas, previdende oramai un’atacu cantu prima, traballaiant cun aficu suta sa diretzione de Yanez, afortiende sos bastiones, iscavende murufossos e pesende terraprenos e palitzadas. +A modde s’iscialupa e faghide bàrdia bona. +torrare a mutire sos òmines chi aiat imbiadu a bardiare sa foghe su riu. +chi lu fiat rodende. +Mannu? +Su sordadu chi aiat abbassadu su fusile, ispantadu, assustadu, no ischende prus si aiat in antis un’òmine o unu dimòniu, fiat torradu in segus lestru, incurende·si de lu. +Tue as a marcare a manera pretzisa in su rellògiu tuo su minutu segundu in su cale at a èssere ghetadu, as a contare ses oras, e duos segundos prima nos nch’as a fàghere ghetare a mare. +– Mi cherias sarvare! +Nois no ischimus a cale natzione pertenet e si est mercantile o de gherra. +S’echipàgiu, mancari no aeret ischidu pro cale cajone su praho si fiat firmadu, non si fiat trèmidu. +Prima chi sas sentinellas aerent abertu buca pro impedire a su praho de s’acostiare, tochende a pare sas costanas, sa manovra fiat istada fata. +Sa Tigre so deo! +lady divina! +Tue ischis chi nois bornesos non perdimus mai sa diretzione giusta, finas si no amus una bùssola. +mi, milady, est gasi potente s’amore chi mi brùsiat in petus, chi pro bois dia gherrare contra totu sos òmines, contra su destinu, contra a Deus! +– l’aiat pregontadu Sàndokan, tanchende·li su caminu. +prua, dae su lat. +Ue est Marianna? +, it. +Si però so istadu sena coro cun sos inimigos meos, ispero chi carchi boghe s’at a pesare pro nàrrere chi carchi borta so istadu de bonucoro. +Dade cara a lassare s’iscialupa! +Aiat rugradu che lampu unu tretu de foresta carca de durion, de càules parmitzos,. +Aiat istudadu su sidis, aiat infustu torra sa ferta, posca s’aiat leadu sa conca cun sas manos e aiat fichidu sa mirada a su mare chi beniat a si frànghere a pagos passos, gurgulliende surdu. +– Ue istat? +Una pìnniga aiat surcadu sa fronte ampra de su pirata. +– Mesunote e galu est a recuire! +E tando, milady, deo arribbo dae indedda meda…. +E puru m’ammento de l’àere abbandonadu in su praho chi fiat afundende, mortu o moribundu. +Su drapellu fiat intradu tando in sa serra illuminende·la de su totu. +Sa de tres ballas deretu a pustis afilaiat a sa coberta de su praho istampende sas duas belas de maistra e de trinchete, mentres sa de bator si fraganaiat contra unu de sos duos cannones de popa, iscudende un’ascra finas a sa costana ue fiat sètzidu Sàndokan. +Prìntzipe! +Fui! +Paranoa! +Essende crèschidu su bentu, su naviu prus minore, chi finas a tando non fiat pòdidu arribbare a deghe nodos, aiat leadu un’andàntzia prus lestra. +– Amus una zigaena in s’abba nostra. +– Tue ti cheres fàghere ochìere. +Arribbadu in vista de sa palatzina, si fiat arressadu suta una tupa de mangos e aiat abbaidadu. +In s’ìnteri chi sos marineris nche los fiant pesende, su tenente fiat torradu a coberta e si fiat acurtziadu a Marianna chi fiat imbarada a sa costana de babordu, faghende isfortzos sovrumanos pro tratènnere su dolore chi l’oprimiat. +Mortu tue ite si nde diat costare de mene? +A borta de die de sa de bìndighi dies su lord, intradu a s’ispessada, aiat agatadu su pirata ritzu, prontu a essire. +Eris mangianu nd’apo bidu duos e dia iscummìtere chi fiant benende dae Mòmpracem. +Mòrrere fusiladu, beru? +Mi nch’apo a iscabulare cun onore e sena mi guastare. +«casteddu, fortalesa». +Unu fumu rujastrinu fuiat dae su fumajolu de su vascellu de gherra. +– Faedda como istimada mea, nara·mi ite potzo fàghere deo pro tene, chi totu m’est possìbile. +Sàndokan imbetzes si nche fiat pesadu andende·nche a s’ispiàgia. +Cheres chi aprofetemus de custu momentu de pasu pro dormire carchi ora? +Capitanu, nudda nche seis bidende? +Duncas si diat pòdere tentare sa ritirada? +Sos artillieris aiant giai allutu sos lughìngios e fiant pro los acurtziare a sos petzos, cando fiat cumpartu Sàndokan. +Milord – aiat naradu imbetzes. +Delfiniera s. +A largu! +– Ascurta, amore meu – li naraiat isse. +Si li fiant inteterighende sos mermos, su respiru li fiat divenende semper prus difìtzile, e pro annànghere disgràtzia a disgràtzia sa ferta sighiat a butare sàmbene, cajonende·li dolores fortes pro pro neghe de s’abba salida. +Creadura divina! +Nono, ma…. +Yanez, iscampados pro miràculu a su ferru e a su prumu de s’inimigu. +– Ah! +Semus sididos de sàmbene, Tigre de sa Malèsia! +Sàndokan si fiat inghenugradu a prontu mantenende su kriss de rugradis, mentres Yanez aiat agarradu sa carabina a sa canna cherende·la impreare che matzocu. +Nemos at a abbandonare sa Tigre de sa Malèsia e totu t’ant a sighire ue as a chèrrere tue. +Semus a curtzu a sa villa – aiat rispostu Sàndokan cun boghe afogada. +Intrade. +Sos sordados, chi fiant sessanta o setanta, aiant tando inghiriadu de su totu su parcu e avantzaiant a bellu a bellu cara a sa palatzina, cun sos fusiles parados, prontos a isparare. +S’inglesu fiat isarbolidu, ma imbetzes de abèrrere sas lavras si las aiat serradas in dentes, comente chi esseret timende de nche li fuire carchi paràula. +Mancari cussu atacu esseret istadu lestru che raju, su pitzocheddu aiat àpidu galu su tempus de ghetare una boghe forte. +Cussu disgratziadu fiat istadu giai ispintu a s’ispiàgia e inghiriadu dae piratas chi aiant giai incumentzadu a lu tratare male e a nche li istratzare dae subra sos gallones de caporale. +Tue puru Patan benis a mi befare? +Bidende·lu totu leadu dae sos pensamentos suos, non si fiat atrividu a lu porrogare subra sos progetos pro su benidore. +– Ammania·ti a mi sighire. +Sos fanales chi prima isparghinaiant una lughe ruja, como sunt devènnidos birdes e cussu inditat chi cussos navios ant mudadu sa rota. +Pro un’àteru cuartu de ora sos duos navios aiant sighidu sa cursa issoro, posca a chimbighentos metros su cannonegiamentu fiat torradu a cumentzare cun fùria prus manna. +A pustis de unu momentu si fiat intesu a largu unu corfu de fusile e una boghe chi aboghinaiat:. +Acùrtzia – aiat rispostu Sàndokan. +S’iscura Mòmpracem! +Dae·ti pees lestros, Sàndokan! +Ite b’at, Yanez? +E ite est faghende su rajah Brooke, s’Isperdidore de sos piratas? +– Benide a isbarcare! +Pro ite amigu meu? +A nois duos duncas o Tigre de sa Malèsia – aiat aboghinadu su lord, boghende s’isciàbula e tanchende sa ghenna. +Toh! +E amus a vengare sos cumpàngios nostros mortos gherrende in sas ispiàgias de custa terra odiada. +In su delìriu suo li pariat de intèndere indedda s’apeddare de canes, boghes de òmines, ùrulos de feras. +– aiat naradu Yanez. +Coràgiu, tronos de Deus! +Ca sos piratas mi nch’ant secuestradu sos duos praho chi mi nche fiant giughende a inoghe. +Ah! +L’acumpangiaiant Paranoa e àteros bator piratas armados finas in dentes. +Sàndokan cun un’ispinta fiat essidu dae sas undas finas a metade de sa carena aboghinende:. +Galu non l’isco, ma mi intendo capassu de totu, de afrontare finas s’iscuadra inglesa intrea si diat chircare de mi serrare sa bia, gasi comente de nche imbiare contra sa villa sos òmines meos pro la conchistare. +Cando su mare s’at a èssere apasigadu as a torrare a inoghe. +Ah! +Eja, cando sas ballas non proent a trechetu. +S’abba dae carchi ora fiat sessada e su bentu puru non muilaiat prus gasi forte in mesu de sos milli àrbores de sa foresta. +Ah! +Finas duas, caru meu. +– Deo creo chi mancu lord Guillonk si la diat intèndere a afrontare cussu fìgiu de s’inferru. +Su malesu si nche fiat intradu a suta de su viale, iserghende·si in s’umbra iscura de sos fundos. +Sighi. +Su pirata s’astringhiat a petus sa bella fuidora e l’assutaiat sas làgrimas chi lughiant in sas pibiristas suas. +ma in sas in sas ispiàgias de sas Romades, ue so isbarcadu dies faghet. +S’òmine in pessu arribbadu aiat trinta tres o trinta bator annos, est a nàrrere chi fiat unu pagu prus antzianu de su cumpàngiu. +In printzìpiu s’oro e a pustis sas armas aiant partzidu su reame nou. +De acordu semus? +Ite mi cussìgias de fàghere? +L’isco, m’istimant tropu custos prodes. +Cussu iscurigore aiat cajonadu un’impressione mala a ispricare in s’ànimu de Sàndokan. +meda e forsis in cussu momentu non rimpranghiat a Làbuan, e forsis pro un’iscuta si nch’aiat finas ismentigadu a Marianna. +Semus in trinta ses e podimus bardiare totu sa cresura e suprire a su primu sinniale. +Cumandade: nois semus prontos a dare totu su sàmbene nostru pro issa! +Nono! +Apo a torrare a ue ses tue, non timas gosu meu. +– Chircamus·lu o amus a pèrdere sas milli isterlinas chi lord James Guillonk nos at promìtidu. +Sa Tigre de sa Malèsia si fiat acurtziadu a Yanez narende·li:. +– aiat preguntadu isse. +– Ismentigada ti nche l’as sa Tigre de sa Malèsia? +In duos amus a àere prus coràgiu. +Pro cale resone? +Ah! +oh! +Diat pàrrere chi ti chèscias ca sos inglesos ti òdiant meda. +Depiat medire a su mancu unu metro e mesu de longària, duncas depiat èssere una de sas prus mannas de sa famìlia. +– aiat preguntadu su sergente, ispantadu e dudosu. +Su cumandante suo depet àere bidu su canotu nostru. +Posca abbaidende a Sàndokan cun unu tzertu afuscu, l’aiat preguntadu dui-dui:. +In cuddane, suta s’umbra de una magnòlia de Tzina, binche-binche de frores cun su nuscu forte, sètzida in unu truncu bortuladu de un’arenga, bi fiat sa giòvana lady. +Si fiat intesu unu corpus istrampende a terra pesante, mentres sos àteros torraiant a artziare in presse s’iscala, aboghinende:. +In sa beste de cussu sipai. +f. +f. +Cherides chi mi fatza re pro bos dare unu tronu? +Sa tramuda fiat istada fata deretu e s’echipàgiu, forte de setanta òmines, si fiat remunidu a inghìriu de Sàndokan chi mustraiat de chèrrere faeddare. +Aiat incurbadu sa conca e si fiat intesu un’ispètzie de sucutu, ma posca pesende. +Lassa·mi pasare istanote e cras nois amus a cumentzare a contivigiare. +In pessu iscurigadu, sos duos navios aiant tertzaroladu sas bete belas issoro pro s’amparare dae sas frusiadas de bentu repentinas, e si fiant acurtziados s’unu a s’àteru pro non si pèrdere de vista e èssere prontos a si sucùrrere a pare. +Ah! +Non nego chi su momentu siat istadu terrìbile – aiat rispostu Sàndokan. +E comente como l’amo deo! +Oh! +Posca aiat mutidu a Giro-Batol e mustrende·lu a sas grefas chi abarraiant pro amparu de s’ìsula, aiat naradu:. +Oh! +Isetamus s’iscuru e a pustis amus a andare a chertorare a fùrriu. +A ue andamus Sàndokan? +– Su chelu s’est imbeladu de nues, duncas est inùtile a isetare chi sa luna intrinet. +invariàbile, boghe malesa isparghinada forsis pro mèdiu de su portoghesu. +Arratza de disacatu pro nois! +Eja, nos amus a torrare a bìdere prus a tardu. +Aiat allutu una sigareta, e si fiat istèrridu in mesu de s’erba chi fiat belle assuta ca fiat amparada dae sas fògias largas de s’àrbore, tanchende sos ogros. +L’aiat abbaidadu cun trancuillidade, ma cun duos ogros chi bogaiant lugores istranos,. +Bidende a Yanez però si fiat firmadu, narende:. +Ma…. +– aiat preguntadu Sàndokan. +Bisòngiat chi deo sia lìberu pro torrare sa Tigre de sa Malèsia. +Ant a sighire sas chircas issoro in su parcu, posca s’ant a acunnortare chi nois inoghe non bi semus prus. +– Apo dèpidu traballadu e non pagu pro nche la leare a sos indìgenos e la fia chistende pro mi bestire sàmbene in mare. +Arribbadu in cùcuru de su bete rocarju, Sàndokan si fiat arressadu in su màrghine e sa mirada sua si fiat ispinta indedda, indedda cara a est, in sa filada de Làbuan. +– Andamus deretu. +– Aprofetade de s’ocasione bona pro. +A sa prima iscàrriga nch’apo a iscùdere a mesu de sas rodas de su naviu inimigu una granada tale chi l’at a firmare pro semper. +Sos presoneris. +Ma si diat corfire una balla? +Chircamus un’amparu, Sàndokan. +– Mantenimus·nos prontos a totu, finas a nos nche ghetare a subra de cussos infadosos. +Narade·mi, ue est Sàndokan? +In s’atretzadura navale, cadaunu de sos cavos fissos (manovras dormidas) de cànnau o, a s’ispissu, de atzàrgiu, chi serbint de rinfortzu a sos àrbores verticales de sas naves a bela. +Aiat bogadu su rellògiu e aiat abbaidadu. +Diat tocare de lu cassare, ma… ah! +E ite ant a nàrrere sos tigrotos tuos a una proposta sìmile? +Corfiant de punta e de atza, rodiaiant sos fusiles impreende·los che matzocos, torraiant in palas e avantzaiant, ma non tzediant. +Pro Deus! +Timo chi bi chèrgiat tropu tempus. +– Amus cassadu totu sa note e non nde podimus prus. +Unu destinu chi at a èssere fatale a s’isteddu de Mòmpracem, beru est Sàndokan? +Marianna! +So timende una disaura e forsis non mi so faddende. +Cussa noa, chi tzertu non s’isetaiat, l’aiat ispantadu. +– l’aiat preguntadu. +Ah… capitanu meu! +Tando tue no ischis chi sunt mortos totus in sas costas de s’ìsula malaita, ismatzados dae su ferru de sos inglesos, chi deo so rutu fertu a manera grave in su ponte de unu incrociadore e chi sos navios meos pasant in fundu de su mare de sa Malèsia? +Sa cosa no at andare totu lìsia, ma cussu malincrinidu de frade meu s’at a cojuare cun sa pitzinna cun sos pilos de oro. +nave chi s’agatat a dereta de chie abbàidat a prora. +A sas armas! +E sa pitzoca bianca? +No ant a intèndere prus faeddende de mene, ca deo no apo a torrare mai prus in custos mares. +Gràtzias, Pisangu. +Mègius gasi, milord. +Faedda, faedda Marianna chi s’afetu meu pro tene mi nche ammàchiat e mi bestit una fortza gasi manna de pòdere conchistare a sa sola custa villa! +Cun unu corfu de tzimitarra l’aiat aterradu, posca andende·nche·li a subra l’aiat fichidu su kriss in coro, ma belle in su matessi tempus istrampaiat in su ponte de su naviu, corfidu a conca cun sa màniga de s’istrale…. +Amus bisitadu totu su parcu sena agatare sas tratas issoro. +Fiat in punna de essire dae sa tupa pro chircare de nche sejare su fuidore, cando in su màrghine de su padente fiat cumpartu unu cadderi. +Tando semus futidos. +Su lord l’aiat abbaidadu a sa muda comente chi esseret istadu corfidu dae cussu ragionamentu, posca aiat naradu, comente faeddende intre su coro suo:. +Pro tene mi dia intèndere capassu de illebiare su mundu e de nche lu frundire peri sos giassos de su chelu. +Aiat intesu agarrende·lu una brama gasi ferotze de nche distrùere totu, de nche bortulare totu. +Est a beru, capitanu. +– l’aiat naradu Sàndokan cun una boghe chi ghetaiat pore. +– aiat naradu, doghende·si dae sa punta de su kriss. +Est belle che fatu – aiat rispostu su portoghesu, chi si nche fiat isèrghidu suta su ponte. +Ajò a bìdere. +Andat bene: ispogia·ti e non mi istorbes, si cheres chi nos lassemus che amigos bonos. +In sos padentes – aiat rispostu su sordadu. +Ti cussìgio de lu lassare colare sena l’istorbare – aiat naradu Yanez. +– Amus a sinnalare a su praho sa rota giusta. +Boghes de arrennegu si fiant intesas deretu, acumpangiadas dae paritzas iscàrrigas de fusile. +Rema·mus cun fortza, Yanez – aiat naradu Sàndokan agarrende su remu. +Su sàmbene fiat ischintiddadu deretu e curriat in mesu de su pilu gutiende a su riigheddu. +Est a beru, Yanez – aiat rispostu Sàndokan suspirende. +, dae s’ispagnolu escota, chi benit dae su germànicu set. +– Ite sunt faghende sos inglesos in Làbuan? +S’urang-outan non nde podiat prus dae s’arrennegu. +Cuia est? +Torraiat s’òmine ferotze, isfidigadu, crudele, cun su coro malu a bìnchere dae cada passione. +– Arratza de cumpàngios fideles – aiat naradu Sàndokan. +Paranoa a Maratua. +As a bìdere, Sàndokan, comente amus a collionare su lord! +In custos cavos si podent ispinnigare unas cantas belas annantas, triangulares, chi leant su matessi nùmene de sa manovra. +No at a àere su tempus. +Aiat coladu sos pòddighes serente sa tastiera, boghende sonos lestros-lestros e chi aiant carchi cosa de istranu, de agreste e chi a pustis aiat abrandadu, finas a cando non si nche fiant mortos in mesu a sos tùrgalos de sos lampos e a sos frùschios de su bentu. +Dae cara, mantene sos ogros bene abertos. +Tue l’ischis chi nos timent. +Fiat artziadu a sa costana popiera e si fiat sètzidu a bratzos cunsertos e sa mirada fissa a s’incrociadore. +Non disdignant sos serpentes, non sas bèstias pudèssidas, sos bermes cun bagna e mancu su sorde de sas termites, pro sas cales antzis faghent machines beros e pròpios. +– Comente bides apo cumpridu sa missione mea comente un’inglesu beru, antzis che parente beru de cussu malincrinidu de baroneto. +Tzertu. +– Paranoa, faghe imbarcare àteros baranta òmines in su praho nostru. +E si cussos òmines diant bènnere a s’acòstiu? +Sàndokan s’aiat fatu dare unu lughìngiu chi Paranoa aiat giai allutu e si fiat incurbadu subra su petzu, carculende cun sa mirada sa distàntzia. +– aiat naradu sa Tigre de sa Malèsia. +Pariat chi totu sa bidda esseret iscopiende e sa terra si fiat trèmida finas a mare. +Mi intendo gasi forte de isfidare finas sos furores de sa natura. +Segnores – aiat naradu Lord James. +Unu sordadu…. +Ti creo, balorosu campione meu, e puru deo so timende. +Su presoneri no aiat pòdidu tratènnere una boghe de dolore. +– si fiat intesu su lord aboghinende. +Sas duas flotas si diant pòdere pònnere paris pro dare a Mòmpracem su corfu mortale. +– Cussos duos puntos lughentes puru ant viradu. +Ma tue, Sàndokan? +– Si l’apo mortu, Deus m’at a perdonare. +Chèrgio andare a bìdere ue sunt sos sordados. +Cumpresu bene m’as? +– Ammiro sa cautela tua. +Su coro li tocheddaiat a manera chi pariat nche l’esseret chèrfidu butare dae su petus; su sàmbene li curriat cun fùria in sas benas e sos mermos proaiant trèmidas istranas. +E in prus su lord, bidende·si arregradu, si diat pòdere arrennegare e iscarrigare sas pistolas suas contra sa pitzinna. +Totu in unu però fiat torradu in segus, mandende una boghe afogada, chi fiat partu un’ùrulu indedda. +Fèmina malaita! +Ajò a bìdere. +f. +Cuss’òmine chi mai aiat connotu sa timòria, in cussu momentu l’aiat proada. +Sa giovanedda si fiat arressada. +Barry! +– Custos inglesos benint a m’assalire inoghe puru? +Sos ogros suos bogaiant lampos e sos lineamentos suos non fiat prus mudados dae cussu dolore iscurigosu. +Amore e delìriu. +– Cussos balorosos no ant a torrare a bida mai prus. +Su portoghesu fiat artziadu tando bestidu de ufitziale de su sultanu de Varauni cun una casaca birde, cartzones largos e unu bete turbante in conca. +Semper gosi! +Aiat curtu pro tempus meda, semper aboghinende e minetzende. +Su sordadu fiat abarradu dudosu, ma bidende su pirata acurtziende torra su kriss, aiat torradu a cumentzare:. +Ajò, tigrotos, non nos nche depimus fàghere sighire dae sos binchidores. +– Chi nos nch’apat giai bidu? +ogros suos lampizaiant, sas mentes fines li tocheddaiant a manera furiosa e sas lavras suas si iscantzaiant, mustrende sas dentes. +Deo però non bos do sos mèdios pro nch’agabbare sa bida bostra! +Traessu sas forestas. +Est a beru, capitanu – aiat rispostu su malesu. +– aboghinaiant totus atrumende·si in dae in antis de sa giovanedda. +Fiant pro torrare a sa serra, cando Sàndokan si fiat firmadu narende:. +Aiat collidu totu s’energia sua e totu sas fortzas suas, aiat giradu sas palas a sa costera, chi non depiat èssere indedda meda e si nche fiat intradu torra a sa foresta, aberende·si su passu in mesu de sas tupas cun milli cautelas, brinchende truncos de àrbores rutos pro betzesa o ghetados da su raju, e pilighende·si a sos fundos, cando s’agataiat in antis una cresura de fundos gasi carca chi impediat su passu finas a una muninca. +Cheres afilare aterue? +Podet àere retzidu s’òrdine de ochìere a Marianna pro non la lassare rùere in manos nostras. +Sa corveta fiat benende dae nord-ovest, creo duncas chi at a èssere in cussa afilada chi amus a pòdere agatare a Yanez. +Chi si siat ordende carchi traitoria contra de mene? +Gràtzias su matessi de sa punna tua. +E bois a ue fiais andende, cando seis istadu assalidu? +Pro fàghere ite? +Bos giuro chi apo àpidu s’òrdine – aiat naradu a pustis. +Si cumprat su destinu meu. +Yanez su portoghesu, mancari l’aeret connotu dae meda, non l’ischiat intzertare. +Non bi nd’at prus in custos tretos. +f. +Su dutore los aiat esaminados, ma cussu bravu òmine no aiat pòdidu fàghere àteru si no averiguare sa morte de sos duos presoneris. +Cun una paràula bostra, treghentos òmines prus ferotzes de sa tigres, chi non timent nen prumu, ne atzàrgiu, s’ant a pesare e ant a invàdere sos istados de su Bòrneo pro bos dare unu tronu. +Non l’isco Yanez – aiat naradu Sàndokan, boghende unu suspiru profundu. +Pro Deus! +Chi s’atrivant a pesare unu pòddighe contra Mòmpracem mea! +– M’istat a coro a lu cuare a sos ogros de sos inglesos. +Agarrados a sos rotang, a sos calamus e a sos sarmentos de sos piper sos duos piratas si fiant postos a iscalare sa muràllia de fundos cun un’agilidade de fàghere imbìdia a sas munincas. +Semus sarvos, Tigre – aiat naradu su malesu, chi paraiat ammachiende·si pro sa cuntentesa. +Bois faghide s’inghìriu de su padente e lassade a mie s’incuru de bubutare sas tupas. +Bucaportu s. +Mantene pronta sa carabina e non timas. +Est unu sonnu chi assimìgiat a manera pretzisa a sa morte e chi collionat su dutore prus espertu. +In printzìpiu no aiat bidu nudda, intendiat però sa parafua chi s’acurtziaiat in presse. +Sos prus giòvanos pregaiant, sos prus betzos pranghiant. +, dae su frantzesu avant-garde. +«trave». +Ohe! +Su pirata chi, cosa ispantosa, si fiat cummòvidu meda, si fiat sètzidu in su carru de unu cannone leende·si sa conca cun sas manos, comente chi aeret chèrfidu afogare sos pensamentos chi li pilisaiant su cherbeddu. +– aiat aboghinadu Sàndokan, cun unu risu istranu. +Grisella s. +In su Bòrneo b’at legiones de selvàgios prontos a currere suta sas banderas meas. +Issa non l’ischiat, ma si lu bidiat semper in dae antis, e a de note si lu bidiat in bisione, cuss’òmine dae figura gasi fiera, chi aiat sa nobiltade de unu sultanu e chi aiat sa galanteria de unu cavalieri europeu, cuss’òmine cun sos ogros lughentes, cun sos pilos nieddos longos e cussa cara ue si leghiat a lìteras craras unu coràgiu prus che rude e un’energia prus ùnica chi non rara. +Ma nois los amus a vengare, beru est capitanu? +– Sa Tigre de sa Malèsia no at mai tìmidu in dae in antis de sa morte. +Eja, Tigre de sa Malèsia. +Dia dare sa metade de su sàmbene meu pro ti leare cun megus, ma non potzo. +Lu creo, capu – aiat rispostu Sabau. +Armada sa carabina pro no èssere cassadu disarmadu, si nche fiat ghetadu a sa caminera cun tanta lestresa chi su portoghesu non resessiat a li pònnere fatu. +Ca Mòmpracem at a pèrdere a pustis sos capos suos – aiat naradu sa Tigre de sa Malèsia cun unu suspiru. +Calicunu de cussos canes de Mòmpracem ais bidu? +Sos òmines nostros sunt marineris balentes – aiat rispostu Sàndokan. +No isco, dae su primu momentu chi mi seis cumparta, deo no apo àpidu prus bene in custa terra, sa conca mea s’est pèrdida, bos apo semper inoghe, fissa in su pensamentu meu, die e note. +Su cavalligeri aiat torradu s’isciàbula a s’istuzu, fiat sètzidu torra a caddu, ponende·si in antis su muschete e aiat saludadu su sergente, narende·li:. +Unu lampu de arrennegu fiat lampadu in sos ogros de Sàndokan intendende cussu nùmene. +Imbiare unu de sos òmines nostros a su chiosco tzinesu o a sa serra e isetare in cue sos òrdines meos. +Amus giai chertoradu sos tupales. +Binti òmines, sos prus robustos, fiant torrados a falare pro manovrare sos remos, ma sos àteros si fiant atrumados in palas de sos amparos cun sas manos astrintas a sas carabinas e sas dentes astrintas a sos istillos chi lughiant in sas lavras tremende·si pro s’arrennegu. +Isse oramai aiat fatu su càrrigu. +Nois amus a andare indedda dae custas ìsulas, nch’amus a interrare su passadu meu orrorosu e no amus a intèndere mai prus faeddende nen de sos piratas meos, nen de Mòmpracem mea agreste. +Ma custa borta non nos nch’at a fuire. +– Est chi su nùmene bostru no est nou pro mene. +E a chie non diat fàghere a tìmere? +– Mi lu narat su coro! +Pro cantu s’esseret allonghiadu e aeret abbaidadu suta e subra sas bete fògias, non resessiat a nche lu bìdere in logu perunu. +Passu-passu chi si nche istesiaiant, sa màrcia diveniat semper prus difìtzile. +– Isse! +Mi lu so timende timo, capitanu meu – aiat rispostu su malesu. +Sabau – aiat mutidu a pustis Sàndokan. +Aiat abbaidadu dae sos bidros de una bentana e aiat bidu un’òmine sètzidu in una mesa, cun sa conca mantesa. +A sa muda; cadaunu a su postu suo! +E deo depo isetare fintzas a cras? +una fatalidade trista pesaiat subra sas ùrtimas tigres de Mòmpracem! +Sos piratas fiant curtos suta su ponte ponende manu a sos remos, mentres sos artillieris puntaiant sos cannones e sas ispingardas. +Indedda, in mesu de sa foresta carca, si fiat intesu unu segundu bàulu. +Nche cheres tragare cuss’incrociadore finas a Mòmpracem pro l’acostiare a pustis? +Eja – aiat rispostu sa Tigre. +Aiat fatu galu tres o bator passos mantenende·si incurbadu a terra, pro non si fàghere iscobèrrere dae carchi sordadu chi si podiat agatare cuadu in cue a fùrriu, posca si fiat torra firmadu. +A pustis de un’iscuta si nche fiat ghetadu che fera peri su parcu, rugrende trainos, fossos e sa cresura, comente chi esseret timende, o esseret chirchende de fuire dae carchi cosa. +Pòvera pitzinna! +Cantas cautelas! +Cantu t’amo, creadura divina! +Ando deretu. +Deo so benende a inoghe pro òrdine de su baroneto William Rosenthal e so andende a sa de su lord. +Ti nch’apo a giùghere a unu logu seguru. +Arribadu su momentu de salpare sas àncoras, Sàndokan si fiat bidu ponende·si sas manos in coro comente chi in petus si l’esseret truncada carchi cosa. +Sa serra fiat galu totu a s’iscuru, però traessu sos bidros aiat bidu unas cantas àcias lughende in mesu a sos tupales de sos bananos chi creschiant in s’arborada. +Iseta·mi inoghe, Yanez. +E puru so isentu. +E fiat abarradu in cue a mirare s’ìsula agreste sua, su baluardu de sa potèntzia sua, de sa grandesa sua in cussu mare chi cun resone mutiat suo. +E tzertu, Yanez. +– Pro Deus! +Istanote. +Sa cara sua, pagu prima cummòvida, aiat leadu un’àtera espressione: sos. +Bidende lu ses, Marianna? +Sos inglesos ant cajones fortes pro m’assalire: cherent vengare sos òmines chi nois amus mortu suta sos padentes de Làbuan e mi nche cherent leare custa giovanedda. +Cando l’as lassada sa foghe de su riigheddu? +Su giovaneddu nd’aiat àpidu fintzas gana, ma imbavagliadu comente s’agataiat e in prus minetzadu dae sos kriss de Sàndokan e de Yanez non lu podiat pròpiu faghere. +E Sangan, su leone de sas Romades? +Ma macu ses! +In cue, in mesu a s’ispuma ìnnida, nch’aiat bidu un’ispètzie de marteddu gigantescu essende totu in unu dae s’abba. +E s’ìsula nostra, a pustis de totu sa pompa sua, at a dèpere abarrare deserta comente fiat prima chi èsseres arribbadu tue? +Tzitu, in màrcia o su cavalligeri nos at a pònnere fatu. +Isse ischit chi deo so capassu de totu e depet àere atrumadu in su parcu suo sordados e marineris. +Galu nono – aiat rispostu su pirata. +E mi lu preguntas tue, Yanez? +Una fèmina falaiat lestra. +– Est isetende chi nois torremus a essire in mare pro nos nch’ispèrdere, ma si creet chi deo nch’iscuda sos òmines meos a s’acòstiu s’isbàlliat. +Beni a sa cabina mea – aiat naradu Yanez. +– Eja, fia imbriagu e m’intendia felitze, ma como su fogu torrat a s’allùghere in su coro meu; chi non resessa a nche l’istudare mai prus? +Ma cantas tratas at lassadu cussu malincrinidu? +Dae cando in cando si nche pesaiat pro abbaidare chirchende de distìnghere ite fiat capitende in sa palatzina de su lord o de iscobèrrere sa giovanedda. +Deo torro a artziare a su ponte a cumandare. +Diat bisongiare però a nos buscare recatu. +Deo non bi los timo, creadura mea. +Popa s. +– aiat esclamadu, cun boghe tzichirriosa. +Isse ischit chi nos at tentu – aiat murmutadu su pirata ispantosu. +Su capitanu galu biu est? +Sàndokan, semper imbèrghidu in sos pensamentos suos dolorosos, non si fiat sapidu de nudda. +Agiudu! +S’iscialupa nche fiat istada torra pesada. +– aiant aboghinadu sos piratas ghetende·si a subra de sos cannones. +– Tue forsis ses in perìgulos mannos. +Ant a mòrrere unu pore de leones, ca tue ses forte e tremendu, ma at a mòrrere sa Tigre puru! +Fiat unu pitzocu de bintighimbe o bintoto annos, grassu, bassoteddu, brundu, in colore de rosa e impurpidu. +aiat giuradu de abarrare. +At a bastare una paràula bostra pro lu cumbìnchere. +bois non podides tìmere sos leopardos de Inghilterra. +Borneo e Varauni – aiat rispostu Yanez. +Mi nche so ischidadu in su pinnetu de un’indìgenu. +Su portoghesu aiat fatu apellu a totu s’atza sua pro afrontare s’òmine perigulosu e aiat postu fatu a su cumandante istorchende sa calma e su rigore de sa ratza anglosàssone. +Su bentu a pagu a pagu est aumentende e at a pònnere a cùrrere su praho. +E tando tigrotos, agarrade sas armas e essimus a mare. +Cheres chi chirchemus de fuire a carchi àtera ala? +– aiat preguntadu. +A unu praho de su sultanu l’aiant postu fogu e fiat istadu fatu sartiare in àera, in s’ìnteri chi fiat chirchende, cun unu isbirgu insolente, de aprodare in pees de sa bete roca. +ite est s’idea tando? +Su pirata non si fiat faddidu. +O mi so faddende meda o est isse! +In cussu aposentu arredadu a manera gasi istramba, un’òmine est sètzidu in una poltrona tzòpiga-tzòpiga: est artu, istrìgile, cun sa musculadura poderosa, sos liniamentos enèrgicos, mascros, fieros e de una bellesa istrana. +Su sordadu, narende cussas cosas, ispuntorgiaiat su caddu suo, faghende·lu impennare e annigrare de dolore. +Su pòveru diàulu si fiat bidu pèrdidu. +– Nos podent intèndere. +Mi l’apo pensadu. +Arribadu a mesu de sas pasturas aiat illestridu su passu e si nche fiat intradu a sa serra ue su portoghesu l’isetaiat totu pigadu dae milli pistighìngios. +picco, dae una raighina onomatopèica *pikk- «punta». +– aiat esclamadu cun totu su coro su pirata, torrende in sensos. +– aiat preguntadu Sàndokan. +Cun tegus diat torrare a lùghere, gasi meda de nche cuare totu sas àteras ìsulas e diat fàghere galu trèmere sos fìgios de cussos òmines chi nch’ant ispèrdidu sa famìlia tua e su pòpulu tuo. +Fiat cun sas bete belas suas paradas e s’intendiat s’abba bubulighende in antis de sa prora. +– aiat repìtidu Marianna. +Auff! +Sos piratas minimados petzi a setanta, su bonu fertos ma galu assidrigados de sàmbene, galu prontos a torrare a cumentzare sa cumbata, galu bramosos de vindita, si fiant ritirados ghiados dae sos capos balorosos, sa Tigre de sa Malèsia e. +Non las times sas undas. +Fusilamus cussu iscimmione e andamus a in antis sighende custu trainu. +Eja, fradigheddu meu. +A pustis de un’iscuta unu caddu, coladu unu tupale, curriat peri sa caminera. +– Una disaura est tocada a sa Tigre e a su cumpàngiu suo. +Faeddade·mi de isse, amigu balorosu, faeddade·mi de Sàndokan meu. +Ma nois non semus galu in Làbuan e diat pòdere capitare carchi cosa prima de arribbare. +– aiat naradu su pirata, torrende·nche in fundu a su coro s’ammentu de Marianna, mentovadu sena lu chèrrere dae su malesu, aiat fatu sos gradinos, artziende in s’iscuru. +Cussos chentu chimbanta òmines, ca gasi pagos fiant a pustis de s’atacu de s’iscuadra e de sa pèrdida de duos echipàgios chi aiant sighidu Sàndokan a Làbuan, e de sos cales no aiat àpidu noa peruna, aiant traballadu che chimbighentos. +Sos inglesos nos podent isetare in su màrghine de sa foresta. +B’est su perìgulu chi si la pighet finas cun nois? +Ah! +Si sunt fatos ochìere a pustis de nch’àere ispèrdidu sos chi los inghiriaiant. +In sa villa de lord Guillonk. +Su portoghesu fiat isarbolidu. +Eja. +Sos tres velieros a pustis de un’iscuta mudaiant sa rota, afilende detzisos a ovest. +Deo! +– aiat aboghinadu un’ùrtima borta Sàndokan, intendende. +Apo pensadu a totu, Sàndokan. +Su capitanu! +Bisòngiat de l’avèrtere chi nois semus inoghe. +– Intramus tando. +Est curiosu meda su sistema impreadu dae sos malesos pro si buscare su fogu sena su bisòngiu. +A duos lìbanos cumpariat a s’intzertu sa costa ue su mare si franghiat cun una fùria chi non si podiat contare. +Nos amus a agatare in s’àteru màrghine de sa foresta. +Su cronòmetru de bordu singiaiat mesudie cando sos tres praho arribaiant a s’intrada de sa caleta. +Est totu prontu – aiat naradu custu. +Mi paret chi siant benende. +Cale? +Lassa chi essa deo. +Nono, capitanu. +– Dae cara però de nàrrere sa veridade ca tue as a abarrare inoghe finas a cando no amus a torrare dae Làbuan. +scialuppa, dae su frantzesu chaloupe, forsis derivadu dae s’olandesu sloep «imbarcatzione». +– aiant preguntadu a una boghe su lord e sa giòvana contessa. +Giro- Batol cumentzaiat a si fortzigare; sos pistighìngios suos aumentaiant de momentu in momentu, tantu prus chi cussu puntu lughente pariat chi esseret afilende deretu cara a sa canoa. +A curtzu de sas Romades. +Est s’amorada de fradile meu William – aiat naradu Yanez riende. +Corveta s. +L’amus a isetare in sa costera. +Aia pòdidu assalire custa domo a s’ispessada e ti nche furare. +A pustis l’àere ammajadu cun sos ogros suos, cun sa boghe sua, cun sa bellesa sua, fiat abarrada issa puru ammajada e binta. +Ajò, malesu – l’aiat naradu. +Podet dare, ma ant a agatare ballas e mitràllias pro deghe de issos. +Si fiat firmadu prantende·si sas ungras in sa carre. +Fiant rutos però ambos e si fiant postos a isgherremiare chirchende de s’afogare, rodulende in mesu de sos mortos e sos fertos. +Ite ses timende? +– No at a èssere inoghe chi nois amus a balangiare sas milli isterlinas promìtidas dae su lord. +Su petzu de Sabau oramai nche fiat ismontadu e sa metade de s’echipàgiu fiat imboladu in su ponte massacradu dae sa mitràllia. +– Unu corfu de cannone! +Fiat coladu in antis de sos sordados sena si firmare e, orizontende·si male comente podiat, si nche fiat intradu a mesu de unu viale chi nche lu depiat giùghere a curtzu a sa serra. +Sa cursa sua fiat istada gasi lestra chi a Sàndokan fiat mancadu su tempus de l’osservare mègius. +Sa cannonera difatis aiat sa prora puntada cara a sa canoa e apretaiat sa cursa pro nche la sighire. +– Willis a l’ischis chi bido sàmbene! +Ochiende mi seis? +– Pro mene ses pranghende? +– aiat preguntadu Yanez. +Chie si podet fidare de sa paràula de un’òmine chi ochiet sa gente comente chi siat bufende una tassighedda de gin o de brandy? +Allughende sos fogos inoghe, su praho at a pòdere imbucare a sa cala sena cùrrere su perìgulu de s’arenare – aiat naradu Yanez. +Sa divisa fiat unu pagu astrinta ma aiat fatu a manera de èssere echipagiadu a manera cumpleta in pagu tempus. +Est impossìbile Yanez, est impossìbile! +Sos duos navios, cun sos cales sa Tigre fiat pro cumentzare s’impresa atrivida, non fiant duos praho beros, chi su prus sunt minores e frunidos de ponte. +In su limbàgiu de sa marina, cheret nàrrere a travigare a manera metòdica cun una o prus naves in unu tretu pretzisu de mare, pro lu compudare, pro vigilare o pro chircare de segare sa rota a fortzas inimigas. +– aiat cumandadu sa Tigre de sa Malèsia. +No importat, milord – aiat rispostu Yanez riende. +Bidende s’àteru praho oramai isperradu e belle afundadu, l’aiat acostiadu, faghende imbarcare a su naviu suo sos iscampados, posca boghende sa tzimitarra aiat aboghinadu:. +– aiat esclamadu, abratzende da giovanedda. +Bah! +– aiat esclamadu sa Tigre currende a nche l’andare a subra. +A bellu, Bob. +E tue crees…. +Su caminu lìberu at a èssere? +Non mi nche l’apo a ismentigare mai, John. +Àtera cosa ses intendende? +Duas làgrimas, duas perlas, fiant caladas dae sos ogros suos. +A sa muda Giro-Batol – aiat naradu Sàndokan cun boghe imperiosa. +In sa marineria bèllica, manovrare pro retzire su bentu dae un’àtera ala a manera de mudare s’andàntzia. +Mira a s’ourang-outan. +A ue sunt andende? +Inoghe non b’est. +Sarva·ti, Sàndokan! +Li falat su sàmbene dae cada ala. +Guai a issu sa die chi l’apo a imbènnere in sa matessi àndala mea! +Finas istèrgios de bèvidas alcòlicas nche fiant istados giutos in coberta, pro nche los isboidare in su ponte de su naviu inimigu e li pònnere fogu. +A pustis de pagos segundos s’àrbore de maistra de s’incrociadore, isparadu a sas fundamentas, nche ruiat a mare paris a totu sos bersallieris de sa cofa e de sas rughitas. +Non s’intendiat peruna frusa de fògias, no essende·bi peruna frina de bentu suta sas bòvedas nieddas de cussos bete vegetales e finas in su ponte de linna non s’intendiat murmutu perunu. +Una fortza mala a poderare mi ispinghet cara a cussas ispiàgias, e una boghe mi murmutat chi deo depo bìdere sa pitzoca cun sos pilos de oro, chi deo depo…. +At a agatare su cuile de sa Tigre malu a bìnchere. +So timende, Sàndokan! +Cussu naviu reselat chi nois semus piratas afilados a Làbuan. +Mortu! +A sa cabina tua! +Ite mi rispondes como t’apo iscopiadu totu? +Est impossìbile, Marianna. +Apo iscobertu una cannonera, fradigheddu meu. +Deo amare! +Non lu bidides afilende cara a sud? +Aiat a primu chircadu de reagire contra cussu tocheddu de coro, chi pro issa fiat nou, comente fiat nou pro Sàndokan, ma de badas. +Abarra a sa muda: so bidende cambas e fògias moende. +Bidende a Yanez avantzende, issa si fiat trèmida colende·si una manu in fronte prus de una borta, comente chi s’esseret ischidende dae unu sonnu e l’aiat abbaidadu cun un’ograda acutza che istillu. +Deo! +Ma cras o pustis, pro andare male, at a mòere carchi incrociadore e l’at a impedire de fuire. +E puru, capitanu, bos leaiant a picu peri sos padentes e sos pranos, abramidos de su sàmbene bostru. +Apo a dare cara a cussos navios, cumandante. +– s’aiat preguntadu Sàndokan, ispantadu. +Naradu custu si nche fiat pesadu e aiat tambadu sas pinnas de s’istufa in tretos meda. +Eja, nche l’apo a ispèrdere cussu malaitu, l’apo a pònnere fogu! +– aiat aboghinadu Sàndokan, chi oramai non si ingannaiat prus subra s’èsitu de cussa batalla tremenda. +Aiat abbaidadu a inghìriu pro èssere seguru chi nemos l’aeret postu fatu, posca si fiat acurtziadu a sa serra tambende sa ghenna. +Eja, l’as a àere ca sa Tigre at a sanare… at a torrare a Mòmpracem… at a armare sos praho suos… at a bènnere a inoghe a nch’ispèrdere totus sos leopardos… totus finas a s’ùrtimu! +S’isvàriu si fiat apoderadu de cussos òmines e totus non pediant àteru si non de artziare a su ponte de cussu vascellu ispantosu e, si non de bìnchere, a su mancu de mòrrere in su campu de s’inimigu. +B’ant a chèrrere a su mancu bator oras prima de nche arribare a sas ùrtimas tupas. +Sos inglesos l’ant faturadu. +Sàndokan, imbetzes de rispòndere, aiat leadu a Marianna e nche l’aiat giuta in antis a sas grefas:. +– aiat aboghinadu Yanez currende cara a su pirata, chi fiat puntende. +Tue mi nche cheres furare sa «Perla», lu lego in sos ogros tuos, ma deo ti l’apo a impedire, apo a bènnere a ti nche ispèrdere sa domo, cussa de su lord, nch’apo a ispèrdere a Làbuan, apo a fàghere cùrrere sàmbene in totue e bos nche apo a ispèrdere totus… totus… Ah! +Su portoghesu aiat abertu un’ampulla de gin e l’aiat porrida a Sàndokan chi nch’aiat isboidadu, unu in fatu de s’àteru, paritzas tassas. +Segnore, cherides pònnere in duda sas paràulas meas? +Firma·ti Yanez – aiat murmutadu. +Sunt atrividos meda, ant una bete passione pro petza umana e cando s’abìgiant de sa presèntzia de unu nadadore no istant dui- dui assalende·lu e trunchende·lu in duos. +Làbuan, a mannària de sa cale snon nche colat sos chentu sèighi chilòmetros cuadrados, in cussos tempos non fiat s’istatzione navale importante chi est oe in die. +– aiat preguntadu cun boghe rude e befulana. +Oramai in Làbuan sunt bastante fortes pro tentare sa batalla, Sàndokan. +Non b’aia pensadu! +E t’at a saludare cun una grangiola de granadas. +Sa Tigre aiat paradu su bratzu cara a s’est, posca, cun boghe frita, ue s’intendiat unu bete tremuleu, aiat aboghinadu:. +Nemos, milord. +Su sordadu nch’aiat giai coladu su tupale sena s’èssere abigiadu de nudda. +– L’aia assachiadu e bintu a dispetu de sa mannària sua e de s’echipàgiu suo. +Amus sos istillos pro los ismatzare, Sàndokan. +Sos piratas bidende·la no aiant pòdidu tratènnere una boghe de ammiru in antis a cussa creadura bella meda, chi issos miraiant che divinidade. +Andende a in antis, cun sos ogros abertos, sas origras paradas, punterende cun prudèntzia sas tupas carcas e sos tupales, pro non rùere in carchi impostada, a ora de sas sete de sero fiant arribados a curtzu de su parcu. +Podet dare, Sàndokan. +S’at a cojuare tra pagu cun lady Marianna. +Oh! +Si fiat intesa una boghe de assustu sighida dae duos corfos de fusile. +In unu cugione aiat bidu unu pianoforte, in subra fiant isparghinados pabiros de mùsica; in un’àteru unu cabaddete cun unu cuadru chi figuraiat una marina; in mesu una mesa de mòganu cun in subra unu traballu de ricamu fatu, sena duda, dae sas manos de una fèmina e a curtzu a su letu un’iscanneddu ricu cun intàrsios de èbanu e de avòriu, subra su cale Sàndokan aiat bidu, cun praghere mannu, su kriss suo fidele e a curtzu unu libru mesu abertu, cun unu frore sicu in mesu de sas pàginas. +E tando? +Intendo chi pro cussa fèmina deo mi dia fàghere inglesu, chi pro issa mi dia bèndere iscrau, chi dia abbandonare pro semper sa bida burrascosa de ventureri, chi dia maleìghere sos tigrotos meos e custu mare chi deo dòmino e chi. +Sunt tres sos navios avantzende. +– aiat preguntadu isse. +Chi siant andende a chertorare a fùrriu? +Istesiade su naviu – aiat naradu unu sordadu. +Tue non depes abbandonare custa caminera. +– Sa pitzinna cun sos pilos de oro at a cajonare malasorte a sas tigres de Mòmpracem. +Hum! +Ajò, lestros, isparghinade·bos e aberide bene sos ogros. +– Permitide·mi como una paràula, milord. +Chi siat custa s’àndala chi nche giughet a Vitòria? +Sa duda sua fiat durada petzi un’iscuta. +E como a mie! +Sa burrasca non lis depet àere permìtidu de torrare cara a sud – aiat naradu Yanez a Sàndokan. +Nono, est galu bia. +Sàndokan fiat arribbadu a sa caminera e si fiat inghenugradu imbarende s’origra a su terrinu. +– Nois amus fatu su possìbile pro acostiare s’iscuadra chi nos at assalidu, ma non bi semus resèssidos. +Oh! +Sos ascusòrgios meos, sos vascellos meos, s’ìsula mea pro li pòdere nàrrere chi sa Tigre de sa Malèsia est galu bia e chi l’at a ammentare pro semper! +– aiat tronadu. +– Inoghe b’est sa morte. +Ant a isetare prima de si las balangiare – aiat rispostu Sàndokan. +A pustis fiat retumbadu un’isparu. +Bos l’at giai naradu su lord? +Marianna! +Sos capos prus betzos de sa pirateria pranghiant pro sa cuntentesa, bidende·lu biu, mentres l’aiant crèdidu mortu in sas costeras de s’ìsula malaita. +Unu ritardu de pagos momentos podiat devènnere mortale e cumpromìtere sa fua cara a sas costas otzidentales. +Ti giogas una carta metzana, Yanez. +Eja, Tigre de sa Malèsia. +Arratza de gelosia tremenda s’inchendiat in su coro de su pirata ispantosu! +Sàndokan los aiat firmados cun unu tzinnu, abbaidende su rellògiu chi giughiat in sa chintòrgia. +Non timas, pitzinna mea. +Sa boghe fiat istada afogada dae unu corfu de mare orrorosu sighidu a su primu. +L’apo a ochìere a balla sola e apo a ofèrrere sa pedde a lady Marianna – aiat naradu s’ufitziale. +Non mi paret chi siat su momentu de brullare. +– aiat preguntadu sa giovanedda, riende. +Passèntzia pro como, sa die de sa revesa at a arribbare e in presse puru. +Sena lu chèrrere, ma ispintu dae una fortza misteriosa,. +Sàndokan. +Cun tales fortzas no amus àere nudda de tìmere. +– aiat aboghinadu Yanez chi bidiat intrende s’abba traessu sas isperraduras. +Giughide·nche custu segnore a sa de milady – aiat naradu su lord. +Sa Tigre de sa Malèsia, beru est, sergente? +– aiat naradu. +Pèrdida! +Sos cumpatriotas meos, mancari ammirende su balore bostru ispantosu, bos ant semper timidu e non diant bìvere tranchillos si bos diant bìdere indedda dae inoghe. +Yanez e sos piratas l’aiant inghiriadu e l’abbaidaiant cun pistighìngiu, cun cummotzione profunda. +S’incrociadore fiat ancoradu pròpiu in mesu. +Cantas bortas apo chircadu de truncare sa cadena! +Comente traessu una nèula sambenosa, su fertu nch’aiat sejadu a pagu tretu una costa. +Dia iscummìtere duos meses de paga mea contra duos penny chi l’amus a tènnere. +Gràtzias, Tigre de sa Malèsia. +Eja, ti lu promito. +Sos lineamentos suos fiant mudados e pariat chi esseret ruende pro unu corfu fieru. +m. +Ispero de arribbare in tempus pro abbisare a Paranoa. +Pòvera Mòmpracem, ti bido in perìgulu. +– aiat preguntadu Yanez. +– aiat preguntadu Marianna. +Cando, una borta torrados in sensos a pustis de s’ispantu, aiant chèrfidu torrare a cumintzare s’atacu, oramai fiat tropu tardu. +Ite trassa ispantosa! +Ite faghimus, capitanu meu? +Custu fiat unu de cussos vascellos pesantes chi si mutint giuncas, cun sas formas massissas e de pagu assentu, impreados in sos mares de sa Tzina. +– aiat preguntadu Sàndokan chi fiat torradu in coberta. +Aiat bogadu unu suspiru profundu e s’aiat frobbidu sa fronte tiri-tiri de suore. +Fala, Sàndokan! +S’aiat coladu sa fasca supra sa ferta insambentada, pro firmare s’emorragia chi lu podiat ochìere, posca, collende sas fortzas suas, si fiat postu a nadare, chirchende sas ispiàgias de s’ìsula. +Dae cara! +Su pirata si fiat postu a passigiare in su parcu, cun sa cara mudada, totu pigadu dae unu abbolotu furiosu, chi li faghiat trèmere totu sa carena. +At sa parte tunda chi dat a prora. +Tue cheres andare a sa villa? +So inghiriadu dae un’iscuru chi est mègius a no isperrare, pro como. +Sa suspensione de sa bida, comente aiat naradu Sàndokan, depiat durare ses oras, ne unu segundu in prus ne unu segundu in mancu, e gasi difatis depiat èssere, ca. +Tue! +Recatu postu nd’as in intro? +Retirade cussa manu chi apartenet a unu pirata, a unu mortore! +– aiat esclamadu s’òmine ispantosu. +Ah traitore! +Bos at a colligire male. +Ue sunt sos cumpàngios bostros? +Ite b’at capitende, duncas? +E dias chèrrere assalire su drapellu in caminu? +– Dae cara de non l’imbiare traessu sos sicos. +Sàndokan aiat medidu cun s’ograda sa distàntzia, si fiat pesadu in ghenugros, posca cun unu brincu si nche fiat iscutu a subra de sos inimigos. +Bisòngiat chi deo nche fure sa pitzinna prima chi in Vitòria s’iscat chi nois semus inoghe e chi in Mòmpracem b’at pagos òmines. +Bah! +Yanez! +Lord Guillonk, chi at àpidu sa malasorte de curare sa ferta, aiat naradu chi sa Tigre est un’òmine che a nois e chi dae su corpus suo essiat sàmbene che a su nostru. +Pro ite totu custu sàmbene e totu custas vinditas? +Pro Deus! +Fiat inchigiadu che a prima e manteniat sa conca abbassada. +Fiat abarradu a sa muda e fiat faladu cara a s’ispiàgia, ispinghende sa mirada suta s’abba asula de sa cala, posca si fiat firmadu cun sos bratzos parados, inditende a Yanez su logu ue fiat capitadu s’acòstiu tremendu. +Yanez, chi connoschiat sa tostorronia de su cumpàngiu suo, aiat rinuntziadu a unu segundu cumprou e si fiat retiradu in palas de unu de sos duos cannones. +Aiat afiladu cara a sud, mantenende·si a pagu tretu dae sa costa pro chircare prima de totu su riigheddu a ue si nche fiat intradu in s’intzìdida pretzedente. +Su portoghesu aiat ubbididu. +Nche la chèrgio ispèrdere – aiat rispostu Sàndokan cun arrennegu. +Fiat in cue chi Sàndokan aiat agatadu sa giòvana lady, bella prus chi non mai, frisca che rosa, ispantosa in su costùmene asulu suo, chi risaltaiat a manera bia suta sos pilos brundos suos. +Deretu a pustis s’isportellu de ferru beniat abertu e un’ispera de lughe intraiat a intro, chi non fiat bastada però a illuminare s’istufa intrea. +De segure cheriant arregrare sos tres praho prima chi s’esserent pòdidos imbarare a carchi àtera ìsula. +Oh! +Eja – aiat rispostu custu cun unu tràgiu de durcura illacanada. +Eja, tenimus·lu, Sàndokan! +Cumanda sa ritirada o at a èssere tropu tardu. +Deo puru. +De seguru tempus meda, ca cando fiat torradu in sensos, sa giòvana lady non fiat prus in su parcu, fiat intrinadu, s’iscuru fiat caladu e in chelu lughiant mìgias de isteddos. +Ah! +– Dormi segura, pitzinna, chi inoghe non curres perìgulu perunu. +Bah! +Sa resistèntzia de sos inglesos però non depiat durare meda. +– aiat esclamadu isse pesende·li sa tzudda e pesende s’istillu. +No abbandones…. +Nche la dia pòdere furare! +S’inimigu est forte, ma nois semus galu sas tigres de Mòmpracem agreste. +E deo la dia pòdere odiare a custa? +S’amore de sa pitzinna cun sos pilos de oro nche depiat ispèrdere su pirata de Mòmpracem. +Milord! +Si cussa nave diat èssere benende dae Làbuan bi diat àere de tìmere; benende dae indedda amus a pòdere collionare a su cumandante suo. +– Pro Deus! +Una frusiada de bentu l’aiat isparta e a sa lughe lìmpia de sa luna aiat mustradu su colore de sàmbene suo. +Una boghe animalina, ferotze, si fiat pesada dae sos duos echipàgios, a sos cales fiat làdina sa fama de s’inglesu James Brooke, devènnidu rajah de Sarawack, inimigu sena coro de sos piratas, de sos cales unu pore fiat rutu suta sos corfos suos. +Chi a sos àteros navios li siat capitada carchi disgràtzia? +– aiat aboghinadu una boghe. +A bellu, amigu Yanez. +Posca aiat annantu cun su tonu de persone chi cheret espressare s’eternidade:. +Ajò, ispinghimus·nos cara a nord-ovest. +custa villa! +Sàndokan aiat postu sa manu dereta in coro e sa cara sua fiat devènnida prus inchigiada. +– Fia atzochiadu a cuddane cun s’ispera de àere noas e so cuntentu mannu de bos agatare inoghe galu sanu e bonu. +L’aia chistidu pro sas ocasiones desempladas, capitanu meu – aiat naradu su malesu mortificadu. +Si fiat intesa una cannidura surda, posca sa pinna, isfundada dae cussa tambada, aiat tzèdidu. +Cassant a sa maconatzina. +m. +Cando m’as a pòdere bìdere, deo t’apo a fraganare sas rodas e t’apo a firmare de su totu. +Eja, Sabau. +Paranoa e Sàndokan nche fiant andados finas a sas ùrtimas iscollieras e aiant miradu cun contivìgiu s’orizonte nieddu. +Aiat paradu s’origra, no aiat intesu perunu istripitu. +Sas tigres chi deo fia giughende a Làbuan sunt rutas suta sos corfos de sos leopardos cun sa pedde bianca, chentu bortas prus numerosos e chentu bortas prus armados de sos nostros, ma sa partida no est galu tancada. +Si fiat pesadu fieru in sa sedda, s’aiat allorigadu sos mustatzos pro fàghere prus bella figura, s’aiat assentadu su bonete falende·lu milindrosu in s’origra e aiat ispronadu su caddu a parafua non risparmiende sos corfos de isprone de sas fuetadas. +E isperemus chi non bos manchet s’ocasione de èssere prus fortunadu, baroneto William – aiat naradu, girende·si cara a s’ufitziale. +Nch’aiat brincadu s’antarile, e fiat brincadu lèbiu in mesu a sas pasteras e fiat afiladu cara a s’àrbore, ue pagas oras prima fiat sètzida Marianna. +Pro disgràtzia sos òmines de sos praho non fiant in cue pro agiuare a Sàndokan in s’impresa atrivida. +Abbàida! +Forsis istanote. +Non si nde faeddet prus duncas, tastade imbetzes un’àtera tassa de custu whisky deleitosu, posca pesade dae sa mesa chi est intrinadu e sas forestas de s’ìsula non sunt seguras, cando est iscuru. +Sàndokan si fiat pesadu a sa muda in sa camba e, abarrende cuadu in palas de una mola de rotang chi falaiat dae artu, aiat abbaidadu cara a s’àtera ala de su riu, ue s’agataiat s’ourang-outan. +Fiat a puntu malu, assagadadu. +Andamus a in antis. +Cale passione si nch’est atzochiada a su coro de sa Tigre? +Sàndokan aiat mandigadu a sa muda faghende prus pagu onore a su recatu de comente aiat crèidu su bravu malesu, aiat bufadu carchi ingullida posca si fiat istèrridu subra sas fògias friscas, narende:. +Bela de forma trapezoidale o triangulare, armada in s’àrbore printzipale de una nave a bela. +– Apo una lìtera de dare a lady Marianna Guillonk. +Cun una manu si manteniat sa conchighedda, dae sa cale falaiant che abba de oro cussos pilos ispantosos, chi fiant un’ispantu pro totus, e cun s’àtera nch’istratzaiat a manera nerviosa sos frores chi fiant a curtzu suo. +– Apo timidu meda pro tene! +B’apo a resèssere, Sàndokan, bastat chi nois arribemus prima de su lord. +Dade cara chi sa tigre est manna meda e chi at farrancas potentes. +Dormint in sos isprofundos de su mare – aiat rispostu Sàndokan, cun unu suspiru. +, it trinchetto, s’etimologia est dudosa. +Sa bèstia non si fiat galu calmada e, finas in mesu a sos ispàsimos, traighiat sa fùria ferale sua. +Ochimus prima de totu su presoneri – aiat naradu Sàndokan detzisu. +Nde so seguru – aiat rispostu sa Tigre. +In unu lampu sas belas fiant istadas ispinnigadas, sos piratas aiant leadu sos remos e sos tres praho fiant essidos lestros dae sa cala afilende in artu mare. +Nch’aiant sighidu sos òmines issoro chi fiant traballende cun acanimentu mai bidu, pesende terraprenos noos e trintzeas noas, prantende bete palitzadas chi fruniant de. +Pariat chi esserent bortulende in sos fundales. +Su caporale inglesu. +L’ispero – aiat rispostu sa Tigre cun unu suspiru. +Ti lu giuro supra sa memòria de mama mea – aiat rispostu sa giovanedda. +Gràtzia! +Deo, pròpiu deo – aiat rispostu Yanez cun calma perfeta. +– Millas in cue, subra cussu argustu. +– Sa Tigre de sa Malèsia podet truncare sos ferros chi la mantenent presonera. +S’aiat agarradu sa conca cun sas manos e sos ogros suos, allutos dae una frama iscura, abbaidaiant su nudda, forsis indedda meda, chirchende de lèghere in su benidore. +Amus a andare indedda, gasi indedda de no intèndere mai prus faeddende de sas ìsulas nostras chi nos ant bidu creschende, bivende, amende e patende; amus a pèrdere pàtria, amigos, parentes, ma ite nos nde importat? +Sunt fraighende fortalesas – aiat rispostu pàsidu s’europeu. +Tzertu chi nono. +Eja – aiat murmutadu Sàndokan chi s’aiat intesu pesende·li sos pilos in conca. +Galu pagos segundos e su cadderi depiat cumpàrrere a sa bortada de sa caminera. +Si fiat istada un’àtera fèmina, pensende a sa ruina de sa potèntzia nostra, mi nche fia fuidu o nche l’aia torrada a Làbuan… ma intendo chi dia truncare pro semper s’esistèntzia mea, si non la dia bìdere mai prus. +Unu corfu de cannone fiat partidu in cussu momentu dae sa cannonera chi dae duas dies punteraiat s’ìsula e pro una sorte istrana nch’aiat ghetadu sa bandera de sa pirateria, chi bentulaiat in su bastione tzentrale. +L’apo a fàghere e ti promito chi in pessu chi nch’apo bidu cussa pitzoca apo a torrare a inoghe. +Pro totu sos tronos de s’universu! +L’isco sergente. +carena, dae su genovesu carena, chi benit dae su latinu carīna. +Andamus a in antis, chi Làbuan no est indedda. +– aiat esclamadu Juioko. +Moent ambos duos in su matessi tempus contra de nois pro nos isperonare! +As dadu s’apuntamentu in custa cala, beru est? +L’ispero deo puru – aiat naradu Sàndokan. +Si custu caddu malaitu non si fiat arboradu, a cust’ora cussu pirata non fiat istadu prus biu. +In sas naes est su ponte printzipale, pro su prus iscugugiadu, chi andat dae prora a popa. +Pariant seguros de cassare, si non como tando, sos duos piratas atrividos chi aiant fatu s’aconcada de nche barigare sas cresuras de su parcu. +Creides chi nemos nos potzat intèndere? +Bi fiat unu sordadu de sentinella. +Chi nois amus a fuire. +– Lestra, torra a sa cabina tua. +– l’aiat preguntadu. +Giro-Batol fiat istadu su primu a si nche brincare a intro e pesare un’arboreddu a ue aiat adatadu una velighedda de fibras vegetales intritzadas cun contivìgiu. +, it. +Si lu narades bois, bos depo crèere. +Giro-Batol, manovra a manera de non nche la fàghere fuire. +Tentamus, Sàndokan. +– Abbàida: deo pòngio su marranu a su fogu de cussu naviu! +Unu drapellu de sordados chi est lassende sa villa – aiat rispostu su portoghesu chi si nche fiat artziadu a subra de una bete raighina de unu pombo a pagu tretu pro osservare mègius. +Sa ghenna de sa palatzina si fiat aberta e deghe sordados sighidos dae àteros e tantos indìgenos armados de àcia fiant curtos a fora. +Sàndokan tue patis, tue mi cuas sos dolores tuos. +Andet a Sarawack o in Inghilterra, pagu importat. +Cando su capu meu m’at a cumandare de mi fàghere ochìere, apo a èssere prontu a l’ubbidire. +Un’ùrulu chi ghetaiat pore, simigiante unu pagu a su mùilu de unu trau arrennegadu, l’aiat truncadu sa paràula. +Est impossìbile! +Non ti fides, Sàndokan. +A lu cheres? +– So sa Tigre! +Sàndokan fiat faladu a s’oru e, isetadu su lampu, aiat ghetadu una ograda lestra a s’abba de sa cala. +Chi deo mòrgia in una manera o in s’àtera, su resurtadu diat èssere che pare. +Su lord, milady – aiat rispostu Yanez chi si nche fiat mandighende cun sos ogros cussa creadura chi agataiat bella sena mesura, prus de cantu bi l’aiat mentovada Sàndokan. +Non creia chi podiat àere una resèssida gasi bella. +Ohe! +Sas tigres de Mòmpracem ant a gherrare cun coràgiu disisperadu. +– Custa gita mangianile m’at bestidu sa gana a manera ispantosa. +aiat esclamadu su pirata cun borbore apassionadu. +Nono ,calicunu est coladu in s’arborada. +Ammentende·si de sa partida de cassa, in unu paterfìliu nche fiat brincadu dae su letu, aiat coladu in sas pìnnigas de sa chintòrgia su fidele kriss e aiat abertu sa ghenna, narende:. +– aiat esclamadu isse boghende unu suspiru profundu. +Ite bi faghes in custa foresta? +Fiat abarradu un’iscuta faladu a pare, posca aiat chircadu de si nche torrare a pesare, ma totu in unu sas fortzas li fiant bènnidas mancu, unu belu de sàmbene l’aiat imbeladu sos ogros e fiat istrampadu a terra, ghetende un’ùrtima boghe chi si fiat pèrdida in s’iscurigore. +Su lord aiat in pessu tastadu su recatu; su portoghesu imbetzes aiat fatu onore a sos pratos diversos, che òmine chi no ischit si e ue at a pòdere fàghere una segunda chena. +Tando Yanez est galu biu. +Dae sos inglesos, capitanu. +– Mantenide imbetzes sos ogros abertos e sas armas prontas. +Toh! +Eja! +Su praho aiat viradu torrende a currere cara a nord. +Ite dillìriu, ite felitzidade tue ghetaias a su coro meu, in cussos momentos sublimes, o pitzinna mea dileta. +Forsis, Yanez, ma non nos depimus iscunnortare. +Difatis in su matessi momentu duas iscàrrigas mortales fiant mòidas dae ambos chirros de sa caminera, ghetende a terra bator òmines e sete caddos, posca trinta tigrotos de Mòmpracem nche fiant essidos fora dae sos padentes, ghetende boghes chi non si podiant contare e carrighende cun fùria su drapellu. +Su mortàiu prontu est? +Ite fine fea chi at fatu cussu pòveru rivale! +Su tempus de li torrare alenu e aiant abbaidadu a fùrriu. +Bos depo nàrrere però chi lord Guillonk at leadu sos acordos netzessàrios pro si ritirare in Vitòria, suta s’amparu de sos incrociadores e de sas fortalesas. +Eja e paret chi nche siat agabbada pro semper pro cussu malincrinidu, ca no at prus iscampu. +– aiat preguntadu Yanez a Sàndokan. +No est istadu difìtzile a lu tènnere, ma cando cheria abbandonare sa foghe de su riigheddu, mi so abigiadu chi s’essida fiat tancada dae una cannonera. +Ajò, isterrimus·nos in palas de custos vasos e chircamus de pasare. +– Ue nche las ant collidas fortzas gasi mannas cussos canes de inglesos? +Non galu. +Nono tigrotos, sos eroes chi sunt rutos gherrende in sas ispiàgias de s’ìsula malaita no ant a abarrare sena vengados. +Ite est su male chi patis, Yanez? +Ma si faeddo deo, tziu meu, chi est semper artis-artis, at a tìmere carchi traitoria e no at a abbandonare sa villa. +Cun unu corfu de fusile? +Isco chi su lord at bete canes e cussas bestias dannadas diant pòdere arribare dae palas. +in sos pranos fiat istadu fraigadu petzi carchi masone, a lascu. +A sa bortada de una caminera si fiat addobiadu cun lady Marianna chi pariat chi l’esseret chirchende. +In cussu momentu unu lampu aiat truncadu s’iscuru, illuminende su mare finas a sos màrghines estremos de s’orizonte, sighidu deretu dae unu tronu orrorosu. +Ohe! +Nono, est totu acabadu pro sa Tigre de sa Malèsia. +Ma chie est cust’òmine? +Ocupada in su 1847 dae sir Rodney Mandy, cumandante de s’Iris, pro òrdine de su guvernu inglesu chi punnaiat a nche ispèrdere sa pirateria, contaiat tando petzi una mìgia de abitantes, belle totus de ratza malesa e forsis dughentos biancos. +– aiat preguntadu. +Tzunchiaiat che moribundu suta su pesu de su lìcuidu invasore e si incorconaiat, punnende a s’incurbare a babordu. +E crees chi siat cosa fàtzile? +Ma podet èssere una nave mercantile. +Amus sas armas nostras, duncas podimus bajulare un’assèdiu. +Una cosa unu pagu difìtzile, Sàndokan. +– Sa Tigre est domada! +Sos àrbores sunt gasi artos, e gasi carcos chi non l’ant a permìtere. +Petzi, dae cando in cando, s’intendiant sas undas de sciacuamari chi si franghiant cun unu gurgùlliu repìtidu in s’arena deserta de s’ispiàgia, sa ghèmida de sa frina chi pariat una lamenta dèbile e unu sucutu chi si pesaiat in su ponte de su praho corsaru. +In pees de s’iscala aiat tambadu contra sos duos crèidos mortos. +Ispero de agatare galu carchi bellu ostione mannu. +Chìllia s. +E sos àteros? +– Deo chi l’istimaia comente chi esseret giai sa pàtria mea, sa terra mea nadia! +Deretu a pustis una trumbada de fogu fiat lampada in su ponte de s’incrociadore e una balla de càlibru mannu aiat fruschiadu in mesu de sos àrbores de su praho. +– aiat esclamadu su cavalligeri cun tonu befulanu. +S’intendiant sas cadenas de sas àncoras tirriende traessu sas cubias e sos corfos sicos de su cricu. +Est sa bela de una giunca, non mi so faddende. +Lìberu in su padente carcu, ue aiat modu de ispinnigare milli trassas, de si cuare in totue, de opònnere cale si siat resistèntzia, non timiat prus sos inglesos. +Lassa chi ti mire un’ùrtima borta – aiat naradu bidende su tenente pesende·si·nche e acurtziende·si. +E chi nois gherramus che deghe òmines. +At a devènnere issoro: de cussos òmines chi dae dòighi annos cumbato sena pasu, sena assèliu, de cussos òmines chi mi nch’ant ghetadu dae sos gradinos de unu tronu a su ludu, chi m’ant mortu mama, frades, sorres! +Apo kriss chi segant unu corpus in milli cantos; apo tenàllias allutas pro nche istratzare sa carre cantu a cantu; apo prumu iscagiadu de ti ghetare a sas fertas o de fàghere ingurtire a sos reberdes. +Indedda nch’est su pinnetu tuo? +E bois ais a bènnere? +Capitanu! +Scovamare s. +Cuss’òmine pariat chi esseret torradu sa terrìbile Tigre de sa Malèsia de àteros tempos… Sos ogros suos lutzigaiant che carbone allutu e sos lineamentos suos aiant leadu un’espressione de feròtzia tremenda. +L’amus a agatare a pustis? +Intesu as? +A Yanez si li fiat pesada sa tzudda pro s’assustu. +definire, posca si fiat retiradu sena fàghere istripitu e fiat intradu a sa cabina sua. +Mancari nch’est giughende a sa villa carchi messàgiu importante. +CAPÌTULU I. +A pustis de pagos minutos fiat torradu narende:. +A cussa boghe sos inglesos, chi oramai si bidiant pèrdidos, si nche fiant ghetados a mare a sa maconatzina. +In duos minutos, Yanez e Sàndokan, currende lestros che bentu fiant arribados a mesu de sos bete àrbores. +B’aiat però recatu bundante, frùtora de cada genia e finas unu mesu babirussa de pagos meses, apicadu a sa cobertura pro sas ancas de segus. +M’ant naradu chi cun isse bi fiat cuss’òmine biancu chi si mutit Yanez, un’atrividu chi forsis no est a mancu de a sa Tigre de sa Malèsia. +Si fiat acogonadu e si fiat lassadu giùghere dae sas undas, ghighinende in pessu sos bratzos. +Non los timo prus. +– aiat preguntadu Yanez a Sàndokan. +Non bi penseis, pro sos afares b’at semper tempus e bos averto chi deo non bos apo a lassare mòere prima de carchi mese; ajò promitide·mi de bos tratènnere. +Nen dae sas pinnetas fileradas in fundu a sa cala de s’ìsula, ne in sas fortalesas chi las defensaiant, ne in sos navios numerosos ancorados a s’àtera ala de sas iscollieras, nen suta sos padentes, ne in su pìgiu de su mare abbolotadu, si nche allampiaiat peruna lughe; chie però, benende dae oriente, aeret abbaidadu in artu, nch’aiat bidu in su cùcuru de una roca arta meda, chi falaiat che ispèntumu a mare, lampende duos puntos lughentes, duas bentanas bene allugoradas. +A Làbuan pro ti chircare. +Eja, segnor Yanez. +Intendende a pagu tretu su murmutu de unu riigheddu, fiat andadu finas a cuddae trìsina-trìsina, aiat abertu sas lavras de sa ferta oramai unfradas pro èssere abarradas in s’abba marina, e las aiat sabunadas cun contivìgiu incarchende·las posca finas a nche fàghere essire unas cantas gùtias de sàmbene. +Su praho aiat illestridu sa falada, sighende sos ghiroes de su riigheddu. +– Òdiu! +Navigaiant dae una paja de oras, cando sos ogros acutzos de su malesu nch’aiant sejadu unu puntu lughente lampende in sa lìnia de s’orizonte. +poppa, dae su lat. +– De su restu m’intendo bastante forte de pòdere gherrare cun una tigre. +Un’aposentu gasi ampru de pòdere càbere dughentos e finas prus persones, fiat istadu arredadu cun lussu insòlitu. +Lestru, pone·mi fatu. +Siat comente si siat nois amus a chircare de lu tènnere; oramai est impossìbile chi nos fuat. +A a ue fiais andende cando sos navios nostros bos ant assalidu? +Cando so torradu in sensos, su praho malassortadu, chi bois ais abbandonadu a sas undas, istampadu dae sas ballas de s’incrociadore, fiat afundende. +Intramus a sa serra – aiat naradu su de tres. +Animale! +So timende, Sàndokan! +– Beni Patan; bido sàmbene! +Amore meu! +Adiosu pirateria, adiosu Tigre de sa Malèsia! +Abbàida! +– Sas bìnchidas meas mi depiant frutare una morte birgongiosa. +E in pessu in terra, ite as a fàghere? +Eja – aiat rispostu su dayako. +Prontu ses, Yanez? +– Deus meu! +In sas naves mannas a bela, a manera particulare in sos vascellos de gherra de sos de XVIII e XIX sèculos, su tretu de su ponte de coberta, de sòlitu prus in artu, postu intre s’àrbore de maistra e sa popa. +Bidende sos duos piratas si fiat arressadu unu momentu abbaidende·los cun duos ogros allutos, posca brinchende subra sas raighinas cun unu brincu de leopardu, si nche fiat iscutu a in antis, ghetende un’apeddu chi ghetaiat pore. +Apo a èssere de sa partida, milord. +– aiat chichinadu Sàndokan cun boghe treme-treme. +Pro ite? +Si fiat torra imbaradu a sas palas de Juioko abbaidende cun cuidadu in antis suo. +Si bi diat èssere su bisòngiu t’apo a mutire. +Su destinu at a èssere prus forte de sa volontade meas e posca… finas in Mòmpracem, in mesu de sos balorosos meos, comente nche la potzo ismentigare? +– Isperamus duncas chi sos iscualos nos lassent in pasu. +In unu cugione de su mundu ismentigados dae totus, ma felitzes, nois amus a bìvere paris e nemos mai at a ischire chi su maridu de sa «Perla de Làbuan» est s’antiga Tigre de sa Malèsia, s’òmine chi at fatu trèmere regnos e chi at fatu cùrrere sàmbene meda. +Li dia pòdere dare unu tronu o inoghe o in sas costas de su Bòrneo, e imbetzes… Ajò, si cumprat su destinu nostru. +Bene meda. +Fatalidade! +Tue puru bi fias intre cussos chi mi fiant leende a picu? +E tue Kimperlain, ite cheres? +Faeddade. +Cando deo apo a dare su sinniale atzochiade cun s’antigu balore de sas tigres de Mòmpracem a su ponte de su naviu: lu chèrgio deo! +Lassa·ti prèndere como – aiat naradu posca a su sordadu. +In antis sa prora e in segus sa popa de linna, sos puntos lughentes si multiplicaiant e sa trata diveniat galu prus lughente. +Sàndokan s’aiat bestidu su costùmene de gala, de rasu ruju, e su turbante birde frunidu de unu pubusone prenu de brillantes. +Agiuade·mi a nos inserrare, sorrighedda. +Gasi ses pensende? +Ite cherides nàrrere? +A un’òmine chi est a punta de mòrrere non si podet negare nudda. +Bos lasso sos navios meos e sos cannones meos e si preferides de mi sighire in sa pàtria noa mea, bos apo a cunsiderare galu che fìgios meos. +S’idea de unu secuestru in cussas cunditziones, s’idea de dèpere abbandonare pro semper tziu suo chi fiat s’ùnicu parente galu biu, chi non l’amaiat, est beru, ma chi pro issa aiat àpidu non pagos contivìgios in s’ìnteri de sa gioventude sua, de dèpere lassare pro semper cussos logos pro si nche intrare a unu benidore iscuru, dudosu, in bratzos de un’òmine chi su mutiat sa Tigre de sa Malèsia, pariant l’esserent ispramende. +Nointames in sa cara sua si bidiant sas tratas de una cummotzione forte, chi de badas s’isfortzaiat de cuare. +Nono, no at a èssere isse chi at a donare sa pedde de sa tigre a sa lady, mancari perda sos bratzos o mi fatza iscuartarare. +Fiat armende unu vascellu pro bos nche sighire. +Cun unu brincu si nche fiat atzochiadu a sa costana popiera, agarrende·si a su pinnone de sa bandera. +Ite male lis aia fatu deo? +– Pro issa apo a pèrdere totu, totu, fintzas custu mare chi mutia meu e cunsideraia che sàmbene in sas benas! +Si fiat acurtziada a Sàndokan e aiat postu sas lavras subra cussas de isse. +Acò una fortuna chi non mi isetaia – aiat naradu Juioko, cun boghe allegra. +Faeddende gosi Sàndokan si fiat pesadu in antis de sa bentana cun sos pùngios serrados e sas dentes astrintas, tremende·si pro s’arrennegu. +Ajò a lu chircare aterue. +L’amus a addobiare, capitanu? +Si cheriant pònnere in mesu de sos velieros e sa costa pro lis impedire de chircare un’amparu in carchi cala e in carchi sinu de mare e los custrìnghere a leare su largu pro los assalire a pustis in mare abertu. +Est giai carrigadu, Sàndokan. +Su capitanu meu! +Mi paret. +Ite faghimus? +Oh! +Chie est? +Chèrgio chi s’iscat chi chie guidat custu praho est sa Tigre de sa Malèsia. +Sàndokan a pustis de àere saludadu su lord chi totu in unu pariat de mùtria mala, e astrinta a manera apassionada sa manu a sa giòvana lady, si fiat retiradu in s’aposentu suo. +Non bido s’ora de ischire! +Su pirata aiat ghetadu una boghe, ma una de cussas boghes chi a raru essint dae una gorgoena umana. +Sa villa forsis est indedda – l’aiat naradu. +Sàndokan aiat fatu unu brincu a in antis, cun sas lavras corruscadas pro s’arrennegu, sos ogros chi bogaiant framas, sas manos incrispadas comente chi esserent astringhende un’arma. +– Deo creo de èssere malu a mòrrere. +Su portoghesu, chi non fiat dormidu, l’aiat bidu a molinu in su màrghine de sa foresta como artziende cara a nord e como torrende a falare cara a sud. +Apo deo su netzessàriu. +Nono – aiat rispostu Sàndokan. +Cale àteru naviu si diat atrivire a s’acurtziare a sas costas nostras? +Totora però iscudiant sa conca contra contra tzertos taddaranos gasi mannos e gasi fortes de pòdere impresonare, sena si truncare, sos pugiones prus minores, o si nono trabucaiant in sas raighinas chi trisinaiant in mesu de s’erba faghende a s’ispissu cucurumeddos metzanos. +Lord James Guillonk, capitanu de vascellu de sa Maestade Sua s’imperatritze Vitòria geniosa. +E a ue est andadu cussu nieddu? +Aiant rugradu in presse sas trintzeas e fiant intrados a s’aposentu illuminadu, tanchende sa ghenna. +Sàmbene! +– aiat aboghinadu Sàndokan. +Tue duncas m’amas de prus de s’ìsula tua, de sos òmines tuos, de sa fama tua? +Pro un’iscuta non si fiat prus intesu nudda, posca un’àtera boghe aiat esclamadu:. +Dia iscummìtere una chida de sa paga mea contra unu penny, chi deo non mi so faddende. +E si sos iscualos arribant dae suta s’abba? +Pro como no amus nudda de tìmere dae cussos òmines – aiat naradu. +Gràtzias, milord – aiat naradu Yanez. +Nudda – aiat rispostu Sàndokan rugrende cun ogros lestros s’orizonte. +pitzinna divina! +Est su ladus de sa. +S’ùnica abertura fiat sa ghenna, de bentanas mancu trata. +Abbaida·mi in cara. +Nudda, francu fuire pro non rùere suta sos corfos de sos rivales odiados! +Ah! +– So detzisu a totu. +Pro ite seis riende? +E siat. +Ispingarda s. +Tando ajò. +Bos seis faddende, amigu meu. +Pro ite custu ispantu mannu? +Dae nord. +Diat èssere mègius a lu sejare a s’ispessada e a li tapare sa buca. +Su lord aiat abbassadu sa conca e sas pìnnigas suas fiant devènnidas profundas. +«cadriga». +– aiat preguntadu Sàndokan. +E si no amus a resèssere a lis fuire? +A mancu de una gòmena nch’aiant sejadu s’incrociadore, chi si nche istesiaiat a papore mìnimu cara a oriente. +– aiat preguntadu Sabau. +Apo su sergente Willis atacadu a costas. +Salude. +Non sejende inimigu perunu, fiant falados fache a ovest, rugrende una paule minoredda chi nch’andaiat a mare. +At leadu su nuscu de sa petza umana – aiat rispostu Sàndokan. +Sàndokan e Yanez si fiant acurtziados a s’àtera ala de su riu pro si nche pòdere intrare lestros a sa foresta, in casu chi aerent faddidu sos corfos issoro e chi s’ourang- outan no esseret rutu suta s’iscàrriga dòpia. +E si issa diat refudare a su pirata? +Arratza de atrivimentu! +Nono. +De su restu si creiat tzertu seguru de custrìnghere sos piratas a si rèndere o de nche los torrare a iscùdere cara sa costa, si aiant chircadu de l’assalire o de si nche fuire. +Fiat brincadu fora dae su chertu e fiat fuidu a su padente a curtzu, in s’ìnteri chi sos òmines suos nch’agabbaiant sos ùrtimos inglesos. +Sa pantera si nch’est infadada. +Sas Tigres de Mòmpracem! +In cussu momentu unu ischìlliu de trumba fiat retumbadu in mesu de su padente. +Sa creadura tua a l’ischit chi tue ses inoghe? +Sinniale malu. +Eja e bi nd’at medas chi bìgiant die e note in sos aposentos de giosso. +Iseta tando! +Su sàmbene nos diat traìghere. +– aiat pregontadu su sordadu. +– aiat fatu custu, ammaniende a si nche pesare. +– aiat esclamadu Sàndokan. +Eja, capitanu meu. +Aiat presu s’animale a un’àrbore e nch’aiat sighidu a Sàndokan chi fiat cumpudende bene su sergente. +Cumentzo a l’isperare. +Forsis chi cussos canes de inglesos bos ant afatuzadu? +Sa pantera l’aiat contzadu pro sas festas. +Eja, Sàndokan, e avèrtere Ikaut de armare lestru su praho pro leare deretu su mare o nos imbiare sucursos. +Non galu fradigheddu – aiat aboghinadu Yanez chi fiat artziadu a sa prora de su naviu suo. +Un’ispera de sole si fiat pesada dae su mare, illuminende sas belas de su praho. +– aiat preguntadu. +Nos semus pasende un’iscuta – aiat rispostu unu de sos duos. +Las apo agatadas deo,. +Navios poderosos sunt? +– In domo de amigos o de inimigos? +Sàndokan intendende cussas paràulas aiat ghetadu un’ùrulu de fera ferta. +S’assachiadore, difatis, chi in mesu a cussu bulùgiu ispantosu de su mare, nch’aiat iscutu gasi bene cussa balla, fiat unu bete vascellu a papore chi bentulaiat in su picu sa bandera inglesa e sa grande bita de sos navios de gherra in pitzu de s’arboreddu de maistra. +– Si sa coa non si nche istratzat, cosa impossìbile, no at a fuire prus a s’agarrada de su maias. +E chie l’ischit? +Duos corfos de cannone finat istados sa risposta. +De mi nche l’ismentigare! +S’incràs pariat chi su delìriu s’esseret impossessadu de sos piratas de Mòmpracem. +– Ma no ischides chi su coro meu tzocat cando penso chi at a bènnere una die chi bos apo a dèpere lassare pro semper e non bos apo a bìdere mai prus? +Tratenende sas ghèmidas chi nche l’istratzaiat sa ferta e frenende s’arrennegu chi si nche lu mandigaiat, si fiat gromuradu, mantenende·si belle de su totu suta s’abba, isetende su momentu giustu pro andare cara a sas costas de s’ìsula. +– aiant aboghinadu sos duos echipàgios, cun borbore terrìbile. +Tando semus in acordu perfetu. +A ora de sas ùndighi, Sàndokan, chi fiat detzisu a tentare s’essida in mare, nch’aiat fatu. +– Guai a chie at a chircare de nos truncare su passu, guai a issos! +Torra a artziare cara a nord ponende·ti a sa capa. +Fiat devènnidu su terrore de sos mares, fiat devènnidu sa terrìbile Tigre de sa Malèsia. +A cale banda? +Si fia capassu a prànghere, dae custos ogros fiant butadas unu pore de làgrimas. +Sos àteros indedda nche sunt? +– aiat esclamadu isse. +Sàndokan non si nche istracaiat de incoragiare sos òmines suos, ma previdiat chi su momentu de sa ritirada non fiat indedda. +In s’ìnteri s’uraganu creschiat semper de intensidade, comente chi aeret chèrfidu ispinnigare totu sa possa sua pro mantènnere s’atza a cuss’òmine chi li faghiat su derre. +Dubitas de cantu t’apo naradu? +Posca, leadu dae un’ìmpetu de disisperu o de dischìssiu, si nche fiat iscutu traessu su fraponte, iscutzinende cun fùria sas cadenas e aboghinende:. +quadro, dae su latinu quadrum «figura cuadrata», nèutru sostantivadu de s’agetivu quadrus. +Bàrtziga! +Sàndokan, mancari aeret su disìgiu mannu de fàghere s’intzìdida atrivida sua, fiat torradu in palas a bellu a bellu cun milli cautelas, colende dae unu truncu a s’àteru e trisinende in palas de sas tupas, sena nche tirare sos ogros dae su sordadu chi aiat semper su fusile in manos, prontu a l’iscarrigare. +So meledende unu bellu pianu e ispero chi apat una resèssida dèchida. +Sàndokan – aiat naradu Yanez chi diveniat semper prus pistighingiadu. +Amus a èssere assalidos? +Podera, Yanez! +Mi paret impossìbile chi sos piratas s’agatent galu inoghe e chi apant àpidu un’atrivimentu gasi mannu de tentare una intzìdida sìmile – naraiat un’àteru. +Sàndokan…. +Ascurta. +Si nos perdent ant a ischire comente nos agatare. +– Sos inglesos no ant a bènnere solos a m’assalire, as a bìdere. +Tronos de Deus! +A fàghere ite? +Su malincrinidu depiat àere cumpàngios in sos duos oros, ca deo l’intendia ghetende totora frùschios acutzos. +– Mea! +Como chi ses mea, guai a chie ti tocat! +Pro su pesu e sa longària sua e ca est fàtzile de manigiare petzi cun una manu, est istada impreada dae sos tempos antigos comente arma de gherra, mescamente in sas cumbatas a caddu e in mare. +Duas felitzidades diant èssere tropu e deo non las chèrgio. +Nos nch’ant a sighire, Yanez. +Non s’ischit mai su chi bi podet capitare. +Acò inoghe ananassos primorosos, bananas nuscosas, pombo sutzosos comente non l’ais mai tastadu in Mòmpracem, frutos de artocarpo de una mannària ispantosa e durion chi sunt mègius de sa crema. +E non pensades a sos pische-canes, capitanu? +Nono – aiat rispostu custu. +Como, si lu crees, torra·mi chi nono e deo mi nch’apo a andare pro semper dae custos logos, pro non ti fàghere tìmere prus. +Cara a sa costa otzidentale. +Su pruereddu generadu dae cussu friga-friga a pagu a pagu s’allughet e ruet subra unu pagu de chimuza de fibra de gomut. +Cheriat tentare s’isbarcu in cussa iscialupa, mìseru giocàtolu in mesu de cussas undadas orrorosas? +Aiant pesadu a fortza de bratzos s’iscialupa e l’aiant artziada a sa costana de tribordu, a pustis de àere postu in intro, pro òrdine de Sàndokan, duas carabinas, munitziones e recatu. +A treghentos passos si isterriat una lìnia de sordados, cun sas carabinas in manos, prontos a l’isparare. +– l’aiat pregontadu. +Intesu as? +Faedda o t’ochio – aiat naradu fritu che nie Sàndokan, sena nch’istesiare s’istillu, sa punta de su cale cumentzaiat a s’irrujare. +Ma deo non potzo abarrare inoghe, bisòngiat chi bida sa lady. +Bois mi ponides a tìmere, capitanu. +Eja, Tigre de sa Malèsia. +A mi connosches? +A Sàndokan li fiat parta una tzeleste bisione. +Sa timòria de bìdere torrende un’àtera borta sos sordados de Lord James los aiat mantesos semper ischidos. +Ite cherides nàrrere, sergente? +Nch’aiat istratzadu sa carabina a unu malesu e l’aiat puntada fache a su lord, ma Sàndokan nche l’aiat fatu rùere s’arma. +Sos sordados si fiant acurtziados a bellu a bellu, ghetende ogradas pistighingiosas in totue. +Non semus in sa rota de cussos navios. +mi brùsiat, faeddade, milady, faeddade! +Dae ue nch’est bènnidu? +Fala, Giro-Batol. +Su lord bos est isetende – aiat naradu inditende·li sa ghenna lassada aberta. +E cale? +Toh! +Aiat rugradu su ponte e si fiat postu a sa barra de su timone, mentres sos marineris suos asseguraiant sos cannones e sas ispingardas, armas chi non cheriant pèrdere pro peruna resone, e nche tiraiant a sa coberta s’imbarcatzione de isbarcu e afortiaiant sas manovras fissas faghende a tres bortas sos cavos. +Esside, non disonoreis galu de prus sa domo mea o pro Deus…. +Non bi nd’at perìgulu. +Cannau fatu de fibras intritzidas a pare ma non fortzigadas, su prus de sa bortas de tzinniga. +Est beru, milady. +S’iscuru fiat mamudu suta cussos bete àrbores, ma su malesu bi bidiat finas a de note forsis mègius de sas gatos e posca fiat pràticu de sos logos. +In prus de sa balla chi bos nch’apo bogadu dae su petus, sa carena bostra fiat prena de fertas fatas dae armas biancas. +– aiat tronadu Sàndokan. +Tue nudda nche bides? +E totu sos àteros? +Moe, como torra a s’ìsula tua e sarva·ti, prima chi s’iscadenet sa traschia subra sa conca tua. +Su diàulu! +Sàndokan l’aiat ghetadu un’ograda chi aiat fatu trèmere s’atrividu, mancari esseret istadu unu de cussos òmines chi si nde befaiat de sa mitràllia. +Sàndokan no aiat rispostu. +– aiat esclamadu Sàndokan befulanu. +Aiat àpidu una duda durada pagu ma posca, postas paris sas fortzas, aiat abbandonadu cussas tàulas chi l’aiant sarvadu dae una morte belle segura e intendende suta pees unu sicu, fiat avantzadu cara a sa costa. +Ite ses bidende? +Deo puru, James – aiat rispostu s’àteru. +– Bola, caddu, bola! +Est su chi ti cheria propònnere. +Unu pische-cane! +Bos cherides fàghere ochìere, capitanu? +– aiat esclamadu, pesende·si cun fieresa longu cantu fiat. +Moo deretu. +Cussìgio a su lord de mòere a cussa tzitade pro lu fàghere rùere in s’impostada chi tue l’as a ammaniare. +Ah! +– aiat preguntadu Sàndokan. +In su matessi tempus si fiat intesu unu corfu de cannone retumbende in artu mare. +Su baroneto, ma in sa cumbata l’apo mortu. +Si nche ghetaiant a mesu de sos calamus cun seguresa ispantosa, abarrende apiligados, posca cun unu brincu nou colaiant a sos rotang, pro s’agarrare a pustis a sas cambas de custu o de cussu àrbore. +Mantenide·bos prontos, chi forsis su momentu no est indedda. +– A custu non b’aia pensadu. +Tando tocat de dare borta. +Gràtzias a Deus – aiat naradu issa. +Sa bìnchida tando est assegurada. +Narade·mi, ue seis istadu assalidu? +– s’aiat preguntadu intre su coro suo. +Chi apant fatu comunella cun sos ispagnolos e cun sos olandesos? +Chie seis bois? +Isetade inoghe – aiat naradu su sergente a pustis de l’àere fatu intrare in una domo de netu. +Si fiat furriadu, ghetende una boghe de furore, ma s’òmine chi si fiat atrividu a lu firmare fiat brincadu in antis suo, cugugende·lu cun sa carena sua. +Millu in cuddae giosso, a mesu mìgia dae nois – aiat rispostu Sabau. +S’incrociadore, cando si nde fiat abigiadu, aiat torradu a cumentzare su cannonegiamentu, mancare esseret istadu galu indedda pro àere s’ispera de bi resèssere. +In s’ìnteri chi nche isbarratzant sa bia potzo pasare carchi ora. +A ite fiat pensende cuss’òmine ispantosu? +Aia preferidu sa morte de sos sordados. +Solu ses isbarcadu? +Su lord nos at a fàghere un’assaltu disisperadu. +Fui, Sàndokan! +De su restu bos fia isetende. +– aiat esclamadu isse cun dolore tristu. +Lassa chi deo abarre a costàgiu tuo. +Iscota s. +Ajò, Sàndokan – aiat naradu Yanez. +– l’aiat preguntadu Yanez. +– Mi so pèrdidu o m’ant sighidu gosi a curtzu? +– A l’intendes, Yanez? +A inghìriu s’isterriat unu padenteddu de lillà e de bete tupas de rosas de sa Tzina chi bogaiant nuscos fortes. +Ais connotu gente tando? +Sàndokan non si fiat mòidu, ne aiat chinnidu ogru. +– Custu ritardu mi bestit timòrias mannas. +L’amus a agarrare sena li lassare su tempus de pònnere manu a sas armas. +Però non si biet cumparende. +Narade·mi, sergente. +Su diàulu! +Sunt istados atrumados chimbe òmines e nos ant imbiadu a inghiriare sa villa pro bos impedire sa fua. +Sas tigres de Mòmpracem sunt prontas a mòrrere totus pro tene. +Si nche l’essit boghe l’ochio. +Forsis de trinta mìgia. +Cofa s. +Las apo a istransire. +De su restu nois non nos amus a firmare meda inoghe. +Unu pore de tzilighertas volantes, assustadas dae sa cumparta de sos duos piratas, fuiant isparghinende·si a cada ala e carchi rètile, istorbadu in su sonnu suo, si nche istesiaiat lestru faghende intèndere carchi dùmida minetzosa. +Non creo chi apant galu abbandonadu sos amparos issoro – aiat rispostu Yanez. +Ajò. +Totu si nch’aiat pòdidu ismentigare pro sighire galu gasi pro chentu annos, a Mòmpracem sua, sos tigrotos suos, sos navios suos e finas sas vinditas suas crudeles. +Sos fundos, sas raighinas e mescamente sos rotang e sos calamus l’aiant imbarratzada; nointames una trata bastante visìbile fiat abarrada e si podiat sighire cun prus pagu matana. +Aiat pintadu cun sa passione prus bia sos momentos caros colados a costàgiu de sa fèmina amada, momentos sublimes, in s’ìnteri de sos cales non s’ammentaiat nen de Mòmpracem nen de sos tigrotos suos e ue ismentigaiat finas de èssere sa Tigre de sa Malèsia, andende manu a manu a contare totu sas aventuras chi fiant sighidas a pustis, est a nàrrere dae sa cassa a sa tigre, a sa cunfessione de s’amore suo, a sa traitoria de su lord, a sa fua, a s’addòbiu cun Giro-Batol e a s’imbarcu pro Mòmpracem. +tempus, firmende·si totora pro li torrare alenu e si nche isbarratzare de sas bestes chi l’impitzaiant, posca aiat intesu chi sas fortza li fiant benende mancu in presse. +Gràtzias, Giro-Batol – aiat rispostu Sàndokan cun unu risitu tristu. +Sa Tigre tando aiat ghetadu una boghe de furore. +L’apo isparadu. +A pustis de isfortzos repìtidos si nche fiat pesadu, aiat agarradu una tzimitarra e reghende·si a gherra, imbarende·si a sos muros si fiat postu a iscùdere corfos disisperados, in totue, currende in fatu a sa pupa de su baroneto chi pariat semper. +Istanote nois no amus a pòdere tentare pròpiu nudda. +Su diàulu! +Su portoghesu, chi non si reghiat prus, si nche fiat dormidu deretu che porcu; Sàndokan imbetzes aiat penadu meda a tancare sos ogros. +Cantu aiat dormidu? +Cumbintu de su pagu profetu de sas chircas, in fines si nche fiat andadu cara a Làbuan. +Capitanu, so bidende unu piròscafu chi benit a cust’ala. +In s’ìnteri chi sos duos capos fiant arresonende, sos òmines issoro traballaiant cun acanimentu furiosu. +Mi cheres fàghere iscenas? +Deo bos apo a fàghere devènnere sa reina de custos mares, sa reina de sa Malèsia. +Apo prenetas de morte, Sàndokan. +Mancari su lord bàrrichet sa villa, nois amus a intrare, a costu de li pònnere fogu o de nche ghetare sas muràllias. +Non pedo àteru. +Cheres chi issa istet pro semper in mesu de sos tigrotos meos chi no ischint fàghere àteru si no iscùdere archibusadas, corfire cun su kriss e cun s’istrale? +Est impossìbile pro como. +Arratza de acollièntzia, caru meu! +Cussu presoneri nou fiat su cumandante de su de tres praho, unu dayako balorosu chi godiat de fama manna intre sas grefas de Mòmpracem pro su balore e sa ballassa marinaresca sua. +Ma at a addobiare sa Tigre! +– aiat aboghinadu Sàndokan, chi s’aiat intesu su sàmbene buddende in sas benas. +Galu indedda est? +– aiat esclamadu Sàndokan. +– Su parcu est mannu e forsis non totu sa cresura est bardiada. +Prima chi nche ghetent sos muros nos nch’amus a ghetare a s’atacu – aiat naradu Sàndokan, chi aiat, che a semper, una fidùtzia illacanada in s’atrivimentu suo e in su balore suo. +A fàghere ite? +– aiat tronadu. +Ite nche seis bidende, capitanu? +In bida tua, Sàndokan. +Ite mi nde importat si oe su leopardu inglesu est manninu de sa bìnchida sua? +Nois nos depimus isetare, e in presse, un’assaltu ispantosu. +Ma non prus incadenadu, mi paret. +Su blanciang est chircadu a s’abramida dae sos malesos chi, pro su chi pertocat su màndigu, podent dare puntos a sos tzinesos, unu de sos pòpulos prus pagu isgrisosos. +Sa mèllia mala a ispricare chi l’aiat leadu pagu prima, torraiat a lu corfire cun prus violèntzia. +Lestros, imbarcamus·nos – aiat naradu Sàndokan. +Deo apo àpidu sa bona sorte de mi nche intrare a una caletedda, bene amparada però, a sessanta mìgias dae inoghe, pro cussu so pòdidu torrare a falare in presse e m’agatare inoghe prima de totus a s’apuntamentu. +– Deo so prontu a totu finas a fàghere andare sos òmines meos contra unu regimentu. +Ajò, Yanez. +Sàndokan! +Sa baterias de manca e de dereta, oprìmidas dae su fogu, fiant istadas ammudadas in cabu a un’ora e sos piratas fiant istados custrintos a si ritirare in palas de sa segunda lìnia de sos bastiones e a pustis in palas de sa de tres chi fiat giai mesu ruinada. +Bravu, Patan! +Aiat abertu sena fàghere istripitu sa ghenna e fiat avantzadu a s’intzertu. +Su sergente l’aiat abbaidadu ispantadu. +Sàndokan e àteros bator, prenos de fertas, cun sas armas insambentadas finas a s’aferradorju, cun un’isfortzu poderosu s’aiant abertu su passu e aiant chircadu de arribbare a prua, pro firmare a corfos de cannone cussu trainu de òmines. +Buscade·bos una fune pro agiuare sa piligada de Sàndokan. +At a èssere de dòighi sordados fidados meda e de deghe indìgenos. +Eja, milady, m’at invitadu a chenare. +, dae s’àrabu libân «cannau, fune», o dae su nòrdicu antigu lîk-band, cumpostu de lîk «òrulu de sa bela» e band «ligàmene, nodu»; cunfronta su frantzesu liban dae su proventzale antigu liban(t). +Ue est su cumandante? +Totu in unu si fiat firmadu intendende una boghe aboghinende:. +Sa Perla de Làbuan. +Yanez e Sàndokan de comune acordu nche li fiant andados a subra dae palas petzi cun unu ghetu. +Su coro mi narat chi isse fiat ponende fatu a sa corveta. +Deretu bìndighi òmines fiant falados a su bancu e cun un’iscutzinada poderosa aiant ispintu su praho a su riu. +deghe o dòighi piratas e àteros e tantos atrumados in s’iscala. +S’òmine ispantosu fiat curtu a unu de sos duos cannones, aboghinende semper a manera ferotze:. +Totu sos òmines issoro fiant artziados a subra de sos praho e fiant. +Dade·mi sa libertade cun sa cunditzione de non torrare a bìdere mai prus cussa pitzinna e m’ais a bìdere refudende·la. +E ti pistighìngias pro cussu? +In cale manera? +Est finas sa prus bassa de sas. +In prus aiant fatu fraigare in totu sos navios unu ponte, abèrrere in costàgios istampos pro sos remos e nch’aiant tiradu unu de sos duos timones chi aiant sos praho e bogadu su bilantzeri, trastos chi podiant istorbare sos acòstios. +Issos ant a sighire s’esèmpiu de su capu issoro, si l’ant a chèrrere, e issos puru ant a nàrrere adiosu a Mòmpracem – aiat naradu Sàndokan cun boghe trista. +Non tenteis nudda duncas, totu diat èssere inùtile. +– aiat esclamadu afilende a su gabinete de su lord. +Fiat bellu a bìdere cuss’òmine, firmu a sa barra de su timone, cun sos ogros chi bogaiant framas, cun sos pilos longos isortos a su bentu, firmu che roca in mesu de sos elementos iscadenados chi urulaiant a inghìriu suo; fiat galu sa Tigre de sa Malèsia chi, non cuntentu de àere postu su. +Su bravu òmine, bidende·si in dae antis sa Tigre de sa Malèsia, pranghiat e riiat a su matessi tempus. +E m’as a isetare? +A pustis l’amus a imbiare a s’acontzare a sos cantieris de su rajah, si nd’at! +Bidende a Yanez no aiat pòdidu tratènnere un’assuconu, ma non li fiat essidu mancu pìliu. +Su lord diat pòdere apretare sa partèntzia e sa presèntzia tua est netzessària pro ghiare sos òmines nostros. +Si dia abarrare a curtzu, no isco si dia pòdere bajulare sa punna de torrare a Mòmpracem. +– Deo non chèrgio chi falet sa note! +Recuende ses? +Marianna? +Chimbanta, Tigre de sa Malèsia. +Una frina suave, càrriga de sos fragos nuscosos de sos bete fundos, ghighinaiat cun unu murmutu lèbiu sas cambas e falende in sa marina pàsida moriat indedda in sos orizontes de s’ovest. +Sàndokan, essende·si sapidu, aiat ghetadu una boghe de arrennegu. +Est impossìbile! +– Sa carriera mea est pro agabbare, Yanez. +Cun sa manu manca astrinta a su salvagente e sa dereta armada de istillu, sos duos piratas aiant cumentzadu a si nche fuire, dende semper cara a s’iscualu. +Mancu unu, camerata. +Tando tue depes cumprèndere sos mermeddos meos. +Intendiat su bisòngiu de si nche ismeddighinare, pro si nche ismentigare a su mancu pro una paja de oras cussa giovanedda chi l’aiat ammajadu e pro apasigare su pibirighe. +f. +Su malesu, timende chi Sàndokan aeret postu in atu sa minetza, non faeddaiat prus; sètzidu a prua compidaiat a s’atenta sa lìnia iscura de s’orizonte, pro bìdere si cumpariat carchi nave. +In prus pagu de deghe minutos, sos duos piratas fiant arribbados a s’oru de su riigheddu. +Sàndokan. +Amus a èssere assalidos? +Assegurare·mi chi sa bia est lìbera. +Ma nara·mi como, fradigheddu meu, ite cheres concruire? +M’intendo gasi forte de nche irraighinare un’àrbore. +E tando amade·mi – aiat murmutadu issa, chi s’intendiat binta dae un’amore gasi mannu. +Pòvera Marianna! +A ue andamus Sàndokan? +E chie m’at a àere fascadu e curadu sa ferta? +Oh! +ispingardas, ammuntonende betedde piràmides de ballas e de granadas, amparende sas artillierias cun tabicos de truncos de àrbore, de crastos e de lastras de ferru istratzadas a sos navios isrobbados in su pore de sas bardanas issoro. +Si fiat postu a passigiare peri s’aposentu, cun sas manos in rughe in petus e sa conca incurbada, totu pigadu dae pensamentos neghidados. +In cussu momentu in s’aposentu fiat retumbada una boghe ferotze. +Forsis est morta! +Ispero de bi resèssere. +Frade meu, – aiat torradu a nàrrere su portoghesu – non pòngias tropu a sa proa sa fortuna. +A mi lassare! +– No apo mai bidu una fèmina gasi bella e, a beru, cumentzo a imbidiare cussu malincrinidu de Sàndokan. +Yanez! +Chi apant iscobertu s’incrociadore? +Lassade andare! +– Amus a èssere in treghentos chimbanta a poderare s’assaltu. +Lassa andare – aiat aboghinadu Sàndokan. +Eja – aiat rispostu Sàndokan, cun boghe surda. +Mea! +– Amus a intrare a su riigheddu chi giai connosches. +Fiant arribados a belle chentu passos dae sa palatzina cando Yanez aiat firmadu a Sàndokan. +Tue m’as naradu de non fàghere machines e deo ti chèrgio mustrare chi apo a dare cara. +In cussu momentu si fiat bida sa muninca gigante ghetende·si·nche a mesu de una tupa carca, ghetende un’ùrulu chi ghetaiat pore. +Faedda – aiat torradu a nàrrere, incarchende s’arma. +– aiat preguntadu Sàndokan. +Sàndokan! +, fr. +De seguru l’aiat leadu una timòria istrana. +In s’ìnteri però chi s’acurtziaiat a sa costa, su mare pariat chi esseret addopiende sa fùria, comente chi aeret chertu impedire in onni manera s’isbarcu. +Bae a pesare sas tendas in su màrghine de su padente, in unu logu amparadu dae carchi tupale carcu. +As a faeddare a su mancu – aiat naradu Yanez, mirende a fissu su sergente. +Ma Sàndokan bos at a fàghere felitze, sa prus felitze de sas fèminas. +Podet èssere iscobertu dae carchi naviu chi s’ispinghet in sa cala o dae carchi cassadore chi falet in su riigheddu pro bènnere a inoghe a fusilare sos pugiones de abba. +A pustis de chimbe minutos intraiat in sa caletedda ghetende s’àncora a binti passos dae s’oru de mare. +Patan trumba fogu subra de cussos viles! +Cando si fiat agatadu in cussa domo chi aiat lassadu cun sa detzisione firma de non bi torrare mai prus, s’aiat intesu unu segundu sucutu in fundu a sa gula/gurgùgiu. +Si cuss’òmine abarrat in cue finas a pustis iscurigadu, nos a dare infadu mannu. +Marianna aiat incrunadu sa conca in petus e fiat abarrada a sa muda. +Che unu cassadore noitzu. +In sos navios est unu istampu in sa prua, ue colat unu tubu grussu, chi arribat finas a su ponte de coberta, pro fàghere colare sa cadena de s’àncora. +Arratza de machine! +Deo creo chi si siat ispassiadu a nos collionare. +Sa Tigre aiat fatu s’atu de si nche ghetare in antis, ma su portoghesu l’aiat tratesu in presse, posca traghende·lu suta s’umbra carca de unu betedde pombo, l’aiat naradu, ponende in rughe sos bratzos e abbaidende·lu a fissu:. +– si fiat intesa Marianna aboghinende. +Aiant rugradu in presse s’ùrtimu tretu de sa bete foresta e a pustis de deghe minutos si fiant agatados in antis a unu riigheddu, chi essiat a una cala galana inghiriada de bete àrbores. +Su fumu non fiat galu ispanniadu chi l’aiant bida rugrende cussu tretu cun ìmpetu malu a poderare e ruende s’ufitziale atrividu e istrambecu. +A curtzu de Làbuan. +– Podera chi so arribbende. +Fatalidade! +Tue ti l’aias giai tronadu custu e l’amus iscritu chi s’aeret buscadu una fune. +E pro ite nono? +S’inimigu non nch’est indedda, balorosos meos; bois nche podides sejare s’avanguàrdia sua in cussa cannonera chi girat atrivida serente sas costas nostras. +Eja, Yanez. +Custa fiat un’aposenteddu frunidu cun elegàntzia, unu nidu beru. +Forsis dae carchi nieddu. +Adiosu, frade – aiat naradu Sàndokan, abbratzende a Yanez. +Deo puru so una tigre. +Cando un’òmine morit subra de una nave, ite si faghet? +E lea custos puru – aiat aboghinadu su dayako, giagarende·la de corfos. +Nono, so recuidu, comente ses bidende. +Pròpiu in cussu. +momentu a s’àteru sa bìsita issoro, pagu agradèssida. +Passèntzia, Juioko. +In antis a una filera longa de pinnetas e de fràigos massissos, chi pariant magasinos, treghentos òmines fiant filerados bene assentados, isetende unu cumandu cale si siat pro si nche ghetare, che truma de dimònios, a sos navios e ghetare terrore de mortu peri totu sos mares de sa Malèsia. +Sos praho pasant in cue giosso – aiat naradu – chissai cantos mortos bi sunt galu in sos iscafos issoro. +Est benende suta de nois, capitanu – aiat aboghinadu su dayako. +Sas undas però l’ispinghiant cara a s’ispiàgia, chi, pro bona sorte, falaiat cun garbu e fiat priva de iscollieras. +Su vascellu curriat tando a papore contra a su praho, pro l’afundare cun s’isprone, ma Sàndokan, in pessu chi l’aiat bidu a pagos passos, cun unu corfu de barra aiat. +Nois semus semper sighende sas tratas de su piròscafu, beru? +currende posca a si cuare in sos truncos istuvados. +– Si torrat un’àtera borta lu saludo cun unu corfu bene dadu de carabina. +Timòria! +Apo a tirare mègius – aiat rispostu custu, ghetende a Sàndokan una mirada inchigiada. +Su cannone si fiat allutu urulende e deretu a pustis s’àrbore de trinchete de su brigantinu, truncadu in pees, nche ruiat a mare fragassende sas costanas. +Eja e mi mantenet presonera ca timet chi torres. +Non chèrgio pèrdere totus sas chentu isterlinas. +In su màrghine de unu padenteddu aiat fatu linna sica, aiat formadu duos casteddos e, assentados a una tzerta distàntzia s’unu dae s’àteru, los aiat allutos. +Però lassa inoghe fortzas bastantes pro difèndere su cuadòrgiu nostru. +Sàndokan, a ti l’ammentas ite aiat chircadu de fàghere lord James, cando l’aìamus assalidu in sa caminera andende a Vitòria? +– aiat aboghinadu s’Arantzolu de Mare. +Sas ancas meas sunt prontas. +Antzis paritzas bortas, pro calmare su pistighìngiu issoro chi creschiat semper de prus, si nche fiant pesados e fiant essidos dae sa serra pro bìdere si sos inimigos issoro si fiant acurtziende. +Nois amus a mustrare, a su lampizare de sos cannones, sa bandera nostra bentulende in sos bastiones de Vitòria. +Oh! +Bois, gasi forte e gasi tremendu? +– aiat rispostu Sàndokan. +Eja, est a beru, l’at a ochìere o s’at a fàghere ochìere dae Sàndokan. +Lassende·si·nche rùere a s’àtera ala, si nche fiant intrados a mesu de sas pasteras giagaradas in parte dae s’uraganu e si fiant cuados in mesu de unu grustu de francas de tzirulia de sa Tzina. +Chi est istada afundada. +Forsis amus pigadu a pare cun sa Tigre de sa Malèsia. +Abbaidende·los a s’atenta, aiat crèdidu de connòschere cussos duos chi aiant pretzèdidu su sergente Willis. +Fiant colados sena si firmare in antis a su chiosco tzinesu; aende dadu borta pro non si pèrdere in mesu de cussos fundos gigantescos, si nche fiant torrados a intrare a mesu de sas pasteras e currende in mesu de sos frores fiant arribados in fines serente sa cresura sena los iscobèrrere sos sordados chi giai fiant chertorende totu su parcu. +Fiat faladu lestru che bentu e fiat torradu a sa de Yanez chi non si fiat trèmidu. +– aiat tronadu rodiende sa tzimitarra terrìbile sua. +Cada una de sas aberturas mannas fatas in sos pontes de sas naves, a manera chi su càrrigu potzat intrare in s’istiva o in àteros locales in intro de sa nave, a su sòlitu frunidas de una tancada ermètica. +Àteros navios nche ses bidende? +– aiat preguntadu a Sàndokan. +Sas miradas suas, chi poniant su marranu a sos mègius cannochiales, nch’aiant bidu sas costas de s’ìsula, firmende·si in su rocarju ue bentulaiat galu sa bandera de sa pirateria, in sas fortalesas chi difendiant sa bidda e subra su pore de praho chi chilliaiant in sa cala. +Aiat abertu s’isportellu de ferru, aiat allutu un’àteru cantu de lughìngiu e si nche fiat intradu sena dudas a in intro de sa bete istufa isturridende forte. +Nois l’amus a difèndere contra totus, nois amus a arruolare òmines, nois si cherides nch’amus a ispèrdere a Làbuan, Varauni e Sarawack pro chi nemos s’atrivat prus a minetzare sa felitzidade de sa «Perla de Làbuan». +No at sighidu a pònnere fatu a sa nave? +Pro ite? +Sàndokan aiat remunidu totu sas fortzas pro nàrrere cussa paràula chi mai nche fiat essida dae sas lavras suas e aiat cumandadu sa ritirada. +Isse est prontu a pònnere fogu a sos praho suos, a nch’ispèrdere sas grefas suas, a si nche ismentigare de sas vinditas suas, a nàrrere adiosu pro semper a s’ìsula sua e a ruinare sa potèntzia sua. +Pro ite benides a ballare a inghìriu meu? +Aiat armadu lestru sa carabina, nch’aiat istesiadu cun cautela sas fògias. +As presse de arribbare a sa cala, beru est, fradigheddu? +E comente? +Aiat arrimadu in sos pilos brundos de sa pitzinna unu basu, duncas aiat mutidu sos duos malesos impreados in sa domo e:. +Su vascellu aiat sighidu a andare a in antis, ma prus addasiadu, cun prudèntzia. +– aiat esclamadu Sàndokan cun boghe belle istramutida. +– Deus chèrgiat chi arribbe in tempus pro impedire a su lord de mi nche la furare. +Cara a est. +A su crarore fuiditzu de unu lampu nch’aiat bidu unu naviu minoreddu, cun sas belas belle pinnigadas, intrende a sa cala e confundende·si in mesu a sos navios ancorados. +In s’afilada inditada si nche bidiat a manera indistinta unu cumassu nieddu, e in. +Nche dia furare su matessi sa pitzinna. +Pòvera Marianna! +E tando? +– aiat preguntadu Sàndokan, pesende·si ritzu. +Istrallu s. +– aiat preguntadu issa incrabuddida. +Totu in unu Sàndokan fiat torradu in palas ghetende un’ùrulu beru e pròpiu. +Aiat una ferta a s’anca fata chi l’ais fatu bois. +Non fiat prus s’òmine de sa die in antis: fiat sèriu, inchigiadu, de cara mala, e bestiat sa divisa de capitanu de marina. +Su tenente tando fiat artziadu a su ponte cun sos ufitziales suos. +Un’àteru malesu, chi aiat una ferta profunda in cara, fiat avantzadu. +Ite seis chirchende in intro de cue? +Bos creia galu in Làbuan e giai in francas de sos cameratas meos. +S’allumingiant sos fogos. +Benide a m’assalire si bos atrivides! +– aiat esclamadu s’inglesu. +E in sas tuas – aiat rispostu su portoghesu suspirende. +Oramai in s’ìsula si depiat ischire chi nois fìamus isbarcados. +Tue a bi crees chi resessimus a lu tènnere? +f. +Comente est istadu naradu, fiat una fera bella a beru e àteru e tantu perigulosa. +Abbàida, in cue giosso sa foresta mi paret chi s’illaschet unu pagu: ajò Yanez. +Si dia èssere seguru chi est un’òmine solu dia essire pro lu tènnere. +Non nd’apo pòdidu agatare mègius. +Si fiat giradu cara a sos marineris e l’aiat naradu:. +Seguru nde seis? +Su logu non mi paret seguru meda. +Si fiat acogonadu, che una tigre chi est in punna de si nche ghetare a subra de sa preda e aiat fatu s’atu de brincare, ma una manu robusta l’aiat tratesu. +Aiant abbandonadu in presse sa cabina e fiant artziados in coberta. +, it. +Ite cherides nàrrere? +Non l’at a fàghere tzertu cun custu tempus de canes. +Cheres chi isetemus chi moat? +Dia èssere felitze, felitze meda, si àteras fertas crudeles mi diant custrìnghere a abarrare galu cun bois, a respirare sa matessi àera bostra, a torrare a intèndere galu sa boghe bostra carignosa, a m’imbriagare galu cun sas miradas bostras, su risitu bostru! +Tando nois amus a aprodare su matessi. +Oh! +Carchi iscialupa ses bidende? +CAPÌTULU XVII. +A pustis de un’iscuta si fiat intesu Yanez aboghinende:. +Ite b’at capitende? +Cheres chi deo mustre a sos ogros durches suos ispetàculos orrorosos, sàmbene e degòllios in cada logu, chi l’insurde cun sas boghes de sos gherradores e su tzocu de sos cannones e chi la pòngia in perìgulu sighidu? +aiat rispostu Yanez. +Timo chi mi nch’apant bidu – aiat rispostu Yanez. +Ah, non chèrgio chi tue mòrgias, non chèrgio chi ti nche istratzent da mene! +Su capitanu suo cheriat de seguru balangiare prus tretu pro no ispèrdere de badas sas munitziones. +– aiat esclamadu, cun boghe sorrograda, colende·si sas manos in sa fronte ardente. +Ite at a èssere andende a fàghere in cue? +Timo de àere guastadu totu, Yanez – aiat naradu su pirata cun boghe trista. +Iscumparta paris a su praho est? +Peri su chelu, ispintas dae unu bentu malu a poderare, curriant che caddos sena frenu, e mesturende·si a rughe e a crastu, trumas nieddas de papores, chi, dae cando in cando, lassaiant rùere in sas forestas carcas de s’ìsula temporadas de abba furiosas; in mare, issu puru pesadu dae su bentu, si tambaiant a sa maconatzina e si franghiant cun borbore beteddes undadas, confundende sas mùidas issoro cun sos tzocos, como curtzos e sicos e tando sena fine, de sos lampos. +Unu sordadu nch’aiat bestidu sa conca ma deretu nche l’aiat bogada isturridende. +Tue, Marianna, abarrare in s’ìsula mea? +Podes torrare a èssere galu sa Tigre de sa Malèsia finas cojende sa giovanedda cun sos pilos de oro. +L’ispero. +Eja – aiat rispostu custu – e ammiro s’abbistesa tua. +Ohe! +Si fiant bidos sos duos fanales mudende logu. +Unu cussìgiu a lu cheres, Sàndokan? +E a pustis m’amant tropu pro non m’ubbidire. +, it. +Custu l’isco. +Amigu meu – aiat naradu cun boghe grae. +Nono – aiat rispostu Yanez – ma sa cannonera non lassat su mare nostru e custu est unu sinniale malu. +Pro bois, milady, mi dia fàghere ischirriolare, ma non timeis, sa tigre de Làbuan non m’at a aterrare. +In giru nos ses leende, camerata? +– aiat aboghinadu Sàndokan, cun boghe chi non si podiat cumprèndere. +Ajò – aiat torradu a nàrrere sa boghe de prima. +Cando bi penso, deo intendo su sàmbene meu buddende, de intendo sas fortzas meas rebellende·si e su coro meu tremende pro s’arrennegu! +M’agato inoghe dae binti dies, segnore – aiat rispostu sa tigre. +Nara·mi·lu cun sas lavras tuas, torra·mi·lu a nàrrere. +– aiat preguntadu isse. +Ajò, torra a sa cabina tua. +Sa pitzinna est prena de energia, est una de cussas fèminas chi non si diant fàghere pregare pro gherrare atza pro atza a costàgiu de s’òmine istimadu, ma miss Mary no at a devènnere mai sa reina de Mòmpracem. +Ajò, lassamus chi si cumprat su destinu nostru. +In su primu acòstiu tue t’as a fàghere ochìere a punta in antis de sos òmines meos. +Est tempus o disgratziadu chi tue ruas in manos nostras – aiat naradu su lord. +Bae, Paranoa, e dae·ti pees lestros. +Bivat su capitanu nostru! +Bianca o niedda? +Si m’aiat pòdidu dare noas de…. +L’isco, Sàndokan. +Su diàulu bos nche pìnnighet – aiat rispostu Sàndokan. +Tambura s. +Ajò, Sàndokan. +– Cando apo bidu cussa conca petzi a pagos parmos dae mene, apo bidu ruju in antis a sos ogros meos e no isco chie m’apat tratesu dae isparare. +Apo cumentzadu. +un’òrdine nostru. +Nono? +Est un’òmine detzisu a totu, Yanez. +Ascurta·mi, eroe meu, tue cheres chi deo abarre in cust’ìsula in mesu de sos tigrotos tuos, chi agarre deo puru sa tzimitarra e chi gherre a costàgiu tuo? +Deo mi besto de ufitziale de su sultanu, peso sa bandera de Varauni e acòstio s’incrociadore faghende sa finta de èssere imbiadu dae lord James. +Non mi nche l’apo ismentigadu. +Sa libertade est tropu cara pro la torrare a pèrdere, Juioko. +Yanez aiat allutu unu luminu e aiat bidu subra una mesighedda lèbia traballada, unu cofinu cun in intro randas e filu e a curtzu una màndola intarsiada de madreperla. +Sàndokan bidende intrende un’ispera de lughe, si nche fiat pesadu cun apretu abbaidende fache a s’iscala. +Non l’ischis ue s’agatat de pretzisu? +Bia est, beru? +Sa foresta presentaiat petzi carchi àidu raru, ma Sàndokan fiat un’òmine avesu a sos padentes, chi ischiat trisinare che colovra e andare a in antis finas sena isteddos e sena sole. +Podes èssere seguru dae como chi deo no apo a addobiare mancu trata de piratas. +farrancas, sos lineamentos incrispados pro s’arrennegu, prontos a torrare a cumentzare sa cumbata cun ferotzidade e atza parìvile. +Carchi lìtera pro mene bos at dadu? +E in fines ite nde li importaiat a isse si curriat su perìgulu de èssere iscobertu, forsis tentu, forsis mortu, cando podiat respirare galu sa matessi àera chi alimentaiat a Marianna sua, bìvere in mesu a sos bete padentes ue biviat issa? +Su capitanu fiat rutu a terra mesu mortu, sena l’essire mancu pìliu. +marranu a sos òmines, como disafiaiat sos furores de sa natura. +– Nos nch’amus a istesiare sena chi nos nch’allàmpient. +Parte a dae in antis de sa nave o de un’imbarcatzione in genere (mutida finas prora). +Sunt arribende – aiat naradu a su cumpàngiu, chi non s’atriviat mancu prus a respirare. +Chèrgio chi bidant chie ponet fogu a su petzu. +So prontu – aiat rispostu Yanez – ma ti naro chi ses faghende un’aconcada. +E puru nemos faeddaiat de si rèndere. +Si fiat faddidu. +Ah! +In purpa e ossu, capitanu meu – aiat rispostu su malesu. +issu prus pagu de totus! +– Si sos inglesos no ant àteros alleados de imbiare a nos pònnere fatu, ant a perdere su tempus issoro de badas. +Sàndokan si fiat sapidu de sa gravidade de sa situatzione petzi cun un’ograda. +– aiat esclamadu. +Ma giuro, l’apo a isbortare. +Dae cando in cando, in mesu a cussu burdellu, s’intendiat sa boghe potente de sa Tigre de sa Malèsia chi imbiaiat sas grefas suas a s’assaltu. +Chi carchi àteru animale siat chirchende de l’atacare? +Su dayako mescamente s’intendiat assalidu dae unu terrore beru e pròpiu. +Aiat sighidu a marciare finas a s’intrinada, sena mai dudare subra su caminu de leare. +L’aiat connotu o s’ufitziale aiat unu simpre reselu? +Bastat gasi; bae e, si as cara sa bida, non ti bortes. +Aiat ghighinadu sa conca comente chi aeret chertu catzare unu pensamentu malu, posca a passu lenu fiat faladu in un’iscaledda astrinta aberta in sa roca e chi nche giughiat a s’ispiàgia. +Unu frùschiu? +Làbuan – aiat torradu a nàrrere su pirata, respirende, comente chi si nche s’esseret bogadu unu bete pesu chi li anneaiat su coro. +Chircamus·lu, amigos – aiat naradu un’àteru. +Cheres chi andemus a lu chircare? +Ma si tue l’aias ischidu comente m’intendo agatende·mi in custa terra! +Depo essire torra in mare? +Yanez – aiat naradu, iscantzende cun tristura. +Leant duos bambù truncados e in sa superfìtzie a bombè faghent una taca. +– aiat esclamadu Yanez, cun tonu de briga. +Non pro sa chena però, beru est Sàndokan? +Ite depo fàghere? +Mentres unu afilaiat cara a sas costas setentrionales de Mòmpracem s’àteru moiat lestru cara a cussas meridionales. +Sos àrbores cun sas manovras fissas e currentes fiant istados abbassados e subra de su ponte nche fiant istados ghetados muntones de cannas, cambas e de fògias assentados gasi bene de cugugiare su naviu intreu. +Babordu s. +Ite bestia fiat tando? +Apo a bìdere a Paranoa tra duas o tres oras. +Ite cheres nàrrere? +Chi cussu pirata malaitu si nche siat a beru isèrghidu? +Marianna fiat ritza in mesu de sa cabina, isarbolida ma fiera. +Su matzone! +Nono, Sàndokan. +Como bidimus si si nche bidet custu pische-marteddu – aiat naradu Sàndokan. +los abbandonaiat, antzis, sighiat a los astrìnghere semper de prus, pesende, cun sa coa poderosa, undas beras e mustrende sas dentes acutzas suas chi si nche bidiant biancas che casu in s’oscuridade. +CAPÌTULU X. +A l’ischis cales sunt sas bentanas suas? +Ite nd’ais fatu de su coro meu chi unu tempus fiat malu a rugrare dae cada passione? +Su lord isetende bos est? +Dae cara, Yanez – aiat murmutadu Sàndokan. +S’òmine si nche fiat pesadu iscutzinende cun sonu tristu sas cadenas e fiat avantzadu. +Totu sos ogros de sos piratas aiant isperiadu cussu cumassu de rocas, chirchende s’incrociadore cun bramosia. +Pensa chi semus petzi duos e in sa villa b’at sordados. +Ais fatu male a lu lassare andare. +Non bi cheriat de prus pro alleriare sos duos sordados. +Non mi potzo faddire. +Su naviu corsaru si fiat pinnigadu a tribordu imbarchende abba e bortulende·nche mortos e fertos a modde. +Mi incàrrigo deo de custu – aiat rispostu Yanez. +S’iscurigore est gasi profundu chi non si bidet addae de chentu metros. +, dae su frantzesu corvette, naviu de gherra destinadu a s’esploratzione, lestru, frunidu de tres àrbores a belas cuadras e armadu cun una bateria de cannones ebbia. +Ajò, sarva·mus·lu! +S’est acurtziende calicunu. +Pro como chircamus un’amparu. +– aiat naradu. +Fortzas meas benide! +Ite est faghende? +Non s’ant a atrivire a cussa manera, Yanez. +Fiant benende dae sa palatzina de lord James – aiat naradu Sàndokan, abbaidende a Yanez. +– M’ant bintu e fertu, ma una die apo a sanare e tando guai a cussos chi m’ant fatu mandigare su prùere. +Nudda – aiat naradu cun sa boghe surda – chi a sos navios meos li siat capitada carchi disaura? +Tzertu chi nono. +Cando fiant arribados a sos oros de caletedda, fiat giai intrinadu dae una paja de oras. +cantu fias bella o Marianna! +Cheres chi no isca chi nos agatamus in s’ìsula de sas giachetas rujas? +Faeddade, amigu meu balorosu. +Manu manu chi si nche istesiaiat, sas boghes de sos sighidores e sos corfos de fusile diveniant semper prus lenos, finas a cando non si nche fiant istudados de su totu. +Ti naro chi nois nos amus a ischidare bios e lìberos in su mare lìberu. +– Est una manovra familiare pro nois. +Eja. +Est istadu unu bisu o unu machine malu a ispiegare? +Mea in fines! +Duos òmines, incurbados, finas a terra, s’avantzaiant, abbaidende a origras paradas a dereta, a manca e a in antis. +Sa Tigre nche los at a ispèrdere finas a s’ùrtimu e si nch’at a bufare su sàmbene issoro. +Ite cherides fàghere? +Sa prua sua segaiat lestra s’abba, chi lughiat in su crarore de s’isteddu noturnu e su bentu nche giughiat a su praho su burdellu de sas rodas chi mossiant sas undas. +Sunt sas ses: dae como a duas oras su sole at a èssere iscumpartu e s’iscuru at a falare in su mare. +Tue intesu nd’as de Sàndokan, paranumenadu sa Tigre de sa Malèsia? +Tene passèntzia, fradigheddu meu, e si su diàulu non bi ponet sa coa, l’as a bìdere. +– aiat aboghinadu tando Sàndokan, chi aiat agarradu sa tzimitarra. +Un’unda mostruosa intraiat tando a sa cala muidende a manera orrorosa. +Su naviu nostru no est in gradu de parare fronte a unu segundu cumbatimentu. +Sàndokan, abbandonada sa barra a unu marineri, fiat curtu a prua chirchende de iscobèrrere s’atrividu chi l’assaliat in mesu de sa traschia. +Fiat pro essire, cando si fiat firmadu, narende:. +Ah! +E sos praho totus sunt arribados? +Ochide·mi! +Ma ite m’ais fatu? +Yanez si fiat incurbadu, chirchende de distìnghere carchi cosa traessu sas arcadas infinitas de sidas chi si pinnigaiant in su riigheddu. +Mi paret chi li potzat bastare – aiat naradu Sàndokan pesende·si·nche e istesiende cun su pee su cane giai mori-mori. +Sos invitados aiant fatu onore un’ùrtima borta a sas ampullas de cussu lord de bonucoro, posca totus si nche fiant pesados e fiant falados a su parcu, acumpangiados dae Sàndokan e dae sa lady. +– Mi paret chi si mi trunchet su coro. +Pro ite seis a irrocos? +Ma ite so intendende deo? +Unu pagu de assèliu fiat duradu pro una mesora, truncadu petzi dae sos mùilos de su mare e dae s’isborrocare de sas iscàrrigas elètricas chi creschiant de momentu in momentu de intensidade, ma a ora de sas ùndighi s’uraganu si fiat iscadenadu belle a s’ispessada in totu sa maestade terrìbile sua, ponende in subùgiu chelu e mare. +Aiant papadu a sa muda. +L’aiat agarrada a unu bratzu e giuta in antis a sa bentana l’aiat mirada un’iscuta suta sos rajos de sa luna, fora de se. +L’isco, ma si ant a chèrrere sighire pro contu issoro sa pirateria, deo non los apo a istorbare. +Là là, sergente! +Dubitas chi deo sia capassa de ti pònnere fatu? +Sanada e amore. +Non torres a abèrrere sa ferta chi sàmbenat. +– Tue torras galu biu. +Nudda. +Cale vantàgiu podet àere subra de nois? +In cue giosso nche so bidende, in palas de cussos àrbores, sas palitzadas de su parcu. +Sa pitzoca mea, bia! +Non fiant colados mancu deghe minutos chi Juioko l’aiat bidu pesende·si·nche cun unu brincu, cun sos ogros lughentes. +Risponde frade meu, chi su pibirighe mi nch’est mandighende. +Prus a prestu, su chi mi pistighìngiat est sa manera de tènnere s’incrociadore chi a cust’ora si depet èssere giai ancoradu in sas Tres Ìsulas. +In s’ìnteri chi su vascellu si firmaiat pro sarvare totu sos òmines suos chi fiant pro afogare e suspendiat su fogu, Sàndokan nd’aprofitaiat pro imbarcare in su naviu suo s’echipàgiu de Giro-Batol. +Sàndokan, chi no aiat pèrdidu una sìllaba de s’arresonada issoro, aiat isetadu mesora, posca fiat lassinadu a bellu a bellu a terra. +– Inoghe cumando deo. +Prima de totu, as agatadu sa manera de la pòdere bìdere? +Damus cara però. +Semus istados bintos un’àtera borta dae sos inglesos? +A ue seis currende? +– Chie si siat chi siais, s’amore chi ais allutu in su coro meu non si nch’at a istudare mai prus. +Si su bentu esseret istadu gasi forte de pòdere superare sa màchina sua, l’aio assalidu cun praghere mannu. +Gràtzias amigos; a sos postos bostros de cumbatimentu como, e in sos àrbores ispinnigade sas banderas de su sultanu. +Pensa chi subra su praho nostru bi sunt petzi baranta òmines. +Bancatzas s. +Iscucurados che pontones, istampados in chentu tretos, fraganados, malos a connòschere, giai cun s’abba in s’istiva, giai prenos de mortos e de fertos, sighiant a tirare in antis, a dispetu de sa traschia de ballas. +– Amus a bìdere si sa tigre de mare at a èssere prus forte de sa Tigre de sa Malèsia! +Chie so deo! +Nono, Sàndokan. +Custa tradutzione riproduit a manera fidele su testu integrale de sas primas editziones de Salgari. +– aiant aboghinadu dae subra su naviu de gherra. +Finas sos piratas, istèrridos in su ponte, si fiant abigiados de cussa fosforescèntzia, però nemos aiat fatu una mòvida o aiat naradu una paràula chi aeret traitu carchi pistighìngiu. +Non dubites. +In cussu momentu si fiat intesu aboghinende subra su ponte:. +Ma chie seis bois? +– Tue mi invitas a mi rèndere! +– Eja, apo a torrare tuo, ma cando? +– aiant pregontadu sos duos sordados pesende·si ritzos. +– Intre pagos minutos sos sordados ant a èssere inoghe e intre bintibator oras as a èssere apicadu. +A cras, Yanez. +Nono, amigos – aiat naradu Sàndokan – est chi su pirata nos at collionadu cun abilidade. +CAPÌTULU XXIV. +In pessu chi nch’aiant bidu su praho ghetende s’àncora a curtzu de sos cannedos carcos in s’oru de su riu, fiant artziados a subra. +Deo so sa Tigre de su mare malesu…. +Ajò, ue fias cando deo apo lassadu sa villa de su lord? +– aiat esclamadu Sàndokan, chi ammiraiat su coràgiu de cussos pagos òmines abarrados in sa giunca. +– Ah! +Si podet intzertare. +Tue ses unu balorosu, e sos òmines tuos sunt dignos de tene – aiat naradu Sàndokan. +A Làbuan! +– E dae chie l’aias intesu? +Cubia s. +Forsis cun su costùmene chi m’apo bestidu at a èssere fàtzile pro mene a fuire a sos sighidores e leare un’imbarcu in carchi naviu afiladu a sas Romades. +T’apo a nàrrere chi est una creadura bella a manera ispantosa, gasi bella chi est capassa de ammajare su pirata prus formidàbile. +Gràtzias Giro-Batol. +Cando l’apo bida pranghende posca…. +Bos sunt galu chirchende, capitanu meu. +In s’ìnteri chi Sàndokan e sos òmines suos si nch’intraiant a mesu de sos fundos, Yanez s’aiat allutu una sigareta, fiat afiladu a su parcu, protzedende a passu tranchillu, comente chi imbetzes de ghirare dae una giru pro averiguare esseret torrende dae una passigiada. +Non bos diais pònnere de rugradis si mi dia ochìere? +Eja, ànima tzeleste. +Una boghe de arrennegu fiat iscopiada in su praho a cussu assaltu a s’ispessada chi nemos de seguru si isetaiat cun unu tempus sìmile e in momentos gasi crìticos. +Sàndokan e Yanez aiant isparadu. +– Isperamus chi si sarbent. +Chi isse bos nch’at a leare sa pitzinna. +Mi l’aia pensadu. +At a èssere unu corfu metzanu pro issos, frade. +In sas naves a bela, est una prataforma de linna a mesu-chircu, chin barandìllia, posta in pitzu de sos àrbores a bela latina o cuadra. +de s’educatzione, mancari chistende in fundu a s’ànima carchi cosa de sa fieresa antiga, fiat devènnida bona, de bonu coro, caridadosa. +cunsìdero che sàmbene in benas meas. +Eja, capitanu meu. +Mi so chèrfidu assegurare cun sos ogros meos chi non b’at perìgulu perunu,. +L’aiat dadu unu pùngiu de oro e cando su nieddu fiat iscumpartu si nche fiat iscutu a pees de unu bete artocarpu, murmutende:. +Dade cara, ca b’at carchi praho malesu chi est currillende a largu. +– Amus inimigos de nch’ispèrdere e sa Reina nostra de sarvare. +Su pinnetu de Giro-Batol s’agataiat pròpiu in mesu de cussu tupale carcu-carcu, intre duos betedde pombo chi, cun su bete cumassu de sidas issoro, l’amparaiant. +– aiat esclamadu Sàndokan. +So timende su lord. +Pròpiu in cussu momentu unu corfu de fusile moiat dae sa giunca e s’Arantzolu, s’iscuru, ruiat in su ponte fulminadu. +Si tue fias devènnida sa Reina de Mòmpracem, l’aia imbellidu, nd’aia fatu una règia… Bastat, pro ite faeddare de cosas impossìbiles? +Ah! +Sàndokan si l’aiat astrinta a petus, sas lavras suas basaiant sos pilos de oro suos e sa fronte sua bianca che nie. +Sàndokan si nche fiat iscampulidu dae sos bratzos de sa giovanedda e fiat curtu a s’iscala aboghinende:. +Non potzo àere sonniadu – aiat murmutadu. +Ma chie est frade bostru? +Ais ispogiadu carchi sordadu? +Sàndokan e Yanez bidende cussos inimigos noos fiant devènnidos biancos che tela. +– Si sunt fatos ochìere subra de su praho issoro, a capu de sos balorosos chi chircaiant de tragare contra sa nave malaita. +crociera, derivadu dae s’antigu crociare «agrucare» (comente tèrmine de marina); cunfronta su frantzesu croisière, derivadu dae crosier «agrucare». +– A sa cabina tua, ànima mea! +Amus a mòere pro dare a Mòmpracem s’ùrtima batalla, posca amus a lassare s’ìsula e amus a afilare…. +– Su pirata est a fùrriu de sa domo. +Apo su coro a cantos, amigu meu prode. +Sàndokan aiat leadu a Marianna, nche l’aiat tragada a popa e mustrende·la a su. +Aiant giai fatu una mìgia bona e giai cumentzaiant a si nche tirare sas bestes pro èssere prus lìberos in sos movimentos, cando Juioko aiat tambadu contra unu trastu chi aiat tzèdidu. +Creia chi bos esseret tocada carchi disgràtzia cando bos apo bidu essende dae su parcu. +Tando si fiat postu a isperiare a minudu s’aposentu: fiat ampru, elegante, illuminadu dae duas bete bentanas e dae sos bidros si nche bidiant unos cantos àrbores artos meda. +Bufa, Yanez, amigu caru. +Sa cannonera, chi navigaiat semper in antis de s’ìsula, punterende sos traballos, bastaiat a ispuntorgiare sos piratas, cumbintos oramai chi esseret isetende un’iscuadra poderosa pro bombardare sa roca de sa Tigre. +Su piròscafu, chi pariat isetende petzi unu sinniale, deretu aiat raddopiadu sa cursa e arribadu a milli metros aiat isparadu una cannonada, ma custa no a prùere, ca sa balla fiat colada fruschiende subra su praho. +Fiat su pensamentu de sa giòvana inglesa chi lu manteniat ischidu. +Pro istanote non si podet fàghere nudda. +Cun sa Tigre de sa Malèsia a punta in antis si nche fiant frundidos contra sos artillieris, massacrende·los subra sos petzos issoro, aiant annientadu sos fusileris chi fiant acudidos pro lis tancare su passu, posca, iscudende corfos de tzimitarra a manca e a dereta, fiant afilados a popa. +– No as ogros bonos, caru Paranoa meu. +Sa Tigre est istada binta, eja, ma non galu domada. +– aiat esclamadu custu cun pena. +Aiat fatu una paja de giros a inghìriu de s’aposentu, comente chi esseret chirchende de nch’istesiare cussa bisione chi lu persighiat e abrandare sos pistighìngios chi lu giagaraiant, posca si fiat arressadu in antis a su portoghesu, porroghende·lu cun s’ograda, ma custu fiat abarradu a sa muda. +Agiudu! +– aiat aboghinadu su cavalligeri, chi pariat arrennegadu meda. +Chie seis bois? +Dae Vitòria seis benende? +Bidende a duos passos su dayako, si fiat giradu de ischina pro lu truncare in duos, ma Sàndokan puru fiat a pìgiu de abba. +E deo non potzo cùrrere a l’agiuare. +So prontu a ti sighire – aiat rispostu a manera simpre su portoghesu. +Forsis l’amus a intèndere arribende. +Su portoghesu, chi non cumprendiat cale fiat s’idea chi giughiat Sàndokan, si li fiat acurtziadu narende·li:. +Mesu mìgia. +A lu bides cussu sordadu? +Aiat agarradu cun sos bratzos poderosos su sordadu chi non s’atriviat a opònnere resistèntzia, l’aiat presu a un’àrbore cun unu cannau grussu, posca si nche fiat andadu a passos lestros, sena si girare. +Sàndokan aiat prenadu duas tassas e porrende·nde una a s’istràngiu, chi si fiat liberadu de sa capa e de sa carabina chi giughiat a armicoddu, l’aiat naradu, cun boghe agiomai carignosa:. +Yanez aiat postu sena si nd’abbigiare sa manu a s’aferradorju de s’isciàbula ma si fiat tratesu cumprendende bene chi sa morte de cussu betzu ferotze non fiat serbida a nudda cun su pore de sordados chi s’agataiant in sa villa. +Bae, Yanez. +Est su ladus de manca de sa nave, abbaidende a prora; sa paràula, isparghinada pro mèdiu de sas tradutziones dae su frantzesu e impreada in sos romanzos de aventura, no èst connota in su limbàgiu de sa marina italiana, chi imbetzes impreat manca. +Un’àteru sinniale? +Sos inglesos no ant ferru bastante pro tocare su coro de sa Tigre de sa Malèsia – aiat rispostu Sàndokan. +Non timas, frade. +Sa tigre est sa mea! +Seis dignos de cumbàtere contra sa Tigre de sa Malèsia! +Est impossìbile! +Bois ais a chèrrere sighire sas impresas de sa Tigre? +Giro-Batol si fiat arressadu unu momentu a ascurtare, posca aiat naradu, girende·si cara a Sàndokan:. +CAPÌTULU XXX. +Fiat una pitzinna de sèighi o deghessete annos, de petza minore, ma istrìgile e elegante, cun sas formas modelladas a manera superba, cun su chintzu gasi istrintu chi una manu sola fiat pòdida bastare a lu chìnghere, cun sa pedde in colore de rosa e frisca che frore in pessu isportzeddadu. +Bidende·la gasi indedda dae sas costas de Làbuan, forsis creiat chi sos òmines chi la setziant fiant istados ispintos gasi a largu dae carchi frusiada de bentu e curriat pro los collire; forsis però su cumandante suo si cheriat sincherare si fiant piratas o nàufragos. +Àrtzia a s’iscialupa, fradigheddu meu. +Est in s’elmu meu, cuada suta sa forra. +Bidende su pirata cun s’arma agarrada aiat ghetadu una boghe lèbia de terrore. +CAPÌTULU XXII. +– Deo so gherrende pro sa «Perla de Làbuan». +Si s’agatat in su parcu no at a èssere gasi lestru essende. +Largu! +Nch’apo dèpidu imbiare òmines meda a su guvernadore de Vitòria, ca nd’aiat bisòngiu urgente. +Yanez cheriat protestare, ma giai Sàndokan s’agataiat fora dae sa serra. +Prima faghide retirare cussos òmines. +Como a bois, canes de inglesos! +Cussas boghes, a dispetu de s’isbufidare de sa màchina e su burdellu de sas undas pesadas dae sos rodas poderosas, totus las aiant intesas in coberta dae totus e finas. +Fradigheddu meu, est dae medas annos chi tue nde faghes una male peus de s’àtera. +Belle deretu fiat arribbadu gasi a curtzu de nche sejare de su totu sas fortificatziones, sos magasinos e sos pinnetos. +Sa sorte nche los aiat giutos in cussu matessi logu ue fiant aprodados sos praho de sa prima intzìdida. +– Tra ses oras nois amus a torrare a bida in su mare lìberu. +Ah! +Non timas. +Sempermai nemos aiat rispostu. +Yanez si fiat incrunadu e aiat sighidu su tzeracu chi l’aiat fatu intrare a una domo de netu tapetzada de asulu e frunida de unu pore de fundos, chi isparghinaiant totu a inghìriu nuscos dèchidos. +Nos nch’ant bidu – aiat naradu Yanez. +Depo cumentzare? +– aiat preguntadu Yanez divenende biancu che tela. +A s’acòstiu! +Fiat su chi ti cheria nàrrere – aiat naradu Sàndokan. +Fiant torrados a mòere ambos duos cun atza parìvile, mantenende·si in mesu de sos àrbores e arribados a sa cresura in duos brincos nche l’aiant barigada ghetende·si·nche a s’àtera ala. +Tziu bostru diat pòdere fàghere apicare a Sàndokan finas mortu. +Forsis deo mi nche ismèntigo chi sos cumpatriotas de cussa pitzinna sunt isetende petzi su momentu adatu pro nch’ispèrdere sa potèntzia mea? +L’ischia deo chi aiais chircadu de m’ochìere a traitoria – aiat naradu Sàndokan. +A armicoddu giughiat una rica carabina indiana arabescada e cun su tiru longu: in sa chintòrgia una tzimitarra pesante cun s’aferradorju de oro massissu e in palas unu kriss, cussu istillu cun sa lama a ghiroes e avelenada, caru meda a sas populatziones de sa Malèsia. +Carchi cosa de li nàrrere in parte de William ais? +finas giuncu s. +Totu in unu, unu reselu l’aiat rugradu su cherbeddu. +Fiat capitada una bete istumbada furiosa. +Bastat chi siat lìbera. +Su cumandante inglesu, ischende cun cales persones aiat pigadu a pare, no aiat cunsideradu profetosu a impinnare sos òmines suos in una cumbata terrestre. +Fiat giai allonghende sos bratzos pilosos, cando si fiat intesa una boghe a s’àtera ala de su riu:. +– Chie at a poderare s’atacu de chentu binti tigres de Mòmpracem? +, peorante de banca, forma antiga pro panca o banca. +Calicunu nch’as bidu? +A unu tzinnu de su capu issoro, sos ùrtimos duos aiant innestadu sas bajonetas e aiant puntadu sas carabinas issoro a sos duos piratas. +In su 1892 s’est cojuadu cun Ida Peruzzi e si nch’est tramudadu a Torinu. +Pariat chi s’uraganu s’esseret iscadenadu cun fùria tremenda in cussu tretu de s’ìsula. +CAPÌTULU XVIII. +Su poveru òmine fiat gasi assustadu chi sos mermos suos si refudaiant belle de agire. +Apo dudas meda, Yanez. +Aiat torradu a bìdere s’umbra de sa pitzinna torrende a colare in palas de s’inferriada. +A pustis de duos minutos però su naviu issoro, giagaradu dae sos tiros de sas artillierias inimigas, fiat petzi unu càncaru. +– aiat preguntadu a Sàndokan. +Aiat giai rugradu su pranu e si fiat arressadu serente unu grùstiu de àrbores chi si paraiat assoladu. +Beni, amore meu – l’aiat naradu. +– aiat murmutadu issa. +O chi nche l’apat ingurtidu su terrinu? +grustieddu de prodes. +Sos canes ant sejadu sas tratas nostras. +Arribbadu a chimbanta passos dae su tupale de bananos, fiat brincadu cun lebiesa a terra, aiat presu su caddu a sa raighina de unu fundu, aiat armadu unu muschete e fiat abarradu a origra parada, cumpudende a s’atenta sos àrbores a curtzu. +Apo a chircare de nche cumbìnchere su lord a apretare sa partèntzia. +Sa giovanedda aiat ghetadu una boghe e s’aiat cugugiadu sa cara cun sas manos. +Isse l’ischiat chi deo fia benende a Làbuan. +– aiat naradu Yanez. +Su portoghesu non si fiat faddidu. +Sàndokan aiat ghetadu una boghe de cuntentesa:. +Fiant essidos e fiant colados in un’aposentu de netu, cun sos muros tapetzados de cada genia de armas. +– In s’ìnteri chi deo fia dormidu isse at ammaniadu s’intzìdida. +Non mi brighes, Yanez! +Non resesso a mi detzìdere a la lassare sola – aiat naradu Sàndokan a su cale sa passione li fiat iscussertende su cherbeddu. +A deghe minutos de caminu. +Marianna! +Chie mutit? +M’est partu, finas como, de àere intesu in palas meas unu suspiru sorrogradu. +Bah! +S’ufitzialeddu l’aiat murmutadu unas cantas paràulas a s’origra, chi nemos aiat pòdidu intèndere. +Isciàbula s. +Sàndokan aiat fatu tzinnu a sos òmines suos de si nche istesiare, posca si fiat sètzidu cun Yanez subra unu carru de cannone, narende a su sordadu:. +E si su cumandante ti diat acumpangiare a sa de sa lady? +aiat leadu cun dilighia cussu frore chi aiat bidu pagu prima e l’aiat miradu tempus meda. +Ma nois non podimus isetare, Yanez. +Intende! +Sa chìllia fiat istada fraganada totu in unu. +Est sa sorte chi cheret gasi e abbasso sa conca e in prus como so petzi de sa «Perla de Làbuan». +Tue ses lastimende sa potèntzia tua pèrdida, Sàndokan. +Totu in unu unu raju fiat lampadu a prua de su naviu e un’iscòpiu forte aiat trèmidu sos pìgios de s’àera, ma non si fiat intesu su frùschiu afiladu de sa balla. +– aiat esclamadu isse pesende sa terra cun sas ungras. +Dae cando in cando Sàndokan si firmaiat pro si bortare cara a oriente comente chi esseret chirchende de nche bìdere galu sos fanales de su piròscafu, posca sighiat s’àndala boghende suspiros profundos. +Ah! +E nointames dias lassare mòrrere sa potèntzia tua pro cussa fèmina. +Sa muninca, corfida in prenu a s’ischina, si fiat girada urulende e bidende sos duos piratas, sena prus pensare a cussu atrividu chi si li fiat acurtziadu, cun unu bete brincu si nche fiat intradu a su riu. +Nono – aiat naradu Sàndokan. +Rugradu su tupale, Giro-Batol si fiat firmadu un’iscuta pro parare s’origra, posca consoladu dae su mudore profundu chi regnaiat in sa foresta, si fiat torradu a pònnere. +Sàndokan, leadu dae un’atacu de delìriu chi ghetaiat pore, si imbrossinaiat in terra, si nche pesaiat, ruiat, paraiat sos pùngios e minetzaiat a totus. +Petzi su portoghesu disputaiat, e cun profetu, sa bìnchida a sa cannonera, iscudende·li bordadas disastrosas. +Chi cadaunu si pòngiat a traballare pro fàghere a manera chi su praho, pro mesunote, siat prontu a torrare a modde. +Essimus dae inoghe e currimus cara a sa cresura. +Como beni cun megus. +Deo non l’isco, ca nche so rutu a modde dae su primu assaltu prenu de fertas. +Non bos tratengo prus: liberade·mi su mare dae custos prepotentes. +– Oe semus in custu mare, ma cras amus a èssere amparados in su nidu meu ue nemos s’at a atrivire a bènnere a nos assalire; a pustis, cando cada perìgulu at a èssere iscumpartu, amus a andare a ue as a chèrrere tue, pitzinna mea istimada. +Cras s’intzìdida at a èssere pronta a mòere. +– aiat preguntadu Sàndokan chi nch’aiat connotu sa boghe de su portoghesu. +– Si si ordit carchi traitoria apo a ischire comente li parare fronte, ca m’intendo galu s’òmine chi no at mai àpidu timòria de custos inglesos. +In purpa e ossu, caru meu. +Si la diamus pèrdere ite si nd’at a costare de nois? +Nara·mi, ite narant de mene? +L’amus a bìdere tra pagu. +Sàndokan si fiat imbaradu contra sas pinnas prontu a dare un’imberta forte meda. +So prontu a fusilare s’unu e s’àteru e…. +E su baroneto Rosenthal? +Eja. +Cheres chi andemus? +Bisòngiat de nche l’ingurtire a su sinniale meu – aiat naradu. +Sa reina de Mòmpracem. +A su diàulu su pianu tuo. +Non b’at de isseberare Yanez, o in s’istufa o nos faghimus tènnere. +Isetamus prima su sergente Willis, chi est in fatu nostru? +Unos cantos marineris, bidende·nche·la, fiant istados prontos a calare in mare un’iscialupa e a nche la collire. +Finas Sàndokan s’agataiat unu pagu afusadu e no ischiat cale imbucada mantènnere pro arribare, pagu prus o mancu, a curtzu a su riigheddu. +Eja, la rimprango, Giro-Batol – aiat rispostu Sàndokan cun boghe surda. +Tue as unu cherbeddu bòidu, Willi. +Sa bidda nostra est devènnida mala a conchistare. +subra bolaiant dae cando in cando puntigheddos lughentes, de seguru ischerdas fuidas dae su fumajolu. +Yanez pariat de non l’àere intesu. +imbetzes fiat iscumparta. +Custa foresta est ampra meda, segnor Yanez, e finas mala a travigare. +Duncas non l’amades prus a lady Guillonk? +– Amus un’àteru incrociadore in vista? +S’amore tuo mi nch’at a fàghere ismentigare su passadu meu e forsis a Mòmpracem puru. +– Bos lu so narende chi cussu sacripante no est un’òmine che a nois, ma unu fìgiu de compare Lutzìferu. +Est a beru – aiat murmutadu Yanez, cun dolore. +Pro l’agatare dia abarrare a modde finas bintibator oras – aiat naradu Sàndokan. +Gasi fiat iscritu – aiat rispostu Sàndokan, a pustis de un’iscuta. +Su malesu, agiuadu dae duos òmines, aiat istèrridu una fune grussa de rugradis a sa caminera, mantenende·la però gasi bassa de non si pòdere bìdere pro s’erba arta chi creschiat in cussu logu. +, it. +Un’isbùfida de àera tèbia, càrriga de su nuscu de milli frores, fiat intrada in s’aposentu. +Imbetzes de chircare de assaltare sa villa isetamus chi su lord essat. +Ite si nd’at costadu de cussa pòvera creadura? +Dae unu momentu a s’àteru lord James podet andare a si cuare in Vitòria. +Si los diamus imbènnere, no isco a chie diat tocare sa bìnchida. +Juioko nche l’aiat istorradu dae cussu disisperu mudu. +– Pòveros mortos, galu a vengare! +Ah! +Ite cheres isetare? +Chissai comente at a èssere bardiada! +Faeddade·mi de issa, bos lu prego! +Ma ue so deo? +Apo oriolos feos, Yanez; intendo chi cust’ìsula deo l’apo a pèrdere. +Àteru incàrrigu bos at dadu? +Apartenent a sa ratza de sos pische- canes, però ant una forma meda diversa, aende sa conca a forma de marteddu. +Nono, Sàndokan, non ti refudo, ca t’amo tropu, ca tue ses balente, tue ses poderosu, tue ses tremendu, che a sos uraganos chi trubbuscant sos otzèanos. +Sa pantàsima de sas giaghetas rujas. +Su bentu cumentzat a infriscare, Yanez. +Su tzintzieddu no at mancare in cussu bete mortuàriu de calorìferu. +– Pensade chi in su ponte bi sunt àteros dughentos òmines armados. +Non resessende prus a si tratènnere, sighiat a porrogare a Yanez, ma custu sighiat a pipare sena rispòndere. +Si deo ti dia bìdere a curtzu a mie, mi diat mancare s’atrivimentu e dia tìmere tropu. +Sètzidu a canta de sa bandera ruja sua, punteraiat su chelu. +Amus a fàghere s’ùrtima batalla nostra. +Ite amus a fàghere nois, Sàndokan? +Sos cannones fiant ammaniados, sas ispingardas puru e sos piratas aiant sas armas agarradas, prontos a si nche ghetare a s’acòstiu. +Pro iscrìere una lìtera a su lord. +Sighi – aiat naradu su portoghesu a su sordadu. +Custu s’at a bìdere. +Dae ue? +– aiat preguntadu Sàndokan, pesende·si·nche lestru. +Si torras a repìtere cussas paràulas ti nche gheto a mare! +– Tue mi depes contare cosas meda chi disìgio de ischire. +E si sos sordados nos cassant? +Su portoghesu non si l’aiat fatu torrare a nàrrere e l’aiat contadu su chi fiat capitadu prima cun su lord e posca cun sa pitzinna. +Calma, fradigheddu meu. +A pustis de un’iscuta su velieru minoreddu si poniat de rugradis a su bentu, abarrende belle in panna. +Fiat abarradu un’iscuta a sa muda, mantenende·si sa conca cun sas manos e sos ogros fissos a su nudda, posca faeddende comente intro su coro suo, aiat torradu a nàrrere:. +Non bi fiat luna in chelu, antzis mancu unu isteddu e mancu cussu crarore indefinidu chi ghetaiant sas nues cando s’astru noturnu las illùminat dae subra. +Milord, afares graves mi mutint aterue e bisòngiat chi bos lasse a coitu. +Su sordadu no aiat rispostu, posca abbassende sa conca aiat naradu:. +Ite bi faghiat in mare abertu cun cussu tempus? +S’ant a èssere sapidos chi un’àteru uraganu minetzaiat de iscopiare e che gente abbista non s’ant a èssere trèmidos. +Sàndokan aiat tentadu un’ùrtimu corfu. +Si fiat firmadu in antis de sa palatzina e fiat brincadu a terra in mesu a ses sordados chi l’aiant inghiriadu cun sos fusiles parados. +Cun s’àtera si cumentzat a frigare in cussa truncadura, impreende sa costa, in printzìpiu a bellu a bellu posca semper prus in presse. +Dae cue apo a pòdere arribbare a Mòmpracem e tando… Ah! +S’idea est istada bona – aiat rispostu Sàndokan. +Sàndokan, a su cale li tocheddaiat su coro a manera furiosa, si nche fiat pesadu a bellu a bellu e aiat acutzadu sos ogros abbaidende cussas figuras umanas cun aficu. +Fiant in punna de falare a s’ispiàgia, cando nche los aiat sighidos unu nieddu feu cun bete concone, cun sas manos e sos pees de una mannària sena mesura, unu campione beru de cussos Negritos orrorosos chi s’imbenint in su coro de totu cussas ìsulas de sa Malèsia. +Pasant in cue giosso, foras de sa cala, in fundu de mare – aiat naradu a Yanez cun boghe trista. +Est tristu, tristu meda, Yanez meu istimadu, a dèpere nàrrere adiosu e pro semper a custos logos e a dèpere pèrdere sa fama e sa potèntzia, e puru m’apo a dèpere acunnortare. +Su malesu aiat lampadu a pìgiu de abba una traschia de mitràllia chi aiat isfundadu su canoto, fulminende totus sos chi lu setziant. +Chie fiat cussu ufitziale? +Chi mi nch’apat bidu? +A sa muda! +Totu in unu si fiat acurtziadu a Yanez, preguntende·li:. +– Hum! +f. +Isse fiat abarradu in cue una paja de minutos, cun sos ogros boghende framas, sa cara mudada, sa fronte tiri-tiri de suore, sas manos fichidas in mesu a sa tupa de pilos. +Nche li fiat andadu a subra e agarradu a coddos nche l’aiat ispintu de malu garbu cara a unu grùstiu e àrbores narende·li:. +Amigos – aiat naradu Sàndokan cun cussu traju metàllicu e istranu chi ammajaiat. +In su picu de sa randa bentulaiat sa bandera inglesa e in pitzu de sa maistra su nastru mannu de sos navios de gherra. +Deus meu, ma chie seis bois? +Capitanu – aiat naradu Giro-Batol avantzende. +Su naviu de gherra tando giraiat, a prus pagu de treghentos metros. +Mòidu su tenente, Sàndokan si fiat sètzidu in s’ùrtimu gradinu de s’iscala, cun sa conca astrinta in manos, intrende·si·nche a mesu de pensamentos profundos. +Ispinnigade una bela – aiat cumandadu in presse Sàndokan a sos òmines de manovra. +A ue, Sàndokan? +Sas manos suas fiant curtas sena si nd’abbigiare a su gantzu e cun una mòvida lestra aiat abertu sa bentana. +Sa cannonera semper ponende fatu nos est? +Carchi pistighìngiu chi ti turmentat as? +Carchi òmine as pèrdidu in s’ìnteri de sa burrasca? +Oh! +CAPÌTULU XX. +Mòere atrividos a largu e tentare de colare in mesu de sos inimigos. +Su tenente si fiat incurbadu e aiat dadu sos òrdines netzessàrios, pro fàghere sa boluntade de sa giòvana lady. +Nara·mi Sàndokan: ite isperas de fàghere tue istanote? +S’aiat incarcadu cun ambas manos sa ferta, posca totu in unu si nche fiat pesadu. +Agabbadu nch’ais? +So coladu sena èssere fertu in mesu a su fogu de sos compatriotas tuos, apo rugradu su mare, apo fatu apellu a sos òmines meos e so torradu a capu de chentu tigres, prontu a totu pro ti sarvare. +Ajò, coràgiu, chi nd’apo bisòngiu. +L’aiat rispostu una boghe sola:. +Eja, bido su pubusone de fumu cara a est – aiat naradu Yanez. +Una traschia de mitràllia fiat istada saludada cun una boghe de cuntentesa. +Amigu meu – aiat naradu Marianna abratzende·lu. +Curride fortzas…. +aiat naradu Yanez. +Sunt sas ses – aiat naradu su pirata boghende su cronòmetro suo. +– aiat murmutadu, mentres sa manu dereta sua curriat de istintu a su kriss. +Fiat unu pitzocheddu istrìgile, isarbolidu, piliruju e galu a l’essire sa barba, podet dare unu sordadu noitolu. +Sa faina est meda fàtzile e lestra e non rechedet un’abilidade ispetziale. +In una nave su cuadru de popa, o ispigru de popa, est su giassu tzentrale de s’iscafu, subra su gallegiamentu, ue b’est iscritu su nùmene de sa nave. +– aiat preguntadu Giro-Batol. +Cantas bortas, cando m’assaliat su pensamentu de dèpere, una die, pro mi cojuare cun cussa fèmina, abbandonare su mare meu, agabbare sas vinditas meas, abbandonare s’ìsula mea, pèrdere su nùmene meu de su cale una die fia manninu meda, pèrdere sos tigrotos meos; apo chircadu de fuire, de pònnere tra mene e cussos ogros ammajadores una làcana mala a sobrare! +Ohe! +Bae, gosu meu – aiat naradu isse astringhende·si·la a coro. +Ite amus a fàghere? +m. +Ite cheres chi fatzat? +Sàndokan aiat paradu sas origras ma aiat intesu petzi sa mùida de sas fògias. +Piròscafu s. +Isse si fiat acurtziadu a sa costana de popa e, bidende a Yanez chi li mustraiat una lìtera, aiat fatu abbassare s’iscala. +E si diant naufragare? +Pòveru amigu – aiat naradu Marianna corfida dae su dolore chi si bidiat in sa cara de Sàndokan. +Tue dias bènnere, Marianna? +Dae ue seis essidu a campu bois? +Indedda nch’aiat bidu unos cantos puntos lughentes cumparende e iscumparende in mesu de sas pasteras. +Nono – aiat naradu Sàndokan. +Capassu de nos imbiare ambos duos a s’àteru mundu. +Duas làgrimas falaiant a bellu a bellu in sos càvanos in colore de rosa de sa giovanedda. +Non ti nche ismèntighes chi bi sunt milli isterlinas de balangiare si nois resessimus a ochìere su pirata. +Tue! +Sos sordados de sa villa nch’aiant pèrdidu sas tratas de sos fuidores e chircaiant a s’intzertu, isetende forsis s’arbèschida pro incumentzare una batuta bera e pròpia. +Sa flota aiat sa primatzia de sas bucas de fogu e aiat su profetu de si mòere e de si iscostiare partzende sos fogos de s’inimigu, ma cun totu custu non balangiaiat. +Torro a Làbuan – aiat rispostu Sàndokan. +Pòvera pantera – aiat naradu Yanez, chi sighiat cun contivìgiu biu sos momentos diversos de cussa cumbata ferale. +Si fiat ingeniende a lu trampare, però in fundu a s’ànimu s’òmine fieru si chesciaiat de lassare cussos giassos sena sa revesa. +– aiat preguntadu Sàndokan. +Mòere! +Non timas, frade meu; sas ballas mi timent. +Logu bi nd’aiat bastante, ma bi fiat finas unu pore de chinisu e tzintzieddu. +Nois amus a giogare una partida orrorosa. +Amus a àere òmines bastantes pro nch’ispèrdere s’iscorta de su lord. +Eja – aiat naradu a pustis. +Su brigantinu avantzaiat lestru chirchende de truncare su caminu a sos tres praho, ma fiat oramai tropu tardu. +E sos sordados non nos ant a iscobèrrere? +m. +Non b’at bisòngiu de nàrrere chi totu fiat istadu abbadu dae unu pore de ampullas de binu, de gin, de brandy e de whisky, impreadas pro fàghere onore a Sàndokan e a sa gentile, cantu atrivida «Perla de Làbuan». +Est totu a disponimentu bostru. +– aiat esclamadu Sàndokan, andende a l’addobiare. +Nois l’amus a impresonare, caru meu. +– Intendo chi so devennende macu… chi deo… l’amo! +– aiat esclamadu su pirata cun fieresa. +– aiat preguntadu su lord. +Chi nemos ghetet unu pìliu pro cale si siat motivu – aiat naradu Sàndokan, cun boghe imperiosa. +Sàndokan, inchigiadu, mudulone, li poniat fatu, sighende totu cussas manovras. +S’ùnica mòvida chi faghiat fiat cussa de pesare sa conca cara a sa bentana, ue ischiat chi s’agataiat Marianna, diosa sua, chi sena duda isetaiat, chissai in mesu de cale pistighìngiu, s’èsitu de sa cumbata manna. +Su pirata s’aiat cuadu sa cara cun sas manos e aiat fatu duos passos in segus. +Deo timo pro tene. +Cumentzat gasi sa carriera sua de iscritore, chi contat prus de 80 òperas, intre romanzos, “aventuras” e contos. +Ma l’apo a bìdere su matessi. +Juioko, abarra calmu – aiat naradu Sàndokan. +Chi est ora de nche l’agabbare cun unu pirata gosi atrividu. +– aiat aboghinadu una boghe che tronu. +– aiat preguntadu Yanez, chi s’agataiat giai in su ponte, suta un’umbraghe de cannas pesada a popa. +A ses passos de distàntzia, un’òmine, unu sordadu, sena duda su sergente Willis mentovadu pagu prima dae sos duos chircadores de tratas, si fiat pesadu in palas de una tupa e lu teniat a sa mìria fritu che nie, detzisu, a cantu pariat, a pònnere in pràtica sa minetza. +Ajò Yanez, fortza de bratzos. +, it. +Pro Deus! +S’agataiant petzi unu letu de fògias sicas, duas padeddas grussulanas de terra santa male cota e duas pedras chi depiant serbire pro foghile. +Ah! +In sas umbras de sa note forsis si cuat carchi cosa de grave pro tene, amigu meu prode. +Sena cussa balla chi m’at corfidu, forsis no aia connotu sa pitzinna cun sos pilos de oro. +Acò s’unda! +Sa sentinella aiat repìtidu s’intima, posca no aende risposta peruna aiat fatu carchi passu in antis pinnighende·si a dereta e a manca pro si sincherare mègius de ite si cuaiat in palas de sa tupa; posca pensende forsis de s’èssere faddidu, fiat torradu cara a sa palatzina ponende·si a bardiare s’intrada. +Chircamus de non nos fàghere cassare. +– aiat aboghinadu, parende su pùngiu a su naviu inimigu. +Male bos seis intendende? +– Forsis chi no amades prus cussu eroe de istillu, chi seis de acordu a bènnere a Vitòria? +– aiat esclamadu, torrende a rùere a modde. +Una frea orrorosa l’aiat astrintu su coro a cussu pensamentu. +A bellu, cumpàngios – aiat naradu su de tres. +Fiat cussu chi disigiaiat Sàndokan, de si pòdere agatare, finas pro pagos minutos, solu cun sa giovanedda, forsis pro l’iscopiare sa betedde passione chi nche li fiat mandighende su coro. +Non l’isco. +Si fiat acurtziadu a su cuadòrgiu de Giro-Batol e ambos duos si finat torrados a pònnere in caminu, intrende·si·nche a sa foresta. +Dae foras arribaiant sos acordos de una màndola, forsis sos matessi sonos chi aiat intesu pagu prima. +, it. +babordo, dae su frantzesu bâbord, chi benit dae s’olandesu bakboord, chi cheret nàrrere oru de s’ischina, mutidu gasi ca, cando sa paràula si fiat formada in olandesu, su pilota, guvernende sa nave cun unu remu fissadu a dereta, daiat sas palas a su ladus de manca. +Aiat abertu sa ghenna de sa cabina e aiat abbaidadu. +Sàndokan, tue cumpranghes duncas sa potèntzia tua passada e patis a s’idea de dèpere pèrdere s’ìsula tua. +– l’aiat preguntadu Yanez. +S’incrociadore apretaiat sa màrcia pro leare a picu su velieru e andare, s’in casu mai, a s’acòstiu. +Sàmbene! +Finas sas cossas fiant istadas ispetoladas cun ferotzidade e su sàmbene falaiat a trainos formende in terra una pischina bera e pròpia. +Non fiais chirchende calicunu bois puru? +Incrociadore s. +S’abba intraiat dae unu pore de isperros, inundende s’istiva. +At a èssere risulanu, ca Sàndokan at a fàghere su chi ais a chèrrere bois. +– aiat esclamadu Sàndokan, chi oramai aiat cumpresu de èssere istadu iscobertu e chi fiat prontu a bèndere cara sa pedde. +Forsis ti podes faddire. +Deo so sa Tigre de sa Malèsia e non bos timo! +Sas undas si franghiant cun burdellu a inghìriu de sa tàula, incrispende·si e ispumende. +Antzis chircamus de lu sarvare – aiat murmutadu. +Nch’aiant iscarrigadu petzi cun unu corfu sos duos cannones e sas ispingardas pro mundare sa costana dae sos fusileris chi l’ocupaiant, posca cussos trinta balorosos aiant frundidu sos àncaros de acòstiu. +Iscusade, milord, non fiat cussa sa punna – aiat rispostu s’ufitzialeddu. +– Faghe tronare sos cannones tuos, arma sos òmines tuos, prena de carbone sas caldajas tuas, deo ti iseto! +Sa derruta non bastaiat duncas? +– Chi siat pròpiu su riigheddu chi semus chirchende nois? +Ah! +Su pinnetu meu non balet cosa meda, capitanu – aiat naradu Giro-Batol. +Si sos inglesos fudighinaiant in cussa manera, fiat dàbile chi a sos ogros issoro non nche l’esseret fuida sa mannària de s’istufa. +Eja, totus – aiat rispostu su dayako cun boghe cummòvida. +In sos navios de linna o de metallu est sa parte de sa costa a cuntatu diretu cun sa chìllia. +Yanez e Sàndokan aiant respiradu, pendende oramai de èssere seguros e fiant curtos cara a prua sighidos dae Marianna. +Eja, forsis. +Nde so seguru. +Resone ais, cuddu giòvanu. +A prua, imbaradu a s’àrbore de bompressu, si nche bidiat un’òmine. +Chi bèngiant a bisitare custu logu puru? +Ponide·mi a sa proa: faeddade e deo bos apo a ubbidire che un’iscrau, sena una lamenta, sena unu suspiru. +coperta, benit dae cobèrrere, partitzìpiu passadu cobertu. +pŭppis. +Si nche fiat pesadu, ma fiat torradu a rùere in sa cadira ghetende a inghìriu miradas ingrisadas. +Ajò, fradigheddu meu, lassa sos praho suta s’abba e sos mortos in buca a sos pisches e beni a leare unu mossu de custa purpa licanza. +A sa muda, Giro-Batol, tzitu! +De seguru. +A lu cheres? +Nche so bidende una bete umbra… unu velieru! +Est inoghe chi sa creadura divina benit a respirare s’àera profumada dae sos lillà in frore, chi benit a cantare sas cantones durches suas de su paisu nadiu e est inoghe ue issa m’aiat giuradu afetzione eterna. +Semper gosi! +Semper – aiat rispostu su portoghesu. +S’aiat postu sas manos in fronte comente pro nche catzare sos pensamentos chi fiant pilisados in su cherbeddu ardente, posca si fiat adderetadu e a passos addasiados fiat faladu a sa cabina. +– Issos ochìere sa Tigre de sa Malèsia! +Ohe, camerata! +Traitoria! +Capitanu, creo de àere giai bidu cussu prìntzipe malesu. +Est bisionende – aiat murmutadu Sàndokan. +Sàndokan fiat abarradu unu momentu a sa muda, abbaidende a fissu su tenente comente chi esseret dubitende de sa veridade de cussas paràulas, posca aiat preguntadu:. +Comente cherides – aiat rispostu su caporale. +Prima fiat numerosa, ma como non prus. +Si fiat intesu unu corfu sicu, che de un’iscàtula de ossu chi si truncat; posca sa pòvera bèstia, abbandonada dae s’inimigu suo, fiat rodulada morta in terra, lassinende a pustis intro s’abba niedda de su riigheddu. +Ma tue bi cheres pèrdere, Sàndokan. +Si nche fiat pesadu iscutzinende cun fùria sos ferros e aiat ghetadu un’ograda pèrdida a inghìriu, comente chi galu no esseret seguru de non s’agatare prus supra su naviu suo, posca una boghe nche li fiat essida dae lavras, un’ùrulu de fera ferta. +Crees chi su lord nos at a lassare in pasu? +Aiat intesu chi nche fiat perdende su sentidu e aiat abbaidadu a inghìriu assustadu. +Si ponet in unu cantzigalettu cun una balla de cannone e si imbiat a fàghere cumpannia a sos pisches. +Eja, totus – aiat naradu Sàndokan. +de su mare ampru de sa Malèsia. +A s’addòbiu, s’ufitziale l’aiat abbaidadu a fissu e a manera istrana, posca, aprofitende de su momentu chi nemos li fiat dende cara, si fiat acurtziadu a su lord, chi fiat esaminende s’isseddadura de unu caddu, narende·li totu in unu:. +Leade prìntzipe – aiat naradu. +E pro ite? +Torra cussu rompimentu – aiat esclamadu. +Eja, milady. +Ite est su male chi patis? +Rema! +pennone, derivadu de penna, forsis pro mèdiu de su frantzesu pennon, ant. +Su vascellu si fiat ammaniende a lassare s’ancoràgiu pro assalire su naviu corsaru minoreddu. +Ajò, tigrotos, a s’acòstiu! +Sos duos piratas aiant rugradu unu cuartu de chilòmetru, cando Yanez totu in unu si fiat arressadu, agarrende·si a una bete camba chi s’illonghiaiat dae un’ala a s’àtera de su riu. +In cussos momentos isse non s’ammentaiat prus de èssere sa Tigre, si nche ismentigaiat Mòmpracem sua, sos praho suos, sos tigrotos suos e su portoghesu, chi forsis in cussas oras, creende·lu mortu, vengaiat sa morte sua cun chissai cales iscarmentos crudeles. +Eja, ma non m’at a fàghere dare borta. +– So intendende allegas. +S’iscuru est tropu carcu pro nche la distìnghere bene ma intendo chi su coro est a tocheddu, capitanu. +– aiat preguntadu divenende bianca che tela. +Lu suspeto deo puru. +A pustis de chimbe minutos s’agataiat in mesu de unu tupale de bananos, ue aiat fatu presoneri su sordadu inglesu. +Isetade unu momentu –. +– aiat esclamadu Juioko. +Adiosu, Sàndokan. +Su frùschiu de su portoghesu si fiat intesu un’àtera borta. +– esclamaiat faghende caminu cun semper prus lestresa. +Ite giughes in cussu pabiru? +tue ti chèscias – aiat sighidu abbaidende su mare, chi bubbulicaiat in antis de sa prua de su naviu lestru. +Fiat istadu prus fàtzile a firmare su piròscafu in sa cursa sua chi no a nche cumbìnchere a Sàndokan a abbandonare cussu postu. +chìglia, dae s’ispagnolu quilla, chi benit dae su frantzesu quille, de dàbile orìgine iscandìnava. +Arratza de cuntrastu! +Si totu andat bene custu sero amus a pòdere lassare su cuadòrgiu nostru e intrare a sa foresta. +Dae sos tres navios fiat essidu una boghe sola:. +Nave mercantile frunida de unu motore a papore. +E cussu sordadu imbuscadu in su cugione de su padillione bidu l’as? +Yanez ajò – aiat naradu Sàndokan, cando los aiat bidos imbarcados. +Oramai intendo chi sa missione mea de vindita est acabada; intendo de no ischire prus urulare nen gherrare che unu tempus, intendo de àere bisòngiu de pasu. +Deo oramai bi rinùntzio e mi nche torro a sa villa de lord Guillonk. +– aiat preguntadu Yanez. +Abarra calmu. +Eja – aiat rispostu custu. +– Custa caminera nche giughet a su parcu. +– aiat esclamadu Sàndokan, astringhende sos pùngios e tremende·si in totu sa carena. +Faedda duncas. +In su ponte suo s’intendiant rumbulende sos tumbarinos chi mutiant sos òmines a sos postos de cumbatimentu e s’intendiant sos cumandos de sos ufitziales. +Cassa bona! +Guai si cussu trechetu duraiat pro deghe minutos. +– Lord James ti prètziat meda, fradigheddu meu. +In cada manera, in casu de derruta, sos praho sunt prontos a si nch’andare. +Ello non l’ischis, pitzinna malassortada, chi mi nche sunt giughende a Làbuan pro m’ochìere? +So prontu. +Fiat de bintiduos òmines, dòighi biancos e deghe indìgenos e totu armados finas a dentes. +Non bos artuddeis, milady – aiat torradu a cumentzare sa Tigre, cun una boghe chi falaiat che mùsica carignosa a su coro de s’òrfana. +Non b’aiat nemos. +Pro ite pònnere in perìgulu sa bida contra una fera sìmile? +– Si est a beru, guai a sos inglesos! +Fiat in pistighìngiu, si intendiat allupadu dae unu fogu poderosu chi li brusiaiat in coro e in su cherbeddu, agitadu dae milli timòrias. +– Apo a fàghere una bella figura in sa villa. +– s’aiat preguntadu su portoghesu. +Sos inglesos diant pòdere aprofitare de s’assèntzia nostra pro atacare s’ìsula nostra. +Sos duos piratas aiant isetadu tratenende su respiru, totu pigados dae un’emotzione bia. +– Ma contade·mi, cando est istadu assalidu Sàndokan? +Tue ti nche ses ghetende a mesu de unu ghiniperaju. +Nudda? +Abarraiant galu pagos minutos de intrinada, e podiant bastare pro averiguare sa villa. +Yanez e Sàndokan però no aiant lassadu su ponte. +No ischides ammentos terrìbiles! +Un’assaltu podet durare meda e costare sacrifìtzios mannos. +Amus a andare paris, Giro-Batol. +Non las timo. +Marianna! +E si calicunu bos diat connòschere finas suta cussas bestes? +Si dia pòdere intrare deo puru a sa villa! +Dade cara non bi siat cuadu carchi pirata meda prus terrìbile de sas tigres de su paisu bostru. +– A li torrare sas ballas chi nos ant iscutu! +Sas betedde fògias de cussos fundos nos ant a amparare. +Dade·mi una mesora pro bos arrostire unu cantu de babirussa. +Non mancant frùtora, ne abba, nen sos remos e mancu sa bela. +Su disisperu faghiat a chentu bortas sas fortzas de sos piratas. +– Ispero chi ais a bènnere a mi bisitare in presse. +Si naraiat chi unos cantos tigrotos fiant isbarcados e chi sa Tigre de sa Malèsia fiat cuada in sos padentes, pronta a intrare a sa villa e a nche furare sa pitzinna. +Si fiat incurbadu subra s’antarile e aiat ammiradu a sa muda, treme-treme, delirende, sa lady galana. +Semus a pagos passos dae su parcu, in sa bia chi nche giughet a Vitòria. +Non rispondet nemos! +In bator oras ebbia aiant pesadu duos arboreddos noos, acontzende sas costanas, aiant tapadu totu sos istampos, aiant torradu a nou sas manovras, aende in sa nave cavos, fibras, cadenas e lìbanos bundantes. +– aiat esclamadu. +Eja, tua e custa borta pro semper! +Chi siat su lord cun Marianna? +Ma bisòngiat chi bi la dias tue, si ti cheres inserrare paris cun issa in sa cabina. +Si fiat postu a bufare cun un’ispètzie de arrennegu, isboidende una in fatu de s’àtera paritzas tassas. +Deo so sa Tigre! +Cantos òmines apo in fatu? +Finas a como non nche so bidende nen coa nen pinna peruna – aiat naradu a pustis. +Pro binti minutos s’incrociadore aiat aguantadu cussu trechetu de ballas chi lu traessaiant dae un’ala a s’àtera, chi li fraganaiant sas manovras e l’ochiant s’echipàgiu, ma una granada de bintunu chilos ghetada dae Giro-Batol cun unu mortàiu, l’aiat abertu a prua unu betedde istampu. +Ah! +– s’aiat preguntadu cun unu tzertu pistighìngiu. +Narade·mi, amigu meu prode, si sa fèmina a sa cale bois ais giuradu amore bos diat pedire una cunfessione, bois la diais fàghere? +Ti cumprendo: amigos o inimigos faghimus·nos·nche collire. +Difatis custu diat pòdere capitare. +E totu pro cussa creadura tzeleste – aiat murmutadu. +Milady – aiat naradu Yanez cun boghe grae. +S’animale chi Sàndokan aiat mutidu hariman-bintang fiat una pantera dèchida de sa Sonda; s’àteru imbetzes fiat unu de cussos bete iscimmiones, unu urang-outan, chi sunt galu gasi numerosos in su Bòrneo e in sas ìsulas a curtzu e chi sunt gasi timidos pro sa fortza. +Ma non fiat afundados in s’ìnteri de sa burrasca chi nos at cassadu a curtzu de Làbuan? +Agarra·ti a su salvagente tuo e boga s’istillu. +In cussu momentu nche aia ispèrdidu sena làstima Mòmpracem mea ispantosa, afundados sos praho meos, ispèrdidos sos òmines meos e non aia chèrfidu èssere mai istadu… sa Tigre de sa Malèsia! +– Cuntenent unu venenu forte meda ma non mortale, chi at sa propiedade de suspèndere sa bida, in un’òmine robustu, pro ses oras. +– Est sa pitzinna chi at dadu su corfu mortale a Mòmpracem. +– De seguru unu malesu. +Pro ite cando? +Sos tres navios aiant isortu sas gòmenas e si nche fiant istesiados dae s’ìsula, leende in fatu sos ùrtimos iscampados de cussa grefa ispantosa chi pro dòighi annos aiat isparghinadu totu cussu terrore in su mare de sa Malèsia. +Su destinu cheret chi mi firme, e gasi siat. +Bos creo – aiat rispostu Marianna. +Gràtzias amigos – aiat naradu cun boghe afogada. +S’imbarcatzione chilliaiat a manera orrorosa in mesu de s’ispruma de sa maretada, como falende e como bolende subra su cùcuru de sas undas. +Si nche fiat intradu, l’aiat travigadu pro una chimbantina de metros, ischerfiende mìgias de bermes de abba, e, arribadu in antis a una bete camba, si fiat agarradu, artziende·si·nche a un’àrbore fogidu. +Ajò moide·bos, mutide·mi su cumandante chi apo òrdines de li comunicare. +Si. +Podet dare chi nos nche giugat carchi noa dae Làbuan. +Podet dare. +In intro de cue non bi diant istare mancu sos pigmeos de sos re de Abissìnia. +– Ànimu, milady; su benidore at a èssere lugorosu pro sa «Perla de Làbuan». +Pro ite? +Diat èssere capassu de l’ochìere a sa neta prus chi non ti la lassare furare a tie. +Andamus a nos pasare un’iscuta e prus a tardu amus a pensare a nos nch’andare. +Si cheres apo a andare a nche pesare unu sultanu pro ti dare unu regnu, si as a chèrrere èssere sas prus rica de su mundu deo apo a andare a bardanare sos tèmpios de s’Ìndia e de sa Birmània, pro ti carrargiare de diamantes e de oro; si cheres deo apo a devènnere inglesu; si cheres chi deo rinùntzie pro semper a sas vinditas meas e chi su pirata isparessat, apo a pònnere fogu a sos praho meos, pro chi non potzant prus bardanare, apo a andare a nch’ispèrdere sos tigrotos meos, apo a andare a incravare sos cannones meos, pro chi non potzant prus urulare e nch’apo a ispèrdere su cuile meu. +rinnegare sa natzionalidade mea e de mi fàghere inglesu… deo, sa Tigre de sa Malèsia, chi apo giuradu òdiu eternu a cussa ratza… lu dia fàghere sena bi pensare! +Gràtzias, Yanez. +violèntzia gasi manna chi sos duos piratas nche fiant istados bentulados a fora. +àere) , it. +Patan, fidele a sa paràula dada, si fiat fatu ochìere in palas de su cannone suo, ma un’àteru artillieri balente aiat leadu su postu suo; àteros òmines fiant rutos e àteros puru, fertos a manera orrorosa, cun sos bratzos o cun sas ancas truncadas, si fortzigaiant cun disisperu in mesu a trainos de sàmbene. +– Nemos de seguru at a bènnere a nos istorbare in mesu de custa foresta. +Ite cheres nàrrere? +– aiat esclamadu. +Antzis bi fiat carchi momentu chi pariat finas chi s’esseret pesende e chi s’iscafu suo no esseret mancu tochende s’abba. +Amus a fàghere sa bidda gasi forte de pòdere bajulare su bombardamentu prus terrìbile. +Sunt baranta tigres, Yanez. +Bella est? +Bidende cussas undadas, chi imbetzes de minimare diveniant semper prus manna, Yanez no aiat pòdidu fàghere a mancu de si preguntare:. +– aiat esclamadu su pirata agarrende sa giovanedda e astringhende·si·la a petus. +Sos òmines suos non fiant a mancu de isse. +Ti dono sa bida – aiat naradu Sàndokan. +Nono, ànima mea, so cummòvidu, ma nudda prus. +Yanez! +Apo a ammaniare una bella sorpresa a sas giachetas rujas. +Deo apo a andare a sa de su lord, l’apo a nàrrere chi bois seis istados assalidos e ispèrdidos, ma chi si sunt bidos àteros praho e l’apo a cussigiare de aprofetare de su momentu bonu pro s’amparare in Vitòria. +– Apo bidu unos cantos òmines atzochiende a sos navios meos, artziare a s’acòstiu e massacrare sos marineris meos. +Fiat un’òmine bassu, mermudu, belle nudu, aende petzi una fardetedda istratzulada e unu capeddu de fibras de rotang, ma cun sa manu dereta agarraiat unu fuste nodosu e cun manca unu kriss cun sa frama a ghiroes. +Su bravu malesu aiat sa cara mudada e pariat totu agitadu dae unu pilisu biu. +Isetamus chi sa bàrdia de sos inglesos s’allentet unu pagu e as a bìdere chi nos nch’amus a isèrghere. +Si podiat nàrrere chi su pirata ispantosu esseret chirchende, cun sa potèntzia de sa mirada sua, de iscobèrrere a Marianna sua istimada. +Si però non si detzidet a mòere in presse, deo apo a tentare un’intzìdida atrivida. +Seis unu biancu, est beru, ma cuss’òmine forsis ischit chi Sàndokan at un’amigu cun sa pedde isarbolida. +Viramus, Sàndokan – aiat naradu Yanez, chi nche l’aiat sighidu. +Deo…. +– aiat esclamadu Giro-Batol, ispantadu. +– Comente l’ischides su nùmene meu? +A s’arbèschida, petzi chentu chimbanta mìgias separaiant sos fuidores dae Mòmpracem, tretu chi podiant superare in prus pagu de bintibator o trinta oras si non beniat mancu su bentu. +– Bois… unu biancu… un’inglesu! +A bellu, Sàndokan – aiat naradu Yanez, tratenende su cumpàngiu, chi fiat in punna de si nche ghetare a sa palitzada. +Abbaida·mi in cara: deo so sa Tigre de sa Malèsia. +Ambos si nche fiant intrados a mesu, currende a totu fua. +Pro mala sorte de sos piratas, a ora de sas ses de borta de die, cando giai sa flota fata a bisera fiat pro si ritirare, fiat arribbadu a su mare de s’ìsula unu sucursu chi non s’isetaiat, chi fiat istadu acollidu cun urrah burdellosos dae sos echipàgios. +Nche cherides fàghere fuire su pirata? +– Cras as a nàrrere a sos òmines meos chi apo abbandonadu pro semper s’ìsula mea e chi tue ses su capu nou issoro. +– aiat preguntadu Sàndokan. +Andat bene! +Ti pòngio fatu – aiat rispostu sa Tigre de sa Malèsia, cun unu suspiru domadu. +Yanez aiat dadu deretu s’òrdine. +Bos lasso lìbera de fàghere de issos su chi prus bos agradat, ma bos chèrgio dare unu cussìgiu. +Su frùschiu de una nave a papore, beru est? +Chi si siant ammaniende a bisitare sa serra? +E deo ti naro chi so timende pro s’amorada tua. +– Dia chèrrere èssere giai in sa foghe de su riigheddu pro mi nche bogare custos pistighìngios. +Su sordadu, chi Yanez nch’aiat sejadu, non fiat indedda prus de dughentos passos. +– E como a sa costa e lestros! +Ma Sàndokan, a dispetu de cussu murigamentu de abba, non tzediat e guidaiat su naviu cara a Làbuan, disafiende atrividu sa traschia. +– Apo a isetare cussa die. +Nono, ca deo conto subra de tene. +As a bìdere ite bellu sordadu! +CAPÌTULU VII. +Oh! +Sa Tigre de sa Malèsia aiat abbassadu sa conca e aiat suspiradu, posca, a pustis de èssere abarradu un’iscuta a sa muda, aiat naradu:. +Unu sergente! +Milady! +Largu! +CAPÌTULU VIII. +Imbaradu a su salvagente, chircaiat de si nche pesare pro ispìnghere indedda sa mirada. +Biu eja, ma bintu – aiat rispostu isse cun boghe trista. +Nemos, ca sos inglesos l’ant abbandonada a pustis de àere postu fogu a sa bidda nostra e àere fatu sartiare sos ùrtimos bastiones. +Un’òmine l’isetaiat in giosso: fiat Yanez. +Onni paràula est istada bortada tenende in contu sa base etimològica sua, in mancàntzia de custa cunfrontende·la cun s’italiana. +A su mancu pro la bìdere – aiat naradu Sàndokan, cun unu suspiru. +fiat pèrdidu de ànimu. +Cussos malincrinidos ant a torrare a cumentzare su cannonegiamentu. +Apretende su passu, sos piratas fiant arribbados in presse a sos oros de unu trainu sicu, ue aiant agatadu a Marianna e sos ses òmines postos a la bardiare. +Acò su progetu. +Deo apo lassadu, in unu logu cuadu, ascusòrgios mannos e non l’ischit nemos. +– aiat esclamadu su sordadu, leadu dae unu terrore superstitziosu. +Non b’agato nudda de istranu – aiat naradu cun boghe mudada. +– aiat esclamadu su portoghesu. +– Nois l’amus a cuare in sa paule in mesu de sas cannas, cugugende·lu de su totu cun cambas e cun fògias, a pustis de l’àere privadu de sos àrbores e de totu sas manovras. +Pro Deus! +Deo no isco nudda. +Beru est. +– aiat torradu a nàrrere su pirata. +Sos duos coragiosos aiant intesu su fundu benende·li mancu suta pees. +Non pariat un’òmine ma unu gigante, prontu a nos fàghere totus a cantigheddos. +A Làbuan. +Sos duos piratas nche fiant essidos dae sa tupa e, a pustis de àere averiguadu chi non b’aiat nemos a fùrriu, aiant rugradu in presse su pranu arribende a su màrghine. +E puru so pistighingiadu meda pro sa sorte issoro, amigu – aiat rispostu sa Tigre de sa Malèsia. +Mancu una, capu. +Unu pagu de gin, capitanu – aiat naradu abbaidende cussa ampulla cun duos ogros chi bogaiant framas. +Sena duda isse, chi oramai aiat prevìdidu dae unu momentu a s’àteru sa fine de sa pirateria e chi oramai fiat avesu a s’idea de si ritirare indedda dae cussos mares, si consolaiat pensende chi in mesu a totu cussu disacatu l’abarraiat galu sa «Perla de Làbuan» sua istimada. +Mi creides isentu ca sos leopardos ant fertu e bintu sa Tigre? +Non podimus artziare – aiat naradu. +Eja, ma no a sa sola; un’iscàrriga de sos cannones nostros fiat bastada pro l’afundare. +– Ite cheret nàrrere custu? +Si proent, si s’atrivint. +Ajò, ghetamus·nos·nche suta cussu arecche cun bete fògias, chi nos ant a amparare mègius de una tenda e isetamus chi arbescat. +Si fiat postu torra in caminu, cun passu prus lestru, incarchende·si forte su petus, comente pro afogare sos pàrpidos impressidos de su coro. +Fatu custu, cussos dimònios, de sos cales sos ogros s’allughiant de bramosia bia, si fiant postos a isperiare chie in sos bastingàgios, chie in sas grisellas, e chie a s’imperriada in sos pinnones, totu bramosos de iscobèrrere sa giunca chi promitiat una bardana rica, benende custas naves, a su sòlitu, dae sos portos de sa Tzina. +Custu cheret nàrrere milord chi sos amigos meos bos inghìriant – aiat naradu Yanez fritu. +– aiat fatu su portoghesu faghende de coddos e ispinghende a in antis su caddu. +Su diàulu! +Non naro chi nono, ma si sos praho sunt arribados amus a àere chentu tigres de imbiare a s’assaltu. +Ite ses timende, frade meu? +Sa Tigre inghiriada dae sos sordados nostros! +A sa muda! +Su tumbarinu sighiat a tumbare in su ponte de su naviu inimigu. +Che a sos cumpatriotas suos giughiat sos pilos longos e aiat sos bratzos e sas ancas frunidas de unu pore de aneddos de ràmene e otone. +Arratza de degòlliu! +– aiat naradu Sàndokan, cun boghe surda. +E chie fiat bigende a cussas oras e cun una traschia sìmile, in s’ìsula de sos piratas sanguinàrios? +– Mi invitas a m’arressare e preguntas sa bandera mea? +Forsis, ma sa tzimitarra mea t’at a ampare e su petus meu t’at a fàghere de iscudu contra sos corfos de sos malaitos chi m’ant giagaradu cun su nùmeru. +Picu s. +Cheres chi andemus a bìdere? +Est s’òmine prus atrividu chi deo apo mai bidu. +– aiat aboghinadu Sàndokan. +Finas sos indìgenos a fùrriu no ischint chi inoghe s’agatat un’amparu. +Sa «Perla de Làbuan»! +Ma fui, disgratziadu! +Apo gherradu che disisperadu, trabentende sos òmines meos a s’acòstiu cun fùria animalina, ma m’ant ischerfiadu. +Non si perdiat unu corfu ne a un’ala ne a s’àtera, si garegiaiat de lestresa e pretzisione, detzisos a si nche ispèrdere prima dae indedda e a pustis dae a curtzu. +Mi depides nàrrere carchi cosa de importante? +Su bentu fiat bonu, sulende dae sud-ovest, e su mare, in pessu mòidu, no istorbaiat sa cursa de sos duos navios, chi in pagu tempus aiant leadu una velotzidade superiore a sos dòighi nodos, velotzidade a nàrrere sa veridade chi non fiat costumàntzia de sos bastimentos a bela, ma pro nudda ispantosa pro sos navios malesos, chi giughent bete belas e ant iscafos astrintos meda e lèbios. +Non sigheis! +– aiat preguntadu. +In fines aiat bintu sa resone, e Sàndokan aiat torradu a cumintzare sa faina traballosa punterende s’iscuru chi li cuaiat sas costas de Làbuan. +Sàndokan e Yanez, chi pro su chi pertocat sas cosas de mare no aiant rivales in totu sa Malèsia, aiant modificadu totu sos velieros issoro, pro pòdere parare fronte cun profetu a sas naves chi los leaiant a picu. +Ello pro ite? +Amus unu bellu tretu de caminu de rugrare. +Lu creo. +Su dayako no aiat rispostu. +In unu cugione, sètzidu in antis de una mesa de traballu bi fiat su lord, bestidu a manera simpre de biancu, cun sa cara mudada e sos ogros inchigiados. +Gasi in Làbuan s’at a ischire chi sa Tigre de sa Malèsia s’est atrivida a violare sas costas de s’ìsula e afrontare sos sordados chi bardiaiant a lord Guillonk. +Fiat in pessu arribbadu in pitzu, cando aiat intesu a s’àtera ala boghes a murmutu. +Ite b’at? +Agrucare v. +Calma, fradigheddu meu. +Sunt in dae in antis nostru. +Est nòdidu chi sa limba de Emìlio Salgari est bortas meda impressida, trascurada e finas imbetzada. +Ue seis? +Ghetaiat pore; sos lineamentos suos fiant mudados a manera ferotze pro s’arrennegu, sos ogros suos pariant boghende framas, e unu risu de fera li essiat dae lavras. +Amigu meu prode, bos fia chirchende – aiat naradu issa, irrujende·si. +Un’undada noa torraiat a artziare tando in sa costa. +Bivat sa Tigre de sa Malèsia! +Undadas longas, chi si pesaiant dae sud, rugraiant cussu tretu ampru, iscudende·si a pare cun ùrulos profundos, tzilindrende e. +Bivat sa Tigre! +Non bi so mancu pensende a mi firmare inoghe, finas ca su recatu no at a bundare. +– Nono, non chèrgio chi tue divenas una fèmina sìmile. +Petzi s’ufitziale de marina abarraiat a sa muda e pariat impinnadu petzi a istudiare a Sàndokan, ca non nche li tiraiat sos ogros dae subra, nen si nche lassaiat fuire mancu una de sas paràulas suas o una de sas mòvidas suas. +– L’amus a partzire che frades. +Un’iscorta cherides? +Su bentu tzichirriaiat e urulaiat cun milli tràgios suta sos padentes, torchende sas cambas. +S’iscuadra assachiadora fiat de tres incrociadores de tonnellàgiu mannu, chi giughiant sa bandera inglesa, de duas corvetas olandesas armadas a manera poderosa, de bator cannoneras e de unu cutter ispagnolos, e de oto praho de su sultanu de Varauni. +E pro fàghere carchi aconcada, beru? +Duos sordados fiant cumpartos petzi a trinta passos e in palas issoro unu drapellu numerosu. +Fiat torradu in sensos petzi a pustis de oras meda, cando giai su sole, a pustis de àere tocadu su sud, falaiat cara a otzidente. +L’ispero – aiat rispostu Sàndokan. +Nono a beru, milord, ma inoghe no est chistione de gherrare, ma de ochìere un’òmine disarmadu. +A pustis de un’iscuta un’isparu fiat retumbadu in su ponte de su velieru. +Chie fiant? +Sa partida oramai fiat pèrdida sena rimèdiu, antzis minetzaiat de devènnere de veras perigulosa pro su pirata e su cumpàngiu suo. +– Creia de non bos torrare a bìdere prus, essende oramai seguru chi sos inglesos bos aerent mortu. +Ajò como chi sos amigos nos isetant. +Eja, as resone, «Perla de Làbuan». +Su pische-marteddu, assustadu forsis dae sas boghes e dae sa punna detzisa de Sàndokan, imbetzes de sighire sa cursa, si fiat arressadu bortulende a dereta e a manca duas undadas, posca si fiat tufadu. +– Abbàida, bi sunt navios olandesos, ispagnolos e finas praho de cussa canàllia de sultanu de Varauni, pirata cando cheret e chi est gelosu de sa potèntzia mea. +Moimus – aiat cumandadu su pirata, girende·si a sos duos echipàgios. +Abarraiant ritzos petzi dòighi òmines, dòighi tigres però ghiadas da unu capu chi aiat unu balore malu a crèere. +– aiat esclamadu isse adderetende·si, in s’ìnteri chi unu lampu superbu li lughiat in ogros. +–Ti creia galu dormida. +r, chi benit dau su latinu castrum. +Ite fias faghende? +Sos piratas si fiant imbarcados cun sas lagrimas in s’ogru; trinta aiant leadu postu in su praho prus minore, parte in cussu de Sàndokan e parte in cussu cumandadu dae Yanez chi giughiat sos bete ascusòrgios de su capu. +As bardanadu su sultanu de Varauni o sa «Perla de Làbuan» t’at ammajadu? +A s’àtera ala su portoghesu aiat bidu una bete istufa manna, capassa de càbere una mesa dosina de persones. +– Semper sos ogros suos, semper sa figura sua, semper sa «Perla de Làbuan»! +– Si imbient duos òmines a sa foghe de su riigheddu a punterare s’incrociadore e àteros duos a sos padentes, pro evitare de nos fàghere cassare, si curent sos fertos, posca totus a traballare. +Ah! +Bastat: a su postu tuo, Bob. +Su fogu! +Andade, chi no intret in reselu. +Sos duos piratas pèrdidos in mesu de cussa foresta carca, chi si podiat de veras mutire bìrghine, in pagu tempus si fiant agatados in s’impossibilidade de avantzare. +Sàndokan si nche fiat pesadu lestru, narende in inglesu bonu:. +Eja – aiat rispostu Sàndokan. +Nos nch’ant bidu – aiat naradu Paranoa. +Depes petzi isseberare sas mègius. +la cun atza aiat tronadu:. +Ah! +Ah! +– Chie so deo! +Non galu! +– Frundide sos àncaros! +Posca, girende·si cara a Sabau, aiat naradu:. +Oh! +Posca totu cussos òmines, chi pariant ammachiados totu in unu, fiant curtos lestros a sa maconatzina a inghìriu de su pirata insurdende·lu cun boghes de cuntentesa, basende·li sas manos, sas bestes, sos pees, minetzende de l’afogare. +Comente mai est galu inoghe e biu? +Abarrada òrfana. +Unu pagu de pasu nos at a fàghere bene. +Pro Deus! +Bois ischides su restu. +Sa pantera, bidende·lu acurtziende, si fiat acogonada comente chi s’esseret ammaniende a si nche ghetare, però non pariat chi esseret impressida de abbandonare sa camba. +Ajò, ite cherides? +, it. +– aiat torradu a nàrrere Sàndokan, cun boghe surda. +Si non bi fiant istadas cussas chentu isterlinas promìtidas dae lord Guillonk e subra sas cales conto pro fraigare una domo de campagna sa die chi apo a lassare s’isciàbula, non mi fia atrividu a li pònnere fatu. +Sàndokan aiat fatu sètzere a Marianna subra unu caddu, fatu giùghere a cue dae sa die in antis e sa tropighedda si fiat posta in caminu lestra pro arribbare a sas costas otzidentales, prima chi s’inimigu esseret arribbadu in tempus pro lis truncare sa retirada issoro. +Ascurta·mi, Marianna! +Su perìgulu però non fiat galu sessadu, antzis, sa zigaena, mancari sighende a gioghitare, non los perdiat de vista. +Cando nois amus a colare bois ais a assalire s’iscorta, deo apo a leare a Marianna e nche l’apo a giùghere a su praho. +In cussu momentu unu corfu de cannone fiat retumbadu a largu. +Deo m’apo a mantènnere prontu a essire a fora. +Est isse! +Non galu; sas tigres de Mòmpracem sunt assidrigadas de sàmbene. +pedende·si prus de una borta:. +Artziaiant, falaiant, posca torraiant a artziare colende in mesu de cussa retza vegetale illacanada e trisinende in mesu de sas bete fògias de sos bananos carcos o de sos truncos colossales de sos àrbores. +Yanez e Sàndokan, pro nudda pistighingiados, sighiant sas manovras issoro atrividas, colende de fundu in fundu sena mai pònnere su pee in farta. +Bido pesende. +, benit dae briga, in su significadu antigu de «cumpangia», a manera pretzisa «naviu chi biàgiat cun àteros, chi faghet de iscorta». +Ti cheres fàghere ochìere? +– S’impostada l’amus a fàghere in su padente. +– Bisòngiat chi custa note arribe a sa costa e m’imbarche, o cras at a èssere tropu tardu. +Pariat una segunda tigre; faghiat brincos de sèighi pees e urulaiat che fera. +E tzertu, Sàndokan. +Ajò – aiat naradu Yanez, ispantadu pro cussu mudore. +Pinnone s. +Abarraiat petzi de tentare s’acòstiu, unu machine, ca mancu in su ponte de s’incrociadore pariat chi sa bìnchida esseret. +Bivat su capitanu! +– E como note bona amigos meos e chi Deus bos amparet dae sos addòbios metzanos. +Non pensamus a su tempus coladu. +Dia chèrrere dormire cun ambos duos ogros abertos. +– aiat aboghinadu Yanez. +Tue as a faeddare o t’apo a fàghere patire gasi meda de ti fàghere pregare sa morte che una liberatzione. +S’isteddu nostru est in punna de si nche mòrrere ca lu bido semper prus isarbolidu, ma galu non mi disispero e forsis deo l’apo a bìdere lughende prus biu chi non mai. +Ue est? +Bidende in terra una manovella truncada, l’aiat leada e aiat fatu comente pro si nche ghetare fache a s’iscala. +Nois nche los amus a ispèrdere e nche los amus a ghetare totu a mare. +Tue ses mea! +Sos dòighi piratas, cun sos ogros in subùgiu, chi faghiant ispuma pro s’arrennegu, cun sos pùngios serrados che tenatzas in sas armas, faghende·si amparu cun sos cadàveres de sos cumpàngios, si li fiant astrintos a inghìriu. +Fiat artziadu a unu carru betzu de cannone e abbaidaiat a s’atentu cara a un’ispuntone chi s’isterriat in su mare pro unu tretu mannu. +– Intre pagos minutos nos diant pòdere cassare. +Duas bratzadas e nche los a amus a tènnere. +Fiat una limba istràngia sa sua, ma una limba tzeleste chi petzi Marianna podiat connòschere. +– Ajò, est inùtile a nde faeddare pro como. +Sàndokan, chi abarraiat imbuscadu che a una tigre, cun s’isciàbula a manu dereta e su kriss a manca, non musciaiat nen si moiat, ma si fiat acogonadu, prontu a si nche ghetare a su chircu e a lu segare cun ìmpetu malu a aguantare. +Ma ite bi faghiat cussu naviu in mare abertu in s’ìnteri chi totus chircant un’amparu? +Cale? +La depes torrare a bìdere custu sero? +So prontu a bos pònnere fatu; e lady Marianna at a bènnere cun nois? +– rispondiat de sighidu su pirata. +Ue? +– aiat esclamadu su pirata. +Lord James Guillonk. +Chertorende sa foresta a duas mìgias dae inoghe, avantzende cara a est. +No isco, manchende dae Sarawack dae paritzos meses. +Ti nche cherias torrare a Mòmpracem? +Sàndokan, chi si fiat postu a sa barra de su timone, l’aiat afiladu a s’oru prus a curtzu e l’aiat arenadu in unu sicu. +De su restu, comente bos apo naradu, so isbarcadu eris mangianu e in custu trastempus diant pòdere èssere arribados fintzas sos àteros navios. +Malaitos, bos nch’apo a torrare a s’inferru dae ue seis essidos! +Deo non chèrgio mòrrere…. +– aiat preguntadu Giro-Batol, cun pistighìngiu. +Aiat abbaidadu su mare oramai devènnidu iscuru che de trumentu; aiat abbaidadu suta sos àrbores averiguende s’umbra carca issoro; posca, leadu forsis dae un’assaltu repentinu de delìriu, si fiat postu a cùrrere che foras de se, imberghende·si in su padente. +Eja, ma forsis diat èssere mègius pro mene de non torrare mai prus a bìdere custa ìsula. +in s’istiva de sa corveta. +Sa zigaena custa borta fiat afundada e pro semper, lassende in su pìgiu de s’abba una bete mantza de sàmbene chi s’isparghinaiat in presse. +Perunu lamentu essiat dae cussas bucas, perunu rimpiantu pro sos cumpàngios issoro, pro sos frades issoro, pro sos fìgios issoro, pro sos parentes issoro rutos suta su ferru de sos inglesos in s’intzìdida ruinosa, ma dae cando in cando dae cussas petorras de brunzu rupiant boghes tremendas:. +– aiat esclamadu. +Yanez e Sàndokan, bidende·los indedda, nd’aiant aprofetadu pro bardanare unu fundu de arantzos chi daiat frutos grussos comente sa conca de unu pitzinnu e sutzosos meda, connotos dae sos malesos cun su nùmene de buà kadangsa, posca fiant torrados a si cuare in s’istufa, a pustis de àere àpidu sa cautela de nche cantzellare cun contivìgiu sas tratas de fumàdigu lassadas in terra. +Totu in unu sos bidros si fiant abertos e Sàndokan, a sa lughe biaita de s’isteddu noturnu, nch’aiat bidu una forma bianca chi nch’aiat connotu deretu. +Chie l’aiat naradu chi una die, deo chi no aia mai intesu su coro meu tocheddende; chi no aia mai ischidu amare àteru si non su mare, sas cumbatas orrorosas, sas iscarramatzinas, podia èssere domadu dae una pitzinna, dae una fìgia de cussa genia a sa cale aia giuradu una gherra mortale? +In s’ìnteri chi si fiant ammaniende a assalire s’ ourang-outan, custu si fiat acogonadu in s’oru de su riigheddu e cun sas manos si ghetaiat abba a sas fertas. +Nono, Tigre de sa Malèsia – aiat rispostu su pirata. +– aiat pregontadu Patan. +Sa Tigre de sa Malèsia aiat pesadu totu in unu sa conca, aiat miradu su malesu cun un’ograda chi bogaiat lampos iscurosos, posca cun unu suspiru profundu aiat naradu:. +Amus a arribbare in unu cuartu de ora. +Deghe o dòighi piratas, pilighende che martinicas peri sos atretzos e brinchende sas costanas, si nche fiant iscutos a sa coberta, mentres s’àteru praho ghetaiat sos àncaros de ingàrriu. +Amus a fuire! +Non ti so cumprendende. +L’ispero. +fiocco, dae s’olandesu fok, forsis pro mèdiu de su catalanu. +Ah! +Sàndokan, dae prua, punteraiat a s’atenta s’incrociadore chi si bidiat semper de prus cada minutu chi colaiat e chi pariat ancoradu, mancari aeret sa màchina galu alluta. +Aiat abbandonadu totu in unu a Marianna e si fiat abbassadu subra su cannone de popa mirende tempus meda. +Sàndokan aiat dadu òrdine a Giro-Batol de torrare a leare sos remos e de pònnere sa prora in sa filada de sas Romades, grupu de isuleddas postas prus a sud. +In sas galeas antigas, est su tauladu chi curriat dae popa a prua chi uniat sos giassos a sas estremidades de sa nave. +Fiant andados finas a sos tupales chi creschiant serente s’arborada e agatados unos cantos bananos e carchi pombo, aiant fatu una provista manna pro calmare sas istirioladas de s’istògomo e sas pampas de su sidis. +La penso gasi deo puru. +Su sergente chi cumandaiat s’iscuadredda fiat rutu. +Sas zigaenas mutidas finas pisches-marteddu e finas balance-fish est a nàrrere pische-bilantza, sunt rivales perigulosos meda. +Sa Tigre si fiat firmada abbaidende·lu a fissu, ma galu no aiat rispostu. +m. +Bravos! +L’ispero – aiat rispostu Sàndokan. +Un’ascra de mitràllia m’aiat fertu a conca, ma non m’at mortu. +Est unu praho! +Aiant leadu sas carabinas e fiant essidos dae sa tenda, mentres sos òmines de s’iscorta si fiant cuende in mesu de sas tupas, armende in presse sos fusiles. +Amus a fàghere pèrdere sas tratas nostras. +Custu depet àere s’ànima bene incravada a su corpus suo. +Willis! +Bois seis istadu assalidu dae sos piratas? +E si sa disaura si diat averare? +– aiat preguntadu Sàndokan. +So bidende in cue un’istufa monumentale chi podet serbire de amparu a paritzas persones. +Sa fua. +Si nche fiat iscutu a mesu de sos bananos e abarrende cuadu in palas de cussas fògias gigantescas, nch’aiat sighidu in presse a Sàndokan. +Deo chi apo proadu petzi ìmpetos de òdiu e chi apo su nùmene de una fera crudele! +Aiat tratesu unu suspiru e aiat abertu a bellu a bellu sa ghenna, sena chi Yanez l’aeret intesu. +– aiat esclamadu Yanez. +– aiant esclamadu sos fuidores. +Sa ziminera sua fumiaiat che unu vulcanu e sas rodas mossiant burdellosas s’abba. +E mi nch’ais a furare? +At a èssere gasi. +Mègius pro nois. +– aiat preguntadu Giro-Batol, ispaborigadu. +Marianna, beru, fradigheddu meu? +at miradu sas impresas meas, no at a bìdere prus sos praho de sa Tigre rugrende sas undas suas. +E ite cherides dae mene? +Tigres de Mòmpracem! +Millos! +Fiat un’òmine terrìbile, finas crudele, ma s’amore l’at mudadu e bos giuro, segnorina, chi mai bos ais a impudare de èssere devènnida sa mugere de sa Tigre de sa Malèsia. +– Pro Deus! +In totu sas costas si bident sas tratas de sas bardanas tuas; totu sas biddas e totu sas tzitades las as assalidas e bardanadas; totu sas fortalesas olandesas, ispagnolas e inglesas ant assagiadu sas ballas tuas e su fundu de su mare est prenu de sas naves chi as afundadu. +Si nche fiat ischidadu a ora de mesudie, cando giai su sole intraiat in sas bentanas abarradas abertas. +Fiant falados a su parcu ue los fiant isetende chimbe cassadores; bator fiant colonos de sos terrinos a fùrriu, su de chimbe imbetzes fiat un’elegante ufitziale de marina, Sàndokan, bidende·lu, sena ischire a manera crara pro ite, aiat proadu deretu pro cussu giòvanu unu disgèniu furiosu, però aiat negadu cussu sentimentu e aiat pòrridu sa manu a totus. +– aiat esclamadu isse, pesende·nche·la. +Nois semus in duos e issos forsis sunt in deghe, bìndighi, forsis finas in trinta. +Mi paret de èssere devènnidu gasi poderosu, a tretu de firmare cun sas manos meas sas ballas de sas artillierias issoro. +Mi lu negades pro afinare sa crudeltade? +Cras amus a chertorare sa costa. +Pro Deus! +CAPÌTULU XXXII. +Indedda meda nche semus dae sa cala? +Galu dòighi oras! +B’at fogu in sas benas meas, fogu in su coro meu, fogu in su cherbeddu e fogu finas in sos ossos meos e chi creschet semper manu a manu chi creschet sa passione mea. +Arratza de chistione fea! +Mi paret chi non b’apat sentinellas – aiat naradu. +– Crees chi sia unu caddu pro mi fàghere cùrrere gosi? +E puru totu su sàmbene meu brùsiat, cando deo penso a custa pitzinna chi m’at fatu tocheddare su coro galu prima de la bìdere, e in sas benas m’intendo currende brunzu fùndidu, cando deo penso a issa. +Sos duos navios a pustis de un’iscuta si separaiant e, posca de àere fatu unu mesu chircu ampru, fiant mòidos a belas paradas a addobiare su naviu mercantile. +So galu biu o mortu? +Sos muros isparessiant suta unu pannu orientale carcu e su pamentu fiat cugugiadu dae tapetes indianos moddes. +Sos piratas, a dispetu de su balla-balla violentu, si nche fiant ghetados a sos cannones e a sas ispingardas pro rispòndere, ma Sàndokan los aiat firmados cun unu tzinnu. +E no est possìbile, non m’ammento prus nudda! +Su portoghesu, abarradu solu, si fiat postu a osservare totu bene pro bìdere si fiat possìbile un’intzìdida, ma si fiat dèpidu cumbìnchere chi cada proa fiat istada inùtile essende sas bentanas artas meda e sas muràllias e sas ghennas grussas meda. +No agatende nudda aiant giradu sa mirada a s’istufa. +Giro-Batol – aiat naradu, girende·si cara a su malesu chi si fiat firmadu. +No importat: inglesa o nono, dadu chi tue l’amas gasi sena mesura, nois totus t’amus a agiuare a ti la cojuare bastat chi torres felitze. +– aiat preguntadu Sàndokan cun sa cara mudada. +– aiat tronadu su pirata ispramosu. +Amus a colare serente a sa prima ispiàgia, pro nos confùndere mègius cun su muntone de fundos, posca amus a riprèndere su mare abertu. +So timende, Sàndokan. +Unos cantos òmines sunt firmos in antis a sa palatzina. +In s’ìnteri sos tres navios sighiant a velegiare cara a oriente, ispintos però dae una frina lèbia e chi in prus sulaiat a momentos, a bortas faghende addasiare meda sa cursa. +Pro andare…. +Sas undas lu tambaiant dae cada ala, aboghinende·li a inghìriu che canes arrajolados, chirchende de l’aterrare e como imberghende·lu, tando faghende·lu torrare in segus. +Posca si fiat sètzida in pees issoro, contende in su rellògiu ora pro ora, minutu pro minutu, segundu pro segundu, cun una passèntzia manna. +Dia afogare cussu pirata chi l’at bida pro primu e ti nd’at faeddadu. +Ma seguru nde seis de su chi seis narende? +Acò unu gradu chi de seguru non mi isetaia. +Oh! +– aiat preguntadu Sàndokan inchigende·si. +Amus a bìdere si ant a èssere capassos de nos tancare su passu. +Sunt sas sete mancu duos minutos – aiat torradu a nàrrere Sàndokan. +lu cumparende in su ponte, una boghe sola si fiat pesada intre sos tigrotos. +– Una nave a papore! +Duncas b’aiat de si isetare dae unu. +Nos ant a agatare prontos e amus a bìdere si ant a èssere prus atzudas e balorosas sas tigres de Mòmpracem o sos leopardos de Làbuan. +Resone ais, Milady galana. +– Nono, custa furriada non fiat digna de nois. +– Petzi deo so iscampadu a su degòlliu pro nch’èssere tragadu a Làbuan! +Yanez nch’aiat segadu dae unu libreteddu unu fogigheddu de pabiru, s’aiat compidadu sas butzacas e aiat agatadu unu cantu de lapis, mentres Sàndokan allughiat un’àteru luminu, aiat iscritu sas paràulas chi sighint:. +– aiat esclamadu. +Fatalidade! +Isperemus, amore meu – aiat rispostu su pirata. +Bi fiant tzertos momentos chi su pirata, fertu a morte, forsis galu indedda meda dae sas costas de s’ìsula, si poniat a sighire cussu naviu chi l’aiat aterradu e li poniat su marranu cun boghes chi no aiant prus nudda de umanu. +Damus cara a non nos pèrdere. +Giughide·mi deretu a ue est isse chi apo presse de lu faeddare. +– Comente istades como? +Moimus – aiat naradu Sàndokan, chi pariat totu pigadu dae unu pistighìngiu biu. +Nde so seguru, Yanez. +A su diàulu chie at àpidu s’idea de mi fàghere pònnere su nasu in intro de custu magasinu de fumàdigu! +Beni a gherrare cun megus, o uraganu: deo ti pòngio su marranu! +Sos duos navios corsaros aiant torradu a cumentzare sa mùsica infernale, iscudende ballas, granadas e traschias de mitràllia contra su pòveru naviu, trunchende·li s’àrbore de trinchete, isfundende·li sas costanas e sas costas, mutzende·li sas manovras e ochiende sos marineris chi si difendiant che disisperados a corfos de fusile. +Ite est su male chi patis, Yanez? +Su portoghesu e su cumpàngiu suo, mancari non s’esserent intesos trancuillos de su totu, si fiant assentados mègius chi podiant in mesu a sas matas de sas rosas de sa Tzina chirchende de si gustare de unu pagu de pasu. +Su meu nono. +Pro sa de tres bortas si fiat imbaradu a Juioko e si nche fiat ispintu fora de s’abba, ghetende a inghìriu un’ograda lestra. +Petzi arbeschende aiat pòdidu leare unu pagu de pasu, ma custu puru fiat curtzu a beru. +– Chi su camerata nostru siat istadu mortu e posca cuadu in intro de cue? +Isfidare su mare cun una barca sìmile de formas barocas fiat un’atrivimentu chi non bi nd’aiat che pare, ca fiant bastadas pagas undas pro nche la bortulare, ma sos duos piratas non fiant persones chi s’assustaiant. +deo ti creia oramai pèrdidu pro semper! +A pustis de chimbe minutos un’èssere umanu, imboligadu in una capa ampra tiri-tiri de abba, si presentaiat in antis de sa pinneta. +De custu nde so seguru. +Sèighi cannones non si podiant prus impreare e una dosina de ispingardas fiant imboladas in mesu de sas ruinas e de unu muntone de mortos. +S’iscuadra, gasi afortiada, aiat torradu a bogare s’atza acurtziende·si a sa pratza e giagarende cun fùria sas òperas de difesa, giai iscalabradas a manera grave. +Forsis sunt duos poderosos incrociadores, Sàndokan? +Unu grupu de caddos ismarratzaiat a curtzu de su cantzellu de su parcu. +Mare malesu, e nd’aiat isseberadu noranta de tigrotos, sos prus coragiosos, e sos prus robustos, ànimas dannadas beras chi a unu tzinnu suo non fiant istados dui-dui a si nche ghetare fintzas contra sas fortalesas de Vitòria, su forte de Làbuan. +Cando? +Su malesu però l’aiat intesu suspirende paritzas bortas. +– aiat aboghinadu totu in unu, faghende unu brincu in segus. +Posca bi fiant bete muntones de àrbores chi imbarratzaiant su caminu issoro e unu pore de lianas chi s’acapiaiant a sas ancas issoro, addasiende su caminu issoro. +Mi cumprago de bos bìdere tranchillu; fiant tres dies chi su delìriu non bos lassaiat unu momentu de pasu. +In s’ìnteri chi fiant faeddende, cara a oriente una lughe isarbolida, chi però si tinghiat in presse de isperas in colore de rosa, sighiat a s’isparghinare in chelu. +Non las as a pòdere bìnchere. +– Est unu naviu de gherra, de custu nde so seguru. +Su ferru fruschiaiat subra cussos prodes, truncaiat bratzos e isfundaiat petorras, surchende sos pontes, ghetende·nche sas costanas, fraganaiat onni cosa, ma nemos faeddaiat de torrare in palas, antzis infamaiant s’inimigu e li poniant galu su marranu e, cando una frusiada de bentu isbarratzaiat cussos pòveros navios dae cussas bete nues chi los cugugiaiant, si bidiant, in palas de sos amparos mesu ghetados, caras nieddas che moro e incrispidas pro s’afuta, ogros rujos che sàmbene chi bogaiant fogu a cada lampizu de sas artillierias, dentes chi tirriaiant subra sas lamas de sos istillos e in mesu a cussa truma de tigres beras, su capu issoro, Sàndokan malu a domare, chi, cun sa tzimitarra in francas, sa mirada abramida, sos pilos longos isortos in coddos, faghiat coràgiu a sos gherradores cun una boghe chi ischiliaiat che trumba in mesu de su retumbu de sos cannones. +So riende ca mi paret istranu chi tue t’atrivas a mi minetzare de morte – aiat rispostu Sàndokan. +Su praho si nche fiat istesiadu de chimbe o seschentos passos dae sa cala e s’ammaniaiat a leare su mare abertu, cando a popa, in sa trata, fiat cumpartu unu lugore istranu. +– aiat esclamadu isse cun unu tràgiu malu a cumprèndere e astringhende·si a petus sa pitzinna chi giughiat a curtzu. +Difatis a ora de sas noe de sero, su bentu aiat cumentzadu a sulare cun una tzerta fortza benende dae s’ala ue si pesaiant sas nues, sìngiu ladinu chi carchi temporada fiat giagarende s’otzèanu meridionale. +Aberide capitanu! +praho currende che fritzas suta s’impèllida de sos remos. +Sa ferta li produiat turmentos fissos, ma peruna lamenta nch’essiat dae sas lavras de s’òmine ispantosu. +Tue non m’as collionadu, beru? +Su portoghesu aiat bidu una frama minetzosa lughende in sos ogros de sa giovanedda, ma fiat abarradu a sa muda, mancari s’aeret intesu in intro una gana mala a poderare de corfire cun s’isciàbula a cussu betzu. +Non fiat un’òmine, ma una tigre bera e bos naro chi at àpidu su coràgiu de si nche ghetare contra chimbanta òmines sena chi una balla nche l’aeret pòdidu boddire. +Una boghe connota bene, chi ischiat comente agatare s’àndala de su coro suo finas in mesu a sas traschias, l’aiat torradu in sensos. +Podet èssere simpre o dòpiu. +Non fiat prus su matessi òmine de prima: sa fronte sua fiat inchigiada, sos ogros suos ghetaiant lampos orrorosos, sas lavras suas, retiradas, mustraiant sas dentes astrintas a tràchida, sos mermos suos fiant treme-treme. +– aiat preguntadu in presse Sàndokan. +Non fiat oramai pro sa timòria de èssere, da unu momentu a s’àteru, cassadu dae sos inimigos, no essende possìbile chi issos aerent pòdidu agatare cussu pinnetu cuadu gasi bene a totus. +Marianna! +Tue as a abarrare inoghe e nois amus a andare a Làbuan. +Sàndokan no aiat rispostu; firmu che un’istàtua de brunzu, isse miraiat a fissu sa giovanedda cun duos ogros chi bogaiant lampos de bramosia ardente e pariat chi no esseret mancu prus respirende. +Mi nch’est mandighende sa frebba. +Deus meu! +S’incrociadore, a su mancu gasi lu creiat Sàndokan e forsis cun resone, avantzaiat lestru pesende in costàgios beras e pròpias undas pro neghe de sas rodas. +Fiat abarradu in duda un’àtera borta, posca cun unu brincu si fiat agarradu a sa camba de un’àrbore e fiat arribbadu a s’antarile. +In sas naves a bela de su tempus coladu fiat unu marineri ispetzializadu pro andare subra sos pinnones de sos àrbores pro sas manovras de sas belas. +Ti cheres fàghere fusilare? +L’amus a bìdere, amigos – aiat naradu su lord. +E tando isetamus, dadu chi tue cheres gasi. +– Non si nche l’at a àere ingurtidu su terrinu! +Si fiat acurtziadu a su sordadu e assuchende·lu cun fùria, l’aiat naradu cun boghe muilosa:. +Forsis m’at a crèere bintu, fertu, o incadenadu che fera ferotze, forsis finas mortu. +Unu corfu de cannone fiat retumbadu cara a sa costa, faghende ammudare totu in unu totu sos pugiones chi abitaiant sos padentes. +Sàndokan at a ammaniare una bella impostada. +Nemos at a bènnere a nos istorbare. +Binchet totu sos animales de sa foresta, fintzas sos serpentes pitones – aiat rispostu Sàndokan. +Nono, ma apo sejadu sas tratas suas. +Su naviu de gherra tando fiant indedda belle milli chimbighentos metros. +A sas deghe, sos duos piratas, sena chi nemos los aeret bidos, aprodaiant serente su bete rocarju. +A ue ses andende? +– Sa partida chi nois giogamus at a èssere terrìbile, ca amus a dèpere gherrare contra un’echipàgiu prus numerosu de nois e gherradore, ma ammentade·bos chi at a èssere s’ùrtima cumbata chi bois ais a cumbàtere suta sa Tigre de sa Malèsia e chi at a èssere s’ùrtima borta chi bois bos ais a agatare cara a cara cun cussos chi nch’ant ispèrdidu sa potèntzia nostra e chi ant violadu s’ìsula nostra, sa pàtria adotiva nostra. +Ite ses chirchende, fradigheddu? +– aiat esclamadu Sàndokan. +Tando nche lu podimus sighire, si su bentu si mantenet bonu. +Bae deretu, fradigheddu meu – aiat naradu su portoghesu chi carrigaiat sa carabina, semper currende. +Non ti ses abigiadu chi nois semus in Làbuan, in sa terra ue lughet s’isteddu meu? +– Pro Deus! +naraiat Yanez. +– Castigadu, deo chircaia de mi nche istesiare pro semper dae tene, creadura adoràbile, mentres tue puru m’amaias! +Su dayako fiat istadu prontu a lu firmare. +De seguru non si nde fiat mancu abigiadu de sa presèntzia de Yanez, ca si nono aiat agarradu s’arma e non fiat avantzadu sena cautela peruna o mutire carchi camerata in sucursu. +Postos in rughe che a s’istrutura de una tenda cun sa cobertura a duas ghetadas, los aiant cugugiados cun sas fògias gigantescas de sos bananos, ponende·las a pìgios pro formare duas coberturas cumbessas. +E indedda meda nche sunt sos piratas? +Moe deretu, sena t’arressare e bae a abbisare a Sàndokan chi nois tra una paja de oras amus a lassare sa villa. +Capitanu – aiat naradu. +S’ourang-outan, a dispetu de sos iscòrrios ispramosos, aiat allonghiadu lestru sos bratzos e aiat agarradu sa coa de sa rivale. +Unu sucutu forte aiat agitadu sa Tigre de sa Malèsia. +Su restu de s’ìsula fiat cugugiadu dae padentes carcos populados galu de tigres, e in sas arturas o. +Yanez fiat artziadu in coberta cun sa tzimitarra in dentes. +Ajò, Yanez. +– aiat aboghinadu Sàndokan. +A curtzu de sas Romades. +Yanez, chi cumprendiat cantu fiat atrividu a s’impuntare in cussa gherra, fiat in punna de andare a popa a pregare a Sàndokan che mudare rota, cando un’iscòpiu, chi non si podiat confùndere cun su tùrgalu de unu lampu, fiat retumbadu a largu. +Est calicunu cassende – aiat naradu pesende·si·nche. +Ma custu sero nemos m’at a tratènnere. +Non l’isco, ma su coro mi narat chi in cuddae giosso carchi cosa est capitada. +Fiant in punna de si nch’intrare a mesu de sos fundos, cando Sàndokan aiat intesu una parafua furiosa. +Nara·mi·lu e deo apo a andare a nche l’istratzare su coro a cussu malaitu chi at fatu prànghere cussos ogros bellos! +Si sunt sapidos chi nch’amus secuestradu su sordadu? +Tigrotos, acò sos leones chi nos nche benint a subra! +CAPÌTULU V. +– Ma guai a tie si resesso a t’agarrare! +Dade cara! +Sena s’incurare de s’abba chi falaiat a trainos, ma dende cara a non si fàghere ischerfiare dae sas bete cambas chi su bentu fraganaiat, a pustis de duas oras arribaiant a s’ispessada a sa foghe de su riigheddu, mentres pro andare a sa villa b’aiant postu su dòpiu de su tempus. +– A su petzu tuo, Sabau! +Isparghe sa bandera mea. +Eris sero fiat inoghe! +Forsis su murmutu de carchi màchina chi aeret inditadu sa presèntzia de un’incrociadore, o si nono s’istripitu de sas undas franghende·si in sas costas de Làbuan? +E si ti diat corfire una balla? +Unu suddu confusu si bidiat in sa cara sua e sas manos suas turmentaiant s’aferradorju de su kriss. +– aiat esclamadu isse. +Cando si fiat bortadu cara a su bucaportu nche fiat istadu giai abbassadu. +issoro ispantosa e finas pro sa ferotzidade issoro. +Dae cando in cando dae sas lavras de su fertu nch’essiant ghèmidas, chi aiant carchi cosa de umanu, sighidas dae ùrulos ferotzes. +In pagu tempus cussa cursa fiat devènnida lestra che bentu. +Sa tigre! +Tue puru, balorosu meu, ses rutu suta su ferru o su prumu de sos massacradores! +Una nave a papore – aiat naradu. +Fiant àteros duos incrociadores inglesos e una bete corveta olandesa, sighidos a pagu tretu dae unu brigantinu a bela ma frunidu de unu pore de artillierias. +Ah! +Unu urrah burdellosu aiat saludadu cussa balentia. +Nono, milady e como prus pagu de prima. +canotto, dae su frantzesu canot, chi benit dae s’ispagnolu canoa. +Est prontu a cumentzare sa cumbata. +Apo fatu deretu calare a modde s’iscialupa e cun deghe òmines l’apo leadu a picu, isperende chi m’aeret dadu noas bostras. +Tra pagos minutos sas ballas ant a grandinare in su ponte de su praho meu. +E los cherides donare a issa? +– aiant aboghinadu sos sordados, ghetende·si·nche a dereta e a manca. +Non pensamus a sa pitzinna pro como. +Dae petus si nch’aiat bogadu una iscàtula minoreddedda e aberta aiat mustradu a Marianna unas cantas pastìllias de unu colore rujastrinu e chi bogaiant unu fragu forte meda. +E como isetamus mesunote. +Acò su chi bastat pro fàghere pèrdere sas tratas meas finas a sos canes – aiat naradu. +Dae cara a non fàghere machines. +Deo bìgio e pro ti nche leare a mie at a tocare chi m’ochiant. +Podet dare chi s’agatet in cunditziones gasi metzanas de non nos cuntrastare/ istorbare su passu. +Bois non connoschides sos piratas de Mòmpracem, cuddu giòvanu. +Beru, ma comente? +Ma nois l’amus a difèndere, Yanez! +f. +E si dia pònnere sa foresta divina tra mene e cussa fèmina, posca su mare, posca s’òdiu? +Largu! +Est balente, est abbistu e at a arribare a sa serra sena si fàghere bìdere. +T’amo, Sàndokan, t’amo e comente mai fèmina peruna at amadu in sa terra! +Torrende a mòere, sergente? +Fiant sighidos corfos de fusile e de pistola, posca boghes chi non si podiant nàrrere, invocatziones, ghèmidas, lamentas, unu tambare furiosu de ferros, unu càtzigu, unu curre-curre e unu sonu surdu de gente chi ruiat. +A un’òrdine de su tenente bator marineris fiant andados a popa e aiant pesadu sas duas tàulas, ue fiant assentados sos mortos, finas a su cabu de banda. +A ti lassare! +Inoghe totu est mortu o est a punta de mòrrere. +Est a capu de sas trupas. +Bois ischides milord ite genia de òmine est sa Tigre de sa Malèsia. +Su portoghesu, mancu male, fiat in cue. +S’agatat in cunditziones meda mègius de sas nostras, fradigheddu meu. +Dae ue ses benende? +Si fiat istadu capassu de prànghere, non pagas làgrimas aiant infustu sos càvanos suos. +Mancari no aeret mancadu sos corfos suos e aeret mundadu cun trumùghines de mitràllia sas costanas de sa corveta, sas ballas e sas granadas proiant sena pasu subra su naviu suo, aberende·lu e isbentrende sos òmines suos. +Pilos longos li ruent in coddos: una barba niedda pìghida li incordonat sa cara in pessu innieddada. +In mesu Sàndokan nch’aiat bidu a Yanez. +Eja, est su praho de Pisangu – aiat cunfirmadu unu capu banda. +Una die o s’àtera at a dèpere capitare su chertu detzisivu. +corsia, dae corsiva, feminile sostantivadu de corsivo, latinu medievale cursivus, derivadu de currĕre «cùrrere». +Eja, mi paret de nche bìdere unu sordadu inglesu ligadu a s’àrbore maistru – aiat naradu Yanez. +Non mi bido s’ora de torrare a bìdere sos praho. +inoghe in s’ìnteri chi deo ando a mi cuare in palas de cuss’àrbore de cànfora. +Fiat istadu unu lampu però. +– Andamus a chircare s’ismùrgiu – aiat naradu Yanez, cando si nche fiat ischidadu. +Andamus a Làbuan a nch’ispèrdere sos inimigos de Mòmpracem. +Ite cheres? +Juioko! +Bivat sa Tigre! +Sàndokan! +Su coro suo chi pagu prima tocheddaiat che porcheddu in sacu, como brusiaiat e in sas benas pariat chi l’esserent currende limbas de fogu. +Benide capitanu – aiat naradu isse disponende·si a leare sos remos. +Bah! +Pariat chi esseret chirchende, suta cussas abbas, sos iscafos de sos 2 navios afundados in cussos tretos o sos cadàveres de sos cumpàngios suos disgratziados. +In presse però finas sa caminera fiat iscumparta e Yanez e Sàndokan fiant istados custrintos a torrare a cumentzare sas manovras aèreas issoro in mesu de sos rotang, sos gambir e sos calamus faghende fuire e arrennegare sos bigit, martinicas cun su ghentinu nieddu che pighe, chi sunt bundantes in su Bòrneo e in sas ìsulas a curtzu e chi sunt frunidas de un’agilidade de non crèere. +Nche fiant colados bìndighi o binti minutos, cando su bucaportu si fiat torra artziadu. +Ghiados dae nois ant a fàghere miràculos e nemos los at a pòdere firmare. +Ischidu nche l’at a àere sa pitzinna tua chi ses resèssidu a ti isèrghere? +Eja. +Girende in sos màrghines de custa foresta nch’aia bidu unos cantos inglesos a molinu acumpangiados dae paritzos canes e m’apo pensadu chi fiant chirchende a bois. +Aiant in pessu fundadu una bidda fortificada a sa cale l’aiant dadu su nùmene de Vitòria, frunende·la de unos cantos fortes pro impedire chi nch’esseret ispèrdida dae sos piratas de Mòmpracem, chi paritzas bortas aiant giagaradu sas costas. +Unu risu arrogante fiat istada sa risposta de s’òmine ispantosu. +– Ah! +O mègius m’at dannadu, Yanez. +Depent èssere intupados in mesu de sos cannedos. +A su sordadu chi est benende a cust’ala. +Sàndokan! +Fiant però prontos a fàghere tronare sos cannones e sos fusiles a unu cumandu de sos capos issoro. +Lusingadore – aiat naradu issa. +– aiat aboghinadu isse. +Su capitanu betzu aiat incarcadu unu butone. +Sa Tigre, un’iscuta prima aterrada dae cussu dolore fieru, si nche fiat pesada cun sa cara mudada e sos ogros in framas. +Chie mi narat chi su lord s’at a firmare galu meda in sa villa sua? +Torrade deretu in palas e dade·lis s’òrdine de afilare, sena pèrdere tempus, cara a sas ispiàgias setentrionales de s’ìsula. +Sàndokan s’aiat postu sas manos in coro e sa cara sua fiat mudada a manera dolorosa. +Milady – aiat naradu a pustis de un’iscuta de mudìmene e leende sas manos de sa giovanedda. +E si calicunu bos diat connòschere? +De su restu semus armados e prontos a totu. +M’ant naradu chi at sos pilos brundos che oro, sos ogros prus asulos de su mare, sa carre bianca che alabastru. +Issa est suta de mene, amparada dae sa tzimitarra mea e dae sos cannones meos. +Est galu unu pagu chitzo. +Cantos òmines contat sa grefa tua? +Mi paret de nche bìdere un’ispera de lughe in fundu de cue – aiat naradu. +E si est carchi pòveru indìgenu? +dosina de bete ispingardas e chi in prus fiat difesu dae làminas de ferru. +– aiat preguntadu Sàndokan cun emotzione bia. +Aiat dadu sa metade de su sàmbene suo pro nche bogare dae su mundu cussu betzu terrìbile chi oramai ischiat chi fiat capassu de totu. +Isse, in cussu momentu, s’intendiat torra sa Tigre de sa Malèsia ispantosa dae sas impresas mentovadas. +Faghimus unu pagu de mùsica. +Est arribada s’ora de nos lassare. +E si su lord non si diat detzìdere a si nch’andare? +Su dayako fiat curtu a popa agarrende sa barra chi Sàndokan li tzediat. +Narade·mi. +Sàndokan imbetzes, mancari esseret istadu istracu mortu aende caminadu totu sa note, non fiat istadu chie de chinnire ogru. +, it. +Chi deo non sia prus su pirata de Mòmpracem, pro m’intèndere atiradu dae una fortza mala a resìstere cara a cussa fìgia de una ratza a sa cale deo apo giuradu un’òdiu eternu? +Ma nemos li daiat cara francu su lord chi si fiat ammaniende a nche l’andare a subra. +Su malesu, chi fiat unu de sos mègius cannoneris chi aeret bantadu sa pirateria, aiat postu fogu a su petzu suo. +Juioko aiat remunidu sas fortzas suas e cun una bete boghe che tronu aiat aboghinadu:. +Su pirata fiat mòidu cun sa velotzidade de una fritza. +Semus nois in perìgulu mannu. +Bonu biàgiu. +In unu paterfìliu, a prua de sos duos navios fiant istados ammuntonados àrbores de ricàmbiu, carradeddos prenos de ballas, cannones betzos ismontados, e bascaràmene de cada genia, formende un’amparu poderosu. +Forsis nos at a crèere giai pèrdidos e forsis mortos. +Amus a torrare in presse, a inoghe, in cust’ìsula. +– Sa Tigre de sa Malèsia est punta de mòrrere. +Prontu che lampu, Sàndokan nche li fiat andadu a subra cun su kriss pesadu. +Fuimus. +Su mortàiu est prontu. +Apo intesu una fusilada e so bènnidu in presse a inoghe pro bìdere ite fiat capitadu. +Sordados indianos b’at intre sos chi mi sunt ponende fatu? +Non b’at presse. +B’at petzi una manera. +E gasi cussa pitzinna, cun s’atrivimentu suo e sa bonidade sua e pro sa bellesa sua, si fiat merèssida cussu paranùmene de «Perla de Làbuan», paranùmene boladu gasi indedda e chi aiat fatu tocheddare su coro de s’ispantosa Tigre de sa Malèsia. +Unu segundu corfu de cannone fiat retumbadu in su ponte de su vascellu e una segunda balla aiat fruschiadu traessu s’atretzadura de su praho. +Carchi balla colaiat fruschiende traessu sa veladura, trunchende carchi fune o iscucurende sos pinnones e carchi àtera sartiaiat o iscudiat contra sas piastras metàllicas. +– s’aiat preguntadu. +Unu corfu de cannone fiat partidu e sa balla nch’aiat ghetadu sa bandera de sa pirateria, chi Yanez aiat fatu ispinnigare tando. +Comente? +L’aiat fatu tzinnu de abarrare a sa muda e fiat piligadu a sa cresura cun s’agilidade de una gatu, abbaidende a s’atenta in su parcu. +Non resesso a mi detzidere de t’abbandonare, Pro ite no nch’apo giutu a inoghe sos òmines meos? +Sa cannonera, una de sas prus minores, de sa cabèntzia de forsis dughentos tonnelladas, armada petzi cun unu cannone postu in sa piataforma de popa, si fiat acurtziada finas a milli metros, posca aiat viradu ma non si nche fiat istesiada de su totu, ca si bidiat semper su pubusone de fumu a una deghina de mìgias cara a est. +Est mesunote – aiat murmutadu isse. +Moent contra de nois a totu papore, galana mea. +– Amigos, fideles tigrotos meos – aiat naradu Sàndokan mutende a inghìriu suo sa grefa formidàbile. +Lady Marianna, chi tando fiant intrende in sos batòrdighi annos, e chi in cussa bida perigulosa aiat achistadu una fieresa e un’energia ùnica, mancari esseret parta una pitzinnedda istasida, aiat chircadu de si rebellare a su chi cheriat su tziu, creende de non si pòdere avesare a cussu isulamentu e a cussa bida belle agreste, ma su lupu de mare, chi pariat de non nudrigare afetu meda pro issa, fiat abarradu firmu che roca. +– Amigu bonu – aiat murmutadu. +Ite nde li importat a lord Guillonk? +E a pustis? +S’ourang-outan, mancari esseret istadu torra fertu, si nche fiat ghetadu a subra de Sàndokan. +Su blanciang nche colat però cada immaginatzione. +Sena pensare a su perìgulu si nche fiat ghetadu a in antis. +Sa boghe imperiosa aiat torradu a cumentzare tando: – Tue Bob, as a abarrare. +Non fiant òmines ma titanos, chi traballaiant cun balia chi non fiat umana pro fortificare s’ìsula issoro chi oramai non cheriant abbandonare, ca sa «Perla de Làbuan». +S’iscurigore favoriat sa fua issoro. +– lis aiat preguntadu. +Sàndokan, chi no aiat abbandonadu sas tupas, aiat chircadu de badas de ischire ue si fiat cuadu cussu malesu. +So detzisu a totu, finas a los assalire. +Bos naro chi cussa coja s’at a fàghere dae como a unu mese. +De cussu chi est serbidu de amparu a su praho meu a pustis de sa batalla cun s’incrociadore. +– Dae cara chi nois currimus unu perìgulu mannu. +– Apo a bastare petzi deo a castigare cussu insolente! +E si su lord diat mudare pàrrere e diat abarrare in sa villa? +Dade cara sorrighedda – aiat naradu a pustis ponende·si in palas de sa ghenna cun sas pistolas agarradas. +Issa l’ischit chi non bi timo. +Duncas prima at a tocare de chircare cussu riu. +Beni! +Nono. +riende a cussos balorosos. +A terra. +E comente? +Deo l’apo sarvada in su momentu chi su praho bostru fiat pro afundare. +Sàndokan, sighiat a mirare firmu che roca. +Su malesu fiat istadu prontu a ubbidire. +Sa foresta fiat a duos passos. +Mundade·mi su mare, isbentrade·mi custas naves chi benint a nche furare sa Reina nostra! +Yanez aiat ubbididu. +cando in cando la corfiant faghende·la chilliare a manera perigulosa. +In s’àera si intendiat unu fragu forte de agreste, fragu particulare de sos felinos e chi durat carchi tempus finas a pustis chi nche sunt colados. +Marianna mea adorada! +Sa presèntzia mea est netzessària pro ghiare sa batalla si s’incrociadore nos diat assalire. +Ah! +Aiat porridu a Yanez sa carabina, aiat agarradu su kriss e si nche fiat istesiadu a sa muda mantenende·si suta s’umbra iscura de sos tupales. +Est beru, ma de chie est sa neghe? +Sa note de su 20 de nadale de su 1849 un’uraganu furiosu meda giagaraiat a Mòmpracem, ìsula agreste, de fama mala, cuadorju de piratas formidàbiles, chi s’agatat in su mare de sa Malèsia, a pagas chentinas de mìgias dae sas costas. +Su cumandu como tocat a tie e ti lu colo. +Imbetzes de lassare cuss’ìsula, aia chèrfidu afundare sa canoa e Giro-Batol; aia chèrfidu fàghere intrare su mare a sa terra e fàghere pesare a su postu suo unu mare de fogu pro non lu pòdere prus barigare. +Su pirata non s’aiat fatu repìtere su cumandu. +– aiat preguntadu Yanez. +Sola! +Pensadu b’as a sas cunsighèntzias chi diant pòdere arribare dae custu amore macu? +Ite cosa istrana. +Capitanu, nemos at a bènnere a bos istorbare, ca cussu est su disìgiu bostru. +Agutiperadu dae cuntratos pesantes cun editores diferentes, turmentadu totora dae sos dèpidos, pistighingiadu pro sa salude mentale de sa mugere e pro sa situatzione familiare, s’iscritore at connotu perìodos de traballu de macos e perìodos de depressione e de esaurimentu grave, finas a cando, subrafatu dae su male e dae s’iscunnortu, s’est mortu, su 25 de abrile de su 1911. +Fiat torradu a ue fiat su caddu e si l’aiat torradu a sètzere. +Cale de custas duas bidas? +A su mancu fia caladu in sos isprofundos abbratzadu a s’amorada mea. +Bivat sa Tigre! +Sa Tigre de sa Malèsia est sidida de sàmbene! +Su bombardamentu de Mòmpracem. +Su capitanu! +Resone as, Yanez; nointames deo cras apo a andare a Làbuan. +Fiat abarradu a sa muda un’iscuta, posca aiat naradu:. +– aiat aboghinadu boghende s’isciàbula e ispinghende·si cara a su portoghesu. +Essimus Yanez. +Sos sordados no ant a mancare de bènnere a lu compidare, mescamente cun cussas milli isterlinas chi lord James at promìtidu si ti tenent. +Istèrridu in mesu de s’erba, totu leadu dae unu delìriu tremendu. +non fiat grave, ma lu podiat devènnere si non si curaiat a sa lestra, e Sàndokan, chi unu pagu fiat pràticu, l’ischiat. +Tando Marianna at a èssere bardiada. +Coràgiu – aiat murmutadu Yanez, girende·si cara a sos piratas chi miraiant inchigiados su piròscafu. +Bidende chi sa pantera non si detzidiat a abbandonare sa camba e a falare a s’oru de su riu, s’ourang-outan fiat avantzadu minetzosu, ghetende unu segundu ùrulu e iscudende·si forte sas petorras chi retumbaiant che bete tumbarinu. +Mancu unu mutu, Juioko! +– Vile, tue fuis, ma ti nch’apo a sighire! +Ite cheres tentare, Sàndokan? +Cussas munincas, bidende ocupados sos possessos aèreos issoro, non semper tzediant su passu e carchi borta acolliant sos duos infadosos cun unu issùssiu de frùtora e cambigheddas. +Agiutòriu, Sàndokan! +– Ant a addobiare sa Tigre lìbera, pronta a totu, detzisa a totu. +Sos piratas fiant in cue. +Sàndokan, chi in prus de èssere unu cannochiale primorosu fiat finas unu baròmetru bonu, aiat avèrtidu chi fiat arribende una traschia, nointames non si fiat pistighingiadu. +A pustis de unu momentu sos duos piratas beniant assentados subra duas tàulas e giutos a popa, prontos pro nch’èssere ghetados a mare. +Sos duos piratas si nche fiant intrados a suta, leende·si·nche unu budrone de bananas,. +Aiat torradu a tancare s’isportellu e nch’aiat sighidu a Yanez in su momentu chi un’ispera de lughe aiat allutu su fràigu. +Detzisa seis como a sighire sa Tigre de sa Malèsia? +– aiat esclamadu Yanez. +Sos ispìritos non si tenent. +Avertet su lord de s’isbarcu nostru a Làbuan dae unu momentu a s’àteru. +Unu suspiru profundu nche fiat essidu dae sas lavras de su pirata. +Dae cara, fradigheddu, ca in su parcu b’at sordados meda e amus a dèpere gherrare bene pro nch’ispèrdere s’iscorta. +Sàndokan l’aiat ghetadu sos bratzos a coddos a Yanez e cussos duos òmines fiant abarrados tempus meda abbratzados. +Su pirata, faeddende gosi, si nche fiat torra pesadu cun sos ogros chi bogaiant fogu, agiolotende minetzosu sa manu dereta comente chi esseret galu istringhende sa tzimitarra terrìbile, arpiladu, tremendu. +Sàndokan si fiat giradu a sos òmines suos, ghetende·lis un’ograda inchigiada. +Como a nois duos, vascellu malaitu – aiat naradu Sàndokan, cando aiat bidu sos. +Beni a mi nche la leare, si nde ses capassu. +tribordo, dae su frantzesu tribord, chi benit dae s’olandesu stierboord, chi cheret nàrrere ladus (boord) de su timone (stier), dae ue benit una forma frantzesa pretzedente (e)stribord e s’italianu stribordo. +Pro Deus, pèrdidos semus! +Juioko! +Pedi agiudu,. +Perunu pabiru – aiat rispostu Sàndokan. +Nemos, capitanu – aiat naradu Jiuoko cun unu suspiru. +S’assaltu de sa pantera. +Ite ant a nàrrere sos òmines tuos cando ant a ischire chi sa Tigre est innamorada? +Sàndokan si fiat atzicadu, posca unu lampu de cuntentesa li fiat coladu in ogros. +– aiat preguntadu a Sàndokan. +In pessu chi sos piratas si fiant sapidos chi non curriat prus perìgulu de afundare, fiant atzochiados a sa coberta che unu grustu de tigres aframigadas, cun sas armas in. +Non mi fia pòdidu prus acunnortare, Yanez! +– aiat preguntadu. +f. +S’atzola est sorigada – aiat murrungiadu su portoghesu. +Sunt tres oras chi semus nadende e bos cunfesso chi so. +A passigiare. +Sa pedde cheres nàrrere, ma ispero de la chistire galu intrea. +In su ponte si bidiant passigende paritzos òmines. +Cantu dia fàghere lùghere s’astru de Mòmpracem a costàgiu suo! +A caddu, amigos, chi est totu prontu! +Eja, Giro-Batol. +Sa pàtria sua m’est sacra – aiat naradu Sàndokan – ma tra pagu ais a àere sa possibilidade de torrare a sos inimigos nostros sas ballas chi issos ant iscutu a custas costas. +Ehi, Paranoa, faghe su sinniale. +Est sa mea! +Abarrade milady! +Tigrotos! +Fiant istados in cue paritzas dies a acontzare sos dannos àpidos, posca fiant falados cara a Làbuan ue si sunt addobiados. +Tue ses macu, fradigheddu meu. +Una boghe lèbia nche fiat essida dae su petus de sa giòvana lady chi nch’aiat connotu deretu su pirata. +Ti torro gràtzias, Tigre. +Ma tue ti pones in pregiudìtziu mannu. +Sàndokan puru aiat fatu cussa manovra sàbia e brinchende dae vasu in vasu fiant arribados a sa ghenna de sa serra. +Tigrotos, a Làbuan! +Marianna! +– aiat esclamadu totu in unu. +Deus meu cantu bos torro gràtzias pro l’àere amparadu! +Eja, capitanu. +Est su logu suo preferidu. +A pustis de deghe minutos, mancari su praho esseret lestru che bentu, s’incrociadore fiat petzi a duamìgia metros. +S’ourang-outan cun unu pee si fiat agarradu a una bete raighina chi trisinaiat in su terrinu, posca acarende·si a su riu aiat leadu cun ambas manos sa camba ue fiat assentadu su rivale e l’aiat iscutzinadu cun fortza ercùlea faghende·lu tirriare. +Ant a bènnere. +– Deo apo a fuire a sos sordados, as a bìdere. +Non sunt arribados sos àteros duos praho? +Riende ses? +Cun su megiorare. +Firma·ti, pro milli ispingardas, o m’as a fàghere crebare. +In pagu tempus subra de su fanale biancu nde fiant cumpartos àteros duos, unu ruju e unu birde. +Timo semper un’àteru addòbiu feu, capitanu meu. +Fiat a beru una note de inferru, una note adata pro tentare un’intzìdida atrivida a sa villa. +Ello pro ite? +Nono, però, comente bos apo naradu, nd’apo bidu una paja chertorende sos màrghines de custa foresta. +Fiant curtos fora dae su pinnetu e fiant andados a s’oru de sa betedde roca. +Sàndokan – aiat naradu cun una boghe firma. +Nche l’aiat isboidada, l’aiat torrada a prenare e aiat torradu a abbaidare a intro. +Cussu mudore aiat cunfirmadu galu de prus in sos sordados su reselu chi a su camerata issoro esseret tocada una disgràtzia. +Unu lampu de arrennegu fiat lampadu in sos ogros de sa Tigre de sa Malèsia. +– aiant preguntadu sos piratas, ghighinende che dischissiados sas armas. +A ora de mesudie unu pirata, chi fiat piligadu a su pinnone de trinchete, pro acontzare una fune, aiat sinnaladu a Mòmpracem, su cuile timidu de sa Tigre de sa Malèsia. +Si at carchi duda apo a chircare de lu fàghere detzìdere deo. +Chie est su capitanu? +B’at pagas persones chi mi connoschent e so seguru chi cussas non las apo a agatare in su caminu meu. +Faedda, moe·ti, frade. +E tando, ite faghimus? +Bah! +Unu de sos praho nostros? +Fiat pro andare, cando a pagos passos aiat bidu ghighinende unu festone de lianas. +– Chie est sonende? +Tando nois amus sighidu una trata fartza! +Sàndokan l’aiat esaminada pro pagos segundos, posca cun unu corfu poderosu de barra aiat pinnigadu a babordu. +A unu cumandu de su lord su drapellu si fiat postu in màrcia essende dae su parcu e leende sa caminera chi nche giughiat a s’impostada. +L’isco, a dolu mannu – aiat naradu Yanez cun unu suspiru. +Non mi inganneis, prìntzipe – aiat naradu Marianna, cun boghe afogada. +Cussu naviu depet àere gherradu cun borbore – aiat naradu Sàndokan. +Forsis fiat istadu unu pische-cane? +Cussu bravu òmine m’aiat collidu a bìndighi mìgias dae s’ispiàgia, m’aiat imbarcadu in sa canoa sua e giutu a terra. +Forsis non bi nos ant galu bidu. +tue ses, amiga mea! +In custu casu puru est istada rispetada s’editzione originale, cun sos errores e sas faltas. +Sa Tigre ischit finas mantènnere sos ogros abertos. +Su lord fiat giai arribbadu e passigiaiat faghende s’andalitorra cun sa teteresa de un’inglesu beru nàschidu in sos oros de su Tamigi. +E como – aiat naradu a pustis, pesende·si fieru – a nois duos, vascellu malaitu chi benis a trubbuscare sa felitzidade mea! +– Ochia a Lady Marianna! +– Cussa fèmina t’at ammajadu. +Àrbore incurbadu meda, o belle orizontale, chi essit dae sa prua de sos velieros. +Sàndokan aiat afileradu sas grefas suas chi contaiant prus de dughentos chimbanta òmines, reclutados intre sas tribù prus gherreras de su Bòrneo e de sas ìsulas de su. +Chèrgio chi tue bidas a mugere mea! +In su parcu e in sa villa b’ant a èssere de seguru sordados. +Naradu custu fiat andadu a s’assentare a popa, imbarende unu pee a sa culàrtziga de unu de sos duos cannones. +Aiat tratesu unu suspiru e fiat andadu fache a s’arborada dende cara a abarrare amparadu dae sos truncos de sos àrbores e de sas tupas. +Yanez, isparghe s’istendardu de sa pirateria. +m. +Nch’aiat istesiadu a bellu a bellu sas chimas, tratenende su respiru, e aiat ghetadu suta s’umbra iscura de su padente una mirada chertadora. +Lea, balorosu meu. +Eja Yanez. +Timo chi s’uraganu nos nche imbiet totus a bufare a sa tassa manna. +– aiant boghinadu sos piratas ghighinende sas armas cun borbore. +Ajò, capitanu – aiat naradu custu, chi non podiat abarrare a sa muda mancu unu momentu. +Nointames, traballende cun sos kriss, artziende e falende, brinchende e pilighende àrbores e truncos rutos, andaiant a in antis chirchende. +Depent àere una timòria manna de tene. +Eja, so sua ca l’amo e a su puntu chi sena de isse sa bida diat èssere pro mene unu martìriu. +Càsseru s. +Mancari sa serra esseret istada oramai compidada, sos inglesos bi podiant torrare pro s’assegurare mègius, a de die, chi sos duos piratas atrividos non s’esserent cuados in cue. +Eja e bene puru, Sàndokan. +Sola in Làbuan! +Oh! +Si fiant postos a nadare a inghìriu chirchende in totue, e fiant resèssidos, a pustis de pagos minutos, a agatare s’àteru chi non si fiat istesiadu meda dae su primu. +Sa paràula no est istada mai impreada in sos ditzionàrios de marina italiana. +Chi siat solu e sighidu dae carchi òmine? +– In s’ìnteri chi Paranoa mancaiat apo bisitadu totu sas costas a curtzu, ispinghende·mi finas a cussas de su Bòrneo, ma peruna de sas naves nostras s’est bida in peruna afilada. +S’èsitu finale, a dispetu de su balore disisperadu de sas tigres de Mòmpracem, non depiat èssere difìtzile a intzertare. +Cun àsiu, fradigheddu, – l’aiat naradu. +Timiat de arribbare tropu tardu, de no agatare prus sa fèmina chi amaiat cun totu su coro e curriat semper de prus, ismentighende cada cautela, fraganende e seghende sas cambas de sas tupas, istratzende cun ìmpetu sas lianas, brinchende cun ìmpetu de leone sos milli impèigos chi li tancaiant sa bia. +– Ite cherides dae mene? +S’inimigu? +– Ajò, a caddu! +f. +A dispetu de sas noas giutas dae Yanez, totus fiant dui-dui e compidaiant cun atentzione manna sos padentes a fùrriu. +Eja, l’at a addobiare e forsis in sa batalla at a mòrrere, ma sa boghe sua de morte at a arribbare fintzas a sas costas de Làbuan e àteros ant a mòere contra de tene. +Pro deus! +– aiat rispostu Yanez. +De cale idea ses faeddende, Yanez? +– aiat preguntadu su tenente abbaidende·lu cun pistighìngiu biu. +So deo, sa Tigre de sa Malèsia! +Aiat abbandonadu su portoghesu e si fiat imbaradu a sa costana de prua, parende sa cara alluta a sa frina noturna. +Dae cando in cando s’arressaiat pro s’abbaidare in segus, creende de intèndere in palas suas sos corfos de coa e sos suspiros sorrogrados e pro istintu pinnigaiat sas. +E nos ant a tènnere. +Totus aiant coitadu a cùrrere a sos postos issoro de cumbatimentu. +Marianna. +Non balet a pèrdere tempus, fradigheddu meu. +Ajò, in caminu, e ogros e origras parados. +Sàndokan, a dispetu de cussu grandinare perigulosu, non si tremiat. +Sos òmines meos non sunt indedda, oje sunt pagos, ma cras o pustis cras ant a èssere medas e tue ischis ite genia de òmines sunt sos meos. +– B’at òmines fuende, imbetzes de cumbàtere! +– Su bonu pensant chi Sàndokan siat petzi unu volgare pirata, isbarcadu dae sas forestas de su Bòrneo, inganidu de sàmbene e de predas, ma s’isbàlliant: isse est de erèntzia reale e no est unu pirata, ma unu vengadore. +Deo creo, Tigre de sa Malèsia, chi sos duos navios nostros si siant fraganados in sas costas setentrionales de su Bòrneo. +Su praho gherraiat disisperadu oponende a sas undas chi lu cheriant tragare a nord sos costàgios robustos. +Deo, in s’ìnteri apo a pregare pro tene, Sàndokan balorosu meu. +Ah! +So atzuda e non timo prus a nemos; si cheres apo a istocare sas sentinellas tuas o apo a fàghere sartiare in àera custu vascellu cun totu sos òmines chi lu setzent, si est netzessàriu. +Sos cannoneris a su postu issoro! +Su cavalligeri, intendende cussa boghe nche fiat brincadu cun agilidade foras dae sa tupa, mantenende su muschete puntadu in antis e ghetende una boghe de ispantu:. +Posca girende·si cara a Sàndokan. +S’arresonada fiat durada galu un’iscuta, pertochende como sa pàtria de Sàndokan, como sos piratas de Mòmpracem, como Làbuan, posca, essende iscurigadu, su lord e la lady si nche fiant andados. +Si fiat incurbadu in su petzu fumiende, tratenende su respiru, cun sas lavras astrintas e sos ogros fissos in antis, comente chi aeret chèrfidu sighire s’afilada de sa balla. +Su praho agiuadu dae sos remos, essende su bentu dèbile meda, avantzaiat lestru. +Deo oramai non daia una piastra pro sa pedde nostra. +Su prìntzipe nostru est forte – aiat naradu su lord – e non mi dia ispantare de lu bìdere ritzu dae inoghe a una paja de dies. +L’isco, ma si ti faghes ochìere, non l’as a bìdere mai prus a Marianna tua. +de sa nave! +Sàndokan cun unu tzinnu aiat intimadu su tzitu a s’echipàgiu, chi fiat in punna de saludare sos duos capos de sa pirateria cun un’isborrocada de cuntentesa arriscada. +– aiat esclamadu sa giovanedda cun unu tonu chi aiat fatu agitare finas su lord. +Bidende cussa bighina perigulosa, in printzìpiu si fiat cuntentadu de l’abbaidare prus cun ispantu chi cun arrennegu, posca totu in unu aiat ghetadu duos o tres frùschios guturales, sìngiu de un’imbeniente isborrocu de fele. +A unu cumandu de Sàndokan su praho aiat viradu, colende serente sas costas meridionales de s’ìsula, ue esistiat una cala bastante profunda pro amparare una flotìllia minoredda. +Cosa ses biende in antis nostru? +E a ue mi nch’at a giùghere Sàndokan? +– aiat murmutadu isse. +Tue, Arantzolu de Mare! +Una die però lord James, istracu de matantzas e de perìgulos, forsis ammentende·si de àere una neta, aiat abbandonadu su mare e si fiat istabilidu in Làbuan, intumbende·si·nche suta sos padentes mannos de su tzentru. +Arantzolu de Mare – aiat naradu Sàndokan, girende·si cara a s’òmine abarradu in s’àrbore a isperiare. +Ite cheres, Yanez? +Bene meda! +Aiat tòrchidu cun fùria sos aneddos, posca cun un’istratzada mala a poderare los aiat abertos e nch’aiat iscutu indedda sa cadena. +Sas ballas suas fiant giai cumentzende a rùere subra su ponte de su praho, cando sa Tigre, brinchende a s’ispessada dae sa costana, si fiat assentadu in palas de su mortàiu. +Agabbadu s’ismùrgiu, fiant torrados a artziare in sa costa cara a setentrione isperende de iscobèrrere calicunu de sos praho issoro, ma a largu non nde aiant bidu mancu unu a belas paradas. +m. +E tando Mòmpracem siat sa pàtria mea e abarro inoghe! +Su malesu non si fiat atrividu a sighire. +Dadu chi si nche sunt istracados, lassa·los in pasu. +Juioko agiuadu dae sos àteros piratas l’aiat presu bene e nche l’aiat trisinadu serente unu tupale carcu in s’ìnteri chi Yanez compidaiat su caddu timende chi ruende s’aeret truncadu carchi anca. +Una cuntentesa sena làcana lughiat in sa cara sua de mascru e in cussas lavras colaiat unu risu de felitzidade illacanada. +Ite nos nde importat a nois de isse? +– Si ti cheres sarvare sas ancas non depes abarrare in cue, mesu abbabbalocadu. +Aiat ghetadu una mirada longa a s’amante chi fiat ruta in su tapete mesu dismajada, fiat in punna de cùrrere, ma si fiat tratesu cun sa manu dereta subra s’aferradorju de su kriss, a conca arta, sa mirada fiera, fiat essidu dae s’aposentu e faladu in sos gradinos, cun un’isfortzu ispantosu, sos tocheddos furiosos de su coro e s’emotzione profunda chi l’aiat pigadu. +Crees chi siat istadu lord Guillonk a nos l’afilare? +Cando Sàndokan e sos òmines suos fiant isbarcados, sos piratas de Mòmpracem ismesados, fiant curtos a l’addobiare cun «e bivat» poderosos, pedende vindita contra sos invasores. +Si sa pitzinna tua nos nche diat pòdere bogare dae custa situatzione fea! +Unu bellu tantu in fide mea – aiat naradu Yanez, riende. +A sos petzos bostros, tigrotos! +Bois sa Tigre de sa Malèsia? +Sàndokan si fiat giradu cara a isse e l’aiat rispostu pàsidu:. +Tue l’ischis Sàndokan chi sos olandesos si sunt alleados cun sos inglesos pro domare sa pirateria. +Brigantinu s. +A bona o a mala bògia duncas fiat istadu custrintu a li pònnere fatu pro l’impedire de fàghere carchi aconcada manna. +Sos piratas, arrumbados a sas costanas o atrumados in palas de sos amparos formados cun truncos de àrbore, non naraiant mancu ba, ma sos liniamentos issoro, devènnidos ferotzes, traighiant su chi aiant in coro. +At sos fogos galu allutos – aiat murmutadu Sàndokan. +Su bentu chi sulaiat dae sa foresta nche las giughiat a distintu a sas origras de sos duos piratas. +Aiant faladu sa gradinada e fiant afilados a sa bidda, ue sos piratas aiant giai leadu su postu in palas de sos cannones, prontos a impinnare cun coràgiu mannu sa lota titànica. +Fiat in cue dae mesora, cando unu istripitu lèbiu, chi nche podiat fuire a un’origra prus pagu acutza de sa sua, si fiat intesu a pagu tretu. +Totu sos praho meos, sas ìsulas meas, sos òmines meos, sos ascusòrgios meos pro nche ispèrdere custos òmines biancos odiados chi chircant de mi nche leare custu mare! +Isse aiat incurbadu sa conca in petus imberghende·si·nche in pensamentos profundos, ma totu in unu si nche fiat pesadu cun sas dentes astrintas a manera nerviosa e sos ogros chi bogaiant framas. +In cussu momentu su lord si fiat acurtziadu, porrende a Sàndokan una carabina rica. +Difatis a pustis de un’iscuta un’indìgenu o unu malesu, a lu giuigare dae sa tinta niedda-rujastrina de sa pedde sua, rugraiat a parafua su pranu, chirchende de arribbare a unu tupa carca de bananos. +– aiat aboghinadu sa Tigre a sos marineris de sa giunca. +Aiat armadu sa carabina, aiat fatu su giru de sa tupa e fiat cumpartu a s’ispessada in su màrghine de su padente, aboghinende:. +Cale si siat àteru marineri, bidende cussu mare e cussu chelu, aiat coitadu a s’acostiare a sa terra prus a curtzu, ma Sàndokan, chi oramai ischiat de èssere a setanta o otanta mìgias dae Làbuan, e chi imbetzes de pèrdere finas un’ora aiat pèrdidu cun praghere unu de sos navios suos, non l’aiat mancu pensadu. +Sàndokan e Yanez si nche fiant arregrados cantu prus chi aiant pòdidu a s’estremidade contrària de s’istufa e si fiant istèrridos in mesu a su chinisu e a su tzintzieddu pro fuire mègius a sas ogradas de cussos fragheris. +S’iscuadra pro unos cantos minutos aiat suspesu su fogu, ma posca l’aiat ripresu cun fùria prus manna e fiat avantzada petzi a batorghentos metros dae s’ìsula. +Sàndokan e Yanez, papadu s’ismùrgiu mìseru issoro, aiant allutu sas sigaretas e si fiant assentados in mesu de su chinisu e de su tzintzieddu isetende chi esseret torradu a calare s’iscuru pro tentare sa fua. +– l’aiat preguntadu Sàndokan. +S’ismùrgiu fiat istadu licanzu. +Aiat in pessu fatu deghe passos cando nch’aiat bidu sa sentinella agarrende lestru sa carabina. +S’inglesu l’aiat abbaidadu ispantadu. +Non l’isco, ma mi paret chi esseret navighende cara a sas Tres Ìsulas, cando l’apo lassadu. +m. +Bah! +Tando cussu òmine chi cheriat èssere forte che sa fera de sa cale giughiat su nùmene, cun un’isfortzu poderosu, si fiat pesadu in ghenugros, aboghinende belle cun tonu de isfida:. +Cussa trata, chi lughiat bia a inghìriu in s’iscurigore, non depiat colare tùrdina a sos òmines de de bàrdia de s’incrociadore. +Bi semus nois inoghe e non amus a lassare a sa muninca su tempus de lu massacrare. +Chie nos nch’at a ghetare a modde? +Bi fiat una tale cadèntzia de minetza in sa boghe de Sàndokan chi su malesu si fiat ammudadu de suncuna. +No agatende·nos in sa caletedda, fiant torrados a Mòmpracem; los apo imbènnidos in cue in s’ìnteri chi fiant in punna de andare in Ìndia, pensende chi fìamus afilende a cue. +No ischis ue nos agatamus? +Carchi mìgia a tesu. +E podent èssere istados sos sordados. +Milady, tocat de èssere fortes in custos momentos e detzisos. +Gasi fiat devènnida una amantiosa apassionada de sa mùsica, de sos frores, de artes bellas, gràtzias a sos cussìgios de un’antiga cunfidente de sa mama, morta prus a tardu pro neghe de su clima su clima tropicale ardente. +Intendiat semper chi una fortza mala a bajulare l’ispinghiat a torrare a bìdere cuss’òmine e chi no agataiat sa calma de prima si no a curtzu suo; s’intendiat felitze petzi cando fiat a costàgiu de su letu suo e cando li illepiaiat sos dolores fortes de sa ferta cun s’arresonare suo, cun sos risitos suos, cun sa boghe sua primorosa e cun sa màndola sua. +Creadura istrana – aiat murmutadu Sàndokan, incarchende·si cun sas manos sa fronte. +Bidende. +Sa Tigre de sa Malèsia no aiat rispostu. +ancas timende de si las intèndere trunchende dae sas dentes ispantosas de cussa tigres de mare. +– Narade·mi ite potzo fàghere pro bois, pro bos liberare e bos nche giùghere a sa de Sàndokan, s’amigu meu bonu, frade meu. +A dispetu de totu sa bona volontade issoro, non fiant istados chie de chinnire ogru. +Sas paràulas non nche fiant galu bene agabbadas, chi Yanez li ghetaiat sos bratzos a coddos, aboghinende:. +Galu pagos minutos e sos duos pòveros praho beniant torrados a duos pontones iscussimingiados. +Acò a mugere mea! +A su mancu bois seis fuidu a su degòlliu. +Si nche fiat brincadu a subra de su caddu de su sipai, aiat remunidu sas brìllias, aiat bogadu s’isciàbula e fiat mòidu a parafua fruschiende allegru una barcarola antiga. +Aiat ferru pro totus, urulaiat prus forte de totu sos cannones de sa flota, castigaiat sos malincrinidos chi beniant a li fàghere su derre a pagas chentinas de metros dae sas costas, faghiat torrare in segus sos prus atrividos chi chircaiant de isbarcare sos sordados e pro tres mìgias faghiat brincare s’abba de su mare. +Bois cun issu fiais? +– Abarrade galu cun nois, no abbandoneis s’ìsula nostra. +– aiat preguntadu su portoghesu. +– Eris sero. +– Apo intesu unu caddu currende. +Curriant boghes pagu incoragiantes. +Sàndokan però non tzediat e cun sos ogros fissos a est sighiat atrividu su caminu suo, serbende·si de sa lughe de sos lampos pro afilare bene. +Amus a pòdere colare? +Carchi lìtera pro mene bos at dadu? +Bi fiat chèrfidu su cannone pro nch’isfundare cussas muràllias de truncos de àrbore, de raighinas e de calamus. +Paranoa, ispitza·ti! +E cale impèigu cheres ammaniare? +Apo intesu unu passu in su passadissu. +– s’aiat preguntadu. +Nche depo giùghere òrdines pro su yacht de lord James Guillonk. +Non l’ant cun nois, finas a como – aiat rispostu Sàndokan. +Mancari s’uraganu esseret in sa mègius violera, sos duos piratas non si firmaiant. +Totu in unu si fiat pesadu acurtziende su lughìngiu. +Nono, Tigre de sa Malèsia, depet èssere benende dae Vitòria. +In cussu matessi momentu lord James fiat intradu a s’aposentu de netu. +Yanez l’aiat abbaidadu pro tempus meda a sa muda, posca si fiat postu a passigiare peri su ponte ghighinende prus de una borta sa conca. +Su pirata l’aiat abbaidada cun carignu mannu e fiat abarradu in duda, ma posca leende·la mele-mele a popa l’aiat mustradu su fanale. +Eja – aiat rispostu Sàndokan. +Lu crees? +Ma arribados in cuddane comente mi nch’aias a furare? +Times chi apat cannonegiadu sa bidda tua? +Unos cantos sordados fiant giai arribados a curtzu de sa serra e allegaiant de s’isparèssida de su camerata issoro. +Non bi cheriat de prus pro bestire ànimu a sos piratas chi fiant allutos de vindita e chi giai si ingabbaiant, cun una cumbata disisperada, de torrare in possessu de s’ìsula pèrdida. +Segnor Yanez! +E puru carchi cosa bisòngiat de tentare, amigu meu. +E sunt giai intrados a su parcu? +Su portoghesu fiat essidu che imbriagu, abbabbalocadu dae cussa creadura meravilliosa. +E tzertu! +Ite fiat tando? +In pessu chi s’arbèschida at a permìtere a s’echipàgiu de cussu naviu de mi nche bìdere, deo apo a castigare cussu insolente. +Finas unas cantas munincas cun su nasu longu, ispantadas dae cussa aparèssida, si nche ghetaiant in presse fache a sos àrbores a curtzu, ghetende boghes de assustu,. +Boga·ti·nche·la dae conca tando! +Sos incrociadores, sas corvetas, sas cannoneras e sos praho si fiant cugugiados de fumu giagarende sas òperas de amparu cun ballas e granadas, mentres unu pore de bersallieris balentes aberiat unu fogu biu de muscheteria, chi non baliat a nudda contra sos bastiones, ma infadaiat e non pagu sos artillieris de Mòmpracem. +Sa Tigre de sa Malèsia non promitet de badas. +Custa est sa mere bostra – lis aiat naradu inditende sa giòvana. +fatu. +Sàndokan aiat astrintu su bravu portoghesu, mentres sos echipàgios fiant semper aboghinende: Bivat sa Tigre! +Nono, no est inglesa cussa fèmina, ca issa m’at faeddadu de unu mare asulu e prus bellu de su nostru, e chi serentat sa pàtria a tesu sua, de una terra prena de frores, dominada dae unu vulcanu fumiende, de unu paradisu terrestre ue si faeddat una limba armoniosa, chi no at nudda ite bìdere cun cussa inglesa. +Buca de fogu lèbia e de càlibru minore, montada subra unu carru de su cannone minoròngiu, chi si impreat in navios pranos. +Fogu! +De ite seis faeddende, capitanu meu? +Ajò, Tigre, faghe intèndere s’ùrulu tuo, tuta·nche sa reconnoschèntzia chi depes a custas persones chi t’ant curadu, bae, fui a largu dae custos logos, torra a cussu mare chi sena lu chèrrere t’at ispintu a custas ispiàgias, torra su pirata timidu de Mòmpracem ispantosa! +De seguru non prus de tres o bator oras, ca cando aiat abertu sos ogros su sole fiat galu artu. +A sa muda – aiat tronadu Sàndokan. +Acò sa Tigre lìbera! +Mancu su lord? +– Mi paret de nch’àere coladu chentu annos in pagos minutos. +A su riu o sa villa? +In pessu torradu a sa villa aiat preguntadu si su lord fiat arribadu, ma l’aiant rispostu chi non si fiat bidu. +No interessat! +– aiat tronadu isse. +– aiat esclamadu su sordadu, chirchende de gherrare. +Yanez! +Deo bos cussìgio de bos nche l’ismentigare, segnore. +Si no fiat istadu seguru chi a popa amus una zigaena dia fàghere calare un’iscialupa a modde. +Minimada sa veladura, su praho aiat cumentzadu a minimare sa cursa. +Tue carchi fune as? +Naradu custu aiat rugradu cun passos addasiados su ponte e fiat faladu a sa cabina sua chi s’agataiat a popa. +– aiat esclamadu isse. +Si fiat postu torra a passigiare, tancadu in unu mudore ferotze, agitende sos pòddighes nerviosu, posca firmende·si in antis de Yanez chi l’abbaidaiat sena si trèmere, l’aiat preguntadu:. +) dae su malesu giung o agiung. +Sos duos navios inimigos, chi dae carchi tempus pariat chi esserent faghende una manovra misteriosa, si nche fiant totu in unu istesiados. +Bene meda e… acò! +Cuntenta de su resurtadu felitze de cussu atacu lestru che lampu, sa fera aiat chircadu de si nche istagiare pro torrare a subra de sa camba prima chi su rivale esseret torradu a s’atacu. +Aiat aboghinadu. +Ite fiat capitadu intre issa e lord James? +Capitanu! +Beni cun megus, Yanez, e nd’as a bìdere bellas a beru. +– Sordados! +Sos velieros nostros non sunt totus recuidos? +Yanez e Sàndokan fiant abarrados in s’ispiàgia finas a cando nche los aiant pòdidos bìere, posca si nche fiant intrados a suta de sos bete fundos pro s’amparare dae s’abba chi fiat falende a mojos. +Maleditzione! +– Tue m’as promìtidu de dare cara. +Bete nues si nche fiant atzochiadas a sa bòveda tzeleste, cuende de su totu cale si siat crarore. +Gabieri s. +Cheres chi ti nche fure istanote? +Faedda, cumanda, Sàndokan, so pronta a totu pro ti bìdere lìberu. +Trisinende como in mesu de sas chentu mìgia de raighinas chi imbarratzaiant su terrinu, como pilighende in mesu de sas retzas intipidas, intritzidas dae sos calamus bete longos e dae sos nepentes, e como brinchende truncos mannos meda, rutos forsis pro betzesa, Giro- Batol avantzaiat semper in sa foresta iscurigosa sena iscassiare mai. +– Ant a serbire a inditare a sos òmines tuos s’afilada bera. +Aiat nadadu gasi pro paritzu. +E puru apo dèpidu tzèdere, Yanez. +Eja, Yanez. +Sàndokan si fiat firmadu. +Nch’aiant isboidadu sas tassas e si fiant sètzidos in mesa. +– Fogu prodes meos! +– aiat naradu Yanez. +Timo chi siat tropu tardu. +Sos duos piratas, sena dare cara a sos ischìllios de trumba chi moiant dae sa villa e a sos corfos de fusile de sos sordados isparghinados in su parcu, corfos isparados a sa maconatzina, no ischende galu cussos òmines ite fiat capitende, fiant giai in mesu de sas pasteras e de sas tupas. +No as a èssere ideadu a abarrare inoghe carchi chida. +Dia dare totu su sàmbene meu, gùtiu a gùtiu, pro la torrare a bìdere petzi un’iscuta, pro li nàrrere chi sa Tigre est galu bia e chi at a torrare! +– Lord James diat èssere capassu de ochìere sa pitzinna prus chi non si nche la fàghere furare dae mene. +Fragos abbolotantes si pesaiant in cuss’abba niedda, abbentadas produidas dae sa pudrigadura de sas fògias e de sa frùtora ammuntonadas in su letu. +– Ma chi siat pròpiu beru chi deo amo cussa pitzinna? +Yanez! +Maleditzione! +Sàndokan, so timende! +– Isetamus su momentu pretzisu pro nos mustrare. +Su portoghesu non si fiat faddidu. +Sos sordados si nche fiant andados lestros de bentu tanchende cun burdellu sa ghenna de sa serra. +– Ite cheret nàrrere custu? +Isse s’agataiat a s’àtera ala de su riigheddu, in antis de unu durion gigantescu, chi isparghinaiat su paràcua suo dèchidu de fògias a sessanta metros dae terra. +Unu garrapiu chi m’ant donadu sos indìgenos. +Aiat sighidu gasi pro deghe o bìndighi minutos, intrende·si·nche semper de prus suta sos àrbores, ischidende cun sas boghes suas sos tumbos de sa foresta iscurigosa, posca si fiat arressadu assagadadu, batimadu. +Sena vindita? +Nde so cumbintu! +Abbàida Sàndokan. +Artziende cara a nord, sighende su letu de unu trainu, su matzone at lassadu sas tratas suas in sos padentes, faghende sa finta de fuire cara a est, posca imbetzes at dadu borta. +– Tigrotos! +– aiat esclamadu Sàndokan. +E bois narades de m’amare, bois, gosi potente – aiat murmutadu sa giovanedda cun boghe afogada. +Fìamus tropu pagos pro nos pònnere torra a cumbatare. +Finas a cando non s’ant a agatare sos cantos non podimus crèere chi siant afundados. +Amus a andare, però a pustis chi s’uraganu at a èssere sessadu. +– aiat preguntadu su lord, chi lu fiat abbaidende. +– Mi dispraghet chi siais dubitosu de sa paràula mea. +Est un’òmine umbrosu e si bidet chi su caràtere no est pretzisu ti podet fàghere fusilare. +Unu tzeracu fiat intradu deretu. +Fiat barionende, li pariat chi sa conca esseret a punta de l’iscopiare e chi deghe marteddos l’esserent berberende sos cherbeddos. +Sàndokan però aiat intesu s’istripitu connotu de sas carabinas chi beniant armadas e nch’aiat bidu sos artillieris incurbende·si subra su petzu de cannone e sas duas ispingardas. +Sos duos nadadores aiant agarradu una gòmena chi li fiat istada ghetada e fiant piligados a su ponte cun sa lestresa de duas munincas beras. +Cumprendende ses como? +Sa batalla terrìbile fiat durada binti minutos, posca s’incrociadore si nche fiat istesiadu àteros seschentos passos in segus, pro no èssere acostiadu. +– Mi paret unu gallegiante. +De su restu no apo a mancare meda. +Dae cara, Tigre de sa Malèsia. +Fiat bellu a bìdere cussa bidda, difesa dae unu grustu de balorosos, chi apampaiat dae cada ala rispondende corfu pro corfu, bombende trainos de ballas e de granadas e trumùghines de mitràllia, fraganende sos costàgios de sos navios, bisestrende sas manovras e isparende sos echipàgios. +Pro isse, abarrare in cussa villa, acanta a sa giovanedda chi l’aiat ammajadu, fiat sa bida, fiat totu. +Bois duncas mi cussigiades de mòere? +Bidende·la, Sàndokan si fiat arressadu comente illuinadu, posca andende in presse a l’addobiare l’aiat naradu, astringhende·li sa manu:. +Iscusade cumandante, ma bi la depo cunsignare deo – aiat rispostu Yanez atrividu. +– aiat preguntadu Sàndokan, chi non cumprendiat nudda. +– l’aiat preguntadu Sàndokan. +Totu in unu però girende·si fache a Sàndokan, chi fiat faeddende de sa pirateria, l’aiat preguntadu isgrabbadu:. +Non ti moas – l’aiat murmutadu Sàndokan. +In s’ìnteri chi su suta-capu brincaiat a su canotu, Yanez a punta in antis de su drapellu, si poniat in caminu artziende serente su riigheddu. +Cuss’òmine, si cumprendiat, fiat prontu a ochìere sa neta a su primu avisu de sa presèntzia de sos piratas e de sa Tigre. +– aiat esclamadu Sàndokan afrangende·si·lu. +Cando s’unda at a mundare s’oru l’ais a lassare andare. +Sàndokan nch’aiat connotu duos sordados. +A sa muda! +Sàndokan si nche fiat pesadu cun sa. +E posca pèrdidas las ais? +Fiat torradu a artziare in sas iscalas, sena chi sos sordados l’aerent bidu e fiat torradu a intrare a s’aposentu de netu, cun su kriss in manos. +m. +Aiant in pessu agabbadu cando fiat intradu unu caporale. +Pariat chi esserent patende sas matessi penas chi istratzaiant su coro de cussu disauradu. +Sa ratza bianca no aiat mai àpidu cajones pro si chesciare de mene, e puru m’at chertu ischertzare. +Ma bois ue m’ais agatadu? +Sàndokan aiat gherradu de badas cun sa fùria de su disisperu, binchende sos unos, ischerfiende sos àteros. +E tando, ite faghimus? +Deo penso imbetzes chi apat su nidu suo in cussu durion. +Bi fiat istadu unu momentu però chi Yanez l’aiat bidu brinchende a sa ritza e incurbende·si comente in punna de si nche ghetare a su mortàiu, ma posca fiat torradu deretu a su postu suo murmutende:. +Isse nche depet èssere indedda. +acabada in unu riu. +O forsis mi so faddende? +Totu sos piratas non nche tiraiant sos ogros issoro dae sos fanales, chirchende de intzertare sa manovra de sos inimigos. +Una parente de su baroneto William – aiat rispostu Yanez atrividu. +Ajò, depiat capitare gosi. +Totu in unu si fiat firmadu, pesende·li sa tzudda sena lu chèrrere. +Su lord fiat abarradu a sa muda pro un’iscuta, posca girende·si cara a Marianna, chi si fiat firmada serente una bentana:. +Totus, ufitziales e sordados, si nche fiant ghetados foras dae su parcu comente un’òmine solu, isparghinende·si a cada ala e iscudende fusiladas a totue, cun s’ispera de nche boddire su fuidore, ma oramai fiat tropu tardu. +Eja, deo apo a èssere mugere sua, oe, cras, semper e l’apo a amare semper! +Marianna, isporada dae su pore de emotziones, si nche fiat torrada a sa cabina galana e fintzas su bonu de s’echipàgiu aiat lassadu sa coberta no essende su naviu minetzadu dae perìgulu perunu, a su mancu pro su momentu. +– In su momentu chi deo fia ponende su pee subra sa canoa pro abbandonare sena amparu cussa creadura, apo crèidu chi mi s’esseret isperrende su coro. +Bidende cussa bandera, Sàndokan aiat fatu unu brincu. +Dae cando in cando lampos illuinadores truncaiat s’iscurigore carcu e sos rajos ruiant ghetende·nche e brusiende sos fundos prus artos de sa foresta. +L’amus a risparmiare, bos lu garanto. +Ma amigu malassortadu, ue nche fias totu custas dies? +Yanez – aiat naradu. +No apo naradu chi no ant a bènnere. +– aiat torradu a cumentzare isse. +– So bidende su fumu in cue giosso. +Ti pòngio fatu – aiat rispostu Sàndokan cun boghe trista. +Non nch’est istada tramudada a subra de sa cannonera? +So deo, Paranoa – aiat naradu. +Iseta a su mancu chi cussas naves siant inoghe. +– aiat esclamadu isse, aderetzende s’artària sua. +Sàndokan, mancari s’aeret isetadu custa pregunta, no aiat pòdidu fàghere a mancu de s’arborare. +Vindita pro sos cumpàngios nostros! +Pro àteros deghe minutos su piròscafu aiat bombardadu su veliereddu, chi non faghiat manovra peruna pro si nche essire dae cussa gràndine de ferru, posca sos iscòpios a bellu a bellu fiant minimados finas a cando non fiant sessados de su totu. +Fiat una barca metzana istuvada in su truncu de unu bete àrbore, cun su fogu e cun s’istrale, simigiante a cussas chi impreant sos indianos de su riu da sas Amàtzones e sos polinesianos de su Patzìficu. +A mesunote Yanez, cun sos capos e totu sas grefas, artziaiat a su bete pinnetu ue lu fiat isetende Sàndokan. +Benide, benide, o at a èssere tropu tardu. +Eja, dae cussos de Mòmpracem, chi tres dies faghet fiant currillende a fùrriu de. +Segnore – aiat naradu issa cun sa boghe de su prantu ma atzuda. +Lu podides crèere, Tigre de sa Malèsia – aiat naradu su pirata chi aiat sas làgrimas in s’ogru. +Sa derruta fiat cumpleta. +Iseta unu pagu, lupu de mare betzu, chi t’apo a fàghere tastare sa punta de su ferru meu. +Bos dia torrare gràtzias. +Sa partida però, comente aiat naradu Sàndokan, non fiat parìvile, fiat antzis tropu disuguale. +Sos duos sordados, chi a cantu pariat fiant chirchende sas tratas de su pirata, a. +– aiat esclamadu Sàndokan faghende·li su derre cun sa tzimitarra, mentres cun s’àteru bratzu chinghiat sa pitzinna. +Su pirata nch’aiat trisinadu, cun una mòvida agitada, una cadira finas a sa mesa, nch’aiat isboidadu una in fatu de s’àtera tres tassas de whisky, posca cun boghe a sucutos o ispibilla, sorrograda o tzichirriosa, intreverende mòvidas violentas e irrocos, aiat contadu pro filu e sinnu totu su chi fiat capitadu, s’isbarcu a Làbuan, s’addòbiu cun s’incrociadore, sa batalla orrorosa cumbatada, sa ferta chi li fiat tocada, sas suferèntzia e sa sanada. +A pustis de àere rundadu pro unu cuartu de ora, fiat torradu a s’ispiàgia giughende·nche unu gasi mannu chi in pessu resessiat a nche lu pesare. +Si fiat arressadu petzi in dae in antis de sas palitzadas de su parcu, prus pro isetare su cumpàngiu chi pro cautela o istrachidùdine. +– Su primu a rùere as a èssere tue. +– aiat preguntadu Sàndokan cun unu filu de boghe. +Deo aia retzidu s’òrdine de bos mantènnere iscrobados, in casu chi essere istadu gasi benassortadu de bos tènnere. +Apo a abarrare calmu, Yanez. +Su destinu no at chèrfidu chi deo aere pòdidu realizare cussu bisu caru, e siat. +Mòmpracem! +– aiat preguntadu sa giovanedda cun anneu. +Difatis a pustis de un’iscuta Juioko, chi s’agataiat a còdias, aiat bidu s’iscualu avantzende burdellosu, isconchinende e iscudende corfos poderosos cun sa coa. +Ti ses arrajolende, Sàndokan? +Eja, t’amo Sàndokan, e oe prus de eris. +– Torramus, – aiat naradu – posca amus a bìdere. +– Pòvera Marianna, chissai a cust’ora cales pistighìngios ant a bubutare su coro suo. +Non minetzeis, milord, ca sa Tigre diat èssere capassa de mòssere sa manu chi l’at curada. +bellesa de sa cara sua. +– S’òmine chi semus chirchende est peus de una tigre, capassu de nos nche bènnere a subra e de nos nch’ispèrdere ambos. +Mègius non bi nd’at. +– Juioko forsis? +Faeddade – aiat naradu. +m. +Est beru, amore meu. +E nois amus a fàghere su matessi – aiat naradu Sàndokan. +Ajò tigrotos, chi sa Tigre est cun bois! +A s’arbèschida però su tempus si fiat unu pagu asseliadu, permitende a sos duos piratas de dormire tranchillos finas a sas deghe de mangianu. +Imbetzes de si nche corcare si fiat postu a passigiare totu pigadu dae unu pistighìngiu biu. +Isse si fiat acurtziadu a s’ispiàgia e aiat isperiadu su mare chi pariat nieddu che de trumentu. +Ma non est possìbile, deo so sonniende o mi nche so ammachiadu! +Totu in unu si fiant intesas unas cantas boghes aboghinende:. +– aiat esclamadu Sàndokan. +– Ue est sa canoa? +Dade cara, capitanu! +Apo ammaniadu su mucadore meu pro li tapare sa buca. +Amus a gherrare. +– Amore meu, non prangas o deo mi nch’ammàchio e fatzo carchi machine. +Pro ite cuss’arma bogada, o Sàndokan? +istransidu su tzocu e nch’aiat iscutu su naviu suo contra sa roda de babordu de s’inimigu. +Unu pùngiu de tzintzieddu, chi Sàndokan nche l’aiat iscutu a cara l’aiat fatu prus nieddu de unu munda zimineras e l’aiat mesu intzecadu. +A sa fera, ma si nch’est fuida sena èssere la tocare. +Chi nois amus òmines bastantes pro l’assalire si diat abbandonare sa villa sua pro nche li furare sa neta galana. +Si mutiant sos òmines a sos postos de cumbatimentu issoro. +Dae ambas bandas fiat torrada a cumentzare sa mùsica infernale, rispondende corfu cun corfu, balla cun balla, mitràllia cun mitràllia. +Custu si fiat adderetadu cun una mòvida superba e, parende sa manu dereta a su naviu inimigu, aiat aboghinadu cun boghe minetzosa:. +Abbàida: si biet lughende sa canna de su fusile suo. +Semus petzi in duos, ma si cheres amus a segare sos ferros chi ti mantenent presonera, mancari paghemus cun sa bida sa libertade tua. +Non bi ses andadu a Làbuan? +– aiat preguntadu Sàndokan. +Sos inglesos fiant avantzende a passu de càrriga cun sas bajonetas caladas. +Si un’ispera de luna aeret illuminadu sa cara de su pirata fieru, l’aiat mustradu mudadu dae unu dolore forte. +Una canna de fusile fiat istada introduida, ma Yanez prontu che lampu l’aiat artziada e traessu s’abertura nch’aiat iscarrigadu una pistola. +Arratza de ischidada orrorosa! +Non l’ais a fàghere! +Su portoghesu si nche fiat pesadu, s’aiat allutu una sigareta e fiat andadu cara a una ghenna cuada dae sa tapetzeria, narende:. +A sa muda! +Mi dispraghet de t’aere giagaradu sa giunca chi tue as difesu gasi bene, ma cun custos diamantes ti nd’as a pòdere comporare deghe noas. +ingullende su lìcuidu ardente che abba, intreverende irrocos e tzocos de risu. +Moide·bos; su lord at promìtidu chentu isterlinas e unu gradu a chie at a iscobèrrere su pirata. +Chi calicunu bos las at inditadas. +E lady. +Non cumpromitemus de badas sos ùrtimos restos de sas tigres de Mòmpracem – aiat naradu su capu malesu. +Abbaidade; petzi a bos bìdere mi tremet cada mermu e intendo su sàmbene brusiende in sa benas. +Totu in unu, pustis coladu mesudie, dae su cùcuru de un’àrbore maistru si fiat intesa una boghe aboghinende:. +scopamare, sena plurale, cumpostu de scopare «mundare» e mare «mare», pro mèdiu de su venetzianu scoamàr. +Lassa chi ghie galu sas tigres de Mòmpracem a sa bìnchida. +Mi fia agarradu. +f. +Bola, bola! +Deo apo naradu chi ti dono sa bida, ma depes rispòndere a totu sas preguntas chi t’apo a fàghere. +Su naviu lestru aiat lassadu sa foghe de su riigheddu e fuiat in presse cara a otzidente,. +Ah! +Giughe·mi·nche indedda, in un’ìsula cale si siat, ma ue tue mi potzas cojuare sena perìgulos, sena pistighìngios. +Tue! +Belle in su matessi momentu su bucaportu de popa si fiat pesadu e s’iscala aiat tirriadu suta su passu de unos cantos òmines. +Fiat bestida de amàtzone, cun unu gipone de belludu biaitu e una beste longa de su matessi pannu, costùmene e tinta chi bogaiat a craru galu de prus s’ateladura sua e sa. +Cale fortuna! +– Sas fortzas meas si nche fiant andende. +Sàndokan aiat cumpresu deretu chi si nche fiat intrende a unu perìgulu mannu, e duncas, imbetzes de avantzare, fiat abarradu firmu che roca in palas de cussu amparu. +Sa Tigre de sa Malèsia si nch’aiat istratzadu dae sa chintòrgia su kriss e l’aiat puntadu a sa gula de su sordadu narende·li cun boghe chi non poniat in duda sa minetza:. +Chi si moat e nois nche l’amus a andare totus a subra. +Sàndokan si nche fiat pesadu, ghetende una boghe e fiat curtu cara a s’amorada astringhende·si·la a petus a ispàsimos. +Sàndokan si fiat atzicadu e sa fronte sua si fiat inchigiada, però si fiat ripresu deretu e, faghende un’isfortzu supremu pro non traìghere s’òdiu chi aiat contra totu si chi fiat inglesu, aiat naradu:. +Tenente, cando l’apo a pòdere bìdere? +Però agiomai s’ourang-outan ti faghiat a cantos. +Milady! +Sa bomba fiat iscopiada intre sos rajos de sa tambura de babordu, faghende sartiare, cun violèntzia mai intesa, sas ferramentas de sa roda e sas palas. +Fiat in punna de si cuare in mesu de unu festone de lianas, cando aiat intesu una boghe aboghinende:. +Sa Tigre de sa Malèsia tando fiat assalende cun fùria su casteddu de prua, ue si fiant acorrados trinta o baranta inglesos. +Sàndokan si fiat girada cara a Yanez giagarende cun ìmpetu malu a poderare sos òmines chi l’inghiriaiant. +Sàrtia s. +Apo bidu sordados. +ratza ferotze impreada dae sos pastinadores de sas Antillas e de s’Amèrica meridionale pro cassare sos iscraos. +Cando fiat torradu a artziare in coberta, sos piratas nch’aiant acabadu sos traballos issoro pro rèndere su praho invisìbile a sos incrociadores chi podiant colare in antis de sa cala o a sos òmines chi podiant falare in su riigheddu. +Ma si podent pèrdere pro semper, Sàndokan. +Dae cara! +Como agiua·mi. +Yanez de Gomera. +Eja – aiat rispostu issa a istruncadura. +Isse creiat forsis de èssere istadu giai cassadu e de èssere leadu a picu. +S’est acurtziende calicunu, capitanu meu – aiat naradu isse. +Adiosu milady – aiat naradu Yanez basende·li sa manu che cavalieri. +Tue ses unu nadadore balente, beru est? +– Sa cuntierra però at a èssere tremenda, Sàndokan. +E no ais assìstidu a una cumbata intre duos navios corsaros, chi narant chi fiant ghiados dae sa Tigre de sa Malèsia, e unu incrociadore? +Sàndokan aiat ghetadu un’ùrulu beru e pròpiu:. +Finas a como non la so bidende. +Si diant naufragare ite si nd’at a costare de nois? +– aiat murmutadu, fissende cun brama sa làntia chi lughiat traessu s’inferriada. +Est beru – aiat murmutadu Sàndokan, cun unu suspiru. +Fiat unu cantu de sa coberta de su praho ue fiant galu apicadas unas cantas funes e unu pinnone. +Creo chi bubutende custas tupas apo a pèrdere tempus de badas. +Tra pagas oras ais a torrare a bìdere a lady Marianna. +Chircaiat de pasare male comente podiat pro li torrare àlidu. +S’isparu nos diat traìghere, Yanez. +Comente si podet gherrare cun sas màchinas issoro? +Pro bona sorte issoro, cando fiant torrados a pìgiu de abba, aiant bidu su vascellu iserghende·si lestru cara a sud. +A moimus? +Non l’apo intesu a Shaja – aiat rispostu Sàndokan, chi agiomai non si fiat traitu,. +– aiat preguntadu Patan. +Sa batalla fiat furiosa dae ambas bandas. +Ite? +Aiat sighidu a caminare gasi pro tres oras, firmende·si cando unu pugione assustadu dae sa presèntzia sua si pesaiat in bolu, ghetende unu tzichìrriu, o cando una fera agreste fuiat urulende, e si fiat arressadu in antis a unu trainu de abba niedda. +E puru non resesso a m’acunnortare, Sàndokan. +de arecche e betedde àrbores de cànfora e nch’aiat tentu ses o sete batidores chi fuiant. +E si ghetat una boghe? +Su pirata si fiat arressadu cun sas manos in pilos, sos ogros ispamparinados, sos lineamentos airados chi ghetaiant pore, in fines pesende·si·nche totu in unu aiat torradu a cumentzare sa cursa, aboghinende:. +Gherrare contra cussu mare chi diveniat semper prus furiosu fiat unu machine. +Diat bastare chi deo imbie emissàrios a sas Romades e a sas costas de s’ìsula manna pro bìdere suprende deghinas de praho. +Inoghe est chi nos amus a cuare? +Bois puru fiais chirchende su pirata? +– Ma nois semus balorosos e sa roca nostra est forte. +Marianna s’aiat cuadu sa cara cun sas manos e bete làgrimas l’aiant rugradu sa cara bella sua. +Ma tue tando no ischis chi apo su fogu in sas benas? +Los amus a agatare in sa foghe de su riigheddu. +– B’at unu sicu suta de nois. +– Chi Yanez nch’apat isbarcadu calicunu pro bènnere a mi chircare? +Carena s. +Eja, in pessu chi sa luna at a intrinare – aiat rispostu Sàndokan. +m. +Bois tando seis unu prìntzipe malesu! +E tando boliamus·nos. +Pro ite m’abbaidades cun cussos ogros de fogu? +Sa cumbata fiat belle pro agabbare. +Una noa bona, capu biancu: apo bidu una bete giunca andende costa-costa cara a sas ìsulas Romades. +E como chie l’est ocupende s’ìsula mea? +Sàndokan fui, como chi as su tempus. +purüò «fogu» e sêÜöïò «battello». +Apo a dare cara. +Cras, cando at a èssere arbèschidu, nos amus a pònnere in caminu. +Sa cursa diveniat semper prus addasiada, manu a manu chi sas nues si pesaiant in s’orizonte. +Sa villa non si nche fuit, ti l’asseguro deo, e posca tue no ischides chie si podet cuare in palas de cussa cresura. +Sa cumbata no at a èssere longa. +Si podet nàrrere chi bois rimpranghides a Làbuan. +Abarrade in Mòmpracem! +Eja, ca nos òdiant forsis prus de sos òmines. +muda, ispantada, ma no aiat retiradu sas manos chi su pirata l’aiat leadu e istringhiat cun fortza. +sa ritirada. +– Si chircamus de nos acurtziare amus a fraganare su naviu nostru. +– Oh, arratza de cuntentesa! +– aiat preguntadu Juioko acurtziende·si. +Dade·mi sàmbene pro nch’istudare su sidis meu! +Si fiat istadu isse! +Si faghides unu passu, si faghides una mòvida, bos ochio che cane! +A cussu nùmene adoradu, cussu isborrocu de arrennegu e de òdiu fiat isgheladu che neula a su sole. +Boga·ti sa divisa. +Dare cara a s’aparitzu de sos sordados. +Nono, non timas pro mene, pitzinna mea. +– Mi cherides pònnere su marranu? +– aiat pregontadu sa giovanedda, aturdida dae cussu trumùghine de promissas e ammajada dae cussos ogros chi pariant boghende framas. +– aiat aboghinadu Sàndokan. +Finas in mare benides a m’assalire! +– aiat esclamadu Marianna. +E puru mi birgòngio de mene, pensende chi issa est sa fìgia de cussa rèpula chi deo òdio gasi a fundu! +No essende sa note tropu iscura, aiat pòdidu distìnghere a manera crara sa nave chi fiat avantzende. +Timo però chi custa impresa nostra nche cumbincat su lord a chircare un’amparu seguru in Vitòria. +Bi semus! +Aiant giai fatu chimbanta o sessanta metros, cando totu in unu aiant bidu cumparende, a pagu tretu, sa conca orrorosa de sa zigaena. +Apo giai su pòddighe in su cane. +Eja. +Sos duos òmines, Sàndokan befulanu, minetzosu, seguru de se e s’àteru, assustadu de s’agatare solu in antis de cuss’òmine, su balore de su cale fiat legendàriu, ma detzisu a non torrare in segus, si fiant abbaidados a sa muda pro unos cantos minutos. +L’amus a bìdere. +Tue ses mea, est a beru, mea, galu mea! +Sos duos nadadores, pro non nche consumire sas fortzas issoro gasi pretziosas in cussa tzircustàntzia terrìbile, andaiant a in antis a bellu a bellu a pagu tretu s’unu dae s’àteru, chirchende cun bramosia una bela in cussu pìgiu iscurosu. +Nono, capitanu meu. +Su naviu si fiat incurbadu de costàgiu afundende in presse. +Si bidiant petzi sas tratas de sa tzimitarra de su pirata in sas tapetzerias chi falaiant galu iscorrioladas dae sas pinnas de muru. +Yanez non fiat resèssidu a frenare un’iscacàlliu de risu. +Sos duos vascellos, comente chi s’esserent sapidos de cussa manovra atrivida,. +Amus a isetare sa note pro essire a mare? +Andat bene – aiat rispostu Sàndokan. +Ispero chi non t’as a cuntentare de mandigare tzintzieddu. +Non fiat però cosa fàtzile a nch’essire dae sa foresta. +Oramai non b’at prus de dubitare supra sas intentziones issoro. +Juioko! +Sàmbene! +Non nos at a serbire. +A banda de intro non baliat tzertu de prus! +Sa maretada però in cussu amparu fiat gasi furiosa de pònnere su praho in perìgulu mannu. +Guidados dae sa lughe de sos lampos chircaiant de arribare a su riigheddu pro bìdere si carchi praho fiat resèssidu a s’amparare in sa caletedda. +– aiat tronadu Sàndokan. +Ah! +Nos ant a fusilare prima de àere fatu chimbanta passos. +Nche li fiat essidu unu suspiru profundu chi pariat una ghèmida e si nche fiat dismajada in bratzos de Sàndokan. +Chentu armas si fiant pesadas e si fiant addobiadas in petus de sa giovanedda chi fiat ruta in bratzos de Sàndokan, mentres sos piratas, a una boghe, aiant aboghinadu:. +In s’ìnteri chi nois lu semus sighende cara a ovest pro l’impedire de s’imbarcare in carchi praho, forsis, curret cara a nord o a sud. +A s’ìsula sua. +Pariat chi su lord non s’esseret interessadu de custu, ma dae cando in cando si bortaiat ghetende a Marianna un’ograda ue si leghiat una minetza grave. +Mòmpracem, a dolu mannu, s’ìsula cunsiderada gasi ispantosa de iscunnortare sos prus atrividos petzi a la bìdere, fiat istada non solu violada, ma agiomai non. +in màrcia cara a ovest. +– Oto òmines a sas ispingardas! +Sas tigres de Mòmpracem ti sunt isetende! +Apo rundadu paritzas oras in mare, posca mi nche so dismajadu. +Bene meda. +Est inoghe a curtzu. +Su cane cun un’ùrtimu brincu nche li fiat andadu a subra a Sàndokan, chi fiat su prus a curtzu, chirchende che l’assannare a gula. +E segnor Yanez non si bidet! +– aiat aboghinadu. +Mègius gasi. +S’abba est falende a mojos e custu uraganu non s’at a apasigare in presse. +Unu fusile l’aiat deretu leadu a sa mìria mentres una boghe minetzosa l’aboghinaiat:. +Ah! +– aiat esclamadu issa dischissiada pro sa cuntentesa. +– Ah! +Aiant cumpresu chi oramai sa derruta de sa roca fiat chistione de oras, e puru non si fiant iscunnortados e aiant puntadu parte de sos cannones issoro contra cussos navios. +– Mea! +A unu sinniale de su lord totus fiant essidos dae su parcu, cun paritzos batidores e duas dosinas de bete canes a punta in antis. +– Sa marfusa nch’at coladu s’istàniu pro collionare sos canes, ma Sàndokan est una tigre prus malincrinida. +Yanez no aiat rispostu. +– Nche podimus istudare sos fogos. +La podides isboidare finas a s’ùrtimu gùtiu. +A chie? +vascello, dae su latinu tardu vascĕllum, diminutivu de vascŭlum, chi est diminutivu de vas «vasu». +Mègius fiat istadu chi essere mortu deo puru e ispentumadu, cun sa naviu meu, in sos isprofundos de su mare. +Aende agatadu sas tratas de su pirata, m’est partu de pagu profetu a li pònnere fatu peri sa foresta. +S’inglesu aiat ghetadu una boghe de dolore; su kriss fiat intradu in sa carre e bufaiat sàmbene. +– Sas lastras de ferru chi cugùgiant sa popa de su naviu meu ant a èssere bastantes pro los firmare. +Bois, su mere. +Intesu as? +Praho s. +– aiat naradu. +A otighentos metros aiat isparadu una segunda balla chi, afilada male, nche fiat iscuta a mare a pustis de àere rasigadu sa coratza popiera de su naviu minoreddu. +Como los mando totus… – aiat aboghinadu Sàndokan, chi li fiat bènnidu un’atacu de arrennegu. +Gràtzia! +Chi nois semus prontos e chi non si depet traìghere. +Mi paret chi si nche siat dormidu imbaradu a su fusile suo. +de nche lu tènnere. +Si fiant istèrridos in palas de una tupa carca ma a manera de non pèrdere de vista sos sordados e aiant isetadu su momentu giustu pro agire. +Su tempus fuit, Yanez. +Su cussìgiu est bonu. +Medas bi nd’at? +S’addòbiu noturnu. +, it. +Inglesos e olandesos, gelosos de cussa potèntzia noa chi pariat chi aeret chèrfidu domare s’ìsula intrea, si fiant alleados a su sultanu de su Bòrneo pro fiacare su gherreri atrividu. +Eja, ca nch’amus a fàghere pèrdere sas tratas nostra a sos inglesos chi nos sunt ponende fatu. +Si nch’aiat istesiadu a palas sos pilos longos e allorigados, s’aiat assentadu in conca su turbante frunidu de unu diamante ispantosu, grussu cantu una nughe, e totu in unu si nche fiat pesadu, abbaidende a inghìriu cun una mirada ue si leghiat carchi cosa de orrorosu e minetzosu. +Nono, amore meu, est una nave chi nos est sighende, est un’ogru chi ispereat a s’abramida su mare chirchende·nos. +Sàndokan l’aiat abbaidadu cun duos ogros chi bogaiant framas e aiat ghetadu un’ispètzie de ùrulu bassu. +Dipendet totu dae Yanez. +E tando, ite li cherides nàrrere? +– aiat aboghinadu Sàndokan, pesende subra de isse sa tzimitarra. +Tres o bator sordados fiant cumpartos a una bentana leende·los a sa mìria cun sos fusiles. +– A s’acòstiu! +– aiat esclamadu Yanez, ruende in pees suos. +Sos duos praho, a pustis de èssere colados serente sas costas de s’ìsula pro unas cantas mìgias, si nche fiant fichidos a sa muda in unu riigheddu, sos oros de su cale fiant cugugiados dae matedos carcos meda, e fiant artziados pro ses o setighentos metros ancorende·si suta s’umbra iscura de bete àrbores. +Su portoghesu, chi si intendiat afoghende in intro de cussu istufa tzitzieddosa, aiat paradu sa carabina, posca fiat trisinadu finas a s’isportellu brinchende lestru subra de unu vasu chi fiat a curtzu pro non lassare tratas de fumàdigu in terra. +Arma su fusile, Sàndokan. +Lassa chi àrtzie subra sas palas tuas. +O mègius s’amore de sa pitzinna cun sos pilos de oro – aiat naradu Yanez. +Ma macu ses? +Sàndokan, chi oramai si bidiat pèrdidu si non fuiat, cun unu bete brincu aiat rugradu s’argustu falende a su giardinu. +S’iscorta si manteniat pronta. +Treghentos passos prus addae bi fiant sos cassadores. +Cando, in pessu arbèschidu, su lord fiat bènnidu a tocheddare a sa ghenna, Sàndokan no aiat galu chinnidu ogru. +– Forsis m’est torrende a leare su delìriu? +E posca ite apo a fàghere deo? +Fiat una note de traschia, no essende·si galu apasigadu s’uraganu. +Abbàida suta bentu! +Su mare si pesaiat in montes de abba chi curriant a s’assaltu cun millu boghes, milli ùrulos orrorosos, isprofundende·si s’una cun s’àtera e istuvende ispèntumos profundos chi pariat chi depiant arribbare finas a s’arena de s’otzèanu; su bentu urulaiat cun cada traju, ispinghende in antis beras colunnas de abba e morighende sas nues a manera orrorosa, in intro de sas cales dumidaiat sena pasu su tronu. +Mòere cantu prima possìbile pro Làbuan a nche furare a Marianna. +Eja milord – aiat rispostu Yanez. +– Apo a aprodare inoghe, in sa terra de sos inimigos meos? +Sàndokan fiat abarradu in cue abbaidende·lu, cun sos bratzos cunsertos e unu risu istranu in lavras. +A su riu – aiat rispostu Sàndokan. +– aiat esclamadu, cun unu traju de òdiu chi non si podiat ispiegare. +– aiat aboghinadu Juioko. +Forsis chi sa Tigre de sa Malèsia est un’òmine chi s’assutat o chi si pìnnigat in antis de su destinu? +Fiat in punna de torrare a leare sa fùida pro si nche ghetare a subra de sos cassadores, ma Sàndokan fiat in cue. +So rutu in su ponte de su naviu inimigu, mesu mortu dae unu corfu de matzocu e posca fatu presoneri paris a Juioko. +E a pustis ite nd’as a fàghere de custa pitzinna? +Eja, capitanu. +– aiat fatu Sàndokan, resessende in pessu a frenare sa cuntentesa. +– aiat esclamadu Sàndokan cun pistighìngiu. +Isse fiat abarradu in cue, cun sos ogros fissos a sa giovanedda cun passione, tratenende finas su respiru, comente chi esseret timende de la iscunsertare. +Non bi timides? +– Apo leadu petzi carchi cautela. +Totus aiant agarradu sas armas prontos a andare a s’acòstiu a su cumandu de sos capos. +Ah, segnora meta mea bos nche l’apo a irraighinare sa passione chi ais pro cussu eroe de sa furca! +– esclamaiat isse. +Un’òmine nche li fiat andadu a subra a Sàndokan astringhende·si·lu a petus cun dischìssiu:. +Sighide, sergente. +Madieri s. +Castigadu, ma cheres chi sos cameratas nostros isparent cartutzas pro ispàssiu? +Apo a nàrrere adiosu a sa bida mea de ventureri, a s’ìsula mea, a sos piratas meos, a su mare meu? +Ajò. +– Acò in cue una pubusa niedda pesende·si in palas de cussas iscollieras. +– aiat murmutadu cun dolore. +Si fiat torradu a sètzere a popa, cun sa mirada semper fissa cara a Làbuan e no aiat faeddadu prus. +Forsis chi sos òmines de ratza bianca non sunt istados acanidos cun megus? +Sàndokan! +Sa màgine sua si diat pònnere semper in mesu intre a mie e cussas emotziones e nche diat istudare s’antiga energia e su balore de sa Tigre. +– aiat naradu un’àteru sordadu. +A ora de mesunote, in su momentu chi fiant colende in antis a sas Tres Ìsulas chi sunt sas sentinellas avantzadas de Làbuan, Sàndokan si fiat iscampiadu a su ponte. +Su coro li tocheddaiat in petus, comente chi nche l’esseret butende e dae sa ferta li pariat chi nche li fiant essende trainos de fogu. +Fiat de veras su velieru chi Yanez, tres dies prima, aiat imbiadu cara a Làbuan pro. +Giughide·nos a Làbuan e nois nch’amus a ispèrdere cuss’ìsula finas a s’ùrtimu àrbore, a s’ùrtima tupa. +De su restu creo chi custu pitzocu malassortadu siat mesu mortu dae s’assustu e chi non nos potzat fàghere dannu. +Bois a bi creides chi neta mea una die potzat amare a William? +Si fiat faladu a pare in pees de s’iscala cun sas manos in massiddas e fiat abarradu gasi belle un’ora. +Yanez fiat abarradu un’iscuta a origra parada, posca aiat rugradu sa serra e fiat essidu a fora abbaidende a s’atenta suta sos tupales de sos bananos. +Oramai totus si cunsideraiant seguros, cando su portoghesu chi bardiaiat cun cuidadu mannu, nch’aiat sejadu una colunna fine de fumu chi pariat afilende cara a est. +Abarra firmu! +Arratza de fortuna, fradigheddu meu! +– aiat esclamadu tracheddende sas dentes e chirchende de tòrchere sas cadenas. +Podet dare, Sàndokan. +Aiat intesu leende·lu una timòria bia, ma sa cara sua no aiat traitu s’abbolotu de s’ànima. +– l’aiat preguntadu Yanez. +E ite nde l’importaiat a isse si no intendiat prus su tronare de sas artillierias fumosas, cando podiat galu intèndere sa boghe delitziosa de sa fèmina amada, o proare sas emotziones terrìbiles de sas batallas, cando issa li faghiat proare emotziones prus sublimes? +Eja – aiat murmutadu Marianna – amus a andare indedda, gasi indedda de no intèndere faeddende mai prus de sas ìsulas nostras. +S’ùrtima cumbata de sa tigre. +Su pirata l’aiat abbaidada pro un’iscuta cun ammiru profundu, l’aiat leadu posca sa conca cun sas manos e l’aiat in pessu tocadu sos pilos cun sas lavras. +Pro chimbe oras de sighidu fiant avantzados traessu sa bete foresta firmende·si un’iscuta dae cando in cando pro si pasare, e a s’intrinada fiant arribados a curtzu a sos oros de su riigheddu chi nch’essiat in sa cala. +Ajò a Làbuan, Tigre de sa Malèsia – aboghinaiant. +Non creo. +Ti giuro però chi deo no apo a abbandonare cust’ìsula sena nche leare cun megus Marianna Guillonk, mancari sia seguru de dèpere gherrare cun sa guarnigione intrea de Vitòria. +(aus. +Una balla fiat colada, cun unu tumbu sorrogradu subra de su praho atraessende sas duas belas. +Amus a mòere totus, milord? +Amus a bìdere ite at a cumbènnere de fàghere. +m. +Imbarcatzione minoredda a remos, a bela e a bortas finas cun unu motore. +Nono! +Est sa pàtria sua – aiat naradu – sa pàtria de mugere mea! +Su segnor Yanez non nos at a abbandonare in sa disaura. +Paranoa at àpidu sos inditos in propòsitu. +Pensa chi sos praho podent èssere oramai giai arribados a sa foghe de su riigheddu. +Eja, lady Guillonk – aiat torradu a nàrrere su tenente. +Ajò, coràgiu! +Calicunu s’est acurtziende sena cautela a su maias. +S’isparaiat a balla e a mitràllia. +Petzi tres persones bigiaiant in su ponte: Yanez, muduleu, tristu, inchigiadu, sètzidu a popa cun una manu in sa barra de su timone; Sàndokan e sa pitzinna cun sos pilos de oro, sètzidos a prua, in s’umbra de sas bete belas, carignados dae sa frina noturna. +Yanez si fiat imbaradu a su tabicu, mentres Marianna faghiat sa matessi cosa. +Nd’apo a aprofitare ca so famidu che tigre geuna dae una chida. +Aiat abbaidadu a giosso: petzi tres metros lu dividiant dae su terrinu. +Su sordadu aiat postu mente. +Sàndokan, chi fiat famidu meda pro neghe de cussas màrcias longas peri sa foresta,. +Atacamus·los duncas. +Forsis amus a dèpere galu cumbàtere e a manera terrìbile. +S’idea de m’agatare, dae unu momentu a s’àteru, in dae in antis de unu de cussos iscualos ferotzes meda, mi faghet ghelare su sàmbene. +In antis issoro, a pee, s’avantzaiat s’ufitzialeddu de marina cun su fusile puntadu fache a unu grustu de àrbores. +Ite cheres fàghere? +Nono, Marianna. +Eris mangianu. +Sos inglesos! +Nch’aiat brincadu lestru s’antarile e fiat faladu a mesu de una pastera carca, chi nche lu cuaiat de su totu. +Cussu pirata atrividu s’est indiosadu che macu de sa neta de lord Guillonk, una bellesa destinada a su baroneto Rosenthal, e ti podes pensare si cuss’òmine at a abarrare trancuillu. +Sa cannonera aiat assalidu su praho de su portoghesu, chirchende de l’acostiare, ma non li fiat essidu a soddu. +Nointames sos piratas no si perdiant de ànimu e brusiaiant sas càrrigas issoro cun lestresa ispantosa, chirchende de nch’ispèrdere sos artillieris de sa coberta e de nche ghetare sos marines de sas manovras, isparende a manera furiosa subra su càsseru, subra su casteddu de prora e subra sas cofas. +In s’atretzadura navale trae o fuste orizontale, de ferru o de linna, in forma de prisma in sa parte de mesu e isfinigada in sas estremidades, posta a manera orizontale, a artàrias diferentes, e suspesa a s’àrbore pro mèdiu de una cadena e de un’isnodu pro la pòdere orientare. +Est beru, capitanu. +– Issa ischit chi tue ses s’amigu meu prus caru. +nara·mi tue puru custa paràula durche chi mai apo intesu tinnende in sas origras meas in s’ìnteri de sa bida mea furiosa. +E tziu meu… m’at a maleìghere, posca m’at a odiare. +Pro milli cannones! +Non podiat proare a fàghere nudda cussu naviu minoreddu contra cussa nave poderosa fata de ferru, e armada a manera potente. +Si moris tue, apo a rùere deo puru acanta a tie. +– Oh! +Malaita siat sa die chi m’ant mutidu sa Tigre de sa Malèsia, malaita siat sa die chi so devènnidu vengadore e pirata, iscadenende contra de mene s’òdiu de sos pòpulos chi si ponet de rugradis, che pupa orrorosa, a mie e a custa pitzinna divina! +Pilighende in sa bentana. +Eja, si tue l’as a chèrrere, ti nch’apo a giùghere a un’ìsula indedda, prena de frores e de padentes, ue tue no as a intèndere prus faeddende de Làbuan tua, nen deo de Mòmpracem mea, in un’ìsula incantada de s’otzèanu mannu ue amus a pòdere bìvere felitzes che duos columbos innamorados; su pirata terrìbile chi si nch’at ghetadu a palas trainos de sàmbene e sa gentile «Perla de Làbuan». +Aiat cumpresu totu. +Pariat chi no esseret mancu prus dende cara a su vascellu, chi lu leaiat a picu cun acanimentu mannu. +Benide, capitanu meu. +Aiat assucadu che macu sos bratzos, posca fiat rutu a terra che un’àrbore irraighinadu. +E in prus non mi fido meda de cussu betzu. +Cando s’at a pònnere in caminu su lord? +Fiat artziadu a s’aposentu de netu e aiat agatadu a lady Marianna inghenugrada in antis a una màgine cun sa cara prena de làgrimas. +Isperamus – aiat murmutadu. +– Sunt cosas de macos, custas. +Forsis cussa ferta. +Eja, pro nde dispònnere comente mègius l’at a agradare. +– A ti torrare a bìdere a pustis de t’àere prantu che mortu! +Gràtzias, Giro-Batol, gràtzias… e como bae·ti·nche! +No ischende forsis de su perìgulu grave chi l’isetaiat, pariat chi esseret afilende pretzisu a ue si pesaiat su betedde durion. +Paritzos bastiones cumpariant bisestrados a manera grave, pinnetos meda si bidiant mesu brusiados e mancaiant paritzos navios. +Deo t’apo a difèndere contra totus, deo t’apo a liberare, deo chèrgio chi tue sias galu meu. +Acunsento – aiat rispostu Sàndokan riende. +E Marianna? +– Nono, balorosu meu! +Cumentzo a cumprèndere. +Su tenente fiat devènnidu biancu che casu. +Custa Tigre mala a bìnchere duncas est timende? +Si nche fiat iscutu cun brincos de tigre a mesu de sa foresta, sighidu dae su malesu chi, mancari esseret istadu àgile che cherbu, non resessiat a li pònnere fatu. +Ite nos nd’importat oramai a nois? +Crees chi non s’isperret su coro meu pensende chi forsis non l’apo a torrare a bìdere mai prus e chi forsis mai prus apo a rugrare, cun sos praho meos, custu mare chi deo mutia meu? +Bidimus – aiat naradu su pirata, orizontende·si cun sos isteddos. +S’isteddu de Mòmpracem si nche fiat istudadu pro semper! +Sunt bator chidas chi so isetende gutiperadu dae milli pistighìngios. +Su lord l’acusaiat de àere favoridu sa fua bostra… e issa pregaiat piedade pro bois. +Chi Yanez apat agatadu agiutòriu? +Lu creo. +Ite dias fàghere tue? +Pasamus una paja de oras. +milord – aiat rispostu Yanez pàsidu. +Creo chi oramai sa cannonera nàvighet suta s’abba – aiat naradu Juioko. +Li fiat partu de èssere devènnidu unu gigante e de intèndere indedda sas boghes de sos tigrotos suos chi lu mutiant a sa batalla e su tumbu de sas artillierias. +Frantzesismu pro inditare sa prus manna de sas imbarcatziones subra sa nave. +Sàndokan no aiat rispostu. +Ite òmine seis bois? +Aiant abbandonadu sa camba ue fiant abarrados finas a tando e si nche fiant calados a intro de su riigheddu. +Una corveta e una cannonera. +Ite cheres, Yanez: gasi est iscritu. +, it. +Belle in su matessi tempus una boghe aiat naradu:. +– aiat esclamadu Sàndokan a dentes istrintas. +Sa luna si fiat pesada in s’orizonte e dae su ponte de su naviu inimigu, cun unu cannochiale bonu, si podiat distìnghere cussu atrividu chi si mustraiat a sos corfos de cannone. +Seis timende chi su pirata siat imbuscadu? +aiat naradu. +Sos bidros segados nche los aiant tirados dae cue, s’oraria e sas perlas nche fiant istadas torradas a pònnere in sos parastàgios, sos mòbiles torrados in sestu e acontzados a sa bella mègius. +Sa bida tua dipendet dae sas rispostas tuas – aiat rispostu Sàndokan. +Nara·mi, prima de totu, cantu podet èssere indedda dae su mare sa villa de lord Guillonk? +Una boghe de afuta fiat retumbada subra su naviu corsaru. +Pariat chi l’aerent chèrfidu impedire de arribare a cussa terra malaita. +Depiat àere giai iscobertu sas tratas de sos duos piratas e protzediat lestru pro lis impedire de si nch’istesiare. +Su furru fiat gasi artu chi sos duos piratas podiant abarrare ritzos cun comodidade. +E cale? +Sa callentura mi nch’est mandighende. +– Unu maias a un’ala, unu hariman-bintang a s’àtera! +Aiat in pessu pronuntziadu cussas paràulas chi su lord fiant torrende a intrare, ma non fiat solu. +At a bastare, capu? +A nois non nos ant a pònnere a tìmere. +In un’òmine de cussa ratza però s’iscunnortu non depiat durare meda. +Abbaidaiat fritu sa nave inimiga chi fortzaiat sa màchina sua pro balangiare tretu, e riiat befulanu. +In mesu b’est una mesa de èbanu, intarsiadu de madreperla e frunidu de ornamentos de prata, càrrigu de ampullas e de tassas de su cristallu prus raru; in sos cugiones si pesant bete parastàgios in parte ruinados, prenos a isticu de vasos rebuchende de bratzaleddos de oro, de lòrigas, de aneddos, de medalliones, de arredos sacros. +A sas oto su sole fiat caladu in s’orizonte e, a pustis de un’arborinu curtzu-curtzu, s’iscuru fiat caladu in su mare e si fiat isparghinadu in sa foresta. +Su pòveru portoghesu s’aiat intesu pesende·si sos pilos in conca cando aiat intesu su capitanu tocheddende a una ghenna e lady Marianna rispondende:. +– Deo so un’òmine cundennadu a morte, beru est? +Ite bella chi fias o Marianna cussu sero chi deo fia pensende a fuire – aiat murmutadu, colende·si una manu in sa fronte caente. +Semus in perìgulu, Yanez – aiat naradu, intrende·si·nche lestru a s’istufa. +Fiant totus marineris balentes e in mesu non mancaiant nen sos ferrajolos nen sos maistros de linna. +Tue ses macu. +– aiat esclamadu Sàndokan cun boghe sorrograda. +Tres òmines fiant avantzados fache a issos. +Sos incrociadores! +No amus sorte cun sas ispeditziones nostras. +Su pirata chi oramai fiat imbriagu si fiat postu torra a bufare cun borbore nou,. +– Si tue dias abarrare, deo dia prànghere che pitzinneddu minore! +– Si mi nche fia pòdidu dormire e ischidare petzi in Làbuan. +Cherias chi mi nch’essere ispèrdidu? +– aiat murmutadu Sàndokan, chi si fiat cuadu paris cun Yanez. +Non fiant colados mancu binti minutos chi aiat bidu avantzende a passu lestru a Sàndokan. +In cussu momentu fora si fiat intesu un’ischìlliu de trumba e in su passadissu una boghe, cussa de Marianna, aboghinende disisperada:. +Su cumpàngiu suo imbetzes, istèrridu a popa, non nche tiraiat sos ogros dae su logu ue si depiat agatare s’ìsula de Làbuan, oramai iscumparta in mesu de sas umbras de sa note. +Non l’isco… ma dia àere unu disìgiu biu de bìdere sa persone chi est sonende gosi… Si diat pòdere nàrrere chi custa mùsica mi tocat su coro… e mi faghet proare una mèllia chi pro mene est noa e mala a ispricare. +E deo, sergente, apo agatadu su pirata in persone. +Ajò, non bi pensemus. +Sàndokan però non cheriat galu tzèdere. +Yanez! +Sa morte la timet a sa Tigre de sa Malèsia – aiat rispostu su pirata cun fieresa suprema. +In s’ìnteri su malesu, ammuntonende in su foghile cambas sicas, las alluiat impreende pro fàghere custu duos cantigheddos de bambù truncados a metade. +Su cavalligeri fiat giai indedda e ispuntorgiaiat cun fùria su caddu suo, afilende galu cara a su padente chi aiat rugradu pagu prima. +E as a faeddare. +Sa giovanedda aiat ghetadu, sena lu chèrrere, una boghe de ispreu e s’aiat cugugiadu sa cara cun sas manos. +Lassa chi isparet. +Non galu – aia naradu Marianna cumentzende a prànghere. +Ite nch’as bidu? +– aiat murmutadu, sena espressare perunu pistighìngiu. +Forsis l’aiat addobiadu in su ponte de su piròscafu in cussa note de sàmbene? +Aiant postu paris sas fortzas issoro, aiant ispintu a popa su cannone e sas ispingardas, e las aiant puntadas cara a sa caleta pro la mundare a corfos de mitràllia, in casu chi sas iscialupas de s’incrociadore aerent chircadu de fortzare sa foghe de su riigheddu. +Corsia s. +Est in cuddae – aiat murmutadu isse, a pustis de àere miradu un’iscuta. +Deo puru apo unu disìgiu mannu de ischire si sos òmines nostros sunt arribados, ca sena s’agiudu issoro no at a èssere possìbile a nche furare a Marianna mea. +Seis coragiosu, l’isco, bos lu lego in ogros, seis forte, seis àgile che tigre, ma una cumbata a chintzada cun sa fera diat pòdere èssere s’ùrtima pro bois. +Sa Tigre! +Sas artillierias de Yanez l’aiant giai giagarada bene, fraganende sas rodas, iscanterende sas costanas e trunchende·li finas s’àrbore. +– l’aiat preguntadu su lord. +Si fiat truncada a metade in antis a sos duos oros, posca fiat intrada a sa cala ruende·nche a subra de su praho. +Ite impreu nde cheres fàghere de custos trastos? +Sàndokan fiat sètzidu in sa baleniera e, cun pagos corfos de remu, nch’aiat sighidu sos praho, chi fiant ispinnighende sas bete belas issoro. +– aiat esclamadu isse, belle cun arrennegu e torchende·si sas manos. +– aiat preguntadu Yanez. +Sàndokan, Marianna, Yanez e sos piratas iscampados a sa cumbata, aiant abbandonadu su vascellu chi oramai brusiaiat che fasche de linna sica e si fiant imbarcados in sos tres navios leende·si·nche sos fertos. +Deo so bènnidu a inoghe pro nche cumbìnchere su lord a abbandonare sa villa e si ritirare in Vitòria. +Fiat colada una mesora, e in s’ìnteri sos duos praho aiant balangiadu chimbe nodos, posca si fiat torrada a intèndere sa boghe de Arantzolu de mare. +Amus a mòere istanote, beru capitanu meu? +Nd’amus a aprofetare pro nos fàghere unu sonnigheddu. +– Oramai est totu acabadu. +Su mare ampru de sa Malèsia si isparghinaiat in dae in antis issoro cugugiadu dae s’iscuru carcu, sena un’isuledda a ue aprodare, sena una bela o una lughe chi aeret sinnaladu sa presèntzia de una nave amiga o inimiga. +Cun una mòvida airada aiat refudadu sa manu chi su pirata atrividu li porriat, narende cun tonu fritu:. +– aiat esclamadu. +Non timas – aiat rispostu su portoghesu. +Adiosu frade – aiat rispostu su portoghesu, e fiat essidu falende a bellu a bellu in s’iscaledda. +A l’ischis, John – aiat naradu unu de sos duos, cun sa boghe treme-treme, – chi deo so timende a m’agatare suta custu padente iscuru che in buca? +A inoghe tzertu no ant a torrare prus a nos istorbare. +Cuss’òmine est capassu de totu, amigos meos – aiat naradu su de tres. +A sas sete e deghe minutos finas su bete fortinu istremenaiat, tutende·nche paritzos òmines e sas artillierias prus maduras. +Su praho, cun sa veladura minimada, si fiat postu a currere cun sa lestresa de una fritza cara a oriente, mantenende s’atza cun abilidade a sos elementos iscadenados e sena iscassiare de una lìnia dae sa rota sua, suta sa manu de ferru de Sàndokan. +Si fiant atzufuddados, unu detzisu a si sacrificare pro sarvare sa giovanedda, s’àteru detzisu a totu pro nche l’istratzare a sa Tigre de sa Malèsia. +traitore! +Làstimas cussa derruta, Sàndokan? +T’at naradu de fuire. +Deo non ti timo! +Apo fidùtzia cun tegus, eja tue m’as a sarvare, ma cando ant a arribare sos òmines tuos, cando tue as a èssere forte, potente a manera de nche pòdere ispèrdere sos òmines chi mi giughent presonera o de nche segare sos ferros chi m’impresonant. +Duncas est unu vengadore de sa famìlia sua! +Duncas bois ais a ischire chi neta mea…. +Pro deus! +M’at pregadu de bos nàrrere de abbandonare deretu sa villa e de mòere sena bos adasiare a Vitòria. +– Ajò prodes meos! +Depes mòere de repente. +S’aiat coladu prus de una borta sa manu in fronte, aiat fatu unu suspiru profundu, aiat porridu su bratzu a sa lady, chi non fiat prus pagu cummòvida, e si nche fiat andadu a conca incurbada. +A ue fias andende? +Unu mudore carcu, in pessu segadu dae su murmutare lèbiu de s’abba, regnaiat in cussu cursigheddu de abba. +In su ponte si intendiant sas boghes ferales de sas tigres de Mòmpracem e sas ghèmidas de sos primos fertos. +Su bentu fiat bastante dèbile, ma su mare fiat pàsidu comente chi esseret istadu de ògiu. +Sàndokan l’aiat abbaidadu cun duos ogros chi bogaiant lampos. +Dae cara a sas undas! +Custu però non depiat durare. +Finas fertu fiat semper e cando s’indomàbile Tigre de sa Malèsia. +Totu prontu est? +Àteru nudda? +Sàndokan si fiat incurbadu cara a su presoneri, narende·li:. +Bos ispantat, amigu? +Acollit sos òmines de vedeta o sos prepostos a sas manovras de sas belas, sos istrumentos de signalatzione e, a su bisòngiu, fintzas a sas armas lèbias. +Dia chèrrere bìdere un’ùrtima borta a Marianna. +aiat naradu su portoghesu tratenende su caddu. +Oh! +Tue a l’ischis a cale ala de su parcu tràvigat sa pitzinna? +Pro nche giùghere una lìtera de su baroneto William Rosenthal. +m. +Ite cheres nàrrere? +– Pro ite bos inchigides como chi semus pro torrare a bìdere s’ìsula nostra? +Sàndokan, torrende a pònnere sos pees in s’ìsula sua, aiat respiradu pro tempus. +– Dade cara chi nos nch’at bidu e chi est girende. +– aiat esclamadu cun una boghe belle istudada dae su dolore. +Ite momentu terrìbile, Yanez, cale degòlliu! +E tando, Yanez, – aiat preguntadu Sàndokan, cun una tzerta emotzione, – bida l’as sa pitzoca cun sos pilos de oro? +Fiant arribbados gasi a unu tiru de archibusu, cando Sàndokan totu in unu si fiat firmadu ispinghende in antis sa carabina. +Cuntentu ses, Sàndokan, de su pianu? +– aiat esclamadu isse cun unu tonu de boghe chi no aiat prus nudda de umanu. +Sas àncoras fiant istadas salpadas, sas belas orientadas e s’ispeditzione fiat essida dae sa cala in mesu a sos tzocos de manos de sas grefas atrumadas in s’oru de mare e in sos bastiones. +Sende chi s’intendiat istracu mortu pro sa porfia longa afrontada pro sa pèrdida de sàmbene bundante, aiat iscugugiadu sa ferta e l’aiat abbaidada bene. +Totus sos piratas fiant artziados a sos bastiones pro osservare mègius cussu velieru chi avantzaiat a bellu a bellu, sighende s’ispuntone. +– Seis pensende de bos ochìere? +– Ti bido, ti bido inglesu malaitu – aiat aboghinadu. +Si custu bentu non sessat tra un’ora amus a èssere indedda meda dae cussu naviu. +Est inùtile chi deo bos collione – aiat rispostu su caporale. +Aiat giradu lestru a inghìriu de su rocarju e fiat arribbadu a sos primos gradinos de s’iscala a ghiroes chi nche giughiat a su bete pinnetu. +Adiosu, prìntzipe meu caru – aiat naradu. +Meda fiat caminende? +Sa Tigre de sa Malèsia! +– aiat aboghinadu Sàndokan cun boghe de segacoro. +iscumparende e lughende a su postu suo unu puntu ruju. +Nono, Marianna – aiat rispostu Sàndokan. +A s’àtera ala s’isparghinaiat unu pradu semenadu de tupas e de grùstios de arecche e de gambir, segadu a metade dae una caminera larga chi pariat però pagu travigada, essende s’erba torrada a crèschere. +Amus a colare tùrdinos, capu? +– aiat preguntadu Sàndokan. +At a èssere pejus pro isse. +Eh! +Bisòngiant a su progetu meu. +Tue ti bestis sos pìngios de su sipai, faghes sa finta de èssere arribende dae Vitòria e…. +Mi nche sunt leende a sas Tres Ìsulas ue mi nch’at a sighire tziu meu pro mi nche giùghere a Sarawak. +– aiat esclamadu Sàndokan, allegru. +Abbàida, Patan! +Nono, camerata. +Forsis fiat istadu istorbadu in su momentu chi fiat pro si piligare a s’àrbore pro fàghere bardana de su pore de frutos suos. +Bostru onore m’at fatu mutire? +Atrapare·lu! +Si fiat orientadu cun sa bùssola chi aiat leadu subra de su praho e si nche fiat intradu a suta de sos bete àrbores andende lestru che bentu. +Ite bos nde diat importare a bois? +– aiat aboghinadu isse chirchende de dominare cun sa boghe su burdellu de sa muscheteria e su tambare furiosu de sas armas. +Aiat fatu sa bantzicallera un’iscuta in su cùcuru de s’undada posca fiat ruta a in antis tochende torra, ma sas undas rodulanas l’aiant ispinta galu prus in antis iscudende·nche·la a su truncu de un’àrbore cun una. +Collende sas fortzas suas, nch’aiat pesadu sa fera, l’aiat fata rodiare in àera comente chi esseret istada unu sòrighe, posca nche l’aiat iscuta, cun ìmpetu malu a bajulare, contra su bete truncu de su durion. +Abbaidende cara a nord, nch’aiat bidu duos puntos lughentes rugrende su mare a una distàntzia de duas o tres mìgias. +A s’arbèschida Sàndokan, Marianna e Yanez, chi dae una paja de oras fiant dormidos in su pinnetu, nche fiant istados ischidados dae istripitos acutzos. +E ue s’est cuadu? +Posca si nch’aiat istratzadu dae tzugru una filera de diamantes de su balore de tres o batorghentos mìgia francos e, porrende·la a su capitanu de sa giunca, aiat naradu:. +Abarrende cuadu in mesu a una tupa nch’aiat bidu torra unos cantos sordados chi fiant chertorende, sena gana però, sas pasteras de su parcu. +Su parcu est totu inghiriadu e si si diat chèrrere piligare in sa cresura nch’at a lassare sos ossos. +In s’ìnteri chi su malesu s’ammaniaiat un’umbraghe in pees de su bete àrbore, su drapellu si torraiat a pònnere in màrcia, lassende un’àteru òmine a sa distàntzia inditada. +Diant èssere inùtiles. +– Deo no isco prus a cale ala mi dare. +– aiat esclamadu isse. +S’avantzaiat afutidu, fruschiende in dentes e mantenende su fusile a armicoddu. +intr. +– Creia de non ti torrare a bìdere mai prus! +Ajò – aiat naradu cun boghe arregrada. +In su parcu nos isetant ses bravos cassadores, chi non si bient s’ora de iscuilare sa tigre chi sos batidores meos nch’ant arregradu in unu padente. +So timende, capitanu – aiat naradu su dayako, chi si fiat agiolotende in mesu de sas undas che a su diàulu in s’abbasantera. +In cuddae, ue su chelu si confundiat cun su mare, si nche bidiat un’istrìscia longa galu de colore indefinidu, ma chi a pagu a pagu diveniat semper prus birde. +Su bonu fuiant cussos tretos, currillados totora dae sos navios corsaros e si manteniant suta sas costas, prontos, a su primu perìgulu, a si nche iscudere a terra pro sarvare a su mancu sa bida. +Tando non l’ais a agatare prus. +Deus meu, ampara·lu – aiat murmutadu sa giovanedda, ruende inghenugrada. +Ite mi cussìgias? +Chie b’at? +Sos àrbores suos si nche bidiant oramai a craru in su fundale craru de su chelu e si bidiat pesende·si una bete colunna de fumu in mesu a sa cale bolidaiant mìgias de ischintiddas. +chircare de àere noas de sa Tigre de sa Malèsia e de sos prodes suos, ma in cale istadu fiat recuende! +Apo sas dentes chi galopant. +Est afatuzadu – aiat torradu a nàrrere su malesu ghighinende sa conca. +A l’ischis chi chèrgio andare a Làbuan? +– Acò un’òmine chi at sa fortuna de èssere unu de sos prus balentes de sa pirateria, s’ùnicu chi est abarradu biu de sos echipàgios meos in s’intzìdida malassortada de Làbuan. +Apo a recuire intre una paja de oras. +Unu pore de àrbores rutos, ghetados dae su bentu o da sos lampos, fiant imbolados in terra; unos cantos s’agataiant galu pende-pende, tratesos dae sas lianas, e àteros corcados de su totu. +– aiat preguntadu unu sordadu. +Dae cussu logu podiant osservare cun àsiu ite capitaiat in su parcu e finas in su villinu, aende in antis petzi àrbores lascos. +Sa muninca aiat ghetadu un’ùrulu de dolore. +– Sa palatzina est bardiada dae sentinellas e su parcu est rugradu a cada ala dae unu pore de sordados. +Non creia de fàghere una figura gosi dèchida. +Sàndokan como s’agatat intupadu in sa caminera chi nche giughet a Vitòria, prontu a bos nche furare. +– aiat preguntadu Yanez a Sàndokan. +Sàndokan lis bestiat ànimu cun tzinnos e cun sa boghe, promitende a totus de afundare cussu vascellu chi l’aiat mantesu incadenadu, chi nche l’aiat ispèrdidu sos campiones prus balentes de sa pirateria e furadu s’amorada. +Finas si dia èssere custrintu a bìnchere su sultanadu de Bòrneo pro li dare unu tronu o pònnere fogu a Làbuan intrea, issa at a èssere mea, mea…. +Sàndokan, mancari aeret pèrdidu pro semper sa potèntzia sua, s’ìsula sua, su mare suo, totu, manteniat in cussa ritirada una calma a beru de ammirare. +Gasi a curtzu est tando su mare? +Su pinnetu meu est in cue, in mesu a cussos fundos. +Chi moat istanote? +Mi ses ponende su marranu – aiat naradu. +E ite nos nche ses giughende? +Est sa sorte chi cheret gasi – aiat naradu Sàndokan cun boghe surda. +Sa zigaene, bidende a Sàndokan iserghende·si suta s’abba, cun unu corfu de coa fiat fuidu a s’atacu de Juioko e issu puru fiat andadu suta abba. +Yanez e Sàndokan, a pustis de àere armadu sas carabinas, no essende seguros chi esseret desertu, fiant intrados. +L’apo bida e l’apo agatada gasi bella de m’ammolighinare. +Aiat pinnigadu su pabiru e l’aiat postu in su cofinu de traballu, a manera chi si podiat bìdere deretu, mentres Sàndokan istratzadas unas cantas rosas de sa Tzina nche las aiat ghetas subra. +Capitanu, est una giunca! +Ajò, lestros a nos nch’essire – aiant naradu totus. +– S’iscuru! +Mancu unu, capitanu meu. +In tres minutos s’incrociadore fiant afundadu traghende·si·nche sos òmines chi galu abarraiant in coberta. +Iseta, iseta chi deo arribe! +Non bos seis faddidu, bois ais a èssere apicadu. +Bi diat èssere su pinnetu fraigadu dae Giro-Batol in s’ìnteri de sa posada sua in cust’ìsula, ma dubito de lu pòdere agatare. +Totu in unu sos ogros suos si fiant firmados torra subra su libru chi bi fiat in s’iscanneddu e, ispintu dae una curiosidade mala a firmare, aiat paradu una manu e l’aiat leadu. +Bos fia chirchende, capitanu. +In cussu momentu boghes terrìbiles si fiant intesas subra su ponte. +Belle duas mìgias afilende deretu. +Andade coro nòbile; deo non bos nch’apo a ismentigare mai. +CAPÌTULU XXIII. +Su caddu est arribbende a totu fua, duncas no at a pòdere istransire unu impèigu. +S’aiant tocadu sa manu e si fiant lassados. +Pesa e ascurta·mi. +, it. +Non fiat prus possìbile a parare fronte a cussu gigante chi bombiat in cada momentu traschias de ballas. +Aiat sas lavras prenas de un’ispuma sambenosa e sos ogros tribisados. +Istanote amus a èssere lìberos – aiat rispostu Sàndokan. +Su fragu chi bogat cussu misturu est gasi forte de non si pòdere bajulare, antzis faghet bènnere sa gana mala. +Ascurta como, «Perla de Làbuan» – aiat rispostu su pirata. +– Dade cara amigos! +Si fiat giradu cara a Paranoa chi lis aiat postu fatu cun ses òmines e l’aiat naradu:. +Su puntu lughente ismanniaiat a manera perigulosa e pariat chi s’esseret pesende semper de prus in sa lìnia de s’orizonte. +S’iscorta numerosa est? +A metade de su ponte Sàndokan fiat rutu corfidu in petus dae una balla de carabina, ma deretu si nche fiat pesadu, aboghinende: – Ochie! +– aiat aboghinadu Yanez chi si nche fiat pesadu totu pistu. +Totu in unu, isse chi non nche tiraiat sos ogros suos dae sa cara de sa giovanedda, in sas massiddas de sas cales curriat dae cando in cando una nue in colore de rosa, si fiat arritzadu a s’ispessada, esclamende:. +Non galu, Tigre de sa Malèsia. +Sàndokan no aiat rispostu. +No est possìbile chi custu paranùmene siat arribadu finas a su paisu bostru – aiat annantu lady Marianna. +– aiat esclamadu Sàndokan astringhende·si·lu a petus. +A sas ùndighi de note, issos fiant arribbados a una biddighedda de sa costa, ue fiant ancarados sos tres praho. +Cando non b’apo a èssere ubbidide a isse comente chi siat sa persone mea. +A lu cherides unu cussìgiu? +Pro ite ora? +Pro Sàndokan? +– aiat esclamadu sa giovanedda pranghende. +Sàndokan, cun unu corfu poderosu de barra, aiat giradu, e mentres sos òmines suos orientaiant lestros sas belas, aiat ispintu su naviu a addobiare su vascellu pro chircare de l’acostiare e nche frundire sos òmines suos a su ponte inimigu. +Dae sos piratas? +Posca girende·si a unu suta-capu l’aiat preguntadu, cun un’emotzione gasi bia chi li faghiat sa boghe belle treme-treme:. +Eja – aiat rispostu Sàndokan. +– aiat esclamadu sa giovanedda pranghende a sucutu. +Totu in unu aiat fatu unu brincu gigantescu essende belle de su totu sa modde e nche li fiat andadu a supra a Sàndokan chi fiat su prus a curtzu. +Ah! +Sàndokan! +Yanez in sa villa. +Bidu in mesu de cussu iscurigore pariat unu pugione gigantescu chi lassinaiat in mare. +Sunt a curtzu de sa cresura. +Ah! +Sabau si fiat incurbadu in sa costana e aiat compidadu cun atentzione s’abba. +Fatu custu fiat andadu a si cuare in palas de una tupa, mantenende su kriss astrintu, mentres sos cumpàngios suos s’ispainaiant prus in antis pro impedire a su cadderi de sighire sa cursa, in casu chi aeret evitadu s’impostada. +S’ourang-outan si fiat arressadu giughende·si sas manos a conca. +Mancu a bi pensare. +Mancu pro sonnu, Sàndokan – aiat rispostu pàsidu su portoghesu. +Sunt lassende su parcu. +– s’aboghinaiat in sa bidda. +A dereta e a manca, in antis e in palas, si pesaiant durion cun sos truncos deretos, lìmpios, càrrigos de frutos giai belle cumpridos, proiètiles tropu perigulosos ca fiant fascados de puntas tostas meda che de ferru, o bete grùstios de bananos cun sas fògias sena mesura, o de betel, o de arengas sacariferas cun sas pinnas elegantes, o de arantzos chi giughiant frutos grussos che a sa conca de unu pitzinnu. +a pustis aiat abertu sa ghenna, fiat avantzadu cun passu firmu in mesu de sa trintzeas chi amparaiant sa pinneta e si fiat firmadu in s’oru de sa bete roca, in pees de sa cale urulaiat furiosu su mare. +Sos duos piratas, sena pensare a àteru, si nche fiant intrados a mesu de sos àrbores, chirchende de sighire sa caminera betza. +Bostru onore at a èssere serbidu. +– l’aiat preguntadu Sàndokan. +Eja, ma giai lu cumprendes chi in cussas costas bardiadas dae sos incrociadores inglesos, est difìtzile pro gente de sa genia nostra a isbarcare. +S’ùrtima? +Nono, non bi timo! +Fui, Sàndokan! +Cuss’òmine de ferru, nointames abbandonadu in cussa ìsula, ue non podiat agatare àteru che inimigos, sena un’amparu, sena resursas, insambentadu, sena una manu amiga chi l’aeret sucursu, fiat seguru de nch’essire binchidore dae cussa situatzione tremenda. +Si deo bos depo iscoviare carchi cosa, pro cantu potzat èssere dolorosa pro ambos duos, bos giuro chi l’apo a fàghere. +Faeddade, ca sa conca mea si perdet, su sàmbene. +Però daiat cara a no afilare a su caminu giustu su cavalligeri, timende de traìghere cussu indìgenu malassortadu chi si fiat fatu sighire pro neghe non sua. +Tando m’amat sena misura? +Dae cara e chirca de non ti fàghere cassare dae sas giachetas rujas e no ismèntighes chi nois, mancari indedda, in unu momentu podimus èssere informados o ti podimus informare de cussu chi podet capitare. +Si cherides dormire bos potzo ofèrrere custu letu de fògias friscas segadas custu mangianu; si seis sididu apo una padedda prena de abba frisca e si seis famidu frùtora e costigheddas licanzas. +Cando però fiat arribadu a faeddare de sa «Perla de Làbuan», totu s’arrennegu suo fiat ispaporadu. +cada borta chi una balla li fruschiaiat in origras. +Ma pro cale fatu fortunadu t’agato galu biu? +T’apo a dèpere totu si as a resèssere. +T’ascurto. +e chissai cantas làgrimas a issa. +Nono, ma custu sero nch’as a giùghere sas grefas a su pinnetu meu e in cue ant a ischire sas detzisiones meas. +Ue? +– Bos diat pòdere tocare carchi disgràtzia noa. +Sàndokan si fiat bortadu in presse a s’aiat agatadu a Marianna in dae in antis. +Bisòngiat chi moa deretu, si depo abbisare sos amigos de sa cassa chi amus a cumentzare. +Istade seguru chi no amus a mancare – aiant naradu in coro sos cassadores. +Mi paret de nde bìdere unu cara a sud. +, it. +Ue m’as bidu? +– aiat preguntadu Yanez. +Apo a sanare, mancari apo a dèpere abarrare unu mese, duos, tres in custa foresta e mandigare ostiones e frùtora; ma cando apo a àere recuperadu sas fortzas meas apo a torrare a Mòmpracem, a costu de mi fraigare una zatera o cròmpere una canoa e l’assachiare a corfos de kriss. +Si fiat firmadu petzi in s’ispiàgia, ue aiat rundadu pro tempus meda sena ischire a ue fiat andende ne ite fiat faghende, Cando si fiat detzisu a recuire fiat giai iscurigadu e si fiat pesada sa luna. +Sas ascras de ferru brincaiant peri sa coberta, istampende sas belas e trunchende sas funes, lassinende in sas piastras, trachidende e giagarende sos madieris. +Non si bidet ànima bia. +Mòmpracem bombardada? +Si Marianna faghet una mòvida, deo so mortu – aiat murmutadu. +E como imbarcamus·nos, Yanez. +Si nois lu sighimus ambos duos a un’ala, sa Tigre at a fuire a s’àtera. +E siat puru, lassamus·lu biu. +Nd’apo bidu petzi in sos cantzellos – aiat rispostu Yanez. +Sos òmines nos sunt giai isetende. +Sas undas pesadas dae sas rodas los iscudiant a dereta e a manca, como imberghende·los in artu e tando faghende·los rùere in sas seddas. +Chi nde siat istadu capassu? +Ti bastet de ischire chi m’est isetende a chenare. +pilos de oro, chi Sàndokan cheriat bìdere a morte segada. +– aiat preguntadu sa matessi boghe de prima. +f. +Deo l’apo a fàghere. +Si si nch’at a chèrrere andare, prima at a dèpere fàghere sos contos cun sos tigrotos nostros e as a bìdere chi no amus a èssere nois sos chi ant a tzèdere. +su mare ampru de sa Malèsia. +Non t’ammentas su chi nos at naradu su sergente? +Ite faghimus, Yanez? +Tronos de Deus! +Bidende a Sàndokan, si fiat isfortzadu de atzinnare unu risitu, posca aiat naradu cun sa boghe treme-treme:. +praho viraiat afilende a sa lestra cara a ovest. +Tando non fiat prus sa Tigre de sa Malèsia, non fiat prus su pirata coritostu. +Deo e Juioko nd’amus a ingurtire una peròmine, nos ant a crèere mortos, nos nch’ant a ghetare a mare, ma a pustis amus a torrare a bida in su mare lìberu. +– Est unu machine! +A ue mi nche ses giughende? +Capitanu, semus assalidos – aiat naradu Giro-Batol. +Iscude! +L’isco. +Cando fiat torradu fiat cumintzende a arbèschere. +E cando nos nch’amus a andare? +Si nois l’assalimus isse s’at a difèndere, at a isparare cun su muschete, forsis finas cun sas pistolas e cussos tzocos nche los podent intèndere dae sos sordados in sa villa. +Passada ti nch’est sa timòria? +– Imbia un’òmine a su praho e faghe·mi·nche giùghere pabiru, pinnas e unu tinteri. +– Mi paret chi non siat su momentu. +Ite est faghende su lord? +Totu mortos! +Eja eh, contra unu babirussa prus perigulosu de una tigre – aiat naradu su cavalligeri, cun un’arrennegu male cuadu. +Oh! +Lord Guillonk nch’aiat ischidu chi s’òmine collidu moribundu e chi aiat curadu in domo sua non fiat unu prìntzipe malesu, ma imbetzes sa terrìbile Tigre de sa Malèsia e de acordu cun su baroneto e cun su guvernadore de Vitòria aiat ammaniadu s’impostada. +Fiat tempus: sa manìllia de sa ghenna aiat giradu e un’òmine fiat intradu, caminende a bellu a bellu e cun una teteresa chi est pròpia a sos òmines de ratza anglosàssone. +Cara a Mòmpracem. +Chèrgio chi tue torres mea, chi torres lìbera! +E cussu sordadu benit pròpiu dae Làbuan? +Deo so disarmadu, belle solu, e puru si dia àere un’ispera mancari minoreddedda de pòdere sarvare a Marianna, mi dia intèndere capassu de cale si siat isfortzu, finas de abèrrere sos costàgios de custu vascellu pro bos nche mandare totus in fundu de mare! +Ite cheres fàghere? +S’animale faghiat caminu in presse. +– L’apo bidu petzi una borta cuss’òmine orrorosu e m’est bastadu. +Nos amus a sabunare prus a tardu, Yanez. +E bois, prìntzipe, comente mai bos agatades inoghe? +Nch’ant iscuiladu sa tigre – aiat murmutadu Sàndokan. +Sàndokan non si tremiat, miraiat semper. +Ispantat chi s’iscritore la mentovet in sos navios de gherra, ca custa roda s’agatat in sos navios de riu. +Ma macu ses, Sàndokan? +A s’agabbu de sa die su malesu, chi si manteniat ritzu a prua, nch’aiat bidu in fines unu cumassu iscuru chi si pesaiat dae mare. +Tres dies! +Cando so mòidu pro bènnere a bos chircare, non fiat arribbadu àteru naviu francu su meu. +Benide. +Prus de una borta Yanez e Sàndokan fiant istados custrintos a afortiare su pinneteddu e a lu cugugiare cun frascas e fògias de bananos pro s’amparare dae s’abba a trainos e semper a una tèmpera. +– aiat esclamadu. +Cumprendo – aiat naradu Yanez ponende·si a rìere. +Tzitu, tzitu – aiat murmutadu cun boghe grae. +Oh! +In printzìpiu Sàndokan aiat bidu petzi carradeddos, ma a pustis, abbaidende mègius, nch’aiat sejadu una forma umana acogonada fache a su càsseru de s’àrbore maistru. +– aiant aboghinadu sos piratas. +Si bido chi sa chistione s’imbojat, l’ochio – aiat rispostu Yanez fritu che nie. +Tue ses pranghende! +Nues carcas de fumu aiant giai prenadu sa corsia e in fundu si bidiant sas framas essende dae sos camerinos de sos ufitziales. +L’ais a dare unu dolore mannu però, l’ais a bìdere. +L’as a bìdere. +Si fiant arressados in antis de una rica baleniera, sètzida dae bator malesos. +Sa missione de su portoghesu fiat de seguru una de sas prus atrividas, una de sas prus atzudas chi cussu bravu òmine aiat afrontadu in sa bida sua, ca bastaiat una paràula, unu reselu pro nche lu iscùdere in pitzu de un’antenna cun unu cànnau forte in tzugru. +Ti chèrgio mustrare sa conchista mea a su lampizare de sas artillierias meas! +Forsis deo mi nche dia ismentigare de Mòmpracem mea agreste, de sos fideles tigrotos meos, de Yanez meu, chi mi isetant chissai cun cales pistighìngios? +– Su piròscafu tra pagu at èssere a sa mìria e nos at a corfire. +– A nois, iscualu malaitu! +Cheres chi aprofetemus de custu coladòrgiu? +Est unu misturu de càmbaru e de pischigheddos frighinados totu paris, lassados a martzire a su sole e posca salidos. +Semus pro nos traìghere – aiat naradu Sabau. +Totus fiant prontos a s’impinnare in sa lota suprema. +f. +Si fiat incurbadu subra s’àrbore e nch’aiat boddidu unu frore, una rosa de padente, chi sa giòvana lady aiat lassadu rùere. +– M’aiant fertu a manera grave, est beru, ma comente bides so sanadu e prontu a torrare a cumentzare sa batalla. +Sa luna s’at a pesare tardu meda e forsis at a fàghere a mancu de si mustrare. +Si podimus evitare una cumbata noa, nd’amus a àere petzi profetu. +Sa grefa est inghiriada dae sas trupas nostras e las cumandat William. +Amus a dèpere afrontare su binchidore. +Comente bides, Yanez, deo dia pòdere, si lu dia chèrrere, iscadenare sa gherra finas in sos oros de su Bòrneo e fàghere arribare trumas de selvàgios ferotzes in cust’ìsula odiada. +Sas ìsulas sinnaladas si nche bidiant a sete o oto mìgia de distàntzia. +Lassa·mi Yanez – aiat naradu su pirata chi fiat pigadu dae unu dischìssiu biu. +Si cheres bìvere non depes fàghere una mòvida. +Catzadu su sidis cun su sutzu de unos cantos buà mamplam, si fiant agarrados a sos rotang e a sos calamus chi inserraiant s’àrbore e si nche fiant calados a terra. +Amus a dèpere fàghere unu giru de sa furca, Yanez. +– aiat fatu Sàndokan, faghende sa finta de èssere ispantadu. +Nono, ascurta – aiat rispostu Sàndokan. +Sàndokan l’aiat postu fatu sena abèrrere buca e fiant falados a sa cabina, mentres sos navios sighiant su caminu a belas paradas. +Aiat torradu a rugrare su ponte a dispetu de sas undas chi totora lu mundaiant e si fiat postu in su timone, afilende su praho cara a est. +Sa cala lìbera est? +Aiat allutu cun cautela una sigareta e si fiat istèrridu a costàgiu de Sàndokan, pipende pàsidu comente chi esseret istadu subra su ponte de sos praho suos. +Arratza de traballu perfetu! +Chie est? +– Inoghe però bos podides pasare a cumbenièntzia bostra sena timòria de èssere istorbadu. +Àteros tres corfos aiant iscunsertadu sa ghenna e una crebadura fiat istada aberta cun unu corfu de istrale. +Nch’apo sejadu una manu. +Sàndokan aiat fatu rugrare a su cumpàngiu unu tretu de su parcu e nche l’aiat giutu a unu fràigu minore, petzi a unu pranu, chi serbiat comente serra pro sos frores, e chi fiat a belle chimbighentos passos dae sa palatzina de lord Guilonk. +Yanez s’aiat allutu una sigareta posca si fiat istèrridu suta unu arecche bellu a beru pipende tranchillu. +No est bastada, duncas, sa tzimitarra mea a t’ochìere… Pristu totus, torrade in fundu a su mare… in su regnu de s’iscuru… in sos isprofundos de sa terra o bos apo a torrare a ochìere totus! +Tue puru nos nche benis a subra! +Beni deretu ca intendo chi si dia abarrare inoghe carchi ora in prus mi dia refudare de ti pònnere fatu. +Fuimus, capitanu. +Sàndokan si nche fiat pesadu cun una mòvida enèrgica. +– aiat preguntadu Yanez. +Aiat leadu un’armuà pesante e l’aiat ispintu cara a sa ghenna, ammuntonende posca in palas càssias, parastàgios e mesas. +Tres carabinas cada chentu metros podent bastare pro arrestare sa Tigre de sa Malèsia e sos cumpàngios suos. +Sa partida fiat pèrdida e non b’aiat prus nudda ite fàghere. +Apo unu progetu in conca. +– Òmines atrividos e coragiosos che a bois sunt raros a dies de oe. +Seis arribbadu a sas costas nostras nadende? +Bompressu s. +– aiat esclamadu Sàndokan cun boghe mudada dae sa cummotzione. +Posca, girende·si cara a sos echipàgios, aiat aboghinadu:. +Posca apo a remunire armas e piratas e apo a bènnere a ti liberare, a costu de nch’ispèrdere a Làbuan e totu sos abitantes suos. +Sos piratas nostros a l’ischint? +– No intendes custu murmutu chi s’ispàrghinat suta custas bòvedas carcas de sidas? +Depimus avantzare? +Unu caddu fiat intradu a su parcu, arressende·si in antis de sa palatzina:. +Eja, tua, Sàndokan, in sa bida e in sa morte – aiat rispostu sa lady galana. +– Ubbidide·li che a mie matessi. +, it. +E pro ite nono? +Sàndokan est prontu, milady; sos piratas sunt istados avèrtidos e isetant s’iscorta. +Semus moende pro cussa terra de sos leopardos e arribbados a cue amus a torrare ùrulu pro ùrulu, sàmbene pro sàmbene! +Bi fiant Malesos, basseddeddos, poderosos e àgiles che a sas martinicas, cun sa cara cuadra e totu ossos, nieddos che pighe, òmines famados pro s’atrivimentu e sa ferotzidade issoro; Battias, galu prus nieddos puru, famados pro sa passione issoro pro petza umana, mancari apant una tziviltade si podet nàrrere isvilupada meda; sos Dayakos de s’ìsula de Bòrneo a paga distàntzia, artos, cun lineamentos bellos, famados pro sos degòllios, chi lis ant fatu balangiare su tìtulu de mutzadores de concas; sos Siamesos, cun sa cara a forma de pabassinu e sos ogros cun isperas meladas; sos Cocincinesos, grogos che pee de astore e sa conca adornada cun una bete coa e posca sos Indianos, sos Dughisos, sos Giavanesos, sos Tagalos de sas Filipinas e in fines sos Negritos cun bete concones e sos lineamentos chi faghent isgrìsiu. +In cue, subra cussu naviu malaitu chi amus a assalire, b’est sa Reina de Mòmpracem. +De sas fèminas issoro! +Deo? +Si sa tigre mi diat iscorriolare, a su mancu dia abarrare galu in domo bostra, dia godire un’àtera borta de cussas emotziones durches proadas cando, bintu e fertu, fia istèrridu in su letu de dolore. +Bene e ista prontu a totu. +In s’ìnteri chi deo arropo sa frùtora tua, màndiga su pratu famadu tuo. +Su cumandante, o s’ufitziale de cuartu chi esseret istadu, aiat fatu manovrare a manera de colare petzi a pagos metros dae sa canoa, posca dadu su cumandu de firmare sas tamburas, si fiat incurbadu in sa costana aboghinende:. +– Sos cumpatriotas meos ant aprofitadu de s’ausèntzia tua. +Aiat in pessu tocadu terra, isprofundende in mesu a una pastera, ci fiat giai ritzu cun su kriss in manu, prontu a si difèndere. +amigu meu dignu! +Rende·ti o ses mortu! +Yanez! +Su malesu si nche fiat istesiadu lestru che bentu, leende·si·nche sa grefa sua, fata de òmines coragiosos che macos e chi a unu tzinnu de Sàndokan non fiant istados dui- dui bardanende su sepurcru de Maometu, mancari esserent istados totu maometanos. +In cussu momentu si fiat intesu unu malesu aboghinende dae su cùcuru de su pinnone de trinchete:. +Nde so cumbintu, capitanu meu. +– Apo fatu aprontare sos duos mègius navios de sa flota nostra, afortiende·los cun duas bete ispingardas. +– Ite nde naras, Juioko? +Custa totu in unu fiant avantzada cara a sas grefas, pedende cun unu tzinnu de abarrare a sa muda. +– l’aiat preguntadu. +Cando si nche fiat ischidadu si fiat agatadu corcadu in s’otomana, giutu dae sos malesos addetos a su servìtziu suo. +No aiat abbandonadu sa passione pro sas armas e sos esertzìtzios violentos, e a s’ispissu, amàtzone rebelle, travigaiat sos bete padentes, sighende finas sas tigres, o che pare a una nàjade si tufaiat atrivida in sas undas asulas de su Mare malesu; ma prus a s’ispissu s’agataiat in cuddae ue sa misèria o sa malasorte s’acaniat, giughende sucursos a totu sos indìgenos a fùrriu, a cussos indìgenos chi lord James òdiat a morte, che erèntzia de piratas antigos. +Conta totu. +Su contivìgiu de sas àteras naves fiat totu pro sarvare sos nàufragos e numerosas imbarcatziones aiant rugradu sas undas, ma pagos fiant iscampados a sa mitràllia de sos piratas. +So a servìtziu de Lord Guldek. +Non mi pedas nudda, Giro-Batol. +Sa tigre! +Sos duos cannones e sas duas bete ispingardas fiant istados carrigados cun contivìgiu mannu, in su ponte aiant postu unu pore de ballas e granadas de ghetare a manu, posca fusiles, istrales, isciàbulas de ingàrriu e in sas costanas fiant istados assentados sos àncaros de ingàrriu, de ghetare a sas manovras de sa nave inimiga. +Non so pirata pro lambidesa, so unu giustitzieri, su vengadore de sa famìlia mea e de su pòpulu meu, nudda de prus. +– aiat esclamadu Sàndokan in s’ìnteri chi su piròscafu bortuladu a s’ala de su costàgiu isperradu, imbarcaiat abba a tonnelladas. +Fràgana sos àrbores a cussu malaitu, gheta·nche sas rodas, isperde·nche·li sos petzos e cando no as a àere prus ogru seguru, faghe·ti ochìere. +Sos òmines de sa ratza tua sunt istados sena coro cun megus, chi puru non lis aiat fatu male perunu; sunt istados issos chi dae sos gradinos de unu tronu mi nch’ant ghetadu a mesu de su ludu, chi mi nch’ant tiradu su regnu, chi m’ant mortu mama, frades e sorres, e chi m’ant ispintu in custos mares. +Bene meda: boga finas su kriss. +Nono! +truncu de s’àrbore, ghetende unu suspiru longu. +Inoghe a curtzu. +Deo dia èssere capassu de gherrare, suta sa mirada de Marianna, contra su mundu intreu. +Non nd’apo pròpiu gana, Sàndokan. +– Non mi refudes, non t’assustes gosi! +Sàndokan chi si manteniat serente s’isportellu nch’aiat bidu sos sordados istesiende sos vasos e sas cadiras, bisitende totu sos cugiones de s’aposentu. +– Su bentu de sud sulaiat a manera tremenda e non fiat possìbile a lu poderare in peruna manera. +Cosas betzas – aiat naradu a pustis de l’àere leta. +Marianna tando fiant torrende in sensos. +Però l’amus a fàghere artziare cara a su riigheddu – aiat naradu Sàndokan. +In fora si fiant intesos irrocos e boghes de arrennegu, posca unu corfu violentu aiat iscassadu sa ghenna. +Astrintu, cun sa cobertura de fògias de bananu, postas a pìgios e sos muros de cambas intritzidas a sa grussa. +Su dayako, chi si fiat ripresu unu pagu, aiat ubbididu e nch’aiat tentu su salvagente suo chi bantzigaiat pròpiu in mesu a s’ispuma de s’istiga. +Prefèrgio a andare a sa sola. +Cuss’òmine gasi enèrgicu e gasi forte, aiat tontonadu comente chi aeret leadu una balla in petus e fiat abarradu in cue, che ammajadu, cun sos ogros ispamparinados, isarbolidu, treme-treme. +Iscurigadu, Sàndokan aiat fatu imbarcare sas richesas suas subra unu bete praho e l’aiat imbiadu, paris a àteros duos, a sas costas otzidentales pro si nche fuire si esseret istadu netzessàriu. +A sa muda, sorrighedda mea – aiat naradu Yanez, chi fiat tanchende sa buca e prendiat su pòveru cumandante. +– Non prangas, deo t’apo a fàghere felitze, felitze meda e apo a èssere tuo, totu tuo. +ballende sos tres navios. +Cun una pistola a manu manca e s’isciàbula a dereta si nche fiat ghetadu contra a Marianna chi si fiat agarrada a sa giua de s’ebba sua, ma Yanez fiat brincadu a terra. +Non l’apo a nàrrere chi mi chèrgio ochìere. +Si non fia istadu mai s’òmine sena coro, a su mancu non fia istadu incadenadu subra de custu naviu, ne tragadu a sa furca, ne iscrobadu mai dae custa fèmina chi amo sena mesura! +Preparamus·nos a mòrrere che prodes! +Mi paret però de nche bìdere in cue giosso una camineredda. +In cussu momentu si fiat intesu unu frùschiu lèbiu suta s’argustu. +Aiat ghetadu un’ograda de reselu a su tenente chi non si fiat trèmidu dae su postu suo, posca leende sa giovanedda cantu prus indedda possìbile, l’aiat naradu:. +Dae unu momentu a s’àteru su cannone podiat tronare a s’ispessada. +Giro-Batol. +Eja, su nùmene tuo! +Sa tigre de sa Malèsia. +E s’incrociadore? +A sa barra! +Si cassaiat s’òmine. +Su pirata si fiat bortadu astringhende·si a petus s’amorada e s’aiat agatadu a Yanez in antis chi li inditaiat unu puntu lughente chi curriat in su mare. +Paret chi siat gasi – aiat naradu Sàndokan riende. +A su cumandu de sa Tigre sos fortinos, sos bastiones, sos terraprenos si fiant allumados in totu sa lìnia, formende unu tzocu solu capassu de s’intèndere finas a sas. +O tzedes o t’apo a truncare – aiat naradu su lord cun boghe furiosa. +Rugradu su riigheddu, Yanez nch’aiat giutu a Sàndokan a mesu de unu tupale carcu ue s’agataiant imbuscados binti òmines bene armados e frunidos cadaunu. +So prontu. +Tue as a istèrrere inoghe sas peddes e non t’as a mòere, pro peruna cajone, sena. +Ajò, tigrotos! +– Tra un’ora deo e su cumpàngiu meu amus a ingurtire sas pastìllias e amus a ghetare una boghe forte. +Mancu male chi Yanez, chi non nche li dogaiat sos ogros dae subra, si fiat abbigiadu de sas intentziones mortales suas e si manteniat prontu a amparare sa pitzinna amorosa. +Dae ue est benende? +Ah! +Aiat isparadu a su primu sordadu chi s’aiat bidu in antis, posca si nche fiat ghetadu cun ìmpetu malu a bajulare subra sos àteros, aterrende·nde·nde galu duos, a pustis aiat rugradu sa serra sighidu dae Yanez. +Sàndokan…. +Torra un’inimigu? +La dia prefèrrere a sa morte chi m’isetat in Làbuan – aiat naradu Sàndokan cun disisperu nieddu. +Tigrotos, a sos remos! +Sa luna fiat intrinende in mare, mentres sos astros sighiant a isarbolire. +Su portoghesu s’aiat intesu un’arpilada currende in sos ossos e fiat unu pagu isarbolidu. +Sa cassa a sa tigre. +– Fia timende chi nos cheriant dare a subra. +Una nave est avantzende a ue semus nois – aiat naradu cun boghe unu pagu commòvida. +– aiat naradu in fines Sàndokan, faghende de coddos. +m. +L’as a ischire a pustis. +Fiat una sentinella imbarada a sa carabina sua. +Isetamus chi iscùrighet. +Abarra a sa muda Giro-Batol – aiat naradu Sàndokan belle airadu. +– aiat murmutadu. +Imbènnidu l’ais? +Est beru, lady Marianna – aiat naradu unu de sos capos malesos. +Abarramus inoghe in s’istufa e isetamus cun calma. +– aiat preguntadu Yanez a Sàndokan. +CAPÌTULU XXVII. +Sàmbene! +Bortulende·nche cun una tambada mala a aguantare sos òmines chi l’inghiriaiant si fiat incurbadu subra su cannone chi fiat istadu carrigadu, aiat curretu sa mìria e l’aiat postu fogu. +Eja, e racumanda a totus de cambiare sas càrrigas a sos fusiles issoro. +A s’acòstiu! +Comente bos agradat. +Eja. +Isetamus sos avenimentos. +Como los òdio, chi siant ispagnolos, o olandesos, o inglesos o portoghesos cumpatriotas tuos, deo los maleigo e m’apo a vengare de issos a manera. +Parende s’origra, s’intendiant finas sos murmutos bassos de sas caldàias. +Non faeddes a boghe gasi arta, amigu – aiat naradu Sàndokan. +Peruna risposta. +Ais a mòrrere. +S’iscialupa abbandonada nche fiat istada trabentada paris a sos duos coragiosos chi la setziant. +Sos piratas bidende sa giovanedda chi finas a tando fiat abarrada in palas de Yanez, aiant ghetadu una boghe de ispantu e de ammiru. +Tue non b’as a crèere – aiat torradu a cumentzare Sàndokan – ma deo apo gherradu a manera orrorosa prima de mi lassare bìnchere dae sa passione. +Oh! +– aiat esclamadu issa. +Cosa bos bisòngiat, sergente? +Ascurta·mi, creadura adorada, finas a oe so istadu su pirata de Mòmpracem timidu, finas a oe so istadu unu mortore crudele, so istadu ferotze, so istadu tremendu, so istadu Tigre… ma non l’apo a èssere prus. +Aia fatu mègius a afundare su praho meu in artu mare. +S’incràs su mare fiat abbolotadu meda. +A ue ses andende? +Ite fiat chirchende de intèndere? +Tando deo fia sa Tigre de sa Malèsia mala a bìnchere, tando no aia cadenas a inghìriu de su coro nen bisiones in ogros. +Pariat chi intre sa bella pitzinna e su tziu esseret capitada un’iscena furiosa. +Non creo, sergente Bell – aiat rispostu s’àtera. +Chissai chi una die potza torrare a bìdere cussa chi amo prus che totu! +Sàndokan, cummòvidu de coro, aiat abbaidadu cussos balorosos chi alabaiant sas paràulas de su capu e chi, a pustis de àere pèrdidu unu pore de cumpàngios, galu daiant sa bida issoro pro sarvare cussa chi fiat istada sa cajone printzipale de sas disauras issoro. +Pariat chi fiat totu leadu dae pensamentos profundos e dae unu ajubore biu. +Ah! +– Aco·mi, milord. +Cosas suas? +Non lu potzo nàrrere; diat èssere una traitoria. +Randa s. +Impreende sos kriss aiant truncadu unos cantos bambù chi creschiant in sos oros de su riigheddu e los aiant prantados suta unu bellu pombo, chi cun sas cambas bene apaballionadas fiat bastante pro los amparare dae s’abba. +Marianna…. +Sàndokan aiat abbassadu su fusile e aiat agarradu su kriss, detzisu a gherrare a chintzu partidu. +Sàndokan, semper a sa barra, non perdiat de vista su rivale ispantosu, chi dae unu momentu a s’àteru si nche podiat ischidare a s’ispessada e giagarare su mare e sa costa cun istrùscias de ferru e prumu. +– l’aiat preguntadu. +Imbetzes de rispòndere a totu cussa preguntas, Sàndokan si fiat postu a lu mirare a fissu a sa muda, a bratzos cunsertos, sa mirada inchigiada e sa cara niedda che pighe. +Su pòveru naviu, chi faghiat abba dae totue, a dispetu de sos tapos bestidos in presse in presse in sos istampos abertos dae sas ballas de s’incrociadore, afundaiat a bellu a bellu. +In cussu mentres unu trumùghine de mitràllia mundaiat sa coberta de su naviu, creculende in s’iscafu e contra s’arboradura. +Totu in unu s’aiat iscutu unu corfu forte a cherbeddos, esclamende:. +– Ue s’agatat sa canoa tua? +Forsis chi non seis unu gentleman? +S’erba nche l’at oramai cugugiada, e puru ispero chi nos nche giugat foras dae custu badalocu e…. +Tue pone·ti a curtzu a s’isportellu e fracassa sa conca a su primu sordadu chi chircat de intrare. +S’iscuadra, mancari giagarada dae cussa iscàrriga ispantosa, non fiat abarrada meda sena rispòndere. +– aiat esclamadu Sàndokan, belle cun disprètziu. +Re o bandidu deo bos apo a amare su matessi. +Oh! +Contivigiamus e ammaniamus·nos a s’atacu – aiat naradu Yanez. +Pensa a Marianna! +milord! +Nemos finas a como est istadu gasi atrividu de violare sas costas de s’ìsula mea e non las at a tocare mancu issu. +Fui Sàndokan! +Tue! +Su chi mi timo deo puru. +, it. +A pustis de un’iscuta unu segundu iscòpiu retumbaiat a largu. +– Ista prontu a virare. +– Mègius a mòrrere cun sas armas in manos che fuire che isciacallos. +Ah! +Si as unu progetu, boga·lu a campu. +Eja, tue, forsis, si m’as a agiuare. +Chi nos partzimus su prèmiu si ais sa fortuna de ochìere a sa Tigre. +Gràtzias pro s’intentzione bona bostra, ma issa non m’at a sarvare dae sa morte. +Ah! +Totu in unu Yanez, chi fiat devènnidu biancu che tela che mortu, si fiat acurtziadu a sa bentana de babordu, esclamende:. +Su bentu, maicantu friscu, fiat in favore, sulende dae nord-est, duncas bi fiat sa possibilidade pro sos praho de arribbare a sa cala prima chi esseret arbèschidu. +Non si podet tentare nudda, Sàndokan – aiat naradu Yanez. +Fogu! +A pustis de un’iscuta, sos tres piratas nch’aiant bidu su fanale biancu de su praho. +Lu creo, ca si l’aia chèrfidu ochìere nemos mi l’aiat pòdidu impedire. +– Lassa chi ande a gherrare s’ùrtima cumbata, e chi intenda galu su retumbu de sas artillierias. +Sos bratzos meos sunt galu ispantosos ma su coro l’at a èssere? +un’estremidade lìbera (pinna) e s’àtera fata a furca (gula), chi s’adatat e podet girare e cùrrere peri su ladus popieru de s’àrbore a ue s’imbarat; a su sòlitu sustenet sas belas àuricas e, cando est in s’àrbore de mesana, giughet in pitzu de sa pinna sa funedda de sa bandera natzionale. +– Torra a su pinnetu tuo, averte sos piratas meos de s’arribu meu, ma nara·lis chi mi lassent in pasu ca in cue susu depo nàrrere tzertas cosas, chi depent èssere unu segretu pro bois. +Tando mi creias mortu? +Castigadu su naviu inimigu, chi si fiat dèpidu firmare pro acontzare sos dannos graves meda chi l’aiat cajonadu sa granada, iscuta cun abilidade dae Sàndokan,. +S’intendiant sas rodas mossende lestras s’abba, sos murrùngios sorrogrados de sas caldàias, sos cumandos de sos ufitziales, sos passos impressidos de sos òmines. +e intr. +– aiat murmutadu Sàndokan. +Chèrgio abarrare a costàgiu tuo, balorosu meu. +Eja, cumandante. +E tando, ajò, andamus a impinnare s’ùrtima batalla e a pustis s’andet puru a indedda – aiat naradu Yanez cun boghe acunnortada. +Perdonade·mi – aiat naradu Sàndokan. +Isse m’amaiat tropu pro nos traìghere. +Su coro! +Sàndokan si fiat imbaradu a su cabitzale, ma si nche fiat pesadu belle deretu comente chi esseret istadu ispintu dae una molla. +Oh! +Abbàida a mugere mea! +E deo apo a dèpere abarrare inoghe disabudu? +Si fiant acurtziados s’unu a s’àteru pro èssere prus prontos a s’amparare in casu de perìgulu e si fiant postos a nadare cara a s’afilada giai isseberada, chirchende però de chistire sas fortzas issoro, ischende chi sa terra nche fiat indedda meda. +Imbia deghe òmines a s’istiva e faghe·nche giùghere in coberta cussu mortàiu chi apo fatu imbarcare. +Marianna? +Posca girende·si cara a Paranoa, l’aiat preguntadu:. +Aiat paradu de istintu sa manu e aiat agarradu unu trastu àspidu chi pariat a pìgiu de abba. +Eja, Yanez. +E si sa fua diat resurtare vana? +Nudda francu montes de abba. +Lu prefèrgio a cussu aèreu. +Cussu ostione gigantescu cunteniat una purpa gasi delicada chi aiat fatu godire cussu portoghesu de primore, chi fiat allutu dae sa gana pro s’àera mangianile paris a sos nuscos de sa foresta. +Aiant collidu in presse in presse sos fusiles, nch’aiant bestidu a butzaca sas pipas chi fiant pipende e, saludadu a Sàndokan, si nche fiant andados lestros che bentu, iserghende·si suta sos àrbores. +At a èssere arta non prus de unu pee, Yanez. +Difatis su pirata non si fiat faddidu. +– aiat preguntadu. +E ite t’at naradu su coro? +Sas nues, acabaddadas dae sa die in antis, curriant tando cun fùria peri su giassu, como ispintas in artu e como ghetadas gasi in bassu chi tocaiant, cun sos oros nieddos issoro, sas undas, mentres su mare si nche iscudiat cun ìmpetu istranu cara a nord comente chi esseret istadu una prena sena mesura. +Sàndokan! +Sàndokan totu in unu si nche fiat pesadu prontu a si nche ghetare cara a sa palatzina, finas in perìgulu de s’agatare in antis a s’ispessada sos sordados de lord James. +Sa glòria mea, sa potèntzia mea, sas vinditas meas insambentadas, su nùmene meu timidu, totu mi nch’apo a ismentigare pro tene, ca chèrgio devènnere un’àteru òmine. +Su lord nche li fiat andadu a subra ghetende una boghe de triunfu, ma Yanez non si. +Sa mugere de sa tigre. +Capitanu, dade cara – aiat aboghinadu su dayako. +Deretu in intro si nche fiat bidu unu pabiru unu pagu ùmidu, ma ue si bidiant a manera crara unas cantas rigas de una calligrafia fina e elegante. +Non bi los timo sos inglesos – aiat rispostu sa Tigre chi fiat totu leadu dae unu berbore biu. +– Unu velieru o unu naviu de gherra? +B’amus a resèssere a collionare s’incrociadore? +Moimus, Marianna, chi s’inimigu no est indedda. +– aiat torradu a nàrrere Yanez. +– aiat preguntadu su lord. +Dae cara, Sàndokan – aiat naradu Yanez chi si fiat afiancadu. +Un’òmine, chi esseret coladu a fùrriu, si l’aiat pòdidu faddire pro carchi tupale de fundos sicos o pro unu bete cumassu de erbas e de raighinas arenadas in cuddae. +Lu creo, ma como narade·mi, ispero chi ais a abarrare òspite meu carchi tempus. +Deretu. +Cheres chi siga? +Sàndokan aiat respiradu e unu lampu de cuntentesa fiat lampadu in sos ogros suos. +Mi paret de èssere devènnidu tzegu. +S’iscualu a pustis de un’iscuta fiat torradu a essire e pìgiu de abba e a dispetu de sos istintos ferotzes suos, imbetzes de torrare a tentare s’atacu, si ispinghiat a largu gioghitende in mesu de s’istiga de sa nave. +No ais intesu? +– aiat esclamadu su portoghesu chi pariat cuntentu che pasca. +In cussos tempos James Guillonk fiat unu de sos prus atrividos lupos de mare de sos duos mundos, mere de una nave armada e echipagiada pro sa gherra, pro agiuare a James Brooke, devènnidu prus tardu rajah de Sarawack, a nch’ispèrdere sos piratas malesos, inimigos terrìbiles de su cummèrtziu inglesu in cussos mares a tesu. +Si fiant torra postos in caminu fichende·si·nche suta sos fundos de pìbere, sos ramos de sos cales fiant càrrigos de budrones rujos, suta sos artocarpus o àrbores de su pane e sos arenga, in mesu de sas fògias de sos cales bolaiant batalliones de tzilighertas volantes. +Ubbidi e mancu unu mutu si cheres abarrare biu – l’aiat naradu Sàndokan. +Sàndokan bene o male s’aiat bestidu sa divisa, s’aiat chintu sa daga e sa cartutzera, s’aiat postu in conca su bonete e s’aiat ghetadu sa carabina a armicoddu. +Si fiat incurbadu in antis e aiat abbaidadu suta sos àrbores chi creschiant a s’àtera ala de sa cresura. +In cuddae, a sas boghes de sos ufitziales, sos òmines de sas baterias si fiant atrumados. +Si cussu sordadu s’istiriolaiat unu pagu de prus nos aiat cassadu ambos duos. +Si tremant tando totu sos inglesos de Làbuan, ca apo a mustrare a su lugore de sos fogos sa bandera isfidigada mea! +Nono, so andende a chertorare a fùrriu. +Arratza de òmines e cantas genias! +Ite cheres e dae ue ses benende, Kili-Dalù? +A Làbuan! +E chie ti l’at dadu su permissu de cassare in sos padentes meos? +Aiat saludadu a sa manera militare, s’aiat postu s’isciàbula suta su bratzu e aiat faladu cun àsiu sas iscalas intrende a su parcu. +Est in dae in antis de sa cala. +– Finas in mare, malaitos, mi ponides fatu? +Ammània su fusile e mantenimus·nos prontos a totu. +Su praho, illebiadu dae sa marea chi àrtziat lestra, lassinaiat in su sicu. +Sas miradas issoro, sa de issa suplicante e lagrimosa, cussa de su pirata lughente, si fiant addobiadas e si fiant abbaidados pro tempus meda. +– Ah. +Si fiat imbaradu a sas palas de su dayako e cun un’ispinta fiat essidu prus de su mesu dae s’abba. +– aiat esclamadu su portoghesu. +Si fiat firmadu unu momentu, comente chi aeret chèrfidu compidare cussu tretu de mare agitadu dae isse matessi, posca aiat torradu a cumentzare sa màrcia seghende in cada versu cussu tretu de abba, mentres sos marineris, calados in sa retza de sa delfiniera e in sas bancatzas, ghetaiant in totue sa lughe de sos fanales. +E at a devènnere posca pobidda tua? +Est mègius a iscassiare dae su caminu deretu, chi no a afilare cara a su sud e arribare a mare indedda meda dae inoghe. +Arratza de machine! +Deo so sa Tigre e pro tene mi intendo capassu de fàghere disacatu non petzi in sa villa de tziu tuo ma in Làbuan intrea. +So cuntentu de bos àere istrangiadu e apo a fàghere su possìbile pro non bos fàghere cascaviare, cando ais a èssere sanadu. +In prus pagu de mesora nois podimus remunire binti òmines detzisos a totu e in un’ora àere cun nois totu s’echipàgiu de su praho. +– Deo! +Su praho de Giro-Batol, chi abarraiat a pìgiu de abba pro unu miràculu beru e pròpiu, fiat istadu isbarratzadu e abbandonadu a sas undas cun su càrrigu suo de mortos e cun su petzu de artillieria suo chi oramai non serbiat prus a nudda. +Sa bandera de su rajah Brooke, de s’Isperdidore de sos piratas! +Tziu meu! +Yanez non si fiat faddidu – aiat murmutadu. +Si fiat giradu urulende che fera e aiat iscarrigadu sa carabina sua contra una bentana fraganende sos bidros e corfende in fronte unu sordadu. +Cussu aposentu fiat prenu de bete vasos prenos de fundos chi bogaiant nuscos fortes meda, essende oramai belle totu froridos e fiat imbarratzadu de cadiras e mesigheddas de bambù lèbias meda. +Eja, capitanu. +Efetu de sa timòria. +Sa prima punna de Sàndokan fiat istada cussa de li pònnere fatu, mentres Juioko, galu totu istorronadu dae cussa torrada a bida pro issu istrana e mala a acrarire, afilaiat a largu cun cautela. +E ite cherides concruire, capitanu? +As a nàrrere a sos sordados de si mantènnere prontos a mòere. +Miseràbile! +Aiat isetadu chi esseret arribbadu a mesu de sas cambas e chi s’esseret giradu. +Su tenente aiat mutidu sos sordados chi aiant liberadu dae sas cadenas a Juioko e fiat artziadu cun àsiu a sa coberta. +Ah! +E apo a sighire a pònnere fatu a su pirata. +Si fiat pesadu sètzidu,. +Mòere! +Su chelu fiat ìnnidu e su mare lìsiu che ògiu, però cara a sud cumpariant unas cantas nues de una tinta particulare, de una forma istrana e chi no annuntziaiant nudda de bonu. +Sos àteros duos navios aiant fatu in presse sa manovra, aende oramai cumpresu cale fiat su pianu de sa Tigre de sa Malèsia. +– aiat murmutadu. +Bia! +Ite mi cùmbidas, Giro-Batol? +Eja, bido chi sas ischerdas fuende dae su fumajolu sunt de prus. +– Yanez! +m. +– Yanez, pone su naviu de rugradis a bentu! +Ah! +Pro Deus! +Ite ses timende? +Chi l’apat leadu in Làbuan? +Si fiat giradu cara a Paranoa chi fiat a curtzu suo, mantenende sa barra de su timone e l’aiat naradu:. +Chie fiat s’autore. +Adiosu, Tigre de sa Malèsia – aiat naradu su tenente. +Ispèrdida o fata fuire s’iscorta, nch’amus a furare sa pitzinna e amus a torrare a Mòmpracem. +Deo connosco cuss’òmine e isco cantu est tosturrudu e matzimalu. +A sa muda! +A su matessi tempus Yanez l’aiat assestadu una bete matzocada a conca isfundende·bi·la. +Cussu William caru at pròpiu resone, tantu prus chi pro como sa bia est lìbera. +Ma cuss’òmine tando est su dimòniu. +– aiat esclamadu. +Arribbados a cussu logu si fiant firmados, comente chi dudosos de s’ite fàghere e pistighingiados pro su chi podiat capitare. +– Ais isballiadu, milady. +– Sa morte tua non mi diat èssere de perunu profetu e ti dono sa bida; però as a abarrare presoneri in su praho meu finas a cando nois amus a abarrare inoghe. +Non l’isco, Yanez. +Dae cara, frade. +Aiat astrintu sa manu a Sàndokan, s’aiat adderetadu su turbante e aiat aboghinadu:. +Antzis prus fàtzile de su chi crees tue. +Hum! +Carchi venenu forsis? +Ma…. +A mesudie, Sàndokan, a pustis de àere imbiadu duos òmines a sa foghe de su riigheddu e àteros duos in sas forestas, pro no èssere cassadu, armende·si de sa carabina sua, isbarcaiat, sighidu dae Patan. +A ora de mesudie, Sàndokan si fiat arressadu, narende a su portoghesu:. +Galu prima chi su sipai si nch’esseret pòdidu tirare dae suta su caddu, Sàndokan nche li fiat andadu a subra istratzende·nche·li s’isciàbula, mentres Juioko lu ruiat a terra puntende·li in petorras su kriss. +Fiat semper afilende a sud, duncas depiat colare a paga distàntzia dae sos duos piratas. +– E cando apo a lassare custa domo pro torrare a su paisu meu a tesu, apo a nàrrere a sos cumpatriotas meos chi una fèmina giòvana de sas caras biancas at bintu su coro de un’òmine chi creiat de l’aere malu a fèrrere. +Sos navios nostros sunt travighende su mare. +Non so prus sa Tigre de sa Malèsia, ma unu sergente de sos sipai. +Dae sa prima mirada si cumprendiat chi fiat europeu, non solu, ma chi depiat apartènnere a carchi ratza meridionale. +Amus a evitare sas calas profundas chi format sa costa – aiat naradu Sàndokan. +Tocat de imbiare aterue cussu cavalligeri o in fines l’at a agatare. +Milord, deo non bi los timo a cussos malincrinidos. +Mudada sa rota, sos piratas si fiant postos a traballare, pro s’ammaniare a sa cumbata chi depiat èssere, sena duda peruna, orrorosa e forsis s’ùrtima chi. +Intesu l’ais su marineri? +Semus tropu pagos, Sabau, pro afrontare s’echipàgiu de s’incrociadore e posca comente podimus rispòndere a sas artillierias suas? +Fogu a boluntade – aiat aboghinadu sa Tigre. +A b’ant a resèssere a l’ochìere? +Bah! +– Damus cara pro como. +In medas seis? +Malincrinidos! +Nch’aiat isboidadu a bellu a bellu una tassa prena de unu lìcuidu in colore de ambra,. +Osservadu as chi ant postu sas inferriadas a totu sas bentanas? +Sàndokan, chi no aiat àpidu dannu, ma nche fiat caladu dae unu pinnone, si nche fiat pesadu lestru. +Subra de ite milord! +– A cale ala amus a andare? +Ferotzidade e generosidade. +Nono, no apo a bìdere prus nudda de totu custu e t’apo a pòdere repìtere dae mangianu a sero cussa paràula divina chi pro mene est totu: t’amo e so s’isposu tuo! +Faeddende gasi intro su coro suo, su bravu portoghesu nch’aiat rugradu una parte de su bete parcu, firmende·si in antis de unu de sos cantzellos. +Sàndokan, abarradu solu, fiat torradu a si sètzere in sa mesa, prus pistighingiadu e agitadu chi non mai, faghende brincare sos tapos a paritzas ampullas de whisky. +Ehi! +segnore. +Tigre de sa Malèsia! +Chi in intro bi siat carchi documentu pretziosu? +E tando cussu pirata àteru no est si nono unu malincrinidu atrividu meda, balorosu meda, ma semper unu furfante dignu de su cànnau. +Amus chircadu, capitanu. +Issa fiat corcada, in una posa galana, cun un’abbandonu prenu de amargura, subra de una otomana orientale bestida cun unu pannu de seda chi bogaiat ischintiddas de oro. +Fiat abarradu a sa muda parende s’origra a su frusiare de sas chimas e a sa mùida de su sàmbene suo. +Ite at a èssere faghende issa a cust’ora? +Seguru ses chi torret a inoghe? +Sàndokan si nche fiat ghetadu dae sa gropera, aboghinende:. +Tue però non l’as a fàghere, Sàndokan. +A cust’ala tigrotos! +A ue afilamus como? +– aiat preguntadu Sàndokan, cun emotzione bia. +Sàndokan, in mesu de sas grefas suas balorosas, cun sos ogros allutos, ritzu in palas de unu bete cannone de bintibator, chi frundiat dae su gùturu suo fumiadore betedde proiètiles, tronaiat semper:. +In s’atretzadura navale, antenna chi s’assimìgiat a unu mesu pinnone, a setzione tunda, cun. +Chie at èssere custu? +Est cun praghere mannu chi bos connosco segnore – aiat naradu su lord parende·li sa manu. +Pariat chi unu diàulu e mesu de framigheddas esserent pesende dae sos isprofundos iscurosos de su mare. +– aiat esclamadu isse assustada. +Su mostru aiat ghetadu a sos duos nadadores un’ograda fea cun isperas grogàntzulas, posca aiat bogadu unu suspiru sorrogradu chi fiat partu unu tronu indedda meda. +Marianna imbetzes bestiat unu bestire de belludu nieddu trapuntadu de prata, frutu de chissai cale bardana e chi lassaiat iscugugiados sos bratzos e sos coddos ue falaiant che abba de oro sos pilos suos brundos ispantosos. +Si nche fiat pesadu totu pigadu dae un’ìmpetu violentu de arrennegu e si fiat postu a passigiare che macu bortulende cadiras, seghende sas ampullas ammuntonadas in sos cugiones, trunchende sos bidros de sos bete parastàgios prenos a isticu de oro e de prendas e si fiat firmadu in antis de s’armònium. +Allega·mi de issa, frade meu! +Pro s’abèrrere su passu depiant pònnere manu a sos kriss e traballare cun contivìgiu. +Una balla de fusile podet ochìere s’òmine prus coragiosu de su mundu. +Acabbadu cussu pastu bundante meda, Yanez si fiat ammaniende a si istèrrere suta unu durion bellu a beru, chi iscastaiat in s’oru de su riu, pro si pipare biadu una paja de sigaretas, ma Sàndokan cun una mòvida l’aiat inditadu sa foresta. +Nono, segnor Yanez, e si cumintzat a tìmere chi si siant pèrdidos. +– Isetamus·lu. +Non fiat prus possìbile a abarrare in letu, milord – aiat rispostu Sàndokan. +Si nche fiat ghetadu in antis che trau fertu, si fiat agarradu a sa buca de unu cannone, si nche fiat artziadu a su ponte de sa giunca e si nche fiat iscutu a mesu de sos gherradores cun cussu atrivimentu macu chi totus ammiraiant. +Willis, beni a mi tènnere – aiat naradu Sàndokan. +L’apo bidu ruende in mare cun sa conca isperrada dae un’àstula de mitràllia. +Non b’intrat nudda. +A dolu manu! +Apo faeddadu – aiat rispostu su sergente chi daiat a bìdere una trancuillidade chi non podiat àere. +Intramus·nos·nche a mesu de cussu tupale de bananos. +Cuss’òmine mi bisòngiat. +Ais isparadu a unu babirussa? +Deo chèrgio aprodare. +Fui Sàndokan! +Custrinta a subire cussa presonia istrana, si fiat dada a cumprire de su totu s’educatzione sua, chi finas a tando no aiat àpidu su tempus de curare. +Sos cassadores fiant pigados a caddu e fiant essidos dae su parcu a parafua. +Fiat totu pigadu dae unu tribisu biu. +Deus nos at a bardiare. +– aiat preguntadu Sàndokan, inchigende·si. +Isse aiat abbaidadu a sa muda a Yanez mirende·lu a fissu comente chi aeret chèrfidu indagare sos pensamentos de s’òmine in pessu arribbadu, posca aiat naradu a istruncadura:. +Ajò, conta. +Ite seis faghende? +Milady – aiat naradu su pirata, acurtziende·si semper de prus. +Ah! +– aiat esclamadu Yanez agarrende·lu forte a bratzos. +Su capu de sos piratas de Mòmpracem. +Sàndokan l’aiat postu fatu sena istare tzincuentende. +Fiat impossìbile a poderare una fùria gasi manna. +S’intzìdida contra Làbuan. +L’ais a ischire deretu, sorrighedda – aiat rispostu Yanez boghende sa tzimitarra e sas pistolas. +Non podes abarrare inoghe sena cùrrere su perìgulu de ti fàghere cassare dae su cavalligeri. +Ite cheres nàrrere? +Su naviu nche fiat istadu imbertu cara a su màrghine de sa paule, a mesu de unu cannedu carcu meda. +S’incrociadore avantzaiat lestru, mustrende s’isprone acutzu suo e seghende s’iscurigore e su mudore cun unu cannonegiamentu furiosu. +Totu paris aiant a disponimentu chentu chimbanta o chentu sessanta cannones e milli chimbighentos òmines. +Su pirata, chi in s’ìnteri chi sa lady fiat faeddende, si fiat acurtziadu, a cussas paràulas fiat torradu in segus totu in unu. +Yanez meu, dae cara e pranta coràgiu – aiat murmutadu. +Pro ite mi faeddades in custa manera? +Sa Tigre de sa Malèsia, finas a tando ammajada, faturada, como chi s’intendiat sanada, totu in unu si nche ischidaiat. +Dae ue seis benende? +lord, chi aboghinaiat che dischissiadu in sa prua de su naviu suo:. +Isse si fiat acurtziadu semper de prus a sa giòvana lady e, abbaidende·la a fissu, l’aiat naradu cun boghe grae:. +Torrados a pìgiu de abba cun unu corfu poderosu de carcàngiu, aiat giradu sos ogros a inghìriu. +E sa tambada? +Non l’isco. +Est un’aconcada cussa chi cheres fàghere – aiat rispostu su portoghesu. +CAPÌTULU XIII. +Si cherides chi deo, chi bos amo che macu, torre a cussa terra dae ue so mòidu, deo apo a torrare, mancari depa marturiare su coro meu pro semper; si cherides chi deo m’ochia in antis bostru, deo m’apo a ochìere. +Ite cheres nàrrere, Yanez? +Ghiamus·los, duncas. +– Deo non los timo cussos duos leopardos chi nos sunt chirchende pro nos sighire a cumbàtere. +Cale isperàntzia podides àere galu? +Non b’aiat bisòngiu difatis. +Si fiat acurtziada a sa costana de babordu e sena la bìdere nemos nch’aiat istacadu duos salvagente chi nch’aiat ghetadu a mare, posca fiat andada cara a prua e firmende·si in dae in antis de su tenente chi pariat l’esseret isetende:. +Non galu, pitzinna – aiat rispostu sa Tigre. +Apo un’oriolu dolorosu, timo chi ti tochet carchi disaura. +Nos podimus pasare carchi ora – aiat naradu Sàndokan. +Moe, Marianna, moe – aiat naradu totu in unu. +Pariat chi su praho s’esseret lassende in palas unu surcu de bitume caente o de sùrfuru iscalladu. +In pessu chi sos piratas nche l’aiant bidu, una bete boghe fiat retumbada:. +Pòveros cumpàngios! +S’inimigu fiat in cue, a ses o sete mìgia dae s’ìsula e avantzaiat a bellu a bellu assentadu pro sa batalla. +Trinchete s. +A pustis l’amus a ischire a ue afilare? +Apo motivu de rìere. +In palas bostras. +Non timas, apo a dare cara. +Bos torro gràtzias, milord, de totu si chi ais fatu pro mene, pro unu disconnotu, chi podiat èssere unu mortale inimigu bostru. +– Sunt pro nos inghiriare, fradigheddu meu, e si no agimus cun cautela manna amus a rùere in sa retza chi nos ant paradu. +De so prus che seguru chi ista note at chircadu de nche la furare, a dispetu de sa sorvelliàntzia de sos sordados nostros. +Andamus prima a sa costa, posca amus a bìdere. +In su momentu chi fiant torrados a pìgiu de abba pro respirare, aiant intesu una boghe aboghinende:. +Pagas oras prima de s’arribu meu in custas costeras. +– aiat esclamadu Yanez. +Cando deo ando a s’acòstiu, a l’ischis cale est su postu tuo? +deus meu, tue ses pèrdidu. +Bivat sa Tigre! +Esside, bos so narende. +Depiat èssere unu fanale allutu in pitzu de su trinchete. +E non podiat fàghere nudda pro cussa fèmina istimada! +Prefèrgio sas costigheddas de babirussa, amigu meu. +– aiat aboghinadu isse, aterrende duos òmines cun su revessu de sa tzimitarra. +A ue l’aias imbiadu? +Mi cheres fàghere bènnere sa callentura, Sàndokan? +Sàndokan! +S’echipàgiu suo non depiat superare sos trinta o baranta òmines. +– aiat cumandadu su caporale. +Sàndokan e Juioko fiant abarrados firmos un’iscuta, sighende cun sos ogros s’iscualu, posca bidende chi non fiat prus pensende a issos, a su mancu pro su momentu, aiant ripresu sa ritirada afilende a nord-ovest. +Aiat fatu milli passos cando nch’aiat bidu un’òmine essende fora dae una tupa e tanchende·li su passu. +Imbetzes de rispòndere Sàndokan aiat aboghinadu:. +– Bae, ma at a bènnere sa die chi t’apo a mustrare cantu siat terrìbile sa vindita mea! +– aiat preguntadu Yanez assustadu. +Isperamus – aiat naradu Yanez. +f. +Tribordu s. +Aiat suvruscadu su bentu de sa note comente chi esseret suvruschende su nuscu de sa diosa sua, posca si fiat acurtziadu a passos lentos a su bete pinnetu, ue fiat galu alluta un’istàntzia. +E sos sordados ant a essire ca non si podet ammìtere chi siant surdos e nos ant a leare a corfos de carabina. +Torramus a sa caminera. +Paret chi non l’agradat a li mentovare a fradile meu William – aiat rispostu Yanez. +Pro cale iscopu? +Chin nois non si diat atrivire, Yanez. +Deus mesu, ite b’at? +Sas fògias crochidaiant e sas pedrigheddas de su viale chi nche giughiat a sa serra tirriaiant suta sos pees de sos sordados. +Non timas. +Bies bene, pòveru amigu meu, chi istanote non podes fàghere nudda. +Nono – rispondiat semper Sàndokan, cun boghe pàsida. +Si fiat giradu cun ìmpetu e aiat abbaidadu sa campura illacanada de su mare. +A s’acòstiu! +Totus – aiant rispostu. +Si nois amus a èssere torra tentos non nos diat sarvare prus nemos e dia dèpere rinuntziare pro semper a s’isperàntzia de torrare a bìdere a Marianna. +Fiat brincadu a sa canoa, tanchende sos ogros e boghende unu suspiru profundu. +– aiat naradu Sàndokan riende. +Unu isborrocu ispantosu, chi aiat trèmidu sa bete pinneta, nche l’aiat istesiadu totu in unu dae cussa firmesa. +Ite seis chirchende cun totu custu acanimentu? +Forsis un’àteru perìgulu nos minetzat? +càssero, dae s’àrabu qas. +Nono, nono – naraiat sa giovanedda cun boghe afannada. +Sètzidos in su coronamentu de popa fiant negossiende, abbaidende dae cando in cando cara a a est, ue si nche bidiat galu unu pubusone fine de fumu. +Su naviu suo aiat acostiadu su mercantile suta s’anca de babordu, e fiat abarradu pitzigadu, essende istados ghetados sos àncaros de ingàrriu. +Sa Tigre torraiat òmine e in prus amante! +In su matessi tempus unu mùilu poderosu, chi si podiat nàrrere ghetadu dae unu trau assustadu o arrennegadu, fiat retumbadu suta sas arcadas de sidas, ammudende totu in unu sa tzarra de sos pugiones e su risu cràstulu de sas munincheddas. +Eja – aiat cunfirmadu Sàndokan, cun sos ogros chi pariant chi esserent leende fogu. +– aiat preguntadu isse. +Agarrados a sas manovras, miraiant impassìbiles cussos assaltos de su mare, prontos a fàghere sa manovra prus perigulosa, mancari esseret costada sa bida a totus. +E como lassade chi bos torre gràtzias pro mi nch’àere torradu a inoghe e chi bos nàrgia chi si bos bisòngiat un’òmine de sacrificare, mancari pro sarvare unu inglesu o una fèmina de sa ratza issoro, apo a èssere semper prontu. +– La so intendende custa traitoria, ma non la timo. +Nche depet èssere indedda meda! +Indedda si nche intendiant sas boghes de sos binchidores e si nche bidiat una lughe forte, sinnale ladinu chi a sa bidda l’aiant postu fogu. +Apo a faeddare – aiat ruschidadu su presoneri chi fiat devènnidu biancu che casu. +Andade, su giòvanu. +– Oh! +Unu cannone fiat istadu ismontadu in su praho de Giro-Batol e un’ispingarda no isparaiat belle prus, ma ite importaiat? +E amus a atacare deretu sa villa? +Si issa no aiat àpidu grisadu su mestieri nostru e no aeret tìmidu su sàmbene e su retumbu de sas artillierias! +– Ohe! +Ah! +Non pedo de prus, bravu Giro-Batol meu – aiat rispostu Sàndokan. +– Chi Barry nos apat chèrfidu collionare? +Pistighìngios malos a cumprèndere lu trubbuscaiant, creende chi l’aerent ammaniadu carchi impostada a fùrriu de sa domo. +Abbàida: si nche istèsiant s’unu dae s’àteru pro nos arregrare in mesu. +Nch’aiat pesadu s’arrustu chi bogaiat unu nuscu ingustosu, l’aiat postu subra una fògia larga de bananu e l’aiat porridu a Sàndokan, posca fiat andadu a fudighinare in unu cugione de su garrapiu e dae un’istampu nch’aiat bogadu un’ampulla mesu truncada, ma cugugiada cun contivìgiu cun unu pabirotu formadu cun una de sas fibras de rotang intritzida cun abilidade. +Bidende las ses custas botzigheddas? +E tando l’ais a bìdere! +– Moimus a largu e chircamus de colare in mesu de cussos duos rivales. +Dadu chi bos bido sanadu, custu sero apo a andare a los avèrtere chi cras mangianu amus a cassare sa fera. +– aiat esclamadu isse. +In pagu tempus nche fiat gasi indedda de non tìmere prus sas artillierias suas. +Chissai, forsis dae sa pitzinna dipendet sa sarbesa o sa derruta de Mòmpracem. +Si as cara sa bida non chirches de ti difèndere – l’aiat naradu Sàndokan. +Pro bos impedire s’aconcada de la pugnalare cun su kriss bostru. +Mi lu promites? +Ite depo fàghere, segnore? +Ah! +Amus a andare a nos fraganare contra s’ispiàgia. +– In una paja de oras apo a èssere recuidu. +, it. +, dae su latinu ponto -onis, derivadu de pons pontis «ponte», forsis pro mèdiu de su frantzesu ponton. +m. +Non apo gromure contra de bois e pro bos mustrare chi no apo òdiu perunu contra unu balorosu che a bois, bos promito de nche giùghere a inoghe a lady Guillonk. +– Nemos, finas a cando unu de nois at a abarrare biu, at a bènnere a nche furare sa «Perla de Làbuan» como chi la amparat sa bandera de sa pirateria. +In intro de die su bentu fiat caladu paritzas bortas e sa canoa, chi afundaiat pesante in sas percas de sas undas, aiat imbarcadu prus de una borta abba meda. +Eja, ses unu bellu sipai a beru – aiat rispostu Sàndokan riende. +E sunt isbarcados in Mòmpracem? +Cun manu lestra aiat tapadu sa buca a su presoneri, posca l’aiat ligadu sas manos e sas ancas narende·li cun boghe minetzosa:. +Ite mi nde importat! +Nche los amus a ispèrdere totus – aiant esclamadu sos piratas, agiolotende sas armas cun fùria. +Depiat èssere sa santabàrbara iscopiende. +Andat bene, capitanu. +Ue l’as fatu presoneri? +Sàndokan meu, ajò a bìdere si b’at carchi cosa de pònnere in buca o pro infùndere sa gorgoena. +Si l’amo! +A Sarawack. +Aiat intesu un’ìmpetu de arrennegu leende·lu e aiat arrodadu sas dentes a manera ferotze. +Andat bene; intre pagas oras at a rùere in pòdere meu. +No amus prus mancu un’arma e in prus semus incadenados. +Unos cantos èsseres umanos si pesaiant dae su terrinu a ghèmidas, aboghinende, chie cun sas concas chi bogaiant sàmbene, chie cun sos mermos truncados e cun sos costàgios isperrados. +Cale sinniale depes fàghere pro chi su naviu s’acùrtziet? +Ma custu non bastas: tocat de nche cumbìnchere su lord a si ritirare in Vitòria pro dare a Sàndokan sa possibilidade de agire. +Capitanu, capitanu meu! +Fiant afainados a inghìriu de sas baterias, pesaiant trintzeas noas, iscudiant cun fùria sas rocas pro nche tirare contones chi depiant afortiare sos fortinos, prenaiant sos gabiones chi assentaiant in dae in antis de sos cannones, segaiant àrbores pro pesare palitzadas noas, fraigaiant bastiones noos chi fruniant cun sas artillierias chi nch’aiant bogadu a sos praho, iscavaiant pràdiches, ammaniaiant minas, prenaiant sos murufossos cun cumassos de ispinas e prantaiant in fundu puntas de ferru avelenadas cun su sutzu de s’upas, fundiant sas ballas, afortiaiant sas purvureras, arrodaiant sas armas. +Cando fiat torradu in sensos, cun ispantu mannu, non fiat prus in su pradigheddu chi aiat rugradu in intro de note, ma in un’aposentu ampru, tapetzadu de pabiru froridu de Tung e assentadu in unu letu còmodu e modde. +su cannone suo. +Sunt prus perigulosos de sos òmines. +Su portoghesu, mancari esseret timende una sorpresa dae sos inglesos, chi podiant èssere avantzados in su padente, trisinende che colovras, aiat issu puru su pistighìngiu de ischire si sos praho fiant fuidos a sa traschia tremenda chi aiat giagaradu sas costas de s’ìsula. +Posca girende·si cara a Marianna chi abbaidaiat cun pistighìngiu su naviu inimigu chi balangiaiat caminu:. +Àteros duos rajos fiant lampados in sa prora de su piròscafu, sighidos dae duos iscòpios acutzos. +Colovras de abba b’ant a èssere in intro de cue? +– aiat pregontadu Sabau. +Mai! +So dudosu, Tigre de sa Malèsia. +– aiat preguntadu Sàndokan, cun sa boghe chi muidaiat a manera istrana. +Sàndokan puru pariat chi aeret cumpartzidu su pistighìngiu e su subùgiu de sos òmines suos. +Pristu dae inoghe, canes! +Nch’aiat sejadu un’umbra colende in antis a sa làntia e li fiat parta cussa de sa pitzinna amada. +Custu est beru, milord. +– Si deo binco tue as a èssere galu sa Reina e Mòmpracem e si sa sorte m’at a fàghere pèrdere, nos nch’amus a bolare e amus a andare a chircare sa felitzidade in àteros logos. +Fogu contra cussos miseràbiles! +Depiat pertènnere a cussa. +– aiat preguntadu Sàndokan, mentres un’undada de sàmbene nche l’àrtziat a cara. +Mancari s’iscuru esseret carcu meda, nch’aiat bidu umbras umanas remunidas a curtzu de su truncu de una betedde casuarina. +Fiat unu cavalligeri de su regimentu de su Bengala. +Cussa boghe non fiat disconnota. +Lestru, abbandonamus sos salvagente e mantenimus·nos prontos. +nd’amus a bìdere àteros puru! +Non cantu crees. +Aiat esclamadu su dayako. +A nos bìdere luego, segnor Yanez. +Chie l’aiat pòdidu nàrrere chi una die aia amadu una fèmina! +Custu mare, chi. +Cuadu in sa cala s’agatat? +Comente bides so devènnidu unu sergente de su regimentu de fanteria de su Bengala, duncas ti potzo amparare. +f. +Nono, milord. +Andat bene! +Faeddade. +S’istillu, chi l’aiat giai ferta, l’aiat corfida custa borta in mesu de sa conca e cun una fortza tale chi sa frama li fiat abarrada fichida. +Tando cunsiderade·mi che un’òmine mortu. +No at a andare ne in unu logu ne in s’àteru, Yanez. +Nois però amus a andare su matessi a s’addòbiu, Yanez. +– aiat esclamadu su malesu. +Agrucaiat in antis de sas costas de Làbuan o beniat dae carchi ìsula a curtzu? +Ajò. +nàrrere sos pìngios chi bestis e pro ite m’abbàidas gasi? +B’apo pensadu a totu custu, Yanez. +– Apo a domare pro como s’arrennegu chi m’allughet su coro e apo a chircare de fuire a s’abordàgiu issoro, ma guai de issos si mi diant sighire in sa rota noa! +M’est partu de àere intesu persones arresonende. +Intendende cussas paràulas, Sàndokan e Juioko si nche fiant torrados a imbèrghere suta s’abba, ma s’afundamentu issoro fiat duradu meda. +Marianna – aiat naradu – giura·mi chi as a èssere mugere mea. +Mi paret chi andet male pro nois, fradigheddu meu. +– Sunt petzi sas duas de borta de die! +– Ah! +– aiat aboghinadu su portoghesu. +Como chi ischint chi deo so inoghe non s’ant a lassare prus cassare a s’ispessada. +Beni, beni, malaitu dae Deus! +creschende a inghìriu de custa serra e nois amus a andare a los bardanare. +As a bìnchere, Sàndokan? +Non curriat prus: bolaiat in s’abba pàsida de su mare, in pessu tambende·la. +Su portoghesu nch’aiat lassadu essire su tzeracu, posca si nche fiat intradu a bellu a bellu e, traessu sos fundos chi trasformaiant cussa domo de netu in una serra, nch’aiat sejadu una figura umana, cugugiada dae una beste bianca nida. +Deo so istadu pistoradu e a pustis presu e tragadu a inoghe. +Nointames averiguamus. +Non resesso galu a nche bìdere s’atrividu. +riende seis? +In una de cussas pupas aiat crèdidu de nche bìdere su rivale suo, su baroneto William. +Forsis sa traschia nche los at leados meda a nord – aiat rispostu sa Tigre. +de luminos. +Su praho però non lu podimus lassare inoghe. +E cando? +Lady Marianna no aiat pòdidu tratènnere una boghe de orrore. +L’aiat torradu a pònnere belle cun dispraghere in mesu a sas pàginas, aiat tancadu su libru e l’aiat assentadu torra in s’iscanneddu. +S’aiat chintu s’isciàbula e giughiat una carabina a armicoddu. +S’Inghilterra aframigada est punnende a Mòmpracem nostra e forsis est isetende petzi sa morte tua pro assalire sos tigrotos tuos e nche los ispèrdere. +Chie est cuss’inglesu? +eja, bos cumprendo prodes meos, ma creides chi deo puru non sia patende a s’idea de non torrare a bìdere forsis mai prus s’ìsula mea, su mare meu, de pèrdere sa possa mea, de torrare in s’iscurigore a pustis de àere brilladu gasi meda, de àere conchistadu una fama gasi manna, mancari terrìbile e disaurada? +– aiat preguntadu Sàndokan. +Semus fuidos a sos sordados chi nos fiant sighende sena fàdigu meda e sena abarrare fertos. +Ochìere! +A caddu? +Ma de Marianna ite si nd’at costadu? +In s’ìnteri chi fiant isetende s’arrustu aiant torradu a cumentzare a arresonare. +Est sa lìtera chi apo a cunsignare a lady Marianna. +In conca giughiat unu capeddu galanu frunidu de pinnas, postu de rugradis in sos pilos indeorados. +Ghiados dae Paranoa, fiant torrados a artziare sighende s’oru de su riigheddu e si nche fiant intrados a una caminera betza chi su malesu aiat iscobertu carchi ora prima. +E chissai comente at a patire no aende noas nostras! +Iscusade, prìntzipe, dae meda seis arribadu a Làbuan? +Cun custos pensamentos, Sàndokan aiat isetadu chi su sole esseret caladu, posca, cando s’iscuru si nche fiat atzochiadu a su pinnetu e intradu a su tupale, nch’aiat ischidadu a Giro-Batol chi fiat a sorrogu che tapiru. +Fiat arribadu suta sa cresura e fiat pro leare sa fuida, cando totu in unu fiat torradu in segus, cun sas manos in pilos, sa mirada inchigiada, ghetende un’ispètzie de sucutu. +– aiat preguntadu Marianna. +In sa foresta su tempus colat in presse, Sàndokan – aiat rispostu Yanez riende. +In chelu, in prus, curriant a brìllia isorta betedde nues, nieddas che pighe e cun sas ginefras rujas che fogu. +Forsis sos praho nostros nche sunt istados imbertos indedda meda e bisestrados male de non pòdere torrare deretu in mare. +Giro-Batol! +In s’ìnteri sos sordados fiant intrados a sa serra e nche bortulaiant cun arrennegu sos vasos, irrochende contra sa Tigre de sa Malèsia e finas contra su camerata issoro. +Bois mi ponides a tìmere. +Sàndokan no aiat isetadu a nch’agabbare sa frase. +Ascurta·mi, amore meu. +Nointames so anneadu meda, Paranoa – aiat naradu Sàndokan. +Sàmbene! +– aiat esclamadu Sàndokan abbaidende su portoghesu cun duos ogros chi pariant cussos de unu macu! +Sa boghe sua non si perdiat. +Totu a postu bos est partu? +Acò s’òmine chi mi bisòngiat. +nch’arribbare a sa distàntzia chi Sàndokan disigiaiat. +Sàndokan! +Yanez! +Su naviu de gherra, imbetzes de rispòndere, aiat viradu presentende sos sabordos de babordu, dae sos cales nch’essiat una mesa dosina de cannones. +Eja, ma cun un’ogru abertu. +A sa villa! +L’amus a bìdere a pustis, milord. +Sàndokan aiat ghetadu una mirada de cumpraghèntzia a sos tigrotos suos, comente l’agradaiat a los mutire, e aiat naradu:. +Mòmpracem! +Non chèrgiat Deus, prìntzipe – aiat rispostu s’ufitziale, befulanu. +Isse aiat abbaidadu pro tempus meda s’òmine terrìbile, chi miraiat semper a fissu a Làbuan, incarchende·si su petus cun ambas manos, comente chi aeret chèrfidu afogare unu dolore illacanadu, posca si nche fiat agretiadu a bellu a bellu a prua, murmutende:. +Mancu una una paràula in prus in domo mea: esside! +palitzadas e murufossos ampros rendiant s’atzochiada a cussas fortalesas belle impossìbile. +– aiat aboghinadu Yanez, traghende·lu cara a sa palitzada. +Ite idea giughiat sa Tigre de sa Malèsia? +– aiat aboghinadu Sàndokan. +As resone; non ti lu isfachìllio, antzis ti istimo. +Nos ant a chèrrere paritzas oras. +Aiat paradu sas origras, ma no aiat intesu boghe peruna; a distàntzia però s’intendiant sonos dìligos chi pariant sos acordos de una màndola o de una chiterra. +– A unu balorosu che a bois, non dia negare unu praghere sìmile. +Mi paret unu progetu de pòdere fàghere. +Arratza de tortura! +Ite depimus fàghere, como? +Aiat isetadu chi nemos l’aeret dadu cara e chi s’iscuru esseret caladu, posca nch’aiat bogadu dae su coritu duos istillos e los aiat cuados suta sas bestes de sos duos piratas. +Est un’òmine capassu de ochìere a neta sua, pro non la lassare rùere in manos meas. +Su bentu si manteniat a nord-ovest e su mare fiat galu pàsidu, favorende sa cursa de sos duos praho, chi andaiant a deghe o ùndighi nodos a s’ora. +Totu in unu aiat intesu una boghe. +A ue fias andende? +m. +– aiat esclamadu. +Tando at a bènnere a s’addòbiu. +, sinònimu antigòriu de prua. +Una balla de carabina bene sestada ti nche podet imbiare a s’àteru mundu. +– aiat preguntadu su dayako, iscudende sas dentes a pare. +Dae sas costas orientales de Làbuan, capitanu meu – aiat naradu su bornesu. +Bancu postu de rugradis, belle in punta de sa popa, ue s’assentaiat su cumandante o si setziant sos timonieris. +Aiat agarradu sa pagaia chi serbiat de timone e aiat afiladu sa canoa cara a s’ìsula chi a bellu a bellu si nch’intraiat a mesu de s’iscuru. +Dae cue amus a bìdere chie andat o chie essit dae sa villa e in pagos momentos amus a pòdere leare sas mesuras nostras pro impedire a su lord de fuire sena chi nos nd’abbigemus. +Aiat ghetadu un’ograda a popa e aiat bidu pilighende a sos pinnones de su praho. +– aiat preguntadu Yanez. +No apo custa punna. +Sunt de mùtria trista e no amant sa cumpàngia. +Su lord, imbetzes de pònnere mente, nch’aiat istacadu dae unu crau unu corru e aiat ghetadu unu sonu forte. +Sa Tigre giughende un’àtera borta sos òmines suos a s’assaltu, fiat resèssidu in fines a nche catzare sos difensores chi fiant torrados in palas a sa maconatzina unu subra s’àteru. +Eja. +Chi deo isca non bi nd’at vulcanos in custu tretu de mare. +A pustis de un’iscuta sos duos navios falaiant in su riigheddu e tres minutos prus tardu essiant in mare abertu. +S’istumbada fiat istada mortale. +Si fiat colada pagos tzentìmetros prus a dereta, su velieru fiat istadu arressadu in sa cursa sua. +Su cadderi nch’at a èssere ghetadu de suncuna e nois nche l’amus a andare a subra sena li dare su tempus de si nde sapire. +Non ganniat ne urulaiat prus; petzi unu respiru sorrogradu podiat galu traìghere sa presèntzia sua. +– Nois amus a isbarcare in Làbuan a dispetu de sa traschia. +posca si nche fiat ghetadu. +A issos puru però resurtat unu pagu difìtzile a agarrare sa preda, aende sa buca belle in printzìpiu de bentre, gasi chi si depent girare de ischina pro pòdere mòssere. +– E nointames bisòngiat chi Marianna siat pobidda mea, ca m’intendo chi, sena de issa, mai si nche diat istudare su fogu chi mi nche màndigat su coro. +Fiat unu garrapiu prus che un’abitu, in pessu capassu de amparare carchi croba de selvàgios, bassu. +Ubbidi·mi e as a bìdere chi as a pòdere bìdere carchi cosa. +Ando a castigare s’insolente chi benit a mi pònnere su marranu, posca apo a torrare a ue ses tue. +Patan e Giro-Batol sunt mortos – l’aiat naradu Sàndokan cun un’alenu. +, it. +f. +Bortende s’est chircadu de mantènnere sas faltas de su testu salgarianu. +Sa passione chi mi brùsiat in petus est tropu manna pro l’afogare. +, it. +Su bete vascellu chi si fiat isfortzende de parare fronte a sas undas chi l’assaliant a prua, isprofundende belle de su totu suta su pesu de sa costrutzione sua in ferru, nche beniat trabentadu a mala bògia cara a nord. +Mi potzo piligare finas a sas bentanas suas – aiat naradu Sàndokan. +Chimbe minutos a pustis brincaiant sas palitzadas de su parcu torrende·si·nche a intrare a mesu de sa foresta iscurigosa. +A s’àtera ala de sa cresura so intendende gente a negòssiu. +Mudu! +– aiat esclamadu Sàndokan, ischidende·si. +Non brulles, Yanez. +– aiat preguntadu Yanez a sas sentinellas. +Creo però de non nch’èssere indedda dae su riigheddu. +– Amus a devènnere prus nieddos de sos africanos, fradigheddu meu. +, dae su frantzesu antigu espingarde, chi benit dae su francone. +Sa conca, isperrada de suncuna, aiat lassadu in su truncu de s’àrbore una bete mantza de sàmbene misturada a cantos de matèria cerebrale. +Cun una bella tambada de coddos si nche podent ghetare. +– Chie cheres chi andet a si cuare in intro de cue? +Nono, Yanez! +Ite iscriet cussu cane de baroneto? +In cussu momentu pariat chi s’incrociadore esseret leende fogu. +Ite cheres nàrrere? +A sero sa roca presentaiat un’aparèntzia imponente e si podiat nàrrere mala a bìnchere. +Una cannonera chi pariat ispagnola si fiat mustrada a mangianu afilende a est, ma in sas costas otzidentales non fiat cumpartu inimigu perunu. +As resone, Yanez: apo a isetare! +In s’ìnteri as a fàghere armare su praho e a remunire a inoghe s’echipàgiu intreu. +Marianna! +Non prangas, Marianna, su benidore chi nos isetat no at a èssere tristu, no at a èssere iscurigosu, ma risulanu, totu felitzidade. +A sa villa! +virare, dae su frantzesu virer, chi benit dae su latinu gyrare addobiadu cun vibrare. +Issos puru non s’ischiant acunnortare a si nch’andare sena isparare unu corfu de fusile. +Yanez – aiat naradu Sàndokan – ammania·ti chi intro un’ora amus a èssere in sa caleta. +– Ti nch’apo a giùghere a su nidu tuo ue as a èssere amparada dae sos corfos de cussos òmines chi finas a eris fiant sos compatriotas tuos e chi oe sunt inimigos tuos. +Prima de intrare in sa serra apo bidu duos òmines cumpudende sas pasteras a pagos passos dae nois. +Sàndokan, cun sa tzimitarra agarrada, chircaiat, ma de badas, de isfundare cussa muràllia umana pro andare a agiuare a su portoghesu chi s’afannaiat a parare sos atacos confusos de su lupu de mare. +Sejende su naviu a gasi paga distàntzia, sos piratas si nche fiant ghetados cun berbore a sos cannones e a sas ispingardas pro rispòndere a su derre de s’incrociadore. +Sos duos piratas si fiant abbaidados in cara s’unu cun s’àteru a sa lughe biaita de unu lampu; unu fiat calmu, s’àteru fiat totu leadu dae una emotzione manna. +– Non nos depimus fàghere truncare su caminu. +Yanez, forsis? +Comente aiat naradu Yanez, fiant bastados pagos minutos pro fraigare cussu amparu. +Oh! +As a bìdere chi no at a abarrare meda in custos logos. +Ajò, gasi cheriat su destinu. +Cando? +, dae su proventzale madier, chi benit dae su latinu tardu materium. +As a fàghere a manera de nos lassare sena cantzigaletu e sena balla in pees, e as a chircare de nche ghetare a mare carchi gallegiante a manera chi a pustis nos potzat serbire, e si est possìbile de cuare carchi arma suta sas bestes nostras. +E tando, frade? +Deo nche las so giai bidende. +– aiat esclamadu. +De cussu chi so ordende dae mesora. +Tigrotos de Mòmpracem – aiat naradu isse cun cussu tonu de boghe chi ammajaiat e bestiat in cussos òmines unu coràgiu sovrumanu. +– Ite at a nàrrere cando at a ischire chi sa Tigre est torrende binta e ammajada? +Aia preferidu unu naviu europeu – aiat murmutadu Sàndokan, inchigende·si. +Si mutit cofa pro sa forma a cofinu fungudu chi aiat in orìgine sa cofa in sos galeones antigos. +Nche so bidende su cùcuru de un’àrbore essende in palas de cussas iscollieras – aiat rispostu su portoghesu. +Cando apo a fruschiare bois atzochiades a su naviu e cumentzades sa cumbata. +– aiat esclamadu su pirata, ruende in pees suos, cun sos bratzos parados fache a issa. +Tue crees chi dia campare? +Tue ses un’artillieri tropu balente pro isetare sa lughe de su sole. +– s’aiat preguntadu intro su coro suo. +a s’àtera unu armònium de èbanu cun sa tastiera iscalabrada e a inghìriu, in unu abbolotu malu a contare, sunt isparghinados tapetes pinnigados, bestes meravilliosas, cuadros pintados forsis dae pinzellos famados, làmpanas bortuladas, ampullas ritzas o bortuladas, tassa intreas o segadas e posca carabinas indianas arabescadas, trumbones de Ispagna, isciàbulas, tzimitarras, istrales, istillos, pistolas. +Non nos allarghemus tropu però, Yanez. +Dae cara chi in palas de su cane non b’apat carchi òmine. +Sa parte de una nave suta de abba. +riende ses! +Undas mostruosas, produidas dae sas chi mutint undas de sciacuamari, brincaiat in totue, mentres su bentu addopiaiat sa violèntzia truncadu dae sas alturas de s’ìsula. +E de sos nostros nemos est fuidu? +, gallegiante parallelu a su naviu, impreadu dae medas pòpulos de sos Otzèanos Indianu e Patzìficu pro nde aumentare s’istabilidade in mare. +Semus solos – aiat rispostu a pustis. +Su pirata sena s’assustare pro cussa intima repentina, chi li podiat costare sa bida, si fiat giradu a bellu a bellu, astringhende s’isciàbula, prontu a l’impreare. +Isse m’adorat, isse at a fàghere pro mene totu su chi l’apo a nàrrere. +Disaura! +Custa borta puru su pirata fiat abarradu a sa muda. +Antzis si narat chi unos cantos praho siant istados bidos a belas paradas a largu de s’ìsula nostra. +Segnore! +Cando ais a mòere? +Yanez aiat ispintu su caddu fache a issa e l’aiat naradu:. +in fines ti torro a bìdere – aiat esclamadu. +Calicunu narat chi est fìgia de unu colonu, carchi àteru de unu lord, e àteros chi siat parente de su guvernadore de Làbuan, foras male. +f. +Eja, Yanez, e su coro meu mi narat chi non mi so faddende. +E Marianna subra de custu naviu est? +Juioko! +– E comente? +Oramai non fiat prus possìbile a gherrare cun cussu inimigu chi, aprofitende de sa màchina sua, istransiat cada acòstiu. +– Ma tando tue no ischis chi de sos chimbanta tigrotos chi deo nche giughia contra a Làbuan, est abarradu biu petzi Giro-Batol? +Si nche fiant intrados a mesu de un’abbolotu beru de iscollieddos de còrgiu de còtzulas, de restos de crostàtzeos e de cumassos de pàgia de mare e fiant arribados fache a sa punta estrema de un’isuledda apadentada. +Caminaiat dae prua a popa cun passu nerviosu, compidende s’istèrrida illacanada de abba e astringhende cun un’ispètzie de arrennegu s’aferradorju de oro de sa tzimitarra sua dèchida. +Mancari ti ses faddidu – aiat naradu Sàndokan. +A pustis de s’èssere sintzerados chi in cussos tupales non si cuaiat peruna sentinella, si fiant acurtziados a sa palitzada e agiuende·si a pare nche l’aiant brincada. +Mudu, bramosu, titi-tiri de suore, tratenende su respiru, pro no isbeliare cun s’alenu cussa boghe argentina e melodiosa, ascurtaiat comente un’òmine chi sònniat, comente chi aeret chèrfidu imprentare in sa mente cussa limba disconnota chi nche l’imbriagaiat, chi l’abrandaiat sos turmentos de sa ferta, e cando sa boghe, a pustis de àere vibradu un’ùrtima borta, moriat cun s’ùrtima nota de sa màndola, lu bidiat abarrende tempus meda in cussu assèliu, cun sos bratzos parados comente chi aeret chèrfidu atràere sa pitzinna, cun sa mirada framante fissa in cussa ùmida de issa, cun su coro a bàntzigu e sas origras paradas comente chi esseret galu ascurtende. +E puru non so cumbintu chi li siat capitada una disgràtzia. +Dae cara! +B’aiat chèrfidu galu mesora pro. +Gràtzias de su cumplimentu – aiat murmutadu in coro suo Yanez, faghende un’isfortzu mannu pro tratènnere su risu. +Gasi meda nos nche semus istesiados! +Avantzaiat cun lestresa creschente, fumiende e isbufidende e intreverende corfos de granada e proiètiles prenos. +Non si podet dubitare de unu sergente. +a nche ghetare s’asta de sa bandera. +Inoghe no at prus nudda ite fàghere. +In pagu tempus sos sordados si fiat agatados a pagos passos dae sa pastera, ue isse abarraiat cuadu. +– Forsis non nos ant a cassare. +Faghe leare tertzarolos subra sas belas de trinchete e de maistra – aiat rispostu Sàndokan. +– Abarrade bois puru, nois bos amus a difèndere contra totus, nois cun sa carena nostra amus a parare fronte a sos corfos de s’inimigu e si aias a chèrrere amus a conchistare unu regnu pro bos dare unu tronu. +Su lord, ca fiat pròpiu isse, aiat agarradu a Marianna a coddos chirchende de nche l’istagiare dae sos ferros, mentres s’intendiant aberende sos serratzos de sa ghenna a pranu terra,. +Note bona, fradigheddu meu. +Belle in su matessi momentu su praho viraiat e aprofitende de una contra-undada essiat a largu isparessende in palas de una iscolliera. +Marianna, in antis a cussa apassionada e repentina cunfessione, fiat abarrada a sa. +In pessu chi si fiat abbigiadu de sa presèntzia de cussos navios suspetos, contra sos cales non podiat gherrare in lestresa, si fiat arressadu, pesende in s’àrbore unu bete pannu. +– T’apo a ochìere prima chi tue ti còjues cun cussu cane chi si mutit Sàndokan. +A pustis de un’iscuta deghe piratas nch’aiant artziadu cun fàdigu a su ponte unu bete mortàiu, assegurende·lu cun unas cantas funes a s’àrbore maistru. +– aiat preguntadu Sàndokan. +Ite depo fàghere? +In casu de perìgulu nos amus a piligare a custu pombo. +Chie faeddat de sa Tigre de sa Malèsia? +Fraponte s. +Creende però chi esserent afilende a cuss’ala pro sorte, Sàndokan e Yanez no aiant mudadu rota, antzis aiant ordinadu a sos echipàgios issoro de ispinnigare unos cantos istrallos pro chircare de balangiare prus tretu. +Non b’aia pensadu. +Chie seis bois? +Fiat mègius a disafiare s’afuta de su mare abertu chi no a chircare un’aprodu in cussos oros giagarados dae sas undas rumbulantes e imperriantes. +In pessu fora, su drapellu si fiat partzidu, depende chertorare unu bete padente chi s’isterriat finas a mare. +Su portoghesu nche l’aiat leadu su pabiru e aiat letu:. +f. +Apo intesu una camba trunchende·si in palas de sa palitzada. +Su lord l’isetaiat faghende s’andalitorra, inchigiadu e cun sos bratzos in rughe. +Fatos batorghentos metros, si fiat firmadu fache unu betedde àrbore de sa cànfora chi si pesaiat in mesu de unu grùstiu carcu de tupas e, girende·si cara a unu de sos marineris l’aiat naradu:. +In mesu de sos padentes. +de sos fundos e faghende rodiare in artu cumassos de fògias, pinnighende e irraighinende sos àrbores giòvanos e iscutulende cun fùria cussos bedustos. +Fiat craru chi finas a cando sos bastiones si manteniant e sa prùvura non beniat a mancare, peruna nave fiat resèssida a s’acurtziare a sas costas de s’ìsula terrìbile. +Barra suta bentu! +Ma fìamus petzi in bator e fìamus inghiriados dae prus de chimbanta òmines chi nos intimaiant de nos rèndere, e puru nche semus andados a subra de sos marineris chi fiant leende sa Reina de Mòmpracem. +Est mègius chi deo li nàrgia a boghe cussu chi cheria iscrìere. +At a torrare? +*springan; cunfronta su tedescu modernu springen «brincare, sartare». +Arratza de ispantu pro Yanez, cando m’at a bìdere. +m. +Sa giovanedda si fiat incurbada subra de isse riende, chinghende·li cun sas maneddas dìligas su tzugru robustu. +Sa cara si fiat mudada a manera orrorosa, leende un’espressione ferotze. +Oh! +Ite nde l’afutias a isse si li poniant fatu, si lu chircaiant in totue, cando oramai aiat tretu mannu in antis e cando, a s’origra, una boghe li murmutaiat sena pasu «fui chi deo t’amo»? +– Un’incrociadore nos est tanchende sa bia a sa foghe de su riu. +Fiat essidu dae sa foresta e fiat e si nche fiat ghetadu traessu unu pradu ue a s’àteru cabu li fiat partu de nche bìdere una cresura, posca si fiat torra arressadu ruende inghenugradu. +Sos fundos, e mescamente sas raighinas, l’aiant imbarratzada, però abarraiat galu unu tretu bastante pro permìtere a sos piratas de andare a in antis sena tropu fàdigu. +At a bènnere a nos compidare – aiat naradu Sàndokan. +Ah! +Eja, milord. +Custa pitzinna divina m’at a cumpensare de pèrdidas meda. +Unu risu ispatziadore fiat cumpartu in sas lavras de sa Tigre de sa Malèsia. +A ora de mesudie fiant arribbados a sa bidda paritzos piratas chi fiant mòidos su sero in antis cun sos tres praho e sas noas chi giughiant non poniant in pistighìngiu. +Custu mangianu arbeschende in s’ìnteri chi fiat rugrende unu padente a capu de una bete grefa de piratas. +Difatis, in s’ìnteri chi su piròscafu sighiat sa cursa sua tragadu dae sos ùrtimos corfos de sas rodas, su pirata cun unu corfu poderosu de carcàngiu torraiat a pìgiu de abba e andaiat a largu, pro no èssere segadu in duos dae s’isprone de s’inimigu o leadu a corfos de fusile. +Bae imbetzes a t’ammaniare pro sa partèntzia. +Yanez aiat leadu sa carabina, l’aiat armada e si fiat istèrridu in mesu de su chinisu. +Aiat abbaidadu a s’atenta su fanale sinnaladu e si nch’aiat istratzadu dae costàgiu sa tzimitarra. +As a bìdere caru meu arratza de esploratzione chi apo a fàghere deo! +L’aia giai letu prima in su libru chi bidides inoghe e mi l’aia pensadu chi chie lu giughiat depiat èssere una creadura dèchida. +Yanez, s’amigu, su frade de Sàndokan! +Tue aias resone – l’aiat naradu. +Unu pagu, lu cunfesso, capitanu meu. +S’ufitziale de marina, chi fiat a punta in antis de deghe passos, intendende·lu acurtziende, aiat puntadu in presse su fusile e aiat isparadu a sa tigre chi fiat suta unu bete àrbore, cun sas pupias minoreddeddas, sas farrancas poderosas abertas, pronta a si nche ghetare. +– Mi l’ais a permìtere de bisitare cussa chi at a devènnere parente mea? +Carrigaiant sos cannones, montaiant sas ispingardas, aberiant sos bariles de prùvura, ammuntonaiant a prua e a popa unu pore de ballas e granadas, nche tiraiant sas manovras inùtiles e afortiaiant sas prus netzessàrias, improvisaiant sos tabicos e ammaniaiant sos àncaros de acòstiu. +Ajò! +– Baroneto William, bos prego de non cumentzare cuntierras in domo mea. +Millu! +– Semus tiradores balentes e ischimus manigiare su kriss mègius de sos malesos. +Aiat caminadu totu sa note, rugrende como grùstios de betedde àrbores, forestas minoreddas e como pranos sedditzolos e trainos bundantes, istànios, chirchende de s’orientare cun sos isteddos. +In s’ìnteri chi sos piratas, suta sa diretzione de Paranoa, ismontaiant totu sas manovras de su naviu, Yanez e Sàndokan fiant falados in su cuadru minore de popa e si fiant ghetados a su recatu. +Apo a aprodare…. +– Oh! +Sàndokan aiat abbaidadu fritu cussu rivale ispantosu e, imbetzes de s’assustare de sa mannària sua, de su pore de artillierias suas e de s’echipàgiu suo tres e forsis bator bortas prus numerosu, aiat tronadu:. +Yanez imbetzes, brincadu a sa camba, chircaiat de torrare a carrigare in presse s’arma. +A pustis de un’iscuta una balla fiat colada fruschiende subra sa coberta, iscucurende su pinnone de trinchete. +Ma deo non bi timo! +Connoschende mi ses? +Sa Tigre de sa Malèsia, abbandonadu su salvagente, fiat istada pronta a andare suta s’abba, mentres Juioko, devènnidu atrividu dae su perìgulu imbeniente, si nche ghetaiat a in antis cun s’istillu paradu. +Fia chertorende sas ispiàgias, cando nch’apo bidu unu canotu sètzidu dae cuss’òmine essende dae sa foghe de unu riigheddu. +– aiat esclamadu? +dae su lampu. +A sa una mancu binti minutos si nche fiat pesada, isarbolida ma detzisa. +Non s’at a intèndere prus seguru, como chi ischit chi nois semus gasi a curtzu a sa villa. +Sa Tigre no est galu domada e galu at a urulare forte e at a ghetare pore a sas filas inimigas. +– Nono non potzo, non potzo! +Cùrrere a sa de Sàndokan a li nàrrere chi l’iseto inoghe, A su matessi tempus as a ordinare a Juioko de ammaniare su praho. +Oh! +Aiat afogadu su suspiru, posca aiat naradu cun un’impudu dolorosu:. +, est su tretu chi b’est in sos duos pontes, chi formant sa cobertura e su pamentu. +A unu tzinnu suo unu pirata aiat atacadu sa bandera a sas dritzas de popa e l’aiat pesada finas in pitzu de s’àrbore maistru. +E bois diais lassare Mòmpracem pro custa ìsula malaita? +m. +Agarradu bene su kriss si nche fiat iscutu contra sa fera, e prima chi custa, ispantada de cussu atrivimentu mannu, aeret pensadu a si difèndere, l’aiat ruta a terra, agarrende·li sa gula cun una fortza tales chi l’aiat afogadu sos ùrulos. +Vindita! +T’apo a difèndere contra sas armas de sos compatriotas meos. +So seguru chi nois nos l’amus a sarvare. +Pro binti minutos sos tres velieros aiant sighidu a avantzare, chirchende de fuire a s’arregru de sos duos vascellos de gherra, chi punnaiant a s’addobiare. +Sos sordados, ispantados dae un’atrivimentu gasi mannu, assustados pro sa morte de su caporale issoro, no aiant pensadu deretu a isparare. +Podet èssere capitadu custu, capitanu meu – aiat naradu Paranoa. +A pustis de duas oras de cussa cursa furiosa si fiat agatadu totu in unu in antis a unu cantzellu in palas de su cale iscastaiat sa villa ermosa de lord James. +Ais fatu finas tropu benende a inoghe e deo bos apo a èssere reconnoschente finas a sa morte. +Su coro nche li fiat butadu bidende sa bentana de Marianna alluta. +Est su chi mi so pensende. +Ite nch’as bidu? +Si non cheres àteru! +Lassade·la andare, capitanu – aiat pregadu Juioko. +Sas primas frusiadas arribbaiant dae sud, cun cussa lestresa chi costumant a leare sos bentos in sas temporadas, ispinghende in antis sos primos montes de abba. +– aiat preguntadu Marianna chi isperiaiat su mare cun pistighìngiu biu. +Gente si bidet? +Podiat dare informatziones pretziosas e nos fàghere balangiare galu sas chentu isterlinas. +Ah! +Eja, capitanu meu. +Bidu l’ais su pirata terrìbile? +Posca mudende tonu, aiat preguntadu: – Beru est chi sos piratas bos ant fertu a manera grave? +Su naviu de gherra, bidende chi su velieru si fiat arressende, aprofitaiat pro chircare. +Sa paràula, isparghinada pro mèdiu de sas tradutziones dae su frantzesu e impreada in sos romanzos de aventura, non si connoschet in su limbàgiu de sa marina italiana, chi imbetzes impreat dereta. +Dae cara a sas iscollieras. +Abbaidade! +Difatis, cara a est, in ue su mare si confundiat cun s’orizonte, si nche bidiat a s’intzertu una lìnia iscura finedda. +Fiat istadu tentadu un’àteru isfortzu pro firmare sa màrcia de s’inimigu, remunende su fogu subra de un’àteru incrociadore, ma sos cannones fiant tropu pagos, medas essende istados corfidos in mesu o ismontados. +Ti ses faddende, Marianna – aiat rispostu su pirata, a pustis de un’iscuta. +– aiat aboghinadu a sos piratas chi fiant a sos bratzos de sas manovras. +Unu praho aiat giai ghetadu s’àncora in pees de sa bete roca e sos òmines suos si fiant ammaniende a leare positziones. +L’ispero. +Su pirata, bidende cussa fèmina chi pariat pròpiu una pitzinnedda, a dispetu de s’edade sua, si fiat intesu pilisende finas in fundu a s’ànima. +In su matessi momentu s’òmine puru, chi agiomai non fiat rutu in francas de s’iscimmione, si nche fiat intradu a su riigheddu aboghinende:. +Pro Deus! +Ajò, faghe ispogiare su sipai. +Non chèrgio indagare pro como sos segretos bostros – aiat naradu su lord, riende. +T’apo a dare un’ìsula noa, prus allegra, prus risulana, ue deo no apo a intèndere prus s’ùrulu de sos cannones, ue no apo a bìdere in intro de note inghiriende·mi cussu acumpangiamentu de vìtimas dae mene sacrificadas chi m’abòghinant semper: mortore! +E nois ite amus a fàghere? +Sa vindita! +– aiat esclamadu sa giovanedda. +Aiat iscambiadu cun Yanez un’ograda lestra, posca fiat essida dae s’aposentu, iscraghende sa ghenna. +L’aiat fatu tzinnu de si corcare e fiat essidu. +– No isperaia de agatare totu custu. +Deo so malu a mòrrere! +Chi m’apant iscobertu? +Ah! +In cussu momentu su pirata ispantosu nch’aiat àpidu ispèrdidu unu regimentu intreu pro pòdere arribbare a sa villa. +Bidende·lu una pìnniga profunda aiat rugradu sa fronte de Sàndokan, mentres Yanez s’inchigiaiat. +E a cando sa vindita? +Mi so agatadu in mesu a duos isprofundos: inoghe Mòmpracem cun sos piratas suos, in mesu a su lampizare de sos chentu cannones suos e sos praho suos binchidores; in cuddane cussa creadura adoràbile cun sos pilos brundos e sos ogros asulos. +Iseta galu un’iscuta, Yanez – aiat rispostu Sàndokan. +Abbàida·mi! +Si deo dia abarrare inoghe sa frebba mi nche diat mandigare totu s’energia mea, m’intendo chi nche dia istudare pro semper sa potèntzia mea, chi non dia èssere prus sa Tigre de sa Malèsia… Ajò tando, moimus! +Cheres andare a sa villa pro averiguare si Marianna b’est galu? +Cussos malincrinidos ant àteru ite fàghere in custu momentu che abarrare a molinu inoghe. +Faedda. +si cussa pitzinna lu diat chèrrere… Su destinu de Mòmpracem est in manos suas, Yanez. +E nche l’amus a lassare andare sena nos nche fàghere collire? +– aiat murmutadu Sàndokan, torrende a si nche imbolare a mesu de sas tupas. +Ochie·mi, mortore – aiat ruschidadu su lord. +E sos piratas? +Ricos bratzales frunidos de perlas de balore chi non si podet istimare e una corona de brillantes, chi bogaiant isperas de lughe, la faghiant prus bella, prus incantadora. +E tando, caru su prìntzipe meu, ite nde narades de cussa pitzinna galana? +A pustis aiat ghetadu un’ograda a popa e sos ogros suos si fiant addobiados cun cussos allutos de Sàndokan, chi abarraiat cuadu suta una tela ghetada subra su bucaportu. +No importat! +Bogade a pìgiu totu su prus bramades e l’ais a àere. +su praho cugugiadu dae sas bete belas suas si nche fiat isèrghidu deretu, cun cussa velotzidade chi est pròpia de cussa genia de navios chi isfidant sos clippers prus lestros de sa marina de sos duos mundos. +– Millu – aiat naradu totu in unu Yanez. +Andat bene – aiat naradu isse – Mi sunt sighende totus cara a otzidente; deo apo a afilare semper cara a sud ue oramai isco chi no apo a addobiare inimigos. +Su capitanu! +Antzis si non bos diat dispràghere, amus a andare a bisitare paris su sultanu de Varauni. +Forsis l’ischint giai. +Mi paret chi siat giughende carchi presoneri. +So istadu imbiadu a inoghe pro bìdere si ais bisòngiu de carchi cura. +Non ti fides de cuss’òmine, Sàndokan. +Mègius gasi, Yanez. +canàllias! +Pesados sos istendardos, sos tres praho fiant afilados fache a sa prima ìsula e a manera prus pretzisa fache a una caletedda ue in fundu in pessu si nche bidiat unu cumassu nieddu cun in pitzu una pubusa de fumu. +Fiant abarrados a sa muda un’iscuta, abbaidende·si s’unu cun s’àteru che duas feras chi si faghent su derre prima de s’iscorriolare a pare. +– John – aiat naradu su lord, bidende unu sordadu ruende a pagos passos cun sa cara isperrada dae unu corfu de istrale. +A sas deghe su naviu podiat non petzi torrare a rugrare su mare, ma parare fronte finas a una cumbata noa, aende pesadu peri amparos noos formados cun truncos de àrbore, pro amparare su cannone e sas ispingardas. +Iseta chi siamus arribbados e as a bìdere cales traballos amus a ammaniare pro non nos fàghere giagarare dae sa flotìllia chi nos at imbiare contra. +Oe o tra unu mese est che pare, dadu chi as detzisu de l’abbandonare. +– s’aiat preguntadu cun pistighìngiu. +Acrari·ti una bona borta. +Galu non ti lu potzo nàrrere. +Bos prego – aiat insìstidu Sàndokan. +Totu in unu si fiat liberadu dae cussu fundu tosturrudu, in pessu chilliende. +Tue ti cheres befare de mene. +Dae sas lavras suas però fiat essidu unu suspiru gasi potente de pàrrere un’ùrulu indedda. +Finas Yanez si nche fiat ghetadu. +Como ascurta·mi. +CAPÌTULU III. +Sa fortuna est cun nois: sos incrociadores sunt galu dormidos. +Sos coros carchi borta si faddint. +Ti naro – naraiat sa boghe imperiosa – chi sos piratas sunt intrados a su parcu pro chircare de assartare sa villa. +Fiat istada però una lampizada: si fiat sètzidu in mesa, si nch’aiat bufadu totu in una borta una tassa abarrada prena e aiat naradu cun boghe calma de su totu:. +Làbuan! +Canotu s. +Lady Marianna Guillonk fiat nàschida suta su bellu chelu de Itàlia, in sos oros de su golfu de Nàpoli ispantosu, dae mama italiana e dae babbu inglesu. +Sos piratas sunt fuende! +E est dae sa die chi apo bidu a cussa creadura chi deo so in custu istadu, Yanez. +– Morte a sos inglesos e bivat sa Reina nostra! +pitzocu de bintiduos o bintibator annos, chi bestiat sa divisa de sos sipai indianos. +Seis pranghende! +– aiat esclamadu Marianna, cun una boghe chi astringhiat su coro. +Navigatzione metòdica, de una o prus naves, fata in unu tretu de mare o peri sa costa, pro cajones de gherra, pro vigilàntzia, o pro chircare nàufragos; fàghere una crotzera: de nave chi andat compidende unu tretu de mare. +Manu a manu chi si nche istesiaiant però sa màrcia diveniat semper prus difìtzile. +Deretos a sas ìsulas Romades – aiat rispostu su capu. +Su brigantinu tronaiat tando cun fùria, ghetende contra sos tres navios ballas e trumùghines de mitràllia. +Galu biu ses? +Ma pròpiu in cussu momentu s’isciàbula de su portoghesu si fiat truncada a metade. +Si su lord at a chèrrere abbandonare sa villa, at a èssere custrintu a colare serente sos fusiles nostros. +– aiat preguntadu. +E Marianna? +Cussos àrbores fiant a làcana cun su tupale de bananos, ma b’aiat de dubitare chi esseret resèssidu a nche iscuilare su fuidore. +– aiat preguntadu Sàndokan cun unu filu de boghe. +Sos duos indìgenos si fiant firmados a pagu tretu, cun sas carabinas paradas. +Bah! +Cosa seis bidende? +Est presonera in s’incrociadore – aiat rispostu Sàndokan cun boghe trista. +Inoghe est chi ses aprodadu? +Cherides chi mi fatza unu giru a fùrriu? +Ah! +Cun unu brincu aiat evitadu sa balla, posca rodiende s’isciàbula aiat aboghinadu:. +Duncas non so sonniende? +Gasi meda chi pro more bostru mi diat èssere possìbile cada cosa; bos amo de cussu amore chi faghet fàghere miràculos e delitos paris. +– aiat esclamadu su lord, parende·li sa manu chi Sàndokan, a pustis de èssere abarradu in duda unu momentu, aiat astrintu belle cun isgrìsiu. +Moimus, Giro-Batol. +Sos navios nostros sunt fortes. +Nàufragos. +m. +Ajò Sàndokan – aiat naradu Yanez saludende cun galania sa giovanedda. +– A sa muda, Yanez. +Deus meu, arratza de disacatu! +E sos òmines nostros? +tue lu crees? +Fiat un’òmine artu, bene proportzionadu, comente sunt in generale sos bornesos de s’internu, cun sos ogros mannos e abbistos e sa pedde groga-indeorada. +S’incrociadore amus a atacare? +Ah… Ite giogu bellu! +In s’ìnteri apo a allùghere su fogu. +Dende prus cara nch’aiat bidu chimbe o ses sordados cun duos nieddos a punta in antis. +Aho! +a gherrare cun borbore, cuncambiende ballas e mitràllias in abbundàntzia. +No est possìbile! +E posca bisòngiat chi lee sas mesuras meas pro t’impedire de mi traìghere. +M’istat a coro sa pedde, amigu. +Arma pro pùnghere e segare, cun sa lama prus o mancu incurbada, ma finas dereta; si distinghet dae s’ispada ca at s’aferradòrgiu amparadu dae sa guàrdia a gàbia e sa frama iscanalada in ambas bandas de tres duos de sa longària sua. +un’imbarcatzione chi chilliaiat in su fundale de una caletedda. +A sa muda fradigheddu meu: ajò a corcare. +Ajò, giughide·mi a sa de su lord. +Si fiat armadu de cannochiale e fiat piligadu finas a su cùcuru de s’àrbore de maistra, isperiende cun atentzione profunda cussu fumu chi tando si fiat acurtziadu meda. +Dae cara a non fàghere aconcadas però. +Pariat chi esserent istados in cue pro nch’andare a subra de sos marineris inglesos, chi los miraiant cun curiosidade. +E ite as iscritu? +– In fines ti bido! +Unu sordadu non bi fiat resèssidu a s’isboligare in custu badalocu. +– aiat aboghinadu Sàndokan, pesende·si·nche. +Totu sas cumpangias sunt fileradas in s’ispiàgia, cun sos capos issoro. +sciabola, dae s’islavu sablja, polaccu szabla, forsis pro mediu de su tedescu Säbel. +Ah! +Mòidu! +Nono, nono, non l’apo a ismentigare mai, at a èssere pobidda mea mancari mi costet su nùmene meu, s’ìsula mea, sa potèntzia mea, totu, totu! +Non m’atrivo a mi mòere, capitanu. +– B’est un’òmine chi imperat in custu mare, chi infundet sas costeras de sas ìsulas malesas, un’òmine chi est su disacatu de sos navigantes, chi faghet trèmere sas populatziones, e su nùmene suo tocat che campana a mortu. +Su blaciang no est pro mene. +Beni Yanez. +Bisòngiat chi deo torre a bìdere a Marianna e chi isca carchi cosa. +Cun un’isfortzu disisperadu nch’aiat bortuladu su tabicu, aiat truncadu cun unu corfu de tzimitarra sos presorjos chi astringhiant su pòveru cumandante, aiat agarradu a Marianna leende·la a coddu e fiat essidu currende. +– Ite si faghet? +Pro su chi pertocat sa terminologia de mare, in su testu bi sunt unu pore de paràulas e de modos de nàrrere istràngios. +E si mi nche la dia ismentigare? +Tue curres tropu, Sàndokan. +Un’incrociadore mi paret. +Marianna l’aiat ghetadu sos bratzos a coddos. +Su vascellu aiat su vantàgiu de sa mannària sua e de sas artillierias suas, ma sos duos praho, chi sa Tigre balorosa giughiat a s’acòstiu, non tzediant. +Ma ue so deo? +Bivat sa Tigre de sa Malèsia! +Eh! +Tue m’amas galu duncas? +Sàndokan, chi los ghiaiat, si nche fiat ghetadu a mesu de sos caddos, in palas de sos cales si fiant atrumados sos òmines de s’iscorta e nch’aiat ispèrdidu cun unu bete corfu de tzimitarra su primu òmine chi si li fiat paradu in antis. +Che a sos malesos nostros. +Forsis calicunu aiat agatadu su billete e nche l’aiat giutu a lord James imbetzes che a Marianna. +– Inoghe sa felitzidade, inoghe una bida noa, inoghe un’incantu nou, durche, pàsidu; in cuddae Mòmpracem, una bida tempestosa, uraganos de ferru, tronare de artillierias, matantzas orrorosas, sos praho meos lestros, sos tigrotos meos, Yanez meu bonu! +– Ite so faghende deo? +Sa parte de palas de una nave, de una barca, o de cale si siat imbarcatzione, contrària a sa prua (o prora). +Sàndokan e Yanez, a pustis de èssere arribados a dughentos metros dae sas palitzadas de su parcu, fiant torrados a su padente, isterrende·si suta sa tenda. +Sas cambas e sas fògias, istratzadas de suncuna dae sas manos poderosas de sa bete bèstia, fiant rutas mustrende un’òmine. +Su chi mi timo, capitanu meu – aiat naradu su malesu. +In s’atretzadura navale, est su nùmene de cantos de fune o de istangas de ferru chi, ligados de rugradis intre duas sàrtias, serbint comente iscalinos pro artziare in sos àrbores de sas naves a bela. +In cuddae giosso, in su matessi caminu chi apo a dèpere travigare, bi sunt chimbanta, forsis chentu òmines, prontos a mi fusilare; faghide·los retirare e si lasset su passu lìberu. +Non ti nche istèsies dae costàgiu meu! +Forsis chi sos marineris de s’incrociadore, chi nch’ant ispèrdidu sos duos praho in sa foghe de su riigheddu, non l’ant fichidu una balla in petus? +– aiat murmutadu a dentes istrintas. +In sa cobertina bi fiat unu nùmene imprentadu a lìteras de oro. +E no at a pòdere andare a s’addòbiu cun megus. +Si non cheres bènnere arrangia·ti·la tue cun sos inglesos. +Chie bos las at mustradas? +– Nois l’amus a sarvare, a costu de acostiare su naviu de su lord o assalire Sarawack e James Brooke chi la guvernat. +Eja, unos cantos sipai. +– aiat aboghinadu sa Tigre de sa Malèsia, girende·si aterue e cuende·si sa cara. +– aiat murmutadu cun boghe surda. +Deo l’apo a agatare sa caminera chi nche giughet a su parcu. +Chi bèngiat a nos assalire a s’ìsula nostra? +Sàndokan ue est? +Si non l’aia mai bida, chissai pro cantos annos galu sas banderas nostras triunfantes diant currillare peri custu mare, ma oramai est tropu tardu pro truncare sas cadenas chi at ghetadu subra de mene. +Chi apat gherradu e apat pèrdidu su trinchete? +Hum! +Dae cara, ca apo bidu un’incrociadore prenu de cannones e binche binche de armados girende in sas abbas nostras, e cussu est unu leone chi est isetende petzi una preda. +No est possìbile! +Ello, non mi connosches prus? +Cumentzaiat a arbèschere cando una tambada forte meda nche l’aiat fatu essire dae cussu rematu, chi si podiat finas mutire belle unu dismaju. +Su bentu est galu dèbile. +Firmade·bos, o bos nche fatzo afundare! +Pro ite a la pònnere a prànghere? +Nono, Marianna istimada, non morit gasi in presse sa Tigre de sa Malèsia. +Faghide·nche·los ghetare a mare prima chi s’incrociadore arribet a Làbuan. +Si fiat pesadu a fàdigu cun sos bratzos e aiat abbaidadu in antis suo. +Unu sordadu? +Agarrende·si a su truncu de su betel, si fiat pesadu ritzu e, abarrende ritzu pro more de una balentia de echilìbriu e de energia, aiat caminadu finas a su riigheddu, e fiat rutu in s’oru suo. +Bae a sa bentana, ma moe·ti chi inoghe s’àera no est bona pro nois. +Sos piratas non s’anneaiant pro cussu, ischende bene chi cussu naviu minoreddu non si fiat atrividu a nche l’andare a subra a su praho, chi aiat artillierias gasi numerosas de pòdere parare fronte a bator inimigos de cussa casta. +M’as a isetare meda – aiat murmutadu Sàndokan. +Ite dia fàghere? +– Non bos artuddeis si bos cunfesso s’amore meu, si bos naro chi deo, mancari fìgiu de una ratza de colore, bos adoro che unu deus, e chi una die bois puru m’ais a amare. +Totu sos balorosos chi deo nch’apo trabentadu a s’acòstiu de su vascellu malaitu sunt rutos suta sos corfos de sos leopardos. +In totue, posca, tupas istratzadas e intortigadas, cumassos de fògias e de frùtora, cambas truncadas, in mesu aboghinaiant paritzas munincas fertas. +Cumpresu m’as? +In manos aiat una lìtera. +Antzis nos at a èssere in favore, fradigheddu meu, ca amus a pòdere isbarcare sena èssere istorbados dae sos incrociadores. +carabina in manos, totu chimeradu. +Yanez però, issu puru pesadu, l’aiat agarradu a unu bratzu. +Amus a istòrchere sas munincas – aiat naradu sa Tigre de sa Malèsia. +Isperamus chi custu non càpitet, Sàndokan. +E cale diat èssere? +– Si intro de oe non nos agatant, forsis s’ant a acunnortare chi nois semus resèssidos a nos nche fuire a dispetu de sa tentada issoro. +S’intendiant a paga distàntzia cambas e fògias moende·si e bàulos surdos. +M’apo a mòere cun calma. +– Unu sergente de sos sipai! +Como però non depimus tìmere prus nudda. +Làbuan! +Su coro mi narat chi l’apo a bìdere. +Pro Deus! +Ah! +Chie est? +, it. +Ammània unu mucadoreddu pro li tapare sa buca. +Sos piratas si nche fiant pesados lestros, mentres sos artillieris si nche fiant ghetados a su cannone e a sas duas ispingardas. +– l’aiat naradu. +In onni nave est sa trae a fundamentu de s’iscafu, in bassu, chi curret in longària dae popa a prua. +Bivat sa Reina nostra! +– Giai fiat tempus! +Giai nche l’at bidu s’arantzu maduru, s’amigu! +Casta de velieru, cun duos àrbores a belas cuadras, armadu cun non prus de 12 petzos. +In s’oru bi fiant cantos de pinnones, bìculos de costanas, chirros de tela, funes, ballas de cannone, tzimitarras e istrales segadas e restos de trastos. +– Forsis lu podimus fuire. +Marianna Guillonk! +– aiat preguntadu su lord, befulanu. +Nono, Yanez – aiat rispostu Sàndokan. +Non nos depimus disisperare galu. +In s’ìnteri chi si fiant leende a corfos tremendos cun acanimentu mai bidu, inglesos e piratas gherraiant cun fùria parìvile, chirchende de si bìnchere a pare. +– Bois non bos podides fàghere un’idea de sa passione chi cussa creadura at fatu nàschere in su coro meu. +– aiat preguntadu s’ufitziale cun boghe afogada dae s’arrennegu. +Chi non l’at a artziare a conca de andare a nos chircare in intro de un’istufa. +L’apo intesu sambenende. +Ite cheres tentare? +Deo so andende a sa villa de lord James. +Tigrotos, aberide bene sos ogros; amus una giunca de bardanare. +pòveru fradigheddu meu! +Custos iscimmiones, chi sos indìgenos mutint meias, miass e finas maias, istant in sos isprofundos de sos padentes e preferint sos giassos prus bassos e ùmidos. +– Est capitadu su chi mi fia timende. +Una ghèmida surda nche li fiat essida dae sas lavras e aiat incurbadu sa conca in petus. +Fiat in punna de si firmare pro li torrare s’alenu e agatare sa manera de isòrvere cussu problema, cando in mesu a s’iscurigore profundu aiat bidu currende isperas rujastrinas. +Yanez, amigu meu caru! +Capitanu – aiat naradu isse, incrunende·si ispibillu in antis suo. +S’incràs su praho, chi aiat navigadu totu sa note cun velotzidade discreta, s’agataiat petzi a sessanta mìgias dae Mòmpracem. +Forsis su bentu sulaiat dae levante – aiat rispostu Sàndokan, chi cumentzaiat a abarrare covardu, no ischende a ue cheriat andare a parare s’ufitziale. +Ajò, torramus·nos a pònnere in màrcia pro como. +Sàndokan aiat cumandadu de ispinnigare una bela finas in s’àrbore maistru, posca aiat ispintu sa naviu cara a sud, sighende sos ghirigoris de sa costa. +Aiat giradu lestru sa conca a cuss’ala e aiat bidu cumparende su malesu. +Cussos duos èsseres fiant poderados dae un’anneu chi doliat a ambos duos. +Sa pantera, forsis aframigada, bidende s’òmine de sos padentes colende a s’àtera ala de su riu, si nche fiat ghetada lestra a subra de una bete camba chi si incurbaiat a manera orizontale in sa currente, formende un’ispètzie de ponte. +– aiat preguntadu Marianna cun sa boghe treme- treme. +Iscusade, ma apo s’òrdine de non lassare intrare a nemos sena ischire dae ue benit e ite cheret. +Setze in mesa Giro-Batol. +– aiat esclamadu Sàndokan. +Apo a fraganare una de sas rodas suas, l’as a bìdere, Yanez. +Bene meda – aiat naradu Yanez. +Aiat abbaidadu s’amigu fidele isperende galu de lu cumbìnchere a mòere, posca aiat tzèdidu e si fiat imboladu serente su. +intritzende·si che boa mostruosos, mìgias de raighinas. +Su betedde pische, fertu forsis a morte, cun una fortzigada a s’ispessada si nch’aiat leadu dae subra su rivale chi fiat in punna de lu torrare a corfire e fiat artziadu a pìgiu de abba. +Sàndokan! +E puru creia de non lu meritare prus – aiat murmutadu Sàndokan, suspirende. +Ah! +Fiat coladu in antis de sa sentinella e si fiat postu a passigiare in su parcu, essende galu tropu chitzo pro si presentare a su lord. +Nono – aiat rispostu custu. +Su ghentinu suo rujastrinu si fiat artuddadu, sa cara sua fiat mudada dae un’espressione de ferotzidade mai bida e sas dentes longas suas, chi sunt gasi fortes de ischerfiare sa canna de unu fusile comente unu fustigheddu, tracheddaiant. +Mi intendo bastante ispibillu e no apo prus dolores. +Dae cara, Sàndokan. +Sàndokan aiat abbaidadu a fissu, pro un’iscuta, cussos tres puntos lughentes chi s’acurtziaiant lestros, posca aiat naradu. +Yanez l’aiat lassadu imbelèschidu dae sos pensamentos suos e si fiat aventuradu in mesu de sas iscollieras forroghende, cun unu fuste acutzu, in sas percas pro bìdere si resessiat a iscobèrrere carchi ostione gigante. +E m’ais a apicare? +In s’ìnteri chircamus de fortzare su chircu. +Chircamus, amigu meu. +S’incrociadore, a pustis de cussas cannonadas belle sena profetu, aiat suspesu sos isparos. +Sa paràula s’impreat in gènere a su plurale: sàrtias. +Nono! +Chi non nos at a lassare unu momentu de trègua e chi at a imbiare contra de nois totu sas fortzas de Làbuan. +Sa rota? +– No aende sa cassa dadu frutu perunu, nois semus abarrados acampados a curtzu de sa villa pro l’amparare dae su possìbile assaltu de sos piratas de Mòmpracem. +Dae artu posca falaiant, pro torrare a artziare, agarrende·si a sos truncos e a sas cambas de sos bete vegetales, sos calamus, sos rotang, sos gambir, retzas beras e pròpias chi aguantaiant a totu sos isfortzos, isfidende finas sas framas de sas lepas, mentres prus suta su piper nigrum cun su granigheddu pretziosu, formaiat cumassos tales chi rendiat inùtile cale si siat proa pro nche colare. +Neta mea cara – aiat naradu su lord – tue as a ammajare finas su prìntzipe nostru. +Chi siant naufragados. +Ue est su lord? +E tando, su giòvanu, ite presentada bos at fatu neta mea? +Cras forsis sos òmines meos ant a arribare e nch’amus a isfundare custas muràllias. +f. +Una bella fortza in fide mea, segnore. +Bos cherides ochìere? +Aiat contadu cun borbore poèticu sas bellesas de sa giòvana lady, cussos ogros mannos, durches, tristos, asulos che s’abba de mare chi l’aiant cummòvidu finas in sas intragnas; aiat faeddadu de cussos pilos longos, prus brundos de s’oro, prus finos de sa seda, prus nuscosos de sa rosa de sos padentes; de cussa boghe sena cunfrontu, angèlica chi aiat fatu tremulare a trèmpinu sas cordas de su coro suo finas a tando malu a bìnchere e de cussas manos chi ischiant bogare dae sa màndola cussos sonos gasi suaves, gasi durches, chi l’aiant ammajadu, chi l’aiant incantadu. +Ambos si nche fiant pesados astringhende sos kriss. +Tue ischis chi no est cosa fàtzile a aprodare a inoghe cando sas undas e sos bentos sunt airados. +Sos òmines nostros sunt marineris balentes meda. +Cosa mi depides nàrrere? +Carchi disaura t’at capitadu? +– aiat preguntadu Sàndokan. +A sa de lord James Guillonk. +CAPÌTULU IX. +Comente mai ti nch’apo collidu in mare mentres ti pensaia presoneri o mortu subra de su piròscafu chi sigo dae binti oras cun acanimentu? +Su diàulu! +Aiat artziadu su bratzu ponende·si sas manos in pilos chi si nch’aiat istratzadu cun fùria e aiat tontonadu comente corfidu dae una balla. +A Làbuan! +Seis pranghende? +Bos seis faddende de seguru, prìntzipe, ca pròpiu tando s’incrociadore nostru navigaiat in cussos tretos e non nos est arribadu perunu corfu de cannone. +Amus a assalire peri su lord, si diat èssere netzessàriu – aiat naradu Yanez. +Deo los apo travigados custos logos. +Amus a àere tretu bastante pro nche colare – aiat murmutadu Sàndokan. +Ah! +Su rivale suo fiat unu iscimmione lègiu, artu belle unu metru e baranta tzentìmetros, ma cun betedde bratzos de arribare in totu a sos duos metros e mesu. +Pro ite fiat fuende? +Ite istenteriados chi semus! +Abbandonada sa giunca sena àrbores e ischirriolada, chi però non fiat in perìgulu de afundare, a su mancu pro su momentu, sos duos navios de bardana aiant torradu a cumentzare sa cursa cara a Làbuan, s’ìsula ue istaiat cussa pitzoca cun sos. +Cun unu corfu de coa nch’essiat belle de su totu dae s’abba pro s’assegurare a ue fiant andende, posca cun pagas iscoitadas balangiaiat su caminu pèrdidu, mantenende·si semper a distàntzia de chimbanta o sessanta metros. +A s’ora de su thè s’arresonada si fiat devènnida abbivada faeddende de tigres, de cassas, de piratas, de naves, de s’Inghilterra e de sa Malèsia. +Sàndokan, inchigiadu, cun sa conca incurbada e sos bratzos in petus, fiat galu in terra abbaidende cara a est, comente chi esseret chirchende de nche sejare, in s’iscurigore profundu e in sos bete àrbores, sa domo de sa «Perla de Làbuan». +– aiat esclamadu isse in delìriu, fora de se. +In unu paterfìliu sos piratas, chi fiant piligados a sos àrbores, fiant falados a sa coberta, ocupende sos postos assignados. +Sa cuntentesa est tropu manna, amore meu! +Non l’isco. +A cherides èssere mea? +In s’ìnteri chi sos piratas coitaiant a fascare sas fertas àpidas dae sos cumpàngios issoro, Sàndokan fiat andadu a popa e fiat abarradu un’iscuta a s’osserva, ispinghende sa mirada cara a sa cala, un’isprigu de abba chi si nche bidiat dae un’illascadura de sa foresta. +Ma chissai…. +Amus a agatare petzi sambisues – aiat rispostu su pirata. +Isse pro mene est sacru – aiat naradu cun àera inchigiada. +– Bidimus ite est capitende in sa palatzina de lord James. +Noas bonas amus, segnor Yanez? +Eja, e l’apo lassadu duas oras faghet. +Ma pro ite su tinteri? +Bintu tue! +Eja, eja, a Làbuan! +L’isco chi non s’at a atrivire a nos atacare, essende cussos navios su prus de sas bortas armados petzi de unu cannone, ma so in oriolu pro un’àtera cajone. +Su betzu oramai paret detzisu a mòere – aiat concruidu isse – duncas tue oramai podes èssere seguru de non torrare solu a Mòmpracem. +Dade cara a sas tamburas! +Pagu prima chi mi nch’aerent tragadu a inoghe, nch’apo bidu a una distàntzia manna su praho suo fuende cun totu sas belas paradas. +Lis chèrgio mustrare fintzas sa mugere de sa Tigre de sa Malèsia. +– A ue fias andende? +Fiant colados una paja de minutos in un’isetu pistighingiosu pro totus, posca si fiant intesos tìrrios cara a sa prora e suta sa chìllia. +– Pro Deus! +– l’aiat preguntadu. +Si nche fiat faladu a s’àtera ala mentres Sàndokan faghiat sa matessi cosa e ambos duos si nche fiant intrados a sa muda a su parcu, mantenende·si cuados in palas de sas tupas e de sas pasteras, e cun sos ogros fissos a sa palatzina chi in pessu si nche bidiat in s’iscurigore. +Lady Marianna fiat cumparta a sa bortada de una caminera, acumpangiada dae duos indìgenos armados finas a dentes e l’aiat mutidu. +Torrade a sètzere a caddu e faghide s’inghìriu de su padente. +Unu pistighìngiu biu cumentzaiat a s’isparghinare in sos echipàgios de sos duos navios; sos òmines pigaiant e falaiant dae sos atretzos irrochende, turmentaiant sas baterias de sos fusiles, faghiant lampizare sas framas lughentes de sos kriss issoro avelenados e de sas tzimitarras. +Yanez chi nche l’aiat giai sighidu. +– aiat preguntadu a Sàndokan. +Calaiat s’iscuru e giai Sàndokan fiat isporadu de agatare su riigheddu, cando totu in unu s’aiat bidu in dae in antis una caminera larga. +Ajò, cua·ti e lassa·mi su cumandu de sos navios pro pagos minutos e bois tigrotos, cumponide che cristianos sa grista bostra e ammentade·bos chi semus sùdditos fideles de cussa grande canàllia chi si faghet mutire su sultanu de su Bòrneo. +Boga·ti·nche·lu dae conca! +Maleditzione de Allah! +Pariat pistighingiadu meda ca ispronaiat cun fùria su caddu, ghetende a inghìriu ogradas de reselu. +Est unu salvagente ghetadu dae Marianna! +A sas deghe de mangianu Mòmpracem iscumpariat suta s’orizonte, ma su mare cumpariat galu desertu. +Tue mi nche fuis, nave orrorosa, leende cun tegus sa metade de su coro meu, ma pro cantu s’Otzèanu siat ampru ti nch’apo a sighire una die e apo a isperrare sos costàgios suos! +Intre deghe minutos nois amus a èssere foras dae sa ghetada de sos corfos suos. +Su tenente fiat abarradu a sa muda. +Eja, ma a manera de pòdere a pustis torrare a bida. +Milady – l’aiat naradu. +– su bentu at suladu sena pasu dae mesudie. +Mi crees capassu de rinuntziare a su progetu meu? +Aiat binti annos cando est artziadu a su tronu de Muluder, unu regnu chi s’agatat in sas costas setentrionales de su Bòrneo. +fuinde·li, iscorriolende sas tapetzerias, fraganende sas ampullas, iscudende corfos tremendos a sos parastàgios, a sa mesa, a s’armònium, faghende pròere dae sos vasos frighinados trainos de oro, de perlas e de diamantes, finas a cando istracu, bintu dae s’imbriaghera fiat rutu in mesu a totu cussas ruinas, dormidu a sorrogu. +Deo puru, fradigheddu meu. +Bos creo. +Forsis, in fatu suo, a distàntzia bi fiant unos cantos indìgenos. +Ajò – aiat naradu Sàndokan, cando non l’aiat bidu prus. +Sàndokan fiat abarradu a sa muda, totu leadu dae pensamentos dolorosos. +Aiat collidu unu pùngiu de pedrigheddas e nd’aiat iscutu una a sos bidros faghende unu istripitu lèbiu. +Bido sàmbene! +Chircamus a segnor Yanez, capitanu. +Imbiat milli saludos rispetosos a Marianna tua cara cun unu giuramentu de amore eternu. +Bae e corca·ti chi as bisòngiu de unu pagu de pasu e lassa a mie s’incuru de ammaniare cada cosa. +– Cussu piròscafu at a àere ite fàghere meda pro si nche tragare fintzas a Vitòria. +Forsis sena lu chèrrere. +Sa boghe sua pagu prima sorrograda, afogada pro s’afuta, aiat leadu tando un’àteru tonu divenende durche, carignosa, apassionada. +Issos m’ant a odiare ischende chi so deo sa cajone de sa derruta de Mòmpracem. +L’amus a porrogare. +Eja, si Deus m’agiuat. +Como torra subra sa nave e bàrdia. +So in manos tuas, Yanez. +– Macu ses a torrare solu a Làbuan mentres inoghe as naves, as cannones e òmines devotos, prontos a si fàghere ochìere pro tene o pro sa fèmina de su coro tuo? +L’amo, Yanez. +Milla – aiat rispostu su sergente chi cumandaiat s’iscorta. +Calma·ti, fradigheddu meu – aiat naradu Yanez agarrende·lu a unu bratzu pro l’impedire de fàghere carchi machine. +Bida l’ais? +Ite nde li importaiat a isse si sos piratas de Mòmpracem l’esserent pranghende che mortu, cando podiat bìdere galu pro dies meda cussa pitzinna divina? +Eja, milady, unu vengadore chi pranghet totora sa mama, sos frades e sas sorres rutos suta su ferru de sos mortores, unu vengadore chi mai at fatu atzione infames, chi at rispetadu in cada tempus sos dèbiles, chi at risparmiadu sas fèminas e sos pitzinnos, chi bardanat sos inimigos suos non pro brama de richesa, ma pro ammaniare una die un’esèrtzitu de balorosos e torrare a s’apoderare de su regnu pèrdidu. +Naradu custu, cun una prontesa ispantosa, l’aiat giradu e l’aiat ligadu, astrintos sos bratzos e sas ancas cun sa fasca sua. +Adiosu, fradigheddu meu – aiat rispostu Yanez abratzende·lu. +Non nos amus a fàghere tènnere gasi a sa lestra, Yanez. +Unu canoteddu, sètzidu dae ses òmines, si nche fiat istesiadu dae sa giunca e fuiat peri sas Romades. +mi paret galu de lu bìdere comente in cussa note orrorosa chi deo l’apo assalidu a capu de pagos balorosos. +– aiat esclamadu. +– Gosi est chi m’agiuades a tènnere cussu malincrinidu de pirata? +Non mi paret un’iscàtula comune. +E como, ite t’at capitadu a tie? +Tuo! +At a èssere fàtzile a lu tènnere – aiat naradu Sàndokan incurbende·si cara a. +Sa pitzinna, assustada dae s’abba chi depiat èssere intrada a sa cabina, fiat artziada a su ponte cramende·bos a boghe arta. +Chi est bastadu su turbante meu a l’amparare. +Sa pitzinna l’as a bìdere cras. +E l’apo semper in antis cussa bisione tzeleste; in cale si siat logu deo giro sa mirada deo la bido semper, semper, semper cussa creadura lughente de bellesa chi mi brùsiat, chi mi consumat! +Eja, frade – aiat rispostu sa Tigre de sa Malèsia. +Tue ti nch’ismèntigas chi b’est una sentinella a curtzu de su padillione. +– Podet èssere unu de sos òmines meos o carchi esploradore imbiadu a inoghe dae Yanez. +Sàndokan, chi fiat sètzidu, si nche fiat pesadu de suncuna abbaidende a manera fiera sas nues e, parende sa manu cara a sud, aiat naradu:. +Un’ispàsimu tremendu aiat mudadu sa cara sua. +A largu meda? +Nono, comente bides. +Eja, est a beru – aiat rispostu Sàndokan cun boghe surda. +Aiant lassadu sa tupa de franca de tzirulia e si fiant postos a istrisinare in mesu de sas pasteras cuende·si in palas de sas tupas e de sos rosarjos de Tzina chi creschiant numerosos. +Est abarrada s’òpera sua, chi sighit a apentare sa fantasia e su sentimentu de mannos e minores e galu oe est unu de sos autores de aventura prus connotos. +Ma si amus arribbare tropu tardu e su lord diat èssere giai mòidu a Sarawack subra unu naviu lestru che bentu? +So cuntentu mannu de nche l’àere fichidu una balla in conca a cussu maias. +E si est unu de sos òmines meos? +– Creadura mea, ue ses? +– aiat esclamadu Sàndokan cun boghe sorrograda. +Tocat de l’acuntentare a su lord! +Sas petorras de cussu iscimmione fiant enormes e sos mùsculos de sos bratzos e de sas ancas formaiant nodosidades beras e pròpias, inditu de una fortza ispantosa. +Si cumprendiat chi un’arrennegu tremendu allumaiat in sas intragnas suas. +Iscudide, iscudide galu contra de nois! +Nche depent èssere galu indedda. +Posca, in s’ìnteri chi sos piratas iscudiant a su vascellu un’uraganu de mitràllia, su. +Si ordiat, forsis, in cussu momentu, carchi cosa contra su pirata? +L’as bida pranghende? +Aiat ispintu su praho a in antis cun un’atrivimentu de li pesare sa tudda a sos lupos de mare prus arriscados, aiat traessadu unu coladòrgiu istrintu abertu in mesu a duas bete rocas e fiat intradu in una cala minoredda ma profunda, chi pariat chi esseret. +Ah! +bos apo intesu… ais lassadu fuire dae sas lavras bostras paràulas chi ant assuconadu a tziu meu… Amigu meu, m’est lampadu unu reselu, chi bois mi nche depides istratzare dae coro. +Gràtzias – aiat rispostu Yanez. +Allùghere unu bellu fogu e l’abèrrere fiat istadu pro isse chistione de pagos minutos. +In s’ìnteri de cussas bator oras, pruna iscialupa de s’incrociadore si fiat atrivida a si mustrare in sas abbas de sa cala. +m’intendo chi sa Tigre at a sessare de esistire! +Non totus Giro-Batol! +– aiant aboghinadu sos piratas. +aiant issos puru mudadu belle deretu sa diretzione, moende a largu. +E su naviu patidu at? +Sàndokan, chi setziat una bestia reberde, si nche fiat intradu a una caminera astrinta, ispinghende·si cun atrivimentu a in antis pro èssere su primu a nche iscuilare sa fera; sos àteros aiant leadu afiladas diferentes e àteras camineras. +Possìbile chi in sete o oto oras apat fatu totu cussu caminu? +e si fiat…. +– Tue as a abarrare cuadu in custa caminera cun totus sos òmines a disponimentu e non t’as a mòere. +Fiat pro si nche ghetare a in antis, cando abbassende sos ogros aiat bidu una forma umana firma in antis a sa ghenna de sa palatzina. +Su velieru torraiat a colare tando in antis a s’intrada de sa cala, andende cun sa lestresa de una fritza. +Cara a mare. +De seguru chircaiat de s’orientare e de reconnòschere cussa costa chi forsis aiat giai travigadu in s’ìnteri de sa pasada sua in cuss’ìsula. +– aiat esclamadu allegru. +– aiat murmutadu. +– aiat preguntadu unu sordadu chi fiat intupadu in antis de su cantzellu, cuadu in palas de su truncu de un’àrbore. +Mea! +Sos duos navios inimigos, difatis, avantzaiant a totu papore, comente in punna de colare subra sos tres velieros minoreddos. +Non ti moas e no abbandones s’istillu. +Prontu che lampu, Yanez nche li fiat andadu a subra e l’aiat corfidu cun fùria a conca cun s’aferradòrgiu de su kriss. +Sa Reina de Mòmpracem, bella, ammajadora, lughente de oro e de perlas, fiat in cue a los incoragiare cun sa boghe sua e cun su risu suo. +Deo apo a incravare sa tigre cun su kriss meu a bos apo a donare sa pedde sua. +No importat, ma l’as a nàrrere chi una die apo a andare a ghetare s’àncora in sa cala sua e apo a isetare in cue sos navios suos. +Sas duas ancas si fiant agarradas a sa camba fichende sas francas in su còrgiu, ma non si fiat pòdida però ispinghere prus in antis, comente punnaiat a fàghere. +Ite faghimus tando? +Non timiat prus a nemos; sa morte matessi non l’aiat fatu dare borta. +Fiais pròpiu seguru chi fiat un’isulanu? +Sas àncoras fiant istadas artziadas dae duas iscuadras de dimònios in colore birde- olia o grogu-brutu e sos duos navios, fatas duas bordadas, si nche fiant ghetados a su mare abertu, ballende in sas undas asulas de su Mare malesu. +Ispero chi andent a si pasare. +Destinu istranu! +Deretu aiat bidu una pupa niedda pesende·si, mentres una manu li puntaiat in petus una pistola. +Traitore, t’ochio! +Si non nos amus a bìdere mai prus…. +In pessu chi fiat cumparta sa Tigre de sa Malèsia, unu tribisu aiat rugradu sa filera longa de sos piratas; totu sos ogros si fiant comente allutos e totu sas manos si fiant astrintas a sas armas. +Est unu bandidu capassu de totu – aiat rispostu su caporale. +Nudda de bonu pro nois – aiat rispostu Sàndokan, cun arrennegu grae. +Sàndokan nch’aiat sighidu in presse a Yanez, chi si fiat acogonadu in fundu, belle tutadu in su chinisu e in su tzintzieddu. +Gallegiante mannu pranu, sena mèdios de propulsione, impreadu pro carrigare mertzes e provistas. +Abbàida su praho! +Iscude como! +Amus a andare a ue at chèrrere issa, indedda meda dae custos mares e dae custas terras, antzis gasi indedda de no intèndere mancu prus su mentovu. +– Como da·mi sas ùrtimas istrutziones tuas. +Eh! +Sos òmines suos, intendende cussu cumandu, si fiant abbaidados s’unu cun s’àteru cun pistighìngiu biu, e puru aiant ubbididu lestros sena pedire ispiegatziones. +Forsis m’at a crèere fertu, bintu, forsis finas mortu! +– Benide a leare a pare cun sas tigres de Mòmpracem si seis atrividos. +Apo a gherrare galu un’ùrtima batalla cun s’inimigu chi forsis cras at a bènnere a nos assalire, posca apo a nàrrere adiosu a Mòmpracem e apo a andare a bìvere indedda cun custa fèmina chi amo e chi at a devènnere mugere mea. +– aiat esclamadu cun boghe trista. +CAPÌTULU XXI. +Dae cara, Yanez – aiat naradu Sàndokan. +Amus a andare nois puru suta s’abba e los amus a afrontare cun atza. +Yanez aiat iscutu una segunda pedrighedda, posca sa de tres, e finas sa de bator. +E si nos nche diat ispèrdere ca sunt unu trabellu? +A pustis de cussa prima boghe fiat sighidu unu mudore curtzu subra s’incrociadore, posca sa matessi boghe, chi su bentu nche giughiat crara finas a su praho, aiat torradu a nàrrere:. +Istudamus·nche custu vulcanu chi mi brùsiat su coro e faghimus imbetzes nàschere milli isprofundos intre a mie e cussa sirena incantadora! +Ah! +Nch’aiat bogadu su rellògiu e aiat abbaidadu. +Ma a pustis ite at a capitare? +Ite as bidu? +Nono, non seis sonniende. +Apo giuradu a issa totu custu e pro cussa creadura sublime, chi at ischidu incadenare su coro malu a tènnere de sa Tigre de sa Malèsia, apo a fàghere totu. +Tando amus òmines prus che bastantes. +Si fiant giai arressados in palas de una bete camba chi si nche ghetaiat subra de su riigheddu e a cue aiant imbaradu sos fusiles issoro pro mirare mègius, cando totu in unu aiant bidu s’ourang-outan pesende·si·nche, iscudende·si cun fùria sas petorras e trachidende sas dentes. +Su lord, iscutu dae Yanez a su truncu de un’àrbore, fiat abarradu solu e mesu mortu in mesu a sos mortos chi prenaiant sa caminera. +In intro de note Sàndokan nch’aiat fatu tirare sos àrbores e isboidare totu su chi cabiant sos praho, e posca los aiat afundados in sa cala pro fàghere a manera chi s’inimigu non si nd’esseret apropiadu o los aeret fraganados e aiat imbiadu paritzos canotos a largu pro punterare ite faghiat sa cannonera, ma custa no si fiat trèmida. +Sàndokan e Yanez fiant artziados a sa coberta lestros che bentu. +Mi faghet praghere, ma narade·mi, si non bos dispraghet, chie bos at contzadu a cussa manera? +Bene – aiat naradu Yanez. +Cando nch’aiat giradu sa punta estrema, una boghe sola fiat essida dae totu sos petus:. +Prus che seguru, milord. +In s’incrociadore, chi aiat pesadu sas insegnas de cumandu, si fiat faghende sena duda cussìgiu. +Gasi meda chi si diant cuntentare de pèrdere totu sas naves issoro pro t’apicare. +Curriat ue bisongiaiat sa ghetada de manu sua, agiuaiat sos òmines suos a pònnere in bateria sas artillierias, segaiat sas rocas pro àere materiale, dirigiat sas òperas de difesa in cada tretu, agiuadu cun contivìgiu dae Yanez, chi pariat de àere pèrdidu sa calma sua fitiana. +S’inimigu! +Capitanu – aiat torradu a nàrrere su malesu. +Nono! +Canàllia – aiat murmutadu Sàndokan. +Sos pilos brundos li falaiant cun unu pilisu ammajadore, che rosina de oro, in su coritu arbu chi li cugugiaiat su sinu. +Su naviu non nos rispàrmiat, Sàndokan – aiat naradu Yanez. +No aiat galu agabbadu sa frese chi giai su malesu ruiat in pees suos, aboghinende cun boghe cummòvida:. +Tràvighent puru, sos incrociadores birbantes issoro, su mare de s’ìsula; nch’imbient puru sos sordados issoro peri sos padentes; mutant puru in agiudu totu sos abitantes de Vitòria, deo apo a colare su matessi in mesu a sas bajonetas issoro e a sos cannones issoro. +Benide tando. +Mègius gasi, Sàndokan – aiat naradu Yanez. +Tando andamus a bardanare sos bananos. +Ite mi cussigiades de fàghere? +Agarrade sas carabinas e ajò a bìdere. +Aiat disigiadu de s’agatare giai in Mòmpracem, ma aiat disigiadu puru un’àtera batalla orrorosa. +Biu! +Sa Tigre de sa Malèsia est cun bois! +Sàndokan fiat in duda si sighire su cussìgiu. +Eja, Tigre. +Ah! +Niedda, Yanez. +Amus a assalire sa villa o amus a chircare carchi àteru mèdiu pro nche furare sa pitzinna. +Tocat de agatare carchi manera pro amparare sas richesas nostras e in casu de derruta de nos ammaniare sa ritirada. +Cando fiat faladu sa fronte sua fiat inchigiada. +Aiat adderetadu su fogu de sos cannones suos a sa nave de su cumandante, lassende sas ispingardas a rispòndere a su fogu de sos àteros navios. +– Si non dia èssere in intro de inoghe ti dia fàghere bìdere chie so deo! +Bivat sa Tigre de sa Malèsia! +Eja, e apo patidu meda, sena consolu, creende·ti pèrdidu pro semper. +Unu puntu iscuru cara a est. +L’apo sejadu a su crarore de unu lampu. +– aiat esclamadu su pirata chi las fiat giai abbaidende a fissu. +– aiat esclamadu Yanez. +Unu pratu licantzu, capitanu meu. +Su caporale fiat istadu dui-dui un’iscuta ma bidende in sos ogros de sa Tigre de sa Malèsia unu lampu terrìbile, aiat tzèdidu. +– Ammentade·bos chi difendides sa «Perla de Làbuan» e cussos òmines in cuddae, chi benint a nos assalire, sunt cussos chi in sas costas de Làbuan ant mortu sos cumpàngios bostros! +– Prima de si nch’istesiare ant chèrfidu averiguare si nois fìamus aprodados. +A sero sa bidda fiat pronta a poderare sa batalla e presentaiat una cresura de fortalesas poderosa a beru. +Aiat torradu a cumentzare sa passigiada e no aiat prus abertu buca. +Fiat sa giòvana cun sos pilos de oro, isarbolida, antzis biaita e cun sa làgrima in s’ogru. +L’amus a lassare colare? +– Si peleamus nois giai avesos a bìvere in mesu de sos padentes issos ant a pòdere àere fatu petzi deghe passos. +Cando su pirata si fiat bidu solu, fiat abarradu tempus meda firmu che roca, cun sos ogros fissos a sa ghenna dae ue fiat essida cussa giovanedda galana. +S’incrociadore. +In su ponte de sos duos navios abarraiant àteras tigres sididas de sàmbene, chi faghiant su dovere issoro cun balentia. +Oh! +Su malaitu no at a andare a Làbuan a contare de àere cannonegiadu sa bandera de Mòmpracem! +Si fiant postos torra a traballare in s’ìnteri chi unos cantos piratas intraiant a sas biddas isparghinadas in su coro de s’ìsula, pro reclutare sos òmines prus balentes. +In fora est totu a s’iscuru. +Est istadu dischente de s’Istitutu tècnicu navale de Venètzia, ma non est resèssidu a nch’acabare sos istùdios. +L’isco, Sàndokan, e puru deo timo pro tene. +Inglesu at a èssere? +Nara·mi·lu Juioko, nara·mi·lu. +Marianna! +Apo a disponimentu tres navios e chentu binti òmines e cheres chi non li pòngia fatu? +E tziu meu? +Tres lìnias de bastiones, unu prus forte de s’àteru, amparaiant belle de su totu sa bidda, isterrende·si in forma de mesu chircu. +Oh, amigu! +Noas bonas bos nch’at giutu? +S’aiant ghetadu sas carabinas a armicoddu, si nch’aiant bestidu a butzaca sas munitziones e si nche fiant intrados a mesu de sa bete foresta, chirchende però de non si nche istesiare tropu dae s’ispiàgia. +Nointames su pirata s’ammaniaiat a giogare sa carta perigulosa meda cun coràgiu mannu e cun calma meda, cunfidende in s’atrivimentu suo e mescamente in sa bona. +M’intendo chi custu pistighìngiu, chi custu amore, chi custa gelosia m’at a ochìere. +Oh! +Forsis chi sa Tigre de sa Malèsia los timet a custos? +– Cando at a èssere a chimbighentos metros apo a allùghere su mortàiu. +Fiat niedda che pighe, isarbolida, e sos ogros asulos suos, a su sòlitu gasi tranchillos, bogaiant lampos chi traighiant s’arrennegu malu a tratènnere. +Mi lu immàgino, ma deo non ti potzo permìtere de fàghere machines chi ti podent èssere fatales. +cumentzende a èssere iscunnortadu. +– Ischimus cantu balides e de ite seis capassu e amus leadu sas cautelas nostra pro bos domare. +– S’iscuru at a amparare sa retirada nostra. +Eja e…. +Ma si ti diant ochìere? +E nche l’as a giùghere a Mòmpracem? +A pustis de un’iscuta una bela latina fiat istada ispinnigada in su trinchete. +su malesu meu bravu! +E pro ite? +E mancu unu bistocu, Sàndokan. +Tapa sa buca, Yanez. +Sa balla, chi si nche istesiaiat fruschiende, fiat andada. +Aiat sighidu su capitanu e fiant falados paris in s’iscala chi nche giughiat a popa. +Creadura sublime! +Ah, si non fia mai istadu sa Tigre de sa Malèsia! +In fines fiat arribbada mesunote. +Andat bene. +A s’inferru totu sos innamorados! +Su lord aiat passigiadu peri s’aposentu pro una paja de minutos, posca aiat fatu tzinnu a Yanez de si sètzere in mesa. +E deo chi l’aia prantu che mortu! +Aiant caladu deretu a modde una iscialupa e Pisangu si nche fiat sètzidu paris a su sordadu e a bator remadores. +Su tenente fiat faladu in presse a s’istiva sighidu dae unos cantos ufitziales e dae su dutore de bordu. +Su primu praho fiat a curtzu. +Non t’assustes, Yanez. +A su cumandante apo a nàrrere chi depo cunsignare una lìtera a lady Marianna e, in pessu chi m’apo a agatare in sa cabina sua, m’apo a inserrare cun issa. +Sa Tigre de sa Malèsia non podet prus abarrare bia! +As resone, amigu. +tr. +Nois però non nos amus a firmare in su parcu. +Est istrampadu a costàgiu meu cun una balla de ispingarda in petus. +– Comente mai bois ischides custu, mentres m’aiais naradu chi beniais dae sa penìsula malesa a tesu dae inoghe? +Sos cantos suos nche fiant arribbados finas a sas primas palitzadas de sa bidda e sos sete o oto òmines, iscampados a s’iscòpiu, fiant istados lampados dae unu trumùghine de mitràllia. +Arenados? +Duos inimigos ispantosos fiant in antis a sos duos piratas; unu prus perigulosu de s’àteru, ma pariat chi pro su momentu no aerent àpidu intentzione peruna de leare a pare cun sos duos òmines ca, imbetzes de falare peri su riigheddu, si moiant lestros a s’addobiare comente in punna de medire sas fortzas issoro. +Dade cara, segnor Yanez, ca isse est trìnnigu meda e si diat pòdere tronare carchi cosa. +Segnore – aiat naradu – si cumprat s’ùrtima boluntade de sa Tigre de sa Malèsia. +Nointames non si fiat traitu, nen si fiat iscunnortadu. +In cabu a un’ora sa prima lìnia de sos bastiones fiat petzi unu cumassu de ruinas. +Totu in unu si fiat bidu ruende a terra a costa longa, ghighinende sas ancas a sa maconatzina. +Ah! +Cando sos tzocos sessaiant, s’intendiant finas sas mùidas surdas de sas màchinas. +A sa cumparta issoro a s’ispessada, fuiant a tzichìrrios sas columbas coronadas ispantosas o cussas naradas morobo; sos tucanos cun su bete bicu e su corpus lughente de pinnas rujas e asulas fuiant boghende notas tzichirriadoras, simigiantes a su tìrriu de unu carru male untadu; si pesaiant che rajos sos argo cun sas coas longas pintirinadas e s’imberghiant sas alude bellas cun sas pinnas in colore de turchesu, faghende intèndere frùschios longos. +Faedda! +Ite pensamentu orrorosu, Sàndokan, balorosu meu! +– Assaltamus sa villa! +Ajò Sàndokan; est totu agabbadu! +Ohe! +Sàndokan, chi non perdiat mancu una paràula, aiat fatu unu murrùngiu surdu e aiat fissadu su caporale cun duos ogros prenos de sàmbene. +Custu bidende·lu cun sa cara mudada s’aiat pensadu deretu chi carchi cosa de grave depiat èssere capitadu. +In unu lampu fiat a curtzu suo, ghetende una boghe de cuntentesa. +m. +Nono. +– aiat preguntadu Yanez biancu che tela. +– l’aiat preguntadu Sàndokan. +Una paràula, Yanez. +Aco·mi – aiat naradu su portoghesu. +Posca abbaidende su lord, aiat naradu:. +Timo chi lord James l’apat trobedida. +E forsis in s’ìnteri chi deo so inoghe, su baroneto si l’at a inghiriare. +– Sa partida no est parìvile, ma nois semus sas tigres de Mòmpracem! +Si fiat firmada unu momentu, posca si nche fiat ghetada cun totu su pesu suo a subra de sa muninca gigante, fichende·li sas francas in sas palas e in sas cossas. +, it. +Milla – aiat rispostu Sàndokan – Lea·la! +Deo so cumentzende a tìmere chi oramai si nche siant boladas. +– Calma·ti e forsis l’as a bìdere. +E puru, creide·lu, est crudele a dèpere mòrrere, cando oramai creia de godire sa felitzidade a costàgiu de cussa pitzinna chi amo meda. +Làbuan at tropu pagos sordados pro los imbiare a passigiare peri sos padentes, sena perunu motivu – aiat naradu Sàndokan. +Isco ue semus – aiat naradu a Yanez. +Calicunu si fiat acurtziende, moende cun cautela sas fògias. +Unu bàulu, beru? +Sa fama orrorosa chi godiat sa Tigre si fiat isparghinada in cussos mares e pagos navios s’atriviant a s’aventurare in cussos logos. +Abarrare inoghe, sena de tene – aiat murmutadu cun boghe anneada. +Cantu t’imbìdio, Yanez. +incrociare. +Deo so galu sa Tigre de sa Malèsia, cussa Tigre chi los at semper fatos trèmere petzi cun una mòvida. +Aiat pesadu ca conca brunda de Marianna e l’aiat basada in cara che dischissiadu. +– aiat esclamadu, totu leadu dae unu ajubore biu de su cale chircaiat de badas de ispricare sa cajone. +Cando su baroneto est intradu a sa villa, at agatadu a lord Guillonk totu pigadu dae una afuta tremenda. +Ite b’at capitende? +Nara·mi como – aiat preguntadu su portoghesu – ite cheres fàghere? +So dubitosu, Yanez – aiat rispostu Sàndokan. +Fiat essidu dae su cantzellu e si fiat aviadu in sa caminera chi nche giughiat a Vitòria. +– Issos nos ant cassadu e si sunt ammaniende a nos dare batalla. +Su naviu fiat intradu atrividu in sa caletedda e si fiat acurtziadu a s’incrociadore sighidu dae sos àteros duos a paga distàntzia. +Cando Yanez fiat torradu a sa palatzina, su lord fiat falende in s’iscala de sa palatzina. +E custu istripitu? +– Su chi aia reseladu est capitadu: s’inimigu at assalidu su cuile meu. +Sos tres navios, detzisos a tzèdere, ma no a torrare in segus, non si nche bidiant belle prus, inghiriados comente fiant dae bete nues de fumu chi una calma tosturruda manteniat subra sos pontes, ma tzerriaiant cun furore parìvile e sos lampos sighiant a sos lampos e sos tzocos a sos tzocos. +– Forsis amus a pòdere abbandonare sa pòvera ìsula mea sena èssere istorbados. +Virare v. +Si tue annùntzias s’isbarcu cun carchi batalla, su lord no at a abarrare prus in sos padentes, ma si nch’at a fuire a Vitòria suta s’amparu de su forte e de sos navios. +Cando fiat arbèschidu sos inglesos fiant chertorende galu su parcu cun acanimentu creschente, subugende sas tupas de bambù e de bananos, sas matas e sas pasteras. +E difìtzile pro mene, Sàndokan. +Però prima de mi nch’andare a s’àteru mundu bos chèrgio pregare de unu praghere. +Lassamus·lu acostiare. +Cales resones l’aiant ispintu a lu porrogare in cussa manera? +Totus bi seis? +Ma lady Marianna non lu bàjulat cuss’òmine. +In marina, repartu de naves lèbias chi in tempus de gherra pretzedet sa flota. +Sàndokan devènnidu oramai prus atinadu, si nche fiat pesadu sena fàghere istripitu e a pustis de àere ghetadu una mirada lestra suta sos àrbores de su parcu, fiat piligadu cun sa lebiesa de una gatu a sa palitzada. +Ite cheret nàrrere, Sàndokan. +A Mòmpracem. +– Pro Deus! +Su capitanu suo, unu bornesu artu, de formas ispantosas, chi lu faghiant simigiante a un’istàtua superba de brunzu antigu finas pro sa tinta in colore de olia, bidende·nche a Yanez e a Sàndokan aiat ghetadu una boghe de cuntentesa, posca pesende sas manos aiat aboghinadu:. +Anda a in antis, ma dae cara a non fàghere machines. +Cras amus a torrare a cussos segnores sas fusiladas chi nos ant isparadu. +Ant tancadu sas bentanas suas cun una inferriada! +Deo no apo intesu nudda. +Eja e bos potzo nàrrere, sergente, chi amus sejadu sas tratas suas. +Lestros, aprontade un’amparu in antis de sos cannones e posca ajò! +Su cumandu fiat istadu trasmìtidu a Giro-Batol e sos duos navios fiant afilados cara a s’ìsula bramada. +Fiat pistighingiadu meda ca no aiat àpidu su tempus de nche collire sa carabina de su presoneri ca nch’aiat sejadu duos sordados intrende lestros a s’arborada. +No est cosa chi mi riguardat. +Agatada s’iscialupa l’aiat fata rodulare unu tretu, posca nche l’aiat trabentada afundende·la. +Ma sa fera est galu bia e su kriss meu est prontu a l’isperrare su coro. +– Chi su diàulu si nche lu pìnnighet e nche lu ghetet in fundu a mare. +Deo – aiat rispostu unu tzinesu, benende a in antis, tremende·si che canna. +f. +Andat bene – aiat rispostu su lord, a pustis. +Su malesu non si l’aiat fatu nàrrere duas bortas e aiat assalidu a manera làmbida sa padedda dende a bìdere unu praghere mannu. +de èssere forte che atzàrgiu, aiat un’agilidade de muninca. +Su capu de sos piratas de Mòmpracem custa borta si fiat ischidadu, mentres unu lampu terrìbile li lughiat in sas ogradas inchigiadas. +Ma fintzas essende a curtzu a Làbuan, comente dias chèrrere aprodare cun unu tempus sìmile? +E siat – aiat rispostu Sàndokan, a pustis de àere meledadu un’iscuta. +– aiat preguntadu. +Patan, non perdas mancu unu corfu – aiat naradu Sàndokan, in s’ìnteri chi una cannonada retumbaiat in su praho de Giro-Batol. +– Issos s’ant a ischire isboligare. +Su pirata no aiat rispostu: fiat dudosu. +In su momentu chi sos tigrotos de Mòmpracem pèrdida, cun sas làgrimas in s’ogru, su coro turmentadu, si sarvaiant in sos padentes e sos indìgenos fuiant in totue, s’inimigu isbarcaiat andende cun fùria contra sas trintzeas, cun sas bajonetas caladas, in palas de sas cales creiat de agatare galu s’inimigu. +CAPÌTULU VI. +Carchi àteru naviu s’at bidu? +Yanez imbetzes de rispòndere s’aiat assutadu unas cantas gùtias de suore fritu chi li imperlaiant sa fronte e aiat postu sos bratzos in rughe pro non tzèdere a s’ìmpetu de pònnere manu a s’isciàbula. +Pro tres annos sa giovanedda fiat istada testimòngia de cussas batallas crudeles, ue moriant mìgias de piratas e chi aiant dadu a su chi depiat devènnere su rajah Brooke cussa tzelebridade trista chi aiat cummòvidu meda e aiat indignadu sos cumpatriotas suos matessi. +Si fiat arressadu un’iscuta in s’oru de sa bete roca, rugrende cun sa mirada sua de àbile su pìgiu de su mare, devènnidu lìsiu e ìnnidu che ispigru, e l’aiat firmada cara a oriente. +Sa Tigre est morta e pro semper! +– Sena cussa fèmina s’ùrulu de sa Tìgre de sa Malèsia diat arribbare galu poderosu fintzas a Làbuan e diat fàghere trèmere, galu pro medas annos, sos inglesos e fintzas su sultanu de Varauni. +Non so fertu, segnore. +Cale si siat àteru òmine chi no esseret istadu unu malesu, s’aiat truncadu sena duda sas ancas in cussu brincu, ma non fiat capitadu gasi a Sàndokan chi, in prus. +Intramus a su padente. +– A su lord li fiat istadu mancadu su tempus de cùrrere a Vitòria e de avèrtere su guvernadore de su chi fiat capitadu. +gabbiere, derivadu dae (bela de) gàbia. +Si fràigant nodos bastante ampros in pitzu de sos àrbores, impreende cambas grussas meda chi ischint assentare cun abilidade in forma de rughe. +Amus leadu a pare cun una cannonera. +Su portoghesu non si fiat faddidu. +Seis timende chi sos navios meos afundent su bostru? +Sàndokan, tue crees chi s’ant a sarvare? +Ite bi faghes inoghe, gasi a curtzu a sa villa de lord. +Sa marea àrtziat in presse e creo chi intre una paja de minutos amus a pòdere sighire a falare in su riu. +Su malaitu non depet àere postu fatu a sa nave, ti lu garanto. +Tabicu, s. +Semus isbarcados eris in s’ìnteri de s’uraganu, Cras sero, a mesunote, amus a èssere suta sas bentanas bostras. +Cras! +– Nois inoghe semus perdende tempus pretziosu sena profetu perunu. +Dae Làbuan. +In cussu momentu isse fiat su capu ispantosu de sos ferotzes piratas de Mòmpracem, fiat s’òmine chi dae deghe annos insambentaiat sas costas de sa Malèsia, s’òmine chi in onni logu aiat fatu batallas terrìbiles, s’òmine chi cun s’atrivimentu istraordinàriu suo, su coràgiu reberde, s’aiat balangiadu su paranùmene de Tigre de sa Malèsia. +Chie lu guidaiat su vascellu? +– Però semus pistighingiados bidende una cannonera chi benit dae otzidente, est a nàrrere dae s’ala de Mòmpracem. +Eja, milord. +Chi cussos malincrinidos siant a beru duos ispìritos infernales de si pòdere cuare suta terra o in su truncu de sos àrbores? +Apo a imbiare a Paranoa. +Podet èssere carchi nave chi at leadu parte a su bombardamentu de Mòmpracem e chi est chirchende su praho de Yanez. +Hum! +Su mare sighiat a devènnere fosforescente. +Non ti fias faddidu, Sàndokan – aiat naradu. +Sàndokan aiat abbaidadu sos duos oros de su riu e aiat bidu chi in cussu logu fiat impossìbile a piligare e a si nche intrare a sa foresta. +E su lord? +– aiat preguntadu Sàndokan, tirende·nche su fusile dae su coddu. +Una balla aiat rugradu su ponte, colende in mesu, serente a s’àrbore maistru. +Sos praho in s’ìnteri sighiant a avantzare cun sas belas tertzaroladas e sa bete bandera de su sultanu de Varauni in pitzu a s’àrbore de maistra. +Bisòngiat de nos boliare in presse o sa partida est pèrdida. +Sos sete o oto òmines chi fiant galu bios, bidende àteros piratas atzochiende a su ponte, nch’aiant frundidu sas armas. +Non timas pro mene – l’aiat naradu. +Ma a pustis a ue as a andare? +A cussa idea, a dispetu de su coràgiu suo che leone, si fiat arpiladu. +Atzetadu, ma a una cunditzione. +Respirende cussos profumos balsàmicos, su pirata si fiat intesu che imbriagu e ischidende·li in coro, prus forte chi non mai, cussa passione chi unu momentu prima aiat chircadu de allupare. +amus a bìdere si s’Isperdidore de sos piratas at a èssere capassu de bìnchere sos meos. +Apo bidu a curtzu bostru unu nieddu. +Su praho, ispintu dae unu bentu bonu, in cabu a un’ora fiat arribbadu a pagas mìgias dae s’ìsula e fiat afiladu cara sa cala chi s’aberiat in antis a sa bidda. +S’iscura Marianna! +Aiat in pessu dadu cussu cumandu, cando una frama fiat lampada a prora de s’incrociadore, subra su casteddu, illuminende totu in unu su trinchete e su bompressu. +– Chie lu diat nàrrere chi una die sos leopardos de Làbuan aiant àpidu bintu sas tigres de Mòmpracem? +– Destinu astròlicu, chi m’ispinghes in cuddae giosso, nara·mi si m’as a èssere fatale! +Est su chi mi timo, Sàndokan. +Su portoghesu, chi la miraiat a fissu, aiat bidu duas làgrimas treme-treme in pibiristas e unu pistighìngiu biu imprentadu in cara. +– S’istufa est bastante ampra pro cuare prus de un’òmine. +Deo non bi timo, sa Tigre de sa Malèsia non at timidu e…. +Mancat petzi de isseberare sos òmines chi nos ant a dèpere sighire. +Unu pagu de passèntzia, Sàndokan. +Ismentiga·ti de cussa fèmina, t’apo naradu. +– l’aiat preguntadu Yanez. +Duos òmines solos, mancari siant duas tigres de Mòmpracem agreste, non podent parare fronte a binti, trinta e forsis chimbanta muschetes. +Non lu nàrgias, amore meu, ca in cale si siat logu ti nch’ant a giùghere deo dia ischire a ti nche sighire. +– aiat esclamadu Sàndokan. +E meda m’òdiant? +Prefèrgio sa morta mea e sua prus chi non mi la bìdere furende. +– aiat rispostu sa lady riende. +Un’artillieri l’aiat carrigadu cun una bomba de oto pòddighes, chi pesaiat bintunu chilos e chi iscopiende nche depiat fèrrere bintoto ascras de ferru. +Semus a curtzu. +Bivat sa Tigre! +Sàndokan, – aiat naradu a pustis de pagos minutos – ite ses pensende? +Carchi òmine ais bidu? +Aiat fatu currere sos pòddighes in sa tastiera sonende una romanza agreste, furiosa, de un’efetu istranu, in sa cale a bortas pariat de intèndere sos tùrgalos de un’uraganu o sas ghèmidas de gente morende. +Tue puru Arantzolu de mare? +Ma sos sordados? +Sos malesos e finas sos giavanesos nointames andant macos pro cussu pratu titulosu e lu preferint a sos puddos e a sas costigheddas licanzas de su babirussa. +Unu pore de àrbores, rutos dae su bentu, tancaiant sos àidos, custringhende sos duos piratas a fàghere artziadas in petorru e giros longos. +Posca, a punta in antis de sos balorosos suos, in s’ìnteri chi Yanez prus benassortadu de totus faghiat sartiare sa cannonera iscudende·li una granada a sa santabàrbara, andaiat a s’acòstiu atzochiende·si·nche a su ponte inimigu che trau fertu. +Ma creo chi oramai apat detzisu de lassare sa villa e de si ritirare in Vitòria. +ite cuntentu chi dia èssere de lu bìdere ballende in pitzu de unu pinnone, cun unu metro de fune in tzugru. +Apo custa ispera… Yanez m’amat tropu pro m’abbandonare a su destinu meu tristu. +– aiat naradu Marianna afrangende·si a su pirata. +Coberta s. +Cheriant mòrrere totus, ma in cue susu, in su ponte inimigu. +Sàndokan, a pustis de àere fatu limpiare su ponte, torrare a annodare sas manovras truncadas dae sas ballas inimigas, ghetare a mare su cadàvere de s’Arantzolu e de un’àteru pirata mortu dae una fusilada, e carrigare sos fusiles e sas ispingardas, aiat allutu unu narghilè meravilliosu chi de seguru beniat dae carchi bazar indianu o persianu, e aiat mutidu a Patan. +E chi semus incadenados. +Imbetzes de ubbidire, Sàndokan aiat agarradu sa giovanedda a subercos e l’aiat pesada. +So progetende sa fua e apo s’ispera de bi resèssere, ma tue no as a pòdere bènnere cun megus. +Mègius a fraigare unu attap, Yanez. +A sa muda! +Su malesu nch’aiat bogadu dae unu vasu betzu de terra, asseguradu a unu traessu de sa canoa, su recatu e l’aiat porridu a Sàndokan, ma custu totu pigadu dae sos pensamentos suos e dae sos pistighìngios suos, no aiat mancu rispostu, ne aiat abbandonadu sa positzione sua de prima. +Miseràbiles! +– aiat naradu s’iscotzesu. +Nara·mi si cussa fèmina cun sos ogros asulos e sos pilos de oro chi onni note trubbuscat sos bisos meos, at a èssere sa derruta mea! +Est beru. +Eja. +Non so bajocu. +Aiat rugradu cun cussos ogros de àbbile de mare e aiat abbaidadu in pees de su rocarju, Tres praho, cun sas bete belas ispinnigadas, fiant in antis a sa biddighedda, prontos a mòere. +Si fiant acurtziados a pare e fiant abarrados firmos, isetende cun pistighìngiu s’agabbu de cussa aventura perigulosa. +In mare si diat guastare. +CAPÌTULU IV. +Mancari lord James, rude che a totu sos marineris, chi non fiat bonu a nudrigare cale si siat afetu, no aeret proadu adduddos bundantes pro sa giòvana neta, prus che l’afidare a manos istràngias, l’aiat imbarcada in sa nave sua giughende·nche·la in Bòrneo e esponende·la a sos perìgulos mannos de cussas crotzeras pesantes. +Marianna! +So galu totu abbolotadu e tue pretendes de nos pònnere in caminu cun custa note de inferru! +– E tocat de nos iscrobare! +Custa note apo a abbandonare custos oros de mare de malu acasàgiu, giughende cun megus su giuramentu suos e apo a torrare a s’ìsula mea agreste. +Deo so timende pro s’ìsula mea. +lassende·si in palas a Làbuan chi oramai si confundiat cun s’iscuru. +E no apo a intèndere prus sa boghe tua, prus… prus…. +Sa Tigre de sa Malèsia los aiat sighidos cun sa mirada finas a cando aiat pòdidu; posca si nche fiat torradu a fichire a mesu de sos tupales, murmutende:. +Ah! +Su diàulu! +Su lord aiat ghetadu un’ùrulu beru. +Rota perigulosa, capitanu meu. +Aiat tìmidu sa note, isse, su pirata fieru, chi no aiat mai tìmidu sa morte e chi aiat afrontadu cun coràgiu disisperadu sos perìgulos de sa gherra e sa fùria de sas undas! +Nch’amus a arribbare non prima de s’intrinada. +– So cuntentu mannu de bos bìdere ritzu! +Nono! +So intendende boghes! +Hum! +Creo chi peruna fèmina potzat èssere che pare. +Su pirata si nche fiat pesadu cun una mòvida rude, cun sa cara mudada, cun sas dentes astrintas sena controllu. +Sa flota si fiat semper acurtziende, mantenende·si in una lìnia ue in mesu bi fiant sos incrociadores e in sas alas sos praho de su sultanu de Varauni. +S’isciàbula de ingàrriu est a frama curva, larga e pesante, in dotatzione in sas naves militares finas a primos de su Noighentos. +Fiant coladas duas, tres, bator oras, longas che bator sèculos pro Sàndokan, posca in fines sos sordados fiant intrados a sa villa serrende sa ghenna cun burdellu. +Faghimus comente cheres. +Un’incrociadore chi aeret esploradu sa costa, non bi fiat resèssidu a los iscobèrrere, ne mai podiat reselare sa presèntzia de cussos tigrotos, intupados che a sas tigras de sas sunderbunds indianas. +In s’atretzadura navale est unu cavu chi serbit a ispinnigare una bela cando b’at bentu, parende·la. +Su praho, una corredda de nughe chi faghiat su derre a sa natura neghidada, afundadu dae sas undadas chi l’assaliant dae cada ala, andaiat a tòntonos a brigamìscia como in sos cùcuros ispumadores de sas undas e como in fundu de sos isprofundos mòbiles, bortulende·nche, faghende tirriare sos àrbores, iscùdere sos boscellos e crochidare sas belas cun una fortza gasi manna chi pariant esserent a punta de iscopiare. +Nono, amigu. +Beni, Sàndokan. +E su maias non nde podet prus dae su disìgiu de truncare sas costas a sa bighina. +Giughide·nche su sordadu. +Sa die de sa batalla sas tigres de Mòmpracem si nch’ant a mandigare sos leopardos de Làbuan! +– aiat naradu Yanez boghende·si su bonete. +Isetade. +– aiat esclamadu sa giovanedda. +Ma suta cussos padentes, belle indedda dae cada creadura tzivile, sa pitzinna, devènnida giovanedda, non si fiat abigiada de èssere fèmina; ma cando aiat bidu cussu pirata fieru, sena ischire pro ite, issa aiat proadu unu ajubore istranu. +Bois ischides chi custos mares bundant de tales iscualos ferotzes meda. +Bos fia chirchende – aiat rispostu sa giovanedda parende·li sa manu. +– No est cun nois chi si l’est leende. +E tue crees chi su lord non siat artis-artis? +Fortzaiat semper sas màchinas però perdiat tretu cada minutu. +Nara·mi de custa pitzoca. +Non fiat prus sa pitzinna atzuda de pagas oras prima chi aiat faeddadu cun cun ardore e fieresa gasi mannos. +– Conta·mi totu Yanez, ti prego. +S’iscuru favoressiat sa ritirada. +non prangais, lady Marianna! +Ue bos depimus isetare? +– aiat esclamadu cun anneu. +Fiat chèrfida cùrrere fache a isse, ma li fiant bènnidas mancu sas fortzas e fiat ruta in bratzos de su tenente chi si fiat acurtziadu. +Nemos? +Intre pagos minutos sos assalidores, trinta o baranta bortas prus numerosos, depiant isbarcare pro atacare sas trintzeas rue-rue a sa bajoneta e ispèrdere sos ùrtimos defensores. +aiat agarradu unu càule parmitzu chi pesaiat non mancu de binti libras e si fiat postu a frighinare cussa sustàntzia bianca e durche chi l’ammentaiat su sabore de sa mèndula. +A s’acòstiu! +A Marianna? +A sas deghe sas naves e sos praho, semper parados prontos a sa batalla, si moiant cara a sa cala. +S’incràs, a pustis de una paja de oras chi fiat arbèschidu, Sàndokan essiat dae sa pinneta, prontu a crompire s’impresa atrivida. +Faedda o t’ochio! +Sàndokan s’aiat coladu prus de una borta sa manu in sa fronte, tiri-tiri de suore, mentres sas benas de su tzugru si unfraiant a manera ispantosa, comente chi esserent faghende un’isfortzu sovrumanu. +Ismentiga·ti·la, Sàndokan, abbandona·la pro semper, torra sa Tigre de sa Malèsia cun su coro de ferru. +Eja, milord – aiat rispostu Yanez cun boghe firma. +Isco chi Alamba, unu de sos piratas nostros prus ferotzes, l’at bida unu sero passigende suta sos padentes de s’ìsula e chi est istadu gasi corfidu dae cussa bellesa chi at firmadu su naviu suo pro la mirare mègius, in perìgulu de si fàghere massacrare dae sos incrociadores inglesos. +Chi carchi inglesu siat andende a Vitòria? +Ma contra a chie ais isparadu? +Un’òmine o una bèstia? +Sos àrbores fiant rutos, sas costanas fiant istadas isfundadas e finas sos amparos de truncos de àrbores non poderaiant prus a cussa traschia de ballas. +Mi nche cheria andare indedda dae custos mares, non ca fia timende sos cumpatriotas bostros, ca si l’aia chèrfidu, aia pòdidu remunire in s’ìsula mea mìgias de piratas e armare chentinas de praho, ma petzi ca deo, incadenadu dae Marianna, a pustis de medas annos de cumbatas insambentadas, disigiaia sa bida pàsida a costàgiu de cussa chi amaia. +Cando fiat sètzida a caddu sas lagrimas non prus tratesas li fiant faladas bundantes e unos cantos sucutos l’aiant turmentadu su sinu. +– Ite b’intrat si sa bida passada sua fiat orrorosa, si at sacrificadu vìtimas a chentinas, si at fatu vinditas crudeles? +, naviu de gherra, lestru e bene armadu, de impreu tàticu e istratègicu. +– aiat esclamadu isse. +L’aiat basada in fronte, posca fiat fuidu cara a sos bastiones, tronende:. +Oh creadura mea adorada! +Su sergente si nche fiat pesadu, treme-treme, abbaidende a fissu a Sàndokan cun duos ogros assustados. +Fiat ridìcula – aiat naradu un’àteru sordadu. +In cussu momentu torraiat su sergente. +m. +Sa giovanedda si nche fiat ghetada a subra de Sàndokan chi si l’aiat astrinta cun carignu a petus. +– Milady, pro bois totu mi diat èssere possìbile, dia fàghere totu: faeddade! +Sàndokan s’aiat cariadu paritzas bortas sos ogros e s’aiat coladu prus de una borta sas manos in sa fronte ardente comente chi esseret chirchende de s’ammentare su chi aiat fatu. +– aiat murmutadu Yanez. +Subra cussu naviu disauradu si fiant bidos òmines currende in sas costanas e posca iserghende. +Duos àncaros de frundire si fiant fichidos in sas grisellas de s’incrociadore. +In su padente chi amus in pessu rugradu. +Si pròpiu lu depo nàrrere, non lu dia ischire – aiat rispostu. +Allùghere duos fogos in s’ispiàgia – aiat rispostu Paranoa. +E si diant chèrrere bìdere finas s’istufa? +Podet èssere istada carchi bèstia. +A l’ischis a ue fiat afiladu su vascellu? +Yanez aiat puntadu su cannochiale e aiat abbaidadu cun atentzione profunda pro un’iscuta. +– Isetamus su sinniale, prima de andare a in antis. +– s’aiat preguntadu pro sa segunda borta. +Dae cara chi si tue chircas de ghetare petzi una boghe ti cravo s’istillu meu in sa gorgoena e t’averto chi sa punta est istada toscada cun su sutzu mortale de su upas. +Non bos so cumprendende capitanu meu. +– aiat preguntadu su prus antzianu de sos duos sordados. +Sos inimigos forsis non nche sunt indedda – aiat naradu isse. +Est beru – aiat naradu sa Tigre, suspirende. +Ma est una flota bera e pròpia – aiat murmutadu custu. +Una làntia suspesa a una punta, illuminaiat in pessu su fraponte, però cussa lughe fiat bastante pro nche pòdere distìnghere una persone. +Ehi, cuddu giòvanu, abbassa su fusile chi deo non so ne una tigre ne unu babirussa. +– aiat preguntadu su capitanu, ispantadu. +Tue ses, baroneto! +Amus a àere ferru e prumu pro totus! +Fia punterende sa cresura. +– l’aiat preguntadu Sàndokan. +Duncas diat tocare de la mutire. +Marianna no as a istentare a mi torrare a bìdere, ma binchidore terrìbile! +A sa torrada l’aiat àpida agatada galu in Làbuan e galu lìbera? +Maleditzione! +Penso chi no at a torrare prus a pìgiu de abba – aiat naradu Sàndokan. +Patan, cun unu brincu, fiat in su cannone de prua, mentres sos àteros puntaiant s’ispingarda e armaiant sas carabinas. +Mancunu de sos òmines suos si fiat sarvadu. +– aiat preguntadu Sàndokan, brinchende a su ponte. +Semus totus balorosos e amus a andare a s’assaltu de sa prus manna. +Tue! +Ma bisòngiat chi deo la bida! +Pro Deus! +Tue fias ponende fatu a s’incrociadore? +L’ischides bene chi cale si siat aguantu dae parte mea non diat serbire a nudda. +Prima de custu sero. +Forsis – aiat rispostu sa Tigre de sa Malèsia cun boghe surda. +Sighia su baroneto Rosenthal. +Yanez si fiat petzi postu a rìere e, leada dae unu crau una màndola betza, si fiat postu a pitzigare sas cordas, narende:. +Sas tigres non sunt gasi meda comente crees tue. +Dae Vitòria seis benende? +Pèrdida! +Mantene su fusile armadu e sos ogros fissos a sa cresura. +E tue pensas chi su cumandante…. +Fiat faladu sos gradinos e fiat andadu cara a sa biddighedda. +Marianna Guillonk! +Cussu fiat unu padillioneddu galanu, cun sas pinnas de muru istampadas e pintadas cun colores ispibillos e cugugiadu cun un’ispètzie de tzumbòriu de metallu indeoradu, artuddada de puntas e de dragos tirriosos. +S’òmine no at a pòdere opònnere resistèntzia meda. +L’amus a lassare andare a ue cheret. +Non t’apensamentes, Giro-Batol. +So abarradu suspesu pro tempus meda e nche so rutu a chirru de cussa pitzinna dae sa cale, mi l’intendo, peruna fortza umana mi nch’at a pòdere istratzare. +E sos òmines? +L’intzerto… sunt mortos. +Ma deo t’apo a sarvare. +– esclamaiat Sàndokan, a fùrria e borta in su letu de fògias, – dia dare sa metade de su sàmbene meu pro m’agatare galu a curtzu de cussa creadura chi at ischidu a fàghere tocheddare su coro de sa Tigre de sa Malèsia! +Sàndokan imbetzes de rispòndere aiat bogadu su kriss e cun unu corfu lestru aiat isperradu s’iscàtula. +Sa Tigre de sa Malèsia, mancari esseret proende totu sas penas de s’inferru istesiende·si·nche dae cussu logu, si nche fiat intradu a unu viale costanu e nch’aiat giutu a Yanez a su chiosco. +Ais iscobertu sas tratas suas? +Terra a dereta de s’asta de prua! +Su portoghesu, a su cale non li mancaiat mai sa muta bona, si fiat lassadu andare a un’ispàssiu burdellosu a dispetu de sa situatzione perigulosa. +, it. +f. +Però si ant a bìdere in terra ca carabina de su camerata issoro ant a bènnere de seguru a inoghe a chircare. +Ais sa paràula mea. +Abarra calmu, Juioko. +Ah! +Eja, nos amus a cuare in intro de cue. +Lord James est capassu de ochìere sa neta prus chi non la bìdere ruende in manos meas. +– Acò! +Marianna – aiat naradu Sàndokan girende·si a sa giovanedda, chi abbaidaiat cun terrore cussos duos puntos lughentes chi lampaiant in s’iscurigore. +Forsis chi non mi nch’ant catzadu dae su tronu chin s’iscusa chi fia divenende tropu potente? +Ismanchinaiat chi faghiat semper prus a tìmere, si pesaiat che caddu birbilliadu, si nch’imberghiat isfoetende s’abba cun sa prua, gannende comente a punta de s’abèrrere in duos e in tzertos momentos tzilindraiat gasi meda a tales chi non beniat bene a s’aderetzare. +Eja, e in presse puru. +Sàndokan no intendiat a nemos in cussu momentu, e sighiat a avantzare currende. +Tue nos dias pòdere abèrrere sa ghenna in intro de note e nos dias lassare intrare a sa villa. +Apo a bastare deo a nche catzare a mare sos inimigos meos. +Corpus de chentu mìgia ispingardas! +Sàndokan! +– S’ìsula ispantosa in pagos meses, forsis prus pagu puru, intre pagas chidas, at a pèrdere totu su prestìgiu suo e finas sas tigres suas terrìbiles. +Tropu tardu, segnore! +Prora s. +Eja, chircamus·lu, ca petzi isse nos podet sarvare. +, it. +Sàndokan a cussas paràulas fiat torradu in sensos e, firmende cun una mòvida su portoghesu, aiat naradu:. +Giughe·mi·nche a cuddae. +Ah! +Una resone in prus pro agire cun prudèntzia manna, pro atrapare su lord. +Ah, milady, cale fortuna – aiat esclamadu su portoghesu incrunende·si. +Chi siat arribende? +Si cherides falare a su parcu, ais a agatare a neta mea, chi ispero bos fatzat cumpannia bona. +Unu de sos òmines meos b’est inoghe? +As a isetare? +Tue ses istadu su primu a brincare, a pustis meu, a sa giunca? +Nch’apo bidu como cussa lughe: benit dae oriente, forsis in cue giosso una nave curret sighende sas tratas nostra, cun su disìgiu de si nche torrare a leare sa preda furada a su lord. +– aiat esclamadu cun boghe surda. +In mare. +– aiat esclamadu s’àteru. +Chie mai s’at a immaginare chi sa Tigre de sa Malèsia terrìbile est bènnida a si cuare inoghe? +Forsis semus a curtzu de Làbuan? +Si fiat arressadu un’iscuta mirende su piròscafu, chi fortzaiat sas màchinas, cun un’ograda a tortu, posca nch’aiat giutu a Marianna a sa cabina. +– Deo l’apo a nàrrere su chi m’at naradu William, a pustis apo a torrare a inoghe. +Pariat chi esseret turmentadu dae unu pensamentu grave o dae una duda profunda. +So prontu. +Faeddade·mi de isse o m’ais a a fàghere mòrrere. +Ispero chi non t’atrivas a t’acurtziare sa villa a de die. +m. +Sàndokan si fiat acurtziadu a su portoghesu chi fiat disarmende sos praho dae sas artillierias issoro pro frunire unu fortinu poderosu, fraigadu pròpiu in mesu de sa bidda. +Beru est fradigheddu? +Bae chin deus e Nostra Segnora. +Timende deo? +– aiant esclamadu, inghenugrende·si in antis suo. +Lestru, Yanez – aiat naradu Sàndokan. +– Chie at ghetadu sàmbene a sa tassa mea? +– Ant agatadu sas tratas nostras e nos sunt ponende fatu peri su parcu. +Cun unu corfu malu a bajulare aiat aterradu sos òmines chi galu abarraiant ritzos, fiat brincadu a subra de su sordadu chi aiat giai pesadu s’arma e l’aiat mortu cun unu corfu de tzimitarra. +Est istadu fatu dae sos pees meos. +Oh! +Pro Deus! +Non so òmine chi mantenet pro tempus meda sas cadenas in burtzos. +Forsis non bos lu dia impedire – aiat naradu su tenente. +Su lord fiat galu in cue, inchigiadu, cun sos bratzos cunsertos, sa giòvana lady. +Unu sordadu? +Yanez! +Sàndokan aiat lassadu chi s’esseret acurtziadu finas a milli passos, posca pesende sa tzimitarra aiat tronadu:. +Est su matessi chi permitit de isboligare sos frocos. +Fiat avantzadu a su logu ue fiat isprofundadu su pirata, cun s’isperàntzia de l’iscorriolare suta sas rodas, posca aiat torradu a girare. +Oh! +Depides ischire chi in palas de custu iscuru b’at cosa terrìbile, orrorosa, e depides ischire puru chi deo apo unu nùmene chi ghetat pore a totu sas populatziones de custos mares, non solu, faghet trèmere peri su sultanu de su Bòrneo e finas sos inglesos de cust’ìsula. +Binti bortas però s’òmine ispantosu si fiat arressadu pro abbaidare su naviu de gherra chi in pessu si distinghiat e pro li ghetare una minetza terrìbile. +A l’intendides custu burdellu? +Patan! +, it. +Eja, milord. +Si nche fiat pesadu e aiat abbaidadu cara a su parcu. +Si aia pòdidu prànghere, aias bidu cantas làgrimas diant infùndere sos càvanos meos. +Nois non podimus abarrare meda inoghe. +A sero però si fiat pesadu unu bentu friscu de sud-est, ispinghende·la in presse cara a ovest e si fiat mantesu gasi fintzas s’incràs. +belas cuadras de s’àrbore de trinchete. +Sàndokan aiat in pessu tratesu una boghe de cuntentesa. +As unu progetu tando! +Pontone s. +– aiat preguntadu ispantadu. +– l’aiat naradu. +– Si ti dia nàrrere de rinuntziare a sas vinditas tuas e a sa pirateria e si deo dia truncare pro semper su presorju dèbile chi mi ligat a sos cumpatriotas meos e dia adotare cust’ìsula comente sa pàtria mea, dias atzetare? +Sàndokan, chi nche fiat rutu a mesu de unu muntone de fògias e de ramos, si nche fiat pesadu deretu collende sas duas carabinas e sas munitziones. +Pariat assustadu de s’agatare in mesu de cussas grefas de piratas, però mancu una paràula nche l’essiat dae lavras. +Isperamus chi non siat solu. +Custu sero apo a remunire sas grefas meas e lis apo a nàrrere chi nois, a pustis de àere gherradu s’ùrtima batalla, amus a pinnigare pro semper sa bandera nostra e amus a lassare a Mòmpracem. +– aiat esclamadu Sàndokan in s’ìnteri chi una cummotzione repentina mudaiat sos lineamentos suos. +Est comente chi nois nos agatemus in una fortalesa bene bastionada. +Si faghes petzi una mòvida ti pungo su kriss meu in su coro. +Deo mi domando si so bisionende. +Hum! +A s’intzertu, dadu chi apo travigadu custos logos cando non fia in sensos. +Unu cane nieddu, cun su pilu artuddadu e sas barras armadas a manera ispantosa de dentes acutzas, fiat cumpartu in mesu de una tupa. +Si at lassadu inoghe s’arma cheret nàrrere chi calicunu l’at cassadu e nche l’at pigadu – naraiat unu sordadu. +Nche bido un’ufitziale in una bentana de su villinu – aiat naradu Sàndokan. +CAPÌTULU XXVIII. +– aiat esclamadu cun boghe sorrograda. +Bah! +Pro un’àtera ora, cuss’òmine chi non boliat mòrrere, chi non si cheriat rèndere, aiat gherradu cun sas undas, chi borta a borta cugugiaiant sa tàula, ma a pustis sas fortzas li fiant bènnidas mancu e si fiat faladu a pare, cun sas manos però galu tancadas in su pinnone. +Aiat abertu su libru: fiat iscritu cun unu caràtere lèbiu, elegante e craru, ma non fiat resèssidu a cumprèndere cussas paràulas, mancari calicuna esseret simigiante a sa limba de Yanez su portoghesu. +Apo bidu sas framas pesende·si in mare e apo intesu, deretu a pustis, unu retumbu indedda. +Giro-Batol si fiat postu a arrostire unu bellu cantu de babirussa inferchidu in una frunza birde, mantesa dae duas cambas furchiddadas fichidas in terra, posca fiat andadu a forrogare suta unu muntone de fògias birdes boghende unu vasu chi bogaiat unu nuscu chi non promitiat bene, ma chi faghiat illargare sas nàstulas a su selvàgiu fìgiu de sa foresta malesa. +Est impossìbile! +– aiat esclamadu. +Non timeis, sergente – aiat rispostu cussu mutidu Bob. +Ascurtade – aiat naradu sa giovanedda, chi pariat assustada male. +Custa borta puru su tenente fiat abarradu a sa muda. +Dade sa lìtera chi l’apo a cunsignare a lady Marianna. +– aiat esclamadu Marianna chi non pranghiat prus. +Sàndokan s’aiat coladu una manu in ogros comente chi nch’aeret chèrfidu iscantzellare una bisione, posca torrende in sensos, aiat naradu:. +S’assustu proadu dae sos sordados bidende·si in antis su pirata ispantosu fiat istadu tale chi nemos aiat proadu a impreare sas armas issoro. +Cando fiat torradu in sensos, galu mesu istorronadu dae su corfu forte meda leadu a conca, si fiat agatadu non prus lìberu in su ponte de su naviu suo, ma incadenadu. +Nono, segnore. +– aiat esclamadu su pirata, inchigende·si. +A ue semus andende? +Bilantzeri s. +– aiat aboghinadu. +Deo non b’apo mai timidu – naraiat isse. +Unos cantos apuntos subra sas impressiones de biàgiu l’aiant tzintzirigadu s’apentu de s’iscritore e in su 1883 aiat cumentzadu a iscrìere in su periòdicu milanesu La Valigia, cun unu contu intituladu “I selvaggi della Papuasia”. +S’echipàgiu de s’incrociadore nch’aiat giai bidu sa bandera de sas Tigres de Mòmpracem e torraiat a cumentzare, cun prus balia, su cannonegiamentu. +Issa si fiat inchigiada e l’aiat abbaidadu a fissu, comente chi aeret chèrfidu lèghere in intro de su coro suo e intzertare sa cajone de cussa pregunta. +Tando l’amus a tènnere. +Bido sos ogros suos in fundu – aiat naradu isse. +Fuire deretu e chircare un’iscampadòrgiu aterue. +Allughe unu cantu de lughìngiu – aiat rispostu Sàndokan. +Sa cumparta de sa Tigre de sa Malèsia aiat bestidu ànimu a sos gherradores, chi cumentzaiant a si intèndere isentos in dae in antis de totu cussu lampare. +tue as finas unu pinnetu! +In cue bi sunt sos ascusòrgios nostros…. +E nois a ue amus a andare a nos acampare? +Su fogu! +Eja – aiat rispostu su pirata, chi si fiat inchigiadu. +Si fiat postu a passigiare dae prua a popa, a bratzos cunsertos, tancadu in unu mudore ferotze. +Ascurtade·mi, milady – aiat naradu Yanez porrende·li su bratzu e giughende·la a una caminera umbrosa. +Forsis cheriat isetare su momentu giustu pro los torrare a atacare. +Cussu mudore lu depiat pistighingiare, e mancu pagu, ischende bene chi sos navios corsaros sunt semper armados e sètzidos dae echipàgios atrividos. +Unu caporale, capitanu. +m. +Aiant giai fatu ses mìgias cando una boghe de arrennegu si fiat intesa in sos navios. +Ello, timende seis? +Oh! +Su cannone tronaiat tando cun fùria in mare. +A nche la bides una giacheta ruja in mesu de sos bravos tigrotos nostros? +Chi podet si sarbet! +– aiat aboghinadu su pirata. +Frocu s. +CAPÌTULU XXIX. +Su pirata l’aiat mirada un’iscuta cun una durcura mala a. +Sunt medas pro Deus! +Fiant in pessu colados duos o tres minutos, cando Sàndokan, chi manteniat sa mirada fissa a. +Est gasi arrennegadu chi si nos bidet non nos at a risparmiare. +Narade·mi, bois ais unu nùmene milli bortas prus bellu de cussu de Marianna Guillonk, beru est? +Bisòngiat chi andemus a chircare nos òmines nostros. +E tue? +Sàndokan si fiat artuddende sena lu chèrrere e aiat ghetadu a fùrriu un’ograda pistighingiosa. +– aiat esclamadu sa giovanedda ammachiada pro sa cuntentesa. +– aiat esclamadu Sàndokan. +Dae bìndighi dies. +Nche bido sos praho ancorados in sa cala. +Ispero de l’ochìere prima de bois, segnore – aiat naradu Sàndokan. +E tue non bi fias e inoghe s’Arantzolu de mare est mortu a su postu tuo. +Segnore! +– aiat esclamadu Sàndokan, chin arrennegu. +– Chie bos at dadu sa libertade de intrare a inoghe? +– aiat esclamadu. +boghe de orìgine genovesa, lat. +– aiat aboghinadu una boghe. +Est beru – aiat rispostu Sàndokan, frundende·nche sa manovella. +Si nche fiat imboladu a su letu sena s’ispogiare, s’aiat postu a costàgiu su kriss e si nche fiat dormidu pàsidu, cun su nùmene durche de Marianna in lavras. +E bi seis andende cun una canoa? +Chircade de nche la cumbìnchere e posca sighide·mi·nche chi amus a pràndere paris. +Sàndokan aiat firmadu sa passigiada sua. +Nos amus a imbarcare custu sero. +No abbandones su salvagente prima chi deo ti dia su sinniale. +Posca fiant arribbados a mesu de unu tupale carcu meda e gasi cugugiadu chi sa lughe non podiat belle prus intrare. +– aiat murmutadu, pesende sos bratzos cara a sa giovanedda chi si fiat incurbada in s’inferriada. +E sa pèrdida de s’ìsula tua. +Aiant caminadu pro unu cuartu de ora bonu, rugrende trainos meda, ue in sos oros si bidiant tratas reghentes e su passàgiu de sos òmines. +Bida l’as? +De onni manera aiat fatu unos cantos biàgios de addestramentu subra una nave iscola e a pustis aiat navigadu subra mercantiles de servìtziu peri sas costas de su Mare Adriàticu e de su Mediterràneu. +Bois puru de sa partida? +Sàndokan nch’aiat giutu a Marianna a prua e cun sa punta de sa tzimitarra l’aiat mustradu unu brigantinu minoreddu chi navigaiat a una distàntzia de setighentos passos, andende cara a sa cala. +in pessu inabissados, sos duos piratas fiant torrados in sensos deretu sena patire peruna mudàntzia de fortzas. +Eja – aiat naradu Yanez, a pustis de aere ascurtadu un’iscuta. +Marianna si fiat atzicada. +Un’isteddu? +Imbarca·los subra cussos duos praho e tzede sa metade a su giavanesu Giro- Batol. +Deo apo a abbandonare s’ìsula mea, isse at abbandonare a Mòmpracem sua, nos nch’amus a andare indedda dae custos mares mortales, gasi indedda chi non nd’amus a intèndere prus faeddende. +Paret chi currat fache a nois. +Sàndokan, intendende cussa boghe, si fiat atzicadu. +Sos tigrotos nostros sunt totus balorosos e finas si su lord diat àere unu nùmeru dòpiu de sordados, non diant istare dui-dui de seguru a impinnare sa batalla. +A nos agatare in intro de un’istufa cun oto o deghe sordados a inghìriu e sarvare sa pedde est una cosa de veras miraculosa. +E si moent contra de nois? +Tocaiat de si lassare tragare a nord a mala bògia, comente forsis aiant giai fatu sos àteros duos praho chi fiant iscumpartos dae paritzas oras. +L’amus a afogare. +Ite si nd’at a costare de sos praho nostros cun una traschia sìmile? +– aiat esclamadu su lord, ponende·si in mesu. +– Mantenimus·nos cuados in mesu de custu tupale de bananos e in pessu chi cussu giovaneddu nch’at a èssere coladu nche l’amus a andare a subra dae palas. +Posca girende·si cara a Yanez, l’aiat naradu cun boghe detzisa:. +Tando permitide·mi de bos presentare a neta mea lady Marianna Guillonk. +Ses sordados aberiant sa màrcia cun sas carabinas astrintas e sos ogros fissos a sos duos chirros de sa caminera, pro non bènnere atrapados; sighiant su lord, posca Yanez e sa giòvana lady, afiancados dae àteros bator sordados, e in fines sos àteros atrumados e sas armas imbaradas in antis de sa sedda. +milady, deo puru una die chèrgio intèndere cussa boghe. +Forsis in cussu coro, chi finas a tando mai aiat proadu unu tocheddu pro fèmina peruna, in cussu momentu infuriaiat una traschia terrìbile. +– aiat preguntadu. +Oh! +Tando non fiat prus s’òmine de prima: s’espressione anneada de sa cara sua fiat iscumparta de su totu. +– Bios aparteniant a bois, mortos apartenent a mie. +T’apo chèrfidu pònnere a sa proa, apo chèrfidu bìdere si fiat possìbile a nche irraighinare dae su coro tuo sa passione chi tue as pro cussa fèmina chi apartenet a una ratza chi tue depias odiare pro semper…. +– Deo creo chi nois amus a bìdere una cumbata terrìbile intre cussos duos animalatzos. +Tando sos inglesos si sunt abigiados de sa presèntzia nostra. +– aiat aboghinadu Marianna chi fiat bianca che tela che morta. +Agarra su kriss tuo e isetamus. +Abbassade sa boghe, milady; sos muros podent àere origras. +Sas dies gasi bolaiant lestras e sa sanada, agiuada meda dae sa passione chi nche li mandigaiat su sàmbene, protzediat lestra. +Tue crees chi Marianna apat agatadu su billete nostru? +Aberide·mi, amigu – aiat naradu Yanez. +Fiat dovere meu acollire in domo mea unu pòveru òmine, fertu forsis a morte – aiat rispostu su lord. +Dias chèrrere tentare unu corfu sìmile? +Sentinellas isparghinadas in su parcu a bi nd’at? +Oh, ite bella chi fias tando, «Perla de Làbuan»! +– Ite nche bides? +Li pariat de bìdere umbras currende in s’aposentu, pantasmas chi lu mustraiant befulanos istrales, kriss e tzimitarras insambenadas. +Ascurta·mi: deo amo cussa fèmina a puntu tale chi si issa mi diat cumpàrrere in antis e mi diat nàrrere de. +Sos òmines suos si fiant assentados a sos postos de cumbatimentu, ma no aiant dadu risposta ne a s’intima ne a sa minetza. +e a pustis de una chena mendegosa fata petzi de cussa frùtora, aiant chircadu de si nche dormire in s’ìnteri chi s’uraganu s’iscadenaiat cun prus violèntzia, cun s’acumpangiamentu de lampos e tronos chi insurdaiant. +Naradu custu, a pustis de àere iscambiadu cun Marianna una mirada longa, fiat essidu a passos lestros e fiat faladu a s’ispiàgia. +Sos inglesos, forsis informados de sa partèntzia de Sàndokan, seguros de agatare unu presìdiu dèbile, fiant andados a s’ispessada contra a s’ìsula, bombardende sas fortificatziones, afundende paritzos navios e ponende fogu a parte de sa bidda. +E bisongiaiat de lu bìdere in cussos momentos, a Sàndokan, cando issa cantaiat sas cantzones durches de su paisu nadiu suo, acumpangende·las cun sos sonos dìligos de s’istrumentu melodiosu. +Pariat chi esseret chirchende de iscobèrrere carchi cosa, forsis carchi àtera cannonera o incrociadore chi beniat dae Làbuan. +Si b’at sordados cheret nàrrere chi Marianna s’agatat galu in sa villa. +Aiat respiradu una ingullida de àera marina, chi nche l’aiat ismaltidu de su totu sos ùrtimos papores de s’imbriaghera, aiat abbaidadu su sole chi fiat giai artu, posca si fiat giradu cara a oriente abbaidende cara a Làbuan indedda e aiat suspiradu. +Fiat pistighingiadu: pìnnigas profundas li rugraiant sos cherbeddos e dae cando in cando unos cantos suspiros nche l’essiant dae lavras. +E chie? +longos, posca cussas lavras chi non si cheriant iscantzare aiant abertu un’àidu dae ue fiat esside lestru unu nùmene. +Cale est su prus orrorosu? +Est netzessàriu, creadura mea malassortada. +E deo a bos agiuare. +Sàndokan fiat a punta in antis e traballaiat cun unu faghe-faghe tribisadu chi paraiat unu machine beru e pròpiu. +S’inimigu! +– Seguru ses de cussu chi ses narende? +Sàndokan – aiat murmutadu issa cumentzende a prànghere a sucutu. +Sabordu s. +Sos navios nostros sunt fortes. +Su portoghesu nch’aiat truncadu una camba e nche l’aiat intrada a cussu riigheddu. +Dae issu diamus pòdere ischire ue s’agatant sos sordados e a cale ala diamus pòdere colare. +– aiat esclamadu sa giovanedda cun sas làgrimas in ogros. +Ite cherides fàghere? +Est pèrdida – aiat naradu Sàndokan. +Cando Patan at a èssere mortu, tue as a intrare a su postu suo in su cumandu. +Dughentos indìgenos, òmines chi ischiant, si non poderare una porfia, a su mancu iscùdere archibusadas e finas cannonadas, faina chi aiant imparadu cun fatzilidade dae sos maistros issoro, fiant giai arribbados e si fiant assentados in sos tretos chi lis aiant assignadu sos capos de sa pirateria. +Ais a bènnere? +Apo presentidas tristas! +Ma pensa, Sàndokan, a totu su chi at a devènnere Mòmpracem sena sa Tigre de sa Malèsia sua. +– aiat naradu Yanez. +Una boghe naraiat:. +Non l’apo a tzèdere a nemos, ista seguru fradigheddu meu. +Tando narade·mi totu. +Sa cara sua, larga e grispa meda, aiat una grista ferotze meda, mescamente cun cussos ogrigheddos incalanconados e semper in movimentu e cussu ghentinu rujastrinu chi l’incornitzaiat. +Camerata! +Vindita! +Incadenados! +Non si depet fàghere isetare unu capitanu chi invitat a chenare unu sergente – aiat rispostu su portoghesu riende. +Paranoa! +Bos creo, Tigre de sa Malèsia. +Suta sos àrbores, suta sas matas, in mesu a sos isciùscios e a sas raighinas chi istrisinaiant in su terrinu, sos ogros suos nche bidiant òmines cuados, mentres in àreas li pariat de bìdere bolende legiones de pantasmas, e de ischèletros chi ballaiant a inghìriu de sas bete fògias de sos àrbores. +– aiat esclamadu Sàndokan, mentres unu lampu inchigiadu li lughiat in sas miradas. +Apo unu pore de oro pro pòdere comporare deghe tzitades, apo navios, sordados, apo cannones e apo podere, prus podere de su chi podides immaginare. +Marianna si fiat inghenugrada fache a Sàndokan tèteru e aiat miradu a sa muda cussa cara mudada dae s’atzione potente de su narcòticu, ma chi chistiat galu cussa fieresa màscrina chi poniat timore e rispetu. +Ascurtade·mi como, milady. +– aiat preguntadu sa giovanedda ispantada. +Carchi cane fiat intradu a sa foresta bìrghine illacanada e chircaiat de pònnere fatu a sos fuidores. +L’apo lassadu a largu timende carchi sorpresa. +E ti ses atrividu a ti nch’intrare a sa sola a intro de inoghe? +Fiant afilados cara a sa cala sighende s’oru meridionale e, forroghende su pore de iscollieras, fiant resèssidos a si buscare paritzas dosinas de ostiones de una mannària ispantosa e finas unos cantos crostàtzeos. +– Tue ses a ghèmidas, tue non dias chèrrere devènnere de cussos òmines, tue non dias chèrrere torrare pàsidu comente fias prima chi deo essere arribbadu a inoghe, ma crees chi deo puru non sia patende? +Cando apo bidu chi s’inimigu si fiat retirende, cun duas bordadas mi nche so istesiadu ghirende·mi·nche a inoghe prus in presse chi apo pòdidu. +Lestru – aiat naradu. +Ajò, chistionamus cun calma, fradigheddu meu. +, dae su gòticu randa. +– Beni a picare a pare cun sa Tigre, nara a sos cannones tuos de urulare, imbia sos òmines tuos a s’acòstiu: deo li pòngio su marranu! +Tue! +Ite ses timende, Yanez? +A ue mi nche seis giughende? +L’ischis bene chi deo non so unu malesu. +Su pòveru òmine, timende de èssere cassadu, fiat pilighende·si in cussas funes vegetales pro arribare in pitzu de unu mango, ue in mesu de sas fògias carcas meda podiat agatare unu bellu cuadòrgiu. +Sàndokan, apo bidu sos sordados. +E puru abarro dudosu. +Si fiat arressadu intendende a Marianna faeddende. +pustis de àere fatu una paja de metros si fiant firmados belle suta s’àrbore, chi serbiat de amparu a Sàndokan. +Yanez si nche fiat pesadu. +E ite cheres fàghere? +Willis! +E si ti diat corfire una balla? +Est istada sa fatalidade chi m’at fatu devènnere unu pirata, comente est istada sa fatalidade chi m’at postu custu paranùmene orrorosu. +Sàndokan e su dayako fiant abarrados unos cantos minutos firmos, ascurtende a origra parada, posca no intendende prus nudda, aiant cumentzadu a fàghere cun cautela. +S’agataiant in cue dae paritzas oras cando a Yanez li fiat partu de intèndere passos in fora. +Pro Deus! +Bois seis brullende – aiat naradu sa giòvana lady, faghende·si ruja in cara. +E tando nos ant a tènnere. +Tue ischis chi, in mesu a s’iscuadra chi nos at assalidu in Mòmpracem, bi fiant unos cantos praho de su sultanu de su Borneo. +Sa cannonera bogaiat semper fumu fache a s’ìsula, afilende como cara a nord e como cara a sud. +S’istintu nostru de òmines de sos padentes non si faddit mai. +Forsis chi no ant mortu a mama mea, a frades meos e a sorres meas, pro nch’ispèrdere s’erèntzia mea? +Yanez! +Mustraiat belle chimbanta annos, aiat sa cara inghiriada dae una barba rujastrina, ma chi cumentzaiat a incanire, duos ogros asulos, profundos, e dae sa figura si cumprendiat chi fiat un’òmine avesu a cumandare. +In mesu de unu labirintu de trintzeas isfundadas, de terraprenos derrutos, de paladas irraighinadas, de gabbiones istripados, ue si nche bidiant galu armas truncadas e ossos umanos, una bete pinneta firma che roca si pesaiat, frunida in pitzu de una bete bandera ruja, cun una conca de tigre in mesu. +Si deo fia istadu un’òmine de sa creze bostra, imbetzes de pedire ospitalidade a un’inimigu acanidu, mi fia fatu ochìere dae sas tigres de sa foresta. +Bivat Sàndokan! +Ehi, Paranoa, lassa andare s’ancoredda e allenta a bellu a bellu sa cadena e bois àteros fora sos para bordos! +Sa bete undada si fiat acurtziende cun su cùcuru cugugiadu de ispuma bianca che nie. +Yanez, totu prontu est? +Sergente! +Una boghe de arrennegu si fiat pesada in s’echipàgiu. +non timas Yanez. +Beni, Paranoa, bae e giughe unu cànnau e sighi·mi·nche deretu. +Su bentu sulaiat dae est, est a nàrrere chi prus de gasi non podiat èssere in favore. +Fiat un’europeu, a su chi cumpariat dae sa tinta de sa pedde, de petza bastante arta e bene postu. +A pustis de deghe minutos su praho si nche bidiat. +Intre totu sos piratas b’aiat àpidu unu isborrocu de delìriu. +Ah! +Abbaida·los! +– Podides èssere petzi bois sa creadura chi totus sos indìgenos mutint sa «Perla de Làbuan»! +Ite nd’apo a fàghere de custu òmine chi m’at curadu che babbu e chi est su tziu de sa fèmina chi deo istimo? +Eja, Yanez. +Ah! +sabordo, dae su frantzesu sabord. +Acurtziamus·nos unu pagu pro non faddire sos corfos nostros. +Si fiat assentadu in sa barra de su timone, cun Sabau a costàgiu e aiat ghiadu cun seguresa su naviu cara a sa foghe de su riigheddu. +Si deo leo deretu custa afilada potzo imbènnere carchi drapellu, ca issos ant a pensare chi deo chirche de arribare a sa costera prus a curtzu. +– aiat murmutadu issa cugugende·si sa cara cun ambas manos. +Cun unu brincu che fera aiat agarradu una cadira pesante e si nche fiat iscutu a una mesa chi fiat in mesu de s’aposentu. +Unu iscòpiu forte fiat retumbadu, sighidu deretu dae su surrùschiu metàllicu de sa balla chi fruschiaiat peri sos pìgios de àera. +L’aiat mirada pro tempus meda, l’aiat nuscada prus de una borta, e si l’aiat cuada in petus cun passione, duncas fiat andadu lestru cara a sa cresura de su parcu murmutende:. +S’ourang-outang, intendende sa coa in manos, fiat brincadu in antis artziende a sa camba. +Tando non so mortu! +Eja, milord. +A ue afilaiant? +Si bidiant galu sas traves lassadas dae su segundu, cando catzadu dae sas cannonadas tremendas de s’incrociadore si fiat amparadu in cue pro acontzare sos dannos graves. +Est beru, amigu meu – aiat naradu Sàndokan. +– Intende! +– Sa positzione est pèrdida. +Isse est galu biu, prus biu de prima, milady. +Traessu sos àrbores, sos duos piratas nche bidiant sas undas imperriende airadas e iscudende·si·nche a s’ispiàgia cun ìmpetu malu a bajulare, franghende·si e torrende·si a frànghere. +Yanez nch’aiat giutu sa giovanedda a sa palatzina e fiant artziados a sa domo de netu pro chenare. +Vascellu s. +Nemos la connoschet sa cala, beru est? +Tigrotos! +– Isse duncas nos est isetende. +Unu tale òmine frunidu de una fortza gasi ispantosa, de un’energia gasi istraordinària e de unu coràgiu gasi mannu, non depiat mòrrere. +Gràtzias segnore. +L’isco! +Sa costana posta a inghìriu de sa coberta de sos navios, in perlongamentu de sa muradda a banda de fora de s’iscafu; dae su frantzesu. +Su riu nch’est indedda petzi batorghentos metros, duncas podes comunicare a cumbenièntzia cun su praho; a distàntzia uguale, cara a est, b’at a èssere unu de sos cameratas tuos. +– aiat aboghinadu sa Tigre de sa Malèsia. +– aiat preguntadu Sàndokan. +Abbaidende a s’atenta subra s’arboradura de su naviu inimigu, Sàndokan nch’aiat bidu una bete bandera bianca. +Mi paret de nche bìdere in mesu de sas fògias unu cumassu iscuru e traes ghetadas de rugradis in sas cambas. +Su malesu aiat guidadu a Sàndokan peri unu pedigone carcu de fògias e coladu cussu l’aiat mustradu chi su mare murrungiaiat, franghende·si in sos sicos de s’ìsula. +In totue s’agataiant tupas carcas, istrintas, istichidas in mesu de bete àrbores chi pesaiant sos truncos issoro grussos e nodosos a artàrias ispantosas e in totus trisinaiant,. +Sàndokan lu fiat isetende. +s’ìsula, ma chi posca sunt istados destruidos dae unu de sos incrociadores nostros. +Posca amus a torrare a Mòmpracem o a Làbuan a liberare a Marianna. +Fiat sighende sa trata de unu babirussa. +tue ses sambenende pòveru coro meu, tue non lu cheres duncas? +Su portoghesu, cando no aiat intesu prus nudda, aiat fatu unu respiru longu. +–aiat esclamadu Sàndokan. +E deo una sentinella chi bìgiat in s’angrone de su padillione – aiat naradu Yanez. +Ite b’agatades de istranu in su nùmene meu? +A mesunote nois amus a lassare sa villa. +Chi siant sos inglesos? +– aiat tronadu Yanez. +Baranta ses cannones càlibru dòighi, degheoto e unos cantos de bintibator postos in su fortinu tzentrale, una mesa dosina de mortajos e sessanta ispingardas difendiant sa pratza, prontos a bòmbere ballas, granadas e mitràllias contra sas naves inimigas. +Moe amigu meu nòbile – aiat naradu Marianna. +– Cantu t’apo a dèpere, si b’as a resèssere? +L’amus a aprontare in pagos minutos. +Semus pèrdidos, beru, Sàndokan? +In àteros tempos Sàndokan, mancari disarmadu e in antis a un’inimigu chimbanta bortas prus numerosu, no aiat isetadu unu momentu a si nch’iscùdere a sas puntas de sas bajonetas, pro s’aberrere un’àidu a onni costu; ma como chi amaiat, como chi ischiat de èssere amadu, como chi cussa creadura divina forsis lu sighiat cun oriolu cun sas miradas, non cheriat fàghere un’aconcada sìmile, chi li podiat costare sa bida. +– aiat aboghinadu. +Sa note non podiat èssere prus adata – aiat naradu, abbaidende su chelu chi fiat belle cugugiadu dae bete nues. +Creiat chi esseret carchi cassadore in cherta de sas tratas de carchi babirussa, ma in pagu tempus si fiat abigiadu de s’èssere faddidu. +Guillonk? +In Vitòria? +– aiat preguntadu Sàndokan. +Si aiant istentadu pagos minutos sa pitzinna nche fiat istada ingurtida dae su gurgu abertu dae su praho. +Giai cuna una paja de bordadas fiant andados a largu meda, cando nch’aiant bidu sos fanales torrende a virare. +– Sa bomba l’at contzadu a puntu gasi malu chi non l’at a èssere possìbile perunu tentativu de nos pònnere fatu. +Cussa lughe bianca podiat èssere petzi de unu vascellu a papore. +Totu in unu si nche fiat pesadu totu pigadu dae un’emotzione forte e fiat afiladu cara a s’armònium, colende sos pòddighes in sos tastos. +, it. +Yanez e Sàndokan fiant brincados lestros a sa camba. +Tando ismurgiamus, fradigheddu meu – aiat naradu Yanez, riende. +Pro Deus e pro sos santos! +– aiat cumandadu sa Tigre. +– aiat esclamadu su lord prus befulanu. +Issos ti òdiant, Sàndokan, e pro ti tènnere diant èssere capassos de tentare cale si siat machine. +Mi nd’afuto. +m. +– Como mi potzo pasare, sena timòria de èssere cassadu. +Sa manu dereta sua, lestra che raju, si fiat ispinta in antis e sa frama fiat iscumparta belle intrea in sas gàrgaras de s’animale. +Aiat bufadu una paja de ingullidas de whisky, essende prenu su fraschitu de Willis, aiat mandigadu unas canta bananas chi aiat boddidu in sa foresta, posca aiat imbaradu sa conca subra una fasche de erba e si nche fiat dormidu a sorrogu, sena s’apensamentare prus pro sos inimigos suos. +Cada passu chi l’acurtziaiat a mare si faghiat intèndere in su petus suo che corfu de istillu, e li pariat chi sa distàntzia chi lu istagiaiat dae sa «Perla de Làbuan» esseret creschende semper prus manna cada minutu. +Sas traitorias nche l’aiant sighidu in su palatzu suo matessi, sos parentes fiant rutos totus suta su ferru de sos mortores pagados dae sos biancos, e isse, in una note de fogu e de degòllios, a gherra si fiat pòdidu sarvare cun unu. +Fiat in punna de mòere, cando aiat intesu a pagu tretu un’isparu sighidu dae una boghe, chi l’aiat fatu atzicare. +Non dia chèrrere chi cando fìamus ausentes una flota inimiga apat bombardadu su nidu nostru. +– Beni, tosturrudu atrividu. +Isetamus tando. +E finas un’inimigu peus puru de s’àteru. +Non b’at bisòngiu. +Ma bois? +– aiat esclamadu s’òmine cun su turbante, ghetende·li sos bratzos a coddos. +Deo non los timo. +Torramus a sa palatzina tando, milady. +Aprodadu in Mòmpracem aiat leadu unos cantos òmines a paga e si fiat dadu a bardanare peri su mare. +In cue… abbaidade… cara a nord-ovest! +L’aiat nuscadu prus de una borta dende cara a non lu guastare cun cussos pòddighes chi aiant istrintu petzi s’aferradorju de sa tzimitarra, proende pro sa segunda borta una mèllia istrana, una trèmida misteriosa, unu no isco ite in su coro; posca cuss’òmine coritostu, cuss’òmine de gherra, si fiat intesu leende dae unu disìgiu biu de si lu giùghere a lavras…. +Dia iscummìtere su diamante de su kriss meu pro una piastra chi in palas de custa palitzada bi sunt giachetas rujas imbuscadas. +Dae inoghe, a pustis de sos impinnos leados cun un’editore de Gènova, si nch’est andadu in Ligùria, a Sanpierdarena e, posca pagos annos, est torradu a Torinu. +Eja, prìntzipe; m’ant naradu chi sos cumpatriotas bostros sunt balentes meda in cassa che a custas e bos chèrgio bìdere. +– Arratza de note de inferru, fradigheddu meu. +Presoneri! +Ue est neta mea? +Su cavalligeri, faeddende gasi a sa sola, nch’aiat bogadu s’isciàbula e si nche fiat intradu a unu tupale de arecche e de matas, iscostiende cun cautela sas cambas. +Faghide·mi logu – aiat aboghinadu Sàndokan, catzende·nche sos artillieris. +Nono, Yanez! +– E tue crees chi deo potza isetare tantas oras e abarrare inoghe sena fàghere nudda? +Una deghina de mìgias. +Eja, Sàndokan. +Est beru – aiat rispostu sa Tigre cun boghe afogada. +si unas cantas nues dae sud. +Non faeddes gosi. +de sa segunda foresta. +Marianna si tue dias ischire chi so inoghe! +– Noas de importu dae Vitòria. +La chèrgio bìdere. +Faedda, chèrgio ischire totu. +Pro ite, prìntzipe meu caru? +– aiat esclamadu Sàndokan. +Nono! +– Aiat abbaidadu a inghìriu, ma no aiat bidu mancu una persone a sa cale pregontare. +Sos echipàgios aiant saludadu cun boghes cuntentas cussas suladas poderosas, pro nudda assustados dae s’uraganu chi los minetzaiat e chi podiat devènnere mortale pro sos navios issoro. +Una balla fiat arribbada a fraganare parte de sa costana de popa petzi a duos passos dae Sàndokan, mentres s’àtera nch’aiat bentuladu a netu sa conca a un’òmine chi fiat prendende unu cavu de manovra in su casteddu de prora. +Ascurtade. +Non b’at de istare dui-dui – aiat rispostu Yanez riende. +A unu tzinnu de Sàndokan duos piratas nch’aiant isortu su sordadu e l’aiant ispogiadu de sa divisa. +Cussos malincrinidos sunt crèschidos meda de nùmeru – aiat murmutadu Yanez incurbende·si cara a Sàndokan. +pretziosos, intortigados o pistados, de perlas chi sena duda arribbaiant dae sas peschieras famadas de Ceylan, de ismeraldos, de rubinos e de diamantes chi lughent che medas soles, suta sas isperas de una làmpana indeorada chi calaiat dae sa bòveda. +Nche l’amus a sighire in sa tzitade de James Brooke. +Ajò currende – aiat naradu Sàndokan. +Nara·mi, malesu – aiat naradu sa Tigre, fichende·li in cara duos ogros chi ghetaiant pore, – a l’ischis comente est mortu s’Arantzolu de mare? +Faedda! +E ue est s’amigu meu William? +Deghe piratas fiant piligados a sas grisellas, aiant abbassadu sas duas belas e aiant fatu lestros che bentu sa manovra. +Nave manna a bela de batalla fraigada prima in Olanda, a bia de su Chimbighentos, e a pustis isparghinada e perfetzionada in Inghilterra, Frantza, Ispagna, finas a cando non sunt arribados sos iscafos de ferru e sa propulsione a papore; fiat atretzada cun tres àrbores, a s’ispissu cun tres pontes, cadaunu cun una bateria de cannones. +Non timas, Marianna! +L’amus a sarvare o amus a mòrrere totus. +Su lord? +Cuss’òmine est prus àgile de una muninca e prus tremendu de una tigre. +– aiat preguntadu Marianna. +Tando trèighi piratas, iscassados pro s’arrennegu, sididos de vindita, si nche fiant ghetados, comente chi esserent istados un’òmine solu, a s’ingàrriu. +M’at a serbire a mi nche fuire e bastat. +Sàndokan aiat cramadu ses de sos òmines prus balorosos e lis aiat afidadu a Marianna, pro nche la giùghere a mesu de sos padentes e non la pònnere in perìgulu. +Ah! +– Non timeis, Sàndokan est unu de cussos òmines chi ischint fàghere felitze sa fèmina chi amant. +– aiat esclamadu Sàndokan. +Coràgiu, fradigheddu meu – l’aiat naradu Yanez, imbarende·li sa manu in palas. +Bois… inoghe… sola! +Est beru, Yanez – aiat rispostu Sàndokan, suspirende. +Sàndokan! +E galu bia fiat? +Carchi inglesu a molinu in sa baia nch’as bidu? +Càrriga fiat? +Los amus a bìdere arribende intre pagas dies. +T’apo bidu acostiende su vascellu in s’ìnteri chi deo fia isbentrende sa cannonera a corfos de cannone, posca apo intesu sos urrah de bìnchida de sos inglesos, e tando prus nudda. +Suta sos fortes e sas naves de Vitòria mi dia intèndere prus seguru chi no inoghe. +Mi nche so in pessu pesada, ma bois de ite fiais faeddende? +– Bos cherides fàghere tènnere dae sos incrociadores? +Cuadru s. +Ispantadu ses de mi torrare a bìdere biu, balorosu meu? +Su pirata est chirchende de arribbare a sa costa setentrionale de s’ìsula, non b’at prus de si faddire. +A cussu nùmene, mentovadu belle sena si nd’abbigiare, su pirata si fiat inchigiadu. +Ite l’at capitende? +Aiat però in pessu cumentzadu a sonare una musichedda portoghesa, cando aiat bidu a Sàndokan acurtziende·si totu in unu a sa mesa, imbarende sas manos cun una violèntzia tales chi l’aiat pinnigadu. +Sas ballas l’ant a risparmiare a sa Tigre de sa Malèsia in custa batalla puru. +Penso chi nois no amus mancu unu kriss. +Sos àteros oramai si nche depiant èssere ispintos fora dae sa cresura aende pèrdidu s’isperàntzia de agatare sos duos piratas a fùrriu de sa villa. +Ah! +S’abba sighiat a falare cun violèntzia estrema e in su mare s’uraganu infuriaiat semper a manera orrorosa. +Timo chi oramai nche siat indedda. +Posca currende a in antis, fiat rutu in pees de sa Tigre de sa Malèsia, torrende a nàrrere:. +S’echipàgiu suo però si fiat dèpidu cumbìnchere in presse chi non fiat cosa fàtzile a garegiare cun unu velieru frunidu che praho. +Làstima chi m’apat agatadu in mesu a custa traschia – aiat naradu Sàndokan cun boghe inchigiada. +S’incrociadore aiat arressadu sa màrcia sua retrogada e como avantzaiat a bellu a papore, bombende trainos de fumu nieddu. +Abbàida in cue, in cussa bete camba chi rugrat su riigheddu. +Su presoneri. +Guai a chie la tocat! +– aiat aboghinadu Sàndokan chi s’agataiat ritzu in su fortinu tzentrale, in palas de unu cannone de bintibator. +Aiat sa petza e unu pagu finas s’agherju de una tigre minoredda, cun sa conca imbetzes prus tunda e pagu isvilupada, ancas curtzas e robustas e su ghentinu grogu iscuru a mantzas e a rosigheddas prus iscuras. +Una pregunta prima de totu – aiat naradu Yanez, abbaidende a inghìriu pro s’assegurare chi fiant pròpiu solos. +Sa traitoria. +Diat èssere una mostruosidade a t’obligare a abarrare inoghe, a t’insurdare semper cun su retumbu de sas artillierias e cun sas boghes de sos gherradores e a ti pònnere totora in perìgulu. +Galu non l’isco, però creo chi custu sero s’at a detzìdere. +Issa si nche fiat ghetada a subra de sos duos praho de Sàndokan, cugugende·los de ferru e isperdende·nche unu pore de piratas. +Un’òmine fuidu dae s’inferru non podet no ischire totu – aiat naradu sa Tigre, riende befulanu. +Su biu-bau de sos canes sighiat a s’acurtziare e in presse sos duos piratas si fiant agatados in dae in antis de unu nieddu feu, bestidu cun una paja de cartzoneddos rujos e chi giughiat presu unu mastinu. +Sa note est iscura e peruna làntia lughet subra sos navios nostros e… – una boghe mòida dae su segundu praho, l’aiat truncadu sas paràulas in barras:. +Ite nde li importaiat a isse de Yanez fidele suo, chi forsis lu fiat chirchende cun pistighìngiu in sos oros de s’ìsula, gioghende·si s’esistèntzia sua, cando Marianna cumentzaiat a l’amare? +E tando, frade – aiat naradu, a pustis de un’iscuta. +A pustis fiat torradu in segus a passos lentos inchigiadu, sos ogros crispos, sas lavras astrintas e sos pùngios serrados, murmutende:. +– aiat esclamadu Sàndokan, incarchende·si su petus. +Nara·mi – aiat sighidu a nàrrere, a pustis de un’iscuta a sa muda. +– Una bella fortuna cun una note sìmile. +– aiat preguntadu Sàndokan, chi sena ischire pro ite si intendiat agitadu. +Mègius gasi – aiat rispostu Sàndokan cun unu risu ferotze. +Juioko si fiat acogonadu a pagu tretu, abbaidende cun pistighìngiu su capu suo. +Sa rota? +Eja, ma chi sa balla tua non s’isperdat. +Mi paret chi siat in cunditziones metzanas. +In cussa istufa! +Yanez sergente se sos sipai! +Cando? +E ue cheres chi si siant cuados? +In s’ìnteri at a calare s’iscuru e posca amus a dèpere isetare chi sa luna intrinet. +Yanez nch’aiat collidu su capeddu de su sipai, nch’aiat istratzadu sa forra e nch’aiat bogadu a pìgiu sa lìtera chi aiat abertu deretu. +Est su nùmene meu duncas, su nùmene meu beru chi tue cheres ischire, creadura tzeleste? +E in ue? +A sa pitzinna tua, como. +Aiat abertu su cantzellu, aiat cramadu unos cantos cameratas chi passigiaiant in su parcu pro los avèrtere de su chi fiat capitende e si nche fiat istesiadu a un’ala. +Eja – aiat rispostu unu de sos duos. +Ite siat capitadu a pustis non l’isco. +A l’ischis, fradigheddu meu, chi nois semus istados fortunados a fuire a cussos malincrinidos? +– aiat esclamadu Yanez, faghende duos passos in antis. +– aiat esclamadu su portoghesu sighende·lu. +As a bìnchere, o flota inimiga! +Prua s. +leare a sa mìria, ma Sàndokan, chi lu fiat tentende, nche li fiat andadu a subra che lampu, ghetende·lu a terra. +Su maias, intendende su murrùngiu sorrogradu de sa pantera, si fiat totu in unu arressadu. +Bos l’apo giai naradu, milord, chi sa mègius cosa de fàghere est cussa de andare a Vitòria. +Si fiat postu a cùrrere in su parcu comente chi aeret tìmidu de si torrare a agatare suta sas cresuras de sa muràllia, e si fiat firmadu petzi suta sas bentanas de s’istàntzia sua. +In s’ìnteri chi deo faghia belle crebare su caddu meu, boi non bos seis trèmidu. +– Faedda: ite cherent. +Deo non creia chi unu marineri prode podiat devènnere unu agutzinu. +Acunnortamus·nos, Yanez, e non pensamus prus a su tempus coladu. +– aiat preguntadu sa boghe de prima. +Non lu bidides chi nos sunt leende a picu? +In cuddae s’agatat cussu naviu? +L’intendo: est su mare – aiat rispostu Sàndokan. +Como podimus èssere seguros – aiat naradu Sàndokan. +Totu cussas gràtzias m’aponent! +Si fiant intesos passos impressidos falende in sas iscalas e unas cantas boghes chi cramaiant:. +In sa chintòrgia giughiat sos duos kriss, bandera de su capu mannu e una tzimitarra dèchida cun sa bàina de prata e s’aferradorju de oro. +Pariat chi no aeret ischidu chi fiat arribadu su momentu de sa fua e chi unu ritardu finas minoreddu li podiat èssere fatale. +ogros lughentes de atrivimentu e su kriss astrintu, sighidu dae sa giovanedda chi si intendiat atraida dae cussu òmine chi si giogaiat a manera gasi atrivida s’esistèntzia sua, pro mantènnere una promissa. +Nues de fumu carcas meda aiant inghiriadu sas baterias, divenende semper prus mannas a pustis de sos corfos chi arribaiant unu in fatu de s’àteru cun fùria, isparghinende·si a dereta e a manca, ue isparaiant sas ispingardas. +Ite as naradu? +Sàndokan nch’aiat fatu istudare su lughìngiu, aiat naradu a Yanez de non si mòere, posca aiat abertu cun cautela s’isportellu de ferru e aiat abbaidadu a fora. +Moimus. +– Incrociadores galu bigende b’at? +Forsis si nde sunt sapidos? +Ajò a la compidare, bos so narende. +Diat pàrrere a mie puru. +As a èssere ispantadu de mi bìdere inoghe. +A pustis de cussas paràulas si fiant intesas cambas trunchende·si e fògias croculende, posca prus nudda. +Sos duos navios corsaros, inghiriados dae nues de fumu carcas, chi ghetaiant lampos, andaiant semper a in antis e in un’iscuta fiant suta sos costàgios de sa giunca. +Dae Mòmpracem! +Isse aiat fatu unu bete chircu a inghìriu de sos duos nadadores, posca aiat cumentzadu a rodiare como suta e tando a pìgiu de abba, punnende a istrìnghere semper de prus sos giros suos. +E sos salvagente? +Eja, milord, deo apo a abarrare finas a cando cherides – aiat naradu isse, cun ìmpetu. +Pro belle totu sa die fiant abarrados a fùrriu de cussas ispiàgias, posca a ora de s’intrinada si nche fiant torrados a intrare a sos padentes pro s’acurtziare a sa villa de lord James Guillonk. +– aiat preguntadu s’inglesu riende. +Ah segnore, cale atrivimentu a intrare in. +Difatis, rugradu su tretu apadentadu, si fiant agatados in terrinos prantados. +Deo dia chèrrere a mi cajonare fertas crudeles, de nd’àere pro un’annu intreu. +Lestros, lestros! +Unu fiat unu tenente de vascellu, forsis su cumandante de sa corveta; sos àteros duos fiant marineris. +– aiat esclamadu Sàndokan. +Bois seis istadu, sena duda, assalidu dae sos tigrotos de sa Tigre de sa Malèsia – aiat naradu Lord James. +Depet àere aprofetadu de s’uraganu. +Sàndokan! +– Iscude unu corfu comente si tocat a s’incrociadore. +Sàndokan aiat cumpresu chi fiat tochende s’ùrtima ora pro sas tigres de Mòmpracem. +Ehi, frade! +E deo apo agarradu su kriss. +A ue fiat andende? +Isse, sa Tigre de sa Malèsia, su capu de sos piratas de Mòmpracem malu a bìnchere, aiat agiomai birgòngia de si nch’andare gasi, a sa cua, che unu furone noturnu. +Isse si fiat firmadu intendende in su ponte unu faghe-faghe insòlitu e unu aboghinare acutzu. +– aiat esclamadu su tenente, cun ammiru sìncheru. +Leghe, fradigheddu meu, leghe. +Eja – aiat rispostu Patan arpilende·si, bidende su pirata gasi inchigiadu. +Inoghe sos corfos non t’ant a fèrrere, Marianna – aiat naradu Sàndokan. +Ascurtade. +Su caminu at a èssere prus difìtzile ma prus curtzu. +Bos depo crèere? +Dadu chi benit a s’ala nostra l’isetamus. +Fiat andende a oto nodos a s’ora. +E puru ais leadu una matzocada a conca. +Sos echipàgios, chi fiant pigados dae unu dischìssiu briosu, chi carculaiant metru a metru su caminu fatu, annanghiant de badas belas noas, frocos, randigheddas e scovamares pro collire prus bentu. +– aiat esclamadu Giro-Batol, chi fiat pranghende che pitzinneddu minore. +Una deghina e su matessi tantu de indìgenos. +E puru, tenente, cando bois m’ais assalidu deo fia in punna de nàrrere adiosu a sa bida mea de pirata e a Mòmpracem. +Chi si nche isprofundet Mòmpracem, chi mòrgiant sos tigrotos meos, chi si nch’isperdat sa potèntzia mea, deo abarro! +A seschentos metros dae sa costa, unu bete vascellu, de sa cabèntzia de prus de milli chimbighentos tonnelladas e armadu a manera poderosa, navigaiat a pagu papore tanchende sa bia de s’ovest. +Sàndokan intendende s’isportellu aberende·si nche fiat istesiadu de carchi passu. +– aiat preguntadu su dayako. +Forsis cussos duos navios non nos ant galu bidu e los amus a pòdere collionare. +As resone. +Times forsis chi mi manchet su coràgiu pro parare fronte a sos perìgulos? +Sa buca issoro, nointames, no est a mancu de cussa de sos sìmiles suos siat pro s’amprura, siat pro sa potèntzia de sas dentes issoro. +– Mi nche potzo petzi dormire in sas undas de su Mare malesu. +Collionare mi cheres ? +Non lu bides chi so unu collega tuo, antzis unu superiore tuo? +Ànimu però, Marianna nos at a agiuare. +Totus aiant assaborjadu e bantadu sa coghina inglesa, rapresentada dae bete beefsteaks e dae puddings prus mannos puru, e sa coghina malesa rapresentada dae ispidadas de tucanos, dae ostiones gigantescas naradas de Singapore, dae bambù moddes, su sabore de sos cales ammentaiat s’isparau de Europa e dae unu muntone. +Carchi cosa l’aiat tocadu. +Nointames bisongiaiat de s’abèrrere un’àidu pro arribare a sa foresta e a cudda ala de mare, ùnicu iscampu suo. +CAPÌTULU XXV. +In printzìpiu aiat crèdidu de èssere faghende una bisione terrìbile, ma su dolore chi galu li marturizaiat sa conca, sa carena giagarada in prus de unu tretu dae sas puntas de sas bajonetas e mescamente sas cadenas chi li serraiant sos burtzos l’aiant fatu torrare in presse a sa realidade. +Si no as naradu fàulas t’apo a dare su tantu chi pesas in oro. +Su sultanu de Shaja. +A pustis sa mirada sua, chi lughiat de unu fogu biu, rugraiat su mare chi inghiriaiat sas Tres Ìsulas comente chi esseret chirchende de iscobèrrere carchi cosa. +Ite depo fàghere? +CAPÌTULU XIV. +Dae Yanez? +Sa cannonera nos nch’at bidu e virat afilende a s’ala nostra. +Non timas, Marianna. +Tziu meu no est mòidu pro si nche bogare unu disìgiu; isse depet èssere istadu mutidu dae su baroneto William Rosenthal, chi forsis t’at connotu, Ah Sàndokan! +– Arratza de distàntzia chi mi separat dae cussa creadura tzeleste! +Mancant petzi tres oras a s’arbèschida. +– aiat aboghinadu Sàndokan fora de se pro sa cuntentesa. +– aiat esclamadu irrujende·si in cara. +Totus duos fiant mòidos currende, intrende·si·nche semper de prus a su parcu, pro arribbare a sa cresura. +Juioko – aiat naradu su portoghesu chi pariat esseret osservende cun contivìgiu mannu sa calligrafia de sa lìtera. +Aiant rugradu unu paris, amparadu dae bastiones mannos, e armadu de bete petzos de artillieria, de terraprenos e de murufossos profundos, e fiant arribbados a sos oros de sa cala, in mesu de sa cale gallegiaiant dòighi o bìndighi velieros, chi si mutint praho. +– aiat esclamadu Sàndokan, currende a l’addobiare. +Dae Mòmpracem! +E cun su bentu amus a àere finas sas undas. +No at leadu su largu? +Pro issu duncas at a èssere fàtzile a nolegiare totu sos navios chi sunt a disponimentu, arruolare marineris e àere s’agiudu de su guvernadore. +Sunt mortos – aiat naradu. +Deus meu! +Sa muninca gigantesca nche l’aiat giai intesu e si nche fiat ghetada a palas de su truncu de s’àrbore, pronta a nche l’andare a subra a cussu rivale nou e a lu fàghere a cantos. +Fiat de artària mèdia, robustu meda, cun sa pedde bianca che casu, sos lineamentos regulares, sos ogros mùrinos, marfusos, sas lavras befulanas e sùtiles, sìngiu de una boluntade firma. +– Su capitanu. +E tue Giro-Batol ite cheres? +Inoghe seis? +Semus prus numerosos de su chi creides – aiat naradu su tenente cun unu risu difidente. +Sa note fiat ispantosa. +Coràgiu, Marianna, non prangas, crudele, assuta custa làgrimas chi mi turmentant. +Sos piratas! +Ajò cara a sa punta estrema de sa penisuledda – aiat naradu Yanez. +Sàndokan cun unu brincu de tigre nche li fiat brincadu a subra a su sordadu e agarrende·lu a gula, cun un’imberta mala a bajulare l’aiat aterradu. +L’aiat tiradu a ue fiat isse e aiat bidu chi fiat una tàula. +In intro de die sos duos praho aiant sighidu a velegiare in cussu tretu de mare intre Mòmpracem e sas Romades a ovest, sa costa de su Bòrneo a est e nord-est e Làbuan e sas Tres Ìsulas a nord, sena imbènnere perunu naviu mercantile. +Gràtzias, milord. +Bos seis faddende, lady Marianna, deo non so inglesu, deo so Yanez! +Sàndokan si nch’aiat cravadu sas ungras in petus, mentres unu suspiru muilosu nche l’essiat dae lavras. +Ah! +Emìlio Salgari est nàschidu in Verona su 21 de austu de su 1862. +Mi paret chi si mantèngiant semper a largu, beru est Sàndokan? +Bela triangulare posta intre s’àrbore verticale prodieru e s’estremidade de sa prua, fissada a unu cavu de atzàrgiu. +– aiat rispostu s’òmine in pessu arribbadu, cun una cadèntzia istràngia bene marcada. +Marianna fiat ruta inghenugrada e Yanez, chi non si bidiat s’ora de ischire comente fiant andende sas cosas in fora, s’afainaiat a nche dogare sa mobìlia. +Non mi lasses, balorosu meu – aiat naradu cun sa boghe afogada dae sos sucutos. +Agatende s’ìsula mea violada, sas grefas meas ispèrdidas e pensende chi tra pagu apo a dèpere pèrdere totu…. +– Làbuan – aiat murmutadu. +Unu curreu de tziu bostru lord James Guillonk – aiat naradu su capitanu intrende. +– Marianna! +Forsis ca deo so sa Tigre de sa Malèsia, s’òmine odiadu dae sos compatriotas tuos? +sa giovanedda cramende·lu. +aiat naradu Yanez chi aiat dadu cara a non si trèmere. +Su riigheddu si diat dèpere agatare cara a sud e forsis no est indedda. +– aiat aboghinadu. +Non si bidiat un’iscòlliu, no unu pinnatzu de fumu chi aeret inditadu sa presèntzia de unu piròscafu, no unu puntu biancu chi aeret sinnaladu carchi velieru a curtzu. +A sas tres de mangianu, cando sos isteddos cumentzaiant a isarbolire, Sàndokan aiat aboghinadu:. +Est a beru, Yanez. +Tue mi ses ponende a tìmere, Bob – aiat naradu un’àteru sordadu. +Aiat isetadu chi su cadderi esseret iscumpartu in mesu de su tupale, posca si fiat acurtziadu a s’àrbore ue s’agataiat cuadu su malesu suo, narende:. +Su portoghesu aiat isparadu traessu su fogiàmene. +Pariat fora de se, ca irrocaiat e trataiat male su caddu ispuntorgende·lu e giagarende·lu cun istratzadas furiosas. +– O seis faladu, segnor tenente, pro m’istare cussos duos òmines armados? +Morte e cundenna! +Yanez! +Si non los agatamus in sa cala, non los amus a torrare a bìdere prus. +– aiat esclamadu Sàndokan. +Su pirata l’aiat tirada a s’ala sua e si l’aiat afrangiada a petus. +Eja, bae amigu meu balorosu, as a nàrrere a Marianna mea chi deo l’amo semper e chi apat fidùtzia de mene. +Ite b’at capitende? +A banda de unu tretigheddu pagu cugugiadu, sos àrbores torraiant prus carcos de prima. +Podet dare, ma amus a impreare carchi trassa. +eja, mi l’at giuradu. +Moe Sàndokan, ti prego, moe prima chi nos cassent. +Non m’aiat galu tentu, segnor Yanez, e comente ais bidu, l’apo fichidu una balla in conca. +E ue las ais agatadas? +Hum! +– Su lord inoghe est? +Fiat intradu cun sa manu dereta in su bonete e si fiat agatadu in unu gabinete galanu, arredadu cun elegàntzia manna. +Ista a sa muda Sàndokan. +Mancu unu, milord; podimus andare a Vitòria trancuillos che batista. +Pro milli ispingardas! +Non mi dia pòdere acunnortare a pèrdere sa pitzinna. +Carchi progetu as? +In cale manera? +– aiat murmutadu Sàndokan cun unu dolore surdu, mantenende·si sos cherbeddos. +Si nch’est intradu a su padente. +Sas iscàrrigas in s’ìnteri diveniant semper prus tremendas. +Tue ses contende fàulas, cane! +Su lord si nche fiat pesadu cun sos ogros lughentes e sa cara cuntenta. +Ah! +Apo invitadu unos cantos amigos caros a cassare una tigre chi a s’ispissu travigat serente sas cresuras de su parcu meu. +So inghiriada in totue, arregrada intre sas bajonetas e sas inferriadas, sena pòdere pònnere mancu passu in fora. +Faghide·lu – aiat naradu issa, acurtziende·si cun grista minetzosa. +In totue betedde àrbores, unos cantos lìsios e deretos, nodosos e fortzigados sos àteros, si pesaiant sena lassare belle-belle àidu perunu. +In s’ìnteri podides grassare su rebustu meu. +Sa presèntzia sua però non baliat a mudare sa sorte de sa cumbata crudele. +Cussu naviu però nos depiat èssere chirchende forsis dae una paja de dies. +Abertura in sas costanas de sa nave dae ue s’acarant sas bucas de sos cannones, a su sòlitu beniat tancada cun portellos. +– Sos minutos sunt pretziosos. +Nemos at dubitadu unu momentu de mene. +– aiat aboghinadu Juioko. +In pessu chi si l’aiat bida a curtzu, nche li fiat andadu a subra agarrende·la a una de sas pinnas de s’ischina e cun unu corfu terrìbile de istillu l’aiat isperradu sa bentre. +In unu lampu nche li fiat in subra imbolighende·lu in unu trumùghine de ispuma e brinchende peri sas costanas. +– Ti chèrgio mustrare, naviu malaitu, sa bandera mea e mugere mea. +Fulminante. +Prus a tardu apo a bìdere ite potzo fàghere. +Frade, s’inimigu nos est ponende fatu! +Dia dare chentu gùtios de su sàmbene meu pro li. +Coràgiu, capitanu, nois l’amus a sarvare e forsis prima de cussu chi creides. +– aiat naradu. +Mègius gasi – aiat murmutadu Sàndokan suspirende. +Sos piratas, bidende·si·lu a paga distàntzia dae sos cannones, si nche fiant ghetados comente un’òmine solu a sas artillierias, ma Sàndokan los aiat firmados cun unu tzinnu. +– Bivat sa Tigre! +sàrtia, dae grecu tardu (ta) ejîÜñôéá, pl. +Bastat! +Aprodados ant a èssere? +Sàndokan no at a isetare gasi meda, milady – aiat naradu Yanez riende. +– aiat tronadu isse, mustrende sos pùngios a s’inimigu. +Ite seis faghende bois inoghe? +Fiat istada pintada de nieddu, gasi chi si depiat confùndere de su totu cun sas umbras de sa note. +Cumpresu m’as? +– aiat naradu Yanez comente torrende in sensos. +E chie non connoschet in cust’ìsula cussa bella creadura? +Sàndokan chi fiat sètzidu a popa cun sos ogros fissos a s’ìsula chi a bellu a bellu iscumpariat in s’iscuru, si nche fiat pesadu ghetende un’ùrulu beru. +Sàndokan, fuidu pro miràculu a cussu chircu de armas, curriat a parafua che caddu, intrende·si·nche a sas forestas chi inghiriaiant su possessu de lord James. +Foras de se de su totu, si nch’iscudiat a in antis a sa maconatzina, ghetende·si·nche a mesu de sas matas, brinchende subra truncos rutos, rugrende trainos e istànios, aboghinende, irrochende e ghighinende che macu su kriss, s’aferradorju de su cale, prenu de diamantes, mandaiat lampizadas fuidoras. +Eja, chi tra chimbe oras moimus pro Vitòria. +Un’uraganu furiosu ses timende? +Ascurta·mi como, unu perìgulu s’acùrtziat pro tene, forsis in custos momentos s’est tramende una traitoria contra de tene. +CAPÌTULU XXXI. +Mi lu so tronende deo puru. +Su praho balangiaiat tretu in presse aumentende su bentu manu a manu chi arbeschiat. +Bah! +Comente? +Si mi diant ochìere, sa pitzinna mea non diat resèssere a la bajulare sa morte mea, duncas no amus a tentare unu passu disisperadu. +Marianna fiat dormida respirende cun afannu e ghighinaiat sos bratzos comente chi esseret chirchende de nch’istesiare una bisione. +Cussu òmine gasi fieru, gasi coritostu, chi teniat cussu nùmene terrìbile de Tigre de sa Malèsia, pro sa prima borta in bida sua s’intendiat ammajadu in antis de cussa creadura gentile, in antis de cussu frore galanu nàschidu suta sos padentes de Làbuan. +Fiat avantzadu a tòntonos in mesu de sos sicos e, a pustis de àere gherradu cun sas ùrtimas undas de sciacuamari, fiat assèndidu a s’oru coronadu de bete àrbores, lassende·si rùere a terra. +A ue podimus andare? +Tando nos nche podimus fàghere collire – aiat naradu Juioko. +Finas a cando nche lu podiat bìdere s’ograda de sa sentinella fiat avantzadu a bellu a bellu, ma in pessu chi si fiat agatadu amparadu dae sos fundos aiat illestridu su passu intrende·si·nche a mesu de sos àrbores. +Si fiat sètzidu subra su cannone, posca aiat mutidu a Sabau. +fiat ruta in francas de sos inimigos. +Ma si est ponende fatu a sa corveta si non como tando nos nch’at a collire. +Fradigheddu meu, si biet chi lord James connoschet bene s’atrivimentu de sa Tigre de sa Malèsia. +Su lord, si nch’ischit chi tue as lassadu s’ìsula e chi ses torradu a Mòmpracem, si nche podet fuire timende de ti bìdere torrende. +Bene meda – aiat naradu s’inglesu. +A un’ala b’est unu divanu turcu cun sas fràngias istratzuladas inoghe e in cuddae;. +– Issa creet de mi fàghere su derre, ma s’isbàlliat. +L’amus a agatare, Sàndokan. +Su dayako l’aiat abbaidadu cun ispantu, preguntende·si intro su coro suo si sa Tigre de sa Malèsia si nche fiat dischissiadu. +Istanote apo a lassare custa ìsula malaita giughende cun megus sa promissa sua, ma apo a torrare finas si m’at a tocare de nche trabentare cun megus finas s’ùrtimu de sos òmines meos; mancari mi tochet de impinnare una cumbata disisperada contra totu sas fortzas de Làbuan; finas si dia èssere torra bintu e torra fertu. +Sas costanas no esistiant belle prus e fintzas sos costàgios si bidiant bisestrados a manera grave e prenos de tàpulos de linna pro tancare sos istampos abertos dae sas ballas. +Lady Guillonk est pèrdida pro bois. +– aiat esclamadu cun boghe trista. +Fiat sètzidu dae una paja de minutos, cun sa mirada fissa a sa làmpana, cun sas manos astrintas a manera nerviosa a sa tzimitarra, chi li pendiat dae una chintòrgia larga de seda ruja, astrinta a inghìriu de una casaca de belludu biaitu cun ornamentos de oro. +Dae cara a issos, amigu meu prode, ca ant giuradu de t’ochìere. +Su sole est a punta de intrinare. +Su bentu ispinghiat sos navios lestros che bentu cara a est. +Su naviu aiat tambadu s’incrociadore suta s’àncora de tribordu e bi fiat abarradu comente fraigadu. +Agiuende·si cun sas manos e cun sos pees, agarrende·si a sos portellos de sas baterias e a sos lìbanos, fiant piligados a sa tambura, fiant arribbados a sas costanas e fiant curtos a su ponte de s’incrociadore, prima chi sos inglesos, ispantados dae un’atrivimentu gasi mannu, aerent pensadu a nche los catzare. +S’arbèschida. +Sas bete belas suas, unfradas che duas botzas, bestiant a su naviu un’isfortzu ispantosu. +Fradigheddu meu – aiat naradu totu in unu Yanez. +Sa corveta fortzaiat sas màchinas suas, bombende nues de fumu rujastrinu e de ischerdas e afilaiat cara a su praho de Sàndokan, mentres sa cannonera chircaiat de nche l’andare a subra a cussu de Yanez. +Fiat in punna de inghiriare unu bete àrbore de cànfora, chi li fiat serrende su passu, cando una boghe minetzosa, imperiosa, aiat aboghinadu:. +A pustis nche l’aiat leadu s’isciàbula e fiat essidu currende a su passadissu, aboghinende:. +– aiat esclamadu s’iscotzesu. +Sàndokan! +Pretzisu. +di ejîÜñôéon «atretzaduras de sa nave». +Àrtzia Yanez. +Yanez, chi s’isetaiat s’assaltu dae como a tando, nch’aiat bogadu s’isciàbula e si fiat postu in mesu de su lord e de lady Marianna. +Unu malesu, artu meda, cun sos mermos poderosos, nieddutzu e bestidu cun una faldetedda simpre ruja frunida de unas cantas pinnas, fiat avantzadu cun cussa andàntzia bantzigada chi est costumàntzia de sos òmines de mare. +Ite cheres fàghere, Yanez? +– Bisòngiat chi mustre a cussu ufitziale lebriscu, sa balentia mea. +Ajò, a ite balet a si chesciare como? +– aiat preguntadu Sàndokan, cun boghe guturale e istorchende s’inglesu. +Mostros sìmiles non bident bene però ant unu nasu ispantosu. +Sa Tigre de sa Malèsia depet èssere in su parcu e forsis a cust’ora est chirchende de nche barigare sa cresura. +A ue creent chi sia fuidu? +– Falamus. +Unu momentu de duda e cun boghe afogada aiat naradu:. +Ma dae cantu tempus bos agatades in Làbuan? +L’amus a agatare, Yanez. +Agatadu unu logu adatu, aiat fatu ispinnigare sa tenda, amparende·la a inghìriu cun un’ispètzie de cresura formada de cambas e de fògias de bananu. +De cale riu ses faeddende? +– aiat preguntadu Sàndokan. +Pòvera Marianna! +Ite mi nde importat si oe m’ant fatu mandigare su prùere, cando intre unu mese o duos apo a torrare a inoghe cun sos navios meos a nche iscùdere a custas ispiàgias sas grefas meas ispantosas sididas de sàmbene? +Aiant ispintu s’atrivimentu issoro finas a isbarcare unas cantas trupas pro si nde impossessare, ma su balore de Giro-Batol e de sos tigrotos suos in fines aiat triunfadu e sos inimigos fiant istados custrintos a si ritirare timende de èssere cassados dae sos praho de Sàndokan, chi los creiant a paga distàntzia. +Sàndokan no aiat rispostu. +Nointames isse fiat abarradu in cue, comente incravadu in antis de sa bentana, tratesu dae una fortza prus manna de sa fùria sua, cun sos ogros semper fissos cun ardore subra sa giòvana lady. +Marianna, so inoghe! +Sa canoa de Giro-Batol. +A curtzu de cussu logu s’agatat sa villa de lord James? +Vindita! +Fiat abarradu una iscuta ascurtende, paradu in antis, cun sas origras paradas, posca fiat essidu lestru che bentu, ispinghende·si a s’oru de sa roca. +Eja, Tigre de sa Malèsia. +Sos mòbiles ricos, bellos a beru, de mòganu e de èbanu intarsiados de madreperla, ocupaiant sos cugiones, mentres dae artu calaiat una bete làmpana indeorada. +– aiat aboghinadu Marianna, chi si nche fiat falada dae caddu. +E tzertu, antzis creo chi nos siat isetende. +Totu in unu Sàndokan si fiat trèmidu e carchi cosa, comente unu sonu sorrogradu, aiat dumidadu in fundu a sa gula, prontu a essire, ma sas lavras fiant abarradas tancadas e sas dentes si fiant astrintas cun prus fortza in unu tìrriu longu. +Est unu nùmene o una paràula chi deo non cumprendo? +A dispetu de su coràgiu suo sena làcanas non fiat resèssidu a tratènnere una arpilia. +Pesada dae un’àtera undada aiat fatu chentu metros. +A pustis, prima chi su capitanu e sos marineris suos s’esserent pòdidos riprèndere dae s’ispantu issoro e dae sa timòria issoro, Sàndokan e sos piratas fiant torrados a sètzere sos navios issoro. +– aiat esclamadu isse, cun boghe disisperada. +Issa bos fiat galu cramende in su mentres chi nche la fiant giughende a su ponte. +In onni logu non si bidiant che undas ispumadoras, chi si tambaiant a pare cun. +Su pirata no aiat rispostu. +– Ajò a chircare a Sàndokan – aiat murmutadu, cando nche fiat indedda. +Pro un’iscuta si fiant intesos sos passos issoro e sas boghes issoro, posca prus nudda. +– Adiosu, amigu, bae e cumbinche·lu. +Fiat in pessu arribadu chi si fiat intesu torra benende mancu. +So seguru chi nos diat collionare. +– E tue as bidu ruende a Singal, su campione prus prode e su prus betzu de sa pirateria. +Suspiros profundos nche l’essiant dae cando in cando dae su petus ampru, sa fronte s’inchigiaiat e sas manos suas turmentaiant cun pistighìngiu s’aferradòrgiu de sa tzimitarra. +Pensamentos tristos e pistighìngios funestos l’aiant mantesu ischidu paritzas oras. +Nara·mi como, iscrau malaitu, intesu nd’as faeddende de una pitzoca chi si mutit sa «Perla de Làbuan»? +Si nch’aiant giai papadu s’ismùrgiu e fiant pipende unas cantas sigaretas bufende tzicu a tzicu un’ampulla de whisky, cando aiant bidu intrende a Paranoa apretadu. +Eja. +Mancari s’esseret cunsideradu forte, si intendiat in fines iscoradu dae cussu disacatu chi li fiat costadu sa pèrdida de s’ìsula sua, sa morte de belle totus sos prodes chi l’aiant sighidu finas a tando in chentu batallas, e in ùrtimu sa perdia de sa pitzinna amada. +E custu si nche fiat istesiadu, trisinende peri sas lianas e sas raighinas e aiat agatadu unu cuadòrgiu chi l’amparaiat dae cale si siat chirca. +Eja, capitanu. +Nono, balorosu meu, – aiat naradu – non pedo àteru, petzi sa felitzidade a costàgiu tuo. +Pro impedire chi potzat capitare unu disacatu, diat tocare chi unu de nois, a su momentu de s’atacu, siat a curtzu a Marianna pro la difèndere. +Tando non nos ant a pòdere fuire. +Un’eternidade! +Nois amus a sighire a gherrare, parende su ferru a su ferru de s’inimigu, su fogu a su fogu. +– aiat naradu su lord, girende·si cara a Yanez. +Apo imprentadu totu bene in sa memòria mea, Sàndokan. +– aiat esclamadu. +Sas granadas ruiant a chentinas in antis de sos terraprenos, de sos bastiones, de sos fortinos e de sa bidda, cajonende iscòpios violentos chi nche derruiant sas òperas, fraganende sas palitzadas, intrende·si·nche traessu sas archibuseras. +Pro mene! +– aiat esclamadu Sàndokan chi fiat totu leadu dae unu pistighìngiu biu. +Non lu depet àere piscadu in mare. +E apretziada meda, antzis, in custos momentos. +Pro deus, comente l’amus a impreare! +– Ascurta·mi, Yanez – aiat sighidu isse cun boghe galu commòvida. +Isetare firmos s’animale pro l’ochìere. +skaut pro mèdiu de su frantzesu antigu escote. +Sa vindita chi bois pedides no at a istentare. +de su totu dae sos rajos de su sole. +Cun unu frùschiu aiat mutidu sos òmines suos in coberta. +No importat – aiat murmutadu. +E posca creo chi diat èssere mègius pro bois e pro lady Marianna a bos impedire de bos torrare a bìdere. +Podet arribbare dae suta s’abba. +Deo imbetzes bos aia risparmiadu sa bida e bos aia dadu unu cumandu in s’esèrtzitu de sas Ìndias – aiat naradu su tenente. +Traitores aiant tzintziligadu sos pòpulos, mortores pretziados aiant mortu sa mama, sos frades e sas sorres de Sàndokan; grefas potentes fiant intradas a su regnu in prus de unu logu, corrumpende sas trupas, bardanende, ochiende, faghende crudelidades mai connotas. +Non dubito de sa natzionalidade issoro. +Pagos a beru ant bidu sa Tigre de sa Malèsia. +e sos lineamentos si fiant mudados a manera dolorosa. +– A su primu corfu de lepa, maias e pantera nos nche diant bènnere a subra ànimu de pare. +Fiant arribbados tando a su màrghine de sa foresta. +Totu sa note, sa canoa, ispinta dae su bentu de s’est, fiat andada sena imbènnere perunu incrociadore e cumportende·si bastante bene, a dispetu de sas undas chi dae. +– aiat preguntadu. +Sa note est iscurigosa e no amus perunu fanale allutu subra sa nave, duncas est impossìbile chi si siant giai abigiados de sa presèntzia nostra. +Mi nche cherides fàghere mandigare dae sas tigres? +Rugrada un’àtera lascura, si nche fiant atzochiados a mesu de sos fundos carcos, aberende·si a fàdigu su passu intre unu treboju de calanus e de rotang chi s’intritzaiant in milli maneras e una retza bera e pròpia de raighinas, chi trisinaiant in su terrinu in milli afiladas. +Su portoghesu fiat essidu e fiat faladu in presse in sas iscalas murmutende:. +Fiat abarradu paritzas oras istèrridu suta sas fògias largas de s’arecche, abbaidende pistighingiadu sas undas chi beniant a mòrrere belle in pees suos cun milli murmutos. +Tene passèntzia pro como, Sàndokan – aiat torradu a cumentzare isse, torrende e ruere in mesu de s’erba e sa chimuza. +Deo, ti cunfesso, non nde potzo prus. +Diàntzine! +Sa luna est totu unu lugore e cun sos cannochiales nche l’ant a bìdere. +Apo a lassare inoghe petzi bator òmines. +Non galu – aiat naradu. +Est impossìbile a l’ischire pro como – aiat rispostu Sàndokan chi fiat artziadu in sa costana popiera pro osservare mègius sos duos puntos lughentes. +Non mi torres gràtzias, Sàndokan; forsis apo ammaniadu sa ruina tua. +Cussu giòvanu malassortadu, seguru de no èssere istorbadu, si fiat imbaradu a su muru de su padillione e si nche fiat dormidu cun su fusile in manos. +Ascurta·mi, Marianna – aiat naradu isse, cun traju animalinu. +Mèrito galu custu nùmene, duncas, Giro-Batol? +Galu pagos minutos e su sole depiat cumpàrrere. +– aiat esclamadu. +So timende un’atacu mannu – aiat naradu Sàndokan a Yanez. +Una callentura forte meda in s’ìnteri lu fiat leende, mentres intendiat undadas de sàmbene artziende·nche·li a cherbeddos. +E puru intendo chi su coro meu tocheddat forte, Yanez. +Tocat de truncare s’iscorta a s’ispessada, pro impedire a su lord de si nche lassare trabentare in carchi atu disisperadu. +Cun duas bordadas fiat arribadu in antis de sa cala e fiat imbucadu a su canale, intrende·si·nche a sa foghe de su riigheddu. +nàrrere chi nois semus galu bios. +Su fanale de su praho nostru? +A bellu, fradigheddu meu, chi non mi guastes carchi bratzu. +In s’ispiàgia sos piratas faghiant s’andalitorra, impinnados a imbarcare armas, munitziones de buca e de gherra e cannones. +– aiat preguntadu Yanez pistighingiadu. +, retza posta suta su bompressu, chi serbit pro arrumbu e seguresa a sos marineris prodieros. +Prima fia su terrore de custos mares, prima no aia mai ischidu ite fiat afetu, prima aia tastadu petzi s’imbriaghera de sas batallas e de su sàmbene… e como intendo chi non dia apretziare prus nudda indedda dae issa! +Comente si podet ischire cun seguresa? +Faedda, Yanez. +E posca in s’ìnteri su mare si podet apasigare, su bentu tzelare e sos praho torrare a inoghe. +Depent àere intesu sa boghe. +– aiat preguntadu. +Nara·mi – l’aiat naradu, girende·si a su dayako. +Suta nch’aiat postu su recatu chi nch’aiat fatu giùghere a cue, chi cunsistiat in cunservas, petza afumada, bistocos e unas cantas ampullas de binu de Ispagna, posca aiat isparghinadu ses òmines a dereta e a manca pro chertorare su padente pro èssere seguru chi nos s’esseret cuada carchi ispia. +Narat chi un’incrociadore at bidu unu de sos navios nostros currende custa costas e lu cussìgiat de bardiare cun coidadu. +Apo unu fogu indomàbile chi mi curret sena pasu in sas benas, chi mi consumat sa carre; mi paret de àere semper su delìriu, e de àere unu vulcanu in mesu a su coro; mi paret chi mi nche so dischissiende, de mi nch’èssere ammachiende! +Chi Deus dannet cussu malaitu! +Bos cheria nàrrere chi deo e Willis las amus torradas a agatare a curtzu a su montigru ruju. +Deretu sos piratas aiant leadu sos remos e aprofetende de su vascellu de gherra arressadu, si fiant isèrghidos in presse amparende·si in su riigheddu. +Yanez, amigu meu! +Faedda, nara·mi su chi cheres; pedi·mi s’impossìbile e deo l’apo a fàghere. +Abbàida! +Aiat una conchighedda ammiràbile, cun duos ogros asulos che s’abba de mare, una fronte de una pretzisione sena cunfrontu, suta sa cale iscastaiant duos chìgios arcados a manera dèchida e chi belle si tocaiant. +– Si sos òmines non sunt istados capassos de mi firmare, galu prus pagu l’at a fàghere sa temporada. +Forsis una die l’as a torrare a conchistare e amus a torrare a inoghe. +– Coràgiu, non nos depimus galu disisperare. +, it. +Sos marineris aiant pesadu sas duas tàulas e sos duos piratas fiant lassinados a mare isprofundende in sas undas nieddas, mentres su vascellu si nche istesiaiat giughende·nche sa giovanedda disaurada fache a sas costas de s’ìsula malaita. +Si aia àpidu carchi cannone in prus no isco si a cust’ora fiant istados galu a pìgiu de abba. +At a èssere una sorpresa dèchida – aiat naradu. +–S’ìsula mea, unu tempus timida e mala a bìnchere, est istada violada e sa fama mea est iscurigada pro semper! +– Nos sunt chirchende, de custu nde so seguru, ma so dudosu meda chi nos apant bidu. +Bene meda. +– aiat preguntadu una sentinella. +prōra. +A ti nàrrere sa veridade no isco si afilare a manca o a dereta – aiat rispostu Sàndokan. +Apo sa fasca mea. +Sa parafua s’acurtziaiat in presse. +Non torro in segus, Yanez. +Avanguàrdia s. +In mesu a s’iscurigore nos semus incarrerados mègius chi no a de die – aiat naradu Yanez. +Beni o ti nche trago deo. +Una frebba forte nche lu mandigaiat, su fogu li iscoitaiat in sas benas ghetende·si·nche a su coro, nues rujas lu curriant in antis de sos ogros, e in mesu a custas puru bidiat semper cussa chi l’aiat ammajadu. +Como, tue a l’ amites chi sos ispìritos ant sàmbene? +Posca aiat acurtziadu unu pòddighe in lavras, comente pro li racumandare su tzitu e leadu a manu tenta, nche l’aiat giutu a unu chiosco tzinesu, belle carrargiadu in mesu unu padenteddu de arantzos. +Yanez. +A una mìgia dae inoghe. +Si cussa bèstia fiat ferotze, sa Tigre de sa Malèsia non fiat a mancu. +Fiat abarradu in cue un’iscuta cun sos bratzos cunsertos, firmu che a sa roca chi lu reghiat, sumende cun praghere sos sùrbios tremendos de sa temporada e ispinghende sa mirada in su mare in abbolotu, posca si nche fiat istesiadu a bellu a bellu, fiat torradu a intrare a sa pinneta e si fiat arressadu in antis de s’armònium. +bos mortos. +Sàndokan, sètzidu a popa, mantenende·si sa conca cun sas manos, non faeddaiat e manteniat sos ogros fissos a Làbuan chi a pagu a pagu si perdiat in s’iscurigore; Giro- Batol sètzidu a prua, felitze, faeddaiat risulanu pro deghe, mantenende sos ogros cara a ovest, in cuddae in ue si depiat mustrare s’ìsula de Mòmpracem ispantosa. +Sàndokan l’aiat leada a coddu, l’aiat pesada fintzas a sa costana e mustrende·la a s’echipàgiu de su piròscafu aiat tronadu:. +de frùtoras licanzas. +Los cheres fàghere andare contra sa villa? +S’aiat postu sas manos in coro e aiat suspiradu. +non timeis, capitanu meu. +Si fiat frànghidu lestru a un’ala evitende s’isciàbula, posca aiat tambadu cun sa conca su lord ruende·lu. +Ammentade·bos su chi bos apo naradu una paja de dies faghet – aiat naradu su pirata. +Si fiat arressadu unu momentu in pees de unu betedde àrbore, pro li torrare alenu e pro isseberare su caminu de rugrare peri cussas mìgias de fundos, unu prus mannu e prus imbojadu de s’àteru. +CAPÌTULU XI. +Bivat sa Tigre de sa Malèsia! +Apasigada sa gana chi los turmentaiat dae medas oras, si fiant imbolados, bestidos comente fiant, in sos letigheddos. +Intendende ses? +Isse si fiat agatadu disarmadu cun sa pitzinna galu dismajada e su lord in antis. +– A l’ischis chie so deo? +E Sàndokan ue est? +Cola! +Chissai, carchi cosa m’est benende. +In pagu tempus si fiat agatadu a pagos lìbanos dae sa costa. +Nemos s’at a atrivire a artziare sa boghe contra de tene. +Tropu tardu, caros meos, – aiat naradu Yanez – nois amus a arribare prima. +M’at imbiadu a inoghe una fèmina. +Sa luna, cussu isteddu de sas notes serenas, lughiat in unu chelu sena nues, iscudende sa lughe sua isarbolida de un’asulu ìnnidu, de unu durcura sena làcanas, subra sas forestas iscuras e misteriosas, subra s’abba murmutende de su riigheddu e isparghinende·si cun unu tremuleu confusu in sas undas. +– A dolu mannu, segnore. +A s’assaltu, tigrotos! +Ochie! +Moide! +Diat èssere sa morte finas de sa Tigre de sa Malèsia, ca non diat pòdere sighire a bìvere sena da pitzinna cun sos pilos de oro. +Bidu as comente at mortu su cumpàngiu nostru in su parcu? +Una ruina bera e pròpia, Yanez – aiat naradu Sàndokan suspirende. +Totus a sas Tres Ìsulas! +L’apo bidu rugrende su pranu e cuende·si in mesu de custos tupales. +L’amus a ochìere – aiat rispostu Sàndokan detzisu. +Bèngiant a mi chircare a inoghe, a mesu de sa natura agreste – naraiat isse, semper currende. +Cantu li fiat agradadu unu corfu de cannone, finas comente sìngiu de una derruta noa e prus ruinosa! +Fiat forte, fiat prode, fiat balorosu e sididu de vindita. +Como isetamus s’arbèschida – aiat naradu Sàndokan. +Su malesu aiat tancadu bene su pinnetu, nch’aiat istudadu su fogu e isboidada s’ampulla si fiat acogonadu in unu cugione sonniende giai de s’agatare in Mòmpracem. +Sa villa de lord James non nche depet èssere indedda. +– aiat preguntadu. +Sos duos piratas non fiant istados prus dui-dui. +Lu setziat unu bellu. +Sàndokan aiat ghetadu un’ograda trista a cussos restos chi l’ammentaiant sa prima derruta sua e aiat suspiradu pensende a cussos balorosos chi nche fiant istados ispèrdidos dae su fogu acanidu de s’incrociadore. +Sa Tigre de sa Malèsia nos at a dare pedra de pistare, ti lu naro deo, Bob. +Non bos so cumprendende, capitanu. +Sa bìnchida a cuss’ala non si podiat pònnere in duda, però bi fiat sa corveta, una nave poderosa, armada de unu pore de cannones e sètzida dae un’echipàgiu numerosu meda. +Sàndokan, macu indiauladu – naraiat Yanez chi curriat che caddu. +Ite cheres nàrrere? +Est isse! +Cantu fiat abarradu in cue? +Ajò, dadu chi lu bramas; bastat però de non fàghere aconcadas. +Mantzas de sàmbene! +Bi fiat su perìgulu de si pigare una frebba potente. +Deretu a pustis si fiat intesu unu tumbarinu tumbende in su ponte de s’incrociadore. +A pustis su pirata no si fiat frenadu prus. +Cherides bènnere a su pinnetu meu pro bos pasare un’iscuta? +– aiat aboghinadu. +Pro Deus! +Nen sas batallas, nen sas emotziones mannas de sa bida piratesca, nen s’amore de sos òmines meos, nen sos degòllios prus orrorosos, nen sas vinditas prus ispramosas diant èssere capassos de mi nche fàghere ismentigare cussa pitzinna. +Sàndokan si fiat pesadu in punta de pees e aiat ghetadu un’ograda lestra in antis suo. +Chircaiat sena duda de iscobèrrere s’incrociadore, ma pariat chi custu non s’esseret atrividu a s’ispìnghere tropu a curtzu a sa costa, forsis timende de s’agretiare in sos sicos chi s’isterriant in cuddae. +– Est cuadu cun sos òmines suos, at a assalire s’iscorta e bos nch’at a furare in pessu fora dae sa villa. +Aiat intesu a cussu cuntatu unu tebiore lèbiu e un’ispètzie de trèmida. +Ajò prodes meos! +– aiat preguntadu. +Yanez, Sàndokan e Paranoa aiant abbandonadu s’isuledda e fiant torrados in palas finas a sos oros de sa paule minoredda. +Sa cannonera aiat torradu a cumentzare sa cursa afilende cara a Làbuan, mentres Giro-Batol orientaiat sa bela pro cùrrere cara a Mòmpracem. +A sa muda! +Issa aiat retzidu sa lìtera, l’aiat aberta a manera mecànica e l’aiat leta cun calma ispantosa. +– Nara·mi chie est istadu a li fàghere falare sas làgrimas? +Abbaida·lu s’ùrtima borta! +Ajò! +abbandonare sa villa e bos amparare in Vitòria. +semper de non si nche istesiare tropu dae sa costa. +CAPÌTULU XII. +Aiat pesadu sa cadira e nche l’aiat iscuta cun fortza poderosa contra su lord, chi, corfidu in prenu in petorras, fiat rutu a terra a costa longa. +Peruna, cumandante. +Aiat agarradu sa giovanedda, nche l’aiat falada dae sa sedda e astringhende·si·la a petus cun sos bratzos fortes, aiat chircadu de colare in mesu de sos sordados e de sos indìgenos chi si difendiant cun sa fùria chi bestit su disisperu, trintzerados in palas de sos caddos issoro. +Imbetzes de rispòndere Sàndokan l’aiat agarradu e nche l’aiat sètzidu in s’iscialupa, posca issu puru fiat brincadu a intro. +fumetes, film e iscenegiados televisivos. +– Non so unu mortore, so unu giustitzieri! +Maratua nch’est istadu iscutu fache a s’ìsula de Pulo Gaya e Paranoa s’est amparadu in sa cala de Ambong. +Cussa duda de pagos momentos fiat bastada a Sàndokan a nch’arribare a sa cresura, a nche la barigare cun unu brincu e a iscumpàrrere a s’àtera ala. +– aiat murmutadu cun emotzione bia. +Ue? +So andende a sas Romades, segnore – aiat rispostu Sàndokan. +– Crees chi Yanez nos siat ponende fatu? +– aiat pregontadu Sabau a Sàndokan, chi aiat leadu su cumandu de su naviu prus mannu. +Totu in unu Sàndokan si fiat pesadu ritzu cun sa tzimitarra in manos. +Su glossàriu dat contos de sos issèberos fatos. +Aiat afogadu una ghèmida e s’aiat assutadu lestru una làgrima chi li falaiat in su càvanu nieddutzu. +de unu sachitu de recatu e de una manta de lana. +cantu bene mi faghent custas paràulas, Yanez – aiat naradu sa giovanedda. +Su lord aiat aiat fatu una mòvida de ispantu e una pìnniga profunda l’aiat rugradu sa fronte. +Non bido perunu fanale – aiat naradu a Marianna. +Ah! +– aiat esclamadu Sàndokan cun prus berbore. +Sos maias sunt animales chi durant finas a pustis de àere retzidu paritzas ballas a corpus. +M’ammento de t’àere bidu ruende a punta de mòrrere subra su praho tuo, in s’ìnteri de sa prima batalla. +Mancari bos trunche che canna, m’ais a ubbidire e ais a cojuare s’òmine chi bos apo destinadu! +Su malaitu chi mi prenaiat de ferru e prumu est in cue! +Mai aiat intesu una boghe gasi durche carignende sas origras suas, avesos a sa mùsica infernale de su cannone e a sas boghes de morte de sos gherradores. +Indedda, indedda meda, forsis in Ìndia o in carchi ìsula de s’otzèanu mannu. +E puru apo unu atinu tristu. +Dae cara! +– Cantas cautelas e canta timòria regnat inoghe. +Nch’aiat barigadu bene s’isbarramentu colende in mesu de sos sicos e de sas iscollieras, aiat rugradu sa caletedda e fiat essidu a sa muda in mare. +Fiat abarradu un’iscuta firmu, lassende·si chilliare dae sas undas, duncas fiat avantzadu corpende a manera poderosa s’abba. +– Bivat sa Tigre de sa Malèsia! +Ite dias pòdere fàghere tue sena s’agiudu issoro? +– aiat preguntadu sa Tigre. +– Unu sordadu est afilende a su cuadòrgiu nostru. +E comente seis arribadu a inoghe? +Ite fias faghende in sos padentes? +– Lassade·mi, non so prus bostra… So de sa Tigre de sa Malèsia… Pro ite mi cherides iscrobare? +– s’aiat preguntadu Yanez, abbaidende a Sàndokan cun anneu. +Abarrende ritzos cun fàdigu mannu pro neghe de su fundale ludosu de su riigheddu, fiant andados a in antis, agarrende·si dae cando in cando a sas cambas chi s’allonghiaiant in sa currente. +Sordados meda b’at in sa villa? +– Forsis nois nos nche podimus andare sena isetare a cras. +Eja, milord. +Andamus a bìdere – aiat naradu un’àteru. +– Amus unu maias in antis nostru. +Apo su mèdiu pro nos nche fàghere ghetare a mare. +Intesu ais chi andamus a Vitòria? +Cando so armadu non timo a nemos. +Gràtzias, segnore. +E comente? +Aiat chircadu de si nche pesare pro si nche trasinare a su riigheddu, ma fiat rutu deretu. +– aiat naradu unu sordadu. +Petzi su portoghesu aiat incumentzadu a si pistighingiare e aiat chèrfidu minimare a su mancu sa superfìtzie de sas belas, ma Sàndokan non bi l’aiat permìtidu, orioladu comente fiat de arribbare in presse a sos oros de Làbuan, chi a isse custa borta li pariat tropu indedda. +– Est Yanez chi si nch’est infadende. +– Agiomai mi nche catzaiat. +E tando? +Su malesu aiat leadu unu cantu de arrustu chi aiat postu a banda, si fiat armadu de unu fuste nodosu e aiat postu fatu a Sàndokan. +Est unu sòtziu chi cussos de Làbuan imbiant contra de nois – aiat naradu Sàndokan. +– Non creia chi cussu iscimmione si nche podiat isbarratzare gasi in presse de sa pantera. +– esclamaiat. +A machine, milady. +Sàndokan fiat andadu cara a sa palatzina, fiat piligadu a s’argustu e si fiat agarradu a sos ferros de sa bentana. +Sos cassadores s’aiant sètzidu sos caddos chi fiant nche istados giutos a cue dae unos cantos tzeracos, mentres lady Marianna setziat unu poney bellu a beru cun su ghentinu biancu che nie. +– aiat preguntadu Yanez. +– Deo no isco, si diat pòdere nàrrere chi sa fatalidade cumentzet a nos giagarare, comente chi non si bidiat s’ora de dare unu corfu mortale a sos tigrotos de Mòmpracem. +Ajò, milord, aberide·mi su passu o bos nche bèngio a subra. +In palas suas fiat avantzende, in pessu tochende su tapete, una creadura ispantosa, e bidende·la Sàndokan no aiat pòdidu tratènnere una boghe de ispantu e de ammiru. +– aiat esclamadu Sàndokan, ispantadu. +Nointames chircamus de nos nche istesiare in presse. +Bidimus unu pagu si si nche podet distìnghere carchi cosa. +In Vitòria oramai ant a ischire de s’intzidida atrivida chi as fatu. +S’inimigu! +Calicunu t’est sighende forsis? +Mancari ambos duos esserent istados detzisos a totu, sa timòria de èssere cassados dae unu momentu a s’àteru dae carchi pische-cane nche li fiat intrende a intro de sos coros issoro. +Pro ite naras gasi, Sàndokan? +So pistighingiadu, Yanez. +Si fiat firmadu comente chi esseret istadu corfidu dae unu pensamentu nou e fiat torradu a sa mesa leende una tassa prena. +Yanez b’aiat annantu bananas e unos cantos pombo, arantzos mannos meda e sutzosos meda. +– Abbàida in cue giosso, a oriente: sos isteddos cumentzant a isarbolire, e in chelu s’ispàrghinant giai sos primos crarores de s’arbèschida. +Cun custu iscurigore e cust’abba non nos amus a pòdere orientare ne agatare su riigheddu. +Tzitu, non la mentovamus prus o si nono mi nche ammàchio. +– Ammània s’istillu. +Mancu unu? +Est unu machine, Sàndokan. +Si nche fiat artziadu cun fàdigu subra sa tàula, iscugugende sa ferta, dae sos oros de sa cale, unfrados e rosigados dae s’abba de mare, essiat galu unu filu de sàmbene. +Sa Tigre si fiat arressada belle deretu lassende·si chilliare in mesu de sas undas, ma cun sos ogros fissos a cussu naviu chi nche li furaiat sa pitzinna disaurada, Una boghe afogada nche li fiat essida dae petus e nche li fiat morta in sas lavras incrispadas. +– aiat murmutadu. +Ma de cale progetu ses faeddende? +Traballamus, Yanez, faghimus a manera chi sa roca nostra siat si non mala a conchistare a su mancu poderosa. +Apo sa tzertesa chi Yanez nos siat ponende fatu e isse nos nch’at a collire. +E cales acordos fiant colados intre su betzu lupu de mare e su baroneto William Rosental? +Ma ite as in ànimu de fàghere? +– Bos creia unu mortore miseràbile, ma bido chi totus s’isbàlliant. +Est agabbada pro mene, beru segnor pirata? +A largu cussu William, deo non lu potzo arrampanare, a largu… a largu! +Abbàida, fradigheddu meu, ite bellu sordadu – aiat naradu prendende s’isciàbula. +Depia lassare finas su coro meu in cust’ìsula malaita! +Bois fiais rutu, ma deo, paris a àteros bator cumpàngios, fìamus resistende galu cando sa pitzoca cun sos pilos de oro nch’est istada giuta a su ponte de sa nave. +Ant a agatare pane pro sas dentes issoro. +Andat bene; deo fuo, ma intre una chida o duas totu a su prus, apo a torrare a inoghe a ti nche leare, a capu de sos balorosos tigrotos meos. +Amore meu – aiat esclamadu tirende·la a s’àtera ala de s’istiva, in s’ìnteri chi su cumandante si setziat in mesu de s’iscala a bratzos in rughe e cun sa fronte inchigiada. +Velieru cun iscafu de linna, chi s’agatat mescamente in sos mare de s’Estremu Oriente, su prus tzinesos, a carena prana e larga, cun tres àrbores e sas belas cuadras, afortiadas cun cannas de rugradis e parallelas. +giai a conca e si diat pòdere acumprire. +Andamus a leare unu bucone posca imbolamus·nos in sos letigheddos nostros. +Làbuan! +Apo sas dudas meas, mancari su baroneto Wiliam Rosenthal apat promissu chimbanta isterlinas framantes pro sa conca sua. +Aiat cravadu sos isprones in sa bentre de su caddu e fiat mòidu che lampu, cun sos. +Ma ue as a agatare un’amparu? +Su capitanu betzu si fiat postu torra a passigiare cun unu tzertu pistighìngiu. +Aiat in pessu tocadu s’abba chi giai si nche fiat torra brincada a subra de sa camba. +Cun custas sentinellas partzidas in sa foresta nois amus a pòdere in pagos minutos comunicare cun su praho finas dae de sa villa de lord James. +Podet dare, Giro-Batol. +Fiat faladu a su parcu chin s’ispera de l’addobiare, ma no aiat bidu a nemos. +Ajò, milord – aiat naradu – so brusiende dae su disìgiu de addobiare sa tigre. +Ah! +Iseta unu momentu – aiat murmutadu, arrodende sas dentes. +Amus a afilare cara a Mòmpracem, capu? +Traitoria! +Mi lu so timende. +Bos averto chi sos fusiles issoro non mi ghetant pore, nde podiais fàghere a mancu de un’ispetàculu gasi istrambòticu. +Eh! +Fia in punna de andare a sa costa pro ghetare a modde una canoa fata dae mene, cando mi so bidu crompende dae cussu sordadu. +Tando para bene sas origras, Ikaut – aiat torradu a cumentzare su portoghesu. +Chi siant torrende? +A bìdere iscumparende cun unu corfu sa potèntzia nostra chi nos fiat costada sacrifìtzios mannos, batallas tremendas e sàmbene a trainos…. +Mortos! +In cussu momentu si fiat intesu su corru de su lord retumbende in sa palatzina. +Ischis bene chi deo so malu a pinnigare. +Fiat ora! +– Tue ses andende a Sarawack. +Hum! +Sende chi sos duos praho s’agataiant galu a una distàntzia manna dae sas Romades, cara a cales si pensaiat chi fiat velegende sa giunca sejada dae Kili-Dalù, in pessu isparghinada sa noa de sa presèntzia de cussu naviu, sos piratas si fiant postos deretu a s’òpera, pro èssere prontos a sa cumbata. +Apo cumpresu – aiat naradu Yanez. +Nch’est acabada – aiat murmutadu Yanez cun boghe trista. +Aiat bogadu s’iscatuledda e nch’aiat leadu duas pastìllias porrende·nde una a su. +M’at imbiadu a bos nàrrere chi sa Tigre de sa Malèsia est inghiriada dae sas trupas in una cala de su sud. +Miseràbile! +tramezzata, barricada ammaniada pro sa cumbata. +Su portoghesu aiat leadu a coddu su presoneri e nche l’aiat giutu in presse a intro de s’istufa. +S’est sarvadu o est fertu? +dayako. +Non bi la timo sas feras. +– Lu podent nàrrere totus cussas fèminas rutas in podere tuo chi tue nch’as giutu, in perìgulu de ti fàghere afundare dae sos incrociadores, a sos portos de sos òmines biancos; lu podent nàrrere sas tribù dèbiles chi tue as difesu contra sas bardanas de sos prepotentes, sos pòveros marineris privados de sos navios issoro dae sas temporadas e chi tue as sarvadu dae sas undas e prenados de regalos, e chentu e milli àteros chi ant a ammentare pro semper sos benefìtzios tuos, Sàndokan. +Nos agatamus in unu bellu matzimbròddiu, Sàndokan – aiat naradu Yanez, chi non resessiat mancu a bìdere su sole pro s’orizontare. +Si diat nàrrere chi deo la pòngio in antis a sos tigrotos meos e a sas vinditas meas! +Sunt pagas oras, istimada mea. +Gasi est, Sàndokan? +Bisòngiat chi tue m’ubbidas, Sàndokan. +Tue! +Prus a prestu so timende chi apat massacradu totu sos abitantes de sa domo, ca non si intendet perunu istripitu. +– aiat esclamadu, torrende cara a sa bentana e a pònnere sa fronte ardente a s’àera frisca de sa note. +– A su cannone tuo! +Times chi sos duos praho siant pèrdidos? +L’as a ischire prus a tardu. +Nara·mi ite b’at capitadu a pustis, cando deo so resèssidu a fortzare sas lìnias e mi so cuadu in sos padentes. +In su gabinete suo – aiat rispostu su sergente cumandante de su drapellu. +Ma nen sa boluntade de ferru de sa Tigre de sa Malèsia, nen s’òdiu meu pro totu su chi est inglesu ant pòdidu frenare sos ìmpetos de su coro. +E comente l’ischias chi nois fìamus inoghe? +Bos fatzo sos cumplimentos meos, segnora! +Tue ses macu, Bob, a lu crèere un’èssere infernale. +In pessu chi si fiat bidu solu, si fiat acurtziadu lestru a una bentana chi s’acaraiat a unu parcu illacanadu. +– aiat aboghinadu. +Chi mi nch’apat bidu? +Dae s’ispiàgia si fiat pesada una boghe immensa. +M’intendo chi no apo a pòdere mai truncare sas cadenas indeoradas chi issa at ghetadu a inghìriu de su coro meu. +Issa at prantu pro tene. +Nono, pro su benidore. +Arribadu serente s’ùrtimu grupu de bananos, nch’aiat sejadu a distàntzia manna unas cantas àcias chi afilaiant cara a sa cresura. +Marianna aiat pesadu sos ogros pro l’abbaidare. +Cras sero, càpitet su chi cheret capitare, nois nos nch’amus a andare. +Ma no ais a afogare? +– Fia in pistighìngiu pro tene. +Pro milli bucaportos! +Deo no apo a torrare a Mòmpracem sena Marianna. +mi: ponide inoghe a Mòmpracem e in cue a Marianna e deo apo a abbandonare sa prima pro sa segunda. +– Diàmine! +Chissai! +Una misèria, Sàndokan. +A sa muda! +bombresso, dae s’ispagnolu bauprés chi, che a su frantzesu beaupré, benit dae s’olandesu boegspriet «àrbore de prora». +Est beru, forsis si lu pensant, ma non mi bastat. +Mea! +Unu momentu: arribados sunt sos duos praho? +Ite bi seis faghende bois inoghe, a largu de Làbuan! +So prontu a la collire – aiat naradu Sàndokan. +Sa flota inimiga si fiat arressada a ses mìgias dae s’ìsula e paritzas imbarcatziones si nche istesiaiant dae sas naves giughende a inoghe e in cuddae unu pore de ufitziales. +Naro chi cust’ìsula at a pòdere dare unu corfu mortale a sa potèntzia de Mòmpracem e forsis incadenare pro semper sa Tigre de sa Malèsia. +Cale si siat òrdine ti bèngiat trasmìtidu dae su praho l’as a comunicare a su cumpàngiu tuo prus a curtzu. +Tigres e leopardos. +Pro cuss’òmine, chi binti dies prima aiat dadu sa metade de su sàmbene suo pro si pòdere agatare in Mòmpracem, como fiat una pena illacanada a abbandonare cuss’ìsula ue lassaiat sola e indifesa sa fèmina chi istimaiat a machine. +Chie lu podet assegurare? +Ochìere a mie! +Chie b’at? +Chissai però, s’arbèschida est galu indedda e acurtziende·si su sole, in custos tretos su bentu aumentat semper. +E deo? +Mudadu sa rota ant sas duas naves? +– Sos òmines meos sunt atrividos. +Su dayako si fiat acurtziadu e Sàndokan, imbarende·si subra de isse, nche fiat essidu a mesu dae sas undas. +Nara·mi, Yanez, a su postu meu, dias fàghere totu custu? +A sa muda, Giro-Batol. +S’incrociadore isparaiat cun fùria manna, ma oramai sas ballas suas ruiant totus in sa trata de su praho. +– Bae, vascellu malaitu! +Ismentigare·la? +E posca sos muros de sas fortalesa nostra non mi parent fortes meda. +Sàndokan aiat ghetadu una boghe de fera ferta e aiat istontonadu, tanchende sos ogros. +– aiat naradu sa Tigre. +Eja, s’est acurtziende unu cadderi – aiat naradu isse pesende·si·nche a bellu a bellu. +– aiat preguntadu sa lady acurtziende·si. +L’acumpangiaiat su tenente, mantenende però sa manu dereta in sa culàrtziga de sa pistola chi s’aiat postu in sa chintòrgia. +Bona recuida – aiat aboghinadu su cavalligeri befulanu. +E puru bisòngiat chi deo fua, chi torre a Mòmpracem mea, in mesu a sos tigrotos meos! +Sunt mìgias sos dayaki e sos malesos chi non sunt isetende àteru che un’apellu pro cùrrere a ingrussare sa grefa de sas tigres de Mòmpracem. +Narant chi aiat caddos puru. +f. +Nono – aiat rispostu su sordadu. +, it. +E faddidu bos l’ais? +– aiat esclamadu isse, fora de se. +Si dia pòdere bìdere, mancari pro un’iscuta ebbia, sa creadura mea… mi nde dia andare dae inoghe prus trancuillu. +Forsis una die l’ais a ischire – aiat rispostu Sàndokan, cun boghe grae. +A sas armas! +E non nch’ant a bìdere sa lughe dae foras? +At sa fronte ampra, aumbrada dae duos chìgios ispantosos de grista atrivida, una buca minoredda chi mustrat dentes acutzas che a cussas de sas feras e lughentes che perlas; duos ogros nieddos pìghidos, de unu lugore chi ammajat, chi brùsiat, chi faghet abbassare cale si siat àtera mirada. +Ma… Sàndokan! +Dies tristas s’ammaniant pro Mòmpracem – aiat sighidu Yanez. +– aiat tronadu Sàndokan giagarende cun sa tzimitarra s’inimigu chi chircaiat de li tancare su passu. +Da·mi cussa lìtera! +Ah! +Deretu. +– aiat chichinadu. +– In palas apo sos inglesos, in antis cara a ovest b’est su mare. +Paret chi si nche siant istesiende – aiat murmutadu. +Issas si fiant astrintas che duos caragolos, istratzende a sa fera unu tzùnchiu de dolore. +Bivat sa Reina de Mòmpracem! +Eja, Yanez. +Mi l’apo pensadu. +Ochide·mi puru: apo a ischire mòrrere che forte. +Pagu male. +Sàndokan e Juioko l’aiant bidu a chentu chimbanta metros, fiant afundados ponende·si a nadare suta s’abba. +Ma nara·mi amigu meu, Marianna si nch’at a lassare furare? +E non los ais addobiados sos piratas de Mòmpracem? +– Ah! +Fiat inoghe chi issa si fiat pasende – aiat murmutadu isse cun boghe trista. +E como ite contades de fàghere? +Lord James godit de un’autoridade manna e in prus isco chi est ricu meda. +Bah! +A sa bàia! +Fiat bestidu pro sa gherra: s’aiat postu istivales longos de pedde ruja, su colore suo favoridu, s’aiat bestidu una casaca dèchida de belludu, ruju cussu puru, frunida de ricamos e de ginefras, e cartzones de seta biaita. +Difatis Lady Marianna fiat falende in cussu momentu sa gradinada. +Aiat bufadu una paja de ingullidas de abba pro abrandare sa callentura chi cumentzaiat a li leare, posca si nche fiat trisinadu suta unu arecche, de su cale sas bete fògias, longas non mancu de bìndighi pees e largas chimbe o ses, faghiant a inghìriu un’umbraghe friscu. +– Non m’ispinghet òdiu perunu contra sos òmines de s’Imperu Tzeleste. +Amigu meu balorosu, timo de non pòdere devènnere mai mugere tua, de non pòdere èssere mai felitze, ca tziu meu chi como m’òdiat no at a èssere mai de acordu a s’imparentare cun sa Tigre de sa Malèsia e at a fàghere de totu pro nos nche istesiare, pro pònnere in mesu a mie e a tie s’immensidade de s’otzèanu e s’immensidade de sos continentes. +– aiat esclamadu Yanez, gratende·si sos cherbeddos. +Aiat assachiadu sas costas de su sultanadu, aiat assalidu navios olandesos e inglesos, non cuntzedende trègua ne resa. +Non fiat de pensare chi sa sentinella tenende in contu s’iscuru e sa distàntzia nch’aeret pòdidu bìdere a distintu su pirata chi si fiat cuadu lestru in palas de una tupa, però podiat abbandonare su postu suo e andare a lu chircare o mutire àteros cumpàngios. +Un’uraganu de ferru aiat rugradu s’àera e aiat corfidu in prenu sos duos praho iscucurende·los che pontones. +Fiat istada una bìnchida, est beru, ma agiomai s’ìsula non fiat ruta in manu a s’inimigu. +Aiant fatu, in su mudore prus profundu, belle duos chilòmetros, cando a manu dereta de sa caminera totu in unu si fiat intesu unu frùschiu lèbiu. +Difatis s’intendiant boghes, una sorrograda e s’àtera imperiosa chi faeddaiant a curtzu a sa palitzada. +– Bos rispàrmio, ma bisòngiat chi bos lasse isentu. +Sos tres piratas si fiant sètzidos in s’ispiàgia, mantenende sos ogros fissos a su fanale ruju chi aiat mudadu afilada. +Acogona·ti a curtzu de inoghe e ascurta. +Boghes orrorosas de arrennegu e de dolore si fiant pesadas in mesu de sos piratas, truncadas dae una segunda bordada chi nch’aiat ghetadu a francas a susu remadores, artillierias e artillieris. +Su malesu no aiat pèrdidu tempus. +Totu fiat mudore, totu fiat misteru e paghe. +Rendide·bos! +Depiant èssere sas noe de sero, cando unu fatu improvisu fiat arribbadu a lis truncare s’isetu issoro. +bastingage, chi currispondet a s’italianu impavesata. +Su pirata, unu de sos prus balorosos, chi s’aiat balangiadu su gradu de suta-capu, a pustis de s’àere giogadu binti bortas sa pedde sua, fiat supridu. +Nois t’amus a trasmìtere sos cumandos nostros chi as a dèpere esecutare deretu, sena su mìnimu ritardu. +Cando però fiat arribadu a su parcu si fiat arressadu, boghende su kriss, sa frama de su cale aiat lampizadu suta sas isperas de sa luna. +Nara·lis chi bi provent a isfidare sos piratas in sos cuadorjos issoro! +Bi fiant puru Paranoa e su suta- capu suo Ikaut. +Cun unu cugurumeddu ispantosu aiat rodiadu, impreende sas petorras ampras de sa muninca che puntu de imbaru e aiat fatu unu brincu in segus. +tra pagu nois amus a bìdere cumparende in antis de Mòmpracem una flotìllia, as a bìdere. +L’ispero, milord, ma bisòngiat chi prima sa Tigre de sa Malèsia mòrgiat – aiat rispostu Yanez. +– A su degòlliu! +Si fiat sètzidu in su truncu de un’àrbore rutu forsis pro betzesa, s’aiat postu sas manos in conca e si fiat imbèrghidu in pensamentos profundos. +Contade subra de mene, segnor Yanez. +As sa paràula mea. +At a èssere isse tando chi at a rùere moribundu. +Sa giòvana lady l’aiat ghetadu sos bratzos a coddos, posca, trabentende·lu a s’aposentu suo, l’aiat naradu pranghende. +Una giunca est? +Non ti lu cussìgio, Yanez. +– Si deo bos aia ospiladu, si deo bos aia mutidu amigu e posca iscobertu comente inimigu mortale, bos aia inditadu sa ghenna, ma non bos aia paradu un’impostada vile. +Ite cherides? +Totu balentes? +Tue non podes ischire cale podet èssere su destinu de sas Tigres de Mòmpracem. +Ite nde naras, Sàndokan? +Tando amus a bogare a pìgiu carchi trassa. +E Marianna? +– Nono, no est possìbile! +Sos bator piratas chi si nche fiant ghetados in antis a su capitanu issoro pro l’amparare, fiant isparèssidos in mesu de un’iscàrriga de fusile, abarrende sicos; ma non fiat capitadu su matessi a sa Tigre de sa Malèsia. +Dia dare sa metade de su sàmbene meu pro pòdere istòrchere una de cussas romanzas caras chi issa mi incantaiat cando fia isanimadu bintu e fertu in sa villa de su lord. +Posca, lestru che pensamentu, aiat fichidu sa frama a ghiroes de su kriss suo in coro a sa fera, chi si fiat istèrrida comente lampada. +A bellu, pitzocos – aiat naradu unu caporale. +– aiat murmutadu, incarchende·si su petus. +A largu custa bisione chi m’at persighidu pro notes meda, a largu custos pàrpidos chi non li deghent a sa Tigre de sa Malèsia! +Sa giovanedda si fiat abbandonada in bratzos de su pirata narende in mesu a sos sucutos:. +Non t’apensamentes pro issa como. +Aiant mantesu sas bete belas, de sas cales sa longària arribbaiat a baranta metros e gasi sos bete àrbores puru, ma frunidos de una tzerta elastitzidade e sas manovras de fibra de gamuti e de rotang, prus fortes de sas funes e prus fàtziles a s’agatare, ma aiant ismanniadu sos iscafos, aiant dadu a sa carena formas prus lestras e a sa prua una solididade a totu proa. +A dolu mannu, Yanez. +Isco de ite ses capassu. +Su tenente no aiat rispostu, ma cussu mudore baliat cantu un’afirmatzione. +Marianna! +Deo non bi timo, sergente. +So fuidu pro sarvare a su mancu sos ascusòrgios chi giughia, ma posca apo postu fatu a sas tratas de s’incrociadore chin s’ispera de nche lu sighire e de l’acostiare. +– Abbàida! +In carchi logu depet èssere cuadu e pro Deus no at a fuire sa de duas bortas a su muschete meu. +Curres che incrociadore – aiat naradu su portoghesu riende. +– aiat preguntadu Yanez a Sàndokan. +Ello, carchi duda as? +Milady! +gràtzias, tigroto meu – aiat naradu Sàndokan. +Yanez! +– aiat aboghinadu Sàndokan. +Cumpàngiu bravu e afetzionosu! +Ite cheres? +Sena duda timiat de èssere cassadu dae su lord in sa fùria de sa cumbata e leadu dae sas ballas. +Deo! +Ritzu e bene postu abarraiat petzi su bete fortinu tzentrale, su mègius armadu e su prus robustu. +In s’atretzadura navale est una manovra fissa, su prus de sas bortas unu cavu de atzàrgiu, chi reghet sos àrbores de popa. +Abbàida! +– aiat rispostu su lord. +Eja, capitanu meu. +Fia andende a nche giùghere unos cantos donos a su sultanu de Varauni, in parte de frade meu. +Mancari siant sètzidos dae milli òmines nois los amus a acostiare. +Millu! +Ajò pasamus, e cras amus a bìdere ite s’at a dèpere fàghere. +Oh! +Ma apo a torrare in presse, o pitzinna tzeleste, ti lu giuro, apo a torrare a inoghe, a capu de sos balorosos meos, non che bintu, ma che binchidore e ti nch’apo a irraighinare pro semper dae custos logos malaitos! +A isperrare sa conca a su caporale e a s’isèrghere a mesu de sas matas a curtzu fiat istada chistione de unu momentu. +– Bos apo cramadu a inoghe pro detzìdere sa sorte de Mòmpracem mea. +Yanez! +Sas francas potentes suas aiant iscorrioladu sas palas de cussu pòveru iscimmione e a manera gasi profunda de isnudare sas craes de su coddu. +– l’aiat preguntadu Sàndokan. +Isse pensaiat sena duda a cussa ispètzie de pòrrogu chi l’aiat fatu s’ufitziale de marina e chi podiat cuare una trampa parada cun abilidade. +Pro como eja. +Marianna – aiat letu isse. +Deo puru mi lu so timende, Sàndokan. +Eja, andamus – aiat naradu Sàndokan. +– aiat esclamadu. +Custu non. +– Ite b’at capitadu duncas? +Pro deus! +Chi deo e Willis…. +– aiat murmutadu isse cun boghe afogada prenende·li sas manos de basos. +Atzeto su cussìgiu bostru; faghide·nche giùghere sos mortos a popa e lassade·mi sola cun issos. +Fiat pranghende. +Fiant andados a in antis gasi pro una paja de oras, a s’intzertu, non podende bìdere ue fiat su sole pro si pòdere orientare, posca aende bidu currende in suta de issos unu riigheddu de abba niedda, fiant falados fache a terra. +– aboghinaiat. +Cherides chi bos acumpange, sergente? +Si nche fiat ghetadu cun arrennegu a mesu de sas undas e nch’aiat sighidu a Juioko, chi lu fiat isetende cun pistighìngiu. +E deo bos naro chi est istadu assalidu dae sos duos piratas – aiat naradu una boghe nasale cun sa pronùntzia iscotzesa. +S’inimigu est torrende! +Sa cumbata sighiat in su ponte de su vascellu e sas boghes retumbaiant prus fortes chi non mai, misturadas a corfos de fusile e de pistolas. +Amus a mustrare a custos òmines comente cumbatent sas tigres de Mòmpracem! +– aiat preguntadu su lord chi si fiat bortadu lestru. +Acrari·ti. +Sena lu chèrrere fiat afiladu cara a s’àrbore rutu, ue issa costumaiat a si sètzere e si fiat arressadu, boghende unu suspiru profundu. +Iscialupa s. +Nono! +Fiant sessanta o setanta, ma sos piratas non si fiant firmados a los contare e si nche fiant iscutos a manera furiosa a sas puntas de sas bajonetas impinnende una batalla titànica. +Isfido unu caddu. +CAPÌTULU XIX. +A su mancu bos ais a pòdere difèndere, balorosos meos – aiat murmutadu issa cun emotzione profunda. +sorte sua chi mai si fiat istracada de l’amparare. +a unu cantu de linna e so andadu cara a sa costa. +Pro deus! +Su sordadu faghende un’isfortzu disisperadu si fiat pesadu in ghenugros cun sa daga in manos prontu a ubbidire, ma no aiat àpidu tempus. +– aiat preguntadu Marianna. +A duos chilòmetros e mesu dae inoghe, in mesu de una campura. +Lu connosco cussu giovaneddu, est balente e coragiosu. +Tigre de sa Malèsia – aiat naradu unu capu avantzende. +Acò sa domo tua – aiat naradu isse intrende. +Forsis no aiat intesu. +CAPÌTULU XVI. +S’incrociadore est in cue! +A sas iscotas bois e viramus a ovest! +Sàndokan aiat ghetadu un’ùrulu bassu. +Sa note fiat istada metzana. +Non podimus fàghere pròpiu nudda. +CAPÌTULU XV. +Su vascellu curriat contra su naviu corsaru minoreddu pro li segare sa furriada. +A s’arbèschida si fiat arressadu a curtzu de una tupa de durion colossales, pro si pasare un’iscuta e finas pro averiguare si sa bia fiat lìbera. +Sàndokan aiat abbaidadu intro su vasu e aiat fatu una mofa. +– aiat aboghinadu Sàndokan, in s’ìnteri chi sa corveta isparaiat una segunda cannonada. +Si tue dias ischire ite provo deo inoghe, in custu coro ci deo creia de ferru, malu a bìnchere dae cale si siat passione! +Sa bona jana mea, chi pro medas annos m’at amparadu non m’at a abbandonare oe chi gherro pro tene: Beni Marianna, chi sos minutos sunt pretziosos. +Si fiant agatados tando in mesu de s’istiga galu arba de ispuma. +E dae chie? +Ite as bidu? +tue as una canoa? +Deo dia sighire su piròscafu e lu dia acostiare. +S’òmine nostru aiat acurtziadu sas lavras a unu surbiete de oro e aiat imbiadu tres notas tirriosas, unu frùschiu acutzu l’aiat rispostu deretu a pustis. +Mi permitides milord de falare a su parcu? +E puru sa cadena chi mi ligat no apo a resèssere mai prus a la truncare, Yanez; nen prus che mai dia ischire a nche cantzellare cussos ogros asulos chi m’ant ammajadu. +Apo pensadu a totu, capitanu. +Bivat sa «Perla»! +A pustis de mesora una purvurera sartiaiat cun una violèntzia orrorosa isperdende sas trintzeas rue-rue e tutende in sas ruinas dòighi piratas e binti indìgenos. +Sa Tigre de sa Malèsia, chi cumentzaiat a pèrdere sa passèntzia, imbetzes de sighire a si ritirare, aiat abbandonadu totu in unu su salvagente e, postu s’istillu in dentes, fiat andadu detzisu contra s’iscualu. +Sos piratas, chi pariant ispramados dae cussa noa chi non s’isetaiant, no aiant rispostu, ma si fiant bidas cussas caras, innieddigadas dae su prùere de sos cannones e dae sos bentos de su mare, infundende·si de làgrimas. +A cust’ora nos aiant isparadu. +S’agiudu tuo mi bisòngiat pro fuire si nono at a èssere totu inùtile, ma ti giuro chi no as a abarrare tempus meda in mesu de sos compatriotas tuos, a costu de ammaniare cun sas richesas meas un’esèrtzitu e lu guidare contra de Làbuan. +penon. +Paranoa! +Fatu custu su naviu de gherra, inghiriadu dae trumùghines de fumu nieddu e biancu, aiat viradu a prus pagu de batorghentos passos dae sos praho e fiat andadu unu chilòmetru prus indedda, prontu a torrare a cumentzare a trumbare fogu. +Como cumprendo. +– Marianna! +Millu – aiat esclamadu unu dayako. +A sa caminera chi nche giughet a Vitòria. +Amus a aprodare, Yanez, mancari fatza a frighinidas su naviu meu. +Yanez s’aiat intesu ghelende su sàmbene in sas benas. +Pro chie mi seis leende? +Sàndokan nche l’aiat sighidu a pustis de un’iscuta. +Ma in s’ìnteri…. +– Andade, cuddu giòvanu, deo bos iseto a chenare. +– Beni a t’apo a mustrare a mugere mea! +– Lassa chi chirchent ue cherent. +Su malesu aiat paradu s’origra e aiat intesu apeddende indedda. +– Iseta unu pagu chi ti nche siga! +Tzertos momentos isse s’arressaiat dudosu si torrare o andare in antis, ma su malesu chi s’intendiat su terrinu brusiende suta pees e chi non si bidiat s’ora de s’imbarcare lu cumbinchiat a sighire s’àndala faghende·li osservare cantu fiat perigulosu onni mìnimu ritardu. +Sàndokan si nche fiat pesadu de suncuna e fiat andadu cara a sa ghenna chi si fiat aberta cun violèntzia. +Chi siant ordende carchi cosa contra de mene? +Colade! +– aiat aboghinadu Yanez. +In mesu de s’iscurigore fiant totu in unu cumpartos duos puntos lughentes, chi curriant a subra de sa flotìllia cun degòlliu feu. +Ah! +Carchi cosa de durche aiat corfidu su coro de cuss’òmine, cussu coro chi fiat de atzàrgiu e chi abarraiat tancadu a sas emotziones prus orrorosas. +Aiat abbaidadu subra sas cambas de sos àrbores dae ue sa tigre nche li podiat andare a subra e aiat sighidu cun abbìgiu sos oros de s’istàniu, chi fiat trubuscadu. +So benende dae sa costa meridionale – aiat rispostu su negrito, respirende cun afannu. +Amus a giùghere cun nois sos prus balorosos, ca depimus giogare una partida suprema. +Eja, Yanez. +Adiosu, chi sa bonaura tua t’amparet. +CAPÌTULU II. +Iscude·ti sos pees a culu, fradigheddu meu – aiat naradu Yanez, in s’ìnteri chi sos sordados si fiant firmados a inghìriu de su capu issoro. +Ah! +Deretu, Yanez. +In sa bete roca, in su cùcuru de su fràigu ampru chi serbiat de domo a sa Tigre, si nche bidiat bentulende sa bete bandera de sa pirateria, ma sa bidda non fiat prus pròspera comente fiat istada lassada e sos praho non fiant prus gasi numerosos. +Creia chi bos nche depia leare a peddes de renes. +Patan l’aiat postu fatu, isterrende·si suta s’umbra de unu arecche ma cun sa carabina a curtzu. +Pisangu est unu balorosu chi non timet a assalire fintzas sas naves prus mannas. +Sas ballas ruiant a muntones a inghìriu de su velieru minoreddu e non semper si perdiant. +Torradu a Verona est diventadu redatore de su cuotidianu La Nuova Arena, ue at publicadu a puntadas su primu romanzu suo, Tay-See, imprentadu a pustis cun su tìtulu La Rosa del Don-Giang. +Ant a bènnere in medas e armados bene e detzisos a bìnchere s’ìsula mea, ma ant a agatare pane pro sas dentes issoro. +S’òmine ispantosu, a dispetu de sa ferta chi butaiat sàmbene a trainos, cun unu bete brincu fiat arribbadu a sa costana de babordu, nch’aiat ghetadu cun su mutzigone de sa tzimitarra unu gabieri chi chircaiat de lu tratènnere e si nche fiat ghetadu a conca a giosso a mare, imberghende·si suta sas undas nieddas. +A sos duos piratas intendende cussas paràulas l’aiat pigadu unu pistighìngiu biu. +Non ti l’ammentas su drapellu chi apo lassadu in su parcu? +Intre sos romanzos prus famados si mentovant: I misteri della giungla nera, 1895; I pirati della Malesia, 1896; Il Corsaro Nero, 1899; Le tigri di Mompracem, 1900; La regina dei Caraibi, 1901; Le pantere d’Algeri, 1903; Il leone diDamasco, 1910. +Sàndokan nch’aiat bogadu su kriss e cun una mòvida lestra l’aiat puntadu a sa gula de su sordadu, faghende essire unu gùtiu de sàmbene. +Si non lis est capitada carchi disaura. +Isse, mancari esseret istadu prontu a cale si siat sorpresa, no aiat pòdidu tratènnere una boghe de ispantu in antis de cussa giovanedda dèchida. +Isse si fiat ammudadu iscampiende sa conca, comente chi esseret chirchende de acabidare carchi istripitu indedda. +otzidentales de su Bòrneo. +Aiat torradu a cumentzare sa màrcia, tzuchende a sud, aiat torradu a rugrare su trainu e s’aiat abertu su passu in mesu a unu pedigone carcu de fundos. +Carchi àteru drapellu podet colare in custos tretos e fàghere unu compidu nou. +Chie l’aiat naradu chi deo, sa Tigre de sa Malèsia mala a bìnchere, fia pòdidu aprodare inoghe, bintu e fertu? +Yanez no aiat rispostu; pariat chi esseret totu leadu dae unu pensamentu profundu. +Totu sididos de sàmbene. +Lassade sa tzarra, segnore, e narade·mi ite cherides. +Milady, bois m’ais ammajadu, deo intendo chi a largu dae bois non dia ischire prus bìvere, non dia àere prus paghe, dia èssere un’infelitze. +Promitide·mi però chi non li nàrrere nudda de sa morte bostra. +Cussos de sa villa, cumprendende in fines chi fiat capitende carchi cosa de grave e forsis reselende chi sos cumpàngios issoro nch’aiant iscuiladu sa Tigre de sa Malèsia ispantosa, curriant peri su parcu pro arribbare a sas palitzadas. +– aiat aboghinadu. +Non naro chi nono. +Totu nch’est acabadu! +Ite si nde fiat costadu de Marianna a pustis de sos fatos capitados? +Non l’isco. +si issa aiat chèrfidu! +Nono. +Sa pastìllias chi, comente ischis, giughia semper in fatu, m’ant sarvadu. +– aiat preguntadu una boghe crara in palas issoro. +Sos primos, abarrados in pagos, ma trintzerados bene in palas de sos caddos chi fiant totu mortos, si difendiant cun ànimu agiuados dae sos indìgenos, chi daiant corfos a sa tzega, confundende sas boghes ferales issoro cun cussas tremendas de sos tigrotos. +Cando nch’as a furare a Marianna Guillonk tue no as a pensare prus ne a Mòmpracem ne a sos tigrotos suos. +Eja – aiat rispostu Sàndokan ghighinende tristu sa conca. +Sa carabina tua pronta est? +Ajò, andamus a in antis. +Non prus batallas, non prus artillierias tronende, non prus istracassos chi si nche falant a sos isprofundos de custu mare, non prus acòstios ispramosos! +Patan si fiat incurbadu subra su cannone suo e aiat isparadu, s’efetu fiat istadu prontu: s’àrbore maistru de sa giunca, chi si fiat truncadu in su fundamentu, aiat ghighinadu cun violèntzia e fiat rutu in sa coberta, cun sas belas e totu sas funes. +E meda seis sufrende? +Sàndokan si fiat acurtziadu e, imbarende·li sas manos in coddos, l’aiat naradu:. +A mala annanta o pro sorte sua forsis, sa giovanedda si nche fiat dismajada in bratzos suos. +Una bintina. +E crees chi deo non l’istimaia? +terrìbile, l’apo giuradu supra sos mortos de sa famìlia mea e apo a mantènnere su giuramentu! +– Apo leadu parte a prus de chimbanta acòstios, apo mortu de manu mea non pagos inimigos e apo leadu a pare finas cun sas bete munincas de su Bòrneo e finas cun sas tigres de sas junglas, e puru como deo mi so tremende comente chi apa sa callentura. +In una paja de oras si podet fàghere caminu meda. +Aiat tancadu sos ogros chi rodiaiant in unu chircu insambentadu e a pustis de àere chircadu, de badas, de abarrare ritzu, fiat rutu in mesu a s’erba, sena si trèmere.