Index: languages/apertium-srd/apertium-srd.srd.dix =================================================================== --- languages/apertium-srd/apertium-srd.srd.dix (revision 78673) +++ languages/apertium-srd/apertium-srd.srd.dix (revision 78674) @@ -38294,7 +38294,7 @@ tigiol tigiola tigione - tigr + tigr tija tilpera tilibri Index: languages/apertium-srd/corpus/srd.crp.txt =================================================================== --- languages/apertium-srd/corpus/srd.crp.txt (nonexistent) +++ languages/apertium-srd/corpus/srd.crp.txt (revision 78674) @@ -0,0 +1,83043 @@ + +Pàgina printzipale: +Not Sardinian? Sc-0? + +Casteddu: +Casteddu de Callaris (In italianu : Cagliari e In ispagnolu e cadelànu: Càller) est su cabulogu e sa tzitade prus manna de sa Sardigna. Inoghe s'agatant su Cussìgiu, sa Giunta Regionale, e sos corpos prus importantes de su Istadu (Corte d'Apellu, Cumandu Militare, Cumandu Regione Carabineris, etc.). +Bivent oe in Casteddu a giru de 170.000 Sardos (Casteddajos) e istràngios, ma bi triballant o bi benint ongi die casi su dòpiu. +Istòria. +Casteddu est una de sas tzitade prus antigas de sa Sardigna, e paret chi l'apant fundada sos Fenìtzios a giru de su séculu VIII a.C., in s'oru de s'istáinu de Santa Illa. Su nòmene Fenìtziu fit "Caralý", nòmene plurale pro ite ca giai dae tando fiat formada de unas cantas biddas. +Sos Romanos, arribados in su 238 a.C., l'ant fata sea de provìntzia e amanniada, faghende·la crèschere a giru de sa Pratza de su Cramu fintzas a Santu Sadurru: a foras de sa parte bìvida fiant sos campusantos de "Tuvixeddu" (iare cartaginesu) e "Bonàiri". In su sèculu II ap.C. l'ant fata "colònia". In edade cristiana at tentu unu pìscamu. In edade romana puru su nòmene fiat plurale: "Carales". Sos bividores depiant èssere unos 30.000. +Mancari a serru, Casteddu (Carales) at sighidu a bìvere a suta de Vàndalos e Gregos (Bizantinos), sende sèmpere sa sea de su guvernadore provintziale. In su 711 peroe parit chi sos Arabos l'apant iscontzada e abruscada, e tando sos bividores ant lassadu sa tzitade romana andende in sa prus parte antiga e sigura, in s'oru de s'istàinu. Infatis no s'intendet prus de "Carales", ma de "Santa Ìgia" (Santa Gilla, Santa Illa, it. Santa Cecilia). +In edade Giuigale Santa Illa fiat sa capitale de su Giuigadu (Regnu) de "Càlari": su nòmene de sa tzitade antiga si fiat sarvadu in su de su logu. Santa Illa teniat unos 15.000 bividores, una tzinta de muros e una crèsia cadirale: sos rastos si podiant bìdere galu in su '800 inue oe est sa Tzentrale Elètrica. +In su 1216 sa Giuighissa Beneita (Benedetta) de Lacon aiat permìtidu a unos cantos Pisanos de fraigare unu casteddu inue oe est su bighinadu de "Casteddu de susu". Idea mala, ca in sas gherras intra de Pisa e Gènua su Giuigadu si diat èssere alliadu a sa segunda: in su 1258 sos Pisanos e sos àteros Giuigados sardos alliados issoro iscontzant Santa Illa e nche isparghent su sale. Sos bividores lassant sas ruinas, unos cantos andende a Domunoas e Bidd'e Crèsia, àteros a fundare Biddanoa, s'apendìtziu de Casteddu chi totu connoschimus. +Su casteddu si naràt "Castellu de Castro de Callari", e de custu est bènnidu su nòmene sardu de sa tzitade: Casteddu. Sos Sardos no podiant bìvere in su Casteddu, ma petzi in sos apendìtzios ("Stampaxi", "Biddanoa", "Marina"), e si carchi Sardu fiat agatadu a intru de sos muros a portas serradas (est a nàrrere a su note), fiat acumpangiadu a foras, cun una ispinta de sa Turre de Santu Francau (o de carchi àtera). +In su 1324 sos Catalanos ant cunchistadu sa Sardigna pisana, fundende una tzitade in su monte de "Bonàiri" (est a narrere "àire bona"), ma passende giae in su 1325 in Casteddu, boghende sos Pisanos e intrende·bi bividores Catalanos petzi. In sas gherras intra de Aragone e Arbaree, Casteddu l'ant assitiada sos Arbaresos prus bortas, ma no l'ant mai pigada. +De su 1410 Casteddu, chi sos Catalanos narànt "Càller" est sa capitale de unu rennu unidu, su "Regnum Sardiniae et Corsicae" (Rennu de Sardinna e Corsica). Su ree est su de Aragone, apresentadu de unu bisurree o de unu guvernadore. In prus inoghe s'acorrat su Parlamentu (sos Istamentos). Tando bi depiant esser unos 10.000 abitantes. +Fintzas a sa gherra tzivile de su 1700-1714 sa Sardinna est abarrada asuta de s'Aragone a innantes e de sa Ispanna apustis, cun pagu noas ma importantes: s'Universidade (1626), sa Cadirale (pisana, ma torrada a fare in stile barrocu), sa Festa de Sant' Efis, etz. +Pigada de sos Austrìacos in su 1708 e torrada a cunchistare dae sos Ispannolos in su 1717, est assinnada cun totu sa Sardinna a su Duca de Savoia in su 1720. Su primu guvernadore est istadu su barone de Saint-Rémy (su de su Bastione). +Semper abarrada cun sas Savoias, oe est su capulogu de sa Regione Autònoma de sa Sardigna de sa Repùbrica Italiana. + +Capitale: +Una capitale est sa tzitàde inue funt sos corpos de guvernu de una comunidade (manna o pitica, lìbera o sutaposta). Sa paraula benit de "capita" (campidanesu "cabitza"): comente custa, sa tzitade in ogetu est apitzos de sas àteras, in artu. + +Sardigna: +Sa Sardigna est sa segunda ìsula prus manna de su Mare Mediterràneu. Est posta a otzidente a unos 200 km a ovest de sa penìsula italiana, unos 300 km de sa Liguria, 500 de s' Ispagna e a sud a unos 184 km. dae sa Tunisia. Sa terra prus a probe est sa Còrsica o Còssiga, petzi 11 km. +Sa Sardigna est una Regione Autònoma (Regione Autònoma de sa Sardigna) pro reconnoschimentu de sa Costitutzione Italiana e pro resones istòricas e linguìsticas. +Geografia. +Sa forma de s'ìsula est sa de una catzola, de unos 260km in diretzione NS e unos 120 in sa EO. S' ispuntone a N est sa bidda de Longone ("Lungoni" in galluresu), sa de S su "Cabu Teulada". Sos mares chi l'inghìriant sunt su "Mare Tirrenu" a E e su "Mare de Sardigna" a O. S'àrea est de ca. 24.000km², s'oru de mare de unos 2400km. +Monte pro su 13,5 %, montigru po su 68 % e pranu po su 18,5 %. Su monte prus artu tirat 1834m (Punta La Màrmora, nòmine in sardu: "Pedra Cràpias"), in sa serra de su Gennargentu, in su mesu de s'ìsula. +Su tempus tirat a su sicu, in istiu e in ierru. Sa temperadura mèdia est de 14-18 °C, cun cambiamentos mannos intre pranu e monte, istiu e ierru: si podet passare de is -2 o -3 a is 30 °C. Su bentu podet esser forte meda, màssimu su "bentu estu" (de NO). Proet pagu, 400-600mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intre monte e pranu, oru de mare e terra aintru. +Bi at finas unu lagu naturale, su lagu "Baratz",cun unos 60 ètaros de tirada, in su NO de s'ìsula, acanta de Tàtari e de S'Alighera ("l'Alguer" in catalanu). Sos rios (cursos de àbba semper prenos) sunt pagos: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàtari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumindosa, su Mannu e su Cixerri. Sos àteros sunt rios, sicos in parte de s'annu. Su frùmene prus longu est su "Tirsu", chi tirat 159km e essit in su Mare de Sardinna a pustis de àere tocadu sa titade de Aristanis. +Istòria. +" Bae puru a biere : Istoria de Sardinnia." +S'istòria de sa Sardigna at raighinas chi partint dae su Paleolìticu. Sos òmines bivent peroe in s'ìsula solu dae su Neolìticu. De cuddu perìodu est s'isfrutamentu de s'ossidiana, unu materiale in cussu tempus raru e pretziosu, de su Monte Arci. Dae su neolìticu a s'edade de su brunzu (XIX - XIII sèculos innantis de Cristos) est nàschida tzivilizatzione "prenuraghesa", caraterizzada dae sos putos sacros, sas "tumbas de sos gigantes"). Su perìodu nuràgicu at bidu su cumparrer in Sardigna de una tzivilidade distinta dae construtziones megalìticas, sos nuraghes. +Ma si podet esser seguros chi su mare est istadu sa bia printzipale chi at muntesu sa Sardigna a tzentru de sa tzivilidade mediterrànea. Podet èssere chi sos chi biviant in Sardigna fint issos sa "gente de su mare" chi timiant sos egitzianos antigos. Ma est seguru chi, dae su mare, appet comintzadu a bènnere gente chi chircaiat ràmine, prumu, trigu, e àteras cosas pro faghere commerciu. Innantis a tottus sos fenitzios, chi arribant in ue oe b'est Casteddu, 1500 annos innantis de Cristu. Appustis ant fraigadu ateras tzitades: Tharros, Nora, Bithia, Sulci, Sant'Antiogu. Sas urtimas fint mannas meda, ca inie bi aiat su minerale chi ddi serviat. Non s'ischit meda de comente fin sas cosas cun chie biviat in Sardigna e custos fenitzios, ma issos abbarraiant accanta de su mare e chircaiant de istare in accordu con sa zente autoctona. Sunt bistados sos fenitzios a iscriere a primmu su nòmine Sardigna, ind una preda chi est in su museu archeològicu de su Castrum de Casteddu, si podet narrere chi issos non impreaiant sas bocales cando iscriìant. Paret chi, comente s'est passadu dae sos fenitzios de su Libanu a cussos chi bivende in Africa sunt nados Punicos, carchi cosa siat cambiada, ca custos fint peus e cheriant fàghere sos meres. In custu tempus sa Sardigna fit puru una base milidare de sos punicos, ca sas naves issoro, dae Cartàgine e su portu de Capu Malfatanu, accanta de Teulada, serraiant ind una morsa su Mare Mediterraneu e nemos podiat passare. A pustis de sa segunda gherra pùnica arribant sos romanos, e po sèculos meda sa Sardigna abbarrat romana. E diventat sa "domu 'e trigu" de Roma, sas tzittades accanta e su mare sunt semper prus mannas, ma est seguru chi sos romanos non bi l'apant fatta a "romanitzare" sa Barbàgia. Sunt arribados a Fordongiani (Forum Traiani), Austis (Augustus) ma inie sunt abbarrados. Cando Roma est rutta sunt arribados sos Vàndalos, chi teniant puru sa parte de Africa chi est acanta acanta a sa Sardigna: Ippona (chi oe si narat Annaba, in Algeria) est sempre istada prus acanta a Casteddu de ontzi tzitade de sa penisula italiana. In carchi manera sos romanos de oriente, sos bizantinos (in sardu "Aregos") nde giàgarant sos vàndalos e pro chimbichentos annos abbarrant in Sardigna. A sa fine si nde andant, ma lassant famìllias nobiles, chi sunt sas chi ant a andare a cummandare in su perìodu de is Giuigados. De sos Aregos abbarrant sos santos e sos lùmenes: Costantinu, Bachis, Chìrigu, pro narrere. De ammentare chi sos Aregos, comente sos atteros romanos, no bi la apant fatta a intrare in Barbagia, e comente sos àteros ponent su "Dux militaris" in Fordongiani, pro chircare de firmare sas bardanas de chie biviat in sos montes. +De interessu mannu sos sèculos intra su IX e su XV d.C., cando si est isboligada sa tzivilizadura de sos giuigados, battor rennos autòctonos de traditzione romana, non feudale, nàschidos pro more de s'isolamentu de sa Sardigna in sos sèculos de su domìniu àrabu de su Mediterràneu (sos sèculos VIII - IX d.C.). +In s'annu 1324, sos Aragonesos conchistant manu militari Casteddu cun s'agiudu de su Rennu de Arbarea, boghendeche a fora sos Pisanos. Est sa nàschida de su Rennu de Sardigna. Dae su 1354 a su 1420, cun fases diversas, addurat sa gherra intro de su rennu aragonesu e su arbaresu, s'ùrtimu abarradu de sos bàttor rennos sardos antigos. Persones de importu de cussu perìodu de gherra e pestilèntzias sunt su Giùighe arbaresu Marian IV e sa fìgia sua Eleonora. In su 1420 s'ùrtimu giùighe, Guillermu de Narbona, bendet su tìtulu giuigale a su re de Aragona pro chentumìgia fiorinos de oro. Abarrat unu rennu solu, in s'ìsula, su Rennu de Sardigna, prima cadelanu e a pustis ispannolu. Cun sos cadelanos e sos ispannolos sa Sardigna connoschet su feudalismu. +In su 1720 sa corona colat in conca a sos ducas de Savoia, chi in custa manera si faghent reis. +De importu, suta sos Piemontesos, su perìodu "revolutzionàriu" de sos annos 1793-1796, cun unu protagonista mannu: Juanne Maria Angioy. Su Rennu de Sardigna addurat cun totas sas prerogativas suas fintzas a su 1847, cando su re Càralu Albertu cuntzedit sa "Fusione Perfetta" cun sos istados continentales de su rennu. In su 1861, a pustis de sas duas primas gherras de indipendèntzia italiana e de sas conchistas garibaldinas, mudat nòmine in Rennu de Itàlia. +In su sèculu de binti sunt de ammentare sos fatos de sa "Brigata Tàtari" in sa Prima Gherra Mundiale, dae chi s'est ischidada torra s'identidade e su natzionalismu sardu. De su 1921 est sa nàschida de su Partidu Sardu de Atzione, fundadu, cun àteros, dae Emìliu Lussu. +Su fascismu at tènnidu dificultate meda a s'instaurare in Sardigna. In su 1924 Benito Mussolini mandaiat in Sardigna su generale Gandolfo pro isperrare su Partidu Sardu de Atzione (chi teniat tando su 30-40% de sos votos): naschet s'esperièntzia de su ""sardu-fascismu"", est a nàrrere sa gestione de su PNF in Sardigna dae sa dereta de su PSdA, ghiada dae Paolo Pili. In càmbiu, Mussolini finàntziat sa Lei de su Milliardu, ma comintzat un'òbera de "italianitzatzione fortzada" de Sardigna, colonitzende cun vènetos is paules a intre Terraba e Aristanis, e atachende s'impreu de sa limba sarda, "natzionalitzende a s'italiana" sas massas sardas puru. +In sa II Gherra, Casteddu fit casi deruta de is bombardamentos anglo-americanos, ei sos nazi-fascistas aiant operadu una ritirada istratègica dae s'Isula. In sos annos chi sighiant, in Casteddu si fit acodrada una Consulta pro iscrìere un'"Istatudu de Autonomia", chi fit aprovadu, in formas moderadas e partzialmente autolesionistas pro sa Sardigna, in s'ùrtima sètzida de sa Corona costitudora in su 28 de freàrgiu de 1948: est sa nàschida de sa Regione Autònoma de Sardigna, isperu e disisperu de sos annos postbèllicos. +In sos annos '50 ant picadu comintzu fatos noos. Est istada bogada sa malària, gràtzias a su dinare de sa fundatzione Rockefeller, e custu est istadu unu fatu bonu pro sas populatziones de sas marinas e su turismu. In su matessi tempus ant impostu però sa "tzerachia militare": unu muntone de ètaros leados a sas atividades econòmicas e postos in suta de sa cumpetèntzia militare de sa Nato e de sos americanos: Su 60% de totus sas tzerachias milidares italianas sunt, a die de oe, in Sardigna. De sos annos '60 imbetzes est su "Pranu de Rinàschida", una leze de s'istadu italianu chi cuntzediat finanziamentos agevolados pro fagher a naschere industrias mannas in Sardigna. Gai sunt nàschidos sos polos chìmicos Portu Turre e sas rafinerias in Sarroch. In sos annos '70 pro sa legge contra a su banditismu in Sardigna fit istada finanziada s'industria de Otzana. Ma, a pustis de tantos annos, si podet narrer chi in parte est istadu unu faddimentu, pro sos dannos ambientales e pro cussos economicos massimu in su casu de Ottana. S'industrialitzazione at creadu puru grandes cambiamentos sotziales. Ma in su matessi tempus ant fraigadu in cussos annos diversas infrastrutturas chi ant mezoradu meda su livellu istrutturale e economicu de s'isula. +Sa Regione. +Sa Sardigna est una de sas 5 regiones autònomas a istatutu ispeciale de Itàlia. Sa Sardigna est s'ùnica Regione de Itàlia (imparis cun su "Veneto") chi sa zente sua at de manera ufitziale su nùmene de «popolo» dadu dae su Parlamentu italianu. +Assentada in sa Costitutzione de sa Repùbrica Italiana, est nàschida in su 1948. Sas primas eletziones bi sunt istadas in su 1949. +Oe, su presidente de sa Regione est Francesco Pigliaru. +Sa Regione tenet 8 provintzias: +Cultura. +Limba. +" Bae puru a biere : sardu, galluresu, tataresu, catalanu aligheresu, tabarchinu, italianu." +Sos sardos impare a s'italianu faeddant su sardu, limba nou-latina reconnota comente ufitziale paris cun sa de istadu in su 1997, a pustis de medas peleas chi punnaiant a cust'iscopu, ma puru ateras limbas chi sardas no sunt e costituint minorias, comente a su galluresu, cunsideradu dae unos cantos che unu limbazu autònomu, o unu cossu simile a cussu de sa tzidade 'e Sartene, o isulas linguisticas a sese, che a s'aligheresu, una variante de su catalanu orientale, su venetu in Fertilia, Maristella, Arborea e Tanca Marchesa (bell'iscumpartu, peroe). Sicund'e un'istudiu reghente de sa regione, su sardu lu diant connoschere unos 1.495.000 pessones e faeddare unos 1.000.000, a fronte de su 3% ebbia chi naraiat de no lu connoschere, de no lu cumprender e de no lu cherrer a imparare. Ant sinnaladu chi, peroe, b'at s'arriscu chi su sardu diat poder andare intre pagu tempus ind unu protzessu de estintzione, si no si ponet remèdiu, ca no b'est galu su bilinguismu, bistu chi b'at unu stigma assotziadu a custa limba e in sos ufìtzios pùblicos no s'impreat a favore, oje, de s'italianu ebbia: sa majoria de sardos est oe in die italianitzada. +Turismu. +S'ìsula est fentomada pro sas localidades turisticas suas, e intra custas podimus ammentare sa Costa Smeralda, sas isulas de Madalena e Cabrera, sa tzitade de S'Alighera, pro sas calas ispantosas de s'Ogiastra incastradas in sas falèsias calcàreas artas: Cala Goloritzè, Cala Luna, Cala Gonone e puru pro s'internu sou, e in particulare su Gennargentu. In sos ùrtimos annos in su Sud ant fraigadu paritzas locandas e sìtios turìsticos (a SE Crabonaxa e Murera a SO Santa Margarida e Guàrdia de is Morus de Pula, Chia). Interessantes pro su turismu, s'archeologia de sas Ìsulas de s'Arcipèlagu sulcitanu (Santu Antiogu e San Pietro): in custu arcipèlagu in su perìodu Maju - Làmpadas faghent oe galu sa pisca de su Tunnu Ruju (Tunnus Tynnus) cun sos brancos de tunnos chi benint dae s'Atlànticu, in fase riprodutiva. + +Limba corsicana: +Sa limba corsicana est una de sas Limbas Romanzas. Su logu printzipale de manigiu de su Corsu est sa Còssiga e in sighida su nord de sa Sardigna. Custu limbazu appartenet a su gruppu italu-romanzu, e s'assimizat tantu a su toscanu chi sos limbistas cussideran a bortas su cossu comente unu dialettu italianu, mancari s'evitet de lu narrer gai pro chestiones de tipu politicu. Custu est cantu naraiat a propositu Niccolò Tommaseo: +S'istadu frantzesu reconnoschet su corsicanu che limba rezonale. Sicund'e cantu narat una cherta sientifica, a die de oe sos cossos allegan in sa limba 'e su logu semper prus pagu, difatis est in perigulu de estintzione, un'arriscu prus grave de su chi curret su sardu. +Variantes. +Sa limba cossa tenet 6 o 9 variantes ma, comente accadit puru in sa sarda, bi nd'at duas chi dian partzire s'isula in duos: sa de su cabu 'e susu, o comente narana sos cossos etottu de sa ""Corsica suprana"", chi si narat "corsu supranacciu", e sa de su cabu 'e jossu chi si narat "corsu suttanacciu" e tenet meda ite bider cun su galluresu (antzis, a parrer de limbistas medas su limbazu faeddadu in sa Sardigna setentrionale est una variante de cossu). + +Launeddas: +Is launeddas (reuleddas in logudoresu) sunt un'istrumentu musicale a alenu sighidu, de impreu populare fintzas dae sos tempos prus antigos. Unu brunzeddu agatau in su sartu de Ìtiri, chi amostat unu sonadore de launeddas, nde testimonzat s'esistèntzia giai in su tempus nuraghesu. Est fatu de canna de arriu segada in su mentras de sa luna manna de freàrgiu e lassada sicare pro nessi tres annos. +S'istrumentu. +S'istrumentu est cumponidu dae tres cannas de longària e grussària diferentes; duas prus longas sunt presas cun ispagu pìghidu in duos puntos distintos e formant sa croba, cando chi sa de tres, prus curtza, est isorta. Su bassu o tumbu est sa canna prus longa de sa croba (60 cm pagu prus o mancu) e, a su sòlitu, est setzionadu in duas o prus partes; est sena istampigheddos e dat petzi una nota, sa tònica, fundamentale pro s'intonatzione. Sa segunda canna de sa croba, longa su mesu de sa prima e mutida mancosa ca si sonat cun sa manu manca, dat sas notas de acumpangiamentu, difatis tenet bator istampigheddos retangulares pro sos pòddighes e unu pros sos acordos. Sa canna isorta, mutida mancosedda o destrina ca si sonat cun sa manu dereta, tenet bator o chimbe istampigheddos, semper retangulares, e dat sas notas melòdicas. +Su sonu est produidu dae unu limbatzu, chi vibrat comente colat s'àera, tacheddadu in unu pitzu, de canna etotu, cramadu cabitza chi s'incassat in su cabu de sas cannas. Pro incassare sa cabitza a sa canna s'impreat cheròpighe, chi si ponet finas subra de sos limbatzos pro acordare s'istrumentu; a segunda de sa cantidade càmbiat su timbru de sonu e s'otenent sonos acutos o graes. +Pro sonare sas launeddas s'impreat una tècnica particulare cramada alenu sighidu, chi permitit de inspirare s'àera dae su nasu e de l'espirare dae sa buca. A pustis de aer prenu sa buca de àera, unfrende sos cantergios, in antis chi custa nch'agabet si devet fàghere un'àtera inspiratzione a manera de otènnere unu sonu sighidu. +Totu s'istrumentu est cramadu finas cuntzertu, giogu o fàsciu de cannas e, a segundu de sa longària de sas cannas leat sos nùmenes de puntu de òrganu, contrapuntu, mediana, pipia, fioràssiu, ispinellu e àteros. Cando non sunt impreadas, sas launeddas si costoint in un'istugiu, a s'ispissu de pedde, mutidu stracàsciu. +Francu in sas bandas in ue fiat difusu su cantu a tenore, mescamente in su Campidanu e in su Sarrabus, sa presèntzia de unu sonadore de launeddas fiat indispensàbile pro acumpangiare sos ballos, mescamente in sas festas. Sa fortuna de sos sonadores est andada minimende in su cursu de su Noighentos, finas a sos annos Otanta cando pro more de istùdios subra de sa mùsica ètnica, est torradu a nàschire s'interessu pro s'istrumentu. +Unu contributu indipensabile in s'istudiu de s'istrumentu l'hat dadu su musicologo danesu Andreas Fridolin Weis Bentzon chi hat registradu e trascrittu in pentagramma medas sonadas traditzionales. +Is Maistus Mannus. +Is Launeddas funt andadas sparessendi a pagu a pagu in su ‘900, parti poita ca funt arribaus in Sardigna is sonetus e parti poita est arribada, de foras, fintzas atra casta de musica. +Sa tradizioni est abarrada bia in d’unas cantu biddas, anca ddu atiat Scolas de sonadoris beni connotas chi funt stetias sighidas de is sonadoris benius apustis. Medas sonadoris ant lassau s’arregordu, ma no est abarrau nisciunu documentu. +Su primu a essiri intrau in d’una sala de registratzioni est stetiu Efisceddu Melis (1890-1970), sonadori de sa Scola de su Sarrabus. Funt abarraus is documentus de is registratzionis chi hat fattu me in Milano in si 1930, 1937, 1950 e 1962, in parti in discus a 78 girus chi funt stetius, de pagu, torraus a masterizzai e pubbricaus in CD. (Punt"e organu) +Connotu po essiri su mellus sonadori chi s’arregordit, (Mediana) iat tentu una fida turmentada. Me is sonadas cosa sua ddu adiat troppu novidadis e no praxiant meda me is pratzas de is ballus, anca is baddadoris no fiant avesus a nodas diversas meda de is chi iant sempiri intendiu. Praxiat de prus, Antoni Lara (1886-1979), issu puru de Bidda de Putzu chi fadiat a gara cun Melis po essi capassu, ma issu fiat prus arrispetosu de sa traditzioni. (Mediana a pippia) +I duus sonadoris iant circau po totu vida de si nci passai pari pari, fintzas a candu, a s’oru de 70 annus si fiant postus de accordiu po fai una registratzioni impari. Su risultau est stetiu una de is prus bellas cuncordias chi si siant mai intendias, registrada in Milano in su 1962. (Punt"e organu e Fiorassiu) +Sa Scola de su Sarrabus est sighida a andai a innantis gratzias a Aureliu Porcu (Bidda de Putzu) e a Luigi Lai (Santu 'Idu) chi, me is annus de sa crisi de is launeddas ant sighiu a mantenni bia sa tradizioni e gratzias puru a medas amministratzionis comunalis, ant amostau a medas giovanus sa conoscenzia insoru, boghendinci, fortzis po sempiri, su pirigulu de sparessi de is sonus de canna e de custa musica antiga. +Aurelio Porcu, (Spinellu a Pipia) est stetiu unu de is chi ant sonau de prus me is pratzas de is ballus anca baddant ancora a sonu ‘e canna; po ispassiu s’attriviat a cantai puru. In custaregistrazioni cantat accumpangiau de su maistu Antoni Lara. (Cantzoni a curba). +Luigi Lai (Fiorassiu) riconnotu de totu cantus cumenti su mellus sonadori de oi nc'est bessiu unu pagu foras de sa traditzioni e at tentu esperientzias cun cantadoris e sonadoris de musica classica, ligera e jazz. +Atru sonadori, scienti de Melis e Lara, chi at lassau su Sarrabus po andai a bivi a Oristanis (Santa Justa), est stetiu Felicinu Pili (1919-1982). Issu at tentu importantzia manna po fai connosci in Oristanis sa moda de sonai de su Sarrabus, a prus pari accumpangendi i Gruppus Folkloristicus chi insaras fiant cumentzendi a sì formai. (Tripidi a Fiorassiu) +Sa scola de sa Trexenta at tentu cumenti de rappresentanti prus importanti Dionigi Burranca de Samatzai, ma chi biviat in Ortacesus, scienti de Beppi e Francischeddu Sanna. Burranca (Mediana a pippia) tenit su meritu puru de ai scipiu atirai a sa musica sarda sonadoris no sardus, chi ant imparau is sonadas de is launeddas po ddas torrai a fai cun atrus strumentus. Su scienti prus mannu chi hat tentu, Sergiu Lecis de Assemini est stetiu unu de is organizzadoris de s’Associazioni Culturali “Sonus de Canna” chi est fadendi un’opera importanti de ricerca e valorizzazioni de is launeddas a prus pari po sa Scola de sa Trexenta. +Sa Scola de su Campidanu ‘e Casteddu no at lassau nisciuna documentazioni discografica, funt abarradas sceti is registrazionis chi iat fatu AF Bentzon de Pasqualinu Erriu (Punt’’e organu), scienti de Giovanni Pireddu. Gratzias a is registratzionis de Bentzon funt stetias allogadas una pariga de sonadas de cresia de Efisio Cadoni (Messa) +Su Campidanu de Oristanis puru at tentu unu sonadori nomenau: su Brichi, de Crabas, ma nemus tenit arregordu de is sonadas suas. Oi in diri sa traditzioni benit poderata de Giovanni Casu (Paui) chi secundu AF Bentzon sonada in d’una manera prus antiga de is sonadoris de is atras scolas. (Passu ‘e tresi) +Unu sonadori chi tenidi unu stili diversu est Beppe Cuga de Ovodda, bidda de sa Barbagia, chi sonat ballus chi assimbillant a i cussus de cabu ‘e susu sonaus a sonettu. In custus urtimus annus at bessiu a pillu medas sonadoris nous, chi funt unu bellu spettu po is launeddas, po is annus chi ant a benni. + +Calendàriu: +Unu calendàriu est una manera de calculare sas dies, sas chidas, sos meses, sas festas chi capitant in s'annu. +Esistint varios calendarios, pro es. su calendariu cinesu, su calendariu musulmanu e ateros. +Nominamos su calendariu romanu, ca at apidu importantzia pro nois otzidentales. Sos Romanos aiant unu calendariu chi s'est mustradu imperfetu. In su calendariu romanu si faeddaiat de calendas, sas primas dies de su mese, e de “idi”, idas chi indicaiant sa medade de su mese (su 15 in tzertos meses, su 13 in ateros). Giuliu Cesare l'at cherfidu riformare. S'est leadu comente puntu de riferimentu s'equinotziu de beranu fissendelu a su 25 de martzu, e s'annu fut de 365 dies e 6 oras. Su contu s'est mustradu isbagliadu, ca ognia annu si depiat bogare 11 minutos e 12 segundos. Passende sos annos e sos sèculos custu isbagliu aumentaiat. In sos seculos prus bortas s'est presentada s'intentzione de lu cambiare, spetzialmente dae parte de sos Pabas, chi s'agataiant su problema de fissare sa data de tzertas festas. Su problema fut tocadu puru dae carchi Conciliu. Su Conciliu de su Lateranu 1518 e su Conciliu de Trento (1545-1563) chi at impostu sa riforma de su calendariu). Su Paba Gregoriu XIII (Ugo Boncompagni, elegidu in su 1572) s'est impignadu pro riformare su calendariu. Pro 10 annos sunt esaminadas varias propostas. Una pariat rispondere bene a su bisonzu. Fut fata connoschere a sos res, principes, Universidades. Sa decisione fut chi in su mese de santuaine de s'annu 1582 in su calendariu nou si saltaiant 10 dies, e a su 4 de santuaine sighiat su 15 de santuaine. S'equinotziu de beranu depiat essere su 21 de martzu, e no si nche depiat allontanare meda, e pro custu s'est introdusidu s'annu bisestile. +Ligada a su calendariu est sa chistione de su contu de sos annos in Otzidente. Su monacu Dionisi su Minore, chi est bividu in su sèculu V-VI at fissadu su contu de sos annos dae sa naschida de Gesu Cristu, ponindela in su 753 dae sa fundatzione de Roma, ma paret chi epat fatu un'errore, e custa data si depet antitzipare de 4-7 annos. + +Porcu: +Su porcu est unu animali tipicu de su sartu; A segunda si podet narrer in sardu finamentra: ""Sue"" (femina 'e porcu, fizada), ""Erre"" (mascu 'e su porcu), ""Mannale"" , ""Busatzu"". + +Bàca: +Sa bàca esti unu mamiferu, allevadu po sa produtzione de su latte ( bacca de fruttu) e po sa petta. Benidi allevadu lassendelu pasculare in campagna o tenindelu in istallas o in sos duos modos. Esistini varia ratzas de 'accas; calicuna est allevada po su latte, ca nde produede meda. Ateras sunu allevadas po sas petta. Un'acca, cando anzada dada unu 'itellu (bitellu, biju). Su masciu de custu tipu de memiferu est su 'oe (boe), su masciu castrau. Unu tempus boes e baccas funi meda usados po tribaglios, po arare, po tirare su carru, po triulare. Su masciu adattu po sa riprodutzione est su trau. Dae boes e baccas maselladas si ogada puru sa pedde e -i su corzu chi servidi in s'industria. + +Àinu: + +Canisca: +Su canísca (in italianu "verdasca") est unu animale de su mare. + +Limba sarda: +Su sardu est una de sas limbas romanzas, faeddada mescamente in su logu de orìgine, sa Sardigna, e dae sos disterrados. +Datos generales. +Su sardu est atesu meda dae su latinu e sas limbas neolatinas, mescamente pro su chi pertocat sa gramàtica. Sa limba sarda si agatat in s'"ala otzidentale" de sa latinidade, paris cun su catalanu, su frantzesu, s'otzitanu, s'ispagnolu, su portughesu e àteras minores. Custu cheret nàrrere chi tenet comente caraterìstica su prurale in -s. +In intro de sas limbas latinas, si sinnalat chi nde at pigadu s'artìculu ("su"/"sa") dae su latinu "ipse", cando imbetzes totu sas àteras limbas l'ant leadu dae "ille" (francu su cadelanu in sas Isulas Baleares chi at bogadu s'artìculu "es"/"sa" dae su latinu "ipse"), in prus est s'unica chi fraighet su tempus benidore ponende su verbu de agiudu "àere" in antis de su disfinidu (p.e.: "apo a cantare" dae "habeo ad cantare") e no a pustis (p.e.: it. "canterò", dae "cantare habeo"). +Istòria. +Naschida de sa limba sarda. +Su sardu cumenti limba chi ndi benit de su latinu cumèntzat a naschere in su 238 adenanti de Cristu, candu sa Sardìnia fudi provìncia de Roma. Su latinu de sos soldados romanos, chi no fiat cussu istudiadu in sos lìbros ma fiat diferente meda intru de sas arregionis chi ndi beniant, at cumentzadu a s’amesturai illuegus cun sa lìmba chi sos sardos faeddaiant; a dolu mannu no scieus meda de sa lìngua chi chistionamus in Sardìnnia a su tempus, ca no si funt abarraus dogumentus scritus e duncas totu su chi scieus est gràtzias a fueddus (prus chi totu arrelataus a su sartu, bestiàmini, matas) chi no ndi benint de su latinu ma chi ndi benint de su “paleusardu”, cumenti a làcana, mara… Sos Romanos pero no ant agatau su “paleusardu”, difatis tòcat a no si ndi scaresci de totu is tzitadis pùnigas in is costeras, chi amarolla ant intrau fueddus pùnicus intru de is sardus puru; oindi’ is fueddus pùnicus chi ancoras imperaus fatu fatu funt unus cantu, est a nai mitza, tzìpiri, chemu, tzichiria, tzingorra (in italianu, sorgente, rosmarino, una manciata, aneto, piccola anguilla). A contu fatu duncas su sardu est una lìmba romanza cumenti a su frantzesu, su ispanniolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu; totu lìmbas chi funt nàschidas de su latinu de is soldados romanos cun sa lìmba chi sa zente de su logu faeddaiant ja. +Arrutroxa de Arroma e Imperu Bizantinu. +Cumentzendi is sègulus cuatru e cincu agoa de Cristu in s’imperu romano ddoi ìntrant is Bàrbarus. Sa Sardìnnia puru no abàrrat a foras de custas intradas, e difatis intru de su 450 e su 530, lompint is Vàndalus, chi a su tempus iant cunchistau giai s’Àfrica arromana. Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta.In su 534 sa Sardìnnia tòrrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou imoi sa capitali no est prus Arroma ma Costantinòpoli. Medas funt is fueddus chi ndi funt bènnius de custu atòbiu cun is bizantinus, chi depeus amentai, sa curtura insoru est intrada in totu is partis de sa vida de is sardus de su tempus; is fueddus bizantinus prus connotus funt lepa, cundaxi/cundaghes (arregorta de àutus giurìdicus), nòminis de personi cumenti a Miali, Aleni, Giorgi, Stèvini. +Is pisanus in Sardigna. +Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de sos maumas, duncas s’Ìsula abàrrat a sola fintzas a s’annu milli, candu cun s’annu milli Pisa e Gènova cumèntzant a intrai prus chi totu in Cabu de Susu e in su Giuixau de Casteddu, e ant lassau sa tzitadi de Tàtari a is Genovesus. Po medas annus calincunu linguista at portau a innantis s’idea chi is pisanus apant mudau meda sa bariedadi campidanesa, in sa pronùntzia e in s’evolutzioni de sa lìngua, narendi chi su campidanesu ""lìngua"", ""silìcua"", ""anguidda"", ""ègua"", ""cena"", funt pròdusius de sa colonisadura pisana e chi is fueddus sardus diaderus siant ""limba"", ""siliba"", ""ambidda"", ""eba"", ""chena"", chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu. Is ùrtimus stùdius intamis ant amostau de manera crara chi, sendi chi is pisanus funt abarraus sessanta annus sceti in Cabu de Giossu, sendi chi no si funt mai bòfius amesturai a is sardus, est craru chi no ant pòtziu mudai una bariedadi chi partit de susu de Aristanis e chi pìgat prus de una perra de Sardìnnia. E prus pagu ancoras in cussus annus, chi no esistiat sa scola cumenti a oi, no ddoi fiat s’arràdiu, is giorronalis, sa telebisioni. Is fueddus e is fenòmenus chi a is linguìstas stràngius che Max Leopold Wagner funt partus stravanaus e acanta de su pisanu antigu e diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius simprementi ca est diferenti sa stòria de cumenti su latinu est intrau e de cumenti est andau a innantis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat ""lìngua"" chi ""limba"" (e totu is atrus fueddus chi eus arremonau) funt sardus a su 100%, unu perou fait parti de is bariedadis campidanesas e s’atra de is bariedadis logudoresas. Comuncas, craru est chi calincunu fueddu est intrau in sardu de su pisanu, is prus connotus funt ""bèciu""-""(b)etzu"", ""brigùngia""-""(b)irgonza"". +Su Cadelanu e su Castillianu in Sardigna. +Su Cadelanu bessit lìngua ufitziali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Chena duda peruna su cadelanu est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, oindi’ puru meda fueddus chi imperaus tenint arrexini cadelana, est a nai ferreri, pichepedreri, sabateri, mìgia, buciaca, cadira, bratzolu e aici nendi. Custa lìngua fiat aici forti in sa sotziedadi puru chi esistiat unu dìciu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi ddu imperànt po nai de unu fulanu chi fiat innioranti meda. Su Castillianu est intrau meda a su propriu pero prus a tardi, a s'accabada de su 1500 candu già ci fianta stettius 100 annus de influentzia de su cadelanu. Medas, notàrius dd’ant imperau fintzas a s’acabu de su 1700, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su 1800, su sardu ad arriciu una sienda de fueddus de su castillianu pero bisongiat a ddu nai ca medas si funt perdius e po cussu paridi ca is fueddus cadelanus prevalessinti occannu. Ci funt meda fueddus castillianus in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podeus agattai: aposentu, brincai, callentai, dengosu, fardetta, gana, intregai, lei (legge in itallianu), menguai, nascimentu, obra, prenda, resfriai, sintzillu, tacca, ventana. Toccat a nai ca is verbus in castillianu prevalessint in su sardu a cunfrontu de cussus de su cadelanu mentras su cadelanu prevalessit in meda atras cosas. +S’Italianu in Sardigna. +In su 1718 sa Sardìnnia bessit parti de su chi iat a essi stètiu s’Arrennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadori at tentu s’idea de burrai sa lìngua sarda po imponni sa lìngua sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta, de fai binci prus de totu is atras sa lìngua italiana.Sigumenti su sardu fiat forti meda cumenti a lìngua e cun is mesus de cussus tempus no fiat a fai una furriada linguìstiga de pressi, s’arruga prus simpri po "italinisai sa Sardìnnia" fiat a "italianisai su sardu". Est prus simpri meda a passai de unu sardu italianisau a s’italianu chi no de unu sardu sintzillu a s’italianu. Po fai custu su primu passu fiat a bogai de sa conca de is sardus is fueddus chi fiant atesu meda de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu” (sardu proceddinu), po fintzas is fueddàrius e is gramàtigas de su tempus (s’otuxentu) teniant custa tenta, imparai s’italianu a is sardus passendi de unu sardu totu amesturau. Ma s’italianu at cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in su noixentu, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. S’allestrada manna de s’italianu in Sardìnnia dd’eus tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is domus sardas.In is ùrtimus cincuanta annus su sardu at arrenconau, unu muntoni de fueddus, arremprasaus de italianismus e custu est acadèssiu in totu s’ìsula, no ddoi funt logus e biddas a nca custu fenòmenu no siat acadèssiu. S’enna est bessia sa porta, s’ajaju est bessiu su nonnu, su fradili est bessiu su cuginu e aici nendi. +Sa batalla po sa limba sarda. +In s’acabu de is annus Sessanta e in su cumentzu de is annus Setanta de su Millinoixentu in totu s’Europa nc’est stètia una furriada curturali in totu is logus a nca ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisi’ Franco su ditadori, is minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant cumentzau a traballai meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles in s’Arrennu Uniu is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas.In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda si fiat fatu forti meda, in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi a chistionai de lìngua sarda no fiat prus unu spantu. Is studiosus che Antoni Lèpori su professori fiant cumentzendi a scriri fueddàrius modernus, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti. Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu. Nàrat puru ca sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu nostu, tòcat a dda amparai cumenti si spètat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia di’. Agoa de duus annus est bessia sa lei 482 de su Stadu, chi agoa de giai giai sesanta annus de demogratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de su Stadu. Cun custa lei su Stadu arreconnoscit doxi minorias linguìstigas a intru de is làcanas italianas, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa srovena, sa arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadalana e s’otzitana.Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias). No cumenti a unus cantu de oras a sa cida, cumenti a una lìngua stràngia, ma chi fait a ddas imperai po imparai is imparus che sa matemàtica, sa stòria, sa giografia e aici nendi. Custa est una furriada diaderus ca sa lìngua de minoria bessit lìngua mesu de imparu. Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministratzioni pùbriga e duncas permitit de dda imparai acanta de s’italianu, mancai s’italianu sceti donghit efetus de lei. +Difusione, situatzione a die de oe e perigulu de estintzione. +Si carculat chi la faeddant o la cumprendent, nessi pro carchi fràsia, unos 1.200.000 pessonas de Sardigna prus sos disterrados chi no bi istant. Sos chi la cumprendent e impreant de mèngius manera sunt prus pagos, ma no b'at carchi cherta ispetzialìstiga chi nde tratet; paret peroe, comente pro totu sas limbas de minoria, chi la faeddent mèngius sos betzos, mancari bi sient giòvanos chi l'istùdient e l'impreent meda e bene. Sicund'e un'istùdiu reghente de sa regione, su sardu lu diant connòschere unos 1.495.000 pessones e faeddare unos 1.000.000, a fronte de su 3% ebbia chi naraiat de no lu connòschere, de no lu cumprender e de no lu cherrer imparare. Ant sinnaladu chi, peroe, b'at s'arriscu chi su sardu diat poder andare intre pagu tempus ind unu protzessu de "estintzione", si no si ponet remèdiu, ca no b'est galu su bilinguismu, bistu chi b'at unu stigma assotziadu a custa limba e in sos ufìtzios pùblicos no s'impreat a favore, oje, de s'italianu ebbia. Custa situatzione letza si depet a s'istadu de diglossia, a livellu sotziològicu, ch'at tentu e galu tenet su sardu dae s'època moderna in susu, ca sos invasores semper ant impostu che ufitziale sa limba issoro (si depet tènner in contu chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzione, sa piemontesa, sos Savoias cheriant aunire puru linguisticamente su dominiu issoro); sa cosa si ch'est galu prus imbrutada in sos annos '50 e '60 de su sèculu coladu, cando sos mèdios de comunicatzione e s'istrutzione ufitziale ant fatu a manera chi sos sardos aiant intesu s'italianu che "limba de cultura e zente ischida", detzidende de non imparare a sos fizzos issoro su sardu. In custu perìodu, benit a pizu puru su dualismu tra tzitade e bidda, chi galu sa limba mama cunservat. Pustis de una pelea longa incumintzada dae sos annos '70, si podet nàrrer chi carchi cosa siet cambiada ma solu in su 1997, pro more de una lege regionale chi su sardu l'at postu che limba ufitziale de sa Sardigna impari a s'italianu. Como b'at duas iscolas de pensu: a una banda, chie pensat chi s'irraighinamentu de su sardu dae sa sotziedade siet a unu puntu tale chi si creet oramai bell'iscumpartu e duncas estintu, a un'àtera chie imbetze cheret torrare sa limba a sos sardos chircande de sighire s'esèmpiu dadu dae àteras limbas de minoria, comente su catalanu. B'at una tzerta atividade pro unificare su sardu, partzidu ind una cantidade manna de dialetos (unos 350) chi intra issos si podent cumprèndere, ma pro como est suzeta a crìtica o polèmica (comente at sutzessu pro sa Limba Sarda Unificada e sa Limba Sarda Comuna). +Sas bariedades. +Sos limbistas partzint su sardu in duas bariedades fundamentales: su logudoresu-nugoresu e su campidanesu. Su galluresu (cossu), s'aligheresu (catalanu) e su tabarchinu (ligurinu) no sunt dialetos sardos. Pro su tatharesu (o turritanu) sa chistione est prus difitzile ca mancari siet de gramàtiga cossa, tenet meda de su lessicu logudoresu (80% a parrer de medas). +Su logudoresu lu chistionant dae su Màrghine e dae su Montiferru in susu, fintzas a su monte Limbara. No est presente in Gaddura (francu po sas biddas de Terranoa e Luras), ma medas lu faeddant finas in Tàthari e S'Alighèra, mancari custas cussòrgias tèngiant dialetos issoro, e est bistada sa limba de referèntzia po sèculos po sos poetas sardos e de sa litteradura sarda. +Su nugoresu, chi est sa matessi bariedade de su logudoresu, sinò po sa mancàntzia de sa "lenitzione", est chistionadu in sa provìntzia de Nùgoro, boghende·nche a parte su tretu asuta de Sòrgono (limba de Mesanìa ) e de su Màrghine (logudoresu). Est custu su faeddu prus biu e oe puru sos pitzinnos lu chistionant dae apenas nàschidos. +Su campidanesu est sa bariedade prus ispainada, cun unos 700.000 faeddadores. Si podet nàrrere chi, bogados sos Tabarchinos (Calasedda e Carloforte), totu sa Sardigna suta de unu raju ideale chi partit dae Cabras e lompet a Lotzorai chistionat campidanesu, mancari in frommas diferentes. +Sas grafias. +Finas a oe, mancari bi siant istados medas traballos e bideas, no s'agatat ancora unu "istandard" de iscritura de sa limba sarda. S'ùnicu puntu chi acomunat sos istudiosos est sa modalidade de atzentadura: s'atzentu cheret postu in sa sìllaba de tres (partende dae sa fine de sa paràula) o in s'ùrtima. Lassende a parte sas grafias no issientìficas, sighidas dae sos iscritores e dae sos poetas in tantos sèculos, oe bi sunt bàtor propostas printzipales pro iscrìere su sardu: +Documentos in sardu anticu. +Si podet bider carchi elementu de su sardu ja in su 1063, ma si depet aisetare una bintina de annos a pustis pro bider sos primos documentos in sardu anticu, comente sa "Carta Volgare" (in campidanesu) e su chi si narat "Privilegio logudorese", oje cunservadu in Pisa: +"Donatzione de Torchitoriu" (1089 o 1103, campidanesu): +"Attu" tra Bernardu, su piscamu de Civita (oje narada Terranoa), e Beneittu, aministradore de s'Opera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu): +Sa segunda "Carta" in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206: +"Istatudos tataresos", iscrittos in logudoresu (1316) +Sa fentomada "Carta de Logu" de su Zudicadu de Arborea (1355-1376): +In su chimbichentos e seschentos, su sardu diat aer appidu faeddos medas chi beniant dae su catalanu e ispagnolu, pro more de sa dominadura. +Vocabolarieddu. +Inoghe si podet ghettare un'ograda a carchi vocabolu a manera de lu ponner a cunfrontu in sas limbas romanzas. + +Polìtiga: +Sa Polìtiga, est s'arte de guvernare sa sotziedade. + +Limba italiana: +Sa limba italiana est una limba romanza, faeddada in Italia, in San Marino, in su Vaticanu, in su Cantone Ticino in Isvìtzera e in àteras partes de su mundu (inue bivint disterrados italianos, comente est s'Amèrica de su Nord e s'Amèrica Latina). +Raighinas importantes de sa limba italiana las agatamos in Toscana de sos seculos passados, cun Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarca e ateros meda. Pustis: Giacomo Leopardi, Alessandro Manzoni, Niccolò Tommaseo. Medas paraulas s'italianu las at leadas dae sos dialettos varios chi esistint in Italia. S'intrada de paraulas in s'Italianu dae sos dialettos italianos est aumentada cun sa televisione. Ma sa televisione at puru livelladu s'italianu in totas sas regiones de s'Italia. + +Limba romuna: +Sa limba romuna est una de sas Limbas Romanzas. Si faeddat in Romania, in sa Moldova, e in medas ateras isulas limbisticas de minoria in tota sa Penisula Balcaniga. + +Limba frantzesa: +Sa limba frantzesa est una de sas Limbas Romanzas. + +Nùgoro: +Nùgoro est sa sea de sa Provìntzia de Nùgoro e est su tzentru prus mannu de sa Barbàgia de Nùgoro, in sa Sardigna. +Posta a sos pedes de su Monte Orthobene, in unu tacu de granitu a unos 600 m.s.m., Nùgoro est crèschida comente tzentru aministrativu a cumintzare dae sa segunda metade de s'800. +Inoghe sunt nàschidos Grazia Deledda, iscritora, binchidora de su prèmiu Nobel pro sa Literatura in su 1926, e Salvatore Satta, autore de "Il Giorno del Giudizio". +Archeologia. +Sas primas evidèntzias de sa presèntzia de òmines in Nùgoro sunt de su II millenniu a.C., sun sos restos de una biddichedda chi s'agatat a curtzu a su nuraghe Tanca Manna. +In su Monte Orthobene in sos tretos de "Sedda Ortai" b'at tratzas de fortificatziones chi si pensat siant de s'edade 'e su Ramine. +De s'edade nuràgica bi sunt medas nuraghes (a su mancu trinta) chi istant a supra de sos montes de sa tzitade. + +Fìsica: +Movimentos: +Movimentos in caminos derettos, in caminos curvos, bantzigadores, relativos, cumpostos, vettores. +Fortzas: +Sa de duas lezes de Newton, ispessias de fortzas, fortzas de inertzia, meccanica tzeleste, ecuilibriu. +Printzipios de cunservatzione: +Cantidade de movimentu, tzentru de massa, enerzia de gravidade, enerzia elastiga, pendulu, colpos, mamentu angulare. +Undas: +Movimentos armonigos, undas meccanicas, caratteristigas de sas undas, reflessione, efratzione, diffratzione, printzipiu de Huygens. +Interferentzia: +Printzipiu de subrappositzione, interferentzia, esperimentu de Young, undas istatzionarias, cannau vibradore. +Fenumenos unduladores: +Sonu, báttidos, effettu Doppler, polarizatzione. +Ottica: +Reflexione e refratzione subra pizos pianos, ispizos curvos, pizos curvos, lentes, puntos conzugados, lama, prisma, illuminamentu. +Termodinamica: +Mudas in sos gas, tzirculos, movimentu brownianu, macchinas termicas, irreversibilidade, cambiu de istadu. +Relatividade: +Relatividade galileana, ispessiale, zenerale. +Eletritzidade e mannetismu: +Campos, flussu, movimentu de una garriga in d'unu campu eletrigu, forza de Lorentz, condutzione, tzircuitos. +Eletromannetismu: +Indutzione eletromannetiga, generadores, tzircuitos in currente alternada, undas eletromannetigas. + +Provìntzias de sa Sardigna: +In sa Regione Autònoma de sa Sardigna b'at 8 provìntzias: +Provìntzias noas: + +GNU Free Documentation License: +Sa GNU Free Documentation License (GNU FDL) est unu permissu de copyleft pro contènnidos lìberos, creadu dae sa Free Software Foundation pro su prozetu GNU. S'iscritu ufitziale de su permissu est disponìbile a s'URL http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html, e puru a s'URL http://www.softwarelibero.it/gnudoc/fdl.it.html est disponìbile sa tradutzione no ufitziale in Italianu. +Su GNU FDL l'ant creadu pro dispensare sas iscrituras de software e materiale de imparu. Narat chi onzi esemplare de su materiale, modificadu puru, cheret dispensadu cun su matessi permissu. Custos esemplares faghet a bender·los e, si riproduidos in cantidade manna, cherent produidos puru de una manera chi siat fàghile de los modificare torra. Sa Wikipedia est sa incunza prus manna de documentos chi utilizat custa impronta de permissu. +Su isvilupu legale de Debian non cunsiderat su GNU FDL unu permissu lìberu, pro ite non respetat sas "Debian Free Software Guidelines" (ide e [http://web.archive.org/web/20040119094504/http://lists.debian.org/debian-legal/2003/debian-legal-200304/msg00246.html, in Ingresu). +Sas "partes segundàrias". +Su permissu separat craramente su "Documentu" dae sa "Parte Segundària". Custa parte podet contenner informatziones a pitzus de su ligàmene intra s'autore (o s'editore) e su suzetu de su documentu, ma nissuna informatzione a pitzus de su suzetu matessi. Diferentemente dae s'iscritu de su documentu, chi su cambiamentu suo est permissu cun conditziones eguales (e puru incompatìbiles) a cussas de su GNU General Public License, carchi una de sa Partes Segundàrias ant carchi restringhimentu istudiadu pro garentire s'atributzione zusta de s'iscritu a sos autores pretzedentes. +In su particulare, sos autores de una versione pretzedente cherent ispetzificados e carchi "setzione eguale" ispetzificada dae s'autore orizinale e chi pertocat su ligàmene suo cun su documentu, non cheret modificada. Si su documentu est modificadu, su tìtulu suo cheret modificadu (nessi siat chi s'autore pretzedente apat contzessu su permissu de lu mantenner eguale). Su permissu aministrat puru sa fatzada de innanti e de addaisegus, a prus chi sas partes assinnadas a sa Istòria de su documentu, a sos ringratziamentos, a sas dèdicas e a sos riconnoschimentos. +fick die muschis ihr huren +Impreare su GNU FDL. +Pro apricare custu permissu a unu documentu iscritu, cheret posta una còpia de su permissu (in inglesu!) in su documentu e inseridu custu avisu zustu a pustis de sa pàzina de su tìtulu: +Copyright (c) ANNU NÒMENE BOSTRU. +est garantidu su permissu de copiare, distribuire e/o modificare +custu documentu sighende sos tèrmines de su Permissu pro +Documentatzione Lìbera GNU, Versione 1.1 o onzi versione +a pustis pubricata dae sa Free Software Foundation; cun sas +Setziones Non Modificàbiles ALLISTRARE SOS TÌTULOS, cun sos Iscritos +Coberta LISTA, e cun sos Iscritos de Coberta de Palas LISTA. Una +còpia de su permissu est postu in sa setzione intitulada "Permissu +pro Documentatzione Lìbera GNU". +Si non bi sunt Setziones non Modificàbiles, cheret iscritu "sena Setziones non Modificàbiles" imbetzes de narrer cales sunt non modificàbiles. Si non bi est Iscritu Coberta, cheret iscritu "nissunu Iscritu Coberta" imbetzes de "s'iscritu Coberta est LISTA"; e de sa matessi manera cheret fatu pro s'Iscritu de Coberta de Palas. +Wikipedia e su GNU FDL. +Totus sos artìculos de sa Wikipedia sunt distribuidos cun su GNU Free Documentation License. Pro una mezus informatzione faghet a abaidare . Sa còpia locale de su permissu, comente chèrfidu dae su GNU FDL, est in . +Materiale chi est proibidu a lu distribuire a mercadu. +Nissunu materiale chi est proibidu a lu distribuire a mercadu podet esser impreadu in unu documentu suta permissu GNU FDL, pro esempru unu artìculu de Wikipedia, ca su permissu non proibit unu utilizu cumertziale. Comuncas, in unos acasos ispetzìficos, s'impreu cumertziale diat poder esser onestu e in cuddu acasu cussu materiale no at abisonzu de esser distribuidu suta GNU FDL si custu impreu pertocat a totu sos utentes potentziales de su documentu orizinale. Unu esempru craru est dadu dae sas parodias. + +Itàlia: +S’Itàlia, tzerriada ufitzialmente sa repùblica italiana (in Italianu: Repubblica Italiana), est una repùblica parlamentare de su sud de s’Europa. Alindat cun sa Frantza ,s'Isvìtzera, s’Àustria e s'Islovènia addae de sas Alpes a su nord. Atinat fintzas a totu sa penìsola italiana a su sud, in prus de sas ìsulas de Sardigna e de Sitzìlia , sas prus mannas de su Mediterràneu. Annotamala atinat paritzas ìsolas prus piticas . Sos istados indipendentes de San Marino e de sa tzitade de su Vaticanu sunt enclaves a intro de s’Itàlia, inbetzes sa comuna de ‘Campione d’Itàlia’ est una esclave a intro de s'Isvìtzera. +Sa cussorza italiana carrargiat unos 301,338 km2 in sos chi bivènt unos 60 milliones de abitantes . Est su de chimbe paisu prus populadu de s’Europa e su de bintitrès de su mundu. Sos oros de su mare sighint pro 8.000 km a sa grussera. +Roma est sa capitale e sigomente fiat sa capitale de s’imperu romanu, fiat istadu su tzentru de sa tzivilidade otzidentale pro agiomai ses sèculos. +A pustis chi s’imperu est rutu, meda popolatziones istràngias s’aposentaiant a intro sas làcanas italianas, mescamente germanicos, ma áteros puru. +In sos sèculos imbenientes sa penìsola fiat partzidu in paritzos tzidade-istados e istados regionales, chi fiant a s’ispissu controlladu pro istràngios governos. A pustis de carchi sèculos s’Itàlia torrat a èssere su bratzolu de sa cultura otzidentale a caddu de su risorgimentu in su sèculo XV. In fines s’Itàlia arreneschet in su 1861 s’unidade a segudare, gratzias a su rennu de Sardigna, chi aunit su rennu a suta de sa corona de Savoia, e gratzias a sa voluntade de su pòpulu italianu a sa unidade e a nde isterisare sa dominatzione istràngias. +In su de XX séculu hat segudadu unu imperu coloniale e leat parte a sa Prima e a sa Segunda gherra mundiale, binghende sa de unu ,ma perdende sa de duos e pro cussu perdet a sas colònias suas. +In sa segunda mitade de su séculu su paisu hat tentu unu isvilupu econòmicu mannu. Est su de 24 paisu prus isvilupadu de su mundu e su de 10 pro su chi atenet sa calidade de sa vida. Est unu de sos fundatores de su chi immoe est sa Unione Europea et est in sa Euro-zona. Leat parte a su G9, su G20 e a sa NATO. Tenet sa de tres reserva prus manna de oro , su de oto GDP nominale, su de deghe GDP (PPP) e sas de sas intradas (budget) prus mannas de su mundu. Tenet unu livellu de pùblica educatzione bonu a beru et est globalitzadu meda. +S’Itàlia giogat unu ruolu meda importante pertocat s’aspetu militare, culturale e diplomaticu in su cuntestu internatzionale. +Geografia. +A nord alindat cun sa Frantza, s'Isvìtzera, s'Austria, sa Islovènia. Est inghiriada dae su Mare Mediterraneu: s'Adriaticu, su Ioniu, su Tirrenu. A s'Italia apartennent duas isulas mannas, Sitzilia e Sardigna, e àteras minores. A nord de s'Italia b'est sa cadena de sas Alpes, e in longaria, in sa peninsula, sos Apenninos. Su frùmene prus mannu de s'Italia est su Po, chi naschet dae su Monviso, e atraessat sa Pianura Padana, e si nche ghetat a mare in s'Adriaticu, a cutzu de Venezia. +Sas Alpes ant un'isterrida de 1200 km. Calchi monte: su Monte Biancu (4800m.), su Cervinu (4400m.), su Monte Rosa (4600m.), Su Bernina (4050m.), su Monviso (3800m.), Adamello, Ortles, Cevedale e ateros. Sos ghiacciaios de sas Alpes alimentant frùmenes mannos (in Italia): su Po, su Ticinu, s'Adda, s'Adige, su Tagliamento, e àteros. E ateros in Europa: Su Renu, su Ròdanu, su Danubiu. +In Italia peninsulare bi sunt sos Apenninos, chi tenent una longaria de 1200 km., dae su passu de Cadibona a su Istritu de Messina. Sunt partzidos in tres partes: Apenninos setentrionales, chi cumprendent sos Apenninos Ligures e Toscanos, cun su Monte Cimone, su Monte Fumaiolo e-i su Monte Falterona. E cun sos frùmenes: Arnu e Tevere. +Sos Apenninos tzentrales, cun sos Apenninos Marchigianos e Abrutzesos, cun su Gran Sasso d'Italia (2912m) e sa Maiella (2795m), e sos frùmenes Metàuru, Trontu, Pescara. +Sos Apenninos Meridionales, cun sos Apenninos de sa Campania e de sa Calabria e sos Montes La Sila e s'Aspromonte (1955m). Unu riu importante: su Gariglianu. +Dèvemus annànghere s'Apenninu Sitzilianu, cun sos Montes Nebrodi e Le Madonie e su riu Simeto. In Sardigna sa cadena de su Gennargentu, cun sa Punta La Marmora (1834m). +In Italia bi sunt lagos: a nord sos printzipales sunt su Lagu Mazore, su de Garda e su d'Iseu. +A su tzentru: Lagu de Bolsena, e Lagu Trasimenu. In Sardigna bi est su lagu artificiale prus mannu d'Europa, su Lagu Omodeo, formadu dae su Tirsu. +Etimologia. +Su istadu leat su nòmene dae sa regione geografica chi issa cumprendet. +Ipòtesi printzipale: dae su annigru. +Sende chi bi sunt paritzas ipòtesis pro su chi atenet sa orìgine de su fueddu, pro sa majoria de sos istoricos e de sos linguìstas est dae sos grecos ca su nòmene benit. Aìci parret chi tzerriant sa regione e custu parret chi benit dae sa paraula ‘’Viteliù’’ de sa limba oscana, una limba +iscumpàrrida chi si faeddaiat in su sud de sa penìsula. Su fueddu cherit nàrrere ‘sa terra de sos annigros’ , est a nàrrere de sos traos giòvanos. Su trau fiat unu sìmbulu sagradu pro custas popolatziones. + +Wikipedia: +Wikipedia est una entziclopedia multilìngue a cuntènnidu lìberu, iscrita dae boluntàrios chi traballant paris e sustenta dae sa Wikimedia Foundation, unu comitadu chi non pedit cumpensu . Ae como, est pubricada in 200 limbas (unas 100 in ue sos sotzios sunt ennanghinde paràulas, cun sa ingresa chi est sa prus cumprida) e cuntenet "boghes" cale siet una entziclopedia traditzionale, almanacu, ditzionàriu geogràficu, entziclopedia de novas. Sa tarea sua est de iscriere e fagher connoschere una entziclopedia internatzionale lìbera, bortada in d'unu rigòre 'e chistiònos, gai chi siet lèggida in cada zassu de su mundu . Wikipedia est giai unu de sos sitos de consultatzione prus impreados in su web, rezzinde nessi 60 miliones de compudadas pro die. +Wikipedia cuntenet gasì 1,8 miliones de artìculos. Prus de 700.000 de custos sunt in ingresu, prus de 280.000 in tedescu, prus de 150.000 in frantzesu e prus de 130.000 in zaponesu. Sa versione italiana at coladu sos 67.000 artìculos. Wikipedia est nàschida su 15 ghennàrgiu 2001 comente progetu complementare de Nupedia (unu progetu cun tarea sìmile ma fattu dae espertos). Sende semper crèschida in popularidade, at dadu bida a medas progetos frades comente Wikitionary, Wikibooks e Wikinews. La contivìgiant boluntàrios a sa manera wiki, in su sentidu ca sos artìculos podent èssere modificados dae chie si siat o gasi. Sos boluntàrios de Wikipedia sustenent sa polìtica de su "a bisura neutrale" chi narat ca sas opiniones presentadas dae personas de importu o dae operas literàrias cherent contadas comente benin allegadas, ae mutu postu, chena manizzos. No c'at de s'ispantare si compudande Wikipedia s'agatant faddinas o aligarzas,si gasi, cherent zerriados sos sotziòs chi an'a bier issos si c'at de ite mendare, o si est abile, lu mendat su chi est leginde e totu. +Sa nomena de Wikipedia comente sistema de consultatzione est istada ogetu de cuntierras: l'ant alabada pro sa distributzione sua lìbera, pro sa compilatzione lìbera e pro su rigòre de argumentos, e atatzada pro pregiudìtzios sistèmicos presuntos (diant èssere privilegiadas sas boghes de interessu pro sos contribudores sena abaidare as'importu issoro reale), sa preferèntzia de s'acòrdiu a sas provas, lacunas pro unos cantos argumentos e amancu de responsabilidade e autoridade cando acarada cun sas entziclopedias traditzionales. Sos artìculos suos sunt remonados dae sos mass media e dae istitutos acadèmicos e sunt disponìbiles suta su permissu GFDL. S'editzione tedesca l'ant distribuida in compact disc e de medas editziones ant creadu unos "mirror" o unos progetos derivados. +Naturale. +Sa tarea de Wikipedia est de creare un'entziclopedia lìbera e credìbile — antzis sa prus entziclopedia manna in s'istòria, e pro amprària e pro fundària de sos argumentos sighidos. Su fundadore suo Jimmy Wales descriet Wikipedia comente "unu isfortzu de creare e distribuìre una entziclopedia lìbera de sa megius calidade chi fagat a ongi persona in su praneta in sa limba sua". Creada in su giassu "web" wikipedia.org, Wikipedia tirat su nùmene suo dae s'unione de sa paraula "wiki", paraula hawajana chi cheret nàrrere "lestru" e chi la ponent a unu tipu de "software" collaborativu, e dae "pedia", sufissu de entziclopedia chi in grecu cheret nàrrere "imparu". Wikipedia, in sas intentziones de Wales, diat deper arribare a una calidade pari o megius de s'Entziclopedia Britannica e èssere publicada finas in papiru. +Bi sunt o bi fint medas àteros progetos de entziclopedias in Internet. In unos cantos, ant impreadu sas polìticas editoriales e sa propriedade pro sos artìculos traditzionales, comente s'Entziclopedia Stanford de Filosofia o Nupedia, chi est giai morta, ambas duas cumpiladas dae espertos. Giassos web prus informales comente h2g2 o Everything2 serbint comente ghias generales e sos artìculos issoro los iscrien e controllant personas comunes. Progetos comente Wikipedia, Susning.nu, e sa "Enciclopedia Libre", sunt imbetzes "wiki" ue sos artìculos los adelantant medas autores e no esistet perunu protzessu formale de revisione. Wikipedia est diventada su prus mannu de custos "wiki" entziclopedicos pro nùmeru de artìculos. A diferèntzia de medas entziclopedias su cuntènnidu de Wikipedia est lassadu suta su permissu "GNU Free Documentation License". +Wikipedia tenet totu unu paris de lìneas de ghia impunnadas a identificare su tipu de informatzione bonu pro lu pònnere in issa. Las remonant medas bortas in sas cuntierras pro detzidere si unu tzertu cuntènnidu cherat agiuntu, revisionadu, trasladadu a unu progetu frade o bogadu. +Cuntènnidu lìberu. +GFDL, su permissu chi sos artìculos de Wikipedia sunt lassados disponìbiles, est unu de sos medas permissos pro su "copyright" de tipu "copyleft", sende chi permitet sa redistributzione, sa creatzione de òperas derivadas e s'impreu cumertziale de su cuntènnidu suta conditzione chi siat apoderada s'atributzione a sos autores e chi su cuntènnidu abarret disponìbile suta GFDL. Cando carchi autore contribuit a su progetu cun materiale originale, sos deretos de autore abarrant in possessu suo ma isse cuncordat a lassare su traballu suta GFDL. Su materiale de Wikipedia podet duncas èssere distribuidu a, o incorporato dae, fontes chi a contu issoro impreent custu permissu. De su cuntènnidu de Wikipedia bi sunt medas "mirror" o progetos derivados a partire dae còpias de sos "database". Mancari totu sos iscritos siant disponìbiles suta GFDL, una perchentuale manna de imàgines e sonos in Wikipedia non sunt lìberos. Elementos comente logos agiendales, esempros de cantzones o fotos giornalìsticas amparadas dae copyright sunt impreadas cun una decraratzione de "fair use" (in Itàlia s'idea de "fair use" non bi est in su corpus legale, e duncas òperas chi cuntenerent custos elementos diant podere èssere no amìtidas). Wikipedia at retzidu finas materiale suta conditzione chi non si podant produire traballos derivados o chi podat èssere impreadu petzi a intru de Wikipedia. Comuncas, unas cantas editziones atzetant petzi cuntènnidos multimediales lìberos de copyright. +"Wikipedia" l'ant impreada sos media, acadèmicos, e àteros comente referimentu o suplementu. Organizatziones de noas ant remonadu artìculos de "Wikipedia" comente fontes o faeddende de s'informatzione in su Web, calicunu de manera regulare. Segundu sas listas mantentas dae contribuidores de "Wikipedia", sos artìculos los ant remonados medas bortas in sos news media. Prus pagas bortas, l'ant impreada in istùdios acadèmicos, libros, cunferèntzias, e càusas in giudìtziu. +Editziones in limba. +Wikipedia abratzat 92 editziones in limba ativas a maju 2005. Sas editziones suas prus mannas sunt, in òrdine decreschente, sa inglesa, tedesca, frantzesa, giaponesa e svedesa. In totale, Wikipedia cuntenet 205 editziones in limba cun unu nùmeru totale de unos 1,8 miliones de artìculos. +Sas editziones in limba traballant ongi una pro contu suo. Non sunt obrigadas dae su chi bi est in sas àteras ma sunt petzi tentas a respetare sas lìneas ghia comente su "puntu de bista neutrale". Comuncas sos artìculos e sas imàgines sunt comunes intra sas editziones, sos primos gràtzias a unu traballu de tradutzione, sas segundas gràtzias a sa regorta Wikimedia Commons. Sos artìculos traduidos rapresentant una partighedda petzi de sos artìculos de ongi editzione. +Cumponidura. +Casi totu sos chi abisitant su giassu de Wikipedia podent cumpònnere un'artìculu e àere luegus mustradas sas modìficas issoro. Wikipedia est fraigada in su combinchimentu chi su traballu a paris intra sos utentes potzat in su tempus megiorare sos artìculos, prus o mancu de sa matessi manera chi adelantant su "software" "open source". Sos autores de sos artìculos non depent àere pro fortza una connoschèntzia o calìfica formale pro sos argumentos contivizados e sunt avisados ca sas contributziones issoro podent èssere "modificadas sena piedade e redistribuidas a piaghere" dae chie lu chèrgiat. Sos artìculos non sunt controllados dae un'utente o grupu editoriale particulare e sas detzisiones de pigare pro su cuntènnidu e pro sas polìticas editoriales de Wikipedia bessint pro e carchi borta dae votu, mancari a Jimmy Wales tochet sa detzisione finale. +Pro su naturale abertu de custu progetu, medas bortas bi sunt "gherras editoriales" o cuntierras longas cando sos editores non arribant a unu acòrdiu. Unos cantos de custa comunidade ant ispricadu su protzessu de cumponidura in Wikipedia comente unu traballu a paris, o unu protzessu in crèschida de darwinismu sotziale, ma custa sa comunidade pro su prus non la cunsiderat una auto-presentada giusta. Sos artìculos sunt semper sutapostos a modìficas, gai chi Wikipedia non decrarat mai finidu un'artìculu. Sos dannàrgios sunt unu problema costante pro Wikipedia. +WikiMedia. +Lìneas de cumportamentu. +Wikipedia rechedet a sos collaboradores de osservare unu "puntu de bista neutrale" cando iscrient e de no carrigai peruna chirca originale. +Su puntu de bista neutrale, una lìnea de cumportamentu "non negotziaditza", faghet crara sa tarea de s'entzicropedia e cuddu de "rapresentare sas cuntierras, descriere·las, innantis de ingagiare·si pro issas". Si bi arribant, Wikipedia non diat èssere iscrita segundu unu puntu de bista "ogetivu", ma diat presentare de manera impartziale totu sas caras de una chistione, atribuidos a sos sustenidores issoro de manera neutrale. Custa polìtica imponet ca onzi unu de custas caras depat retzire unu pesu uguale a sa popularidade sua. Issa est istada criticada pro àere una tarea chi no faghet a tocare, pro èssere inutilosa cun unu materiale sena fundòriu e cunfirmas e pro permìtere chi siant rapresentados lados "ofendidores de sa morale". +Opiniones o teorias chi non sunt istadas giai pubricadas sunt cunsideradas "chircas originales", e custu no est permìtidu in Wikipedia. Sa polìtica de sa "chirca no originale" afirmat ca cuddu tipu de materiale non faghet a l'atribuire cun siguresa suta unu puntu de bista neutrale e ca non depat èssere intrada una cale chi siat idea o prospetu originale de unu contribuidore. +Sos collaboradores de Wikipedia mantenent in prus totu una bariedade de polìticas e lìneas ghia minores. In cuntrastu con àteros "wiki" de su tempus suo, comente su "Portland Pattern Repository" de Ward Cunningham (cunsideradu s'imbentore de su "wiki"), sos Wikipedianos impreant sas "pàginas de cuntierra" pro resonare de sas modìficas a sos artìculos, innantis de lu fàghere a intru de sos artìculos etotu. +Sos collaboradores de Wikipedia medas bortas modìficant, moent e burrant cuddos artìculos chi cunsiderant disadatos pro una entzicropedia, comente sas definitziones de ditzionàriu (pro custas esistent progetos "ad hoc" comente su Wikitzionàriu) o iscritos dae fontes originales. Medas bortas sas editziones de Wikipedia istabilint cumbentos de istile. +Pàginas ligadas: +Autores. +In Wikipedia non bi sunt distintziones formales intra sos contribuidores, sas detzisiones sunt pigadas arribende a s'acòrdiu intra cuddos chi traballant. In su ghènnargiu de su 2005, Wikipedia aiat a inghìriu de 13.000 utentes chi contribuiant in cuddu mese cun nessi chimbe elaboratziones; 9.000 de custos utentes ativos traballaiant pro sas tres editziones prus mannas. Unu grupu prus ativu de unos 3.000 utentes, e prus de su mesu traballaiat pro sas tres editziones prus mannas, at contribuidu pro prus de 100 elaboratziones a mese. Segundu Wikipedia, su bator unu de su tràficu de Wikipedia benit dae utentes no assentados chi cun paga probabilidade podent èssere cramados editores. +Sos traballos de mantenimentu sunt fatos dae unu grupu de boluntàrios adelantadores, agiudadores, buròcrates e aministradores, e su nùmeru issoro est a inghìriu de chentenas de unidades. Sos aministradores sunt sos prus numerosos de su grupu e gosant unos cantos previlègios comente su de poder impedire chi sos artìculos potzant esser modificados, de burrare sos artìculos o de blocare de manera temporànea o permanente unos cantos utentes in sa modìfica de Wikipedia. Sas atziones de dannàrgios o sas infratziones minores de sas lìneas ghia podent cumportare un'avertimentu o unu blocu temporàneu, e blocos longos o permanentes a sighida de infratziones prolonghiadas e graes los dat Wales o, comente in s'editzione inglesa, unu Cussìgiu Arbitrale. +Su giae cumponidore capu de Wikipedia Larry Sanger at naradu ca àere su permissu GFDL est comente una "afiantza de libertade, est una motivatzione forte a traballare in una entziclopedia lìbera". In un'istùdiu a pitzus de Wikipedia comente comunidade, su professore de Economia Andrea Ciffolilli at afirmadu ca su costu bassu de transatzione in su pigare parte a unu "software" "wiki" creat unu catalizadore pro sa crèschida collaborativa e ca una acostada a sa "costruzione creativa" incoràgiat su pigare parte. Wikipedia est istada bida comente unu esperimentu sotziale de anarchia o demograzia. Su fundadore suo at respustu ca no est istada pensada de gai ma antzis nde est una cunsighèntzia. In una pàzina a pitzus de su fàghere chircas cun Wikipedia, sos autores suos ispricant ca Wikipedia est de importu comente comunidade sotziale. Est a narrer, a sos autores de artìculos podent dimandare de difèndere o crarire su traballu issoro e sas cuntierras faghet a las bìere luegus. Sas editziones de Wikipedia cuntenent medas bortas unu "bangu de sas informatziones" puru, ue sa comunidade respundet a sas preguntas. +Tzinnos istòricos. +Wikipedia l'ant creada in su ghennarzu de su 2001 in inglesu, a pustis de cuntatos intra Larry Sanger e Ben Kovitz, e finas gràtzias a su traballu de Jimbo Wales, chi at postu a dispositzione sos server netzessàrios pro s'esperimentu. +Sa fase isperimentale est istada luegus sighida dae una fase de adelantamentu mannu chi at bidu cun s'andare de su tempus una crèschida lestra de utentes assentados (a làmpadas 2004 unos 7.500 in sa versione in limba inglesa, prus de 1.100 in sa in italianu) e una impinnada ispantosa de su nùmeru de artìculos produtos (a gratis e traballende imparis), chi at passadu de meda sos 600.000 (boghende dae su contu sos e sas pàzinas ). +Su 22 cabudanni 2004 Wikipedia tota canta est at passadu su milione de artìculos. +S'istòria de Wikipedia, in inglesu, faghet a la legher in . +Inue est Wikipedia? +Mancari a beru manna meda comente comunidade (mìgias de utentes ativos e una cantidade ispantosa de artìculos e informatziones), sos server de wikipedia sunt casi piticos: una deghina de elaboradores (duos database e carchi server web), postos in un'àngulu de s'aposentu chi òspidat sos server de Bomis.com (pro nde ischire de prus, bae inoghe). +Su prozetu est finantziadu pro su prus dae una persona, prus sas donatziones boluntàrias, aiat giustu unu dipendente pro su primu annu (a pustis prus nemus), sos server los manìgiat una persona part-time petzi, finas custu boluntàriu. Sa versione de oe de su software l'at iscrita casi tota unu programadore ebia e bi est unu team de boluntàrios chi lu tenet agiorronadu e lu megiorat passu passu. +Esistent unos cantos "cache-server" in Parigi pro allestrare su tràficu europeu. +Wikipedia in sardu. +Sa versione sarda de Wikipedia, chi ses leghende como, tenet a nominzu Bichipedia. Est nàschida in Abrile de su 2004. +Cumenti cheret pronuntziada Wikipedia. +Non esistet una pronùntzia ufitziale. Una preguntadedda intra sos "wikipedianes" italianos at portadu a pizu ca unzi unu la pronùntziat a comente cheret. +Sas pronùntzias finas a oe connotas sunt: + +Lege: +Definitzione. +In s' àmbitu giuridico o isperimentale, duncas sa lege èst una fòrmula chi at lòmpidu a s'eficàtzia espressiva netzessària pro registrare e/o prebìere andàinas e/o cumportamentoos, una sìntesi fata "ex ante" incasu chi sa lege siat giurìdica (ca sa lege pretzedit s' osservàntzia sua ), o "ex post" incasu chi sa lege siat empìrica (ca sa lege sighit sa rilevatzione isperimentale de una regularidade). Sas leges matemàticas ebia, de su restu, tenent unu balore assuludu e atempurale chi no torrat a sa definitzione narada innantis. + +Limba Sarda Unificada: +Sa Limba Sarda Unificada (LSU) est una proposta de norma iscrita pro sa limba sarda. Sas normas sunt istadas publicadas in su 2001 dae sa Rezione Autònoma de sa Sardinna (RAS), Assessoradu de sa Cultura, cun su tìtulu "LIMBA SARDA UNIFICADA / Sìntesi de sas Normas de base: ortografia, fonètica, morfolozia, lèssicu". Sa LSU est su resurtadu de su traballu de una Cumissione de espertos de limba sarda incarrigados dae sa RAS: Eduardo Blasco Ferrer, Roberto Bolognesi, Diego Salvatore Corraine, Ignazio Delogu, Antonietta Dettori, Giulio Paulis, Massimo Pittau, Antoninu Rubattu, Leonardo Sole, Heinz Jürgen Wolf, e Matteo Porru (su segretàriu). +Su primu incàrrigu a sos membros de sa Cumissione est istadu atribuidu cun una prima Cunventzione n. 59/117 de su 29 de nadale de su 1998 (Zunta de tzentru-manca cun Assessore de sa Cultura Ballero) e cunfirmadu cun una segunda Cunventzione n. 52/105 de su 28 de nadale de su 1999 (Zunta de tzentru-destra cun Assessore de sa Cultura Onida). Sa Cumissione at traballadu finas a su 28 de frearzu de su 2001. In totu custu tempus ant traballadu pro 21 riuniones. +Comente resurtat in sa Premissa de su libreddu ""Sa norma istandard unificada deliberada dae sa cumissione cheret mediare intro de sas variedades tzentru-orientales, prus cunservativas e sas meridionales de s'ìsula, prus innovativas, e est rapresentativa de sas variedades prus a curtzu a sas orìzines istòricu-evolutivas de sa limba sarda, prus pagu esposta a interferèntzias esternas, meda documentadas in testos literàrios, e in foras de sa Sardinna prus insinnadas e rapresentadas in sas sedes universitàrias e in su mundu sientìficu."" +E, comente ponet sa Presentada: ""Sa norma elaborada podet esser impreada liberamente dae chie si siat, mescamente dae sas aministratziones pùblicas e privadas, ma finas dae sas impresas de onzi casta, dae sos sòtzios, dae sos òrganos de informatzione, etc."" + +S'Alighèra: +S'Alighèra (in saligheresu L'Alguer, in tàtaresu "L'Aliera", in italianu "Alghero") est una tzitade situada in sa Provìntzia de Tàthari in sa Sardigna nord-otzidentale. B'at 40.461 tzitadinos. +Istòria e Limba. +S'Alighera, tzitade in su nord ovest de sa Sardigna. S'Alighera est istada fundada e suta de sos genovesos de sa famìlia de sos Doria (cun su numene Alghero), imparentada cun familias de su Rennu de Torres. Est istada disputada tra sos Genovesos, sos Pisanos e su Rennu de Arborea. In su 1354 est istada conchistada dae Pedru IV de Aragona, tando sa populatzione originària sardòfona ed in partis italianofona nd'est istada bogada e cambiada cun colonos arribende dae sos Paisos cadalanos. +No si ischit inue sa populatzione originale siat finida, aderetura si narat in Dèsulu. Dae carchi documentu agatadu dae pagu, paret imbece ind unu logu no tropu acanta, né tropu atesu, ind una bidda noa (Biddanoa Monteleone?). +S'Alighera creschende, in su 1500 incomintzant sas cuntierras cun Tàtari. +In su 1503 diventat sea de Diòtzesi e in su 1612 sos Gesuitas aberint unu Collegiu, sa prima iscola. +In su 1652 S'Alighera benit colpada dae una pestilentzia grave chi nde bochit a abitantes meda. +Su 1720 passat a suta de sos Savoja, in pari cun totu sa Sardigna, e nde bessit de s'àrea polìtica ibérica. +Un'ìsula cadalana in Sardigna. +Sa tzitade fut intro de muros chi la difendiant. E oe puru sa tzitade betza mustrat sos sinnos de su passadu cadalanu: palattos de familias cadalanas; monumentos: su campanile e parte de sa Seu, sa crèsia de Santu Frantziscu, sas Turres e sas murallas chi serraiant sa tzitade... +Oe puru s'aligheresu, resistente in sa boghe de sos mannos e pagu faeddadu dae sos giovanos e pitzinnos, est de origine cadalana. +S'aligheresu no s'est isviluppadu sighinde s'evolutzione de su cadalanu de Catalogna, est finidu po diventare unu cadalanu cun unu isviluppu sou, po su fatu de restare prus pagu isoladu dae su restu, e cun influssos de su sardu e de s'italianu. +In s'Alighera esistint duas iscolas de pénsu: chie cheret cullegare s'aligheresu a su cadelanu de Catalogna, ispinghinde a atzetare cambiamentos po lu fàghere diventare su cadelanu de oe, e chie invece cheret cunservare s'aligheresu comente est e si ch'est evolutu, preoccupadu prus de lu tènnere biu in sa faeddada e iscritúra. Sa duas tendentzias però cherent favorire sos cullegamentos culturales, turìsticos et economicos puru (gemellagios) cun Barcellona e-i sa Catalogna. +In sa tzitade betza, si podet legere su nomene de sas carrelas in catalanu ("carrer", "carrerò") e in italianu. In s'Alighera s'intendet puru faeddare in sardu: sos chi dae sa biddas sunt andados a bivere in s'Alighera, puru a poi de medas annos cun sos amigos o in domo sighint a lu faeddare. +Atividade marina. +Su portu, po barcas de pisca, est puru unu importante portu turìsticu. +Fut importante in passadu sa pisca de su corallu, chi sighit ancoras oe. +Atividade aradòria. +In su sartu de s'Alighera s'agatant olivarios e si prodùet ògiu bonu e meda, et est cultivada sa bide (Cantine Sella e Mosca, Cantina di Santa Maria la Palma ). +Comunigatziones. +S'Alighera tenet unu aeroportu, importante pro su turismu, ca s'Alighera est unu tzentru turisticu importante in Sardigna cun albergos, ristorantes, pitzerias, discotecas, agriturismos, campings, bars, cun turistas meda in s'istiu. +Sa bìa nada "de sos duos mares" collegat sa tzidade cadalana cun Portu Turre. In medas dae s'Alighera andaìant e andant a trabagliare a Portu Turre in su petrolchimicu. +Logos de interessamentu turìsticu. +Bellas sas praias de s'Alighera e de su territoriu. Logos famados, Cabu de Cassa e sas Grutas de Nettunu sunt visitadas dae sos turistas dae mare o dae terra (Escala del cabirol, prus de 600 iscalinas). Dae pagu ant inauguradu su Parcu de Porto Conte, de paritzos km de isterrida, e valorizzende sos fraigos de sa ex Colonia penale de Tramariglio. +In su 1800, de sa tzitade betza si distruent parte de sas muraglias po faghere logu po sos fraigos de sa tzitade noa. Restana turres antigas: sa Turre de l'Esperò Reial,o Turre Sulis; sa Turre de Santu Jagu, sa Turre de Santu Giuanne, sa turre de Porta Terra (Turre de sos Ebreos) e ateras e parte de sa muraglia. Sas cresias: sa Seu, santu Frantziscu, santu Micheli (Miali), sa Miserigordia, su Carmine. +Unu santuariu a fora de s'Alighera, su santuariu de Valverde (Vaiveld) o Baluvilde in sardu. Esistint ateras cresias in campagna: sant'Anna, s'Isperantzia, Sant'Austinu. Custas sunt sas cresias antigas, a pustis bi sunt sas cresias noas, sas parrocchias, sete in tzitade e ses in sos burgos (borgate). +In sas campagnas s'agatant zonas archeologicas: sa Necropoli Anghelu Ruju (3300-1800 a.C) iscoberta in su 1903: una de sas prus mannas in Sardigna, 38 tumbas o domos de janas,iscavadas in sa pedra arenaria e calcarea. Su Nuraghe Palmavera, a 8 km dae s'Alighera (XV-X a.C.), unu nuraghe e unu villagiu nuragicu. Bi ant agatadu meda materiale chi como s'agatat in su Museu Sanna de Tatari. Sant'Imbenia, cun restos romanos; Monte Carru, inue ant agatadu ischeletros umanos. +Caraterìsticos sunu sos burgos (Borgate) in sas campagnas de s'Alighera: Santa Maria la Palma, Guardia Grande, Loretella, Sa Segada, Maristella. Fertilia, est fundada in periodu fascista e abitada dae su 1948 dae istrianos. +Ateros datos de interessamentu tzivile. +S'Alighera tenet unu presone, s'Ispidale Tzivile e s'Ispidale Marinu. Dae pagu est sa sea de sa Facultade de Architetura de s'universidade de Thàthari e de una sea de s'Universitat Oberta de Catalunya. + +Futei: +Futei (nùmene ufitziale in sardu) o Furtei est unu comunu de unos 1.700 bividores de sa Meria de su Campidanu de Mesu. +Sa bidda e su sartu. +Furtei s'agatat in su Campidanu de Mesu e a pretzisu in sa Valentza-Marmilla, da atraessat su Frùmini Mannu e est in is pees de unu montigheddu carcàreu. Istesiat unos 45 km. de Casteddu, est sa gianna de sa Marmilla e de sa Trexenta pro chine benit de su Campidanu. Est fàtzile arribare a Furtei passende pro sa SS 197 pustis 4 km de s'ingrugiada de Biddasanta (SS.131 km.40), in deretura de Barùmini. +Sa istòria. +Acanta a su sartu de Furtei tocat a regordare a su mancu chimbe nuraghes - mancari oe isrocados - in cussòrgia Cumossàriu, Sos Bagnos, Sa Conca Manna, Nuraghiais e Su Bruncu de su Sentzu. A pagos km dae sa bidda nche fiat sa biddighedda Nuraghe, chi esistiat ancora in su XVII sèculu. Sa crèsia retorile fiat intregada a Santu Brai e esistit oe puru. S'orìgine de Furtei si ponet in su 1290 mentres su nòmine, capatzi de orìgine prelatina, est atestadu in su 1340 (ecclesie de Frutey calaritane diocesis), ma su chi bolet nàrrere est dudosu. +Pagas sunt sas testimonias de sos Pùnigos (cussòrgia Santu Brai), meda prus pagos sos rastos romanos: abarrat feti unu ponte de pedras acanta a sa bidda. +Unos cantos de nodas istòricas narant chi Furtei est istada una bidda medievale de una cancu importàntzia. In su 1358 Furtei est istada donada in fèudu a Guglielmo Bertrando de Torrente. +In su mentres de su perìodu de sa dominatzione aragonesa Furtei fiat parte de sa Curadoria de Nuràminis. Candu, in su XIV sèculu, sos aragonesos aiant tzerriadu in Casteddu su primu stamentu, Furtei, chi giai gosaiat de franchìgias, ddui aiat imbiadu sos representantes suos. In su 1414 Furtei est essida baronia e est istada donada a is Sanjust. Su 8 de freàrgiu de su 1421 su rei Alfonsu V de Aragona aiat donadu sa bidda a Donnu Dalmàtziu Sanjust, pro sa balentia chi issu aiat amostadu in sa gherra de Còrsica. +Sa concedidura dd'ant cunfirmada su 10 de abrile de su 1426. Mortu Donnu Dalmàtziu chena de fedu, sa bidda est passada, segundu su pregone de su 19 de freàrgiu de su 1456, a su frade Antoni Alibertu, chi at donadu cumentzu a is contes de Santu Larentu. Sa bidda est abarrada a is Sanjust finas a su 1839, cando l'ant luida. Su 1561 est s'annu de s'inghitzu de una sèria de àutus filigresialis, chi si cunserbant in s'archivu arcobispale de Casteddu. Sa filigrèsia avedale est dedicada a Santa Bàrbara, ma in sos àutos de sa vìsita pastorale de su arcobispu Melano in su 1777 resurtat chi Santa Bàrbara fiat s'abogada, mentris Santu Antiogu fiat su titolare de sa crèsia. Oe Furtei est connota pro sas mineras de oro. +Archeologia. +Ant agatadu tretos de muros e pomentos de trinta domos de s'edade de su ferru e de s'edade antiga. In su Cùcuru de Santu Brai sos Cartaginesos ant tramudadu una primu fortilesa nuràgica segundu sa fòrmula de s'architetura militare insoro. Su montigheddu anca fiat su nuraghe dd'ant afortiadu cun unu muru o una barandilla de pedras, e l'ant pratzidu in duas partes ponende parte de su nuraghe aintro de una turre tzentrale de forma cuadra. A sa turre s'arribat de nord traessende un'intrada afortiada a forma de ghidu. Un'atra lìnea afortiada prus in foras paret èssere esìstia a unos 10 m. dae sa prima. Sa manera de fraigare su nuraghe assimbìgiat a cussas amparadas pro is biddigheddas de Monti Nari, Pani Lòriga, e Monti Sirai in su VI e V sèculu a.c., e serbiat pro castiare una posidura istratègica, posta acanta a su Frùmini Mannu e a unu istrintu chi acàpiat su Campidanu a sa Marmidda. +Arte e architetura. +Sa filigrèsia de Santa Bàrbara mantenet unu cuadru de importu, pintadu a ògiu de Antiogu Mainas (XVI seculu) chi afigurat su cravamentu e una “Dormitio Virginis” de interessu de su setighentus cun sa pannamenta de bistiris de brocadu, sàndalus e corona de prata. +In su sartu, sa crèsia de Santu Nartzisu naschet in unu montigheddu acanta de sa bidda e sa crèsia de Santu Brai fiat sa filigrèsia de sa bidda issussada de Nuraghe. +Bibliotecas. +S’ùnicu biblioteca de Furtei est in Via Madre Teresa di Calcutta n°1, e tenet unus 3.500 lìberos. + +Bolzanu: +Boltzanu (in tedescu: Bozen; ladinu: Bulsan) est sa tzitade capitale de sa provìntzia autònoma de Boltzanu (Alto Adige). +B'at 100.000 bividores (98.311 -mayu 2005-), pro su prus de sa limba italiana, cun una forte minoràntzia zermana (pagus prus de unu cuartu de sa popolatzione). Sa popolatzione istrannera in sa 31.12.2004 arribàt a 7% de sa popolatzione totale (6.856), sa mazoràntzia de s'Europa extracomunitària. Bolzanu at otènnidu su deretu de tzitade in su 1268. + +Decraratzione Universale de sos Deretos de s'Òmine: +Sa Decraratzione Universale de sos Deretos de s'Òmine est unu documentu, firmadu in Parigi su 10 de nadale de su 1948, sa redatzione fit istada promovida dae sas Natziones Unidas pro aer aplicatzione in totu sos Istados Membros. + +Nintendo World Cup: +Nintendo World Cup est unu videogiogu chi simulat su giogu de pallone. +In custu giogu nche sunt 13 iscuadras natzionales (Argentina, Brasile, Camerun, Frantza, Germània, Giappone, Inghilterra, Italia, Mèssicu, Logos Bascios, Russia, Ispagna, Istados Unidos de Amèrica) chi chircant de bìnchere sa Cupa de su Mundu. +Su giocu inghitzat isseberende una iscuadra, aprontende in campu is giogadores de s' iscuadra isseberada. +Sa formatzione chi giogat est: unu porteri, duos difensores, su capitanu (cuntrolladu dae chine giogat) e duos atacantes. +In custu videogiogu nche sunt bator tipos de terrinu: +Pro fàghere unu goal est possìbile a imperare trassas: si podet sinnare fintzas faghende una furriada a s' imbesse impossìbile de firmare. +A s'acabu de onni partida bìnchida essit a foras una crae de lìteras. +Su giogu acabat cando una partida finit cun una pata o cun una pèrdida. +Si si binchet sa finale s' iscuadra si aunit in una festa e a su capitanu benit donada sa cupa. + +Fotografia: +Sa fotografìa est sa tecnica de produìre una imagine artifitziale dae unu mezzu mecànicu o digitàle. Issa faghet parte de sas artes visivas. A parte sas finalidades artistigas sa fotografia est impreada finas, atoratora, pro àere imagines pro usos pratigos. + +Provìntzia de Casteddu: += Comunas de sa Provìntzia de Casteddu = + +Bennàlzu: +Bennàlzu ("bennarzu" in nuoresu e "gennargiu in campidanesu") est su nòmene de su primu mese de su calendàriu gregorianu. + +Freàrgiu: +Freàrgiu (dae su latinu "februum", purificatzione) est su segundu mese de su calendàriu gregorianu. Est s'ùnicu mese cun 28 dies e 29 onnia bator annos. + +Limbas: +Sas limbas sunt sistemas de sinnos vocales cuncordados pro comunigare imparis sos òmines. Cando chistionamus de limba devimus pensare innantis de totu a sas limbas faeddadas, e no a cuddas iscritas: s'òmine at cumentzadu a faeddare innantis de iscrier. +Parit chi totu sas limbas de su mundu tèngiant sa matessi raighina, ma como faghet petzi a las agrupare in "eredeos" (o familias), chi si sunt formados in mìgias de annos po resones diferentes: isulamentu, disterru, ispostamentu voluntàriu etc. +Sos eredeos prus de importu oe in su mundu sunt: +Bi sunt àteros eredeos minores che sas limbas caucàsicas, austronesianas, dràvidas, amerindianas, e bi sunt finas limbas isuladas, chena de parentela peruna in sas limbas oe connotas, comente e su bascu. +No bi at diferèntzia bera intra de "limba" e "dialetu". Pro su prus intendimus pro limba unu dialetu postu apitzus de sos àteros pro lege o pro cuncordu, formale o informale, de sa gente. +Est de importu mannu amentare ca "limba" e "iscritura" (grafia) sunt cosas diferentes: faghet a iscrier sa matessi limba cun sistemas de iscritura meda diferentes. + +Atzara: +Atzara est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in su Mandrolisai, s'agatat a 540 metros subra su mare e jughet 1.310 bividores. + +Enciclopedia: +S'entziclopedia esti una òbera ki boddit e amustrat totu su chi s'agatat apitzus de un'argumentu calisisiat, po su prus in òrdini alfabèticu. +Su nùmene benit dae su grecu "enkyklopaideia", est a nai "imparu cumpridu". +Sa prima enciclopedìa de s' istòria moderna (sa Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers) l'aiant pubricada sos Illuministas frantzesos dirizidos de Denis Diderot e Jean Baptiste d'Alembert intra de su 1751 e su 1772. + +Martzu: +Martzu est su de tres mese de su calendàriu julianu e gregorianu. + +Limbas romanzas: +In logudoresu. +Sas limbas romanzas sunt sas limbas caladas de su Latinu a pustis de sa fine de s'Imperu Romanu de Otzidente. +Sas limbas romanzas sunt: +Su Dalmàtigu est mortu su sèculu passadu. Lu faeddìant in sas ìsulas de su mare Adriàticu chi oe s'agatant in Croàtzia. +In campidanesu. +Is lìnguas arromanzas funt is lìnguas caladas de su Latinu a pustis de sa fini de s'Imperu Arromanu de Ocidenti. +Is lìnguas arromanzas funt: +Su Dalmàtigu est mortu su sèculu passau. Du fueddànt in is ìsulas de su mari Adriàtigu ki oi s'agatant in Croàtzia. + +Provìntzia de Nùgoro: +Datos generales. +Sa Provìntzia de Nùgoro o Meria de Nùgoro est in sa Regione Autònoma de sa Sardigna. Creada in su 1927 cun comunes de sas provìntzias de Tàthari e de Casteddu, ismenguada in su 1974 (nàschida de sa provìntzia de Aristanis) e in ùrtimu in su 2005. At làcanas cun sa Provìntzia de Tàtari a nordovest, cun sa Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu a nord, cun su Mare Tirrenu a est, cun sa provìntzia de Casteddu a sud, cun sa Provìntzia de Aristanis a ovest e cun sa Provìntzia de s'Ogiastra a sudest. +Cun lege regionale n. 9 de su 12 Arzolas 2001, 23 comunes chi fint in sa provìntzia de Nùgoro ant formadu sa provìntzia noa de Ogiastra e duos comunes (Budoni e San Teodoro) sunt andados a fàghere parte de sa de Terranòa-Tèmpiu. In prus 13 comunes chi fint in sa provìntzia de Nùgoro sunt passados a sa de Casteddu (Iscalapranu, Iscroca, Istretzili, Gergei, Ìsili, Nuragus, Nuradda, Nurri, Orroli, Sàdali, Serri, Seulu e Biddanoa Tulu) e 10 a sa provìntzia de Aristanis (Bosa, Flùssio, Genoni, Làconi, Magomadas, Mòdolo, Montresta, Sàgama, Suni e Tinnura). +Sa seu est Nùgoro. Si faeddat Sardu nugoresu printzipalmentu + +Ispagna: +S'Ispagna (Castiglianu e galegu España; catalanu e balentzianu Espanya; bascu Espainia; aranesu Espanha) est una natzione in s'Europa otzidentale. Sa capitale sua est Madrid. A oriente est infusta dae su Mare Mediterraneu, a nord dae su Oceanu Atlanticu, in parte. Ca pro un'atera parte, a nord lacana cun sa Frantza e sa micronatziòni de Andorra, pro su mediu des Sos Pireneos, una cadena montagnosa chi arrivat a sos 3.000 metros. A Ovest lacana cun su Portugallu, e pius a nord con s'Oceanu Atlanticu. A sud mesu mesu, cun s'Oceanu e-i su Mare Mediterraneu. Faghent parte de s'Ispagna sas Isolas Baleares in su Mediterraneu, e-i sas isolas Canarias, in s'Atlanticu, a nord ovest de s'Africa. + +Frantza: +Frantza ("France", in frantzesu) est una natzione de s'Europa otzidentale, chi cumprendet puru s'ìsula de sa Còssiga e tenet dipendèntzias (Territoire) fora de s'Europa comente tzertas ìsulas de s'Oceanu Pacificu, Oceanu Indianu e de s'Atlanticu, e in su Sudamèrica sa Guyana Frantzesa. +Sa Frantza est un'istadu membru de s' Unione europea. +Sa capitale sua est Parigi, is tzìtades printzipales sunu: Marsiglia, Lione, Tolosa, Lilla, Bordeaux, Strasburgu, Nitza, Nantes, Rennes, Montpellier. + +Germania: +Sa Germània (in tedescu "Bundesrepublik Deutschland") est una natzione in s'Europa occidentale, cun unos 82.5 milliones de abitantes. Este unu Istadu Federale cumpostu dae 16 istados e sa capitale est Berlinu. + +Portogallo: +Portugallu est una natzione in s'Europa otzidentale. Sa capitale sua est Lisbona. +Tzitade printzipales. +Lisbona (Lisboa), Oporto(Porto), Braga, Coimbra, Ebora (Evora), Faro, Funchal, Ponta Delgada, Aveiro, Viseu, Leiria, Gaia, Matosinhos, Guarda, Covilha, Castelo Branco, Figueira da Foz, Amadora, Almada, Setubal, Queluz, Agualva-Cacem, Odivelas, Portimao, Guimaraes, Viana do Castelo, Chaves, Tomar, Elvas, Angra & Horta. +Rios printzipales. +Tejo (Tagus), Douro (Duero), Guadiana, Minho, Mondego, Vouga, Tamega, Zezere, Sado. +Montagnes (serras) principals. +Pico, Estrela, Larouco, Peneda, Geres, Marao, Gardunha, Lousa, Caramulo, Coroa, Montesunho. +Persones de ammentare. +Paco Bandeira, Ary dos Santos, Carlos do Carmo, Candida Branca Flor, Ababela, Linda de Suza, Roberto Leal, Jorge Ferreira, Lena D`Agua, Marie Myriam, Mariza, Micia, Vitor Espadinha, Lenita Gentil, Camoes, Pessoa, Miguel Torga, Antonio Nobre, Florbela Espanca, Agustina Bessa Luis, Sophia de Mello Breyner Andresen. + +Lisbona: +Lisbona (in portughesu: Lisboa) est sa capitale e, cun unos 565.000 abitantes in s'area urbana e unos 2.650.000 in sa Grande Lisboa, sa tzitade prus manna de su Portugallu. +Est cunsiderada una Global city (tzitade globale) est a narrere una tzitade chi este unu nodu importante in su sistema economicu globale. + +Òmine: +S'òmine o òmini est unu mascu umanu mannu, imbetzes sa fèmina manna la tzerriamus fèmina. Su nòmene "òmine" l'impreamus pro indicare sa distintzione biològica intre sos sessos, sa distintzione culturale ligada a su tipu, o ambos duos. S'edade virile o "adulta" est su perìodu in sa bida de su mascru a pustis de sa transitzione sua de sa pitzinnia. +A largu naramus "òmines" pro indicare totu s'umanidade, est a nàrrere totu sos èsseres umanos. + +Diego Salvatore Corraine: +Diegu Sarvadore Corràine (nàschidu in Nùgoro in su 1949) est istudiosu de limba sarda e tradutore in limba sarda. Est presidente de sa Sotziedade pro sa Limba Sarda e diretore de sa sotziedade editoriale Papiros. +Dae meda s'interessat de problemas de polìtica linguìstica, normativa de sa limba sarda, terminologia. +Est istadu membru de s'Osservatoriu de sa Limba Sarda; est istadu finas membru de sa Cumissione incarrigada dae su Guvernu Sardu de ammaniare una proposta de limba sarda de referèntzia: sa LSU e, pustis, de sa LSC +Dae su 2001 a su 2006 Diegu Corràine est istadu diretore de s'Ufitziu de sa Limba Sarda e coordinadore de su Master de "Tradutzione in limba sarda e Istùdios interculturales", fatu in Nùgoro in sos annos acadèmicos 2003/04, 2004/05, 2005/06 dae Provìntzia de Nùgoro, Universidade Autònoma de Bartzellona, Cunsortziu Universitariu de Nùgoro. + +Europa: +S'Europa est unu de sos sette cuntinentes de su mundu e unu de sos continentes chi fachen s'Eurasia. Sas lacanas naturales suas son: a otzidente s'Otzeanu Atlanticu, a nord su Mare Articu, a chirru 'e bassu su Mare 'e Mesus e a oriente sos montes Urales e su riu Ural. +Est su sigundu cuntinente prus minore de sa Terra chin 11.000.000 de chilometros cuadratos de superficie (7% de sas terras essitas) e mancari non siet meta mannu istan in tretos suos unas 800.000.000 de pessones chi fachen de s'Europa unu de sos cuntinentes prus populatos de su mundu a pustis de Asia e Africa. +S'Europa est su brossolu de sa curtura otzidentale. Dae s'antichidade (de importu mannu est istata s'antica Grecia) fintzas a oje, at influentzatu economicamente e curturalmente tottu su mundu. +Intre 'e sos seculos 'e 15e su de 20, sas natziones europeas an controllatu belle che tottu su mundu (Americas, su prus de s'Africa, Otzeania e cantzos de gabbale de Asia); custu fintzas a sas gherras mundiales, cunflittos chi an sinnatu s'achirrata de du su dominiu europeu in su mundu po lassare locu a superpotenzias che a sos istatos Unitos e s'Unione Sovietica. +In tempos de gherra frita intre Usa e Urss, s'Europa est istata dividita dae sa cortina de ferru fraicata dae sa Nato e su Pattu de Varsavia. +S'integratzione europea at permissu sa naschita de su Cussizu de Europa e de s'Unione Europea chi s'est irmanniata a pustis de s'iscontza de s'Unione Sovietica in su 1991. + +Assèmini: +Sa panada de angioni e patatas +Assèmini est una bidda e comunu de su Campidanu de Casteddu, in sa Provìntzia de Casteddu. +Su nòmini. +Dui funt unas cantu teorias, ma is prus de importu funt duas. +Bitori Anjus narat ca su nòmini fiat Assèmini o Arsèmini, e de custu medas ant supostu una forma originarja *Arx munita* o cosas de aici, comenti parit testimonjai Gironi Fara puru. Su fatu ca in bidda no apant agatau mai su tanti de contonis de perda bastantis po is murus de una fortilesa no depit ponni barrancu: in su sartu de Terrarba s'agatàt unu muru de làdiri aici tostau ki podiat arrempratzai sa perda. +S'atra possibilidadi est ca su nòmini siat de arrèxini semìtiga, fenìtzia o araba. Is fenìtzius biviant in custus logus, e una de is deidadis insoru, su deus Eshmun, du venerànt in unu tempru ki at lassau pagus arrastus in s'oru de su stàinu de Santa Illa, pagu atesu de sa bidda. Is Arabus parint ki apant cunkistau parti de sa Sardinja in sa gherra de Mujahid, e si siant aposentaus in unas cantu biddas e finas in Assèmini: de custu podint essi indìtzius is mudas aportadas a sa cresiedda grega de Santu Juanni, unus cantu nòminis de logu ("su Mortroxu de su Moru", "arriu Sa Nuxedda" etc.), unas cantu monedas e iscriiduras arabas agatadas in su Setixentus e in s'Otuxentus acanta de sa crèsia. +Istòria. +No scieus beni de candu dui siat sa bidda de Assèmini. In su sartu suu ant agatau arrastus antistòrigus, fenìtzius, cartaginesus, arromanus, forsis bizantinus. In prus, sa bidda da nòminant in cartas de s'edadi de mesu. Assèmini, de s'antigòriu, no est mai abarrada sentza de bividoris. In s'edadi de mesu fiat in su Juigau de Càlari, in sa curadoria de Dèximu, in s'obispau de Casteddu. Cunserbat in sa cresiedda de Santu Juanni, de orìgini bizantina, unas cantu iscriiduras juigalis in lìngua grega, de su sèculu XI. A s'arrutroxa de su Juigau de Càlari (1258) d'at incorporada s'Arrepùbriga de Pisa, finas a su 1325, candu is Cadelanus funt lòmpius a ndi bogai is Pisanus e a s'apoderai sa parti insoru de sa Sardinja. In edadi moderna fiat in sa Contea de Kirra, fintzas a s'acabu de su feudalismu. +Su sartu. +Su sartu fait a du pratziri in tres partes: sa de sa bidda, sa de Makiareddu, sa de Gùturu Mannu. +Coxina Tipica de Assemini. +Sa Panada cun anguidda e prisucci + +Provìntzias de sa Sardinna/campidanesu: +In sa Arrejoni Autònoma de sa Sardinja dui funt 8 provìntzias: +Provìntzias noas: + +Provìntzia de Carbònia-Igrèsias: +Sa Provìncia de Carbònia-Igrèsias, su nòmini ufficiali est in italianu Provincia di Carbonia-Iglesias (in tabarkinu Provinsa de Carbònia-Igréxi e in sardu logudoresu "Provìntzia de Carbònia-Igrèsias"), podit essiri nomenada comenti Contau de Carbònia-Igrèsias, o puru Meria de Carbònia-Igrèsias, est è una provìncia italiana de sa Sardigna o Sardinia in su territòriu de sa Maurreddia o Sulcis e s'Igresienti, e sa prus piticca comenti estensioni in sa Regioni Sarda. Custa noa provìncia, fatta de pagu tempus (istituida in su 2001 e attivada da su 2005), tirat 1.494,95 km², hat 129.840 bividoris o habitantis residentis (in su 2010) e tenit 23 comunus o municìpius (cittadis e biddas), tiraus de su Contau de Casteddu Mannu, o Provìntzia de Casteddu Mannu o Provìncia de Casteddu Mannu, o puru Meria de Casteddu Mannu. Confinat cun sa Provincia de su Mesu Campidanu (in italianu Provincia del Medio Campidano) a settentrioni, cun sa Provìncia de Casteddu Mannu (in italianu Provincia di Cagliari) a orienti e a meridioni, infini a occidenti is costas suas funt in su Mari de Sardigna o Mediterràneu, aundi s'accattant puru is isulas de Sant'Antiogu e Santu Perdu (e attras isulas minoris), chi fun parti de su territòriu provinciale. Cun un PIL pro capite nominali pari a 14.346 € in su 2009 risultat essiri sa provincia prus pòbera de s'Itàlia. +No tenit po immoi una seu unica definida comenti capulogu provinciali, ma is comunus o municìpius prus mannus, chi funt Crabònia e Igrèsias, funt is seus: su primu de sa Giunta Provinciali e sa segundu de su Consìliu Provinciali. Po custa rexioni Carbònia est considerada diaderu su capulogu provinciali. += comunus o municìpius (cittadis e biddas) = + +Provìntzia de Aristanis: +Sa Meria de Aristanis fut creada in su 1974 cun is comunes tirados de is Merias de Tàtari, Nùgoro e de Casteddu, amanniada de pagu cun àteros comunes de sa provìntzia de Nùgoro. Oe contat 88 comunes. +Tirat 82.433 km², e contat 167.971 bividores (2001). += Comunas = + +Provìntzia de su Campidanu de Mesu/campidanesu: +Generalidadis. +Creada de pagu cun 28 comunus tiraus de sa provìntzia de Casteddu. +No tenit ancora una seu definidia. Po imoi sa seu est in Seddori. +Tirat 1.516,19 kilòmetrus cuadraus e contat 105.400 bividoris (2001). +Sa targa est VS po una lei noa, ma innantis est stètia MD. + +Sardinnia/campidanesu: +Sa Sardìnnia est un'ìsula de su Mari Mesu-terràniu ocidentali, posta a unus 200km de sa penìsula italiana, su propriu de sa Tunisia, unus 300km de sa Ligùria e 500 de sa Spannya. Sa terra prus acanta est sa Còrsiga, 11km.feti. Sa forma de s'ìsula est sa de un'arretàngulu longu, de unus 260km in deretura NS e unus 120 in sa EO. Sa punta a N est sa bidda de Lungoni (Santa Teresa de Gaddura), sa de S su Cabu de Teulada. Is maris ki d'ingìrianta funti su Mari Tirrenu a E e su Mari de Sardìnnia a O. Sa tirada est de unus 24.000km², s'oru de mari de unus 2400 km. +Monti po su 13,5 %, montixeddu po su 68 % e pranu po su 18,5 %. Su monti prus artu tìrat 1834m (Punta de La Màrmora), in sa serra de su Gennargentu, in su mesu de s'ìsula. +Su tempus tìrat a su sicu, in istadi e in ierru. Sa callentura mesana est de 14-18 °C, cun cambiamentus mannus intra de pranu e monti, istadi e ierru: si podit passai de is -2 o -3 a is 30 °C. Su bentu podit essi forti meda, prus de totus su bentu estu (de NO). Proit pagu, 400-600mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intra de monti e pranu, oru de mari e terra 'e a intru. +Du-i at unu lagu naturali feti, su lagu de Baratz, in su NO de s'ìsula, acanta de Tàtari e de s'Alighera. Is frùminis (cambas de àcua sempri prenus) funti pagus: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàtari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumindosa, su Mannu e su Cixerri. Is atrus funt arrius, sicus in parti de s'annu. Su frùmini prus longu est su Tirsu, chi tìrat 159km e bessit in su Mari de Sardìnnia a pustis di essi tocau sa tzitadi de Aristanis. +Sa Sardìnnia est parti de s'istadu italianu est regioni autònoma e tenit una populatzione de 1.680.000 personis. Is lìnguas chistionadas funt s'italianu e su sardu in duas bariedadis prus mannas campidanesu e logudoresu. +Est fueddau puru s'inglesu a livellu cumerciali e turìsticu po is medas basis americanas chi ddui funt in totu s'isula. + +Cabuderra: +Cabuterra est una bidda de sa Provìntzia de Casteddu con 24.000 abitantisi. +Cennusu Generali. +Das colliasa prù attasa de sa fasci monatana chi fairi de corona a sa zona pianeggianti de su brazzu occidentali de su Golfu des Angelusu, s'estendiri su territoriu chi pigara su nomini de Cabuderra. +Sa bidda de Cabuderra esti a 17 km de Casteddu. Situara trai mari e muntagna e su stagnu, est principalmenti una bidda agricula. Nutevoli esti sa sua crescita demugrafica des utimusu 50 annusu. In sa sua Historia funti importantisi sa cresia de sant'Efisi de santa Brabara e de santu Girolamu. + +Armùngia: +Armùngia (fintzas connotu comente Armùnja, in italianu "Armungia") est unu comunu de 584 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Est su logu aundi est nàsciu Emilio Lussu. + +Limba de Mesania: +Sa Limba de Mesania est sa proposta de Màriu Pudhu (Puddu), e sa grafia dha impreant in su "Ditzionàriu de sa Limba e de sa Cultura Sarda", chi fait a ligi e buscai in s'Arretza a su giassu www.ditzionariu.org. Dha impreant in su giassu www.condaghes.com puru. +A prou de custa proposta dhui est sa disponibbilidadi de ainas informàtigas prontas e in partigulari de unu curregidori ortogràfigu. +Sa proposta de Pudhu fait a dha cunsiderai bàsciu duus puntus de bista: sa lìngua e s'iscriidura. +Língua. +S'idea de Puddu est ca sa Arregioni Sardigna arríciat "in intrada" dogumentus in calisisiat bariedadi, ma impreit po is paperis suus "in essida" una bariedadi feti de su sardu, assentendi sa "de mesania", est a nai sa de sa zona "murra" in mesu a Campidanu e Logudoro, spètzia is biddas de su Barigadu, de su Mandrolisai, de sa Brabaxa de Brebí e de Parti Valentza e Brabaxana. A parri suu is puntus de fortza de custa bariedadi funt: +Scriidura. +Pudhu partit de s'idea chi dònnia lìngua abisòngiat de unu sistema ortogràfigu suu, ca impreendi su de un'atra língua est capatzi ki bèngiant barrancus mannus. Custu no bolit nai chi su sistema suu siat traballosu, ma bolit unu pagu de istúdiu po dhu manigiai beni, poita ca assentat unu númeru de grafemas e fonemas prus ampru de su de sa LSU. Su sistema permitit de scriri de manera bastantementi crara no feti sa bariedadi de mesania ma casi totu is atras. +Piessignus. +Caraterìstigas de sa grafia de Pudhu, diferentis de sa LSU, funt: +Cullegamentus de foras. +Fait a agatai atras iscedas e ainas in su giassu www.condaghes.com/limbasarda, cun artígulus de atrus istudiosus puru. + +Grafia sarda autònoma: +Est sa proposta, cun is annus unu pagu arranjada, de Antoni Lèpori (e de atrus innantis de issu). Pensada po su campidanesu ma bona a su pròpiu po is atras bariedadis, est nasça in is annus '70, candu unus cantu scriidoris ant tentu barrancus a scriri su sardu in grafia italiana. +Is chi scrint cun custu sistema po su prus pensant ca no dui bollat una bariedadi feti de sardu calada de s'artu, ma una agualadura fata de sa genti a partiri de una grafia comuna chi donjat a totus sa possibilidadi de scriri sa bariedadi locali insoru. Castiendi a sa polìtiga, sa Arrejoni Sardinja iat a podi arriciri calisisiat bariedadi de sardu e arrespundi in d-una de is duas bariedadis mannas (Logudoresu e Campidanesu), e provìntzias e comunus impreai sa bariedadi de sa cussorja insoru. De s'impreu fitianu e pùbrigu iat a nasci a giru de pagu tempus (unus cantu annus) unu "modellu" chi fatzat a puntu càncaru: s'idea de fundu est ca sa lìngua est una moda, e da fait sa genti chi da fueddat, no unus cantu professoris sètzius a giru de una mesa. +S'idea struturali de custu sistema est ca una lìngua de minoria no potzat impreai sa grafia de sa lìngua dominadora basçu perìgulu de biri assentau una borta po sempri su stadu de inferioridadi chi tenit e de no podi nimancu descriri a sei matessi in is bariedadis suas. +Ndi bessit unu sistema chi, jai in s'arfabetu, tenit pagus cosas in comunu cun su de s'italianu: po custu is cuncordadoris ant pigau a essemprus atras lìnguas lìnguas arromanzas e ant pigau de su connotu totu su chi podiant, po podi burrai de su sistema gràfigu cantu prus "italianismus" podessint. +Cunsiderendi su nùmeru de fonemas e grafemas assentaus, est forsis su sistema chi permitit mellus de scriri su sardu in calisisiat bariedadi: est fintzas prus arricu de su de Puddu, mancai no siat aicetotu pretzisu. +Sinnus caraterìstigus de custu sistema gràfigu, cara a LdM e LSU, funt: +Acàpius de foras. +Podeis agatai prus scedas in custa pàgina e in is acàpius chi eis a agatai innia. +Da impreant in medas jassus web comenti e custus (e atrus ancora): + +Regione Autònoma de sa Sardigna: +Sa Regione Autònoma de Sardigna est una regione a istatutu ispetziale de sa Repùblica Italiana, istabilida in sa Costitutzione e nàschida in su 1948. Òcupat s'ìsula de Sardigna e sas isuleddas minores a inghìriu suo, comente s'artzipèlagu de La Maddalena, s'ìsula de Malu Entu, de s'Asinara... +Su primu Cussìgiu Regionale l'ant eletu in su 1949. +Sa sede regionale est Casteddu. +Como (dae su 2014) su presidente est Francesco Pigliaru. +S'Istatutu. +Aprovadu dae sa "Assemblea Costituente" su 31 ghennàrgiu 1948, l'ant ufitzializadu cun lege costitutzionale n.3 de su 26 de freàrgiu 1948. +Est partzidu in oto "tìtulos": + +Provìntzia de Tàtari: +Generalidades. +Sa Provìntzia de Tàtari o Sassari o Meria de Tàtari o Sassari est una provìntzia de sa Sardigna sa prus antiga imparis cun sa de Casteddu. At làcanas cun sa Provìntzia de Aristanis e sa Provìntzia de Nùgoro a meridione, cun sa Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu a oriente, e cun su Mare de Sardigna a tramuntana e otzidente. +Sa sede est Tàtari. +Segundu sa lege regionale n. 9 de su 12 Arzolas 2001, 24 comunes chi fint in sa provìntzia de Tàtari ant formadu sa provìntzia noa de Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu (Agghju, Santu Franciscu d'Aglientu, Alà, Altzachena, Badesi, Berchidda, Bultigghjata, Buddusò, Caragnani (Calanzanos), Figari, La Maddalena, Loiri Portu San Paoli, Locusantu, Lurisi (Luras), Monti, Tarranóa (Terranòa), Òschiri, Padru, Palau, Sant Antoni, Lungoni, Telti, Tèmpiu, Trinita). +Apustis de sas eletziones de su 2005, su Presidente de sa Provìntzia est Alessandra Giudici in Fogu. +Tirat 4.281km² e contat 336.636 abitantes. + +Linguìstica: +Sa linguìstica est s'istùdiu de sa limba segundu sos mètodos de sa iscièntzia moderna. +Sa linguìstica òperat in sos campos de: fonologia, morfologia, sintassi (chi imparis formant sa chi in su connotu la narant gramàtica), mètrica (chi istùdiat s'istrutura rìtmica e sa tècnica componidora de sos versos), semàntica, lessicografia (chi abratzat s'etimologia). Sutadissiprinas suas podent esser cunsideradas sa dialetologia, sa sotziolinguìstica, s'etnolinguìstica e sa psicolinguìstica. +Sos duos mètodos printzipales umperados dae sa linguìstica sunt: +Nàschida de sa linguìstica sincrònica. +Sa linguìstica sincrònica naschet cun sos cursos de linguìstica generale fatos dae Ferdinand de Saussure a Ginevra. In particulare, in su de duos cursu (1908-1909) sunt definidos sos fundamentos de sa dissiprina nessi finas a Noam Chomsky. Ferdinand de Saussure cunsiderat comente tarea de sa linguìstica fraigare teoremas a pitzus de sa limba e demustrare·los, iscampende afirmatziones "flottantes" de sa linguìstica diacrònica de s'Otoghentos. Pro Saussure, sa limba est unu sistema "serré", e duncas sa teoria - est a narrer sa linguìstica generale - depet esser su matessi. Su modellu suo de iscièntzia est sa geometria. +Pro arribare a custu modellu iscientìficu Saussure cheret definire pretzisamente ite est una limba. A diferèntzia de sas àteras iscièntzias, sa linguìstica uumperat comente trastu de analizu s'ogetu suo. Duncas, pro iscampare sos latzos de sas currespundèntzias, si partit sa limba in duas perras: sa "langue", est a narrer su podere, sa capassidade, s'organizatzione pronta pro faeddare de sa limba cunsiderada in sa persona, e sa "parole", s'atzione de sa persona chi realizat su podere suo gràtzias a su cumbentu sotziale chi est sa limba. +Partende dae s'anàlisi de sa iscièntzia de sos sinnos (semiòtica) de s'iscritura, Saussure tirat sas propriedades chi distinghent sas limbas dae sos àteros sistemas de sinnos. +Sa linguìstica duncas pertocat innantis de totu a sa "langue", chi est un'astratzione reduiditza a unu sistema de sinnos, ue onzi sinnu est solidale a s'àteru: si introduimus in su sistema unu sinnu nou, s'ispàtziu de denotatzione de su sistema at a mudare totu cantu est; a sa fine, una "langue" de duos sinnos at a denotare unu mesu de sos "denotata" cun unu sinnu e s'àteru mesu cun s'àteru. +In sa limba s'inghitzada est reduida a su prus pagu: su momentu de su cumbentu pro sos sinnos (cuntratu primitivu), finas pùbricu comente in s'acasu de s'esperanto, sas generatziones de pustis lu retzint de manera passiva: sa limba intrat in sa "bida semiològica" sua e non faghet prus a torrare agoa. No est duncas de interessu resonare de s'orìgine de sas limbas prus de cantu siat a resonare de s'orìgine de su Ròdanu (Saussure). +Sa noidade de Saussure pertocat a sas cosas e a sas cosas de sa linguìstica: dae inoghe sa distintzione intra linguìstica sincrònica e linguìstica diacrònica e sa nàschida de sa linguìstica comente iscièntzia moderna. + +Limbas de sa Sardigna: +Limbas de sa Sardigna: +Bae puru a bidere + +Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu: +Sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu o Meria de Terranoa-Tèmpiu est una de sas provìntzias de sa Regione Autònoma de sa Sardigna. += Generalidades = +Creada in su 2005 cun 24 comunas tirados dae sa Provìntzia de Tàtari e 2 dae sa de Provìntzia de Nùgoro. +Su nòmene ufitziale in italianu est de Provincia di Olbia-Tempio. +Sa seas definitivas de sos òrganos e sos ufìtzios sunt Terranoa e Tèmpiu. +Tirat 3.397 chlòmetros cuadros e contat 157.859 bividores (2010). += Comunas = + +Provìntzia de Ogiastra: +Generalidadis. +Sa ""'Provìntzia de s'Ogiastra o Meria de s'Ogliastra est stetia creada de pagu cun 23 comunus tiraus de sa Provìntzia de Nùgoro. +Su nòmini ufitziali est Provìntzia de s'Ogiastra""'. +Tenit duas capitalis: Lanusèi (auba si reunit sa Giunta) e Tortuelie (auba si reunit su Cussìgiu). +Tirat 1.854,24 chilòmetrus cuadraus e contat 57.974 bividoris (2010). + +Lussemburgu: +Lussemburgu est una natzione in s'Europa otzidentale. Sa capitale sua est Lussemburgu. + +Isvetzia: +Isvètzia, ("Sverige"), est una natzione in s'Europa setentrionale. Sa capitale sua est Stoccolma. + +Matemàtica: +Finalidades de sa Matemàtica. +Sa paràula "matemàtica" benit de su gregu μάθημα ("máthema"), tradusiditzu cun sas paràulas "iscièntzia", "connoschèntzia" o "imparu"; μαθηματικός ("mathematikós") cheret narrer "disizosu de imparare". +Cun custa paràula oe mutimus sa dissiprina chi, chistionende a s'ingrussu, podimus narrer chi abàidat a sos protzedimentos chi permitent de ponner e resolver chistiones chi pertocant cantidade, tirada e figuras ispatziales, moimentos de corpos e chi istùdiat sos mètodos chi permitent de manizare de manera generale custos protzedimentos. +Sa matemàtica tenet unu connotu antigu in totu sos pòpulos; si fit dodada de mètodos e ogetos pretzisos, e duncas impunnaiat a arribare a su "status" de iscièntzia, at passu passu alladiadu sas argumentos de sa chirca sua e ispainadu sos campos chi podet agiudare cun càrculos e modellos. Est de importu chi in unas cantas limbas a sa paràula singulare preferant su prurale "matemàticas". +Totu assentant chi sa matemàtica sighit a tenner resurtados de fatu e de bisura de importu mannu. +In s'istòria sua longa bi sunt istados tempos de grande crèschida e de istentu de sos istùdios. Custu in parte pro s'importu de sas personas bonas a donare aportos meda innoadores e craridores e de istrumbulare sa chirca matemàtica gràtzias a sas calidades issoro de imparadores. +Sa manera de traballare e de comunicare de sos matemàticos, reduit meda sos atopos de faddinas o de malu cumprendimentu. +In s'istòria de sa matemàtica faghet a bier una cuntierra continuada de duas maneras de intender s'iscièntzia: una chi abàidat a sas aprigaduras, e una chi abàidat a sa sistemadura teòrica. A segunda de sas edades e de sos ambientes binchiat s'una o s'àtera. +Argumentos de sa Matemàtica. +Circhemus como de sinnalare a s'ingrussu sos argumentos ogetos de sa chirca matemàtica, mustrende una ispètzia de caminu ghiadu acostende passu passu sos problemas, sas resonadas e sas sistemaduras teòricas. +Sos primos problemas chi portant a s'acostare a sa matemàtica sunt sos chi faghet a afrontare cun s'aritmètica: sunt càrculos fatos cun sas bator oberatziones chi podent pertocare contabilidade siendale, aprètziu de mannàrias geomètricas o mecànicas, càrculos pro ogetos e tècnicas chi agatamus in sa vida de onni die. +Sos prus simpres de custos càrculos faghet a los fagher serbende·si petzi de nùmeros interos naturales, ma luegus sos probremas de càrculu rechedent de poder manigiare sos nùmeros interos acapiados e sos nùmeros ratzionales. +Sos probremas de càrculu prus simpres los resolvimus cun fòrmulas chi torrant resurtados consighiditzos. Faghende prus difìtziles sos enuntziados nois depimus serbire de ecuatziones. Sas prus simpres sunt sas lineares, e ca a issas portant sas chistiones geomètricas prus simpres, e ca sunt resolviditzas, totas o gasì, cun protzessos istandard. +In sa geometria prana elementare ponimus finas problemas de costrutzione chi rechedent de aprofundire unas cantas costrutziones geomètricas. +In sas fòrmulas e in sas ecuatziones est megius a fagher intrare paràmetros cun balore no definidu: de gasi podemus disponner de ainas de portada prus generale, chi permitent de cunsighire economias mannas de cunsideru. Pro apretziare megius sas fòrmulas e pro resolver medas tipos de ecuatziones est abisòngiu a pensare unu càrculu literale chi permitat de aminudare unas cantas fòrmulas. Sas règulas de custu càrculu literale cumponent s'àlgebra elementare chi faghet a cunsiderare una tècnica chi podet esser utilosa pro totos. +Primos bisòngios de impostare unu sistema e duncas bisòngiu de astratzione: arribamus a istudiare sas istruturas. +Partes de sa Matemàtica. +Cantidades. +Nùmeru -- Nùmeros naturales -- Pi Gregu -- Nùmeros interos -- Nùmeros ratzionales -- Nùmeros irratzionales -- Nùmeros cumplessos -- Nùmeros ipercumplessos -- Nùmeros iperriales -- Nùmeros surreales -- Nùmeros ordinales -- Nùmeros cardinales -- Nùmene de sos nùmeros -- Disfinidu +Ainas. +Ainas informàticas. +In sos ùrtimos annos amus tentu a disposta medas pachitos software impunnados a automatisare s'esecutada de càrculos numèricos, sas elaboradas simbòlicas, sa fraigadura de gràficos e de ambientes de bisura e, pro cunsighèntzia, impunnados a agiudare s'istùdiu de sa matemàtica e s'adelantamentu de sos programas chi potzant esser diaderus funtzionales. +De importu e capassidade manna sunt sas chi naramus sistemas de àlgebra informàtica o finas cun su nòmene ingresu Computer algebra systems, incurtzadu in CAS. +Sinnalamus unos cantos programas open source o comuncas a disposta a donu pro s'istùdiu de sa matemàtica: +Istruturas. +Àlgebra astrata -- Teoria de sos nùmeros -- Geometria algèbrica -- Teoria de sos grupos -- Monòides -- Anàlisi -- Topologia -- Àlgebra lineare -- Teoria de sos grafos -- Àlgebra universale -- Teoria de sas categorias +Ispàtzios. +Topologia -- Geometria -- Trigonometria -- Geometria algèbrica -- Geometria diferentziale -- Topologia diferentziale -- Topologia algèbrica -- Àlgebra lineare -- Geometria fratale -- Teoria de sa mesura -- Anàlisi funtzionale +Matemàtica apricada. +Mecànica -- Anàlisi numèrica -- Otimizu -- Probabilidade -- Istatìstica -- Matemàtica siendale +Fondamentos e mètodos. +Filosofia de sa matemàtica -- Lògica matemàtica -- Teoria de sos modellos -- Teoria de sos umpares -- Teoria de sas categorias -- Tàula de sos sìmbulos matemàticos -- Lògica + +Geografia: +Sa geografia (dae su latinu "geographia", e custu dae su gregu, γη/γεια (terra) e γραφειν (iscrier), de manera literale, "iscritura de sa terra") est s'iscièntzia chi istùdiat, intèrpretat, descriet e rapresentat sa Terra in sos aspetos suos fìsicos e in sos organismos ispatziales de su pizu suo. +Sa geografia est meda prus de sa cartografia, est a narrer s'istùdiu de sas mapas, e no est nemancu s'istùdiu de cabos e calas, no iscrucuzat petzi ite e ue est in sa Terra, ma finas ca est ingune e non a carchi àtera banda, relatende·si a sa 'postura in s'ispàtziu' sua. Istùdiat custu chi sa càusa siat naturale o umana, e istùdiat sas cunsighèntzias chi custos fatos detèrminant. +Istòria. +Sos primos òmines chi ant elaboradu unu cuntzetu de geografia sunt istados sos Gregos, chi li ant postu su nòmene. Ma s'iscièntzia issoro si firmaiat a descritziones meda resuminosas e rudimentales de su mundu, e duncas sunt istados sos Romanos, chi ant compudadu terras noas, sos chi ant agiuntu tècnicas noas; Strabone (bìvidu no ischimus cando, ma intre su sèculu I a.C. e su sèculu I ap.C.), at cumpostu una "Istòria" manna (arribada a nois petzi in pagos cantos) e una "Geografia" de su matessi importu e interesa, chi imbetzes est arribada a nois in conditziones bonas. +In s'Edade de Mesu custa iscièntzia at comintzadu a torrare a coa, ca medas bortas la contaminaiant creèntzias religiosas: bi sunt istadas duncas pagas òperas, chi ant pro nois oe s'aspetu de listas, o cartas grusseras medas e medas bortas finas imbentadas. Bogamus dae su contu sos geògrafos àrabos, chi ant creadu òperas de calidade manna, comente pro esempru su ""Libro del Re Ruggiero"", de Idrisi (de su sèculu XII), e àteros autores comente Ibn Battuta e Ibn Khaldun. +Cun sos grandes compudos terrestres impunnados a s'Àsia ("Il Milione" de Marco Polo est un'esempru amajosu) e cuddas marìtimas cara a sas Amèricas, s'òmine at torradu a iscoberrer sa passione pro sa geografia, e su bisòngiu de un'istùdiu prus incuradu. Sunt difatis de su sèculu XVI sos primos atlantes, e de su sèculu XVII sas tentadas de "Varenio" de sistemare s'iscièntzia geogràfica. +In su sèculu XVIII ant comintzadu a intender comente tarea printzipale de sa geografia sa regorta de dados de sas caraterìstigas fìsicas, sotziales, econòmicas, istòricas de onni terra. In su sèculu XIX est nàschida sa geografia moderna, gràtzias (innantis de totu) a sos tedescos Alexander von Humboldt (chi nde at fundadu s'indiritzu naturalìsticu) e Ritter (chi nde at fundadu s'indiritzu antròpico-istòricu): cun su passare de su tempus custos duos indiritzos si sunt unidos in unu ebia. Luegus est intrada che disciprina in s'universidade, comintzende dae Parigi e Berlinu. +In sos ùrtimos duos sèculos, sa cantidade de connoschèntzias e su nùmeru de ainas disponìbiles sunt crèschidos meda. Bi sunt ligàmenes fortes intra sa geografia e sas iscièntzias de geologia e botànica, comente puru economia, sotziologia e demografia. In su sèculu XX, in otzidente, sa disciprina geogràfica l'ant esaminada in bator momentos diferentes: determinismu ambientale, geografia regionale, revolutzione cantitativa e geografia crìtica. +Mètodos. +Sos liòngios ispatziales sunt su fundamentu de custa iscièntzia, chi impreat sas mapas comente aina printzipale. Sa cartografia cràssica si est unida a s'anàlisi geogràfica prus moderna, fundada a pitzus de su Sistema Informativu Geogràficu (GIS). +Sos geògrafos impreant bator caminos ligados: +Partes de sa geografia. +Geografia fìsica. +Custa parte cunsiderat sa geografia comente una iscièntzia de sa Terra, chi impreat sa biologia pro cumprender su disinnu de sa flora e de sa fàuna de su mundu, e matemàtica e fìsica pro cumprender su moimentu de sa Terra in liòngiu cun sos àteros corpos de su sistema solare. +Geografia Umana. +Custa parte abratzat sos aspetos econòmicos, polìticos e culturales de sa geografia, impunnada a sas iscièntzias sotziales, e a sos aspetos non fìsicos de s'òrdine de su mundu. Esàminat comente sos òmines si adatant a su logu e a sas àteras personas, e sa manera chi bivent paris cun su mundu. +Ainas. +Sa cartografia est s'iscièntzia apricada impunnada a fagher mapas, s'aina printzipale pro afigurare e analisare dados geogràficos. Cun sa crèschida de sas tecnologias informàticas sos Sistemas Informativos Geogràficos (GIS), ant alladiadu sas possibilidades de atzessu, manìgiu e elaboratzione de dados geogràficos. +Sas terramannas. +Àfrica - Amèricas - Antàrtica - Àsia - Europa - Otzeània +Boghes ligadas. +Istados de su mundu. + +Iscièntzias de sa Terra: +Sas Iscièntzias de sa Terra sunt totas sas disciprinas chi istùdiant s'istrutura interna, sa morfologia de pìgiu e s'evolutzione de su pianeta Terra. S'istùdiu de su pianeta nostru est unu campu de sa Planetologia, chi in generale istùdiat sos pianetas presentes in su sistema solare nostru. +Sas disciprinas printzipales sunt: +Àteras disciprinas cumpartint cun sas iscièntzias de sa Terra unos cantos campos de interessu: pro esempru sa speleologia e sas iscièntzias naturales. + +Ballau: +Ballau est unu comune de 971 bividores de sa Provìntzia de Casteddu. + +Istados de su mundu: +ATENTU: custa pàzina benit de sa wiki italiana. Cheret acabada de traduire, in ispètzia sos nòmenes de sos istados. +Lista in òrdine alfabèticu de sos istados de su mundu cun indicatzione de su nùmene interu. +Bi sunt iscritos sos 191 istados de sas Natziones Unidas prus : + +Istòria: +S'istòria est sa disciprina chi istùdiat sos fatos de su passadu cun sos documentos iscritos (o trascritos, si sunt testimonias orales) lassados dae comunidades e tziviltades umanas. Sa paràula medas bortas la impreamus in generale pro indicare una regorta de informatziones a pitzus de ite est sutzessu in unu tempus lontanu meda. +Su nòmene "istòria" benit dae su gregu "ιστορία" (in latinu "historia"), ""unu relatu de sas informatziones de una persona"". Sos istòricos impreant fontes de tipu diferente, registratziones iscritas o imprentadas, intervistas (istòria orale) e archeologia. Modalidades diferentes podent esser impreadas a segunda de su perìodu suta esàmene, e s'istùdiu de s'istòria at sas modas e manias suas. Sos fatos sutzessos antis de s'assentadura umana sunt connotos comente antistòria. + +Porto Alabe: +Porto Alabe est sa fratzione marina de sa bidda de Tresnuraghes in sa Provìntzia de Aristanis. + +Tresnuraghes: +Tresnuraghes est una bidda de 1.296 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Sotziologia: +Sa sotziologia est una iscièntzia chi s'òcupat de sas relatas sotziales e de totus sa cosa fata in pari cun àteros/àteras, est a narrere chi cheret ispricare sa vida partende dae su raportu chi esistit a intro de onniunu de noisàter*s cun s*s àter*s. +Difatis, sa pessone umana no podet èssere cunsiderada che una mònade, e onniunu de noisàteros si podet cumprèndere petzi cumprendende su mundu inue isse bivet. Onniunu de noisàteros est s'àteru suo, su bighinu, s'isprigu in ue si rifletet s'identidade sua. E custu est beru in una manera particulare chi si cherent cumprender totus sos fenòmenos chi podent esistire petzi cun sas fainas collaboradoras de pessones diversas. +Istòria de sa sotziologia. +Fintzas dae s'Antigòriu gregu-romanu, e, in maneras diversas in calechisiat tzivilidade, sas pessones umanas ant proadu a cumprender su mundu, siat in una manera ispontànea e finas ingènua, siat in una manera istudiada, chirchende a lu contzetualizare. Prima de s'isboddicu ufitziale de sa sotziologia che disciplina sientìfica autònoma, a su mundu fiant atribuidos caràteres ontològicos, est a narrer ca su mundu fiat redùsidu a s'essèntzia sua (s'òmine a sa 'naduralesa umana', su sòtziu a un'òrdine còsmicu o reliziosu, ec.). +Pighende s'esèmpiu de s'isboddicu de sas sièntzias de sa naturalesa in sos sèculos de XVII e de XVIII, su filòsofu sotziale frantzesu Auguste Comte (1798-1857) si nd'imbentaiat sa paràula 'sotziologia', e cuntzepiat unu programma gasi metafìsicu pro custa disciplina noa. Ma est a s'acabu de su sèculu de XIX, cun su càmbiu organizativu de sas universidades europeas ei sa modernizatzione issoro, chi si podet narrer ca sa sotziolozia che chistionu sientìficu autònomu siat nàschida, abarrende peròu semper pagu pagu tzeraca de sa filosofia, est a nàrrer abarrende una teoria sotziale chene de unu programma empìricu isboddicadu e modernu. +Comentesisiat, sa nàschida de sa disciplina si depet atribuire massimamente a su frantzesu Emile Durkheim (1858-1917) e a su tedescu Max Weber (1864-1920). Sunt istados issos a fraigare sas craes cuntzetuales prus mannas e chi galu a sa die de oe cunditzionant sa disciplina. Segundu Durkheim, su cumportamentu de s'òmine e de sos grupos tenet sentidu e podet esser cumpresu ebbia, castiende a sas istitutziones sotziales, chi pretzèdint sa vida de donzi òmine e sutzedent a sa morte issoro. Sunt custas 'fatos sotziales' beros, tostados che pedra, chi s'imponent a sas sèberas e a su destinu individuales, pro mèdiu massimamente de sa formatzione de sas identidades individuales. In s'òpera sua 'Le suicide' (1897) isse, impreende datos istatìsticos, dimustraiat s'acàpio determinadore a intro de sa cultura de pertenèntzia ei sa sèbera prus personale chi podiat esistire, su suitzìdiu. Custu pro nàrrer ca est possìbile de agatare una causalidade sotziale a calechisiat cumportamentu e sèbera. +In s'òpera de Weber, a sa cuntrària, s'interessu prus mannu no fiat su fatu ca s'atzione de sos òmines est cunditzionada dae sas istitutziones sotziales, ma su càmbiu de sas istitutziones e de sos òmines 'etotu: e duncas pro ite massimamente su mundu modernu est caraterizadu dae sa possibilidade, atzetada dae sa sotziedade, chi si nde podiant cambiare istruturas, cumportamentos, etc. una cosa ca in sos mundos regulados dae su connotu fiat atzetadu in una manera diversa meda, e comuncu ostacoladu gasi semper. Pro ite, in particulare, su disìgiu de richesa s'est furriadu in una manera noa e legìtima de traballare e de produer, s'impresa moderna ei s'ispìritu de su capitalismu. In un'òpera de maistru (S'ètica protestante e s'ispìritu de su capitalismu, 1904), Weber nosind'ammustrat in unu tretu ca òmines cunditzionados dae un'educatzione catòlica, chi bidiat su dinare ei sa richesa che 'farra de su tiàulu' si fiant cumbertidos, furriende·si·nde protestantes, a unu sentidu opostu, intepretende sa matessi cosa non prus che una nexe ma ke unu sinnu de sa gràtzia de Deus e de sa sorte issoro che elìgidos e destinados a su paradisu; e, segundamente, ca custu cumportamentu nàschidu in un'ambiente religiosu at fatu nàscher s'ispìritu capitalista de impresa e duncas at modificadu no tantu e no solu sa religione, ma s'economia. Duncas, no est beru ca su cumportamentu umanu est intreamente cunditzionadu dae sas istitutziones sotziales e ca si podiat agatare càusas ùrtimas e ispricadoras de s'isboddicu de sa sotziedade e de su sòtziu. +Su sèculu de XX est istadu marcadu massimamente dae s'ispostamentu de su tzentru de sas iscièntzias otzidentales, e de sa sotziologia puru, dae s'Europa a s'Amèrica. Incue s'universidade aiat introdùsidu unu càmbiu importante meda in s'istrutura de sa chirca: a sas cadreas monocràticas e baronales europeas si sustituiat su traballu de grupu, cun sa nàschida de su departimentu universitàriu. Inultras, àteros caràteres democràticos de sa cultura americana permitiant a sos chirkeris universitàrios de esser prus lìberos cunforma a s'esigèntzia de respetabilidade a sa manera de sa gentitedda chi bi fiat in Europa. Insuma, fiant prus lìberos de chircare bias noas. +In sa sotziologia custu at significadu massimamente su cumentzu de unu programa empìricu e sa bessida dae sas bibliotecas e departimentos universitàrios pro regoller sos dados empìrigos in manera dereta. At cambiadu s'arte e at isboddicadu una parte empìrica chi at a sinnare su benidore de sa disciplina. +A su cumentzu, sa nàschida de unu Departimentu de antropologia e sotziologia in s'Universidade privada de Chicago fiat caraterizada dae su lantzu de una sèrie istòrica de chircas a subra sa tzitade de Chicago e totu. In custas chircas si fiat isboddicadu su fundamentu de sos mètodos calitativos de chirca, est a nàrrere de s'intervista, de s'osservatzione, e de sa còllida de testimòngias, analizadas e interpretadas dae sos sotziòlogos. Aintro de custos sotziòlogos, tocat a amentare a Robert Park, William Thomas, e Everett Hughes, chi ant interpretadu sa sotziedade che unu inpari de mundos dominados dae s'interatzione sotziale, est a narrer dae cudd'aggregu de atziones e de interpretatziones de su mundu cumpartidas dae sa gente chi definit sas situatziones e ghiat sas atziones a sas sèberas. +Che reatzione a custa manera de traballare, giai in sos annos trinta e massimamente in sos baranta e chimbanta, si sunt isboddicadas àteras sotziologias in sa Costa orientale de sos Istados Unidos, chi si sunt opostas a sos interatzionistas simbòlicos siat in sa manera de chircare siat in sa visione generale de sa sotziedade. Pro issos, infatis, su sòtziu torrat a esser un'aggregu de cumportamentos chi sighint règulas generales (funtziones) provocadas dae su bisongiu ca ogni sotziedade tenet de respunder a esigèntzias fundamentales (bisongios), comente a su produer sa richesa, trasferrer una cultura a sas generatziones noas, tenner creèntzias comunas, defender sa seguresa pùbrica, etz. Pro respunder a custos bisonzos naturales de onzi sòtziu, in donzi sotziedade si sunt criadas istitutziones sotziales chi currispundent a custas funtziones, che sa còyua, s'iscola, sa religione, s'economia, etc. Torrende a Durkheim (ma no de seguru a su Durkheim de "Sas formas elementares de sa vida religiosa"), issos bient in sa sotziedade un'aggregu de unidades chi respundent a una lege generale, chi est sà de su mantenimentu de s'ecuilìbriu sotziale. Sende un'aggregu coerente de unidades discretas, fiat possìbile a l'istudiare cantifichendilas. E tando fiat introdùsidu in sotziologia s'impreu de mètodos istatìsticos, pro mèdiu de sa trasformatzione de protzessos sotziales in cantidades discretas. Su modellu teòrigu funtzionalista, che sos istruturalistas e neomarxistas, aderint totus a custa bisione chi redusit su cumportamentu sotziale a efetu de càusas chi tocat a chircare in s'istrutura cumplessiva de sa sotziedade. +Custu innestu at provocadu un'isboddicu chene pretzedentes de sa disciplina, aplicada massimamente a sa mesura de su mundu, chi est bessida dae s'universidade puru furriende·si·nde a impresa cummertziale (istitudos de sondazu) o, pro esèmpiu in Sardigna, a sustengiu parasientìficu a s'atzione polìtica, ma, a su matessi tempus, at provocadu sa poberesa teòrica ei sa decadèntzia sientìfica de sa sotziolozia, chi s'est redùsida a una tautologia de sa sotziedade e no iscobèrit prus nudda, si no cunfirmat sos pregiudìtzios de sos chircheris de professione e de su rangu sotziale issoro. +In sos annos partende dae su 1970, unos cantos grandos sotziòlogos, che Pierre Bourdieu in Frantza e Anthony Giddens in Rennu Unidu, ant chircadu de agatare un'intregu a intro sas duas bisiones de sa sotziedade, est a narrer s'istrutura cunditzionadora ei s'atzione cambiadora, cun èsitos chi si podint cuntierrare meda. Oe, comuncu, sa sotziologia in su mundu paret chirkende una bia noa, pro ite massimamente paret difìtzile de isprigare tropu de su chi sutzedit sighende custa immàgines fortes de su chi est sa sotziedade in su cumplessu suo. Sas chircas empìricas no portant a niuna iscoberta, e cunfirmant sas ipòtesis de sos chircheris ebbia. +Pro custu, massimamente in Amèrica, in Frantza, in sos Logos Bassos, in Germània e in sos Logos iscandìnavos, si assistet a una torrada a s'iscola de Chicago e a sos mètodos suos de chirca. +Sa sotziologia in Sardigna. +In Sardigna sa sotziologia s'est isboddicada pagu e male, sèmpere atzeracada a sa sotziologia italiana, chi est una de sas prus peus chi si podiat agatare in su mundu. Impèdida a suta de su fascismu, sa nàschida sua apustis de sa liberatzione est istada cunditzionada dae sa sotziologia funtzionalista americana e dae su marxismu. Ideolòzica, irraighinada in unu mundu parafeudale che s'universidade italiana, sa sotziolozia sarda est pòbera e chene prestìgiu sotziale. S'istòria sua, comuncu, tocat a l'iscrier. Isfortunadamente, sa sotziedade sarda est istada s'ogetu de àteras disciplinas, massimamente s'antropolozia, chi ant partitzipadu a fraigare un'immàgine de sa Sardigna che unu pòpulu antigu e acapiadu a su connotu, inimigu de sa modernidade chi podiat benner solamente dae sos terramannesos e dae sos 'progressistas', e chi meritaiat una sorte de museu ebia. E sos antropòlogos sardos sunt macos de museos. Medas sotziòlogos cunfirmativos sunt de custu partidu, e sighint a cooperare pro fraigare un'imàgine de sa sotziedade sarda che inimiga de sa modernidade e de su progressu (assùmidos che unu bene in se e assoludu, ma descritos segundu sos prezuìtzios issoro), mentres medas àteros sunt proende a isboddicare una sotziologia chene pregiuìtzios ideològicos. +Aintro de sas chircas de sa sotziedade sarda prus importantes nosi nde podimus amentare "La famiglia esclusiva" de Luca Pinna (1971), "Proletariato e ceti medi in Sardegna" de Marcello Lelli (1974), "Famiglie di pastori" de Benedetto Meloni (1984), "Le lingue dei sardi" incurada dae A. Oppo (2006). Una parte de Sardigna est istada istudiada cun una chirca manna fata in sos Chimbanta aintro de su "Progetu Sardigna" finantziadu dae s'OCSE, chi est istada torrada a èssere publicada in custos ùrtimos annos ("Socialità e organizzazione in Sardegna", inc. dae A. Anfossi, torrada a s'imprenta in su 2008). +Comente si podet bìere, niunu de sos libros de sa sotziologia sarda at influidu in sa cuntierra pùbrica comente, naramus, a "La vendetta barbaricina come ordinamento giuridico" de A. Pigliaru, "La rivolta dell'oggetto" de M. Pira o a s'òbera de Antoni Gramsci, chi sunt traballos chi pertennent a àteras traditziones disciplinares. No bi sunt mai istados traballos de sotziologia iscritos in sardu. + +Rennu de Sardigna: +Su Rennu de Sardigna (nùmene uffitziale: "Rennu de Sardigna, Cipru e Gerusalemme, Ducadu de Savoja e Monferrato, Printzipadu de Piemonte) "fiat su rennu chi de su 1720 fiat suta podèriu de sa dinastia Savoja, annu cando s'ìsula de Sardigna fiat istada tzedida a su re Votòriu Amedeu II de Savoja, in cambiapare cun s'Austria-Ungheria de sa SItzìlia. Sa Sardigna fiat difatis istada assignada a custos ùrtimos in su tratadu de Utrecht (1713). +Su rennu fiat formadu foras de Sardigna de sa regione oe frantzesa de Savoja, de su Piemonte, Nitza e de su 1815, annu de su cungressu de Vienna nde faghiat parte fintzas sa Liguria e sa capitale sua Genova. +Durante sa prus parte de sos sèculos sa capitale polìtica e economica fiat Torino, mancari ufitzialmente intre su 1326 e su 1847 esseret Casteddu. Contrassempere a su nùmene, sa Sardigna aiat in realidade pagu importu in sas detzisiones chi pertocaiant s'istadu. +In su 1860 su rennu aiat perdidu sos territòrios de Savoja e Nitza, tzèdidos a sa Frantza che pagamentas pro s'azudu in sa gherra contra sos austrìacos. +Sa fine sua currespondet a sa nàschida de su Rennu de Itàlia, de chi est cunsideradu legalmente istadu fundadore. +S'istitutzione de su tìtulu de Rennu de Sardigna e Còrsica ("Regnum Sardiniae et Corsicae")" "torrat a coa a su 1297 (o 1299). Su paba Bonifàtziu VIII, chi pretendiat chi is ìsulas aparteneret a su pabadu, aiat dadu a su re aragonesu Jacu II "licentia invadendi", chi diat èssere su deretu de las invàdere e nde las cunchistare. +Istòria. +In su 1297, addurande galu sa gherra de su "Vespro" tra Anzoinos e Aragonesos, su papa Bonifaciu ottavu aiat cuntzedidu a sos Aragonesos sa corona de res de Sardinna in cambiu de sa de su rennu de Sitzilia: una "licentia invadendi" in beridade, ca sa Sardinna aiat zai sas istitutziones suas. +Infattis b'aiant sos Pisanos in Casteddu e Gaddura, sos Doria in su Capu de Susu e supratottu su zuigadu de Arborea. +Sos Aragonesos aiant isettadu belle trint'annos, innantis de si movere. In su 1323, però, aiant astrintu una alleantzia cun su zuighe arbarichesu Ugone su secundu e aiant movidu gherra contras a sos Pisanos de su Capu de Sutta. In su 1324 aiant conchistadu Casteddu e sas curadorias de cudda banda de s'isula. In su 1326 aiant bogadu a fora pro semper sos Pisanos fintzas dae sa tzittade fortificada de Casteddu. +Custa est sa naschida de su Rennu de Sardinna. +De fattu, però, sa bida sua leat caminu in s'annu 1421. A pustis de sa gherra longa cun su zuigadu de Arborea, in su 1420 sos Aragonesos aiant ottennidu chi tottu s'isula esseret in sas manos issoro. S'urtimu zuighe arbarichesu, Guillermu de Narbona, aiat bendidu a sa corona aragonesa su titulu zuigale e sas terras chi galu teniat in s'isula pro chentumiza fiorinos de oro. In su 1421, comente fiamus narende, leat cumintzu s'istoria istitutzionale de su rennu sardu, cun sa prima remunida de su Parlamentu, in Casteddu. +Sos fattos de importu de s'istoria sua sunt pagos, ca custu periodu est su prus tristu de s'istoria sarda intrea. Sas conditziones de sa bida fiant feas, su feudalesimu, battidu dae sos Cadalanos ind una terra chi non l'aiat mai connottu innantis, destruiat sas istitutziones, sos usos e sa manera de bivere matessi de sos sardos. In prus, mescamente a pustis de sa riforma protestante, sas autoridades aiant fattu intrare in sardinna s'Incuisitzione ispannola, chi fiat pejus de sa romana. Non fiant tantu sos ereticos luteranos o de atteras fides, chi fiant pessighidos, ma sas maghiarjas, sos chi connoschiant sos secretos de sas prantas e tottus cuddos chi sighiant credentzias diversas dae sa cattolica apostolica decrarada in su Contziliu de Trentu. Custu cheret narrer chi belle tottu sa populatzione fiat in periculu de rugher in sas manos de sos incuisitores. +In custos annos de decadentzia, sos barones e sos ecclesiasticos, mancari b'aeret su vis-re cun sos funtzionarios suos, faghiant e disfaghiant sa leze. Fiant issos sos meres de s'isula. Ma non si nde poniant pessamentu meda, si non pro sos privilezios chi aiant. +Cada deghe annos fiat reunidu su parlamentu. Fiat formadu dae tres bratzos (sos "istamentos"), in sos cales sedeiant sos rapresentantes de sa nobilesa, de sa cresia e de sas tzittades reales (Casteddu, Iglesias, Aristanis, Bosa, Alighera, Tattari, Castedduaragonesu/Casteddusardu). In custa occasione fiat detzisu su "donativo", sa tassa chi sos sudditos deviant pacare a su re. Non b'at bisonzu de narrer chi non fiant tzertu sos barones e sos ecclesiasticos a ponner manu a butzaca. +Una bia, però, in su 1668, custu "donativu" non fiat istadu votadu dae su parlamentu. B'aiat in cuddu periodu una forma de resistentzia de sos nobiles sardos-cadalanos a sas pretesas de su re: cheriant aer pro issos sos titulos e sas caricas uffitziales, in sas cales imbetzes b'aint semper ispannolos numenados in terramanna. Non fiat una reberdia natzionale, però, ca su populu fiat tennidu a largu dae calesisiat isseperu. In su mese de lampadas de cuddu matesi 1668 tando fiat istadu bochidu in casteddu su vis-re matessi, su marchese de Camarassa. Fiat una trampa preparada dae sos nobiles discuntentos e s'iscandalu fiat istadu mannu a beru, finas in Madrid. Sos chi aiant fattu sa trassa, in pagu tempus, mancari si nch'esserent fughidos in terramanna, ruttos ind unu tranellu preparadu dae su vis-re nou, fiant finidos male: bochidos unu pro unu, s'urtimu, su capu, in pratta, in Casteddu, che a unu bandidu. +In su 1720, a pustis de sa gherra de sutzessione ispannola, sa corona de Sardinna colat in conca a sos printzipes Savoia. Non fiat unu isseperu issoro, nen aggradeschiant de aer custu ligamene cund una "isula de bandidos", comente la bidiant issos. Ma cheriant su titulu de res, tando, a mala gana, aiant leadu su chi sa sorte lis aiat dadu. +Sos Savoia e sos vis-res piemontesos non sunt istados guvernadores de gabbale. Pro annos e annos ant lassadu chi sas cosas andarent in dae nantis che a semper. +In su 1760 aiant pessadu de fagher impreare s'italianu che a sa limba uffitziale de s'istadu. Sos Piemontesos non lu faeddaiant, ca preferiant su frantzesu, e sos sardos nemmancu, ca sas limbas de su rennu fiant istadas finas a tando su sardu, su catalanu e s'ispannolu. Carchi istudiosu sardu aiat antzis artziadu una polemica manna contras a custu decretu: sa limba de sos sardos deviat esser su sardu e bia. +S'italianu at pigadu pede in sos usos uffitziales a sa fine de su seculu de degheotto, ma galu pro meda tempus nemos l'at faeddadu. +De sos annos 1793-1796 sunt sos fattos fattos prus de importu de su seculu. sas conditziones economicas de s'isula, mancari esserent mudadas a bellu a bellu in sos urtimos annos, non fiant però bonas e nemmancu discretas. B'aiant problemas mannos chi su guvernu tzegu e prepotente de sos Piemontesos aiat fattu creschere, antzis chi los acabare. cando sos Frantzesos si tuccant pro invadere s'isula, sos Piemontesos s'abarrant firmos, sena faghere unu isseperu. Sos barones e sos ecclesiasticos, timende de perdere sas richesas e sos privilezios, ca sos Frantzesos pro issos fiant tottus zacobinos periculosos, aiant organizadu sa difesa. Sos sardos, male armados e pagu prontos, aiant ghettadu in dae segus sos invasores. A cuddu puntu, su guvernu piemontesu deviat a su mancu narrer grassias a sos sudditos e a sos chi los aiant ghiados in sa difesa de s'isula. Su parlamentu aiat imviadu chimbe dimandas a su re Savoia, pro chi esserent reconnottos sos meritos de sos barones sardos. +Su re, imbetzes, aiat rispostu de mala manera e cun pagu grabbu. +In su 28 de aprile de su 1794 sa populatzione de Casteddu, pesada contras a sos funtzionarios istranzos dae sos chi aiant ghiadu sa resistentzia contras a sos frantzesos, aiant duncas bogadu a fora de sa tzittade e de s'isula tottus sos Piemontesos. +Tottu sa Sardinna fiat in bulluzu. Sos massajos leaiant sas armas e non pacaiant prus sos tributos feudales, sa situatzione pariat fughire dae manu a sos chi l'aiant criada. +Dae tottu custu, essit a campu sa figura manna de Giovanni Maria Angioy, abocadu de Bono. Imbiadu in Tattari cun sa carica de "alternos" (chi cheret narrer belle de vis-re), antzis de facher acabare sas reberdias, si ponet a sa ghia de sa rivolutzione, cun s'intedimentu de bortulare sas istitutziones feudales e de decrarare sa repubrica. +In mentras chi issu e sos chi lu fiant sighinde falaiant armados dae su Capu de Susu, sos barones e sos riccos chi l'aiant sustennidu finas a tando aiant pessadu bene a du chi lis cunbeniat e l'aiant lassadu solu. Medas massajos e belle tottus sos pastores, timende de perdere cun sa rivolutzione su chi aiant, no aiant leadu parte peruna a su motu rivolutzionariu. A curtzu a Aristanis, abarradu cun pagos cumpanzos male armados, Zommaria Anzoi devet rinuntziare a s'atzione sua. Resessit a si fughire in Corsica e a pustis in Frantza, inue si nche morit disterradu e poveru carchi annu prus a tardu. +Gai finit sa rivolutzione sarda. +Sos Piemontesos, torrados in s'isula cun su gradimentu de sos nobiles e de sos ecclesiasticos, ponent ordine in s'isula sena peruna piedade. Biddas intreas finint derruttas e sas populatziones issoro pessighidas che sos pejus bandidos, finas feminas, betzos e pitzinnos. Sos amigos de Zommaria Anzoi, chie ind unu momentu, chie pagu a pustis, sunt cundennados a morte e bochidos in pratta. +Cando Napoleone intrat cun sas troppas suas in Piemonte, sos Savoia matessi podent acatare amparu in Casteddu, chi pro carchi tempus est sa capitale unica de su rennu. +Su Rennu de Sardinna addurat finas a su 1861, cando mudat numene, diventande Rennu de Italia. + +Elianora de Arbarèe: +Elianora de Serra-Bas (Molins de Rei, Cadalunnia, 1347 – Aristanis, 1404) , segunda filla de su gìuighe Mariane su de bator, Judikessa de Arborea. +Biografia. +De sa pitzinnia sua ischimus pagu e nudda. Sa midade de su sèculu XIV est tempus de gherras e pestilèntzias. Sa peste niedda est arribada in Europa in su 1348 e dae tando non b'at rennu o provìntzia chi non la connoscat. In cuddos annos matessi, su giuigadu de Arbarèe, segada s’alleàntzia cun sos aragonesos de su rennu de Sardigna, chircat non solu de abarrare indipendente, ma pèri de conchistare totu s’ìsula, ca su domìniu aragonesu, in sas zonas ue giai lu connoschent, est malu a aguantare pro sos sardos. +Elianora creschet in sa corte aristanesa e, a una edade chi non est prus gai birde, finit cojuada cun Brancaleone Doria, su sennore de sos Doria sardos. Paris cun issu si nch’andat a bìvere in Genova e inie diat abbarrare pro semper, si frade suo Ugone su de tres, gìuighe in Aristanis a pustis de babbu issoro Mariane, no esseret bocchidu in d-una reberdia populare, in su 1383. Custu podet esser fatu, ca in sos giuigados sardos su pòpulu at semper àppidu su deretu de bocchire su re traitore. +A sa morte de frade suo, Elianora devet ghirare in Sardigna, ca su gìuighe nou, numenadu dae su parlamentu de sa Corona de Logu, est fìgiu suo Federicu. Sende issu minore, però, su rennu devet esser poderadu dae calicun’àteru. Sa Corona de Logu issèperat issa matessi, pro custu incàricu. +Duncas Elianora non est reina, ma rezidòra de su rennu a contu de fìgiu suo. Brancaleone Doria, su maridu, tando cheret astringhere sa paghe cun sos Aragonesos e custa idea non bi dispiaget a Elianora puru. Pro more de custu intendimentu, imbiat Brancaleone matessi a sa corte aragonesa, in Ispanna. +Sos aragonesos, cuntentos de custu regalu, cund una trampa, ghettant Brancaleone in presone e pedint a Elianora de acabare totus sas operatziones militares contras a issos e de torrare totus sas terras leadas finas a cuddu mamentu, chi fiant belle tottu s'ìsula. Elianora finit chi a mala gana devet narrer chi eja a custa pretesa, ma decrarat chi lu podet fagher solu cun sa cunfirma de totus sos sùdditos suos. Dae custu patu naschit sa paghe de su 1388. Su documentu chi la cuntenet mustrat sas firmas de sos rappresentantes de cada bidda de Sardinna: est unu documentu unicu e pretziosu meda. +Sas atziones militares, a custu puntu, sighint cun sa ghia de Brancaleone matessi. Issu, iscaddadu dae su tratamentu appidu, at lassadu a una banda su disìgiu de paghe e amistade cun sos aragonesos e como est su pejus inimicu issoro. Mentras chi Brancaleone ponet s'assediu a sas tzitades de Casteddu e de s'Alighera, sas unicas tentas dae sos inimicos, Elianora bogat a campu torra sas leges de su giuigadu, giai fatas iscriere dae babbu suo Mariane carchi annu innantis. Su rennu est prus mannu, duncas b’at bisòngiu de acontzare sas leges pro las fagher cuncordare cun sa situatzione noa. +Sas leges de su giuigadu sunt remunidas in sa Carta de Logu, ca su Logu est s’istadu e totu. Sa Carta de Logu arbarichesa est una regolta giurìdica de importu mannu. Abarrat sa lege ufitziale de sas biddas sardas finas a su 1827, cando su re de Sardigna Càralu Felitze de Savoja bogat a campu su còditze tzivile nou. De sa Carta de Logu si nde faeddat galu in totus sos testos de istòria de su deretu. +Non s’ischit pro cantu tempus Elianora tèngiat su potere. Fìgiu suo Federicu, chi fiat su gìuighe numenadu da sa Corona de Logu, devet esser mortu chito, ca non at mai leadu sa ghia de s’istadu. Unu segundu fìgiu, Mariane, fortzis est istadu numenadu gìuighe pagu tempus a pustis, ma a custu puntu, in sos annos a inghìriu de su 1405, Eleonora est giai morta. Fortzis de peste niedda. +De sa bida sua no ischimus àteru. +Sa figura sua est diventada unu sìmbolu in su sèculu de XIX, cando fiant fortes sas ideas romànticas e medas pòpulos chircaiant de otenner sa libertade e s’indipendèntzia dae sos istranzos. Fiat pintada che a una eroina de sa libertade, ghia de su pòpulu suo contras a sos invasores e su mitu suo galu a die de oe sighit a pràghere a medas sardos. + +Regiones Autònomas de s'Itàlia: +Regiones Autònomas de s'Itàlia: + +Chìmica: +Sa chìmica (dae s'arabu "al kimiaa", الكيمياء) est s'iscièntzia chi istùdiat sa cumpositzione, sas propiedades e sas trasformatziones de sa materia. +S'àtomo, est sa parte prus pitica de sa matèria. Sa chímica istùdiat sos síngulos átomos in sas caraterìsticas e propiedades issoro, e in prus comente custos si unin tra issos a frommare sas moléculas. Sa frommatzione o sa truncadura de unu ligàmene tra átomos o tra moléculas sunt a sa base de sa trasformatzione de sa materia. +Sa chímica, est divisa in duas brancas mannas: chìmica inorgànica e chìmica orgànica, e àteras brancas prus piticas, comente chímica física, chímica analítica, chímica de s'istadu sólidu e de sas superfìcies, biochímica, chímica farmacéutica, chímica industriale, chímica de sos alimentos. +Sa chímica inorgánica est sa chi istùdiat totu sos elementos chi cumponent sa matèria e sa creatzione de cumpostos inorgánicos. A partire dae inoghe sa chímica de sos metallos, s'eletrochímica, sa cristallografía, sa geochímica, s'astrochìmica, s'ispetroscopia moleculare, e finas sa metallurgia. +Sa chímica orgánica istùdiat sos cumpostos orgánicos, chi dian éssere sos cumpostos de su Carbòniu. L'aian cramada orgànica ca assoras cussa branca de sa chímica s'interessaiat de cumpostos pròpios de organismos biventes, vegetales o animales chi esserent. +Custa definitzione l'aian abandhonada cando aian iscobertu sa síntesi de s'urea partinde da cumpostos inorgánicos, dimostrande chi cumpostos criados in laboratòriu tenian sa matessi cumpositzione e istrutura de cussos produidos dae s'organismu animale o vegetale, cuntrastande sa ipótesi chi sos elementos orgànicos depian tenner pro fortza orígine biològica. +S'atmosfera est fata po su 79 po centu de azoto, pò su bintunu po centu de ossìgenu, e s'atru pagu chi abarrat est fatu de argon, anidride carbònica e atrus gas. +In natura s'ossìgenu esistet comente molècula de O2. + +Biologia: +Sa Biologia (de su grecu βίος, biòs= bida e λόγος,logos= istudiu) est s'istùdiu de sa bida segundu sos mètodos de sa sièntzia moderna. +Sa biologia includit medas materias ispissu funt cunsideradas indipendentis, is primus a proponi custu tremini fuint, in sos comintzos de XIX securu, Jean-Baptiste de Lamarck e Gottfried Reinhold Treviranus. + +Sessualidade de s'òmine: +Sa sessualidade est un'aspetu fundamentale de su cumportamentu de sas personas, chi cumprendet sos atos (finalizados a sa riproduzione, a chircare su praghere, ma puru sociales) chi si funt isvilupados in base a sas propriedades tìpicas de s'aparadu riprodutivu. Difati s'ambitu sessuale investit in meda maneras totu s'evolutzione 'e sa creschida de sa persone e pigat in consideratzione tottu sas relatziones de sa vita sua. + +Samugheo: +Samugheo est una bidda de 3.509 bividores e s’agatat in sa Provìntzia de Aristanis in sa Barbagia de su Mandrolisai. +Geografia. +Su sartu de Sammugheo est collocadu a 400 metros in s’artura de su mare, allàcanat cun sa Barbayanna, cun sa Marmilla e cun su Barigadu. Su territoriu de Samugheo s’estendet pro 80 chilometros, e sas biddas cussorgiales sunt: a parte dee susu, Busache, Ortueri e Sorgono, a s’ala de manca cun Allai e Arruinas, a parte de jossu cun Asuni e a s’ala de destra Atzara, Meana e Laconi. Est una zona rica de binzas e tancas de laore, cun baddes e rios, cun sirbones e crabiolos, crabas arestes e matzones, astores e abilas, sa punta prus arta de totus sos montes, Monte Taccu, arribat a 660 metros de artura. +Traditziones. +Est connota pro su tessinzu e s’arranda, pro sos bellos costùmenes de fèmina e de òmine, ricos e bene repuntados. Su costùmene de s’omine est cumpostu dae sa "camisa", de linu o codone, dae sa "berrita", de orbatze o pannetu nieddu, dae su "cosso", chi est repuntadu cun sos rollos azurros e interamente fatu de veludu blu, dae su "bragallitu" (nomenadu "chintzullu" o "‘raga niedda") chi podet essere fata de orbatze o pannetu nieddu, dae sas "bragas biancas" (o canudas) fatas de linu o codone, dae sas "cartzas"e a bortas nche fut fintzes su "apotinu" de orbatze e velludu, e su "gabbanu", longu-longu de orbatze niedda. Su dee sa fèmina est meda bellu, cun sas "chintas" de orbatze niedda o rubia, sas chintas sunt duas: sa "‘e ‘nantis" e sa "‘e palas". Sa "‘e palas" est tenta a fni, e jughet fitas de seda, e a su fundu unu rollu de seda birde, sa "chinta ‘e ‘nantis", imbetzes, est totu de orbatze, ma no est tenta, pro ite andat repuntada, e est rollada, custa puru, dae seda birde. Jughet sa "camisa", repuntada, e tenta firma dae su "cropitu", de brocadu o de velludu, cun rollos rubios, subra su "cropitu" e sa camisa andat postu su "Cipone", de brocadu nieddu, blu o druchesadu, e est a manigas longas. Su "liongiu" fu' fattu in origine dea 11 mucadores, ma cun su passare de su tenpus sunt passados a 4. +Sos ballos de sa bidda sunt: s’"orrosciada", sa "dantza", su "ballitu", sos "tres passos", su "passu torradu", su "ballu sadru", sa "treghenta", chi sunt sonados a sonete, a fisarmòniga, trunfa, pitariolu, launeddas e cun su tenore. +In Samugheo s’agatant fintzes sos "Mamutzones", sos "‘omadores", s’"Urtzu", e su "Carru 'e Santu Minchilleo", mascheras traditzionales de su Carrasegare samughesu. + +Aba potàbile: +Aba adata pro su consumu umanu e pro su tratamentu de sos alimentos ca tenet unu livellu bastante artu de puresa chìmica e microbiològica. + +Aba proja àtzida: +Aba proja chi trazat cumpostos àtzidos causados dae reatziones chìmicas in s'atmosfera. + +Aba proja radioativa: +Su Nuclear fallout est unu depòsitu de partìculas sicas o ùmidas chi si sunt fatas radioativas ca b'at àpidu un'esplosione nucleare o un'intzidente in una tzentrale nucleare. + +Abas residuales: +Sas Abas residuales sun abas chi cuntenent resìduos diferentes chi provenint dae s'indùstria, dae sos nùcleos urbanos o dae sas atividades agropastorales. + +Dejetziones lìcuidas: +Produtu lìcuidu formadu dae unu misturu de dejetziones sòlidas e lìcuidas, e dae produtos de alimentatzione animale, in cantidades variàbiles, a su sòlitu cun unu cuntenutu de aba superiore a su 85% in pesu. +Sa regorta de dejetziones lìcuidas in depòsitos no adeguados, s'usu comente ingrassa in èpocas no adatas a su cultivu o s'iscàrrigu non controlladu podent provocare contaminatzione de sas abas suterraneas e superfitziales. + +Ambiente: +Cumplessu de sos elementos biòticos (flora e fauna) e abiòticos (energia solare, abba, àera e terra minerale) in un'ispatziu determinadu, chi interessant s'isvilupu e sa supravivèntzia de un'organismu, e chi permitent s'isvilupu de ecosistemas. + +Diòssidu de carboniu: +Su diòssidu de carboniu (CO2) est unu gas incolore, inodore e insàbidu, formadu dae protzessos biolòzicos naturales de ossidatzione totale de su carboniu, resurtadu de sa deforestatzione, o dae sa combustione de combustìbiles fòssiles e de sa matèria orgànica in ue b'at tropu ossìzenu. Sos efetos prus craros de custu contaminante atmosfèricu sunt sos cambiamentos climàticos e s'aumentu de s'efetu serra. Sa denominatzione anidrìde carbònica no est amìtida dae sas normas de nomencladura de chìmica inorgànica de s'Unione Internatzionale de Chìmica Pura e Aplicada (UICPA). + +Antiparassitariu: +Sustàntzia, o misturu de sustàntzias, orgànicas e/o inorgànicas, destinadas a prevenner o controllare onzi ispètzia non disizàbile de fundos o animales. + +Arga: +S'arga o àliga est unu cumplessu de cosas chi si nde fùliant, mescamente de domo, che a restos de màndigu, cantzos de pabiru, plàstica o roba. + +Arsènicu: +S'arsènicu est unu metàllicu, de colore grisu, de lughentesa metàllica, fràzile, chi s'agatat in natura in forma de sulfuros o de arsenosulfuros. Est unu contaminante tòssicu pro bia orale e pro inalatzione. Provenit mescamente dae atividades metallùrzicas determinadas o dae sa fabricatzione de antiparassitàrios a s'arsènicu. + +Atmosfera: +Pizu de gasu chi imbòligat sa Terra. Sos gasos printzipales chi cumponent s'atmosfera sunt su nitròzenu (N2 - 78,08%), s'ossìzenu (O2 - 20,95%), s'argon (Ar - 0.93%), su vapore acueu (H2O - 0,33%) e su diòssidu de carboniu (CO2 - 0,032%). + +Magumadas: +Magumadas est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 596 bividores. + +Aba: +Cumpostu lìcuidu ki tenet sa molecola formada dae duos àtomos de idrogeno e unu de ossìgenu, netzessàriu pro protzéssos kìmicos meda siat in su mundu orgànicu ki in cussu mineràle. +S'aba leat formas diversas in sa naturalesa. A s'istadu solidu est nodida comente biddìa o astragu, a s'istadu gassosu est connota comente papore acueu. Sunt connotas finas ateras duas formas solidas, sa de s'astragu bidriosu e sa de su solidu amorfu, no cristallinu, simizante a su 'idru. +A subra de tzertos balores de temperadura e pressione (nados criticos), ki sunt pro s'aba 647 K e 22,064 × 106 Pa, s'aba etotu nk'intrat in d'unu istadu nadu supercriticu, in ue aunidos de aba ai s'istadu simil-licuidu curren a intro una fase de simil-papore. +S'aba pesante est aba in ue sos atomos de idrozenu sunt bistados sostituidos dae su deuteriu, s'isotopu sou ki at pesu atomicu 2 uma. Su cumportu kìmicu sou est azummai uguale a su de s'aba; agatat aplicu comente mediu pro allentare sos neutrones emitidos dae sa fissione nucleare. + +Papiros: +Papiros est una sotziedade editoriale sarda, cun sede in Nùgoro, ispetzializada mescamente in libros in sardu pro pitzinnos. Sos libros suos sunt presentes in totu sas librerias de sa Sardigna. +Editziones Papiros est connota finas pro àere organizadu e organizare cuncursos literàrios e didàticos pro sas iscolas, pro dare s'ocasione a sos iscolanos sardos de praticare sa limba sarda iscrita. Unu de sos prus connotos est "iscrie una lìtera a sos Tres Res", chi cunsistit in una lìtera in sardu chi s'iscolanu de sas iscolas elementares de sa Sardigna imbiat a sos TRES RES de sa traditzione cristiana. Sa premiatzione la faghent semper su 6 de ghennàrgiu de cada annu in una bidda de Sardigna. Cada annu sas Ed. Papiros pùblicant in unu libru sas 100 lìteras mègius iscritas dae sos pitzinnos. +Su presidente de Papiros est Maria Mannia, su diretore editoriale Diegu Corràine. +Norma linguìstica impreada. +Papiros ant semper crèidu chi una norma iscrita de referèntzia comuna e generale servat a sos letores, chi in custa manera non devent fàghere isfortzu cambiende semper norma, e a sos editores, ca sa costàntzia e coerèntzia de una norma comuna favorit s'alfabetizatzione in sardu e, duncas, sa letura. +Pro custu, in antis at publicadu libros sighende sas normas iscritas de sa "Limba Sarda Unificada" (2001), como sas de sa "Limba Sarda Comuna "(2006). +Cuncursos literàrios. +• "Iscrie una lìtera a sos tres res" (20 edizioni) +• "Die de s’Europa" (tres editziones) +• "Sa festa de s’aba" (una editzione) +• "Chentu paraulas" (una editzione) +• "Cantamus e faeddamus a Deus" (duas editziones) +• "Lenardu Alagòn" (una editzione) +• "Prèmiu G. F. Pintore, de giornalismu in sardu (una editzione), in cursu +• "Prèmiu Max Leopold Wagner, pro tesis de làurea in/de sardu (una editzione), in cursu +Atividade linguìstica. +• "Ditzionàriu Sardu de su Tempus Nostru", ditzionàriu in Internet italianu-sardu-italianu, cun intradas in Lsc, variedades locale, tèrmines ispetzialìsticos, in cursu + +Carta de Logu: +Sa Carta de Logu est su còdighe de leges, emanadu dae Eleonora de Arborea, cun s'intentu de dissiplinare in manera orgànica, coerente e sistemàtica unos cantos setores de s'ordinamentu zurìdicu. Cumprendet unu còdighe tzivile e penale e unu còdighe rurale. Su bisonzu de una codificatzione b'est semper istadu, pro nche superare situatziones dissiplinadas in manera non crara e cumplessa, a manera de render difìtzile meda e a bias arbitrària s'atuatzione de su deretu e s'aministratzione de sa zustìtzia. Sa Carta de Logu in prus, sinzat una tapa fundamentale pro sa costitutzione prena de s'istadu de deretu, est a narrer, un'istadu in ue totus devent rispetare e osservare sas normas zurìdicas. Pro sas temàticas tratadas, comente sa tutela e sa positzione de sa fèmina, s'usura e sa defensa de su territòriu, sa Carta est galu oe de atualidade manna. +Est abarrada in vigore, in su Rennu de Sardigna, finas a su 1827, cando fiat istadu emanadu su còdighe felitzianu. +Incipit. +S'incipit de sa carta de logu est meda famau: +Bibliografia. +Birocchi I. e Mattone A., La carta de logu d'Arborea nella storia del diritto medievale e moderno, Laterza, 2004. + +Emìliu Lussu: +Biografia. +Laureadu in sa Facultade de Giurisprudèntzia de Casteddu, fiat in favore de sa gherra contras a s'Austria. Gai chi dae istudente "interventista" partètzipat a sa Prima Gherra Mundiale, comente capitanu de fanteria in sa Brigada Tataresa. +A pustis de custa esperièntzia dramàtica, arribat a madurare unu pessamentu prus cumpridu contra a sa negatividade de sa gherra. +Torradu a Sardigna in s'annu 1919, partètzipat cun Camillo Bellieni a sa fundatzione de su Partidu Sardu de Atzione, chi pro issu est de pònnere in relatzione cun s'esperièntzia de sa gherra e cun su sentimentu de solidariedade chi si fiat creadu in mesu de sos sordados (cumpàngios) sardos chi aiant gherradu in su fronte. A pustis, su Partidu Sardu de Atzione si cunfigurat comente unu movimentu sotziale e polìticu de sos massajos e de sos pastores sardos. +Est elèghidu deputadu in su Parlamentu italianu in su 1921 e in su 1924. A pustis de su delitu Matteotti, partètzipat a sa "setzessione aventiniana". Su 31 de santugaine de su 1926, cando su fascismu fiat imponende sa ditadura cun sas «leggi fascistissime», pro ischirriare sos partidos e sos sindicados de ispiratzione sotzialista e catòlica e pro abolire sa libertade de imprenta, Lussu fiat istadu assartadu in domo sua in Casteddu dae unu grustu de fascistas malintentzionados e pro si difèndere nd'ochiet unu. Arrestadu, est assoltu pro legìtima defensa, ma lu cundennant su matessi in base a sas leges fascistas e cunfinadu in Lipari. +In s'annu 1929, paris cun Carlo Rosselli est protagonista de una fua, resessit a evàdere e a arribbare a Parigi. Inie, cun àteros antifascistas, creat su movimentu de "Giustizia e Libertà". +Sos eventos polìticos chi at bìvidu in sos annos 1919-1929 sunt s'argumentu de su libru Marcia su Roma e Dintorni, chi est una testimonia autobiogràfica. +In su 1936 est ricoveradu in un'ospidale de s'Isvìtzera, pro si fàghere operare a sos purmones. Inoghe, sigomente depiat istare in pasu pro tempus meda, iscriet duas òperas de valore, sa Teoria de s'insurretzione chi est un'istùdiu subra de sas caraterìsticas de sa gherra partigiana, e su libru suo prus connotu Un anno sull'altipiano chi est unu contu autobiogràficu subra de s'esperièntzia sua de un'annu in trintzea (dae su mese de làmpadas de su 1916 a su mese de Trìulas de su 1917) in sa "Gherra Manna" de su "15/18". +A pustis de chimbe annos de esìliu, torrat a Itàlia in su mese de Austu de su 1943 gherrat in sa Resistèntzia. In su 1945, a pustis de sa fine de sa gherra, intrat comente ministru in sos guvernos Parri e De Gasperi, e deputadu in sa Costituente comente senadore de deretu. +A pustis de sa fine de su Partidu Sardu de Atzione (1947), intrat in su Partidu Sotzialista ma, in su 1964, mustrat un'àtera bia su temperamentu rivolutzionàriu suo e partètzipat a sa costitutzione de su Partito Socialista di Unità Proletaria. + +Raimondo Carta Raspi: +Raimondo Carta Raspi (Aristanis, 1893 - Casteddu, 1965) fiat istòricu, libràriu, editore e organizadore de cultura sarda. +Laureadu in Iscièntzias Sotziales, fiat istadu in sa tzitade nadia sua finas a su 1911. Si nche fiat tramudadu a Casteddu e a pustis a Firenze. Fiat torradu a Casteddu in su 1922 e aiat cumintzadu deretu sa fundatzione de Il Nuraghe, aunida a sa rivista omònima ghiada da isse matessi pro sete annos, una libreria (in pratza Màrtiri in Casteddu), una biblioteca itinerante, una butega de arte e una domo de imprenta cun tìtulos de paritzos autores. +Si fiat ocupadu finas de literatura, teatru e novellistica. In su 1936 e in su 1937 aiat publicadu sas chi, a parrère nostru, sunt sas òperas suas megius e galu bàlidas: Ugone III d'Arborea e le due ambasciate di Luigi I d'Anjou e sos duos condaghes a tando inèditos de Santa Maria de Bonàrcado e de Santu Nigola de Truddas. In su 1944 fiat essidu s'opùsculu antizipadore: "Verso l'autonomia". + +Francesco Alziator: +Francesco Alziator (Casteddu, 1909 - 1977) est istadu unu iscritore, giornalista e istudiosu de traditziones populares. +Biografia. +Laureadu in lìteras in su 1932 e in iscièntzias polìticas duos annos a pustis, zai in su 1928 L'Unione Sarda publicat su primu artìculu, "Prefiche e canti funebri"; in su matessi annu comintzat a collaborare cun sa rivista Mediterranea. In su 1929 tres poesias suas sun publicadas in Il lunedì dell'Unione. Semper in sos annos de s'universidade si fit distintu collaborende cun R. Ciasca a sa Bibliografia della Sardegna. +Fascista cumbintu, at fatu parte de s'organizatzione culturale de su "G.U.F." (Gioventù Universitaria Fascista); at leadu parte finas a sos prelitoriales e a sos litoriales de sa cultura. At cumbàtidu in sa segunda gherra mundiale e, essende sordadu, at collaboradu cun paritzas testadas: L'Unione Sarda, Il giornale d'Italia, Marzocco, Tempo di Roma, Mediterranea e Sud-Est. Sa morte de su babu, in su 1943, suta de sos bombardamentos americanos li faghet cambiare ideas polìticas. +Una olta cungedadu, in su 1945, aiat cumintzadu sa carriera de professore de lìteras in sos istitutos superiores de Casteddu; aiat traballadu in s'Istitutu magistrale Eleonora d'Arborea e in s'Istitutu tècnicu agràriu Duca degli Abruzzi. In s'universidade de sa capitale isulana est diventadu assistente de Lìteras italianas. Su cuotidianu L'Unione Sarda non bi l'at chèrfidu pius comente collaboradore pro su passadu sou de fascista. Tando at collaboradu cun L'Arcobaleno e Il convegno. +In su 1954 publicat "Storia della letteratura di Sardegna". A pustis publicat unas cantas òperas subra de sas traditziones populares isulanas: "Storiografia delle tradizioni popolari di Sardegna" e "Il folklore sardo", publicadas ambas in su 1957. torrat a collaborare cun L'Unione Sarda finas a su 1963, comente espertu de demologia. Su 14 de trìulas de su 1961 est nominadu membru de s'"Acadèmia de Buenas Letras" de Barcellona. In su 1969 at otentu s'incàrrigu in s'Universidade de Tàtari comente lìberu dotzente de Traditziones populares. + +Anzelinu Carta: +Anzelinu Carta (Durgali, 1946) est unu iscritore sardu. +Biografia. +In su 1968 andat a Roma, in ue adurat belle un'annu. In su 1969 est in Torinu, in ue, a inghìriu de su 1970, intrat a traballare a sa FIAT. Si torrat a dedicare a sos istùdios, chi l'ant a cunsentire de si diplomare e a pustis de si laureare in Matemàtica. Sas dificultades mannas de sa carrera, sinnada dae sas peleas pro megiorare sa calidade de sa bida sua, e s'intensidade de sas esperièntzias diferentes ant a èssere su fundamentu de Anzelinu chi est su contu de una gioventude turmentada, a pustis de una pitzinnia colada in su mundu de sos pastores. Est s'istòria de unu riscatu sotziale tràmite s'istrutzione iscolàstica, dae su cuile durgalesu a s'Universidade de Torinu, ma cun sa cussèntzia de non dèvere e de non pòdere denegare sos patimentos de su tempus coladu. + +Albino Bernardini: +Albino Bernardini (Finiscole, 1917) est unu iscritore. +Biografia. +Richiamadu durante s'ùrtima gherra, at partitzipadu a sas campannas de Albania, Grètzia e Jugoslàvia. Dae custa esperièntzia naschet "Disavventure di un povero soldato", unu libru de denùntzia contra a su machine de totu sas gherras, dedicadu a sos giòvanos. +Dae su 1945 insinnat a tempus prenu in iscola. In su 1960 dassat sa terra sua e andat a istare a probe de sa capitale, in ue cumintzat unu capìtulu nou de sa bida sua: intrat a fàghere parte de su MCE (Movimentu de Cooperatzione Educativa) in ue connoschet su poeta-iscritore pro sos pitzinnos Gianni Rodari devenende amigos carrales. +In su 1968 publicat Un anno a Pietralata, su primu libru suo, e dae ue faghent sa pellìcula Diario di un Maestro. Dae tando at a iscriere unu libru in fatu de s'àteru, su bonu paristòrias e contos pro pitzinnos. At bisitadu iscolas medas in Itàlia e in s'èsteru: Istados Unidos, ex Unione Soviètica, Isvitzera, Polònia, etz.. At retzidu deghinas de prèmios e reconnoschimentos. Est su Presidente de sa giuria Prèmiu Natzionale de Literatura Infantile Sardigna chi si faghet cada duos annos in Ortzai (Nu) e prèmiat contos èditos e inèditos. +Dissìpulu de su frantzesu Prenet e de s'isvìtzeru Jean Piaget est s'ideadore de s'imbentu "didàticu- educativu" fatu dae sas «istòrias sena fine»: est a narrere contos e paristòrias chi non sunt cungruidas a manera chi sos letores minores podant imbentare un'agabu issoro. At collaboradu cun paritzos cuotidianos: l'Unità, Paese Sera e l'Unione Sarda. + +Salvatore Cambosu: +Salvatore Cambosu (Oroteddi, 1895 - Nùgoro, 1962) est istadu unu iscritore sardu. +Biografia. +At fatu sos primos istùdios in Nùgoro, in ue at ledu sa maturidade clàssica e su diploma de maistru de iscola elementare. At istudiadu in sas Universidades de Pàdua e Roma chene mai si laureare. Torradu a Sardigna at insinnadu in unas cantas biddas de s'ìsula, a pustis si nche tramudat pro semper a Casteddu. +Giornalista produtivu e impinnadu, osservadore atentu de sa realidade sarda, at collaboradu cun giornales sardos e italianos comente "Il Politecnico", "Il mondo", "Nord e Sud", "Ichnusa", "L'Unione Sarda". +Iscritore sensìbile connoschiat bene sas traditziones de sa terra sua e la contat in un'època de gherra intre sa cunservatzione de su tempus coladu e su andare cara a su tempus benidore. +S'òpera sua de importu prus mannu est "Miele amaro" (1954) definida dae sos intelletuales sardos de su tempus, comente ""su fatu prus importante de sa crònaca literària sarda de sos ùrtimos deghe annos"" (A. Pigliaru), ""unu bastimentu de ispètzias e de paristòrias, de contos, de mele e de poesia"" (G. Pinna), etc. +Si podent ammentare finas àteras òperas de Cambosu, comente Lo Zufolo de su 1932, Il carro publicadu a puntadas in su 1934 in L'Unione Sarda, Una stagione a Orolai sinnaladu dae sa giuria in su prèmiu Grazia Deledda de su 1954. +Fontes bibliogràficas. +Mameli G. , Bua M., Lo scrittore nascosto. Il meglio di Salvatore Cambosu, Edizioni Della Torre, + +Sigismondo Arquer: +Sigismondo Arquer (Casteddu, 1530 - Toledo, Ispagna, 1571) fiat unu avogadu. +Biografia. +In su mese de maju de su 1547, s'est laureadu in Deretu Tzivile e Canònicu in s'Universidade de Pisa e in Teologia in s'Universidade de Siena. A Casteddu torrat s'annu imbeniente. In su mese de cabudanni de su 1548 dassat s'ìsula un'àtera bia, pro andare inche su re Càrulu I (su de V imperadores), a Bruxelles, a perorare sa càusa de sa famìlia sua ca l'aiant postu suta secuestru sos benes. Durante un'istonzu curtza in Basilea iscriet, invitadu dae Sebastian Münster, òmine eruditu e de fede luterana, chi l'at acollidu, una descritzione curtza de sa Sardinna intitulada Sardiniae brevis historia et descriptio; tabula chronografica insulae ac metropolis illustrata, inserida dae Munster matessi in sa Cosmografia sua, publicada in Basilea in su 1550 (torrada a editare, a pustis, dae Domenico Simon in su volùmene Rerum Sardorum Scriptores, publicadu in Torinu in su 1788). +S'òpera, frunida de una carta geogràfica de sa Sardigna e de una carta iconogràfica de sa tzitade de Casteddu, est partzida in sete capìtulos. In sos primos duos s'Autore descriet sa positzione geogràfica, sas dimensiones, su territòriu e sos produtos naturales de s'ìsula; in su de tres s'òcupat de sa toponomàstica e faghet un'atzinnu lestru a sas dominatziones diferentes patidas dae sos sardos; sos duos capìtulos chi sighint sunt dedicados a Casteddu e a sas àteras tzitades de su Rennu. Su de ses est dedicadu totu a sa limba sarda e a sas àteras limbas faeddadas in Sardigna a s'època de s'autore. Su de sete, e ùrtimu capìtulu, dat noas subra de sos magistrados, subra de sas leges, subra de sa religione, sa genia e sas costumàntzias de sos Sardos. +A pustis de carchi mese de convalessèntzia pro una maladia grave, colados in Germània, in su mese de cabudanni de su 1549 arribat a Bruxelles. Cunchistada s'istima de Càrulu I e de su prìntzipe Filipu, e sistemadas sas chistiones familiares, otenet dae issos incàrrigos importantes e, in su mese de làmpadas de su 1553, est nominadu avogadu fiscale pro sa Sardigna, incàrrigu chi cumintzat a esertzitare a beru dae su mese de trìulas de su 1555. +S'incàrrigu suo nche lu leat, sena chi lu poderet evitare, a s'iscontrare cun unas cantas famìlias nòbiles isulanas de sas prus autorèvoles, in mesu de cussas sos Aymerich, sos Aragall, sos Torrellas e sos Zapata, chi cumintzant a ordiminzare contra a isse. In su protzessu intentadu contra a sos nòbiles Salvatore e Giacomo Aymerich, Melchiorre e Filippo Torrellas e àteros, mandantes de un'ofesa contra a su cussizeri de Casteddu, Bartolomeo Selles, e de s'assassìniu de su frade suo, Girolamo, Arquer est apozadu dae su vitzerè Lorenzo Fernàndez de Heredia, chi, però, motit in su 1555. +In su mese de austu de su 1556, su regente Girolamo Aragall, imparentadu cun sos Aymerich, a prus pagu de un'annu dae sa nòmina lu faghet impresonare. A pustis de carchi mese de presone in sa turre de San Pancrazio, Arquer resessit a si nche fuire e a otenner dae su vitzerè nou, Àlvaro de Madrigal, su permissu de andare a Ispagna pro pedire giustìtzia a su prìntzipe Filipu. In s'ìnteri, istruint contra a isse, in su mese de ghennàrgiu de su 1557, unu protzessu in contumàtzia. Discurpadu dae sas acusas, lu cunfirmant in s'incàrrigu de avogadu fiscale. +Torrat a Sardigna in su 1558 e l'acusant de luteranesimu. Incuisidu dae s'archipìscamu de Casteddu Antonio Parragues de Castillejo (cun chie, a pustis, istringhet un'amighèntzia manna e devenit su defensore suo inche su soberanu), lu assolvent in prenu. +S'acusa fiat sustènnida dae su vitzerè Àlvaro de Madrigal, e si basaiat mescamente subra de s'òpera giovanile sua Sardiniae brevis historia et descriptio, in ue espressat giudìssios negativos subra de su cleru sardu, acusadu de esser innorante e impinnadu prus a procreare chi no a istudiare, e subra de sos incuisidores, chi nde lamentaiat sos mètodos violentos. Custos giudìssios fiant, però, prus dèbiles de sos chi aiat espressadu in su matessi perìodu su pìscamu de Ampùrias e su archipìscamu de Casteddu matessi, finas ca Arquer, in s'òpera matessi, aiat naradu chi su cleru, mancari sa corrutzione difusa, fiat, su matessi, impinnadu in manera sintzera a divulgare sa paràula de Gesus Cristos. A narrer sa beridade sa chistione religiosa devenit su pranu a ue nche tramudare s'iscontru polìticu intre su tzetu feudale - depositàriu finas a tando, paris cun su tzetu eclesiàsticu, de sos incàrrigos prus importantes de su Rennu - e su tzetu togadu, in ue esponentes importantes fiant Arquer e sa famìlia sua, chi si fiat afortende a s'internu de s'aparadu burocràticu e aministrativu de s'istadu. +Bida sa situatzione difìtzile in Sardinna, Arquer, a pustis de aer dassadu, cun su cunsensu de su re, s'ufìtziu de avogadu fiscale a su babu, detzìdit de andare a Ispagna pro carchi tempus. +Sos tentativos de nche dispatzare Arquer dae sa bida polìtica pariant destinados a faddire, cando, a su cumintzu de su 1563, arrestant in Pedralba Gaspar Centelles, de sa famìlia de sos contes de Oliva, capitanu de sos casteddos de Tàtari e de Castedduaragonesu, chi teniat unu giru de pessones suspetadas de eresia. Gasi chi, a s'incuisitzione de Valenza l'intrat in manos sas lìteras iscritas a Centelles dae Arquer, durante s'amighèntzia longa issoro, e dae su canònigu valentzanu Jeroni Conques, arrestadu pagu a pustis. Siat Centelles, mandadu a su rogu in su 1564, siat Conques, aiant acusadu Sigismondo Arquer de eresia, gasi chi intre su mese de austu e su mese de cabudanni de su 1563, fiat nche l'arrestant e nche l'inserrant in sa presone de s'incuisitzione in Toledo cun s'imputatzione de aer mantesu raportos cun sos luteranos Münster e Centelles, e de difunder in Sardigna e in Ispagna ideas erèticas. +Sena bi resessire Arquer tentat de evitare su protzessu, chi durat dae sa fine de su 1563 a su mese de làmpadas de su 1571, in antis apellende·si a su Cussigiu Mannu de Ispagna; a pustis proende a si nche fuire dae presone. Lu torturant ma, addurat firmu iscurpende unas cantas pessones numenadas in sas currispondèntzia cun Centelles. +Lu cundennant e, a pustis de sete annos e oto meses, pagu prus o mancu, de presonia nche lu ponent in su rogu su bator de làmpadas de su 1571. + +Limba latina: +Su latinu est una limba morta chi fit naschida in s'antiga Roma e fit faeddada in totu s'imperu romanu, finas a su XIX seculu est istada sa limba internazionale impidada in tota s'Europa pro sa diplomazia e pro sas publicatziones iscientificas. +Dae su latinu sunt naschidas sas limbas romanzas, chi sunt s'italianu, su frantzesu, s'ispagnolu,su portughesu, su catalanu, su sardu, su romunu e medas influentzias si agatant puru in s'inglesu e in su tedescu. +Latinu Becciu. +Su primu innetu de latinu becciu iscritu edi unu retulu in d'una broscia de su VII securu a.C., chi narat : in latinu classicu ""Manius me fecit Numerio"" (Manio mat fatu pro Numerio). Su primu ad iscriri literatura in latinu fut Livio Andronico in su 240 a.C., sighiu dae Nevio e Ennio. In su II securu incumenzo a nasci su triatu cun is commedias de Plauto e Terenzio. + +Cìnema: +S'istòria de su cìnema est comintzada in s'annu 1895, candu sos frades pariginos Lumière ana realizadu sa prima projetzione cinematografica de s'istòria. +In generale si podet nàrrere che su cìnema est una forma de arte-tecnica moderna nàschida verso sa fine de su XIX sèculu; connota puru comente sa 7º arte, est tecnicamente una projetzione lestra de immàgines chi dana s'impressione de su movimentu. Su cìnema faghet parte de sas artes visivas. + +Religione: +Una religione o religioni est una pratica organizada de creetzias, cumportamentos, attos rituales e culturales che servint a sos adeptos o fideles pro intrare in contattu cun una o prus entidades ispirituales o deus o pro intrare in rapportu cun una realidade supranaturale o ultraterrena. +Sa religioni che creiri in unu deus si tzerriat "religioni monoteista", o meda deus si tzerriant "religioni politeista"). No tottas sas religionis creenti in unu o prus deus. Ci funti religionis che creinti in ispiritus de sa natura commenti sas religionis animistas de calincunas gentis primitivas e +Sas religiones monoteistas prus mannas atualis funti cattru: sa Buddista, sa Cristiana, sa Islàmica, sa Giudea. Cristianesimu e Islam funti sas prus mannas commenti numeru de praticantis: 2,2 miliardus e 1,8 miliardus rispettivamenti. +Sa religioni politeista prus manna atuali est s'Induismu. In pasadu c'indi fiant meda prus commenti su paganesimu classicu o religionis precolombianas ma immoi funt estintas. +No tottas sas religionis creenti in unu o prus deus. Ci funti religionis che creinti in ispiritus de sa natura commenti sas religionis animistas de calincunas gentis primitivas e religionis sentza deus o ateas commenti su taoismu, Scientology e Wicca. + +Nuraghe: +Sos nuraghes o runaghes (in logudoresu, in campidanesu si naran "nuraxis") sun fraigos de fromma conica fattos de pedra, chi s'agatan petzi in sa Sardigna, de unu fonte prestu de 8000 (ma medas sun istados dirrutos, massimu in su periodu de dominatzione piemontesa, e s'agatan solu istigas de sos fundamentos). Sos prus mannos e imponentes furent costruidos appresu de su 1500 a.c. e poden tennèr un altesa fintzas a 19m - ma est casi tzertu ca de printzipiu furent calincunu metros prus mannos. +Sos nuraghes curriponden a una tipologia costruttiva, ma bi nd'at de divescias frommas e mesuras, a segunda de s'impleu chi si nde faghiat. Difattis b'at nuraghes monoturre, bilobados, cumplessos cun tres turres o battor, cun bastiones, bi nd'at de tipu allongadu, ellissoidales, e gai sighinde. +Sun istrutturas chi calchi istoricu narat "megalitica", fattas cun roccas e pedras mannas chi fintzas oe no ischimus cun cale tecnica pretzisa che las altziaìant fintzas a su cuccuru de su fraigu. S'istruttura printzipale est pretzisa in dogni nuraghe: sun torres (fintzas pius de una) cun bovida a falsa cupola, cheret narrère chi intro sa bovida tenet una fromma de cupola, chi però no si podet biere dae fora. Sa fromma esterna est a truncu de cono e si pensat chi in sos nuraghes pius mannos giughian a subra una terrazza pro sa vedetta chi s'acceraìat cun un'ispessia de ispassizzu de mesu metro bonu a fora de su corpus de sa torre, mentre sos pius minores giughiant solu sa terrazza chi restaìat in d'unu perimetru currispundente a cussu de sa torre. +Sa bovida de intro no fit una cupola comente la podimus pensare oe, cund un'arcu a tottu sestu, ma fit de una fromma particulare: est infatti a sestu acutu e sas forzas de su pesu de sas pedras no sunt isgarrigadas a terra cun particulares cuntraffortes o istutturas gasi, ma faghen un'istruttura chi podimus pensare casi chi si rezzat rizza a sa sola: sunt difattis tantos aneddos de pedra unu subra a s'atteru e onzi aneddu no ruet a intro gratzias a fortzas chi si faghet isse matessi: sas pedra no sun proriu de fromma regulare, ma las devimus pensare unu pagu comente una pezza de casu segada a raggera e chena tzentru: sas forzas chi nche tiran sas pedras a giosso e a centru sun cumpensadas dae sas fortzas laterales de sas chi li sun attaccadas. Est custa particulare istruttura chi at permissu a sos nuraghes de arrivire gasi bene cunservados fintzas a sos tempos nostros e chi ancora oe nos faghen restare a bucca abelta. +No s'ischit ancora (mancari che sian colados casi 3500 annos dae tando) a itte bisonzaìan: b'at chie narat chi fin istrutturas de difesa, chie narat chi fin comasinos pro su trigu e su mandigu, chie narat chi fin sos casteddos in ue istaìan sos res. Sa tesi chi paret pius giusta fintzas a como est cussa chi sos pius mannos faghian de palattu reale e de casteddu pro sa difesa, mentre sos pius minores chi sun fraigados a manera de los poder biere dae su nuraghe a cultzu fin impittados comente istrumentu de avvistamentu de sos inimigos. +S'etimologia de sa paràula est intzerta, ma sa prus segura est dae "nurra" ca cherìat narrer "muntone de pedras". +Totus sos nuraghes giughen una janna ca est semper orientada a sa matessi diretzione, ca meda bortas est a sud/oest. +In origine fian fattos po si nche abbadiare unu cun àteros tres, comente de agiudu contraa sos inimigos. + +Prima gherra mundiale: +Sa prima gherra mundiale est su lumen chi at picau sa pelea chi at imputau paris belle tottus sas ptentzias mundiales, e puru medas de cuddas minores, tra s'istiu de su 1914 e s'acabbu de su 1918. A s'incumintzu muttìa "gherra europea", cando b'an intrau nassiones chi fachian parte de su Commonwealth, sos Istados Unidos e atteros istaos chi fin foras de calesisiat lacana europea, at picau su lumen de "gherra mundiale" siat pro sa mannesa siat pro sas caratteristicas de "gherra totale" chi at tentu: difatis est istada sa gherra prus manna mai peleada fintzas a su 1939, ovverosiat a s'incumintzu de sa segunda gherra mundiale. +Sa gherra, cando in s'11 de Sant'Andria de su 1918 sa Germania at firmau s'armistitziu chin sas fortzas inimicas, at cambiau sa cartina geopolitica de s'Europa intrega: sos imperos prus mannos de su mundu - su tedescu, s'austro-ungaricu, s'ottomanu e su russu - an acabbau de esistire, naschinde dae sa morte issoro paritzos atteros istaos. + +Adelàsia de Torres: +Adelasia de Torres (? 1207 - Su Burgu, 1259) est istada Reina de Torres (o Logudoro) e de Gallura in su mesuevu, e Reina de Sardigna puru. +Biografia. +Segunda fiza de su soveranu de su rennu zudicale de Torres Marianu II de Lacon-Gunale, e de Annesa de Lacon-Massa de Càlari. +A dòighi/trèighi annos si cojuat cun Ubaldo Visconti, mancari sa contrariedade trigadiva de su pontèfitze Onòriu III e sas ambitziones de su re de Càlari Barisone-Torchitoriu IV de Lacon-Serra. +In su mese de santugaine de su 1232 su maridu devenit re de Gaddura e issa reina. +Devènnida biuda a trintunu annos in su mese de ghennàrgiu de su 1238, contra a sas bètias de su paba chi la cheriat fagher cojuare cun Guelfo Porcari, si torrat a cojuare, in su mese de santugaine de s'annu matessi, cun Entzu o Erricu Hohenstaufen, fìgiu naturale de s'imperadore Federicu II de Svèvia, chi teniat bìndighi annos (ma forsis bintitrès). Però la dassat noe meses a pustis de su cojuiu, in su mese de trìulas de su 1239. +Tando, si nch'est inserrada in su casteddu de Su Burgu in Gotzeanu. +In su 1246 otenet dae su paba su divòrtziu dae Entzu, e, segundu sa paristòria, si diat dever esser torrada a cojuare cun su vicàriu giudicale Micheli Zanche. +S'ùrtimu mentovu documentàriu suo, essende bia issa, est de su 1255. Paret chi siat morta in su 1259 sena eredes, cunfirmende una donatzione de s'Istadu suo a sa Crèsia, giai espressada dae su mese de martzu de su 1237. A custa donatzione si fiat apostu Entzu, chi pretendiat galu su Rennu de Torres trasmitende sos deretos soberanos suos a sos nebodes - fìgios de sa fiza -Arrigo e Nino de sa Gherardesca; ma sena cunseguèntzias. +Segundu su Libellus iudicum turritanorum fiat istada interrada «dae antis de su altare majore» de sa catedrale de Nostra Sennora de su Rennu in Àrdara; àteros, imbetzes, pessant chi siat istada interrada in sa crèsia de Santu Bainzu Màrtire in Isprollatzu. + +Vittorio Angius: +Vittorio Angius (Casteddu, 1797 o 1798 - Torinu, 1862) fiat unu istòricu e geògrafu. +Biografia. +Cando fiat re Carlo Alberto, Goffredo Casalis l'at cramadu a collaborare a su "Dizionario geografico, storico, statistico, commerciale degli Stati de S. M. il Re di Sardegna" pro sa parte chi pertocaiat sa Sardigna. Pro custu, dae su 1832 e su 1848 girat totu s'ìsula pro si documentare; su materiale collidu fiat istadu gasi meda chi nch'aiat ocupadu prus de tres partes una de totu s'òpera de Casalis. +A pustis at collaboradu a su giornale tataresu "Il Promotore", e a sa rivista casteddàrgia "La Meteora". +At iscritu sa parte sarda e italiana s'Innu natzionale sardu ("Hymnu sardu nationale") «Cunservet Deus su Re», musicadu dae su Maistru Giovanni Gonella, eseguidu pro sa prima bia in su teatru Tzìvicu de Casteddu su 20 freàrgiu de su 1844. +Est istadu finas diretore de su giornale "Dagherrotipo". A pustis est coladu a sa diretzione de su "Liceo", giornale chi aiat sustituidu su de in antis ma chi est faddidu belle deretu. +Sos cuntributos suos, mancari pòveros de crìtica e caràtere iscientìficu beru, sunt pretziosos pro sa cantidade de datos subra de sas costumàntzias e sas traditziones, de sa limba, de su deretu, de s'archeologia e de s'istòria, de sa geografia e de s'economia de sa Sardigna, comente s'àtera òpera importante sua: "Sulle famiglie nobili della Monarchia di Savoia: narrazioni fregiate dei rispettivi stemmi incisi da Giovanni Monneret ed accompagnate dalle vedute dei castelli feudali disegnati dal vero da Enrico Gonin" publicada in Torinu in su 1841-57. +In su 1848 est eletu deputadu in su collègiu de Lanusè. + +Alfonsu I de Sardigna: +Alfonsu I de Sardigna (Nàpule, 1299 - Barcellona, 1336) fiat su fìgiu minore de Giagu su Giustu e de Bianca de Angiò. +In su 1319, pro sa renùntzia a sos deretos subra de su tronu de su frade prus mannu (cramadu Giagu, est decraradu primu fìgiu e logutenente generale de su babu pro totus sos Istados de sa corona de Aragona. Gasi chi otenet su mandadu de realizare in pràtica su Rennu de Sardigna ocupende sos territòrios pisanos de s'ìsula. A capu de una armada potente ghiadu dae s'amiràlliu Francesco Carròs (o Carroz), cumpostu dae chimbanta galeras, binti cocas, chimbe linnas e àteras naes medas de gherra in ue b'aiat imbarcados ùndighi mìgia òmines intre cavalleris, fantes, balestreris e iscuderis, partit cun sa mugere dae Portfangos, in sas foghes de s'Ebro, su 30 de maju de su 1323. In manera atrivida, atzetat su cussìgiu interessadu de su "giùighe" Ugone II de Arborea de no atacare deretu Casteddu, e su 13 de làmpadas de su 1323 isbarcat in Canyelles de Palma de Sulcis, oe Portu Vesme, in su sartu de Santuanni Suerxu, pro ponner suta assèdiu Bidda de Crèsia (Igrèsias) domada a pustis de sete meses e oto dies de resistèntzia. +Lassada Igrèsias, su 13 de freàrgiu 1324 Alfonsu andat cara a Casteddu. Ma sa die 29, mèrcuris de lìssia, l'est tocadu de currer a Su Masu pro isbarrare su caminu a s'armada pisana chi, isbarcadu a sa Maddalena Spiaggia, inghierende s'istàinu de Santa Gilla colende dae Cabuderra, Uda e Dèximu pro liberare dae s'ovest sa tzitade. B'at istadu duos iscontros, unu in localidade Lutocisterna, pagu prus o mancu a s'artària de su bìviu de areoportu de como, s'àteru in sas abbas de su Golfo degli Angeli, cara a su trighìngiu de Stampaxi, cun sas naes de apògiu pisanas. Sos Aragonesos cun dificultade fiant resessidos a bincher. +Su 19 de làmpadas de su 1324 Casteddu s'est arresa. +Devènnidu re a sa morte de su babbu, su 2 de santandria de su 1327, Alfonsu, cramadu su Benignu pro su caratere modde suo. +In Sardigna intervenit petzi pro minetzare sos etzessos de sos feudatàrios e de sos ufitziales règios chi non si faghiant iscrùpulos a degumare biddas intreas, comente sa bidda de Ariagono, distruida pro rapresàllia in su 1329. +A pustis intrat in parte sua, non sena cuntrastos, su fìgiu de sa prima mugere Pedru I su Tzerimoniosu. + +Giorgio Asproni: +Giorgio Asproni (Vitzi 1809 - Roma 1876) est istadu unu polìticu e giornalista. +Biografia. +A bintibator annos si laureat in Deretu in Casteddu e, a pustis, leat sos votos. In su 1843 lu nominant canònigu penitentziale de su Capìtolu de Nùgoro e leat s'incàrrigu de dotzente de Teologia morale in su Seminàriu locale finas a su 1847. In cussu annu matessi si nche tramudat a Gènova pro cuntrastos cun su cleru e cun s'ambiente nùgoresu contràrios a sas ideas democràticas suas. In Gènova frecuentat esponentes de sas currentes democràticas chi li cunfirmant s'idea sua de sa netzessidade chi sa Sardigna mantenzeret un'identidade sua mancari in intro de s'ordinamentu natzionale. Collaborat cun Il Pensiero Italiano dae ue s'auguraiat una collaboratzione prus istrinta intre sa Sardigna e sa Ligùria a dannu de su Piemonte privilegiadu dae su guvernu federale. Devenit membru de su Circolo Italiano. In Nùgoro creat un'agregatzione de custa casta de orientamentu democràticu e republicanu. Si presentat a sas eletziones de sa I legisladura in su 1848, resessit a si fàghere elèghere a su Parlamentu subalpinu, ma s'èsitu est annulladu essende incumpatibile cun s'incàrrigu de canònigu benefitziàriu. Si dimitit dae custu incàrrigu in su 1849 e si torrat a presentare a sas eletziones de sa III legisladuras in su collègiu de Lanusei e est elèghidu. Est istadu deputadu in sas IV, V, VII, IX, X, XI, e in sa XII legisladuras ponende·si cun sa sinistra. Fiat aversàriu de Camillo Benso conte de Cavour chi sighiat una polìtica liberìstica a dannu de sos interessos de s'ìsula. Giornalista ativu meda, de ispiratzione democràtica, at iscritu in sos periòdicos prus mannos de s'època. A issu est atribuidu s'opùsculu famadu "Proggetto di legge pel miglioramento de'Regolari dell'Isola di Sardigna", de su 1850. +In su 1859 partìzipat in manera ativa a sos motos patriòticos risorgimentales regollende dinare e armas pro sos voluntàrios. In custu clima fundat in Torinu sa Società dei Liberi Comizi, promovende sa creatzione de su giornale Lo stendardo italiano. +Faghet parte de s'ispeditzione de sos Milli de Garibaldi. Sighit sos garibaldinos a Palermu in su mese de austu de su 1860 e a pustis a Nàpule. Inoghe, tenende raportos cun sos esponentes democràticos meridionales, cumintzat una collaboratzione cun sos periòdicos napuletanos prus importantes, in mesu de cussos Il popolo d'Italia devenende·nde su diretore. +In sos annos 1863-1867 tenet cuntatos medas cun su movimentu operaju, partitzipende finas a su cungressu X de sas Sotziedades operajas in Parma. Est su mamentu chi s'acurtziat de prus a sas ideas maginianas. In su 1865 intrat in cuntatu finas cun Bakunin chi si fiat istabilidu in Nàpule. +In su 1869 est reconnotu comente unu de sos cuspiradores chi ant organizadu un'insurretzione generale, minetzende su guvernu. +Sos diàrios suos, agatados dae su giornalista e istòricu Bruno Josto Anedda, sunt publicados in Collettanea Calaritana (testos e documentos inèditos o raros publicados dae sa Facultade de Iscièntzias Polìticas de Casteddu). + +Sergio Atzeni: +Sergio Atzeni (Cabuderra, 1952 - Ìsula de Santu Pedru, 1995) est istadu iscritore e giornalista. +Biografia. +A 14 annos iscriet su primu artìculu, e pro tempus meda at a collaborare a sa pàgina sarda de l'Unità e cun sos giornales isulanos (at a iscrìere retzensiones e contos in La Nuova Sardegna dae su 1975 a su 1984). Cun su contu "Gli amori, le avventure e la morte di un elefante bianco" at bintu in su Mystfest de su 1981 (s'annu imbeniente at a essire in sos Gialli Mondadori). +Cando Sellerio li publicat, in su 1986, "Apologo del giudice bandito", dassat su traballu in s'Enel e comintzat una vida de iscritore de professione, moende a logos diferentes de s'Europa, faghende traballos medas, ma mescamente su tradutore e su consulente pro sas domos de imprenta italianas prus de importu. In su 1997, dae su segundu romanzu suo, Il figlio di Bakunin (1991), Gianfranco Cabiddu nde bogat una pelìcula. "Il quinto passo è l'addio" est su de tres, editadu dae Mondadori. Su 6 de cabudanni de su 1995, iscumparet in mare a probe de s'ìsula de Santu Pedru. Pagas dies a pustis de sa morte essit su de bator romanzos suos, "Passavamo sulla terra leggeri". Àteras òperas medas, sunt publicadas pòstumas + +Honorè de Balzac: +Honorè de Balzac (Tours, 1799 - Parigi, 1850) est istadu unu iscritore. +Biografia. +A pustis de aer publicadu sa prima òpera sua iscrita in versos, Cromwell, un'amigu de famìlia li cussigiat de dassare sa carrera literària. Isse sighit a iscriere ma sena resurtadu. Sa situatzione econòmica sua est mala etotu, galu peus a pustis de su fallimentu de sa tipografia chi aiat comporadu. Pro custu est obrigadu a iscriere sena pasu. Pessende de faghere fortuna, benit a Sardigna pro isfrutare sas iscòrias de sa prata de sas minas de sa Nurra. Dae su biagiu no otenit su chi isperaiat, difatis s'isfrutamentu de sas iscòrias fiat giai istadu assinnadu a su genovesu Pezzi, arribadu in antis suo. +Prenu de amargura andat tando a su Sud de s'ìsula, a Domusnoas, cun s'isetu de otennere s'isfrutamentu de sas iscòrias de sas minas de cue, ma non tenende prus mancu una sesina est custrintu a torrare a Frantza. In una lìtera chi aiat iscritu a sa fèmina sua, Hanska, su 17 de abrile de su 1838, descriet sa Sardigna comente una terra agreste, sena cultivatziones cun òmines bestidos de istratzu e cun fèminas chi faghiant su pane dae sa farina de lande. Una terra desèrtica cun savanas de pramas agrestes e cun cabras in totue chi distruiant totu. +A costagios de custa miseria, descriet biddas cun bestires de richesa manna e cun terrinos cultivados. Duncas una terra prena de cuntraditziones. Dassat s'ìsula tristu e discuntentu ma semper cun s'isperu de torrare pro s'irrichire. + +Bachisio Bandinu: +Bachisio Bandinu (Vitzi 1939 - ) este unu antropologu, giornalista e publitzista sardu. +Biografia. +Istudiosu de cultura populare dae su 1972, animat in manera originale sa kistione supra de s'identidade ponèndesi in sa prospettiva de su diàlogu intre antropologia e iskièntzias sotziales. +In su 1976 iscrivet, cun G. Barbiellini Amidi, su sàziu "Il Re è un feticcio", ube analizat su rapportu intre su mundu traditzionale de su pastoriu e sa tzivilitade de sos consumos. In su 1980 iscrivet "Costa Smeralda", un'àtteru cuntributu a s'anàlisi de su rapportu traditzione/innovatzione. In su 1993 binket su prèmiu Funtana Elighes e in su 1999 lu fakent direttore de "L'Unione sarda". Est presidente de sa "Fondazione Sardinia". +Unos cantos traballos suos sunt de cussiderare unu contributu mannu pro sa lettura de s'istòria cuntemporànea de Sardigna. + +Camillo Bellieni: +Biografia. +Laureadu in Leges in Tàtari e in Filosofia, in Roma. At bìvidu in Nàpule, frecuentende sos tzìrculos culturales partenopeos; e, in ie, s'est cojuadu cun Margherita Ciampo. +Boluntàriu in su prima gherra mondiale, cumbatit comente sordadu sèmplitze in su regimentu de fanteria 134 in una batalla in su Carsu. Devènnidu sutatenente in su de 43 regimentos de fanteria, nche lu tramudant dae sas trintzeas de Plava a sas de sas Frasche. At militadu in sa Brigada Tàtari in s'altura de Asiago. In su mese de santugaine de su 1917 lu ferint in manera sèria. Retzi finas duas medàllias pro su balore militare. A pustis de sa gherra partitzipat a su movimentu de sos cumbatentes sardos chi at fatu naschere su Partidu Sardu de Atzione, devenende unu de sos ideòlogos majores. Pro custu patit sa repressione fassista. Est suta cuntrollu fitianu, lu suspendent dae sa dotzèntzia universitària in Bologna e s'addatat a faghere su professore precàriu in tzitades diferentes de su cuntinente, s'ùrtima Trieste dae su 1925. +A pustis de su 1943 torrat a Sardigna, a Tàtari, ue faghet su bibliotecàriu de s'Universidade. Cròmpidos sos limites de edade, si ritirat in Nàpule in ue abarrat finas a sa morte. At collaboradu a sas rivistas "Volontà", "Critica politica" e "Il Nuraghe" de Remundu Carta Raspi. +Òperas. +Sa mezus òpera istòrica sua est "La Sardigna nella civiltà dell'Alto Medioevo", imprentada in duos volùmenes dae sos tipos de Fossataro in su 1973. + +Orgòsolo: +Orgòsolo est una bidda de s'ìsula de Sardigna de 4538 bividores de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai. +S'economia sua est basada in sa pastoria e in su turismu, mascamente pro bisitare sos Murales, oe si at sa connoscentzia de sa bidda in Italia e in foras de Italia. Custa traditzione de sos murales est naschida in sos annos '60, paris cun sa protesta polìtiga contras a s'idea de s'Istadu de ponner bases de addestramentu militare in sa localidade de Pratobello, a mesu caminu dae Orgòsolo a Fonne. Sos Murales sunt rappresentados disignos politigos, problemas antigos, iscenas quotidianas de sa bidda o tradiziones antigas. +Mancari su Patronu de sa bidda siat Santu Perdu e sa sua festa siat meda intesa e tzelebrada, sa festa chi si faghet de prus est "Nostra Segnora de Mesaustu", propriu sa die de mesaustu, su 15 de Austu de cad'annu. In custa festa si faghet una manna protzessione, cun prus de 100 caddos e medas costùmenes tradizionales orgolesos. In sa protzessione bater ommines pigant sa Madonna drommia, chi est meda pesante. Sa festa sighit cun sa Vardia, sa famosa cursa de sos caddos. Sa festa cumentzat su 13 e accabat su 23, e su 23 si faget una atera protzessione, a de notte, peroe bi sunt sempere medas costùmenes e caddos. + +Luras: +Luras (in galluresu "Lurisi") est una bidda situada me sa Gallura in sa Meria o Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu, subra a una lada de granitu a nord de su Monte Limbara, a 508 mt de altitudine a pagus kilometros dae Tèmpiu. Sa terra sua tenit una superfizie de 90kmq cun una populatzione de 2657 abitantes. + +Roma: +Roma est sa capitale e sa tzitade pius manna de s'Itàlia cun unos 2.700.000 abitantes collocados in d'un'area de 1.285 km², est su comune pius populadu e pius mannu de tota s'Italia. +Roma est istada sa capitale de s'Imperu Romanu e su centru de sa cristianidade cattoliga. +Cun pius de 26 miliones de visitadores in su 2007, Roma est sa tertza tzitade in Europa e s'ottava in su mundu comente numeru de presentzias turistigas. +Su tzentru istoricu de Roma est iscrittu in sa lista de sos Patrimonios de s'Umanidade (World Heritage Sites) de s'UNESCO. + +Natzione: +Una natzione, pro esistire, depit tennere unu populu e unu territoriu. + +Macintosh: +Macintosh, incurtzadu comente Mac, est una famìlia de carculadores personales connotos meda, fabricados dae su 1984 dae sa Apple Computer Inc. (Cupertino, California) chi isfrutant su sistema operativu MacOS (como Mac OS X). Su Mac originale est istadu su primu elaboradore cun una interfaghe gràfica e unu sorighitu de sèrie, chi at interessadu una cantidade manna de utentes in totu su mundu, proponende una manera avantzada e in su matessi tempus fàtzile de impreu de s'informàtica personale. Cun su Mac, sa Apple at mediadu s'èsitu negativu de sos primos Apple Lisa, chi l'aiat pretzèdidu, sena otenner su resurtadu isperadu. Cun custu aparadu informàticu nou, Apple aiat mustradu chi s'idea de su cuntzetu de iscriania virtuale chi si fundaiat in una interfaghe WIMP (Windows, Icons, Mouse, Pointer) fiat su mègius e su chi teniat prus fortza de torrai a nou. + +Stanis Dessy: +Stanis Dessy (Àrthana, 1900 - Tàtari, 1986) fiat unu pintore sardu. +Biografia. +A pustis de su ginnàsiu in Casteddu s'est iscritu a s'Acadèmia de sas Bellas Artes in Roma. In su 1921 est torradu a Casteddu, in ue at fatu su professore de disinnu in s'Iscola de rieducatzione pro mutilados. Ciusa l'at cussigiadu de traballare comente tzeramista ma at a preferrere sa pintura. At fatu de modellu pro s'istàtua de L'Ucciso. At debutadu in sa mustra de su tzìrculu universitàriu catòlicu. In su 1922 su Giornale d'Italia at publicadu in sa pàgina sarda unu profilu de s'artista. +S'annu imbeniente at espostu in sa Cuadriennale de Torinu su ghissu Cinzio, retratu de su figiu de Ciusa. At incumintzadu a collaborare cun sa rivista Il Nuraghe e a traballare comente issenògrafu in sa Compagnia Stabile Sarda. In su '25 at espostu in sa III Biennale romana e in sa Mustra de arte de Casteddu. In su 1926 si nche est tramudadu a Tàtari. In su 1927 at incumintzadu a istudiare sa pintura tedesca e fiaminga. In su 1930 s'est cojuadu cun Ada Dessì. In su matessi annu at partetzipadu a sa segunda espositzione de litografia e xilografia in Chicago e at isperimentadu s'acuaforte ghiadu dae Melis Marini. In su mese de santandria est andadu a Parigi ma sena resurtadu perunu. At comporadu istampas antigas de Dürer e Rembrandt. Si dèdicat a su monotipu. +In su 1937 duas xilografias sunt incluidas in sa regorta de su "British Museum". In su 1938 in sa IX Sindacale Nuorese at bintu su prèmiu PNF pro sa pintura. In su 1940 at espostu in una personale de xilografia in sa Biennale de Venezia. In sa Biennale de su 1942 at espostu sa xilografia Notte di San Giovanni. In su 1944 at disinnadu paris cun Tavolara sa tèssera de su Partidu Sardu. In su 1949 at collaboradu cun sa rivista Ichnusa e s'est iscritu a su sindacadu regionale de sos artistas. In su 1952 at partetzipadu pro s'ùrtima bia a sa Biennale de Venezia. +In su 1956 at organizadu cun Tavolara sa V Mustra de intzisiones italianas. In su 1957 at partetzipadu a sa de sete mustras de su Premiu del Fiorino. In su 1959 in s'Unione sarda Frantziscu Màsala l'at acusadu de indiferèntzia pro sos problemas sotziales. Issu at rispostu chi sa pintura sua unu caràtere sotziale lu tenet, giai chi est destinada a li garantire su sustentamentu. In su 1960 at donadu sa pintura La Cena in Emmaus a su Collegium Mazotti. In su 1964 at espostu in una personale in sa Rassinna de xilografia sarda e piemontese de Torinu. In su 1977 s'aministratzione provintziale tataresa l'at dedicadu una mustra antològica. +Unas cantas òperas. +Cinzio (brunzu), 1921-22 +Mendicanti, 1924 +Ada nel giardino, 1927 +Zia Remondica, 1928 +Mendicanti di Monte Gonare (xilografia), 1930 +Ada (màrmaru), 1931 +Zio Paolo, 1939 +La Giustizia, 1943-45 +Fonte bibliogràfica: ALTEA, G. - MAGNANI, M. Stanis Dessy, Ilisso, Nùgoro, 2002. + +Bonaccattu: +Bonaccàttu (o "Bonàrcadu" in sa forma italianitzada) est una bidda sarda de 1700 abitantes de sa provintzia de Oristanis, chi s'azzappat in s'artura de su Monteferru. S'economia est agropastorale. Sa bidda est connota mescamente pro sa festa de Nostra Sennora de Bonacatu, su 18 e 19 de cabudanni. Sa variante de limba sarda bonarcadesa est una limba de Mesania, agattandesi in su tempusu giudicale in sa lacana in mesu a su giudicau de Torres e cussu de Arborea. +Istoria. +Gratzias a su fertile terrinu bonarcadesu paris cun sas benas de abba in custa zona s'omine at cumintzadu a biver dae sos tempos prus anticos, comente si podet cumprender dae sos tadzos de nuraghes chi si podent azzappare. +Bonaccattu tenet in Sardigna sa cantidade prus manna de Nuraghes a “corridoio”, chi nuraghes non sunt, ca lis mancat sa tholos e sas àteras carateristica chi desini unu nuraghe veru. +Sa parte prus manna de sos nuraghes bonarcadesos si podet azzappare a chirru de Paule: Ziligherto, Serra Crastula, Scovera, Campu Scudu, Sas Losas e Livandru. +S'azzappant fintzas tumbas de zigantes, derrutas pro differentes motivos in s'edade de Mesu. +Su passazzu de sos romanos est istettidu azzertadu, cun sos tribaglios de restauratzione de su Santuario de Nosta Sennnora de Bonaccattu, inue est istettidu acatadu, in terra, unu mosaico chi a ponner mente a sos istudios fattos, datan sa pesadura de sa cresiedda a su 400 a pustis de Cristos. +Acurtzu a Bonaccattu b'aiat sa cresia de Santu Jorgi de Caecaria, tzitada in su Kondaghe de Santa Maria de Bonaccattu, ischeda n. 25. Est importante a l'amentare ca tratat de su kertu de su priore Nicolaus contra de Bera de Zori,fiza de Pretu Seke,liberu maiorali e de Alene de Zori, libera, chi at tentadu, chene bi resesire, de difender sa libertade de sos duos fizos, dae sa "serbitude" a sa "ditta cresia" e sa libertade sua matessi ca su Priore Nicolaus non la cheriat reconoscher comente libera.Totu sende chi Bera e sa famìllia sua fiant cristianos e catolicos e su priore, periissu cristianu,los at cherfios, e sa "corono de curatoria l'at dadu resone, serbos de sa cresia de Santu Jorgi. + +Calcio: +Su calcio o jogu de su pallone (o de sa bocia oburu a segunda de zertos ditzionàrios fùbalu) est un'isport imbentadu dae sos inglesos (football) in su sèculu XIX. +Su calcio comente si joga como est istadu codificadu in Inghilterra cando in su 1863 sun istadas istabilidas sas regulas de su jogu (Laws of the Game). Su calcio a livellu internatzionale est guvernadu dae sa Fédération Internationale de Football Association connotta dae tottu cun sa sigla FIFA. Sa cumpetizione pius importante est su campionadu mundiale chi si jogat ogni battor annos. Custu eventu este su pius sighidu de totu su mundu difattis s'audience este su doppiu de sa de sas Olimpiades. +Su jogu. +Si acarant duas trumas de ùndighi giogadores, chi chircant onzi una de ghetare sa botza a intru de sa retza de s'atra. + +Isoglossa: +Un'isoglossa est una lìnia ideale in una mapa linguìstica otenta aunende sos puntos chi currispondent a unu matessi fenòmenu fonèticu, chi sinnat sa làcana de duas àreas distintas: lìnia de i. + +Acrònimu: +Vocàbulu formadu ponzende umpare partes de nessi duas paràulas, costituidu dae su cumintzu de sa prima e dae s'agabu de sa segunda, p. es., informàtica dae infor(matzione auto)màtica, o dae su cumintzu de ambas paràulas, p. es., modem dae s'ingl. mod(ulator) dem(odulator) o, a su sòlitu, dae àteras cumbinatziones, p. es., radar, dae s'ingl. ra(dio) d(etection) a(nd) r(anging) o, finas, p. es., sonar dae so(und) n(avigation) a(nd) r(anging). + +Gosos: +Sos gosos o gòggius sun cantos devotzionales e/o paralitùrzicos in onore de sos santos o de Nostra Sennora. Sa paràgula "gosos" e sas variantes suas "gotzos" e "cotzos" diffusas in su capu 'e susu de s'ìsula benin dae su castillanu "gozos", cando chi sas variantes de sa parte meridionale "goggius", "goccius", "coggius" benin dae su catalanu "goigs". Ambas paràgulas ibèricas, benin derettas dae su latinu gaudium «cuntentesa». In sa zona tzentrale de sa Sardigna est impreada finas sa paràgula "grobbes" chi arribbat dae su catalanu cobla/cobles; mancari non siet impreada petzi pro cumponimentos devotzionales e/o paralitùrzicos ma finas pro cumponimentos satìricos chi no an forma de gosos. +Est unu cantu monòdicu, est a narrer cantadu petzi cun una tonalidade. +Sa cuartina de apertura si podet partire in duas perras de duos versos cada una: sos primos duos versos introduchen su tema de su cantu, sos àtteros duos sun sa "torrada". Sichin sas istrofas, mascamente sestas de ottonàrios, in ube est cantau su tema. +S'ùrtima istrofa est una cuartina. Cada istrofa est serrada dae sa torrada chi est ripìtia duas bortas. +S'aspettu prus de importu de custa tipolozia de cantu est chi, mancari siat unu pacu monòtonu comente melodia, azudat sos fideles pro sa retentiva e s'esecussione de sa torrada. Pro su chi pertoccat sa mètrica, s'ùrtimu versu de cada istrofa tenet sa matessi rima de su secundu de sa torrada e annùntziat a sos fideles cando est su mamentu de cantare. +Intre sas attestassiones de sa paràgula gosos in Sardigna s'ammentat sa de Juan Espina Velasco, s'incuisidore, in su 1640, in sa relassione sua subra de su viazu Tàtari-Casteddu, Casteddu-Tàtari. Firmandesi in Sueddi in sa crèsia de Santu Zorzi aiat ordinau de cantare sos gozos. De cussos cantos non s'ischit nen sa limba nen s'istruttura istròfica. De su cumponimentu Gosos chi si narran cun su ufìtziu de sos mortos, imbetzes, tenimus su testu cumpletu iscritu in sardu. A dolu mannu, cun sa documentassione chi tenimus est diffìtzile meda a facher una cale si siat ipòtesi subra de s'orìgine issoro. + +Cantu a tenore: +Su cantu a tenore, ki est unu cantu polifònicu, est s'espressione musicale prus antiga de sa Sardigna e est sa proa de s'esistèntzia in s'ìsula de sa pràtica polifònica, giai dae èpocas antigas. Cufforma a su giassu, leat su nùmen de qussertu (in Mamuyada e in sa Baronia arta), cuncordu (in Cùllieri, Santu Lussurzu, Fonne, in sa Barbàgia de Ollolai, in Bolòthana e Orane), cuntratu (galu in Fonne e Sèneghe), cuntzertu o cuncertu in su Guilcier e in su Barigadu. +Sos cantadores sunt bator: su Bassu, sa Contra, sa Mesu Boghe, sa Boghe. Sunt postos a chircu rapresentende, gasi, sa forma architetònica prus importante de tzivilidade de sa Sardigna: su nuraghe. +Duas de sas boghes, su Bassu e sa Contra, sunt guturales e sunt sas chi dant a su cantu a tenore particularidade e peculiaridade. +Su Bassu cun unu sonu grae e profundu mantenet sa matessi tonalidade de sa boghe solista. Sa Contra est una cuinta subra de su Bassu e at unu sonu prus liniare, metàllicu e prus pagu vibradu. Contra e Bassu paris, faghent su sonu onomatopèicu "Bim Bam Boo" e non mudant mai nota in antis de su tzinnu de sa boghe solista. +Sa Mesu Boghe chi irrichit su cantu cun virtuosismos de sa boghe, mutidos "giradas", si aunit a sas duas boghes guturales faghende in paris unu acumpanzamentu armònicu pro sa boghe solista, chi ghiat su tenore intonende e cadenzende su cantu belle totu in manera sillàbica. +Est diftzile meda a istabilire sas origìnes de su cantu a tenore ki, a párrer de unos cantos, diat dever ténner prus de 4000 annos. +Su cantu a tenore diat parrer ligadu a sa bida pastorale, a sa solidade de su pastore in su sartu cun su bestiàmen e cun sa natura matessi. Diant esser sos animales ei sa natura chi ant ispiradu sas boghes. Diat poder esser chi sa Contra siat nàschida dae s'istrochidura de sa berbeghe, su Bassu dae sa 'e sa baca e sa Mesu Boghe dae sa 'e su bentu. + +Remundu Piras: +Piras, Remundu (Biddanoa Monteleone 1905 - 1978). Poete, improvisadore. +Autodidata, at cumintzadu a cantare in sas festas locales cando teniat petzi deghennoe annos. Pro trèighi annos, dae su 1932 a su 1945, l'aiant custrintu a abarrare a sa muda pro more de su divietu de cantare impostu dae su rezìmene fassista a totus sos cantadores. +Reconnotu dae totus comente unu de sos cantadores prus mannos, fiat dotadu de unu sensu crìticu naturale e de un vocatzione ispantosa a cumponner poesias in su mamentu; cumpeter cun isse in subra de su palcu fiat difìtzile meda. Est cunsideradu su cumponidore prus mannu de "modas", tipu de cumponimentu chi cumparit in sas garas a inghìriu de sa medade de sos annos Binti, e chi est cunsiderada sa proa poètica prus distintiva de s'abilidade de s'improvisadore. +Sos versos de "tziu Remundu" sunt una testimònia ùnica finas dae su puntu de bista linguìsticu, pro sa richesa de su lèssicu, sa bundàntzia e s'orizinalidade de sas imàzines. Una produtzione interessante meda finas suta su puntu de bista sotzio-antropolòzicu, pro sas noas subra de sos raportos sotziales, de sas cunditziones econòmicas e de sas superstitziones. +Non si connoschet totu sa produtzione intrea sua. Petzi a pustis de sa morte est istada curada una regorta de poesias, chi sunt però de tipu meditativu: Mistèriu, regorta de sonetos; Bonas Noas, sàtiras e tertzinas; Sas Modas, cantos longos chi congruiant sas garas poèticas; A bolu, otavas improvisadas. + +Melchiorre Murenu: +Fizu de Batista Ledda, aiat leadu su sambenadu de sa zaja materna. +Biografia. +A s'edade de tres annos, a causa de sa pigota fiat devènnidu tzurpu; a deghe annos, aiant arrestadu su babu, mortu deretu a pustis, dassende sa famìlia in misèria. Custos eventos los contat cun tristura, ma finas cun dinnidade manna, in sa poesia "Sùplica a Mussennor Bua", unu cuadru de sa bida sua prena de anneos, e, in su matessi tempus, una testimonia de sa fide manna chi tenìat in Deus. +Mancari no apat pòdidu imparare a legher e a iscrier, sas poesias suas sunt espressione de una profundidade culturale non comuna: una cultura chi s'alimentaiat cun su patrimòniu teolòzicu e filosòficu de su catolitzèsimu. Isse, chi teniat una memòria istraordinària, andaiat fitianu a missa e, iscurtende sos preigadores e sighende sa letura de sos testos bìblicos, s'aiat fatu unu patrimòniu de connoschèntzias reliziosas chi, a su tempus, fiat tìpicu de sos poetas. +Gasi chi, aiat cumintzadu a andare a sas festas de sas biddas, improvisende cunforme a comente l'ispiriaìant sa bena artìstica sua de moralista abistu e s'umore sarcàsticu chi teniat. No est de badas chi una de sas poesias prus famadas est "Sas isporchìtzias de Bosa", una sàtira prena de benenu contra de sa bidda de sa Planargia. +Non mancant sas poesias de impinnu sotziale, che a "S'istadu de Sardigna, o sa batorina", iscrita in ocasione de sa Lege de sas tancas de su 1820, chi at a abarrare a amentare sos dannos de un'isvilupu capitalìsticu sena règulas: «"Tancas serradas a muru / fatas a s'aferra aferra / si su Chelu fiat in terra / l'aiant serradu puru"». +Sa morte sua fiat istada su cuncruimentu tràzicu de una bida prena de anneos: una note de Santugaine tres òmines si fiant presentados a domo de unos cantos amigos chi lu fiant istranzende, mandados, naraìant issos, dae su poeta Maloccu, aversàriu mannu in sas garas poèticas e, in su matessi tempus, amigu carrale de Murenu. A pustis de l'aer postu in fatu, nche l'aiant ghetadu dae una pèntuma, ochiendelu. + +Condaghe de Santa Maria de Bonàrcado: +Rezistru patrimoniale de su monastèriu de Santa Maria de Bonàrcado in su Rennu de Arvarè, chi cuntenet ischedas in limba sarda arboresa dae su sèculu XII a su sèculu XIII . +Editadu pro sa prima bia in su 1937 dae Raimondo Carta Raspi, e torradu a publicare dae Maurizio Virdis in su 1982. +Arribat dae sa biblioteca Guillot de s'Alighera. +Su manoscritu pergamenàtzeu est formadu dae 95 cartas numeradas ma cun s'òrdine cronolòzicu internu alteradu, ca nche l'aiant copiadu a pustis dae ischedas iscapas e sena òrdine. +Sos primos documentos sunt, pagu prus o mancu, de su 1180 ca, in sas ischedas 33 e 37, sunt amentadas «donna Agalbursa regina d.Arborea » e maridu suo «iudice Barusone d.Arborea» de cussa època. +Sos ùrtimos sunt de su 1261. + +Cuntratu a cumpàngios: +Unu cuntratu a cumpàngios est unu assòtziu intre duos pastores, propietàrios minores o mèdios, chi duraiat un'annu. Est unu tipu de cuntratu chi esistiat petzi in Sardigna e galu impreadu in carchi zona finas a sos annos Sessanta. A su sòlitu si poniant paris duos pastores minores chi si partziant su traballu in manera ratzionale e s'agiudaiant in sa gestione de su cuile. Fiat basadu totu in su tziclu de su late, est a narrer, sa prima die chie faghiat prus pagu late lu daiat a su chi nd'aiat murtu de prus e custu si faghiat su casu, s'àteru pessaiat a sos imperios de su traballu. Cando su chi faghiat prus pagu late nche superaiat cun sa cantidade versada a s'àteru, sa cantidade de su cumpàngiu, tando fiat custu ùrtimu chi deviat dare su produtu suo, a manera chi s'àteru si poderet fagher su casu. Cando a unu li tocaiat sa die pro fagher su casu, s'àteru paschiat su bestiàmene. Sas ispesas fiant individuales, s'afitu de sa pastura fiat pagadu in base a sa cantidade de su bestiàmene chi teniat onniunu. Sa comodidade de custu assòtziu fiat chi su pastore non fiat semper ligadu a su cuile, ma teniat sa possibilidade de si moer e andare a fagher àteros imperios. + +Gianfranco Zola: +Zola, Gianfranco (Ulìana 1966 - ) est unu giogadore de pallone. +Segunda punta, est istadu unu nùmeru deghe clàssicu; lestru, fantasiosu, malu a lu marcare, e capatzu de sinnare in onzi manera. Sena duda peruna, est istadu su giogadore sardu prus forte de semper e unu de sos mezus in Itàlia, in sas ùrtimas decadas. Cun su cumportamentu suo semper curretu, est istadu unu campione in intro e in foras de su campu. +At cumintzadu a giogare in sa Corrasi, iscuadra de sa bidda sua, e in su 1984/85 est coladu a sa Nuorese in sèrie C2. In su 1986/87 est andadu a sa Torres de Tàtari binchende su campionadu de C2; pro duos annos s'est postu in mustra in C1 e in su 1989/90, comporadu dae su S.S.C. Napoli, at fatu s'esòrdiu in sèrie A binchende s'iscudetu cun s'iscuadra de Maradona. S'annu imbeniente at bintu finas sa Supercopa Italiana e est devènnidu s'erede de Maradona chi aiat dassadu su Napoli. S'esperièntzia napuletana est fundamentale; devenit unu de sos zogadores prus fortes in Itàlia, famadu pro sos tiros de punitzione e pro sa fantàsia de su giogu suo, tantu chi in su 1991 est arribadu a bestire sa màllia biaita de sa natzionale italiana. Dae su 1993/94 a su 1995/96 at disputadu tres istajones cun su Parma, semper a livellos artos meda, binchende sa Supercopa Europea in su 1993/94 e sa Copa UEFA in su 1994/95. +In su 1996/97, a istajone giai cumintzada, at dassadu s'Itàlia andende a giogare in Inghilterra cun su Chelsea; in pagu tempus est devènnidu su bandelariu de s'iscuadra londinesa, istimadu dae cumpàngios e tifosos e respetadu dae sos aversàrios. Cun sa màllia de sos "blue's", chi dae annos medas non binchiant nudda, cunchistat sa Copa de Inghilterra in su 1996/97 e in su 1999/2000, sa Copa de sas Copas e sa Copa de Lega Inglesa in su 1997/98, sa Supercopa Europea in su 1998/99 e sa Supercopa Inglesa in su 2000/2001. "Magic Box", comente lu mutint sos tifosos de su Chelsea, est istadu nominadu su mezus giogadore de su campionadu inglesu in su 1997; in su 2003 est istadu elèghidu su mezus giogadore de semper in s'istòria de su Chelsea. +In su 2003 si nche est torradu a Sardigna pro giogare cun su Casteddu; profeta in sa terra sua, in su 2003/04 at bintu su campionadu de Sèrie B ghiende s'iscuadra chi torrat a artiare a sèrie A. S'annu imbeniente est torradu a giogare in sèrie màssima a pustis de oto annos ritirende·si dae s'atividade agonìstica a sa fine de s'istajone. In su 2004, pro sos mèritos suos, est istadu nominadu dae sa reina Lisabeta de Inghilterra "Membru onoràriu de s'Imperu Britànnicu", tìtulu onorìficu massimu pro sos istranzos. +Cun sa màllia de sa natzionale italiana contat 35 partidas e 8 retes. In su 1994 at leadu parte a sos Mundiales, in manera pagu fortunada mancari s'Itàlia fiat arribada segunda; finas in sos Europeos de su 1996 non est fortunadu meda. No est istadu cunvocadu pro sos mundiales de su 1998, mancari sas retes suas de importu in sas cualificatziones. At giogadu 238 partidas, cun 90 retes, in sèrie A e 312 partidas, cun 90 retes, in Premier League. + +Sartiglia: +Sa Sartìglia est una cùrta a caddu, a sa manera de sas ziostras de s'Edade Mèdia, chi si faghet in Aristanis s'ùrtima domìniga de Carrasegare e su martis imbeniente. Sos cadderis chi bi leant parte, currende a parafua, devent inferchire cun un'istocu un'isteddu istampadu in mesu, chi est apicadu a unu filu, in artu, in sa pista de sa cursa; segundu sa traditzione, prus sunt sos isteddos inferchidos, prus bona at a esser s'annada in sos campos. Sa festa est amaniada dae sos grèmios artesanos de sos massajos (Santu Zuanne) e de sos maistros de linna (Santu Zosepe), chi si partzint s'aparitzu de sas duas dies de cursa. +Sa cursa est s'ùrtimu mamentu de sa festa, antibitzada dae àteros ritos sighidos meda dae sa zente aristanesa, mescamente sa bestidura de su capu de sa cursa, connotu cun su nùmene de componidori. Custu, sètzidu in una cadrea posta subra de una mesita, in unu logu frunidu cun frores e trigu, est bestidu dae duas pitzocas, mutidas massajeddas, ghiadas dae una massaja manna, chi est sa muzere de su presidente de su grèmiu. Su bestire de su componidori s'assimizat meda a su costùmene de sos massajos aristanesos de su Setighentos: sa camisa, bianca e a mànigas ampras, est presa a su bratzu cun tres fetas coloradas; su tzingheddu est largu, de pedde e cun una fìbia de prata pro regher sos cartzones. Sa cara est cuguzada dae una caratza de linna, chi non tenet bisura nen de mascru nen de fèmina, mantesa dae unu mucadore de seda annodadu in su gatzile; sa conca imbetzes est cuguzada dae unu belu brodadu e dae unu capeddu nieddu tzilìndricu chi at sustituidu sa berrita ruja, prus antiga meda. Su cojetu, una casta de gropete longu sena mànigas e serradu cun butones de prata, chi falat finas a sos ghenugros, cuguzat su restu de su bestire. +Àteros mamentos de sa festa chi antibitzant sa cursa a s'isteddu sunt s'isfilada de sos costùmenes, cun sos tumbarinos e sos trumbiteris, e sa beneditzione de sa zente, fata dae su cumponidori cun unu màtzulu de violetas infustas de aba; su màtzulu est cramadu sa pipia de maju. +Sa Sartiglia tenet orìzines antigas meda. Paret chi siat istada introduida in Otzidente dae sos Crotziados intre su 1118 e su 1200, cando chi in Aristanis podet esser datada a inghìriu de sa medade de su sec. XIII. In sa festa aristanesa elementos de sa traditzione sarda, che a su ritu de sa fecundidade espressadu dae s'isteddu, sa mustra de s'abilidade a caddu e sa caratza de su componidori, si miscrant a elementos ispannolos, che a unas cantas partes de su bestire e, mescamente, su nùmene de sa festa chi benit dae s'ispannolu "sortija", derivadu dae su latinu "sorticula" diminutivu de "sors" chi cheret narrer sorte, fortzuna. Finas su nùmene de su capu de sa festa, su componidori, derivat dae s'ispannolu "componedor" chi fiat su mastru de campu, figura militare tìpica de sa sortija ispannola. + +Pedru Casu: +Pedru Casu (Bilchidda 1878-1954) fit unu iscritore. +Est istadu unu de sos iscritores importantes de sa literatura sarda de sa prima medade de su Noighentos. +Ziai dae pitzinnu s'est interessadu a cosas medas. Est istadu preìderu de sa bidda sua (Berchidda), pro prus de baranta annos, famadu in totu sa Sardinna pro sas prèigas suas in limba logudoresa. Est istadu maistru de italianu in sos seminàrios de Otieri e Tàtari. +At collaboradu cun medas cuotidianos e rivistas, siat de Sardigna siat de su continente. At bortadu in sardu sa Divina Commedia in su 1929 e, semper in sardu, at iscritu poesias medas e bortadu in limba autores medas, non petzi natzionales. +Pro totu sa bida at isetadu sa fine de sa cumpilatzione de su "Vocabolàriu sardu-logudoresu/italianu", publicadu dae pagu. +At iscritu meda finas in italianu: in deghe annos at deghe romanzos e chimbe libros de contos. Su tema prus importante chi cumparit de prus est s'augùriu a sa Sardigna pro unu cras prenu de lughe. + +Antoni Cossu: +Antoni Cossu (Santu Lussurzu, 1927 - 2002) est istadu unu romanzieri e poeta sardu. +Biografia. +Laureadu in Lìteras in Milanu, si nch'est tramudadu a Ivrea ue, dae su 1954 a su 1958, partètzipat a su movimentu Comunità, organizadu dae Adriano Olivetti, e pùblicat su primu testu narrativu "Sardigna a passo di carro e di cavallo" (1955) in sa rivista "Comunità", semper de Adriano Olivetti. +In su 1959 torrat a Sardinna e traballat in sa Rezione sarda, in su tzentru de programatzione pro sos interventos sotziales. S'annu matessi at publicadu "Autonomia e solidarietà nel Montiferru", resurtadu de un'istùdiu sotziolòzicu fatu paris cun Diego Are e Albert Meister de s'Universidade de Parizi. In sa collana "Narratori" de s'editore Vallechi, at publicadu duos romanzos: "I figli di Pietro Paolo" (1967) e "Il riscatto" (1969), bortadu in inglesu dae Isabel Quigly, pàzinas de literatura arta e de paris impinnu tzivile. +A pustis, est crèschidu s'interessu e s'impinnu pro sa limba sarda e pro su bilinguismu. In sardu at publicadu su romanzu "Mannigos de memoria" (1984), binchende su primu prèmiu in su cuncursu "Festa della poesia sarda", setzione romanzos, promòvidu dae s'Istitutu Superiore Rezionale Etnogràficu, e "A tempos de Lussurzu" (1985), bortadu in catalanu dae Antonio Arca. In s'ìnteri, in su 1968, cun "Cantzone de chie ch'est fora" aiat otentu su prèmiu ispetziale de sa zuria de su cuncursu de poesia sarda de Othieri. Sas poesias suas sunt regortas in duos volùmenes "I Monti dicono di restare" (1987) e "Il vento e altri racconti" (1993). +Est istadu diretore de su periòdicu "Il Montiferru", redatore capu de sa rivista "Il Bogino", redatore de "La via del Piemonte", e mescamente diretore de sa rivista culturale "La grotta della vipera", fundada dae isse etotu in su 1975, devènnida su mèdiu de una batalla a profetu de sas limbas e de sas culturas locales. +In su 2002, in antis de si nche morrer, at publicadu su romanzu "Il sogno svanito". + +Giuseppe Fiori: +Giuseppe Fiori (Silanos, 1923 - Roma, 2003) est istadu unu iscritore e giornalista. +Biografia. +At traballadu comente redatore de L'Unione Sarda e a pustis in sa Rai, est istadu vitzediretore de su TG2, in ue at imbentadu una sèrie de editòriales polìticos a pustis regortos in "Parole in TV". Dae su 1979 est elèghidu senadore pro tres lezisladuras, in antis de Igrèsias e a pustis de Aristanis: in sa matessi època est istadu diretore de "Paese Sera". A pustis de su libru-inchiesta subra de sos piscadores de Cabras ("Baroni in laguna") at iscritu sa prima de sas biografias polìticas: a sa "Vita di Antonio Gramsci", de su 1996, sunt sighidas sas de Michele Schirru, s'anàrchicu sardu fusiladu in su 1931 pro aer pessadu de ochier a Mussolini; de Emilio Lussu ("Il cavaliere dei Rossomori", de su 1987); de Enrico Berlinguer, de su 1989. +At sestadu sa biografia de duos capos liberales sotzialistas mannos, Ernesto Rossi ("Vita di un italiano", 1994) e Carlo Rosselli. +In su 1996 at sestadu in "Il Venditore sa carrera imprenditoriale", e a pustis polìtica de Silvio Berlusconi. +Dae un'àteru libru-inchiesta subra de sa Sardinna, "La società del malessere" (1968), est istadu ispiradu su film "Barbagia" de Carlo Lizzani. Cun su romanzu "Uomini ex" subra de unu grupu de comunistas chi si nche sunt cuados in Praga in sos annos de sa Gherra Frita, at bìnchidu in su 1993 su "Prèmiu Nàpule". "Sonetàula" est istadu giai publicadu in su 1962, ma pro s'editzione essida in su 2000 l'at cambiadu meda, faghende logu mescamente a sa realidade dolorosa e dramàtica de sos fatos personales de su protagonista. + +Salvatore Niffoi: +Salvatore Niffoi (mutidu Carrone) (Orane, 1950) est unu iscritore. +S'est laureadu in lìteras in Roma in su 1976 cun d'una tesi subra de sa poesia dialetale sarda (sos relatores fiant Carlo Salinari e Tullio de Mauro). Como insinnat matèrias literàrias in sas iscolas mèdias de Orane. +At esordidu in su 1997 cun su romanzu "Collodoro"; a pustis, at publicadu "Il viaggio degli inganni" in su 1999, "Il postino di Piracherfa "(in su 2000, custu bortadu fintzas in frantzesu) e "Cristolu" (2001). S'ùrtima òpera sua est "La sesta ora" publicada, che a sas àteras, dae sa domo de imprenta Il Maestrale. Cun Adelphi at torradu a publicare, rinnovadu, "La leggenda di Redenta Tiria". +In sos romanzos suos impreat unu limbàzu espressivu meda. Resessit a trasmiter a chie leghet, un'idea de sa Sardinna chi non est petzi bella, ma finas areste e misteriosa. Iscriet in italianu, però in sos romanzos suos impreat finas paràulas sardas e sardismos sintàticos. Carchi òpera est istada presentada finas in teatru (mescamente dae Bocheteatro e Cada die teatro) comente "Cristolu" e àteros contos ("Il maestro pazzo" e "La balente"). + +Gianfranco Pintore: +Zuanne Frantziscu Pintore (Irgoli, 31 de agustu de su 1939 - Orosei, 24 de capidanne de su 2012) est istadu unu iscritore e zornalista. +Zornalista professionista, at traballadu pro Il Mondo Nuovo, Giorni-Vie Nuove, Abc, L'Unità in Firenze, Roma e Varsavia. Torradu a Sardinna, at fattu su currispondente pro L'Espresso, Tempo Illustrato e àteros periòdicos. +At fundadu Sa Sardigna e Liberatzione, diretu Ràdiu Supramonte e Il Solco e, at traballadu in Telesardegna, faghende su Telediàriu. Editorialista de L'Unione Sarda e de Sardigna.com . +Dae su 2002 a su 2004 est istadu su consulente de su presidente de su Parlamentu sardu. Est ispiradu in su 2012 pustis de una longa maladia, teniat tando 73 annos. + +Antonio Cano: +Antonio Cano (fine sèc. XIV - 1476/1478) fiat unu religiosu. +De sa bida sua si connoschet pagu. Fiat istadu abate de Sacarza e retore de sa bidda de Giave. In su mese de triulas de su 1436 fiat istadu ordinadu pìscamu de Bisàrtziu. +Trasferidu a sa igrèsia metropolitana de Torres, aiat leadu, comente sutzessore de Pietro Spano, dinnidade de archipìscamu in Santu Nigola dae su 1448 a su 1476. +Est nodidu pro aer iscritu sa prima òpera literària in limba sarda chi si connoscat: Sa vitta et sa morte, et passione de sanctu Gavinu, Prothu et Jaunariu. + +Antioco Casula: +Antioco Giuseppe Casula nodidu comente Montanaru (Dèsulu, 1878 - Dèsulu 3 marzu 1957) fiat unu poete sardu. +At frecuentadu sas iscolas elementares in Dèsulo. A pustis si fit ispostadu a Casteddu e a Lanusè pro fagher su Liceo ma aiat dèvidu dassare sos istùdios. Sa famìlia fit pòvera e si nch'est dèvidu torrare a sa bidda sua pro azuare su babu in und'atividade cumertziale minore. +At fatu sa gherra in Àfrica in su 1896 e gràtzias a custa esperièntzia cumponet innos patriòticos e cantos de gherra. A 18 annos si nch'est andadu a carabineri. +At publicadu in su 1904 "Boghes de Barbagia", suta de su pseudònimu de Montanaru. Dassada s'Arma e in su 1909 est devènnidu diretore de s'ufìtziu postale e finas insinnante elementare in sa bidda sua. In su 1922 at publicadu "Cantigos d'Ennarghentu". +Cumbintu defensore de su balore de sa limba sarda e de s'importu de s'insignamentu suo in sas iscolas, at rapresentadu s'ìsula in su primu cungressu natzionale de sos dialetos de Itàlia in su 1925. +Intre su 1926 e su 1927 at proadu s'esperièntzia de sa presone, cun s'acusa de tenner ligàmenes cun sos bandidos de sa Barbàzia. In su 1933 at publicadu Cantos de sa solitudine. Finida sa gherra s'est iscritu a su Partidu Sardu d'Atzione, sende prus 'e acordu chin s'ala indipendentista. In su 1949 at bìnchidu su "Cuncursu nazionale de poesia dialetale", cun sa cantzone "S'olia". In su 1950 at publicadu "Sa lantia". +In su 1953 l'at faladu una paralis. At a morrer bator annos a pustis. +In su 1978 est essida sa regorta pòstuma "Sas ultimas canzones, Cantigos de amargura". + +Maria Giacobbe: +Dae su 1958 istat in Copenaghen. Maria iscriet in italianu e in danesu. At retzidu reconnoschimentos medas pro s'òpera sua de difusione de sa curtura italiana in Danimarca e de sa curtura danesa in Itàlia. Dae sos annos 1970 paritzos libros suos sunt istados pubricados in antis in Danimarca e a pustis in Itàlia. At publicadu treighi libros, contende sos romanzos, sas regortas de contos e chimbe antolozias de lìricas. +Cun su primu libru suo, Diario di una maestrina, pubricadu in su 1957, at bìnchidu su Prèmiu Viareggio-Òpera primma e sa Prama de Oro de s'Unione Donne italiane a pustis, e est istadu bortadu in prus de bìndighi limbas. In Piccole cronache (1961) at contadu sos drammas de sa bida familiare cando, in su 1937, su babu, s'inzenieri Dino Giacobbe est espatriadu in manera clandestina pro andare a cumbatere in defensa de sa Repùblica Ispannola, sas lìteras suas de cussa època sunt istadas pubricadas dae sas fizas Maria e Simonetta e dae su nebode Thomas Harder). In su 1975 at pubricadu Le radici, ammentos de sa Nùgoro de sos zajos chi torrat finas in Maschere e angeli nudi (2000). Dae su romanzu Gli arcipelaghi (1955), prèmiu ispetziale de sa zuria in su Prèmiu "Giuseppe Dessì", su rezista Giuanne Columbu nd'at fattu, in su 2000, una pelìcula. +At finas collaboradu a revistas de importu, danesas e italianas ("Il Mondo" de Pannunzio) e at bìnchidu in su 1978 su Prèmiu Igrèsias de giornalismu. +Est presidente de su Comitadu de sos Iscritores danesos pro sa defensa de sa libertade de espressione e membru fundadore de su Comitadu pro sa coesistèntzia israelo-palestinesa. + +Heinz Jurgen Wolf: +Heinz Jurgen Wolf (Düsseldorf, Germània 1936 -) est una linguista. +At istudiadu romanìstica, anglìstica e filosofia in sas universidades de Colònia e de Aix-en-Provence, laureende·si in frantzesu e inglesu in su 1962. A pustis at cungruidu unu dotoradu de chirca in s'universidade de Colònia cun unu traballu subra de sos nùmenes ètnicos frantzesos, "Die bildung der französischen Ethnica" (1967). Cunsighida sa dotzèntzia lìbera in su 1970, est ordinàriu de Linguìstica romanza in s'universidade de Bonn dae su 1974. At iscritu paritzos traballos subra de sas limbas romanzas, mescamente s'itàlianu e su frantzesu e, dae su 1983, finas su sardu; in particulare s'est ocupadu de fonètica istòrica, formatzione de sas paràulas, dialetològia e toponomàstica. Intre sas publicatziones suas tocat de mentovare Glosas Emilianenses (1991), una monografia subra de s'ispagnolu antigu, e "Französische Sprachgeschichte" (1979), un'istòria de sa limba frantzesa. In particulare, subra de su sardu at publicadu Studi barbaricini (1992), una regorta de istùdios e Toponomàstica barbaricina (1998), subra de sa toponomàstica de noe biddas de sa Barbàgia. + +Bustianu Satta: +(Nùgoro, 1867 - 1914). Poeta, avogadu e ziornalista. +Laureadu in zurisprudèntzia in Tàtari, aiat esertzitadu sa professione de avogadu penalista, in su foru de Nùgoro, distinghende·si pro sa cumpetèntzia e s'elocuèntzia sua. Poeta in limba sarda e in limba italiana, fiat istadu unu de sos animadores de sa bida culturale nugoresa intre s'agabu de s'Otighentos e su printzìpiu de su Noighentos. Aiat esordidu in su 1893 cun Versi ribelli, regorta de poesias cumpostas in Bologna cando fiat milìtare in ie; in custa cajone aiat connotu s'òpera poètica de Carducci. S'annu matessi fiat intradu in sa redatzione de su cuotidianu tataresu L'Isola; s'annu imbeniente aiat publicadu, cun trìulu mannu, un'intervista fata dae isse a sos bandidos Derosas, Delogu e Angius. Aiat sighidu a iscrier versos e a collaborare cun rivistas literàrias finas a cando, in su 1908, li fiat falada una paralisi e non fiat torradu mai in salude, tantu chi si nch'aiat coladu sos ùrtimos ses annos de bida martùriu; disgràtzias familiares, dificultades econòmicas e una salude mala ant sinzadu sa bida de su grandu poeta nugoresu. +Poeta intre sos prus mannos de Sardinna, est istadu su cantore de sa trazèdia de sa terra sua marturiada, bida che a una mama-atitadora. Sa poesia sua, rica de ideales umanitàrios, s'ispirat mescamente a sa realidade sarda ma, in su tempus matessi, est finas aberta a sas esperièntzias de sos poetas italianos prus mannos de su tempus, dae Carducci a Pascoli. Sas lìricas suas benant dae un'umanidade profunda e dae una cussèntzia sotziale forte. Sas mezus lìricas suas sunt regortas in Canti barbaricini (1910) e in Canti del salto e della tanca (1924), publicados pòstumos che a Canti della culla (1924). +Unas cantas òperas: + +James Henry Bennet: +James Henry Bennet (Inghilterra, 1816 - ?) fiat unu mèigu e iscritore. +Biografia. +Inglesu pro nàschida, at bìvidu semper in Frantza in ue at istudiadu laureende·si in Meighina in sa Sorbona. At traballadu in paritzos ospidales inglesos e frantzesos. +In su 1859, malàidu a purmones, si nch'est tramudadu a Menton pro cambiare àera e semper pro custu motivu at fatu unu biàgiu a sos paisos de su Mediterràneu. In custa manera naschet in isse sa passione pro descrier sos logos pro dare una ghia a sos biagiadores imbenientes. Iscriet "Winter and spring on the shores of the Mediterranean", publicadu in Londra in su 1875 e s'annu matessi est publicada in Parigi sa versione bortada in frantzesu. Unos cantos amigos corsicanos li cussìgiant de publicare a banda sa parte chi pertocaiat sa Còrsica, isse sighit su cussigiu ma pùblicat finas sa parte ue faeddat de sa Sardigna cun su tìtulu "La Corse et la Sardaigne". A Sardinna est bènnidu in su mese de abrile de 1864 cun s'azudu e s'amparu de paritzas autoridades de s'època e finas de Crispo, professore de sa Facultade de Meighina de s'universidade de Tàtari. +Sa parte dedicada a sa Sardigna, in intro de custa òpera, cumintzat in sa pàgina 161. A banda unos cantos isbàllios, comente su de creder chi sos nuraghes fiant òperas de sos Fenìtzios, cuntenet osservatziones de importu subra de s'economia, de sa bida, de sas costumàntzias e impressiones subra de localidades diferentes. + +Gaddhuresu: +Su gadduresu ("gaddhuresu") est una limba faeddada in sa regione istòrica de sa Gaddura ("Gaddhura"), in sa banda nord-orientale de sa Sardigna. Est unu limbàgiu meda pròssimu a cussu faeddadu in sa Còrsica meridionale, pretzisamente in sos distretos de Sartène e de s'Alta Rocca. Sa documentatzione literària prus antiga risalit a sa prima metade de su setighentos. +In su galluresu si podent notare sas istigas de su sardu, ca su 20% de su ditzionàriu est de orìgine sarda, ma sa pronùntzia, sa sintassi e sa grammàtica sunt de tipu corsicanu. Impare a su tataresu apartenit a su grupu de sas limbas sardu-corsicanas e est connotu dae sos linguìstas cun su nùmene de "corsu gadduresu". +Difusione. +Su gadduresu est ispartu in sa parte manna de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu e in carchi comuna de sa Provìntzia de Tàtari: Tèmpiu, Sa Madalena, Altzaghena, Calanzanos, Azos, Bortigiadas, Lungone, Logusantu, Su Palau, Santu Frantziscu de S'Allientu, Trinidade de Agultu e Binzola, Teltis, Fìgari, Santa Maria Coghinas (SS), Badesi, Vidda Betza (SS), Sant'Antoni de Gaddura, Lòeri - Poltu Santu Pàulu, Santu Deadoru e Èrula (SS). Est puru faeddadu, in minoria, in sa comuna de Codarruina (SS), Pèrfugas (SS), Belchidda, Monte, Òschiri, Padru e Budune. +In sa tzitade de Terranoa e in sas biddas de Luras e Padru est prus faeddadu su sardu, in sa variante settentrionale de su logudoresu. Sos dialetos faeddados in Casteddu Sardu (SS) e in su nord de s'Angrona, in Sèdine (SS) e Sa Mudditza de Codarruina (SS) sunt dialetos de transitzione prus influentzados da su tataresu; solu carchi paràula est gadduresa. In Casteddu Sardu però bi sunt formas diversas pro nàrrere una paràula, una tataresa (prus impitada) s'àtera gadduresa (pagu impitada). +Seguramente in casteddanu sa majoria de paràulas sunt de orìgine sarda, comente su tataresu, sende unu dialetu prus tataresu chi gadduresu. +Grammàtica. +Artìculos determinativos (sing./plur.): lu/li, la/li +Artìculos indeterminativos: unu, una +Pronùmenes personales: eu, tu, iddhu/iddha, noi, voi, iddhi +Verbos: +Sos verbos ant tres coniugatziones (-à, -é, -í). +Verbu esse (èssere): +Verbu aé (àere): +Coniugatzione in -à - Verbu amà (amare): +Coniugatzione in -í - Verbu timí (tìmere): +Coniugatzione in -é - Verbu vidé (bìdere): +Sos verbos de custa coniugatzione sunt pagos e totus irregulares: aé, cunviné, cridé, intindé, priidé, sapé, tiné, vidé, viné, vulé. +Una curiosidade de interessu de su gadduresu est sa presèntzia de duas maneras pro coniugare s'indicativu imperfetu, comente sutzedit in sa limba corsicana: +Verbu andà (andare): +In sa segunda manera de coniugare e in tzertas biddas su sonu -ggji- si pronuntziat fintzas -i- ("andaggjíami" -> "andaíami"). +Números: unu, dui, trè, cattru, cincu, sei, setti, ottu, noi, deci, úndici, dódici, trédici, cattòldici, chíndici, sédici, diciassetti, diciottu, diciannoi, vinti, vintunu, vintidui, vintitré, vinticattru, vinticincu, vintisei, vintisetti, vintottu, vintinoi, trinta, [...] coranta, cincanta, sessanta, settanta, ottanta, noranta, centu, centu (e) unu, [...] centu (e) deci, [...] duicentu, [...] middi, duimília, [...] un milioni, un milialdu; +Dies: luni, malti, màlcuri, gjoi, vènnari, sàbbatu, dumínica; +Meses: gjinnaggju, friaggju, malzu, abbrili, maggju, làmpata, algjola, austu, capidannu, santigaini, santandria, natali. +Istagiones: branu/primmaera, (i)statiali/(i)stiu, vaggjimu/ottugnu, (in)varru; +Colores: biancu/canu/albu, nieddu, ruju/russu, grogu/giallu, biaittu/blu, tulchinu/tulchesu, veldi, grísgiu/canu/murru, biaittògnu/pulpurinu, arànciu/aranciò/arancioni, marrò/castagnu. +Esèmpiu de gadduresu. +"La piú bedda di Gaddura (Nostra Singjora di Locusantu, Regina di Gaddhura)" di Ciccheddhu Mannoni: +Ascurta in Gadduresu +[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/it/c/c5/Locusantu.ogg] + +Grazia Deledda: +Maria Grazia Cosima Deledda (Nùgoro, 27 de cabidanni in su 1871 – Roma, 15 de austu in su 1936) est istada una iscrittora chi hat binchidu su Premiu Nobel pro sa literadura in su 1926. + +Ortobene: +Sa genna 'e Nùgoro. +""Nono, no est beru chi s'Ortobene si podat cumparare cun àteros montes; s'Ortobene est unu ùnigu in su mundu intreu: est su coru nostru, s'ànima nostra, su caràtere nostru, totu su chi b'est de mannu e de minore, de durche e tostu, de àspidu e dolorosu in nois."" -- Grazia Deledda + +Andorra: +Andorra est un'Istadu natzioni de s'Europa otzidentale. Sa capitale sua est Sa Vella. Cunfinat a setentrioni cun sa Frantza e a meridioni cun s'Ispanna e s'estendit totalmenti in sa cadena de is Pirenèus. +S'Andorra, mancai siat meda piticcu, est su "microistàdu" prus mannu de is 6 europeanus (Santu Marinu, Liechtenstein, Malta, Tzitade de su Vaticanu, Printzipàdu de Monaco). +Mancai s'indipendèntzia sua est stètia decrarada in su 1278, est intrau a fai parti de s'ONU sceti in su 1993: prima fiat un'ispètzie de protetorau de s'Ispanna e de sa Frantza. Est puru "unu de is istàdus prus àrtus de su mundu", cun d-un'artària mìnima de 870 m. e una màssima de 2409 m. +Su clima est de montagna. +Sa popolatzioni andorresa est, ironicamenti, una minorantza in su istadu: su 33% sceti de is andorresus tenit sa tzitadinàntzia: s'arrestu est cumpostu pro sa prus parti dae ispannolus, portughesus e frantzesus. Sa limba prus foeddada est su catalanu, perou funt foeddaus su ispannolu, su portughesu e su frantzesu aici e totu. +S'economia est mera fròrida e si basat printzipalmenti in su turismu. Sa religioni prus sighia est su catolicèsimu. + +Islanda: +Islanda (in islandesu: Ísland; ['islant]) est una natzione insulare de s'Europa chi s'agatat in norti-uestu istremu de su cuntinente. Su territòriu suo est fomadu dae s'ìsula omònima e de àteras ìsulas minores o isuleddas chi dd'istant a curtzu, in s'otzèanu Atlànticu intre s'Europa e sa Groenlàndia. Sa capitale sua Reykjavík, sa limba uffitziale s'islandesu. +In su 2009 s'Islanda at abiadu sas tratativas de adillidura a s'Unione Europea. +Geografia. +S'Islanda est situada in s'otzèanu Atlànticu a su sud de su tzìrculu polare àrticu, chi passat intames atraessu s'ìsula de Grímsey, posta a fache de sa costera setentrionale de s'ìsula. Diferentemente a sa Groenlàndia, chi dd'istat relativamente a curtzu, s'Islanda est geograficamente parte de Europa, non de s'Amèrica de su Norti, mancari geològicamente s'isla s'agatat posta intre ambas sas placas cuntinentales. S'Islanda est sa de 18 ìsulas prus mannas in su mundu e sa segunda de s'Europa a fatu de Britànnia Manna. +Sas ìsluas chi ddi sunt prus pròssimas sunt sa Groenlandia (a 287 km) e sas Ìsulas Føroyar (a 420 km). Sa distàntzia prus pròssima a sa parte cuntinentale de s'Europa est de 970 km, cun sa Norvègia. +S'isula tenet subrafache de 101 826 km², ma cun sos àteros territòrios insulares (unos 30) chi ddi apartenint azunghet a istèrrida 103 125 km². Contat populatzione de unos 331.000 bividores, chi bivent cuntzentrados mescamente in s'àrea de sa capitale Reykjavík. +A causa de sa posidura in sa dorsale mesoatlàntica, est un paìsu cun atividade vulcànica e geològica manna; custu fatore tenet efetos subras s'aèrgiu de su territòriu. Sa parte intranàbile cunsiste in una campeda caraterizada dae desertos, montes e biddiarzos. Gràtzias a s'influèntzia de sa currentada de su Gulfu, tenet unu clima temperadu in relatu cun sa latitùdine. +Istòria. +Sas primas cussòrgias umanas in Islanda dàtant a s'874 cando, segundu su "Landnámabók" o «Lìburu de s'acussorgiadura», su lieder norvegesu Arnarson diventaiat su primu colonu permanente de s'ìsula. Àteros navigantes, comemnte su vichingu feroesu Naddoddr, possìbile iscoberridore, aiant visitadu s'ìsula dae s'annu 860 pro bi passare s'ierru. In sos sèculos a sighire, àteros grupos umanos de orìgine nòrdica e gaèlica si ddiant assentare in Islanda. Fintzas a su de 20 sèculos sa populatzione islandesa dipendiat dae sa pisca e dae sa massaria. +Dae su 1262 a su 1944 faghiat parte a primu de su rennu de Norvègia e a pustis de su de Danimarca. S'Islanda at declaradu s'indipendèntzia dae sa Danimarca in s'11 de nadale de su 1918 ma nd'at otentu su reconnoschimentu petzi in su 17 de làmpadas de su 1944. Dae tando s'economia sua at tentu isvilupu meda lestru. +In su 2008 su sistema finantziàriu islandesu at tentu unu collassu chi at causadu una incuda grae de s'economia e manifestatziones chi ant tentu su resurtu de betire a eletziones parlamentàrias, in ue Jóhanna Sigurðardóttir at balangiadu postu de prima ministra. Parallelamente at tentu logu sa chi est diventada famada comente Rivolutzione islandesa, una serie de protestas e movimentos de organizatzione tzitadina chi, impare a su guvernu nou, at betidu a s'incausamentu de su primu ministru cabudianu Geir Haarde, duos referendumes pro detzìdere subra su pagamentu de su depidu esteru de sas bancas natzionales e unu protzessu tzitadinu de mudàntzia a sa costitutzione, chi su 29 de trìulas de su 2011 at dadu unu progetu costitutzionale de dibatire in su parlamentu. +Economia. +Oe in die s'Islanda s'apoderat subra una economia de mercadu chi godit de tassas prus bàscias de sa mèdia OCSE. S'islanda assegurat assistentzia sanitària e educatzione superiore gratuita pro totu sos tzitadinos. In su 2009 s'istadu est istadu classificadu dae s'ONU su de tres paisos prus isvilupados de su mundu. +Demografia. +Sa sotziedade islandesa est isvilupada e tecnologicamente adelantada. Sa cultura sua s'apoderat subra su patrimòniu nordicu e sa populatzione est de origine tzelta e iscandinava. +Sa limba uffitziale est s'islandesu, limba germànica setentrionale meda aprossimada a su norvegesu otzidentale. S'istadu assegurat libertade de cultu prena a sos tzitadinos, mancari sa religione de istadu siat sa crèsia natzionale de Islanda, de apartenèntzia luterana, de chi s'80% de sos islandesos est membru. + +Nicolò Copernico: +Nicolò Copernico (pol. Mikołaj Kopernik, Nicolaus Copernicus in sos liberos antigos e internatzionales - 19 freargiu 1473 - 24 maju 1543) est istadu s'astronomu polacu chi adi portadu a su sutzessu sa teoria de s'Eliocentrismu. +Est istadu puru unu Canonicu, unu giurista, unu governadore, unu astrologu e unu medigu. +Sa teoria sua - chi narrada chi est su Soli chi est in su centru de su sistema de orbitas e de pianetas de su sistema solare - pigada torra sa teoria greca de Aristarco da Samo. Su bantu suu no est duncas s'idea, ma sa dimostratzione rigorosa chi issu adiada fatu partende de osservatziones. + +Isport: +S'Isport est s'atividade motoria praticada pro mantenere su corpus dekidu, forte e in salude. + +Anela: +Anela est una bidda de 817 abitates, chi si naran anelesos. Faghet parte de sa provìntzia de Tàtari. +Anela s'agatada in su Goceanu a sos pes de Masiennera e Masiedda, sos montes prus altos de su territoriu sou carculadu in 36,96 km². +Istoria. +Meda istoricos narana chi Anela est sa bidda prus antiga de su Goceanu, sende istata fatta dae sos romanos chi bi afferrein una truma de zente pro la colonizare in su periodu de Silla. +Sendesi irricchida meda, in su tempu de sos Ziudicatos Anela fiat sede de sa Curatoria de su Goceanu, pro paritzos seculos. +Però a poi de una grave pestilentzia su compitu est passadu a Bono ei sa bidda at connoschidu tempos malos. +Infattis a poi de sa isconfitta de su marchese de Oristani Anela est istada finas a su 1839 unu feudu rezu. + +Tiesi: +Tiesi est una bidda in provintzia de Tattari. Tiesi est affacca (4 km) a sa istrada numeru "131" o "Carlo Felice". In sa regione de su Mejlogu. Sa limba chi si faeddat a Tiesi est su "Logudoresu" +Sa festa printzipale est cussa dee sa madonna de Seunis. + +Limba Sarda Comuna: +Sa Limba Sarda Comuna (LSC) est una norma de iscritura de sa limba sarda, pensada cun sa punna de trascrìvere sas variantes faeddadas de sa limba sarda e adotada cun caràtere isperimentale in su 2006 dae sa Regione Autònoma de Sardigna pro s'iscritura de sos documentos ufitziales in essida, in co-ufitzialidade cun s'italianu. +Piessignos. +Sa LSC, mancari partende dae una base logudoresa-nugoresa, leat fintzas elementos pròpios de sos limbàgios de mesania, est a nàrrere sos limbàgios chi sunt a mesania intre su logudoresu e su campidanesu, e duncas si proponet a livellu morfològicu comente una variedade mesana intre sas variedades diferentes de sardu, faeddadas o literàrias, chi esistiant in antis, chirchende de leare is elementos comunos. +Duncas est un'istandard fundadu a pitzus de una limba "naturale" e no "artifitziale", mancari minoritària cunforma a àteras variedades sardas, acurtziende·si a sa proposta de sa Limba de Mesania (LdM o LDM), fìgia de su movimentu culturale "mesanista", de acordu pro una variante ùnica, chi afirmaiat peri s'ispecificidade de sa limba sarda intre is limbas romanzas derivadas dae sa latinidade otzidentale (plurale cun s' acusativu) cun su catalanu, s'ispagnolu, su proventzale, su portoghesu etc. a s'imbesse de s'italianu chi, comente su rumenu, est fìgia de sa latinidade orientale (plurale cun su nominativu). +Est fintzas un'evolutzione de sa Limba Sarda Unificada (LSU), pubblicada in su 2001, chi dd'aiant criticada meda pro s'artifitzialidade sua, e ca no aiat leadu perunu elementu de sa variedade campidanesa, essende fundada subra de su logudoresu mesanu isceti. +Pro su chi pertocat s'impreu de su lèssicu, sa norma de sa LSC lu lassat lìberu, previdende sa possibilidade de impreare totu is ""parole ereditarie, anche se di uso limitato ad alcune varianti"", cun sa coesistèntzia de geosinònimos diversos comente "lègiu/feu, pòddighe/didu, àghina/ua, chèrrere/bòlere", etc, impreados comente sinònimos, e torrende a una forma gràfica ebbia sas variantes fonèticas de paràulas chi ant su matessi ètimu (faeddare e non fueddai, foeddare, faveddare, faiddare, fueddari, etc), su prus de sas bortas ponende fatu a s'etimologia in su sèberu de su modellu (mancari chi custu non sutzedit semper, comente in sa paràula de ""abba"", seberada comente forma gràfica curreta in logu de su meridionale ""àcua"", o comente in sa paràula ""lughe"", seberada in logu de sa forma nugoresa-baroniesa ""luche""). Pro is impreos iscientìficos, cando esistint paritzos sinònimos, consìgiat de seberare is tèrmines chi parent prus "nèutros", ca sunt prus ispartzinados o ca sunt derivados deretos dae su latinu, ma podende seberare is àteros sinònimos puru, mescamente pro impreos literàrios. +In su testu de sa delìbera regionale de su 2006 chi at istituidu sa LSC, in ue custa norma istandard est definida ""aperta ad integrazioni"", est evidentziadu chi ""tutte le soluzioni sono di uguale valore linguistico, ma è necessario per ragioni di chiarezza di chi scrive o traduce operare una scelta. La Limba Sarda Comuna, come norma scritta di riferimento e di “rappresentanza” dovrebbe tendere con il tempo appunto a rappresentare il sardo nel suo complesso e non a rendere per iscritto tutte le varietà locali, che sarebbe difficilmente proponibile per dare al sardo un uso ufficiale sovralocale e sovramunicipale"". +In prus, in cussu documentu etotu, est reconnota sa possibilidade de impreare is vàrias formas fonèticas de unu lemma matessi ""nella scrittura delle varietà locali"", reconnoschende duncas in manera implìtzita una coesistèntzia intre sa norma istandard e is àteras grafias diferentes, pro impreos locales. +In sa règula de sa LSC non s'agatat perunu riferimentu a sa sintassi de impreare, chi duncas est lassada a sa cumpetèntzia de is chi iscrient. +Adotzione ufitziale de sa Limba Sarda Comuna. +Sa Limba Sarda Comuna nche dd'at adotada in manera isperimentale sa Regione Autonoma de Sardigna cun sa Delìbera de sa Giunta Regionale n. 16/14 de su 18 de abrile de su 2006 ("Limba Sarda Comuna. Adozione delle norme di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta in uscita dell'Amministrazione regionale") comente limba ufitziale pro is atos e is documentos emanados dae sa Regione Sardigna (fintzas si s'art. 8 de sa lege italiana 482/99 narat chi at valore legale isceti su testu iscritu in limba italiana), reconnoschende a is tzitadinos sa possibilidade de iscrìere a s'Ente in sa variedade pròpia e istituende s' Ufitziu de sa Limba Sarda regionale. +Impreu. +Sa Regione Sardigna in is annos passados at sighidu sa norma LSC in sa tradutzione de paritzos documentos e delìberas, de is nùmenes de is entes, ufìtzios e assessorados suos in prus de su nùmene suo matessi "Regione Autònoma de Sardigna", chi oe s'agatat in s'istemma ufitziale in pare cun su nùmene italianu. +In prus de cuddu ente, s'istandard isperimentale LSC nche dd'ant impreadu comente sèberu voluntàriu parìtzos àteros entes, iscolas e mèdios de informatzione, medas bias in manera cumplementare cun grafias chi sunt prus probianas a sa pronùntzia locale. +Pro su chi pertocat custos impreos ant fatu un'istima pertzentuale, cunsiderende isceti is progetos finantziados o cofinantziados dae sa Regione pro sa difusione de sa limba sarda in is ufìtzios linguìsticos comunales e subra-comunales, in sa didàtica in is iscolas e in is mèdia dae su 2007 a su 2013. +Su Monitoràgiu a pitzus de s'impreu isperimentale de sa Limba Sarda Comuna 2007-2013 a cura de su Servìtziu Limba e Cultura Sarda de s'Assessoradu pro s'Istrutzione Pùblica, che dd'ant publicadu in su giassu ìnternet de sa Regione Sardigna in su mese de abrile 2014. +Pro su chi pertocat is progetos iscolàsticos finantziados in s'annu 2013, pro esèmpiu, dae cussa chirca nd'est essida a pitzus una preferèntzia ladina de is iscolas pro s'impreu de s'ortografia LSC in pare cun una grafia locale (51%), cunforma a s'impreu esclusivu de sa LSC (11%) o a s'impreu escluscivu de una grafia locale (33%) +Imbetzes pro su chi pertocat is progetos editoriales in sardu in is mèdia regionales, finantziados in su 2012 dae sa Regione, agatamus una presèntzia prus manna de s'impreu de sa LSC (chi diat pòdere derivare dae una premialidade de 2 puntos in sa formatzione de is graduatòrias pro leare is finantziamentos: premialidade chi non nche fiat in su bandu pro is iscolas). Segundu cuddos datos resurtat chi sa produtzione testuale in is progetos de is mèdia est istada pro su 35% in LSC, pro su 35% in LSC e in una grafia locale e pro su 25% in una grafia locale ebbia. +A ùrtimu mentovamus a is ufìtzios linguìsticos locales cofinantziados dae sa Regione, chi in su 2012 ant impreadu in s'iscritura pro su 50% sa LSC, pro su 9% sa LSC in pare cun una grafia locale e pro su 41% una grafia locale ebbia. +Propostas de emendamentu. +Dae su 2006 a su 2014 ant publicadu, mescamente impreende sa rete ìnternet, unas cantas propostas de emendamentu de sa norma LSC, chi punnant a l'acurtziare de prus a sa pronùntzia de is limbàgios meridionales de sa limba sarda, chi ddos podimus cunsiderare in manera verosìmile comente faeddados dae sa majoria de is sardòfonos. +Intre custas propostas mentovamus sa de su prof. Francisco Xavier Frias Conde, filòlogu e romanista ispagnolu in s'Universidad Nacional de Educación a Distancia (UNED), chi est istadu coordinadore de sa Revista de Flilologìa Romànica "Ianua," èdita dae "Romania minor". Est iscritore in galitzianu e in ispagnolu e autore di paritzos sàgios in italianu e in sardu subra de is problemas di linguìstica sarda. +Custu sàgiu suo est intituladu "Proposte di miglioramento dello standard sardo LSC" +Un'àtera proposta est sa de su prof. Roberto Bolognesi, chi proponet calicunu arrangiamentu chi diat permìtere a totu is sardos de lèghere s'istandard segundu sa pronùntzia issoro, impreende unas cantas règulas simples de letura. + +Iscroca: +Iscroca est unu comune de 692 bividores de sa Provìntzia de Casteddu. + +Urtei: +Urtei (in italianu Bultei) est una bidda de 1.206 abitantes in sa provincia de Tathari.Este una idda de costera( Goceano) + +Parigi: +Parigi est sa capitale e sa tzitade pius manna de sa Frantza. In s'area metropolitana de Parigi bi campan pius de dòighi milliones de persones. + +Saint-Dié-des-Vosges: +Saint-Dié-des-Vosges est una tzidade de sa regione Lorena de Frantza. +Istòria. +1507 : "Cosmographiae Introductio" e prima carta geogràfica de America, "Universalis Cosmographia" (Martin Waldseemüller) +Ammistratzione. +Universidade : Institut universitaire de technologie (IUT) + +Limba grega: +Sos populo grecioso et proto-grecioso ana connoschidu 3 limbas in s'epoca antiga; sa prima naschidi cun sos miceneos chi gia dae su secundu millenniu a.c cando custu populu falat in sa penisola greca.'Ustu alfabettu antizipada s' istoria greca ca mostrada chi sos populos grecos aiant una forma de iscriere chi pretzedidi a'utilizzo de su alfabettu feniciu.In su 1450 a.c circa sa lineare b arrivit a Creta graziasa a sa conquista micenea, inifatti a Creta si usaiada sa lineare A chi no est ancora tetzifrada.Cun sa conquista Dorica, Eolica e Ionica sa lineare B iparidi. +IIX seculu +Cun a ripresa de sa tziviltade Greca e sa naschida de sas polis sos grecoso imparana s' alfabettu feniciu e lu adattana e sas esigezias linguistica issoro...custu est su periodu de sa divisione politica greca chie causat meda dialettos pro onzi poleis.Custa lim ba est giamada peró in generali comente Ellenika (Ελληνικά-dae cale derivat Elllenistì-Ελληνιστί=greci). +Sa κοινέ. +Cando Alessandro magno conquistat mezu mundu adottat custa comente limba internazionale de s' imperu cun variantese leadas dae onzi Πολις e da tottu s' imperu.Custa este s'istoria de su grecu antigu in sos millenios prim' e cristu. +Istòria. +Faghet a pratzire s'istòria de sa limba grega in unas cantas fases: +Protogregu. +Cun custu nomen indidamus sa fase prus antiga de sa limba grega, connota petzi de recumponidura interna; dae issa calant totu sos dialetos gregos de edade istòrica, ma fiat diferente de s'antipassadu comune protoindoeuropeu. Pensamus ca lu faedderent a su comentzu de su millènniu II a.C. in sa penìsula balcànica, ma semus galu resonende de sos tempos pretzisos de aposentamentu de sos Gregos in sa penìsula ellènica. +Miceneu. +Est su gregu chi connoschimus gràtzias a sas tauleddas chi benint dae Pilu datadas 1200 a.C. iscritas in lineare B, una iscritura sillàbica chi fiat unu adatamentu a su gregu miceneu de sa lineare A, chi sos minòicos impreaiant pro iscrier sa limba issoro, chi finas oe non podimus lègere. Su miceneu est de unu tempus intre su sèculu XIV a.C. e su sèculu XII a.C. Custa limba presentat caràteres proprios chi no permitent a la cunsiderare sa antepassada comuna de totu sos dialetos de su millènniu I a.C., mancari su "status" suo (dialetu gregu faeddadu a beru o puru limbàgiu istilisadu dae sa iscritura) e sa postura sua in sa crassificatzione de sos dialetos gregos est terrinu de chistione. Pro su prus, pensant chi assimigit a s'arcàdicu-cipriota. +Gregu ellenìsticu o "koiné diálektos" o ("limba comuna") o "Alexandrinè koiné" (limba alessandrina). +Le conquiste di Alessandro Magno e la diffusione della cultura greca in una vastissima area favoriscono lo sviluppo di un linguaggio comune, che superi le divisioni dialettali del greco arcaico e classico. Questa lingua comune, o "koiné", si basa sull'attico, depurato dai suoi tratti più caratteristici e con interferenze da parte di altri dialetti (soprattutto lo ionico). Questa lingua rimase in uso per tutta l'età ellenistica e romana, costituendo la lingua franca di tutta la parte orientale dell'Impero Romano. +Gregu de s'edade de mesu o gregu bizantinu. +Il greco bizantino costituisce la naturale evoluzione della "koiné" sotto l'impero bizantino, generalizzando i mutamenti fonetici e la semplificazione grammaticale iniziata nel periodo precedente. Caratteristico di quest'epoca è anche il divario tra la lingua parlata e la lingua letteraria, rimasta legata ai modelli classici e fortemente arcaizzante. L'epoca bizantina ha rappresentato una tappa fondamentale per la conservazione e divulgazione dei testi della grecità antica. +Gregu de Calàbria. +Il greco di Calabria o ""dialetto greco-calabro"" è la versione del greco d'Italia usata nella Bovesìa in provincia di Reggio Calabria ed anche in alcuni quartieri della città, contrapposta all'altra parlata nel Salento. +La lingua ha molti punti in comune col neogreco. É un dialetto derivato sia dal greco ellenistico parlato nella Magna Grecia che dal greco bizantino medievale, a testimonianza dell'antico possesso di Bisanzio, possiede nel suo vocabolario molte parole derivate dall'antico greco dorico. Si scrive usando caratteri latini, ma possono essere utilizzati anche i caratteri greci. +Gregu modernu o gregu nou. +Sotto la dominazione turca, la tradizione scritta continua nell'ambito del Patriarcato Ecumenico di Costantinopoli, mentre la lingua parlata adotta numerosi termini provenienti dalle lingue degli altri popoli dell'Impero Ottomano, soprattuto dal turco, ma anche dall'italiano. +Un nuovo impulso alla lingua greca è dato solo nel XIX secolo dall'indipendenza, anche se il nuovo Stato crea una barriera tra la lingua parlata (o "dhimotikì"), con i suoi dialetti, e la lingua ufficiale, la "katharevousa" (o "Katharévussa") , una forma artificiale, "purificata" di greco, adottata come lingua ufficiale dello stato. +Per tale motivo era fatto comune che un oggetto avesse due nomi, uno ufficiale e uno usato comunemente dalla gente. +Tale situazione si mantenne sino al 1976, anno in cui, grazie ad una riforma linguistica, la dhimotikí diviene lingua ufficiale. La pronuncia etacistica è quella utilizzata per lo studio del greco classico ovunque, tranne che nella Grecia stessa, dove la lingua antica viene studiata adoperando la stessa pronuncia di quella moderna, per via della ininterrotta trasmissione testuale che dall'epoca antica arriva fino a oggi per tramite della fase bizantina. In effetti è molto difficile risalire alla pronuncia effettivamente in uso in età classica, specie se consideriamo che la lingua greca classica non è altro che un insieme di dialetti (eolico, dorico, ionico e attico oppure eolico, dorico e ionico-attico) unificati da Alessandro Magno con la "κοινή διάλεκτος" ("koinè diálektos", idioma comune). + +Aritmètica: +S'aritmètica est unu campu de sa matemàtica chi istùdiat sas propriedades elementares de tzertas "operatziones" cun sos nùmeros, in ispètzia sos nùmeros intreos. +Operatziones aritmèticas. +Sas operatziones aritmèticas traditzionales sunt "additzione", "sutratzione", "multiplicatzione" e "divisione", mancari a bortas sos istudiosos pòngiant in sa dicsiprina finas operatziones prus adelantadas comente e s'"innartziamentu a podèntzia", s'"estratzione de raighina", sos "logaritmos" e s'impreu de sas "percentuales". Sos càrculos aritmèticos cherent fatos respetende s'"òrdine de sas operatziones". +Teoria de sos nùmeros. +Sa paràula "aritmètica" la impreamus finas cando chistionamus de sa "teoria de sos nùmeros". Custa istùdiat sas propriedades de sos 'intreos' umpare a sos 'nùmeros primos', sa pratzilidade, e sas solutziones intreas de sas ecuatziones, chi sunt argumentos chi sunt creschende a lestru in sa matemàtica moderna. Inoghe incontramus su "teorema fundamentale de s'aritmètica" e sas "funtziones aritmèticas". +Imparamentu de s'aritmètica in s'iscola italiana. +In generale in s'iscola de sos pitzinnos sos mastros imparant sos algoritmos de càrculu manuales pro fagher sas bator operatziones in s'umpare de sos nùmeros naturales e de sos nùmeros ratzionales positivos in sa forma deghimale; in sas de sos pitzocheddos sos algoritmos de custas operatziones matessi fatas cun fratziones e introduint s'umpare de sos nùmeros ratzionales e su de sos nùmeros reales. +Semper sos pitzocheddos istùdiant sas operatziones de innartziamentu a podèntzia, de estratzione de raighina, de pratzidore comunu mannu e de multiplu comunu piticu. Umperaiat a imparare s'algoritmu manuale de estratzione de raighina cuadrada, ma como non lu faghent semper, ca medas professores preferint a imparare s'impreu de sas tàulas numèricas o su de su carcoladore tragaditzu. Sos istudiantes imparant finas a aprossimai sos resurtados. +In sas iscolas de sos pitzocos istùdiant sos logaritmos; inoghe puru sunt passados dae s'imparu pro impreare su règulu carculadore a su de su carculadore o de s'elaboradore. Ambaduas custas ainas las impreant meda cando finint sos istùdios pro fagher càrculos numèricos. + +Bidda: +Una bidda est una tzitadi pitikedda. Su fueddu benit da su latinu "villa". Candu si narat bidda, si podit inditai una bidda in particulari (comente "sa bidda de Benetutti"). Si podit nai bidda fintzas in generali (comenti "inui est ki fias?" "in bidda"). Is ki bivint in d-una bidda si tzerriant cun su nomini chi benit de sa bidda (comenti "unu benetuttesu"). + +Tèmpiu: +Tèmpiu (in italianu Tempio Pausania, in gaddhuresu Tèmpiu), est una tzitade de 14.100 ab. in su nord de sa Sardigna, in sa Caddura, sede (chin Terranoa) de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. Sede de Pìscamu (Diotzese de Tèmpiu-Ampùrias) e de Tribunale. + +'Onne: +Corcada acanta de "Monte Ispada", Fonne at 1000 metros de artitudine, in Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai, est sa bidda prus arta de totu sa Sardigna. +Jughet 4500 abitantes e s'economia est fundada pro meda parte subra sa pastorìa, e in custos urtimos annos fintzes subra su turismu de yerru. In "Monte Ispada" e "Bruncu Spina" bi sunt defatu sos unicos impiantos de pigada pro sos isportes yerriles e medas albergos e agriturismos pro sos turistas. Ateras atividades sunt sos forros de pistocos de Fonne e de pane carasau. +Sa prima dominiga de Lampadas b'est sa festa pro "Nostra Sennora de Sos Martires" cun ballos sardos e protzessiones in costùmenes e arribant medas pellegrinos dae totus sas biddas de su tzircundariu. Atera festa manna pro su patronu ca de "Santu Jubanne Batista". + +AMM: +Sos artes martziales ammisturadas funt sas artes martiales chi portanta aintru meda corpos e meda de luttas a terra. +Su pankration fiat una betziu istile de lutta cun sos manos. Sos Gregos antigos hanno introdotu custa disciplina in sos Giogos Olimpicos in su 648 AC. Calincuna mostra pubrica de luttas est istada fata a su printzipiu de su XIX segulu. Fiant rappresentados su ju-jitsu, sa lutta gregu-romana e ateras in sos torneos europeos. +Sos artes martziales ammisturadas nascint dae sos eventes de Valetudo in Brasile, e de su Shootwrestling giapponesu. + +Oroteddi: +Oroteddi est una bidda de 2.314 abitantes de sa Provìntzia de Nùgoro, est posta a 470 m.s.l.m.,in sa Barbagia de Ollolai. su tzentru de Oroteddi est naschidu meda probabilmente in epoca romana, galu oe si poden bidere sos restos de duas istradas romanas in s'essida de sa idda, chi fintzas a primos de su 900, innanti de faghere sas istradas chi oe connoschimus fint sas unicas istradas de atzessu. +In d'unu de sos trettos prus artos de sa idda, b'est sa cresia de Santu Juanne Battista, fraicada innanti de su 1139, (de tale data est sa prima attestatzione de sa cresia), e ampliada in su 1966 chin sas duas navadas laterales. Sa cresia, accontzada dae pacu, est particulare pro su campanile a vela, ue bi sunt galanos artos rilievos, (unicos in Sardigna) in sa pratza de Santu Juanne b'est finzas un'arcu, chi fit sa janna de su monasteru anticu. In sos campos de Oroteddi no bi mancana sos nuraghes,comnte su de Calone e su de Aeddos (in sa serra de idda) +Sa idda si partit in duos riones mannos: "Oroteddi" e "Mussinzua", atteros bichinados anticos e noos sunt: "S'iscaleddu", "Iscattai", "Ninillia", "Puttu 'e lendine", "Molinu 'etzu", "Santu Juanne", "Parola", "Su chercu 'e s'ospile", "Santu Antoni", "Santa ruche", "Riu 'e janna", "Palatteddu", "Sa cronta", "Dionisi", "Preda 'e s'arzola", "Su brasile", "Puttu 'e loddo", "Puttu 'e dona", "Pedeadde", "Ena longa", "Su palu", "Roseddu", "Diadoru", "Santu Antinu", "Sa murichessa", "Sa ruche", "S'angrone", "Jumpadu", "Turre", "Murreri", "Su bangulieri", "Su tremene", "Sa 'e tziu lostia", "Ortivai" e ateros pacos.Su sardu oroteddesu no est barbaricinu,ma in sa idda si faeddata su logudoresu (su sardu uffitziale de sa sardignia). +Un'atera cosa particulare de Oroteddi est su monte "Crastu 'e Jorzi". +Sas mascheras de Oroteddi sunt: sos "Thurpos" e sos "Eritajos". +Una tradizione particolare de Oroteddi est cussa de su cantu a Cuncordu (Tenore) pro su modu de cantare chi est unicu in Sardinna, mescamente pro su cantu "a sa seria" e a "traccheddu". +Io sono quello che l'ha scritto e sono gay. + +Astronomia: +S'Astronomia (dae su gregu: αστρονομία = "astron" (ἄστρον), "istedda" + "nomos" (νόμος), "lei"= lei de is isteddas) est sa sièntzia ch'istùdiat is acuntèssius de su celu e is ogetus celestes (isteddas, pranetas, cometas e galàssias). + +Norvegia: +Norvegia est una natzione in s'Europa.Sa capitale sua est Oslo. + +Finlàndia: +Sa Finlandia est una natzione de s'Europa. Sa capitale sua est Helsinki. + +Danimarca: +Danimarca est una natzione in s'Europa. Sa capitale sua est Copenaghen. + +Ulìana: +Ulìana (nòmene italianu: Oliena) est cara a Nùgoro, in Barbàgia de Ollolai, a una ala de su massitzu calcàreu de su "Supramonte". Su Supramonte de Ulìana est ricu de pinnetos originales, chi sunt peroe belle totu abandonados. Su territòriu at medas testimoniàntzias de sa cultura nuràgica, at medas nuraghes abandonados e puru una fonte nuràgica in sa badde de "Lanaitu". Su cannonau de Ulìana est su nepente, unu binu forte e durtze che su mele. + +Pubusa: +Sa pubusa ("Upupa epops") est unu pugione cun piculu longu,sa conca pubusada, su tuju de colore rujittu, e-i sas alas e sa coa de colore biancu e nieddu. Vivede in logos cun arvures. Est unu pugione migradore. Este su sìmbulu da sa LIPU. + +Iscièntzia: +Iscièntzia in su sentidu prus ampru si referit a calesisiat connoschèntzia o abilidade, mascamente (ma no petzi) cando faghet a la mesurare. Sa faedda "iscièntzia" descriet puru calesisiat campu de istùdiu sistemàticu o sa connoschèntzia tirada de unu istùdiu de gai. Prus a s'istrinta, "iscièntzia" si referit a unu sistema de achirire connoschèntzia fundadu in sa isperimentadura, e finas a su corpus de connoschèntzias organisadas chi sos òmines ant tiradu dae chircas de gai. +Sos campos de iscièntzia sunt pro su prus classificados segundu duas lìneas printzipales: + +Taulara: +Taulara est un'ìsula de sa Sardigna, in sa rezone istoriga de sa Gallura. + +Austis: +Austis est una biddha de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 750 metros subra su mare e jughet 959 bividores. Est connota pro s'"orroca de sa Crabarissa". + +Archeologia: +S'Archeologia(dae su gregu ἀρχαιολογία, archaiologia – ἀρχαῖος, archaīos, "antigu, ezzu"; e -λογία, -logia) est s' iscièntzia chi istudiat sa culturas de s'omine cun su recuperu, sa catalogatzione, sas analisis e sas interpretatziones de restos materiales e datos ambientales, chi cumprenden s'architetura, manufatos, caratteres e configuratziones e paesaggios. + +Sarule: +Sarule est una bidda de 1800 bividoris, posta a 6 km dae sa bidda 'e Orane a suta de su Monti Gonare, e contat 600 m.s.l.m. +Sarule est connota in totu sa Sardigna po sa "burra" e "s'aranzada". De importu meda est sa festa de Nostra Sennyora de Gonare, àteras festas sunt: Santu Micheli (Santu Miali), Santu Bernardinu (Santu Bernadeddu) e Santa Luchia (Santa Luxia). +Un'àtera cosa de amentare est sa Funtana e Gaghisi. +sa careta tìpica de Sarule est sa màschera 'a gatu. + +Òsile: +Òsile est una bidda de 3.498 abitantes (Osilesos) de sa Provìntzia de Tàtari, pagu pis' a mancu, affacca a Tàtari (12 Km.). +Est postu in una de sa tres puntas de su Monte Tuffudesu a 650 m. s.l.m. ed est dominadu dae su Casteddu de Malaspina, oramai derruttu. +Osile est sempre istadu famosu pro su casu, su fresi e pro sa bellesa de su costumine de gala de sas feminas: "Sa Cappitta". + +Achern: +Achern est una tzitade in sa Repùbrica Federale Tedesca, in su istado de Baden-Württemberg. Bivint oe in Achern 24.681 persones. + +Alà: +Alà est una bidda e unu comunu de guasi 2000 abitadores de sa provintzia de Terranoa-Tempiu. Si isterred in sos settiles chin su mantessi lumene de sa bidda, a 700 metros subra s’atta ‘e su mare. +S’erettu alaesu arribada sitos importantes de archeologia nuragica (Su pedrighinosu, Balare, Su Posidu, Malagarrucca, Sos Nurattolos, Chidade) testimonìas de una origine antiga meda. Si pessad chi su lumene “Alà” bendzad’ dae “Balare” chin sa peldentzia de sa B ass’incomintzu (ancora oje est tipicu de su faeddhu alaesu sa peldentzia de sa B a printzipiu de paraula, a paragone de su logudoresu genericu) chelfende narrere duncas “bidda de sos Balares”. Oppuru si attuidi chi benzat dae su lumene “Ilienses” (unu populu antigu de ratza greca), e dae cue Alaenses e a pustis Alà, ma sos limbistas no atzettana custa teoria. A donzi manera sia sos Balares, sia sos Ilienses fini sos antigos abitadores de sos logos alaesos, ambos duos populos mai assugetados in tottu a sos Romanos. A cumprobu de cantu nadu, unu nummeru abberu mannu de toponimos pre-romanos in sas cussorzas de Alà (Boddò, Serì, Laccaralò, Senè, Istenolì...), comente forsis in perunu ateru logu in Sardigna. +Sa bidda de oe est naschida in su XVI seculu daboi de Cristu, forsis pro more de si accultziare a sas leadas de Gaddura, dae palte de sa zente de su Monte Acutu. Custas andamentas deini vida duncas a Alà, a sos istatzos suos e de Monte e Padru. Alà ad appidu sempere una acolomia ligada a s’agricola e-i su pastoriu, tribaglios chi ad dadu dae seculos su pane a sa comunidade intrea. Connota e famada fidi sa petta ‘ula seberada e su mele, mentres chi sas erveghes fini in mancu cunfromm’a sa media sarda, forsis pro sas mannesas minimas de su pastorizale e de sas tancas (in Alà mai s’est connotu su latifundu). A sa fine de s’ottighentos si isviluppeidi s’acolomia de su calvone, grazias a carvonajos bennidos dae Tuscana, chi su pius si frimmeini a vivere in Alà (ancora oe si reconnoschen sos sambenados, e sos lumenes puru - Dante, Cesare e Cesarina, Giulio, Giusuè - chi fintzas a tando no si connoschian tra sos alaesos). S’acolomia de sas cheas però distrueidi meda buscos e padentes, comente s’ided’ oje in Su Monte e andende a Torpè. +A pustis de unu tempu de disterradas a truma, a fine de su seculu passadu, chi atteidi su minimu istoricu de abitadores pro Alà, sa bidda est resessida a torrare in posse, gratzias a s’isviluppu turisticu gadduresu. Sos mastros’e muru ‘e pedra alaesos sono sos pius chilcados e montovados, tantu chi si pessad’ a unu sotziu de tutela. Puru sa forestale est meda cumbeniosa pro Alà: meidade ‘e su comunale este a domaniu. Ojè Alà ad’un’acolomia chi est creschendhe arreu, che-i neune in Italia. In su 2004 est istada sa ‘iddha chin pius asiendhas cunfromm’a sos abitadores, chin una creschida de sas impreas de su 18% in su 2003. Tottu custu gratzias a sos mastros de muru, a s’oltiju bogadu in sas cussoldzas alaesas - su mendzus de Saldigna – e su contone chi, mancari s’istrobbu de sa Cina, resessid a muntennere su melcadu mondiale. Pro tottu custu su numeru de sos arressos est prossimu a su nuddha, e vivini e trabaglian in Alà, 150 e piusu de istranzos affeltos dae onzi palte’e logu. Su peccu de tottu custu est unu numeru de laureados basciu abberu, forsis su pius minore de sa Saldigna intrea. +Unu ‘antu mannu de Alà est una realidade sociale pagu abbelta a sas malidades de sos tempos de oje. Alà est de seguru una de sas pagas ‘iddhas ithalianas in’ue mai s’est appida una denuntzia pro droga. Sa bendida e su cossumu de sustantzias tossicas no b’est mai istadu, e sos alaesos si bantan de custu, comente est zustu. In pius, sa limba salda è bia comente no mai, a s’imbesse de atheras iddhas saldas, tantu chi no si poded faeddhare mancu de bi-limba italianu-saldu pro Alà, ma sia diad faeddhare de mono-limba salda: cale si siad arrejonu - dae sas faeddhadas lebias in su tzilleri, a sas preigas crejastigas, fentzas sas chistiones in consizu cumunale - est pelferidu guasi tottu in saldu, siad dae palte de sos giovanos che-i dae sos mannos. +Donz’annu si curred’in Alà sa cursa campestre Alasport, chi pro sa calidade de chie bi currede est oramai sa prima in Europa, appende-che coladu pro impoltantzia sa leggendaria “Cinque Mulini”. In beranu de onz’annu colad’in sos tirighinos alaesos calchi tappa de su rally mondiale Sardinia-Italia. Su 4 de Sant’aine si festad’in Alà Santu Frantziscu’e Assisi, chin ‘ustu a petta e brou pro pius de 10.000 accudidos dae tottu s’isula. + +Cussorgia: +Sa Cussòrgia est unu antigu istitutu, tipicu de sa Sardigna, a trassa de Adempriviu, unu deretu prus forti de is cussorgialis, a pitzus de unu territòriu de monti, chi nci bogat is atrus comunistas (is componentis de una comunidadi de una bidda). +A diferèntzia de is Ademriprìvius, chi fiant sceti una usàntzia de is comunistas de arregolli is frutus de is padentis e cassai is animalis arestis, su deretu de cussòrgia si tramandat de babbu in fillu e si cumpriat in su deretu de fai e possidiri sa barraca, de fai e possidiri is furriadroxus de su bestiàmini, de pasci in is filadas chi fiant parti de sa cussòrgia. +Medas cussorgialis si passant tali deretu cun atus notarilis e bantant, de ai otènniu "ab immemore" permissus de su Feudatàriu. Custu deretu s'est trasformau, in basi a leis precisas, siat in Gallura che in is biddas de Sìnnia, Maracalagonis e Burcei, giai po totus, in propriedadi perfeta (duncas trasmitiu de babbu in figiu), mancai sempri is Consillus Comunitativus apant arrebronau talis afeterius e imbudrugus po tutelai is interessus de usu ademprivili de totus is comunistas. + +Filosofia: +Sa filosofia (dae gregu φιλείν (fìleìn) = "amare" e σοφία (sofìa) = "sapienzia", est a nàrrere "amore pro sa sapienzia") est definida comente s' istùdiu de sa possibilidade e de is làcanas de sa connoschèntzia umana e fintzas de s'anàlisi de s'òmine che sugetu de custa connoschèntzia, cussideradu in isse matessi in sa relatadura sua, teòriga e pràtiga, cun s' ogetu connotu. +Su pensamentu filòsofigu otzidentale naschet dae sa "meravìgia" naraiat Aristotele est a ischire cando s'òmine incumintzat a si preguntare chie siat isse etotu e su mundu chi ddu inghiriat. Custu, chi in filosofia est tzerriadu su problema de su raportu intra su sugetu e s'ogetu, e est tratadu segundu duas bisuras: sa prima est su de sa filosofia teorètica chi narat chi si cheret "connoschere" s'ogetu, su segundu est su de sa filosofia pràtiga o morale o ètiga, cando si cheret ischire comente nos depimus cumportare, ite fàghere in is cunfrontos de cuss'ogetu chi podet èssere un individuu che a mie etotu. +Sa definitzione de sa filosofia abbarat un problema filosoficu. Ma fintzas prus problemàtiga resurtat sa chistione de su "incomintzu" filosòficu, est a nàrrere de su fundamentu suo matessi e de sa possibilidade de sa chirca filosòfica comente tale. Si sa filosofia chircat in intro de issa etotu in manera dialètiga, in ue nche podimus pònnere is preguntas suas? +Est un' istùdiu chi s' acumprit formulende in manera linguìstiga is problemas, dende·nde sa solutzione e giustifiende·dda, e impreende protzeduras rigorosas pro dda argumentare. Est, finamentas, s' istùdiu de sos printzìpios primos e de is resones ùrtimas. +No tenende sa filosofia unu campu materiale de indagadura ispetzìfigu, comente sas sièntzias empìricas, podet èssere cussiderada siat in crae istòrica chi in crae sistèmatica, comente "mama de sas sièntzias". +Sa passione pro sa connoschèntzia de cada cosa, de su mundu, de s'umanidade, de su pensamentu pròpriu, chi at semper tentadu s'òmine in cada logu e in cada tempus. S'isfortzu de cumprèndere su ite est, su pro ite, de is cosas. +Sa filosofia est duncas una manera de si pònnere innantis de is cosas de sa vida e de su mundu; naschet cun su cumprendòniu de s'òmine. Non est beru chi est nàschida in sa Grètzia antiga: est nàschida in cada logu ue un'òmine s'at preguntadu cale si siat cosa e at chircadu, chentza de ispantos, una respusta isceti cun s'agiudu de s'atibidura sua. + +Igrèsias: +Igrèsias esti una cittàdi de 27.773 abitàntis de sa Sardìnia sud-occidentàli, in su Sùlcis-Igresiènti. +Esti capoluògu in pari cun Carbònia de sa provincia de Carbònia-Igresias e sedi vescovìli (Diocesi de Igresias). +Sa Storia. +Sa storia de Igresias esti decisamenti meda antìga risalènti interamenti a tràccias preistòricas installàdasa in su territòriu: i tracciàs prus antìgas de su insediamentu umànu risàlinti a sa Cultura Neolitica de Santu Micheli de Ozieri, cun tùmbas a fossa, i famòsas Domus de Janas, in sa parti montuosa de Santu Benedettu. +Sìghinti àtras traccias de frequentaziònis nuràgicas (ascantu Nuràghis i moi sciùsciàusu funti presèntis in su tèrritoriu), e no màncanta rèstus archeologicus de ceramicas feniciu-pùnicas. +In s’epoca Romana ci vìanta meda frequentaziònis, specialmènti po cantu riguardàda i minièras de Argentu in su Territòriu. +Fòntis nanta de Metalla una bella cittadi pèrdia, fròzisi in su confini tra Igresias e Fluminimaggiore, logu principali de estrazioni mineraria in su Tèrritoriu. +In s’Artu Medioevu si funti pèrdias is tràccias urbànas, in sa prima mètadi. +De VIII Seculu d.C. funti torràras a si bi tràccias cun sa Crèsia Bizantina de Santu Sàrbaroi, restauràda e recuperàda pagu tempu fàidi, esti una testimonianza de sa presenza de s’esercitu de Bisanzio. +In su bàsciu Medioevu: prima Villa di Chiesa (in latinu Villa Ecclesiae) in su domìniu pisànu e poi Iglesias cun sa dominazioni de is Aragonesus in su VIV sèculu, sa cittadi incumenzàra a teni una certa importanza de su XIII seculu asutta sa dominazioni de Pisa gràzias a s’estrazioni de su carboni, da sa blenda (minerali de su zincu) e de sa galena minerali de prumbu e de ascàntus quantiràris de argentu. +Sa famiglia pisana de sa Gherardesca ha fattu unu castellu (cambiàu e restauràu cun i sèculus) e finanziendi po sa costruzioni de ascàntu crèsias, sa prima vìada sa crèsia de Nostra Signora de Valverdi in su 1200; mèras àtras crèsias vìanta fàttas annus seguèntis, tanti de determinài su nòmini de sa cittadi. +Su prus importanti de sa cittadi esti su Breve di Villa di Chiesa su Codici prus antìgu de lèis de sa cittadi, esistenti in scetti una coppia de su 1327, perfettamenti allogàra e custodìra in s’Archìviu Storicu Comunali. +Is minieras. +Igresias ha conottu èpocas bònas e màlas in tottu sa storia po curpa de s’economia scetti de i minieras. +Is èpocas prus bònas vìanta in sa dominazioni pisana e aragonèsi ( sa testimonianza vìada sa presenza de una zecca aùndi si coniàda una moneta in mistùra de argentu zerriàda Alfonsìnu), in su dòminiu sàbaudu in sa segùnda metàdi de su XVIII sèculu, a sa fini de su XIX sèculu (Quintino Sella) vìada promotòri de s’estrazioni mineraria e s’esti meritàu unu monumentu in in prazza manna de cittadi), e in su bintenniu Mussolinianu. +Esti de nai ca in su sfruttamentu de is minièras po esigenzasa de traballu e de trasportu de is mineràlis in is galleriàs, is ingenièris de cuss’eràri anti inventàu (s’escavadori a pàia o a cullèra) e cust’invenzioni s’esti sparsa in tottu su mundu, cumenti s’Autopaia de Montibècciu. +In su XXI sèculu, accabbada po sempri sa ricchezza mineraria (pàgus minièras ancora in peis), Igresias esti cunvertendisì in una cittadi turistica po mèritus de is attraziònis de epoca medievali. +Mèras iniziativas funti nàscias (cortèu medievali, tornèu de is balestrièris, partìras a schacchi vivèntis ecc..) +E sa cittadi esti fadèndi de tottu po assimbilài sempri de prus a cussa de settixetus annus faidi. +In sa Spagna c’esti una bidda ca si nàrada Iglesias esti in sa Asturias. +Riònis e quartieris. +Dopu is quattru quartièris stòricus ca compòninti su centru medievali de sa cittàdi: Funtàna, Castèllu, Santa Chiara e Quartieri de Mesu, funtis atrus rionis modernus, Campu Pisanu, Campu Romanu, Col di Lana, Montecrèsia, Monte Fìgus, Montepòni, Palmàri, serra Perdòsa, Sant’Antòi, Santu Sarbaròi, Serra Perdòsa, Vergine Maria. +Rìtus de Cira Santa. +Mera suggestìvus funti i rìtus de sa xira de Pasca organizzàus de s’Arcicunfraternita de su Santu Monti. +Sa Cunfraternita esti in vida de cincu sèculusu cumenti nanta is cronacas de su ‘600, si liggi ca su 16/06/1616 arribbàra s’elevaziòni de su rangu de s’Arcicunfraternita. +S’attividàdi de cussa si manifèstada in tempus antìgusu cumenti s’assistenza de is cundannàus a morti e ai malàrius oi cun s’aggiùdu de sa genti prus bisognosa ca funti assòlus in sa sociedàdi. +I ritus de Scira Santa no anti tèntiu mera cambiamèntus in tottu custus sèculusus e assimbìlanta mera a cùssasa antìgas, is pàgus novidadi funti pàgus e essenziàlisi. +Is ‘’confràris’’ cà fòrmanta s’associazioni vìanta nòbilis e vìanta de famiglias prus importàntisi de sa cittàdi. +Sa gerarchia interna de sa cunfraternita vìada cumpòsta de unu Cunservadòri, unu vice Cunservadòri, unu Tesorièri, unu Segretàriu e de su Sacrista Maggiori ca regolànta is attividàdis ca vìanta dirètas e realizzàdas de su Corpu de is Cunfràris e ‘’Germànus’’ . +S’abbistimènta dei cùstus ùrtimus in is ritus, vìanta de sigùru de ispirazioni spagnola, vìada biàncu, longu fìnzas a is pèis e in conca tenìanta unu cappeddu cun sa visiera abasciàda (sa visièra) aùndi si birìanta scetti dus stàmpus po is ògus. +Su Martis Santu si svòlgiri sa Processiòni de ‘’Is Misterus’’, bèninti portàus setti simulacrus ca arregòrdanta sa passioni de Cristu, rappresèntanta Gesù preghèndi in is òrtus de is olìas, sa cattura, sa fragellaziòni, s’ Ecce Homo, s’arziàda de su Calvàriu, sa Crocifissiòni e sa Maria Addolorada. +Is stàtuas funti portàdas in is spàllas de is ‘’Babballòttis’’, funti sa figura de is ritus Igresientis. +Su Mèrcuis Santu si benerìxi e si dònada a is fedelis ràmus de olìas ca addòbbanta sa statua de Gesù preghendi in sa processioni de is misterus. +Su giòbias Santu a merì su Santissimu Sacramentu bèniri espòstu in fòras. +Solitamènti si vìsitanta cùstas cappèllas de sa Reposizioni. +Po custu motìivu, antìga tradizioni, su Santu Monti bèniri fatta bessìri in sa processioni po fai custu attu de pietàdi e de fedi accumpangiàu de àtras cunfraternitas de sa cittàdi (Santissimu Sacramentu de Santu Giuseppi ). +A custa processioni fàinti parti pippìus e mannus cun sa tradizionali abbistimènta de is babballòtis: cust’abbistimenta arregòrdada cussu de is antìgus fragellantis de su XIII seculu vìianta cun sa in soru presenza is principalis momentus de fedi de sa cittàdi +Vìanta incappucciàus, cumènti is Germanus de su Santu monti, sfilèndi in is arrùgas de sa parti beccia de sa cittàdi in arregolimèntu religiosu, appàllas de su simulacru de sa Vergini Addoloràda. +Su tàmburu e is matràccas (cun cùssas mànnas ca obèrrinti su cortèu) avvìsanta àundi àndada su cortèu. +Su Cenàbada Santu esti siguramènti sa dì prùsu spettacolàri de sa Scira Santa, is Germànus pòninti a is tresi de merì su crocifissu e cumènzanta is preparativùs po sa processioni de su ‘’Descènsu’’ a merì tradu in is arrùgas de su centru storicu cun làmpadas allùttas accanta de is mùrus, su cortèu cumènzada cun sa presenza de ‘’Is Vexillas’’ cun strumentus de sa Passioni de Cristu, poi tòccada a Santu Giuanni, a sa Maddalena, dus pippìus bistìrus cun fòggias de orienti accumpangiàus de is Obrieris de su Descensu ca funti is dus Germanus responsàbilis de sa deposiziòni de su Crocifissu e de is dettàglius organizzàtivus de custa processioni, poi pàssanta ‘’Is Varonis’’ ca ràppresentanta is figùras de Giuseppi de Arimatèa e Nicodèmu accumpangiàus de dus sèrvus, poi tòccada a su baldacchinu de Gesù mortu portàu in is spàllas de is fedelis, sa statua esti a artàri de òmini, opera artistica de su XVII seculu. +Appàllas de su baldacchinu cun Gesù mortu, sa statua de sa Addolorada scortàda de is componentis de s’Arcicunfraternita, appàllas de cùssus sa cruxi manna de lina portada de is ‘’Penitentis’’. +Corteu storicu medievali. +Tra is vàrias manifestaziònis stòricas ca si svòlginti in Igresias, sa prus importanti esti rappresentàda de su ‘’Cortèu storicu medievali’’ ca si svòlgidi in is arrùgas de sa cittàdi mineraria su 13 de Agùstu. +Su corteu esti un evèntu mera particolari e suggestivu po sa bellèsa de is abbistimèntas medievalis +indossàus de meras partecipàntis. +Sa manifestazioni si fàidi in su centru de sa cittàdi medievali in is arrùgas de su centru storicu, is partecipantis sfìlanta accumpangiàus de is sònus de is tambùrus, de is clarìnas e de is evoluziònis de is sbandieradòris. +Is figurantis ca pàrtecipanta a sa sfilàda funti circa 500 unitàris e fàinti parti de is cuattrus Quartieris Storicus de sa Cittàdi de Igresias (Castellu, Santa Chiara, Funtana, cun is balestreris e is Hospitaleris de Santa Lucia e Quartieri de Mesu) e a is associaziònis, corporazionis e gruppus storicus de sa cittàdi (Gruppu Storicu Ghibellina, Societàdi Balestreris Villa Ecclesiae, Associazioni Ballestreris Igresias, Gruppu Storicu Musici Porta Sant’Antoi, Cumpangia dess’Arcu, Gruppu Storicu Antigas Portas, Corporazioni Bingiaiolus Contadinus Taberneris, sbandieradòris e aquilas Ghibellinas, Corporazionis Traballadoris de Fossas, Saggitarii Vagantes, Sbandieradoris de Santu Guantinu de su Quartieri Castellu) e de àtrus sodalizius e importantis Comunus toscanus cumenti Pisa, Lucca, San Sepolcro, Castiglion Fiorentino, Massa Marittima e mera àtrus. +Su Cortue Medievali nàsciu in su 1995 esti stèttidu organizzau de su Quartieri Castellu. +Su Corteu si ìspirara a sa amministrazioni Pisana in Villa di Chiesa (Igresias sec. XIV) e proponiri attraversu sa ricostruzioni de is abbistimentas, sa borghesìa, toscana ca bivìara in cittàdi, fìnzas a is tempus de su Conti Ugolinu de sa Gherardesca, icona storica de custa bella cittàdi ca allògada una fedeltadi toscana in s’urbanistica e in sa cultura cumenti si ìspirada a Su Corteu Storicu Medievali. +Esti organizzau de sa S.Q.M.V.E. (Societàdi Quartièris Medievalis Villa Di Chiesa) e su comunu de Igresias ca funti arrenèscius cun s’apportu fondamentali de is Gruppus cittadinus in costumu, a fai s’Istadi Igresienti unu appuntamentu cun sa Storia e su spettaculu unicu in cussu generi in tottu sa Sardigna. +S’importanza de su Cortèu ari varcàu in confìnis regionàlis e in moi esti un appuntamentu de livellu nazionali inseriu in tòttus i situs web ca tràttanta de turismu, cultura e tradizionis. +De occannu i balestreris de su quartieri de Funtana partècipanta a sa prima edizioni de su torneu nazionali F.I.B.A.L (Federazioni Italiana Balestreris), in pari a is cittàdis de Casteddu, Assisi e Norcia, no si pòriri negai ca su quartieri ari centràu un’obbiettivu de primaria importanza in sa scena nazionali. +Capulogu de provincia +Su 12 Ottobre de su 2005, cun Delibera de su consillu Provinciali n. 21 (Determinazioni de su Capulogu, Attu Statutariu) a Igresias, in pari cun Carbonia, esti stèttida attribuìa sa qualifica de sa Provincia de Carbonia-Igresias, aundi tèninti sedi is membrus de su Consillu Provinciali +Esti a 200 mt. De artàri de su livellu de su mari e esti attesu 8 km. De su litorali. +De su 2002 esti gemmellada cun sa bidda tedesca de Oberhausen +Sport. +Sa cittàdi esti rappresentàda in su campionàu italianu de baseball in sa serie C1 Nazionali (dopu essi bìnciu su campionàu de serie C2 regionàli in su 2008) de su Igresias Baseball e in su campionàu italiànu de softball de is Màscus, de su Igresias Softball ca giògàda in Serie A in su gironi A. +Po cantu riguàrdada sa pallavolo de is Màscus esti rappresentada de saComer Volley Igresias ca mìlitada in su campionau de B2 de is Màscus esti in sa serie D, e de sa Volley Futura Igresias in 1° Divisioni. +In serie C de is Fèmminas inveci de sa Tecnochem Volley Igresias e in serie D Volley Futira Igresias. +Po cantu riguardada su calciu sa Monteponi Igresias +Amministrazioni Comunali. +Sindigu: Luigi Perseu cunniscidu Ginetto (Centrodestra) dal 30/05/2011 +Centralinu de su comunu: 0781 274300 +Posta elettronica: sindaco@comune.iglesias.ca.it + +Abbasanta: +Abbasanta est una bidda de 2.888 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Terranoa: +Terranoa (in italianu Olbia, in gadduresu Tarranoa), est una tzitade cun 56.701 ab. bene aposentada in sa mantessi pianura in su nord est de sa Sardigna, in Gallura, Est istada sa capitale antiga e istòrica de su Giudigadu de Gallura, sede de sa "Curia Regnum", cioè sa residèntzia de su Zuighe, capulogu de sa curatoria de Fundimonte, unu de sos dipartimentos territoriales chi fit divisu su Giudicadu. E pro pius de 1500 annos sede de su pìscamu. Oe est su capulogu e sede (chin Tèmpiu) de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. Essende sa pius manna tzitade de sa provìntzia e una de sas pius importantes de sa Sardigna. +Istòria. +Terranòa est una de sas pius antigas tzitades de sa Sardigna, in sa pianura terranoesa s’agatant medas testimoniantzas de sa presèntzia de sos òmines a comintzare dae su neolìticu ae su perìodu nuràgicu. +Sos istùdios archeològicos però narant chi sa tzitade fit fundada dae sos pùnicos a giru de su sèculu V - IV a.C. ma bi sono trattas notabiles de frequentazione Grega et Fenicia. +Cun sos romanos, arribados in su 238 a.C., sa tzitade fit su tzentru pius mannu de sa Gaddura. +In su V sèculu d.C. sa tzitade ruet sutta a sos Vandalos arrivados dae su mare, in calicuna manera sos bizantinos ne giarrigant sos vandalos e pro chimbighentos annos abbarrant in Terranoa (su nùmene como est "Phausiana"). +In su X sèculu Terranoa cun su nùmene de "Civita" est sa capitale de su Giudigadu de Gaddura, in custu perìodu aiant fraigadu sa Basilica de Santu Simprie (XI-XII), e su Casteddu de Pedres (XIII). +In su perìodu Aragonesu sa tzitade fit pagu populada. In su ‘800 aiant fatu a nou su portu, e Terranoa comintzat a crèschere; In sa segunda Gherra Mondiale sa tzitade est istada bombardada, unos 22 òmines mòerent. +In su ‘900 est istada bogada sa malària, sa tzitade passat da 14700 pessonas de su 1951 a 45500 de su 2001. Oe est sa pius manna tzitade de sa Gallura e de sa provìntzia de Terranoa-Tèmpiu, ei una de sas prus importante de sa Sardigna. +In su 2006 su comune de Terranòa est istadu "“comune d’eccellenza del sistema amministrativo italiano”" pro capatzidade aministrativa e gestionale. + +Bortigale: +Bortigale (510 metros) est una bidda de sa provìncia 'e Nùgoro, abitada dae mill'e chimbighentos ànimas, posta a pes de su monte Santu Padre (1030 metros) e chi faghet parte de sa zona de su Marghine, in s'ala "centru-ocidentale" de sa Sardigna. Est unu centru chi podet bantare orìgines antigas meda ; b'ant boghes chi narant chi in s'època Pùnicu-Romana sa bidda bi fit giai, e fit numenada "Berre". Cando sa bidda de Berre est istada isfascada, paret chi si sient salvadas solu sete famìglias, e gràtzias ai custas sa bidda est potida torrare a nàschere: oe e totu, in Bortigale, su rione pius antigu si narat "sete padeddas", ca bi sun sete domitas derrutas una in fila a pare cun s'àtera. In su territòriu tot'a inghìriu de sa bidda, b'at itineràrios interessantes e ricos meda, chi sunt bistados valorizados dae Pro Loco, Comune e setzione de zona de su C.A.I.. In mesu de custos cheret chi s'ammentet su "Sentiero Natura", chi dae Bortigale che leat a Mularza (sa fratzione de sa bidda), colande·che tot'in mesu a monumentos naturales e archeològicos. Àteru tretu dignu d'esser ammentadu est cussu chi, colande peri tancas e zassos de rara bellesa, giompet fintzas a su monte Santu Padre, unu de sos cucuros pius altos de su Màrghine, dae inue faghet a bier unu panorama comente pagos, chi abbratzada un ala manna meda de sa Sardigna de bassu; in sas percas de su monte bi vivint fintzas paritzos “benturzos”. Una de sas zonas pius caraterìsticas de sa bidda est de siguru su centru istòricu, atraessadu dae deghinas de uturos in impedradu, adornadu dae unu muntone de architraves iscarpeddados dae sos "picapedras" in istile "catalanu-aragonesu". Sa carrela principale de Bortigale est su cursu Vittorio Emanuele, ue si pesan paritzos palatos burghesos de sos primos annos de su noighentos. Non podent mancare sas crèsias; in sa bidda si nde contant sese; sa de Santa Maria de sos Ànghelos est sa crèsia mazore, poi bi sun sa de su Rosàriu, sa de Santu Prameri e sa de Santa Rughe (in custas ùrtimas tres bi sunt galu organizadas sas cunfrarias, a ùrtimu bi sunt sa de Santu Antoni e sa de Santu Zusepe. Totu sas crèsias sunt regoltas in perfetu istadu e sunt ricas de prendas artìsticas, comente sos cuadros de sa crèsia mazore, chi paret chi sient bistados fatos dae s'iscola de su "Maestro di Ozieri". In su terrinu de sa bidda b’at barantatres "nuraghes", deghe "domus de janas", duos "dolmen" e duas "tumbas de gigantes". Po totu s'annu, in Bortigale b'at unu muntone de momentos traditzionales, chi sunt meda sentidos dae su populadu intreu chi los mantenet vivos a cantu podet. In bennarzu b'est sa festa de S. Antoni, ue si atidi una "tuva" (unu truncu mannu de àrbure bòidu in mesu, chi benit segada e batida in su mese e Santu Gaini) pro la brusiare in su "passizu"; in dies de Pasca poi bi sunt totu sos ritos de sa "chida santa" e sas cerimònias chi nde faghent parte sunt curadas dae sas cunfrarias; in martu b'est sa purtissione de Santu Marcu (sos pitzinnos bi andant cun sas "cogoneddas" de pane pintadu) poi in austu b'est "sa festa": ses dies de afestos civiles e religiosos pro sa Vèrgine Assunta; e a ùrtimu b'est sa sagra de santa Maria de Saucu, chi at mantesu totu sa genuinidade e sas maneras de sèculos de traditzione, comente sa purtissione a pes e a caddu dae sa bidda a su santuàriu de Saucu, ch'istat in sa zona de Campeda, una bindighina de chilòmetros dae sa bidda e ube sos bortigalesos colant sas nuinas in sos muristenes, in mesu a momentos dedicados a sa religione e àteros a su spàssiu cun mùsica e ballos, in su passizu chi atòbia zente de cale si siat etade. + +Ilartzi: +Ilartzi (o Bilartzi) est una idda de 4.622 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Norghiddo: +Norghiddo est una bidda de 1.223 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Paulle: +Paulle o Paule est una bidda de 2.517 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Santu Lussurzu: +Santu Lussurzu est una bidda de 2.578 tzitadinos, colloada in su versante orientale 'e su Montiferru, in sa Provìntzia de Aristanis. +Territoriu. +Su territoriu 'e sa 'idda est in parte manna montagninu. Lompet a oriente fintzas a s'altipianu 'e Abbasanta ibue suerzos e masones parent a intro'e una pintura. Cun Culeri si partzit sas cimas prus altas de sa cadena 'e su Montiferru. +Buscos de castanza e de elighe, chi sunt istados amenetzados de su fogu 'e su 1994 chi at postu in perigulu su Montiferru, faghent sentinella e corona a sa'idda. +In medas narìant chi sa 'idda s'isviluppàt a intro 'e unu vulcanu. In beridade, totu su Montiferru paret de origine vulcanica ma non s'ischit ibue siat su zassu zustu 'e su cratere. +Zassos de interesse. +A pagos chilometros de sa 'idda, in diretzione nord SP 20, si podent visitare duos interessantes zassos turisticos: Santu Nenaldu a 5 km de sa 'idda e su Monte'e Sant'Antoni a 15 km chi però est in su Comun'e Macumere. Sa idda est ricca de Cresias e su territoriu antat nuraghes de importu mannu. +Santu Nenaldu. +Su burgu 'e Santu Nenaldu est bividu de paga zente in s'ierru ma si populat de turistas e furisteris in s'istiu, in sa cale istaione, sas dominigas e sas dies nodidas, si prenat de zente in crica 'e su friscu 'e sos montes suos. Est naschidu propriu cun su fraigu 'e Sa Cresia romanica de su XII seculu e a costazu s'antigu ispidale, sede de s'ordine de Santu 'Anne in Gerusalemme.In cussu tempus Santu Lussurzu faghiat parte de su Giudicadu de Torres chi tra su 1127 e su 1182 fuit cumannadu de Gonario II chi ìat leadu parte a sa sigunna Crociata. +Su burgu est como famosu po sas sete funtanas (siete fuentes), s'abba e sas cales, pura, cristallina e famosa in totu sa Sardigna po sas propriedades salubres suas, alimentat unu riu chi calat fintzas a sa pian'e Abbasanta. Su zassu est propriu a intro 'e unu buscu de elighes e suerzos. No est raru bier albures seculares, in particulare a unu chi teniat prus de 200 annos est istada posta una targa. Propriu in Santu Nenaldu oldinzant d'ogni annu sa Fiera regionale 'e su caddu, chi attìrat totu sos amantes de sa cultura lussurzesa ligada a su munnu 'e sos caddos. + +Ardaule: +Ardaule est una bidda de 1.158 bividores, situada me sa Meria o Provìntzia de Aristanis. + +Kurów: +Kurów (pron. ['kuruf]) est una bidda in su sud-est de sa Polonia, atraversada dae su riu Kurówka. Format unu comune autonomu in su Voivodadu de Lublin e tenet una popolatzione de aprossimadamente 2800 abitantes (in su 2005). + +Tàtari: +Tàtari o Thàthari (in italianu e tàtaresu Sassari, in catalanu Sàsser), est una tzitade de 130.000 ab. in su Cabu 'e subra (tàtaresu Cabbu di sobbra, e in campidanesu Cabu de Susu) de sa Sardigna, sede de sa Provìntzia de Tàtari. Sede de Piscamu (Diotzese de Tàtari) e de Tribunale. Est sa secunda tzitade de sa Sardigna. +Istoria. +Una de sas massimas espressiones culturales e politicas de sa zittade est istada siguramente sa emanatzione in su XIIImu seculu de sos Isthatudos Thatharesos, iscrittos in latinu e in sardu logudoresu. Su documentu, chi est arribadu in duas copias una in latinu e s'attera in sardu (in cussa in sardu b'est sa data de su 1316), est divisu in tres partes: sa prima est dedicada a su derettu pubbricu, sa segunda a su derettu zivile e sa tertza a su derettu penale. +Custu codighe de derettu est bistadu pagu a pagu adottadu dae meda comunes de Sardigna. Pro custu motivu podimus nàrrer chi custu est unu documentu identitariu de tottu sos sardos. + +Aristanis: +Aristanis (in logudoresu Oristanis, in italianu Oristano, in ispagnolu, Oristan, in catalanu Oristany) est una tzitadi de sa Sardigna, cun 32.936 bividoris, seu cun su matessi nomini de sa Meria o Provìntzia de Aristanis. Est situada in sa parti prus a nord de sa cèa de Campidanu in sa Curadoria anomenada Campidano de Aristanis. + +Patada: +Patada est unu comune de 3.364 abitantes de sa Provintzia 'e Tathari (Regione Agraria n.1: Montes de sa Costera e de Elà), in su Montacutu. +Chin un'altària chi andat dae 794 a 828 metros s.l.m. est sa bidda pius arta de sa Provintzia 'e Tathari. +Posta suta 'e sas arturas de Pattada, colende in sa carrera chi andat a Oscheri, b'est sa 'iddighedda de 'Antina (chi est suzeta a Pattada). +Sas làcanas de su cumonale 'e Pattada, chi hat un'isterrida de 165 kilometros cuadros, tocan maigantas biddas (de su Montacutu, de sa Costera e de sa Barbagia 'e Bithi). +Sos montes printzipales sunt: s'Unturzu, Molimentos, Sedda Otinnera, su Corriadore, Sa 'Uca 'e su Truncu, sa Muzere, sa Filu 'e su Telarzu e-i su Monte 'e Lerron. +Pattada est connota e mentovada meda pro sos mastros frailarzos chi produint sas "Resolzas", leppas chin sa maniga de corru 'e murone e-i sa fiama de atarzu a fromma 'e foza de murta. +Connota fiamentra pro sos violinos, su casu 'onu e-i sos durches. +Dae Pattada a Bantina b'at naschidu maigantos poetes connotos in sas ateras leadas e in tota sa Sardigna chi sunt: +Padre Luca Cubeddu, Pesutzu, "Limbudu" (improveru de Juanne Asara). Ateros poetes mentovados sunt: Sini Ogana, Coccera, Cambone e Palitta Su cantu de su suore. De sos poetes bios no si podet no mentovare a Monzita, poete chi at una capatzidade de descrier sa campagna, sos logos, sos tribaglios, in manera unica. +In sos terighinos de su monte 'e Lerron (1094 m) colat una "tappa" de su Rally Italia Sardinia. +Finamentra si sa bidda est cuverenada dae su 'entu cossu (travuntana) dae su monte' e Santu 'Ainzu, in ijerru bi faghet fritu meda (mentovada sa fioccada 'e su 1956 chi c'at carrarzadu sas jannas de sas domos) finas si tocat de narrer chi est unu fritu sicu. In istiu si b'istat bene meda e a sero cando si che cuat su sole, no tocat mai de s'ismentigare unu golfitu ca sa friscura si faghet intendere. +In su cumonale de sa bidda bat 'enas de abba 'onas meda: in s'Olorche, in su monte 'e Lerron, In Muros de Intro, e bai nende. +Sa cheja pius manna est cussa 'e Santa Sabina (amparadora de sa bidda; sa festa est su 29 de austu). De sa cheja antiga b'at restadu pagu meda e finamentra su campanile 'etzu, a base tunda, nd'est rutu pro 'more de unu lampu in sa prima meidade de su seculu chi si ch'est coladu. Su campanile nou, a base cuadrata, nd'est istadu imboladu a fine e su 1900 pro problemas istruturales. +Ateras chejas de sa bidda sunt su Rosariu, in sa piata manna de sa bidda (su Pebianu), santu Juanne, s'Ispiridu Santu, Su Galminu, e foras Santu Nigola e Santu Miali. +Su lagu 'etat 72 miliones de metros cubos de abba e, in parte at cambiadu su clima 'e sa bidda: innantis no si b'idiat neulas chi como in ijerru b'est guasi 'onzi die. +Patrimoniu archeologicu. +Nuraghes + +Armènia: +S'Armènia est una natzione de su Caucaso, segundu sa geografia in Asia ma po cultura considerada Europa. Sa capitale est Erevan. +S'Armènia lacant cun sa Turchia a ovest, sa Georgia a nord, s'Azerbaigian e sa repubrica "de facto" de Nagorno Karabakh a s'est, s'Iran e s'exclave azera de Nakhchivan a sud. Est unu istadu chentza bessida a mare. + +Oniài: +Oniai est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 766 bividores. + +Firenze: +Firentze o Frorentzia est una zitade de 370.580 abitantes e su capoluogo de sa provinzia de Firenze e de sa Toscana. Est famosa in su mundu ca est istada sa patria de Dante Alighieri, de Giovanni Boccaccio e de medas pintores, iscultores, architettos tra sos prus mannos chi sunt esistidos. +In su Medioevo est istadu unu zentru importante pro sa cultura, su cummèrtziu, s'economia e sa finàntzia: in s'etade moderna est istada sa capitale de su "Granducato di Toscana", a ditada de sas familias de sos Medici e de sos Lorena. Dae su 1865 a su 1871 est istada capitale de s'Italia, a pustis de s'unidade de s'istadu (1861). +Bi est un'universidade importante e sa zitade este patrimoniu de s'umanidade UNESCO: est apreziàda pro essere su logu in ue est naschidu su "Rinascimento" e una de sas prus bellas zitades in su mundu, gràzias a sos monumentos e sos museos chi tenet, commente su Duomo, Santa Rughe, sos "Uffizi", "Ponte Vecchio", sa piatta de sa Signoria e "Palazzo Pitti". + +Gènova: +Gènova ("Genova" in Italianu, "Zena" in limba ligure) est unu comune italianu, capitale e tzitade prus manna de sa Provìntzia de Gènova e de sa regione Liguria. +Su comune tenet 608.015 bividores, s'area metropolitana 1.400.000. Est sa sesta zitade italiana pro popolamentu, este su terzu zentru industriale natzionale e sa terza zitade prus manna de su Nord Itàlia. Cun Torinu e Milanu faghet su Triangolo industriale Milano-Torino-Genova de su Nord-Ovest. +Su tzentru istòricu de Gènova este patrimoniu de s'umanidade UNESCO. + +Perugia: +Perugia est sa capitale e sa tzitade prus manna de sa Umbria. + +Gottfried Leibniz: +Gottfried Wilhelm Leibniz (Lipsia 1 de triulas 1646 – Hanover 14 de santandria 1716) est istadu unu scientziadu e filosofu tedescu. +Issu est istadu educadu in leges e in filosofia. Adi serbìu cumente factotum pro duas mannas domus tedescas de nobiles (una nci bessire cumente domu reale britannica). Leibniz est istadu unu diplomaticu e politicu importante in su tempu suu. Est istadu importante meda puru pro sa filosofia e pro sa matematica. Adi inbentadu su "calculus" indipendentemente de Isaac Newton, e sa notatzione sua est cussa chi est usada immoi puru. Adi inbentatu su sistema binariu puru, cussa chi est sa base de sos carculadores. +In filosofia, est arrecordadu pro s'otimismu. Sa conclusione sua est chi s'universu de nosus est su prus bellu chi Deu podia faghere. Leibnitz est istadu unu de sas ratzionalistas prus importantes de su seculu 17. Sa filosofia sua castiat a sa traditzione scolastica, e anticipat sa logica e s'analisi de oe. +Leibniz adi donadu puru sos prus mannos contributos pro sa fisica e pro sa tennica, e adi postu sos bases pro s'artras materias, cumente sa biologia, sa meighina, sa geologia, sa teoria de is probabilitades, sa psicologia e s'informatica. Issu adi iscritu puru de politica, de lege, de etica, de teologia, de istoria e de filologia. Adi iscritu puru poesias. + +Oslo: +Oslo est sa capitale de sa Norvegia + +Copenaghen: +Copenaghen est sa capitale sua de sa Danimarca. + +Psicologia: +Sa psicologia est sa disciplina ki istudiat su compurtamentu de is individuos e is prozesos mentales insoro. Cust'istudiu castiadat a is dinamicas internas de s'individuo, is raportos ki passant intra cust'urtimu e s'ambiente, su cumpurtamentu umanu e is prozessos mentales ki passant intra is istimulos sensoriales e is relativas arrespustas. +Etimologia. +Sa peràula "psicologia" benit dae su gregu psyché (ψυχή) ki bolli narai ànimu, ispìritu, e dae logos (λόγοςm) = istùdiu, arrejonu. +Si podet duncas nàrrere ki sa Psicologia siat s'istùdiu de s'ispìritu o de s'ànima. + +Madrid: +Madrid est sa capitale de s'Ispagna. Cun 3.213.271 de abitantes est sa prima tzitade ispagnola prus populada. + +Stoccolma: +Stoccolma est sa tzitade pius manna e capitale de s'Isvetzia. + +Berlino: +Berlinu est sa capitale e unu de sos seighi istados de sa Germània. Ada una populatzione de 3,4 milliones edd'est sa tzitade pius manna de sa natzione. +S'agatat in su nordest de sa Germania subra su Riu Spree, edd'est in su centru de s'area metropolitana de Berlinu/Brandeburgu, chi contat 4 milliones e mesu de abitantes. Unu terzu de s'area de sa tzitade est cumposta de parcos, giardinos, rios e lagos. + +William James: +William James (New York, 11 de ghennàrgiu 1842 - Chocorua, New Hampshire, 26 de austu 1910), est istadu unu psicologu e filosofu de sos Istados Unidos. +Sa familia. +Fiada de familia calvinista. Frade prus mannu de chimbe figius. Unu frade fiada Henry James, romantziere. Su babu fiada su filosofu trascendentalista Henry James senior. +Psicologu e filosofu. +A pustis chi si est laureadu in meighina in su 1869, sighidi a sudiare de autodidata, interessadu spetzialmente a sa psicologia. In su 1872 cumentzada sa carriera universitaria in s'universitade de Harvard, partende de istrutore pro arribare a d'essi professore assistente de fisiologia. In su 1885 pigada s'incaricu de professore de filosofia e in su 1890 cuddu de psicologia. In s'Universitade de Harvard faidi unu de sos prus mannos laboratorios de psicologia de sos Istados Unidos. In su 1890, pubblicada unu de sos traballos suos prus mannos, "Principus de psicologia", in duos libros. In su 1907 si arritarada de s'insegnamentu universitariu. +Empirismu tradizionale e empirismu radicale. +Su pensamentu psicologicu e filosoficu de William James si spoddada de s'empirismu tradizionale propriu in sa mannera dde intende s'esperientzia. S'esperientzia pro James si "cuntennidi de sola e nun dipendidi de nudda". +Sos istudios de s'esperientzia religiosa e de cudda mistica. +In su 1902 pubricada su risultatu de sas ricercas suas psicologicas de sa fenomenologia de sas esperientzias religiosas e, in particulare, de s'atteggiu misticu e de sos istadios esperientzialisi de su misticismu. Su titulu de custu traballu est "Sa bariedade de s'esperientzia religiosa". In unu papere adi scrittu chi est un'esperienzia chi deppid'essi difesa de sa filosofia. +Innoi, prus che ingunis, 'nci bessidi s'influenzia de su filosofu protopragmatista Emerson. +S'incontru cun Sigmund Freud. +Candu ca William James fiada su filosofu prus famosu de sos Istados Unidos, in su 1909, incontaada su medigu de Vienna Sigmund Freud. + +Polonia: +Sa Polonia est una natzione in s'Europa. Sa capitale sua est Varsavia. + +Meana: +Meana (in italianu Meana Sardo) est una 'idda de sa provìntzia de Nùgoro cun 2.000 bividoris. + +Nurighe: +Nurighe est su logu chi dat su nomene a una grutta de su Logudoro-Mejlogu, e prezisamente de su territoriu de su comune de Cheremule, in provìntzia de Tàtari, in su cabu de susu de sa Sardigna. +Sa grutta, iscoberta e esplorada dae sa Truma de Arkeo-Gututulugia "Monte Maiore" (TAG) de Thiesi, est piena de ossos fossilizados de una ispetzie de chervu estintu de su pleistocene. + +Bonuighinu: +Bonuighinu est unu locu chi s'incontrada in su territoriu de Mara, in su Meilogu. +Este printzipalmente conoschidu pro sa gai nada "tziviltade de Bonuighinu" e sos repertos archeologicos incontrados in una grutta nada Sa ucca de su Tintirriolu. +Su santuariu de Nostra Segnora de Bonuighinu este una creja de su milli e settighentos chi puru s'incontrada no lontanu dae sa grutta. E no lontanu dae inoghe bi fut su castellu de Bonvehì o Bonuighinu fraigadu dae sos Dorias segnores de custos logos in su sec. XIII. + +Ballu: +Su ballu, est cussa dantza fata po ispàssiu, in mesu a sa genti, fata po comunigai, o in dies de festa. +Su ballu, no est fatu po amostu, ma est prus una cosa de crica, chentza andai a iscola po ddu imparai. +Nci funt unu sciacu mannu de ballus, sa dantza populare, su ballu '"e discoteca", sa "breakdance", sa dantza "latino-americana", tip tap, hip-hop... +Po carrasegare si ballaiat po notes intreas. Sas fèminas non podiant negare su ballu a neunu, francu chi esseret sa de tres bortas chi t'invitaiat su matessi òmine, o chi esseret frade o parente de astrintu. Su ballu fudit una cosa sèria e podiat sutzèdere brigas mannas po unu ballu negau o una allega male nada. Po invitare a su ballu si naraiat: +Po abèrrere su ballu tundu si togaiat su bratzu de sa fèmina narende: +Su ballu de sos tres passos fudit meda sèriu e lentu e si ballaiat a boghe fintzas de tenore ca su prus de sas bortas non nche aiat sonadore e si ballaiat in totube: messonzos, marronzos, pustis tribulau e fintzas torrande a bidda pustis de sa zornada. +Po sas festas totu cantos torraiant a bidda po sa missa e sos ballos in pratza de crèsia chi si faghiant a pustis, totus sos pastores, massajos e acudiant fintzas sos mannos. Como, po Sant'Antoni, si ballat ancora a pustis de sa beneditzione de su preide, a fùrriu de su fogu, si papat su druche traditzionale po onorare su santu, sighinde a festare a ispuntinu mannu e meda binu nieddu. In pagas biddas de Barbàgia si ballat fintzas su mèrculis de lessiu, fintzas si nche est intrada sa caresima. +In sos annos chimbanta e sessanta, cando sa crèsia sortiat sas feminas in sas associatziones (a logos ddi naraiant sas circulinas) non cheriant chi si esseret ballau ca non fudit bellu po sa religione, tando sos zòvanos, mascos e fèminas si sortiant in coghinas mannas e ballaiant a fura. Sos mannos nos contant ca su ballu fudit fintzas unu modu po fàghere fronte cun allerghia a sos perìodos lezos de bisonzu meda, cando s'incunza de labore, o de orzu fudit istada pagu po s'annada mala, sos bighinos si sortiant, un'òmine tiraiat sa boghe e ballaiant fintzas a s'ismarrire ismentigande sa gana. + +Danza populare: +Sa Danza popolare, est sa danza ke pertenessit a sa genti e a sà traditzioni, is prus de is bortas ballau de balladoris no professionalis. +Me s'Italia, ci funt distintzionis medas, intra su nord e su sud; ci funt, unas bintina de ballus differentis. +Sa "Tarantella" e "pizzicata" (cust'urtima est paressia a sa tarantella etotu) me sa Pulya, Calabria e sud Italia, Saltarella, me sa parti nord de sa Campania e me sa "Ciociaria", ballu tundu me sa Sardinnya, "tamurriata", me sa Campania,(ca est sempiri una tarantella), "balli staccati" , e is ballus de is baddis me su Nord de sa penisula. + +Nutritzione: +Sa nutritzione est una scientzia émpirica, ole narre chi est fata abaidanno cussu che suzzedede con ispiritu scientificu, ma non est sempere possibile dae su narre cussu chi podede suzzedere prima chi sia suzzediu. +Commente narrada su numene servidi a cumprennere comente est a pappare, e buffare, pro bode bivere in salude o cussu chi est megnusu a pappare e buffare (mancare abba frisca) canno unu est malaidu e est puru sa manera de faere custu cun cussu chie s'agattada in d'unu logu, poite non si pode narre a chie bividi in Siberia chi deppede pappare cussu chi inie non creschede o chi si podia agattare puru ma est meda caru. +Insomma est, puru, sa manera de pappare cummente s'ispettada dae dogna parte imperanno cussu chi sa zente tenete de pappare. Tottusu ischeusu ca canno unu tenede sa diabete non deppede pappare zuccuru e deppede ischire kantu de dogna cosa podede pappare. Atra cosa est a ischire commente deppente pappare is pitzinnos o chi est bezzu. +A sa fine de su seculu passau du' est istetia meda atentzione pro custa cosa in sos Istados Unios, ca poite meda gente fia ingrassannosi e ammalaidannosi de custas maladias metabolicas. Sos iscentziaos americanos anta cumpresu che su chi di bisognaiada fiat una manera de pappare cummente haeus sempere fatu noso chi biveusu in su Mediterraneu Otzidentale: pane, oggiu hermanu, tomatas, pische, ognia calidade de birdura e de frutta e mancare unu tantigheddu de inu. In custa manera hanta nau chi sa megnu cosa est a sighire sa "piramide alimentare". +Chi chele narre chi bisognada pappare unu muntune de birdura e frutta (a su nessi kimbe tantos a sa die) unu pagu de pane e pasta, pische, fasolu, fae, pisurtze, unu tantigheddu de casu (s'arrescotu est megnusu), pagu petza e pagu tzuccuru. Non si pode non narrere chi non a tottusu servidi ischire custas cosas, o megnus, pro meda gente non parede possibile de sighire custa manera de pappare. +Custu poite su numeru de chie est obesu (grassu meda) o sobraepesu (grassu ebbia) est creschenno dae dogna parte: a cummintzaere da sos Istados Unios e a accabbare in s'Africa, pro non narrere de logos cummente sa Cina. Cussu chi deppeus crerre, est che non bastada ischire cummente pappare si unu bivede a cudda manera e pappada a tipu "fast fudu". Custu est unu problema prus mannu e non est prusu de biere dae sa cara de sa nutritzione poite est una cosa chi dipendede da sa sozziedade. + +Gdańsk: +Gdańsk est una tzitade de 464.000 ab. in su nord de sa Polonia. + +Seui: +Seui est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra in sa Barbagia de Seulu, s'agatat a 800 metros in pitzu su mare e jughet 1.460 bividores. + +Adam Mickiewicz: +Adam Mickiewicz (Zaosie, 24 de nadale 1798 - Costantinopole, 26 de santandria 1855) est consideradu su prus famosu poete polacu. + +Limba ladina: +Su tèrmine ladinu, a sa prima difùndidu in sa Badde de Badia arta, est impreadu, como, pro definire unu grupu de limbas bastante omogèneas faeddadas in s'àrea dolomìtica. Mancari siet puru su numene de un ateru grupu linguisticu conottu puru comente Limba Ebraicu-castilliana faeddada dae sos ebreos sefraditas in s'antighidade in sa penisula Iberica e pustis in su nord Africa e in Oriente 'e Mesu. + +Tabarchinu: +Su Tabarchinu ("tabarchin") est una bariedadi de s'antigu idioma liguri, fueddau me is biddas de Carloforte (U Paize) e Calasetta (Cadeseda), e in dd-una parti de is isulas de Santu Pedru e Sant'Antiogu, in sa Meria o Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +Su Tabarkinu est considerau un'isula linguistica ainturu de su macrosistema linguisticu Italianu, sa particularidadi de custa kistionada locali est sa de tenni aguantau medas arcaitzismus de lu liguri prus antigu. + +Międzyrzec Podlaski: +Międzyrzec Podlaski est una tzitade de 17.300 ab. in su east de sa Polonia + +Due Fantagenitori: +Dusu FantaDiddinus (in italianu: "Due Fantagenitori", in inglesu: "The Fairly OddParents") est unu cartoni americanu (imbentadu de Butch Hartman). +In custu cartoni c'est unu pitzinneddu de 10 annos, Timmy Turner, chi tenet su babbu e sa mamma chi traballant totu sa die e du trascurant meda. Candu issos no bi sunt, a domu sua andat una pitzoca chi si tzerriada Vicky. Issa est mala de diaderos e lu tratat meda male. Pro fortuna una die arribant pro issu "Dusu PantaDiddinos", Cosmo e Wanda. Issos podent faghere casi totus sas magìas pro acuntentare a su pitzocheddu. Tzertos disijus sunt proibidos e c'est unu libru (Da Rules) chi ispiegat beni beni totu. + +Limba bèrbera: +Su bèrberu est sa lìngua de is Bèrberus, est una lìngua camìtica chi fait parti de sa familla linguìstica camito-semìtica, e est parenti cun s'egìtziu antigu e cun s'arabu. Is prus momentus antigus de su bèrberu funt rappresentaus de su lìbicu antigu. +In italianu, "berbero" benit de su frantzesu "berbère", chi pigat torra sa pronùntzia magrebina de su arabu "barbar". Su fueddu arabu probabilmenti benit de su latinu "barbarus", nòmini po is popolatzionis de lìngua no latina. Una etimologia populari, arrelatada giai de Ibn Khaldūn, narat chi is Arabus, chi no cumprendiant chini fueddàt su bèrberu, narant chi "faiant sonus chi no si cumprendiant" ("narai sonus chi no si cumprendint" si narat in arabu "barbar"). +Oi is Bèrberus no baliant prus a si intendi lamai cun custu nòmini (in arabu "barbar" bolit nai fintzas "bàrbaru"), e preferint a imperai po sei su fueddu bèrberu "amazigh" (a su prurali "imazighen", "òminis lìberus"), e po sa lìngua bèrbera su femininu tamazight. +Estensione de su bèrberu e bariedades suas. +Is limbas bèrberas ddas faeddant 40-50 miliones de persones. A pustis de àere gherradu pro otènnere su reconnoschimentu de sa limba e de sa cultura bèrbera, in Marrocu, su bèrberu s'imparat in iscolas meda e como est limba ufitziale. Su bèrberu s'imparat finas in Algeria e in unas cantu universidades. Sa limba bèrbera tamazight de su Marrocu at unu alfabetu suo chi est antigu meda e chi si narat tifinagh, in àteros logos dd'iscrient cun is alfabetos latinu o àrabu. +Is bèrberos sunt is abitantes originàrios de de s'Africa mediterrànea e oe sunt ispartzigninados in unu territòriu mannu de su nord de s'Africa, chi andat dae s' Egitu, Libia, Tunisia, Algeria, Marrocu, Mauritania, finas a su Mali, Niger e Burkina Faso (Tuareg); fintzas is antigos abitantes de is isulas canarias in capas faeddaiant su berberu. Aende in contu sa mannària de su territoriu in ue istant, si cumprendet chi esistint dialetos meda de su berberu (unos 300). In custos territòrios faeddant mescamente su bèrberu e s'arabu, limbas chi si sunt unu pagu ammesturadas cun su tempus. Pro su chi pertennet a is faeddadas podimos nàrrere ca in su sud de su Marrocu est faeddadu su Chleuh, in su nord su Rif su Tuareg chi est sa limba berbera de is nomades de su Sahara. + +Narabuia: +Narbulia (in su logudoresu de i Narabugliesusu è zerriada Narabhuya) est una bidda de 1.803 bividoris, s'agatada a bassu de su Montiferru et tennidi territorio de mari e de monti. + +Santeru: +Santeru (fintzas Sant'Eru o Santu Eru, in italianu San Vero Milis) est una bidda de 2.532 bividoris (santeresus) de su Campidanu de Mibhis, in provìntzia de Aristanis,collocau asutta 'e su Montiferru. +Su territoriu arribat fintzas a mari, innui tenit 25km de prayas (Putzu Idu, S'Arena Scoada, Mandriola, Su Pozzosu, Sa Rocca Tunda, Su Crastu Biancu). +Is biddas lacarantis funtis Tzedhiani, Boatiri, Arriora, Narabuya, Senighi, Mibhis e Tramatza. Sant'Eru tenit su campanilu prus artu de Sardigna et est connotta po sa crannazza, s'artigianau cun su juncu (chibirus, etc.), is prayas e sa zent'arrubia chi bivit in is paulis de Sinnis (Sal'e Purcus, Sa Salina Manna, Sa Marigosa e Is Benas. +Is domus funti de ladiri (domus campidanesas), e pighendi de Aristanis esti sa primma idda chi tenidi domus a poatziu antigas. +Su santeresu fait parti de is dialectus Arboresus: est unu dialectu campidanesu cun medas infruentzas logudoresas in sa pronuntzia (fizu po fillu, deghi po dexi) e in is fueddus (chimbi po cincu, battru po cuattru, abba po aqua). + +Genetica de sos Sardos: +Sa zenetica de sa popolatzioni ominali sarda consistidi in unus cantu de genti ki istudiant sa genetica de sa genti ki bividi in s'Isola cun duus printzipalis obietivus. +Su primu tenit unu iscopu prettamenti iscientificu e culturali, i est cussu de reconstruiri s' istoria naturali de sa populatzioni. +Issa consistidi in sa comprensioni de s'entidadi, de is tempus e de is modalidadis de s'effettu de sa fondatzioni impari a sa sucessiva o concomitanti dinamica demografica i evolutiva. +S'atera est inzarasa aplicativu e tenit sa finalidadi de cumprendi is causas zeneticas de unas cantus de patologias, cunfrontendi is peculiaridadi de sa popolatzioni sarda, ki da rendidi in pitzus po istudius ki prevedinti s'utilizu d... + +Macumere: +Macumere est una importante bidda de sa Sardigna, posta in sa Provìntzia de Nùgoro. Postu a 572 metros supra de su livellu 'e su mare, in sa cadena de su Màrghine; in s'oru bi colat su Rio s'Adde, ed est a 57 kilometros dae Nùgoro. +Istòria. +Sa Tzitade de Macumere, posta in d’unu situ istratègicu de sas bias de sas +comunicatziones de sas istradas e de sas ferrovias, depet a custa tzentralidade sa +particularidade de s’istòria e de s’econòmia. Est istadu in sos sèculos su tzentru de atopu +pro su cùmèrtziu, pro sa cultura e pro agregamentu sotziale. +In sos sèculos Macumere est diventada su tzentru de riferimentu pro un’area geografica +manna, e custu at pèrmissu de isvilupare e infortigare in sos annos una retza manna pro +su cumèrtziu: siat pro sa distributzione manna, siat pro sa distributzione minore, mancari a +dies de oe, su setore de sa distributzione bivat in un’istadu de crisi manna. +Sa tzentralidade de su situ, ube s’agatat Macumere at portadu sa tzitade a àere unu rùolu +de importu mannu pro sos servìtzios territorìales a livellu locales e subralocale. +In sa tzitade s’agatant meda de sas seas de sas istruturas de sos servìtzios, de +s’istrutzione, de su trasportu cun sa ferrovia e de su trasportu sos postales, dae carchi +anni, b’at puru sa sea de su V° Reggimentu de sos Gènios Guastadores de sa Brigada +Tàtari de s’Esercitu Italìanu. +Macumere at puru in disponimentu unu zassu bonu pro sos eventos: sas ex Casermas +“Mura”, torradas a fraìgare a nou, ube cada annu, benit fatta sa FIERA DE SA SARDIGNA +TZENTRALE, cun sa mustra de sos produtos de su cùmertziu, de sos mastros artigìanos e +de sos servìtzios; sa manifestatzione est diventada cussa de importu prus mannu a pustis +de sa Sardigna, segunda solu a sa Fiera Internatzionale de Casteddu. +Semper in sas ex Casermas “Mura”, cada annu, at logu sa MUSTRA REGIONALE DE SU +LIBRU, sa manifestatzione de sa cultura e de sos libros de importu prus mannu chi benit +fata in Sardigna e chi at lòmpidu sos deghe annos de atividade. +In su beranu, cando sas normas sanitàrias e veterinàrias lu pèrmitent, benint fatas sas +mustras- mercadu (a livellu provintzìale, regionale e nazionale) de su bestiàmene +berveghinu, càprinu e bòinu, chi siat iscritu a s’Albu Genealògicu. +Macumere at unu territòriu mannu e riccu de pàsculos bonos meda pro s’allevamentu: su +bestiàmene est de calidade seletzionada, balutadu 40 miliardos de liras betzas, in su +territòriu de Macumere s’agatant 32.000 berveghes e 3.000 cabras. +No est de badas, chi Macumere benit numènada puru comente sa “SA CAPITALE DE SU +CASU”! +In Macumere, b’at puru sa sea de su Consòrtziu Sardu- Latziale pro sa Tutela de su Casu +Pecorinu- Romanu, su casu sardu, chi benit bèndidu de prus in su mundu (USA, Canada, +etz.); in sa Zona Industriale s’agantant aziendas meda chi traballant miliones de litros de +su latte a s’annu. +Innantis de sa crisi manna, Macumere fia sa “Capitale de su Setore Tessile Sardu”, cun +s’Alas- Texal e cun sa Tirsotex, Legler e Queen: aziendas chi in custos annos ant bidu +limitadu s’apportu ocupatzionale a pagu o nudda. +Cheret amentada bene sa festa manna chi at logu in su Monte de Sant’Antoni (nadu in +s’antigòria SAS COAS), dae sa die 1 a sa die 13 de su mese de làmpadas: sa festa in onore +de Sant’Antoni de Paduva, chi est una festa ricca de Fide, Folklore e ispetacùlare. +Macumere est abitada dae 11 pessonas e tenet 150 postos-lettos in sos albergos. +B’at unu Museu Etnogràficu e a luego at abbèrrere puru unu Museu Archelògicu de su +Màrghine, in su tzentru istòricu de s’abitadu, inghirìadu dae istrùturas de chirca subra +s’istòria, subra de sa cultura, subra de sa limba de sa Sardigna. +De importu mannu pro s’isvilupu de oe e pro su benidore de Macumere, est sa presèntzia +in tzitade de sa Caserma “Bechi Luserna”, chi oe est sa sea de su V° Regimentu de su +Gèniu Guastadores chi faghet parte de sa “Brigada Tàtari”. +Sa Caserma est istada posta dae su Minìsteru de sa Difesa a intro de unu progetu –pilota +comente “Caserma aberta e integrada cun su territòriu”, cun d’una serie de inditos chi +sunt mirados a sa fraigada de istruturas isportias e pro su rìcreu, abertas a sa +pobulatzione tzivile e sos militares cun pischina coberta, aulas multimediales pro +s’insinniamentu universitàriu a tesu, Tzentru Polifuntzionale pro su tempus liberu, campos +polivalentes e una discoteca. +Sa idda de Melchiorre Murenu connottu comente s'Omero de sos sardos. + +Meighina: +Sa meighina o meixina est una parte de sa connoscientzia de s'omine chi tratat de averguare puite sa zente s'irmaladiat, de chircare de iscoperrere meixinas e ateros medios pro sanare sos maladios o po los agiudai a tirare a innantis chin sa malattia, de imparare a sa zente cales son sas maneras pro no s'irmaladiare (custu est su chi in italianu si narat "profilassi"). +Sa meixina tenet una istoria chi est vezza chei s'istoria de s'omine, puite ca sa zente at pessatu sempere a azuare su maladiu e a chircare de lu sanare, o de l'azuare,chin ervas o tzerimonias a che colare sa malattia. +Sa meighina moderna otzidentale naschit de sas raichinas de sa meighina greca, romana, araba. +Chin s'iscoperta de sa manera da atuare iscientifica de Galileo, chin esperimentos e dedutziones, sa meighina colat de pratica empirica a iscienzia aplicada, i a pacu a pacu disfrutat de sas connoschenzias de sas materias chi si naran iscienzias basicas,comente sa chimica,sa biologia,sa microbiologia i s'ottighentos, sa biochimica e sa genetica i su novighentos. +A dias de oie sa meichina est una de sas materias prus istudiatas e supra sa cale si gastat prus dinari, i die chin die avanzat chircande de sanare sas malatias prus importantes de custu seculu novu, chi son sos tumores e sas malatias de su coro. + +Irlanda (isola): +Irlanda (Èire in irlandesu) est un'ìsula europea de s'Atlanticu de Susu, chi format impare a sa Britannia Manna, Man e àteras ìsulas, s'artzipelagu de is Ìsulas Britannicas. Politicamente s'agatat pratzìda peri sa Repùblica de Irlanda, istadu de s'Unione Europeana, e s'Irlanda de Susu, chi s'agatat ancora asuta de su Regnu Unidu de Britannia Manna. +S'ìsula tenet istèrrida de 84.421 km2 e populatzione totale de unos 6.478.000 bividores. + +Dublinu: +Dublinu ("Baile Átha Cliath" in gaelicu, "Dublin" in inglesu) est sa capitale de s'Irlanda, est sa tzitade prus manna non petzi de sa Repùblica ma de totu s'ìsula de Irlanda. +Su nùmene "Baile Átha Cliath" cheret nàrrere "Tzitade de su bau fortificadu", su nùmene "Dublin" derivat dae su nùmene pagu giustu "Dubh Linn" chi cheret nàrrere "Paule niedda". +Sos abitantes sunt 505.739 (dae s'ùrtimu tzensimentu) e si contamus fintzes sos abitantes de totu s'àrea metropolitana arribant e superant su millione. Sa tzitade est in continu creschimentu urbanu e econòmicu dae unos deghe annos e prus. +Dublinu est istada fundada dae sos Vichingos comente tzentru pro bèndere sos ischiavos, s'agatat in sa foghe de su riu "Liffey", a su tzentru de sa costa de oriente de s'ìsula, custa regione est mutida "Dublin Region", est istada sa capitale dae sos tempos medievales. +Sa tzitade est cumposta dae sa zona amministrada dae su "Dublin City Council" e dae sos soborgos chi unu tempus fiant sa "Contea de Dublinu" e in die de oe sunt sas conteas de: "Dun Laoghaire-Rathdown", "Fingal" e "South Dublin". Sa "Greater Dublin Area" est cumposta dae custas conteas prus cussas de "Kildare", "Meath" e "Wicklow". + +Aerospàtziu: +S'Aerospàtziu est una iscièntzia ki istùdiat tottu sas attividades chi pertocant su bolu umanu, in s'aèra (in sa bascia atmosfera) e in s'ispàtziu interplanetàriu. Disciplinas chi intrant in custu campu sunt: +aerodinamica - iscentzia k'istudiat sos fenomenos ligados a su movimentu (dinamica) in s'aera ki nos respiraus; +meccanica de su bolu - parte de sa meccanica k'istudiat sos fenomenos meccanicos (fortzas, acceleratziones, velocidade, potentzia e àteros) ligados a su bolu e sa tecnologia de is veìculos ispatziales. Podent èssere veìculos pro s'òmine (cumente su LEM, Mòdulu Lunare) ki est caladu in sa Luna in su 1969. + +Due Fantagenitori/campidanesu: +Dusu PantaDiddinus (in italianu "Due Fantagenitori", in ingresu "The Fairly OddParents") est unu cartoni americanu (imbentau de Butch Hartman) chi donanta in television, a Videolina chi s'attaccada a K2 de Jetix. +In custu cartoni c'est unu piçocheddu de 10 annus, Timmy Turner, chi tenidi su babbu e sa mamma chi traballanta totu sa dì e du trascuranta meda. Candu issus no ci funti, in domu sua andada una piçiocca chi si tzerriada Vicky. Issa est mala de diaderus e du trattada meda mali. Po furtuna una dì arribanta po issu "Dusu PantaDiddinus", Cosmo e Wanda. Issus podinti fai casi totus is maxias po accuntentai a su piçocheddu. Calincunu disiju esti proibiu e c'est unu libru (Da Rules) chi spiegada beni beni totu cumenti si faidi. + +Femmina accabadora: + + +Butch Hartman: +Elmer Earl Hartman IV, prus connotu comente Butch Hartman, (Highland Park, Michigan, 10 de ghennàrgiu 1965) est unu disegnadore e regista americanu, chi adi imbentadu is cartones "Due fantagenitori" e "Danny Phantom". + +Pompu: +Pompu est unu cumunu de sa provìntzia de Aristanis. + +Timmy Turner: +Timothy "Timmy" Turner esti su personaggiu principali de su cartoni Dusu PantaDiddinus. +Storia. +Timmy esti unu piçocheddu de 10 annus chi deppidi afrontai situazionis meda traballosas: Francis, unu cumpanju de scola meda malu, Denzel Crocker, unu professori meda maccu, ma prima de tottu Vicky, una "babysitter" porfiosa, mala e crueli. Po furtuna una dì arribanta po issu Cosmo e Wanda, Dusu PantaDiddinus chi podinti fai casi totus is maxias po du accuntentai. + +Francesco Totti: +Giogada cumente attaccante in sa Roma dae candu fidi unu pitziocheddu. + +A.S. Roma: +Sa A.S. Roma ("Associazione Sportiva Roma") est una sotziedadi de palloni de Roma. + +Simone Perrotta: +Simone Perrotta (Ashton-under-Lyne, 17 de cabudanni 1977) est unu giocatore de calcio italianu. Jogada cumente atacante in sa Roma. + +Alessandro Faiolhe Amantino: +Alessandro Faiolhe Amantino (Belo Horizonte, 1 de austu 1980) prus notu cumente Mancini, est unu giocatore de pallone brasilianu. Giocada cumente atacante in su A.C. Milan. + +Christian Panucci: +Christian Panucci (Savona, 12 de aprile 1973) est unu giocatore de pallone italianu. Giogada cumente difensore in sa Roma. + +Otzana: +Otzana (su nomene in Limba italiana est Ottana) est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 185 metros subra su mare e jughet 2.526 bividores. + +Gùspini: +Guspini (13.000 cristianusu) esti sa segunda bidda po numeru de abitanti de sa provinza de su Campidanu de Mesu. +In annusu '90, anti serrau is minierasa, ca fianta sa ricchezza de sa bidda, infatti po cussu sa bidda ari importau genti de tottu su Campidanu de Mesu. Su sindigu ei Rossella Pinna. +Teiri tre parrocchiasa distribuirasa in tottu sa bidda: santu Niccobau (sa prinzipalli posta in su centru storicu sostituira a sa cresia de Santu Pisandulu accanta de su Montigranaticu), santu Giuanni Bosco mei is Boinargius (parti noba de su centru abitau che fudi utillizzada po s'allevvamentu de boisi), e santu Piu X (a sa patti de sa mitza de Santa Maria). Sa festa prinzipalli de sa bidda esti "sa festa manna" o "sa festa de s'Assunta", cellebrada in Austu. Custa festa teiri arrexinisi in su tempu passau risallenti a sa costruzioni de sa cresia secundaria in sa parrocchialli de Santa Maria Assunta in su 1100-1200 circa. +Duranti s'annu doi funti generalmenti atra festasa minorisi: santu Isidoru (cun sa cresia e'sattu accanta de sa zona industrialli cabendu a Terraba), santu Iroxi (cun sa cresia e'sattu andendu a Gonnusu), santu Pedru (a sa cresia de santu Giuanni Bosco). +Sa parrocchialli teiri un organo de su 1700 costau mera francusu po is dimensionisi de sa bidda in cussu periudu (2000 cristianusu circa); e teniri i sembianzasa de un armadiu, e teniri una tastiera e una dexina de registrusu, e ei pintau cun composizionisi floreallisi semplicisi birdisi e giallusu cu is contornusu nieddusu. +In su mesu de sa bidda do'i ei ua collina zerriada "su Cuccuru e'Zeppara", atta crca 150 metrusu e sa perd chi da compoiniri ei beccia de 3 millioisi de annusu. +Importanti interessi storicu esti sa miniera de Montibecciu, prazira cun su Cantieri de Levanti, abì in passau si sceberara su mineralli, e cun su centru abitau de vetti 100 cristianusu, ma ca prima ospitada meda pru genti ca trabballada in sa miniera. Tottu is attrasa minierasa funti distribuirasa intottu su terrenu arburesu e guspinesu finzasa a sa costa Arburesa. + +Bera Cresia de Gesu: +Sa "Bera Cresia de Gesu" esti una cresia non-confessionali (indipendenti) criada in su 1917 in sa cittadi de sa Tzina Beijing. In su 2005, sa cresia portada unu tanti de fidelis de 1.5 - 2.5 milionis, chi bivinti in 45 paisus e 6 cuntinentis. Sa cresia esti bessida prus manna kizi in su bintesimu seculu partendi de su movimentu Pentecostali bixinu a su Cristianésimu. Sa cresia narrada custu chi esti iscrittu in su "Vangelu" a tottas is nazionis prima de su segundu arribu de Gesu. In su 1967, est nascia a Los Angeles s'Assemblea Internazionali de sa Bera Cresia de Gesu +Is dexi dottrinas printzipalis. +Is dexi dottrinas essentzialis de sa Cresia funti: + +Cagliari Calcio: +Cagliari Calcio est sa sociedadi calcistica de Casteddu, est sa prus connota de sa Sardigna in Italia. +Est nàscia in su 1920. Unu de is momentus prus importantis de s'istòria sua est sa bitoria de su "Scudetu" in su campionau de sa serie A Italiana in s'annu 1969/1970. In su "Cagliari Calcio" at giogau Gigi Riva puru, unu de is prus mannu campionis de su calciu mondiali de totus is tempus. Poi de Massimo Cellino, su presidenti de oi est Tommaso Giulini e s'allenadori Massimo Rastelli. + +Idrogeno: +S' Idrogeno est su primu elementu de sa tavola periodica de sos elementos, ada simbulu H e numeru atomicu 1. +Esistit prus de atteru comente molecola formada dae duos atomos. Est s' elementu prus abbundante, tantu chi est presente fintzas in s'abba. A temperadura ambiente esistit comente gas, chentza colore e meda aframiante. + +Ortueri: +Ortueri est una bidda de 1.437 bividores de sa Provìntzia de Nùgoro in su Mandrolisai. +Territoriu. +Ortueri est una bidda de sa provintzia de Nugoro, inue bivente milli e chimbighentos presonas, in su tzentru de sa Sardigna e faghete parte de su Mandrolisai. Su territòriu est ericcu de bìngias, matas de ortigu e olia. Ortueri, meda bortas, est lumenadu pro is traballos in ortigu, de antigu prestìgiu, pro s'originalidade e s'abilidade de is artigianos e po sa tessidura de orbàce chi est manigiada po faghere is costumenes de sa traditzione sarda. +Istoria. +Is raighinas de custa bidda funti medievales. Sa prima populatzione incomintzat a bivere in "S'arte de Travi" e Ales Ruinas chi fiat, innantis, una colònia romana. Medas funti is restos de s'epoca romana chi s'agatant in su territòriu, comente sa pedra chi s'agatat in "Pedra Litterada" e chi serbiat comente tumba, inue, fintzas a su 1932 due fiat un'antiga necròpoli. +In s'arte de "Pran'e Laccos" s'agatant tumbas anca funti iscritas, in su covecu de pedra, is initziales DM, dedicadu a is "Dei Mani". +Ortueri fiat parte de sa Curatoria de su Mandrolisai e de su Giudicadu de Arborea, e in su tempus Sabaudu fiat parte de sa contea de Santu Martine, Terra de sos Valentino. +Poite bisitae Ortueri?! +Meritanta una visita is singiales de sa civiltade Romana ki funti ispratzinaos in tottu su territoriu, però sa cosa ki prusu si pode godíe funti is profumos e sa bellesa de Natura. +Kara a Nord de sa bidda s'agattada su Monte Pedrarba, dominau de un'orrocca tzirriada "Sa Conca e s'Isteddu" +de nue si podente biede is Montes de su Gennargentu kara a Est, a s'atteru kirru su mare de Crabas, in mesu de sa natura e de sa riserva naturale anka bivente: sribones, margianes, dainos, poianas, e otros animales ki igue agatanta acconcu. +Est possibile faede passilladas a pea o a cuaddu in su boscu fitu e profumau de Suergios e Iddostre de su Parku "Mui Muscas", inue no est dificile attobiae calecunu molenteddu sardu, arratza in estintzione, ki bivede in su Parku e est protéggiu po mole de sa lezze de s'omonimu "Parku de su Molente Sardu". +Monumentos e Festas. +Sa Cresia de Santu Nigola est istettia fraigada tra su XVII e su XIX seculu, e s'agattada propiu in mesu de sa idda. Est sa Cresia principale de Ortueri, cund'unu campanile de 38m e su segundu de Sardinnia. +Sa festa in onore de su Santu funti: su sese de Nadale, cun crufessones, coros e ballos sardos. Sa terza Dominiga de Maju. +Santa Maria, s'agatada in pizzu de unu montigheddu daenue domina sa idda, anca prima, in is tempos antigos s'agataiada unu tempiu paganu. +Sa festa religiosa si festada s'otto de Cabudanni cun sa Santa ki benidi leada de sa Cresia de su Patronu fintzas a Santa Maria. In onore suo, seganta una matta arta e a pustis da pulinti de is naes e in sa punta benidi posta una bandela de linna cun in aintru una pariga de puddas. A pizzu de sa bandela s'accappiada unu pane tundu fattu in dommo e beneidu "su Pitzudu". Ancora oe is piccioccos faente a gara po artziae a "nde lompede sa Bandela". + +Su patriottu sardu a sos feudatarios: +Su patriottu sardu a sos feudatarios (nodidu finas comente Procurade 'e moderare) est unu cumponimentu patriòticu e antipiemontesu iscritu in su 1794-1796 dae Frantziscu Inniàtziu Mannu, magistradu de s'Audièntzia Riale. +Su cumponimentu est iscritu in 47 otavas, cun s'ischema mètricu "a bb cc dd e". S'istòria de custu innu comintzat in su 1793, cando sos Istamentos detzident de imbiare a Torinu 6 delegados, in rapresentàntzia de sa Natzione Sarda, pro preguntare a su rei s'approvàda sua de sas "Chimbes preguntas", unu documentu chi diat a serbire pro megiorare unu pagu sa situatzione sarda. +Petantis chi sa delegàda lompiat a Torinu, su visurrei iscriet a su re ca sas "preguntas" e s'òrganu chi ddas aiat iscritas (sos Istamentos) cheriant s'autoguvernu de sa Sardigna e ca su rei si ch'esserent andadu. +Su rei retzit sos deputados sardos una loba de meses apustis, e nemancu ddi donat arrespusta, ei su ministru Graneri imbiat a su visurrei a nòmine de su rei unu paperi narende ca sas dimandas non fiant aprovadas. +Petantis chi in Sardigna fudint isetande s'arrespusta de su rei, su visurrei incumintzat a fagher ponner in presone una loba de cuddas persones chi aiant traballadu pro iscrìere sas dimandas; a mesudie de lunis, 28 de Arbile 1794, fiant postos in presone Bissente Cabras et Bernardu Pintor. Pagas oras a pustis cumentzàat sa Sarda Revolutzione, ki dia durare pro tres annos. Totu su populu, sos possidentes e medas de sos istamentarios, armados, intrant in Casteddu e in una chida ebbia, prus de 500 piemoneses fiant açapados, carriados, imbarcados e imbiados torra a domo. Pro custu in Casteddu custa die est amentada che "dii de s'açapa", e oe etotu regordada che "Die de sa Sardìnnia" a manera ufitziale dae sa Regione sarda. +S'Innu est su Cantu natzionale de is Sardos. +Custu cumponimentu est istadu bortadu in limbas agenas: in inglesu dae John Warre Tyndale in su 1849 cun su titulu "Endeavor to moderate...", in frantzesu dae Augusto Boullier in su 1864 cun su titulu "Songez à modérer...", in italianu in su 1896 dae Bustianu Satta e in tedescu dae B. Granzer e B. Schütze in su 1979 cun su titulu "Die Tyrannei". + +Cuartu Sant'Aleni: +Cuartu Sant'Alèni (iscrittu fintzas comente Quartu Sant'Aleni, in italianu "Quartu Sant'Elena") est una tzitade de 70 000 abitantes e comunu de su Campidanu, in sa Provìntzia de Casteddu. +Su sìndigu est Mauro Contini. Cuartu pigat su nùmene da sa perda mulla romana. +Sa tirada de Cuartu cumprendit bona parte de Molentàrgius, 26 km de su Puettu, Margine Rosso, Sant'Andrea, Capitana, Is Mortòrius, Mari Pintau, Cala Regina, Geremeas-Kal'e Moru. + +Thalía: +Ariadna Thalía Sodi Miranda (Tzitade de Messicu, su 26 de austu de su 1971), prus conoschida popularmente commente Thalía o uffitzialmente cumenti Thalía Sodi, est una cantante e attora messicana ki bivit me is Istados Unidos. Est filla de su dotore e criminologu messicanu Ernesto Sodi Pallares e de Yolanda Miranda. +Est conoschida pro is discos mùsicales in limba ispagnola e telenovelas suas fatas me is annos 1990. Su maridu suu est su produtore Tommy Mottola cun kini tenit una filla, Sabrina Sakaë Mottola Sodi, naschida su 7 de santugaine de su 2007. Cun unos 25 miliones de discos bendidos, est una de is cantantes prus de importu de su mundu ispanicu. Sa boghe est mezzosopranu e tenit unu rezistru de tres ottavas (segundu una interbista fata cun issa in 2006). + +Monte Lerrono: +Est su monte prus artu de Pattada [http://sc.wikipedia.org/wiki/Pattada] (1094 metros); +In su demaniu forestale b'at cherbos, muvras, porcrabos; in sas puntas prus artas bolat s'abila reale. Sa Funtana de Rode' connota pro sas abbas friscas e jaras. Ateros zassos de biere: serra 'e chelos; tratascias. +Dae carc'annu si bi curret una de sas menzus tapas de su mondiale de rally. +A in basciu b'est su lagu de su Riu Mannu, una diga de 72 miliardos de litros de abba. +A curtzu a sa diga b'est su Nuraghe de Lerrono, chi si podet biere in mamentos de sicagna ebia, ca s'abba nche l'at cobertu. + +Bantina: +Bantìna (it. Bantine) est una fratzione de Pattada chi contat pius pagu 'e 100 aminas. L'agatamus a 3 chilometres dae sa 'idda, a 640 metres de altària, in sa carrera chi andat a Oscheri. +Mentovada sa "mata 'e Antina", ue b'at terrinos bonos meda pro oltaliscias. +Su pius connotu 'e sos Bantinesos est Pedru Pesutzu, poete mannu de su 1700. + +Pesutzu Pedru: +Poete mannu de su '700, connotu finas comente Pisurci o Pisurtzi, nàschidu in Bantina. +In mesu a su chi at iscritu signalamus: "Cantone de su cabaddareddu", "Su cazzadore, sa chelva e ‘i su pastore", "Malissias e difettos de sas feminas", S'abe, e bai nende. + +Othieri: +Othieri o "Otieri" o "Utieri" (in italianu "Ozieri") est una bidda de sa Provìntzia de Tàtari cun 10.829 abitantes. Tratas de sa cultura prenuragica de su neoliticu las agatamus in sas grutas de "Santu Miali", a sa 'essida de sa tzitade. +Andamentu demograficu. +Segundu sos datos de su censimentu 2001 in su Comune de Othieri b'aiat 11.334 abitantes residentes, de custos 8.024 abitantes (su 71%) in sa Zittade de Othieri. Sos ateros logos ue b'istat zente de su terrinu cumonale sunt Santu Nigola chin 1.627 abitantes e Chilivani chin 294 abitantes, tando chi sos ateros abitantes ispartos sunt 1.389. + +Limba ispagnola: +Sa limba ispagnola est una limba romanza otzidentale, commente su sardu, faeddada in Ispagna e in una parte manna de América. Est sa limba romanza prus faeddada in su mundu. Atualmente la faeddant como 500 miliones de pessonas commente limba mama e unos 60 miliones commente segunda limba. Sa limba ispagnola benit de su latinu vulgare faeddadu in sa Penìnsula Ibérica septentrionale e tenit influèntzias de sas limbas faeddadas antigamente in cudda penìnsula. +Sas bariedades. +Su ispagnolu faeddadu tenet duas bariedades fundamentales: septentrionale et meridionale. Sa bariedade septentrionale est carateritzada dae sa pronuntzia de totu sas "s" da chi sunt in antis de consonantes et in fine de peràula et dae sa pronùntzia de sas sìlabas "ce/ci" e sa "z" commente . +Sa bariedade meridionale si caraterizat pro no pronuntziare sempre sa "s" finale in antis de sas consonantes. + +Tunisia: +Tunisia est una natzione in s'Àfrica. + +Padre Luca Cubeddu: +Juanne Pedru Cubeddu (dae totu connotu che a Padre Luca Cubeddu) est istadu unu de sos prus mannos poetes in limba sarda (calecunu lu cramat su Dante sardu). Naschidu in Pattada in su 1748, mortu in Oristanis in su 1828. +Imbiadu a Tathari dae criadura, at istudiadu chin sos Iscolopios; diventadu padre, pro carchi annu est andadu totu bene finas chi no b’apeit una morte in cheja; calecunu penseit chi fit gurpa sua e tando isse si deit a bandidare in sas campagnas de Pattada e de Bitti; si contat chi pro annos, donzi dominiga, narait missa sutta unu cherzu posca de aer fatu accudire totu sos bandidos de sa leada. Isteit su primu poete de s’arcadia sarda. In sos urtimos annos de sa vida che torreit a s’ordine torrende a preigare e a issinzare. +In mesu a sas operas suas ammentamus: +Isculta, Clori ermosa - Sos ingannos de su mundu - Sos piagheres mundanos - Su leone e-i su molente, Paris e s’hermosa Elena: ossiat sa distruzione de Troja - S’amante e-i sas deas de Parnasu. Elogiu de nostra Signora - Sa cantone de sardos, Sa femina onesta - Sa cantone de Paris - Amore esaltadu – Su Cucu e-i sa rundine, e bai nebde. +Tocat de narrer chi cando fit bandidende, ja s’ischit, bi cheret dinari, tocat de manigare e de si cuverenare dae su fritu e-i s’abba. Seguramente Padre Luca Cubeddu, in su bandidonzu, at dadu medas de sas poesias suas in cambiu de piagheres e de ajudigheddos; e bai s’agatat poetes chi poetes no sunt mai istados chi ant publicadu a lumene issoro operas chi no fint a manera de ponnere a pari e b’at per esempiu unu bitichesu chi, istranu ma ‘eru, iscriet a sa pattadesa. Pro che l’agabare cherimus narrer chi a su ‘arriu de operas a isse “atribuidas” tocat de b’agianghere totu cussas chi che l’ant obigadu. + +Juànne Marìa Asàra: +Juànne Marìa Asàra (Pattada, 23 austu 1823 - Pattada, 19 freàrgiu 1907), est istadu unu poète sardu. +Dae totu connotu chin s'improverzu de Limbudu. Poete mannu, buglista e realista fit a manera de descriere sos pecos de sa sotziedade in manera lughida e pretzisa; iscuru su chi si poniat suta ca che l'atzantaraiat dae conca fin'a pes. Grascias a su tribagliu innantis de Enzo Espa e posca de Angelo Carboni chi ant acoglidu sas operas suas, no est sutzessu comente pro ateros poetes mannos chi totu o guasi anderet perdidu. In mesu a sas operas signalamus: +Su barantinu; Su 'izadolzu 'e Canemalu + +Portescusi: +Portescusi est unu comunu de 5.392 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Tommaso d'Aquino: +Tommaso d'Aquino (Aquino/Roccasecca, provintzia de Frosinone, 1225 – Fossanova, 1274).Santu. Dominicanu o de s'Ordine de sos Preigadores. Est istadu unu filosofu italianu ( ada valorizadu sa filosofia de Aristotele applichendela po sa teologia cristiana) e unu teologu, de sos mannos. Discipulu de Sant'Alberto Magno, ada insegnadu in Parigi, Roma e Napoli. Ada iscrittu sa Summa Theologiae, unu monumentu de dottrina teologica; Summa contra Gentiles ( un'atera opera importante) e ateros Trattados. Sa festa sua su 28 de bennalzu. +Scolasticu e teologu, nomenau ""Doctor Angelicus"" o ""Doctor Universalis"" + +Nanni Moretti: +Nanni Moretti (Brunico, 19 de austu 1953) est unu regista italianu. +Sas operas suas funt caraterizzadas pro comentzare de una visione, in crai ironica e sarcastica, de sos logos comunos e de sas problematicas de su mundu de sos giovanos de su tempu, po si bortare in sa diretzione de una critica, de sa sotzietade. +Biografia. +Nascidi in Brunico (BZ) su logu aundi su babbu e sa mamma fianta in vacanza. Est pitzioccheddu in Roma e fintzas de candu est unu pitzioccu prus mannu sighidi is passiones suas, sa pallanuoto e su cinema. +De giovunu adi istudiadu a su liceo classico e adi cumentzadu a istudiare a su DAMS de Bologna, in su 1973 girada, cun una cinepresa super 8 acattada bindende sa colletzione sua de francobolles, su cortometraggiu "La sconfitta", istoria de sa crisi de unu militante ex sessantottinu bia cun chiave comica, sighiu de su mediometraggiu "Pâté de bourgeois", istorias de amigos e de una coppia in crisi; su titolu est unu giogu de paraulas aintru de "paté de foie gras" (patè de figau grassu) e "épater les bourgeois", chi in frantzesu boi narrere "spantai is borghesus". +Nel 1974 girada su mediometraggiu "Come parli frate?", parodia de I promessi sposi, aundi interpretaada su personaggiu de Don Rodrigo. +Nel 1976 girada, sempri in super 8, su primu lungometraggiu suu "Io sono un autarchico", aundi bessidi sa prima borta su persunaggiu, interpretau de issu in artris filmis puru, de Michele Apicella. In cuddu annu arrinescidi a si fai bii de is registis Paolo e Vittorio Taviani, chi du fainti recitai in su film "Padre padrone". +"Io sono un autarchico", bessìu su 14 dicembre 1976, buscada unu belle successu de su pubblicu, aparrendi in programmazioni po meda tempu a su Filmstudio de Roma. Su filme esti stettiu a pustis stampau torra in 16 mm e proiettau in artrus cineclub romanus, e a Berlino e Parigi in occasioni de festival cinematograficus, cummenzendi a ci bogai s'interessi de callincunu criticu cinematograficu (a intru a custus Alberto Moravia su L'Espresso de su 9 gennaio 1977). +Su 8 marzo 1978 bessiri a Roma sa priama criazioni professionali, "Ecce Bombo"; su film, girau in 16 mm e in presa diretta, esti presentau in concorsu a su Festival de Cannes, praxiri mera a su pubblicu e guadangiara mera (costau 180 milionis de francus, incassara 2 miliardus). +Filmografia. +Atori. +A pustis dei is filmis ki ari derettu e/o prodottu, Nanni Moretti ari rexitau in cussus filmis: +Produtori. +A pustis de is filmis de issu, Nanni Moretti ari prodottu: + +Ecce Bombo: +Ecce Bombo esti stettiu su secundu longumetraggiu de Nanni Moretti, girau in presa diretta e in 16 mm, e a pustis ristampau in 35 mm. +Trama. +Michele, Mirko, Vito e Goffredo, quattrus amigus ex sessantottinus, straccus de no fai nudda po tottas is nottis a su bar, si cunvincinti de fai s'autocoscienza po aggiustai is insoddisfazionis de issus. +Michele tennidi rapportis difficilis in da familla, una relazioni complicada cun sa sposa sua Silvia (chi traballada in su cinema cum'enti aiuto regista) e cun is femminas in generali, e meda de problemas esistentialis; Mirko, unu piccioccu assillau de meda problemis, tennidi in domu sua Olga, una picciocca schizofrenica; Vito esti unu impiegau sganau; Goffredo unu studenti universitariu sganau issu puru. +S'arribu de s'estadi accabada s'esperimentu de autocoscienza, ma is quattrus amigus sighinti a si biri; una borta biendisindi, piganata sa decisioni de andai a acattai Olga; ma a sa fini esti scetti Michele chi bandara a d'acattai. +Su film accabada cun Michele e Olga castiendisindi. + +Silver Surfer: +Silver Surfer est unu personi de is fumettes criau de Stan Lee i Jack Kirby in su 1966, pubricau de sa Marvel Comics. +Personi chi no est normali, de su mundu de sa Marvel, bessiu de is avventuras de is Fantastic Four. Silver Surfer est unu araldu extraterrestri de Galactus, un entidadi istravanàda meda, abili de si papai is mundus, chi du furat po sarvai su pianeta suu (Zenn-La) e du donat poteris ke su scudu de prata, chi du fait essi forti meda i abili de biaxai lestru lestru in s'universu, a pitzus de una taula de surf. Arribau a sa fini in sa Terra, po sa pietade chi issu intendit pro is omines, Silver Surfer si furriat a su meri suu, andendi in pari cun is Fantastic Four pro circai de du bati. Galactus detzidit tando de du lassai in su su pianeta chi issu aiat sarvau. Carateristicas de custu personi funti is arrelatas ki tennit cun su sentidu de "beni" e su sentidu de "diferentzia", tipicus de is eroes disacataus de sa Marvel. +S'inimigu suu est Mefistu, unu dimoniu chi bollit s'anima sua i chi, po da ottenni, ndi furat sa pitzinna Shalla Bal, isposa de Silver etotu. +Acapios. +Su Jassu Ofitziali de sa Marvel + +Shōhei Imamura: +Shōhei Imamura (Giaponesu: 今村昌平; Tochiu, 15 de triulas 1926 – Tochiu, 30 de maju 2006) fiat unu regista giaponesu. +At bintu duas bortas sa Prama de Oru in su Festival de Cannes, in su 1983 e in su 1998, e fiat su primu giaponesu a bintzire custu premiu. + +Orune: +Orune est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia, s'agatat a 745 metros subra su mare e contat 2.936 abitantes. + +Orosei: +Orosei est una comuna de 6.790 pessones in sa provìntzia de Nugòro, crèschidu in sa costera cara a sole de sa Sardinna, a bell'e che 2 chilometros dae su mare (Marina de Orosei - Isporoddhai). +De economia bell'e che petzi agrìcola finzammentas a carchi deghina de annos a oje, a pustis at àpidu una crèschida econòmica manna cun s'imperonzu de sas cavas de marmaru e de su turismu in mare (Marina, Cala Liberotto cun sas ispiaggias de Sas Linnas Siccas, Cala Ghiniperu, Sa Mattanosa, Bidderosa). +Geografia. +A bell'e che 2 km dae sa costa , Orosei est crèschida in sa vadde de su riu Cedrino. In sos 15 km de costas chi b'at si potent atzappare siat plagias mannas (Marina de Orosei - Isporoddhai, Su Barone, Osala, Cala Ghiniperu, Sas Linnas Siccas, Sa Curcurica) siat artos trèmmenes chi ghettant a mare. Orosei at dadu su nùmmene suo a sa cala in uve est nàschida. +Collegamentos istranzos. +Orosei in su Web + +Irgoli: +Amèna bidda de Sa Baronia de 2.333 abitantes, postu in sa piana de su Tzedrinu pius o mancu a 8 km dae su mare. +A un'economia chi ainnantis fit subra 'e tottu agropastorale si azunghen medas forros pro sa produtzione de su "pane carasatu", s'industria de su turismu e de s'artijaneria. + +Chichimeca: +Is Chichimeca funti una band sarda, nascinti in su 2000, criaus da Claudia Crabuzza, chi iscriiri is testus e cantada (sonara ge in is Tazenda), Fabio Manconi, chi iscriiri sa musica e sonada sa fisarmonica, e Andrea Lubino, chi sonada is percussionis e sa bateria. Su nomini Chichimeca bennidi de sa lingua antiga olmeca messicana e boi nai “barbarus”. + +Ardecore: +Ardecore est unu progetu musicale naschidu de s'incontru artisticu aintru de sa band post-rock de is Zu, su cantautori Giampiero Felici e su chitarrista americano Geoff Farina, ex-frontman de is Karate. S'intentzioni de su grupu musicale est cussu de elaborare torra in crai moderna is cantos de sa traditzione popolare romanesca, arrispettendi is particolaritadis stilisticas de custu stile. +Biografia. +S'idea de sa collaboratzioni nascidi in su 2002 candu nci fiat su tour europeu: is Karate de Geoff Farina aiant fattu cun is Zu e is Blind Loving Power (Felici) comente gruppos chi operrianta su cuntzertu. +Donzi cuntzertu beniat aberridu e serradu cun discos de betzos istornellos romanos. Da inoghe nascheit s'idea de tribagliare umpare pro torrare a bisitare sa musica traditzionale romanesca in crae moderna. +b'an a cherrer duos annos prima chi su progettu si cuncretizet ei su primu discu,omonimu,bessit in su2005,pro sa collana Il manifesto. +su filu conduttore de sas nobe cantzones chi cumponint s'album est bighinu a s'ala piùs iscura e trista de sa traditzione popolare romana. Sos temas printzipales,duncas,sun s'amore, in sa bisura pius tragica, sa morte,sa traittoria; sas insidias de su Tevere ei sa presone. +In su 2007 est bessidu su segundu discu issoro, Chimera semper pro sa collana Il Manifesto: tonos pius allirgos de su de prima,ei,atera cosa noa rispettu a su primu lp, tres cantzones originales. + +Francesco Totti/campidanesu: + +Jogada cumenti attaccanti in sa Roma de candu fiada unu piçiocheddu. + +Limba cadelana: +Sa limba cadelàna (in cadelanu: "català" o "valencià" — in Valèntzia) est una de sas limbas romanzas otzidentales. La faeddant unos 9.100.000 pessonas in Ispagna in sa Comunidade Autònoma de Catalogna, Valèntzia e sas Ísulas Baleares, s'este de s'Aragona ("Franja de Ponent"), in Frantza in sa Catalogna Nord numenàda puru Russillione, e in Andorra. In sa Sardigna est faeddada in sa tzìdade de S'Alighèra. Sa limba cadelana si assimìzat meda a s'otzitanu. + +Limba basca: +Sa limba basca ("euskara" in limba basca) est una limba non indoeuropea faeddada in su Paisu Bascu (Euskal Herria). La faeddant unos 1.033.900 pessonas in sa Comunidade Autònoma de Paisu Bascu e Navarra (Ispagna) e Paisu Bascu frantzesu (in su dipartimentu de sos Pireneos Atlànticos, Frantza). Est ufitziale in sa Comunidade Autònoma de Paisu Bascu e in su nord de sa Navarra. +Limba basca unificada. +Sa Limba basca unificada o Euskara batua est sa limba regulada dae Acadèmia de sa Limba Basca (Euskaltzaindia) + +Movimentu: +Su movimentu de unu corpu, in fìsica, est su mudare de su logu in su colare de su tempus. Est unu de sos contzetos pius fàtziles e printzipales de sa mecànica. A segunda de sa fromma e de sa proportzione intro de logu e tempus bi sunt tipos divressos de movimentos. Sos chi ant dadu s'azudu pius mannu a sa formulatzione de sos movimentos (e de sa mecànica) fint prima Galileo Galilei, a pustis Isaac Newton e sas lezes suas de sa dinàmica. +Intra sos movimentos clàssicos, bi sunt: +Est importante meda finas su movimentu armonicu chi pro sa lezes de sa mecànica est acumonadu a su movimentu tzirculare. + +Movimentu in caminu deretu: +Unu corpu si movet in unu movimentu in caminu deretu si sa sua velotzidade no cambiat in diretzione e vessu. Si mancu s'intensidade cambiat su movimentu si giamat paremighe. Su movimentu uniforme in caminu deretu est a sa base de su printzipiu primu de sa dinamica (printzipiu de inertzia). +=Movimentu paremighe= +S'ecuatzione printzipale de su movimentu est: +cun "v", "x", "t", chi sunt sa velotzidade, su logu (in una dimensione sola) e su tempu. +=Movimentu non paremighe= +Si s'intensidade de sa velotzidade cambiat in su passare de su tempu, s'egalidade de supra no agiuda pius e pro aere sa velotzidade in unu mamentu pretzisu amus a impreare su carculu infinitesimale. In custu modu, cun sa notazione de Leibiniz pro sas derivatas, s'ecuatzione est: +O, cun sa forma integrale: +S'integrale no si podet simplificare in sa realidade si che bogamus movimentos chi ant un'acradiadura paremighe o a su mancu bene iscrita, sinòno comente pro totos custos integrales s'impreat s'anàlisi numèrica. +Movimentu acradiadu paremighemente. +S'integrale si podet simpilificare in unu modu fazile si, pro esempiu, s'acradiadura no cambiat in su passare de su tempu. S'ecuatzione duncas est: +Sicomente +cun "a" chi est s'intensidade e "û" sa diretzione de s'acradiadura (e de su movimentu). + +Rugby: +Su rugby est unu sport de squadra meda difùndiu in totu su mundu, specialmenti in Francia, Irlanda, in is paisus britannicus e in is ex-colonias de s'Inghirterra, cum'enti s'Australia, sa Nuova Zelanda e su Sudafrica. Est praticau meda in Argentina e in Italia puru. +Su giogu de su rugby est dividìu in tres codicis de regolamentu: su rugby a 15, su prus diffùndiu, su rugby a 13 e su rugby a 7, gestius de 2 federazionis e organismus internazionalis diversus ca no funti collegaus fra issus, is variantis a 15 e a 7 dipendint de sa propriu federazioni internazionali (Rugby Football Union), invecis sa varianti a 13 dipendit de sa Rugby Football league. Est definiu unu sport de combattimentu e de situazioni. Est unu sport de toccamentu e de combattimentu poitta sa cumparanzia fisica fra is giogadoris ddu at sempri in su giogu. Est definiu peri unu giogu de situazioni poitta cun is annus est sempri prus importanti sa capacidadi de cumprendiri su contestu de su momentu (momentu tatticu) aundi ogna parti de sa partìa si svilupat in manera cuncreta. Sa definizioni de is ruolus, candu su giogu torrat a partiri de una situazioni firma, parit, in su rugby de oi, limitanti, bitta sa necessitadi, po ogna giogadori, de s'adattai a ogna posizioni in campu e a ogna fasi de giogu. +Si giogat cun d-una boça ovali e in 15 giogadoris. Sa boça si pigat cun is manus o cun is peis, ma si poit passai cun is manus sceti in fatu. Si faint cincu puntus faendi "meta", est a nai crakendi sa boça a terra innantis a sa lìnea de meta. Candu si fait meta si poit tirai cun is peis in mesu a is palus de sa porta e fai atrus duus puntus. Nci funt tres puntus po sa punitzioni e po su "drop" - una puntada de pei pighendi sa boça candu est bolendi - (sempri in mesu a is palus). +Storia. +Formas antigas de giogus cun sa boccia funti sempri esistias in ddogna parti de su mundu: de custas, is prus nomenadas funti s'episkyros gregu, s'harpastum romanu, su calcio storicu fiorentinu e sa soule francesa. In origini su tremini inglesu "football", invecis de su chi si pensat, no indicada sempri giogus auba si depiat calai una puntada 'e pei a sa boccia, ma tottus is chi faiant is artigianus e e is massaius "a pei" ("to play at ball on foot", de custu su tremini modernu "football"), in manera diversa de is nobilis ca impreanta is cuaddus po nci passai su tempus. In su cursu de is seculus, is barius football furint introdusius in medas "public schools" inglesas, cun regolamentus duncas diversus sia po sa forma de sa boccia e a su ettu de ddu manixai o ddu carciai, sia po su numeru de giogadoris in campu. +Sa liggenda apponit a William Webb Ellis, unu studianti de sa scola de Rugby, s'invenzioni de s'omonimu giogu: in su 1823, in occasioni de una partia de football giogau cun regolas ancora no standard, William Webb Ellis iat arregortu sa boccia cun is manus e iat incumenciau a curriri conca a sa linia de fundu campu avversaria streccandudedda addai de sa linia de fundu campu aboxinandu: "META!". Custu stremu maravigliada ed incuriosada medas personas, ca tandu iant incumenciau a praticai custu "sport". In onori de William Webb Ellis ddu est a immoa ancora una statua de brunzu a innanti a sa scola auba est stetiu "imbentau" su mannu sport de su rugby. +Sa farta de s'uniformidadi in is regolas intr'e is barius ettus de giogai a football iat causau una prima, manna, scissioni: in su 1863 is rappresentantis de unu grupu de club inglesus iat decidiu de adottai is Regolas de Cambridge, in parti mudadas, e iant fundau sa Football Association, e anti aicci fattu nasciri su chi at a essiri connottu comenti Association Football o Soccer. +Is club ca iant mantenniu is Regolas de Rugby iant fundau, peri issus, in su 1871, s'organismu offissiali insoru, sa Rugby Football Union. +Sa segunda partidura est avvennia a intru de sa Rugby Football Union in su 1895 candu, po problemas socialis e economicus, calincunu club de su nord de s'Inghilterra iat formanu sa Northern Rugby Football Union, divennia a pustis sa Rugby Football League, custa a lestru iat incumenciau a mudai grandu partis de is regolas, erribbandu a tenni una versioni de su rugby football meda diversa de sa ca fut gestia de sa RFU. +Sigomenti ca is bariedadis offissialis de su rugby furinti a cussu puntu duas, si furinti deppius distinghiri peri in su nomini: su rugby union fut cussu gestiu de sa RFU e su rugby league su disciplinau de sa RFL. +=Cultura= +In medas paisus de cultura anglosassoni su rugby fudi storicamenti cunsiderau unu sport elitariu e amatoriali, est a nai giogau prus che atru de genti de is classis erriccas. Peri oi, pon'esempiu, medas studentis de scolas privadas e scolas segundarias a indirizzu umanisticu faint comenti sport su rugby union, de custu modellu ndd'est bennia sa rugby league faendu nasci una disciplina semi-professionistica giogada de is classis medias e de traballadoris. Unu superamentu de custus stereotipus ideologicus est benniu a lestru in Inghilterra, su sport, est istetiu insertau citzi in su sistema de is public schools (is scolas indipendentis/privadas), mentris in is biddas de su Galles funti nascius is piticus clubs ca ponint paris operaius, minadoris e sa borghesia pitica. +De is annus '90 a innantis, cun su professionismu, meda est mudau, totu su sistema depit criai giogadoris professionistas de artu livellu, is clubs si funti assoziaus in franchigias, est erribada s'attenzioni mediatica e cun issa sponsor esigentis, peri su regolamentu s'est avvesau a is esigenzias mudadas favoressendu sempri de prus sa spettacularidadi de su giogu invecis de is fasis firmas. Calincunu ritu po is professionistas de su traballu no nc'est prus, ma su spiritu de s'origini est abarrau su matessi e accanta a su professionismu abarrant ancora medas clubs dilettantisticus. +In Noa Zelanda, Galles e in particulari in Llanelli in sa contea de Carmarthenshire, Cornovaglia, Scozia, County Limerick in Irlanda, Languedoc in sa Francia meridionali e is Isulas Pacificas su rugby union est populari intre is classis de is traballadoris. Eppuru su rugby league benit cunsiderau su Sport de is classis de traballadoris in is conteas inglesas de Yorkshire, Lancashire e Cumbria, e in is stadus australianus de New South Wales e Queensland. In su Regnu Uniu, su rugby union benit medas bortas tzerriau de is fan "rugger". In calincuna regioni su kick off benit mutìu "Rug Off". +Po comenti est fattu su sport (inci funti medas contattus in is partìas intre is giogadoris), su mundu de su rugby no permittit su cumportamentu antisportivu, poitta peri una infrazioni pitica de is regulas iat a podiri fai benni infortunius serius o adderettura sa morti. Propriu po custu is federazionis faint is regulas prus cirdinas. +Is tifosusi francesus de rugby league medas bortas issus e totu "treizistes"; custu foeddu benit de su nomini francesu de su rugby ("jeu à treize"). Custu nomingiu s'est a immoa diffundiu in totu sa Francia e peri in is nazionis anglofonas. +=Rugby a 15= +Mannarias de campu de giogu. +Sa lizza est cumposta de su campu de giogu e de s'area de sa meta. Su campu de giogu no deppit essi prus longu de 100 metrus e prus largu de 70 metrus. A pustis de sa linia de meta ddu at s'area de meta ca deppit essi tra is 10 e is 22 metrus de longaria, in modu ca sa longaria massima de su campu siat de 144 metrus massimu. Sa longaria e sa largaria de s'area de giogu deppint essi su prus possibili accanta a is mesuras indicadas. +Su campu de giogu est dividìu in 2 de sa linia (continua) de metadi campu, in dogna metadi funti tiradas atras linias parallelas a sa linia de mesanìa: +Is gennas a forma de "H" s'agatant in mesu a is linias de meta. Su tretu tra is duus palus de is gennas, de 3,4 metrus de artaria minima, depit essi de 5,6 metrus. Is duus palus funti unius fra issus de unu palu postu de trevessu, su lau de susu depit essi a 3 metrus de su terrenu. +Is regolas. +Cussas in custa lista funti solu is regolas principalis de su rugby a 15. +Rolus de is giogadoris. +A is ottu giogadoris ca cumponint prima,segunda e terza linia, ddi nanta "innantis" ("avanti"): issus funti is chi si cuntendint is "accioccus" e is "remittias lateralis". S'accioccu podit essiri serrada o oberta: in ddunu accioccu serrau ddu ant 5 giogadoris po parti e minimu atrus 5 giogadoris abarrant accanta fincias candu ddu at s'obertura de su giogu, mentris in ddunu accioccu obertu (ruck) ddu ant unu o prus giogadoris a camba a deretu toccamentu cun s'avversariu candu sa boccia est in terra. In s'ordinanza in campu, a palas de is "innantis" abarrant is duus "mesanus" ("mediani"), a palas de is mesanus abarrant quattru "tresquartus" ("trequarti") e a palas de is tresquartus ddu at s'"estremu" ("estremo"). S'utility back est unu giogadori particolari ca podit fai diversus ruolus de tresquartus. Is atletas de ogna ruolu, in is scolas de tecnica po principiantis, imparant a fai s'azioni prus importanti, su "placcaggiu". +In dduna partìa si podint fai massimu 7 sostituzionis. +In su rugby union, sa varianti prus diffundia in su mundu, is rolus de is giogadoris in campu funti is sighentis (inglesu-italianu-sardu): +15 - "Fullback" - Estremo - Estremu +14 - "Right wing" - Tre quarti ala aperta destro - Tres quartus ala oberta destru +13 - "Outside center" - Tre quarti centro (centro esterno) - Tres quartus centru (centru de foras) +12 - "Inside center" - Tre quarti centro (centro interno) - Tres quartus centru (centru de intru) +11 - "Left wing" - Tre quarti ala chiusa sinistro - Tres quartus ala serrada de manca +10 - "Fly-half" - Mediano d'apertura - Mesanu de obertura +9 - "Scrum-half" - Mediano di mischia - Mesanu de accioccu +8 - "Number 8" - Terza linea centro - Terza linia centru +7 - "Openside flanker" - Terza linea ala (flanker destro) - Terza linia ala (flanker destru) +6 - "Blindside flanker" - Terza linea ala (flanker sinistro)- Terza linia ala (flanker de manca) +5 - "Lock (2nd row)" - Seconda linea - Segunda linia +4 - "Lock (2nd row)" - Seconda linea - Segunda linia +3 - "Tighthead Prop" - Pilone destro - Piloni destru +2 - "Hooker" - Tallonatore - Carronadori +1 - "Loosehead Prop" - Pilone sinistro - Piloni de manca +Comenti si contant is puntus. +Ogna meta fata balit cincu puntus. +Sa squadra ca at fatu una meta tenit deretu a una puntada de pei de "conversioni" o "mudanza" ca balit duus puntus: su carci si donat de sa posizioni e perpendicolari a su puntu aundi s'est fata sa meta cicchendi de arziai sa boccia prus in artu de su palu trevessu de sa genna. Atrus tipus de carcis funti is de "castigu" e de "rimbalzu" ca chi arrenescint donant tres puntus. A su carci de castigu comenti su de mudanza ddi nanta "assentau" poitta sa boccia est firma in terra invecis su carci de rimbalzu benit fatu in dduna azioni de giogu a pustis de essi fattu rimbalzai sa boccia in su campu. +Mudadas in su contu de is puntus. +Cun is annus, su rugby at mudau medas bias su contu de is puntus, e po unu pagu de tempus (fincias a su 1893) mudada peri de Paisu a Paisu. +In is primus tempus baliant sceti is mudanzas e is drop, e is metas baliant 1 puntu ca naranta "goal" ( su tremini "try" impreau in s'inglesu, boliat nai propriu ca donada su deretu a "provai" sa puntada de pei). No si podiant tentai carcis a puntu in is castigus, custu est istetiu permitiu sceti de su 1893. Tra su 1888 e su 1977 di podiat tentai de "agatai una genna" cun su "carci de mark" (fatu cun sa manera de su drop). Si tenit deretu a carciai sena fasciugu de is avversarius a pustis de s'arregorta de sa boccia primu chi tochit terra a pustis de unu carci (up-and-under) avversariu. Oi si podit fai sceti arregollendu sa boccia in is proprius 22 metrus e de su 1977 non si podit carciai in sa genna. +Is puntus furint introdusius, a su mancu in s'Inghilterra, in su 1886: in su tempus ant'a acabai peri poitta est istetiu postu su carci de mark (boccia pigada primu de tocai in terra) (introdusiu in su 1891 - pesau po contai is puntus in su 1977). Sa mudada a su mancu po sa RFU inglesa at a essi sa sighenti: +Fincias a su 1893 nci furint maneras unu pagu diversas, de Paisu a Paisu, de contai is puntus. +Su terzu tempus. +Una tradizioni importanti in su giogu de su rugby est su terzu tempus. candu acabat sa partìa is giogadoris de is duas squadras s'attoppant paris cun is tifosus e a totus is chi ant pigau parti a s'arrenescia de sa gara po festeggiai sa partia appenas acabàda. Sa tradizioni bolit unu rmurgiu, cumbidau de sa squadra ca hat ospitau sa partìa. S'aria de cordialidadi auba si pasant is tensionis de sa partìa est una de is cosas ca brexiant de prus chini ddi pigat parti e prus affascinant chini sihit custu sport de foras. +Rugby a 15 in Italia. +Su rugby a 15 in Italia si giogat de casi 100 annus e su svilupu suu prus mannu s'est tentu candu ant cumenciau a s'affermai, peri a foras de s'Itàlia, giogadoris de scola italiana comenti Sergio Lanfranchi, Mario Battaglini e Paolo Rosi. +In su 1987, annu de sa primu Coppa de su Mundu, est toccau propriu a s'Italia giogai sa primu partia in totu de custa competizioni, peri chi iat pigau unapiastada contra sa Noa Zelanda. +In su 2000, gratzias a totu is girus diplomatcus de Giancarlo Dondi (presidenti de sa Federazione Italiana Rugby), s'Italia imbuccat in su storicu torneu de is 5 nazionis, mudandudeddi su nomini in 6 nazionis. +S'11 martzu 2006 po sa primu borta s'Italia est arrenescia a conchistai unu puntu a foras de domu in su Ses Nazionis accabbandu paris 18-18 a Cardiff, contra su Galles. +Su 24 febbraio 2007 est un'atra data storica po sa nazionali italiana: prima bincida a foras in totu azura in su 6 Nazioni in Murrayfield, cun su punteggiu de 17 a 37. Su 6 Nazioni de cuss'annu est nomenau in sa storia comenti su primu cun duus bincidas. Difatis a pustis de petti duas cidas de s'attoppu storicu de Edimburgo su 10 de martzu de su 2007 sa squadra italiana bincit po 23 a 20 contra sa squadra gallesa in ddunu stadiu Flaminio totu prenu. Cun custa bincida s'Italia arrenescit a binciri su Galles po sa primu borta in sa storia in su Ranking mondiali ponendusì a s'8u postu. +Su 12 martzu de su 2011, s'Italia fait un'atra impresa storica bincit in su Ses Nazionis po sa primu borta, in dduna gara grandu tirada, is titulatissimus francesus po 22-21. +Su 17 martzu de su 2012, s'Itàlia at bintu in su Ses Nazionis contra sa Scotzia s'unica sua partia de custa edizioni de su torneu, lassandu a sa Scotzia e totu sa "Cullera de linna", ca benit "binta" de is squadras ca perdint totus is partias de su Ses Nazionis. +Su campionau rugbisticu prus artu est s'Eccellenza, postu in fatu de 3 campionaus Nazionalis, Serie A, Serie B, postus in fatu issus e totu de is campionaus regionalis de Serie C e de Serie D e is ligas prus piticas dilettantisticas. De su 2010 duas squadras italianas pigant parti a sa Celtic League. +Su rugby in Sardigna. +In sa stasoni 2011-2012, ddu ant duas squadras sardas in sa Serie A2 de Rugby a 15 s'Amatori Rugby Alghero e s'Amatori Rugby Capoterra. Sa A2 est su campionau de segunda divisioni, a suta de s'Eccellenza, est dividìu in duus gironis A1 e A2, is primas duas classificadas de de su propriu gironi giogant is play-off po andai in s'Eccellenza. +Rugby in is media. +Cinema. +Intre is film prus nomenaus, s'ammentant: +Televisioni. +Partias de rugby de diversas specialidadis e competizionis funti trasmittias d'ogna dii de medas emittentis nazionalis e localis in su mundu: inoa arremonaus sceti ca in Italia su torneu Ses Nazionis fudi trasmittiu de sa RAI, giai de candu is nazionalis ammittias furinti cincu, cun su comentu de Paolo Rosi, in segus fincias a s'edizioni 2009 est istetiu trasmittiu in craru in La7, cun comentu de Cecinelli e Mazzariol, ma de su 2010 is partias de su torneu funti trasmittias in deretta in Sky Sport e in differia in La7. Gratzias a unu accordiu cun sa Rai, invecis, is partias de su campionau professionali italianu prus mannu benint trasmittias in Rai Sport satelliti e digitali terrestri e peri in streaming in su giassu http://www.raisport.rai.it/. Sempri Rosi iat comentau medas partias de sa nazionali po Campionato europeo per Nazioni di rugby e ; est craru ca su campionau mondiali de rugby a 15 est sa competizioni rugbistica prus sighìa e tandu est peri s'eventu televisivu prus commerciali: 30 segundus de pubblicidadi in sa finali costat tanti dinai ca sceti is multinazionalis si podint permittiri. +Is competizionis Tri Nations, Super 15, Heineken Cup, National Rugby League e Super League funti a su solitu trasmittius de eurosport e Sky Sport; is campionaus mundialis e is prus importantis competizionis de rugby a 7 in su tempus passau funti istetius trasmittius de Sky Sport e sportitalia; custa trasmittit de pariccius annus "Total Rugby": programma de un'ora condusiu ogna giobia de s'ex rugbista de Serie A Luca Tramontin e de sa giornalista Daniela Scalia. Is primus edizionis de su Tri Nations furinti istetias trasmittias in differia de TMC Monte Carlo ca degaici iat donau a is amadoris italianus sa possibilidadi de biri medas partias in craru. +=Torneus prus mannus= +Rugby a 15 +Rugby a 13 +Rugby a 7 +Su rugby piticu o mini rugby. +Su giogu de su rugby serbit meda po educai poita imparat su rispettu po s'avversariu e s'arbitru (imparus ca atrus sport no donant o chi ddu 'onant non in sa "cantidadi" ca serbit). In prus a sa socializzatzioni, a su rispettu de is principius e de is regulas, su mini rugby donat s'opportunidadi po is pippius de si ponniri facci a pari cun sa aggressividadi insoru e de is atrus in ddunu giogu. In particulari, sa Federazione Italiana Rugby tenit una parti dedicada a sa promotzioni de su mini rugby in is scolas, auba benint attivaus progettus po s'educazioni e a sa formazioni de is studiantis. S'allegat de mini rugby in is piccioccus cun dduna etadi intr'e is 5 e is 12 annus est a nai is piccioccus ca giogant in is under 6;8;10;12. +Su mini rugby in prus est unu giogu ca favoressit sa socializzatzioni e integratzioni: podint giogai in squadras amescuradas sia pippius ca pippias, in prus peri piccioccus diversamente abilis. +=Affroddius= +In is partìas de Rugby no benit mai sonada sa canzoni "We are the champions" de su grupu inglesu Queen, comenti invecis si fait in medas atrus sport, poitta tenit sa fràsia "No time for losers" ("No ddu'at tempus po chini perdit") ca est cunsiderada de arreulu po is avversarius. +Eppuru a pustis de sa finali de su mondiali de rugby de su 2003 bintu de s'Inghilterra, custa canzoni est istetia sonada. + +Movimentu in caminu chirculare: +Unu corpu si movet de movimentu in caminu chirculare candu si movet in unu chircu. Sigomente sas dimensiones sunt duos no si podet pius bogare sa fromma vetoriale si sa velotzidade cambiat in intensidade (est giamadu su mattessi "paremighe" puru si sa velotzidade cambiat in diretzione e vessu). +=Logu= +In sas coordinatas polares su motu est: +cun una "f" generàle e "R" comente su raju de su chircu. Sigomente su caminu est chirculare sa velotzidade in su raju est sempre nudda. +In sas coordinatas cartesianas su motu est duncas: +E fazilmente +=Velotzidade= +Giamamus velotzidade angulare (o pulsatzione), s'angulu pro unidàde de tempu: issa est medida in rad/s e s'iscriet cun sa litera grèca "omega". Cun sa notatzione de Leibniz pro sas derivadas: +Sa velotzidade tanghentziale est sa velotzidade de sa componente formula_7 in su raju R, e iscriende su vetòre logu cun sa litera r: +=Acradiadura= +S'acradiadura chi "fortza" su corpu a no s'aviare dae su tzentru si giamat "tzentripeta", in su matessi logu s'acradiadura longu s'angulu si giamat "tanghentziale". Totas duas sunt sas componentes de s'acradiadura posta comente derivada de sa velotzidade iscrita supra. +Sa prima derivada si giamat acradiadura angulare, s'iscriet cun sa litera grèca "alpha" e si medìat in rad/s2. Sa secunda componente de s'acradiadura est sa tzentripeta. Simplifichende: +Comente si bidet inoghe s'acradiadura tzentripeta est cuntraria a sa diretzione de su raju. +=Movimentu paremighe= +In su movimentu paremighe si podet simplificare totu e bogare sos vetòres. Sa velotzidade angulare no cambiat. Amentamus chi sa velotzidade angulare est colligada cun sa velotzidade tanghentziale cun s'ecuatzione: +Sigomente su movimentu at sa matessi velotzidade tanghentziale s'acradiadura est sa tzentripeta sola. +=Movimentu acradiadu paremighemente= +Comente pro su movimentu in caminu deretu, custu est su solu movimentu non paremighe chi si podet istudiare. Podimus bogare ancora sos vetòres in unu istudiu fazile. Sigomente +podimus faghere duas integratziones: + +Anàlisi numèrica: +S'anàlisi numèrica est sa parte de sa matemàtica ke imperant is ordinadoris po computai problemas matemàticos e aère resurtadas numèricas, impreada sempre candu amus carculos comente integrales, ecuatziones differentziales chi no se podent faghere cun sas manos. + +Lo Spettro: +Lo Spettro ("The Spectre") est unu personagiu de s'universu DC Comics inbentadu in su 1940, at essere in prena "golden age" (etade de oru), de Jerry Siegel e Bernard Baily. Bessit pro sa prima bia in su numeru 52 de "More Fun Comics", pro brintare a pustis in sa Justice Society of America in sas paginas de "All Star Comics", mentras in Italia bessit pro sa prima bia in su numeru 16 de sa "Collezione Uomo d'Acciaio". +Est pratigamente onnipotente, e podet cambiare s'istessa cara de su mundu, gai comente est in beridade. + +Alhazen: +Numene populare de Ibn Al-Haytim (Bassora 965 d.C. - ca. 1039 in Cairo) filosofo persianu. Consideradu unu de sos prus importantes scientziados de su mundu islamicu (e, particolarmente, de s'initziu de su segundu millenniu). Est consideradu de calincunu s'inventore de s'otica moderna. Est istadu nomenadu puru al-Basrī (cussu de Bassora) e al-Misrī (s'egitzianu). + +Sardigna/logudoresu: +Sa Sardigna est un'ìsula de su Mare Mediterràneu occidentale, posta a unos 200 km dae sa peninsula italiana, su matessi de sa Tunisia, unos 300 km dae sa Ligùria e 500 dae s'Ispagna. Sa terra prus a probe est sa Corsica, appenas 11km. +Geografia. +Sa fromma de s'ìsula est cussa de unu retàngulu longu, de unos 260km in diretzione NS e unos 120 in sa EO. Sa punta a N est sa bidda de Longone (Lungoni in galluresu), sa de S su Cabu Teulada. Sos mares chi l'inghìriant sunt su Mare Tirrenu a E e su Mare de Sardigna a O. S'àrea est de ca. 24.000km², s'oru de mare de unos 2400 km. +Monte po su 13,5 %, montigru po su 68 % e pianu po su 18,5 %. Su monte pius altu tirat 1834m (Punta La Màrmora), in sa serra de su Gennargentu in sa zona centrale, tra su nuoresu e s'Ozastra. Dae su Gennargentu naschet su Flumnedosa su segundu fiumene de sa Sardigna. +Su tempus tirat a su sicu, in istiu e in ierru. Sa temperadura mèdia est de 14-18 °C, cun cambiamentos mannos intre pranu e monte, istade e ierru: si podet passare de is -2 o -3 a is 30 °C. Su bentu podet esse forte meda, ispètzia su bentu estu (de NO). Proit pagos, 400-600mm a s'annu, cun diferèntzias mannas intre monte e pranu, oru de mare e terra aintru. +Bi at finas unu lagu naturale, su lagu Baratz, in su NO de s'ìsula, in territoriu de Tàthari e de S'Alighera. Sos rìos sunu pagos: de N a S su Coghinas, su Mannu (de Tàthari), su Temu, su Cedrinu, su Tirsu, su Frumindosa, su Mannu e su Cixerri. Sos àteros sun rios, sicos in parte de s'annu. Su frùmene prus longu est su Tirsu, chi tirat 159km e isbucat in su Mare de Sardinna apustis de aere tocadu sa tzitade de Aristanis. +Istòria. +In Sardigna s'agatan sas primas istigas de presentzia umana solu dae su Neolìticu. De cuss'epoca est s'isfrutamentu de s'ossidiana, su idru vulcànicu nieddu de su Monte Arci. Dae su neolìticu a s'edade de su brunzu (XIX - XIII sèculos innantis de Cristos) sunt nàschidas tzivilizatziones chi connoschimus cun su nùmene de "prenuràgicas", ca sunt bènnidas innantis de cudda prus manna e famosa de sos nuraghes. Su perìodu nuràgicu at bidu su cumparrer in Sardigna de una tzivilidade peculiare, distinta dae construtziones megalìticas ùnicas (sos nuraghes matessi, sos putos sacros, sas "tumbas de gigantes"). +Ma si podet esser seguros chi su mare est istadu sa bia printzipale chi at muntesu sa Sardigna a tzentru de sa tzivilidade mediterrànea. Podet èssere chi sos chi biviant in Sardigna fint issos sa "gente de su mare" chi timiant sos egitzianos antigos. Ma est seguru chi, dae su mare, appet comintzadu a bènnere gente chi chircaiat ràmine, prumu, trigu, e àteras cosas pro faghere commerciu. Innantis a tottus sos fenitzos, chi arribant in ue oe b'est Casteddu, 1500 annos innantis de Cristu. Appustis ant fraigadu ateras tzitades: Tharros, Nora, Bithia, Sulci, Sant'Antiogu. Sas urtimas fint mannas meda, ca inie b' aiat su minerale chi ddi serviat. Non s'ischit meda de comente fin sas cosas cun chie biviat in Sardigna e custos fenitzos, ma issos abbarraiant accanta de su mare e chircaiant de istare in accordu con sa gente autoctona. Sunt bistados sos fenicios a iscriere a primmu su lùmene Sardigna, in d una preda chi est in su museu archeològicu de su Castrum de Casteddu, si podet narrere chi issos non impreaiant sas bogales cando iscriiant. Paret chi, comente s'est passadu dae sos fenitzos de su Libanu a cussos chi bivende in Africa sunt nados Punicos, carchi cosa siat cambiada, ca custos fint peus e cheriant fàghere sos meres. In custu tempus sa Sardigna fit puru una base milidare de sos punicos, ca sas naves issoro, dae Cartàgine e su portu de Capu Malfatanu, accanta de Teulada, serraiant in d una morsa su Mare Mediterraneu e nemos podiat passare. Appustis de sa segunda gherra pùnica arribant sos romanos,e po sèculos meda sa Sardigna abbarrat romana. E diventat sa "dom'e trigu" de Roma, sas tzittades accanta e su mare sunt semper prus mannas, mea es seguru chi sos romanos non bi l'apent fatta a "romanizzare" sa Barbagia. Sun arribados a Fordongiani (Forum Traiani), Austis (Augustus) ma inie sun abbarrados. Cando Roma est rutta sun arribados sos Vàndalos, chi teniant puru sa parte de Africa chi est acanta acanta a sa Sardigna: Ippona (chi oe si narat Annaba, in Algeria) est sempre istada prus acanta a Casteddu de onzi tzitade italiana. In carchi manera sos romanos de oriente, sos bizantinos (in sardu Aregos)nde giàgarant sos vàndalos e pro chimbichentos annos abbarrant in Sardigna. A sa fine si nd' andant, ma lassant famìllias nobiles, chi sunt sas chi ant a andare a cummandare in su perìodu de is Giuigados. De sos Aregos abbarrant sos santos e sos lùmenes: Costantinu, Bachis, Chìrigu, pro narrere. De ammentare chi sos Aregos, comente sos atteros romanos, no bi l' apent fatta a intrare in Barbagia, e comente sos àteros ponent su "Dux militaris" in Fordongiani, pro chircare de firmare sas bardanas de chie biviat in sos montes. De interessu mannu sos sèculos intra su IX e su XV d.C., cando s'est isboligada sa tzivilizadura de sos Giuigados, bator rennos autòctonos de traditzione romana, no feudale, nàschidos dae s'isolamentu de sa Sardigna in sos sèculos de su domìniu àrabu de su Mediterràneu (sos sèculos VIII - IX d.C.). +In s'annu 1324, sos Aragonesos conchistant Casteddu cun s'agiudu de su giuigadu de Arbaree, boghende a foras sos Pisanos. Est sa nàschida de su Rennu de Sardigna. Dae su 1354 a su 1420, cun fases divressas, addurat sa gherra intro de su rennu aragonesu e su giuigadu arbaresu, s'ùrtimu abarradu de sos bàtoro rennos sardos antigos. Pessones de importu de cuddu perìodu de gherra e pestilèntzias sunt su giùighe arbaresu Mariane IV e sa fìgia sua Eleonora, Eleonora de Arbaree. In su 1420 s'ùrtimu giùighe, Guillermu de Narbona, bendet su tìtulu giuigale a su re de Aragona pro chentumìgia fiorinos de oro. Abarrat unu rennu solu, in s'ìsula, su Rennu de Sardigna, prima cadelanu e a pustis ispannolu. Cun sos cadelanos e sos ispannolos sa Sardigna connoschet su feudalismu e s'abarat pro sèculos isulada e a fora de s'istòria. +In su 1720 sa corona colat in conca a sos ducas de Savoia, chi in custa manera si faghent res. De importu, suta sos Piemontesos, su perìodu "revolutzionàriu" de sos annos 1793-1796, cun unu protagonista mannu: Giomaria Angioi. Su Rennu de Sardigna durat cun totas sas prerogativas suas fintzas a su 1847, cando su re Càralu Albertu cuntzedit s'"Unione Perfetta" cun sos istados continentales de su rennu. In su 1861, a pustis de sas duas primas gherras de indipendèntzia italiana e de sas conchistas garibaldinas, mudat nùmene in Rennu de Itàlia. +In su sèculu de binti sunt de ammentare sos fatos de sa Brigata Tàtari in sa Prima Gherra Mundiale, dae chi s'est ischidada torra s'identidade e su natzionalismu sardu. De su 1921 est sa nàschida de su Partidu Sardu de Atzione, fundadu, cun àteros, dae Emìliu Lussu. +In sos annos 50 ant picadu comintzu fatos noos. Est istada bogada sa malària, gràtzias a su dinare de sa fundatzione Rockefeller, e custu est istadu unu fatu bonu pro sas populatziones de sas marinas e su turismu. In su matessi tempus sunt istadas impostas però sas tzerachias militares: mìgias e mìgias de ètaros leados a sas atividades econòmicas e postos suta sa cumpetèntzia militare de sa Nato e de sos americanos. De sos annos '70 imbetzes est su "Pranu de Rinàschida", una leze de s'istadu italianu chi cuntzediat dinare meda pro fraigare industrias mannas in Sardigna. Gai sunt nàschidos sos polos chìmicos in Otana, Portu Vesme e Portu Torres, e sas rafinerias in Sarroch. Ma, a pustis de tantos annos, si podet narrer chi est istadu unu faddimentu cumpretu, unu faddimentu econòmicu, ambientale e sotziale puru, ca sos problemas de sa modernizatzione de sa Sardigna sunt abarrados bell'e totus e nde sunt nàschidos àteros noos. +Sa Regione. +Sa Sardigna est una de sas 5 regiones autònomas a istatutu ispeciale de Itàlia. Sa Sardigna est s'ùnica Regione de Itàlia (imparis cun su Veneto) chi sos bividores hant de manera ufitziale su nùmene de «popolo» dadu dae su Parlamentu italianu. +Assentada in sa Costitutzione de sa Repùbrica Italiana, est nàschida in su 1948. Sas primas eletziones sunt istadas fattas in su 1954. +Oe, su presidente de sa Regione est Frantzìscu Pìgliaru +Sa Regione tenet 8 provintzias: +Provìntzia de Aristanis (cap. Aristanis) +Provìntzia de su Campidanu de Mesu (cap. Seddori e Biddexidru) +Provìntzia de Carbònia-Igrèsias (cap. Carbònia e Igrèsias) +Provìntzia de Casteddu (cap. Casteddu) +Provìntzia de Nùgoro (cap. Nùgoro) +Provìntzia de Ogiastra (cap. Tortuelie e Lanusè) +Provìntzia de Tàthari (cap. Tàthari) +Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu (cap. Terranòa e Tèmpiu) +Cultura. +Festas +Sa Sartiglia: Aristanis +Su Redentore 29 Austu: Nùgoro +Sa essida de sos Candaleris (La faradda di li Candareri) 14 Austu: Tàthari +Sa essida de sos Candaleris 14 Austu: Nuivi +Sos martires turritanos: Portu Turre +Sa festa de Santu Simpriziu 15 Maju: Terranòa +Sa festa de Sant'Efisiu:1 Maju: Casteddu +Sa die de sa Sardigna - Festa de su populu Sardu +Turismu. +S'isula est portada a nùmene pro sas localidades turisticas suas, e intra custas podimus amentare sa Costa Smeralda, sa tzitade de Terranoa (Olbia) e totta sa Gallura, sas isulas de Sa Madalena e Caprera, sa tzitade catalana de S'Alighera, pro sas calas ispantosas de s'Ozastra incastradas in sas falèsias calcàreas artas: Cala Goloritzè, Cala Luna, Cala Gonone e puru pro s'internu sou, e in particulare su Gennargentu. In sos ùrtimos annos in su Sud ant fraigadu paritzas locandas e sìtios turìsticos (a SE Crabonaxa e Muraera a SO Santa Margarida de Pula, Chia). Interessantes pro su turismu s'archeologia sas Ìsulas de s'Arcipèlagu sulcitanu (Santu Antiogu e San Pietro): in custu arcipèlagu in su perìodu Maju - Làmpadas faghent oe galu sa pisca de su Tunnu Ruju (Tunnus Tynnus) cun sos brancos de tunnos chi benint dae s'Atlànticu, in fase riprodutiva. + +Basìlica de Santu Simplìtziu: +Sa crèsgia de Santu Simprije est istada fraigada a giru de su XI-XII, in onore de Santu Simprije, píscamu et màrtire sa die 15 maju de su anno 304 d.C. e patronu de Terranòa e de sa Gaddura. +Est su monumentu pius importante de sa Gaddura, inoghe s’agatant duos affrescos de su XII sec., e sos reliquias de su santu e de sos cumpagnos suos. + +Judicadu de Gallura: +Su Judigadu de Caddura est uno de sos bator Giudigados de sa Sardigna, sos primos testimonias s'ant a giru de XI seculu. Fiat de sos Judigados su prus a norti, sa capitale fiat Civita o Ulbia, o Ulpia, pesada a susu de sas ruinas de s'antiga Olbia. Civita oe est narada Terranoa.In Locusantu bi fit una residentzia/casteddu de su Zùighe. Lacanaiat a ovest cun su giuigadu de Torres, a sud cun giuigadu de Calaris. +=Istoria= +Meda pagu s'ischet de custu rennu, e sas novas in propositu s'incrarent isceti a partire de su XII seculu, cun su commentzu de s'acarpamentu pisanu. Su primu judighe de chi si ischìet su nommene est Torchitoriu de Zori. +=Curadorias= +Su judigadu de Caddùra teniat undighi curadorias: + +Caddura: +Sa Caddura (in italianu Gallura, in galluresu Gaddura), est una regione istòrica e geogràfica de sa Sardigna, est posta in su nord de s’ìsula, dae su riu Coghinas a su Monte Nieddu in Santu Tiadoru. Sas tzitades prus importantes sunt Terranòa (it. "Olbia") e Tèmpiu (it. "Tempio Pausania"). +In s'edade de mesu fiat unu de sos battor Giuigados de sa Sardigna, su Giuigadu de Gaddura. + +Carbònia: +Carbònia o Crabònia (in italianu Carbonia) est una cittadi sarda, ufficialmenti comunu o municìpiu italianu de casi 30.000 habitantis, posta in sa parti meridionali e occidentali de sa Sardigna, est capulogu, impari cun Igrèsias, de sa Provìncia de Carbònia-Igrèsias (CI), istituida in su 2001 e attivada da su 2005. Su nomini suu indicat su "logu o sa terra de su craboni", testimoniendi sa vocatzioni sua mineraria. +Principali centru abitadu de su Sulcis, Carbònia est s'ottava cittadi po numeru de habitantis in Sardigna, e puru sa prus popolada de sa provìncia noa e in generali de sa parti sarda meridionali e occidentali. Su centru urbanu est nàsciu in is annus trinta de su Noixentu, a casi 65 km a occidenti de Casteddu Mannu, po hospitai is maistrantzas impiegadas in is mineras de craboni, chi fiant avviadas in custus annus in sa zona da su regimi fascista po is necessidadis energeticas de s'Itàlia in is annus de s'autarchia. In particolari Carbònia fiat edificada accanta a sa Minera de Serbariu, inglobendi s'omonimu comunu ottocentescu, chi est immoi unu rioni meridionali e orientali de sa cittadi. Accabada s'epopea minerària, Carbònia est diventada centru de servitzius po su territòriu, basendi s'economia sua principalmenti in is settoris terziarius e industrialis, poita accanta a s'àrea industriali de Portuvesme, in su Comunu de Portuscusi. +Sa geografia fìsica. +Carbònia est situada in sa parti meridionali e occidentali de sa Sardinia, in sa stòrica regioni de sa Maurreddia, aundi est su principali centru urbanu, posta casi a 65 km a ponenti de Casteddu, in un area unu tempu paludosa e pustis bonificada in su periodu de sa costruzioni de sa cittadi. Sa morfologia de su territòriu est in bona parti cun pranus, cun pagus rilievus de altitudini modesta (inferiori a is 300 metrus), de custus monti Sirai (de aundi si podit ammirai unu panorama de sa baia de s’Ìsula de Sant'Antiogu), monti Crobu, monti Lioni e monti Rosmarinu. Su monti prus artu in su comunu est su monti de Santu Miali (in italianu: San Michele Arenas), artu 492 m s.l.m.. De custu monti, accanta de i ruinas de sa cresiedda de Santu Miali, forzis cun origini bizantina ma de giai scumparia, si podit ammirai un mannu panorama cun casi tottus is comunus de sa Maurreddia, eccettu Gonnesa e Teulada. +Carbonia, po cumenti est posta geograficamenti, donat puru sa possibilidadi de arribai in is logus de su mari in 15 minutus scetti. +Istòria de Carbònia. +S'istòria de Carbònia est s'istòria de is menas o mineras de craboni e de is minadoris. Carbònia est stètia costruida in dus annus, scetti po recabai, da is mineras de sa zona, sa prus manna parti possìbili de craboni. +Sa minera prus importanti, cudda de Serbariu, est stètia imperada po tottus is annus de sa Segunda Gherra Mundiali e fintzas in is primus annus a pustis de sa gherra. Cun su passai de is annus su craboni est stètiu imperau sèmperi prus pagu, fintzas a candu sa minera de Serbariu est stètia serrada in su 1964. Una borta serrada, sa Minera de Serbariu est stètia abbandonada e tottus is edifìcius e is istrumentus si funt arruinaus. Po meritu de is finantziamentus donaus dae sa Unioni Europea, sa Minera de Serbariu est torrada hat essi cumenti fiat e oi si tzerriat Centru Italianu de sa Cultura de su Craboni. Aintru de sa minera oi s'acattant: su Museu de su Craboni e su Museu Paleontologicu Paleo Ambientis Sulcitanus o de sa Maurredia, aundi funt espostus medas repertus de su tempus antigu. A Crabònia ci funt puru su "Museu Archeologicu de Villa Sulcis", de pagu tempus torradu a nou, e su Parcu Archeologicu de Monti Sirai chi donant sa possibilidadi de conòsciri sa civilidadi fenìcia e cudda pùnica. Ma s'istòria de Carbònia est prus antiga puru. Is repertus accattaus a Su Carroppu de Sirri, cumenti puru cuddus de is Domus de Janas de "Cannas de Sutta", in sa localidadi "Medau sa Grutta" a pallas de Cursu Iglesias, Monti Crobu e Cortoghiana, faint pensai ca s'hòmini hat bìviu in su territòriu de Carbònia giai da su VI millènniu innanti de Cristu. Po cuddus chi aggradessint s'istòria prus recenti, si cunsillat de andai a biri sa cittadi, chi est unu bellu esèmpiu de s'Architettura Ratzionalista de su 1900, cumenti demostrant is edificius postus in Pratza Roma, comenti sa Crèsia, su Comunu, su campanili is attrus ancora. A urtimu, regordaus is importantis strutturas nàscias po hospitai is attividadis sportivas, cumenti su Palazzettu de su Sport, sa Piscina e is attrus logus a su sport dedicaus. A Carbònia ci funt puru medas logus dedicaus a sa cultura, cumenti su Teatru "Centrali", sa biblioteca, sa mediateca e attrus logus puru, chi fainti de Carbònia una cittadi culturalmenti ricca. Carbònia tenit puru una ricca traditzioni enogastronomica, chi mesturat is traditzionis de sa pastorìtzia e de sa pisca. Non si podit scarèsciri, nimancu, su binu bonu de sa Sardigna, comenti su Carignanu o Carinianu. +Onorificientzas. +Corona de cittadi +Medaglia d'argentu o pratta a su mèritu civili +Boxis correladas. +Provìncia de Carbònia-Igrèsias + +Curitiba: +Curitiba est sa capitale de s'istadu de Paranà e sa tzitade prus manna de su sud de su Brasile. Bivint oe in Curitiba 1.797.408 pessones. + +Orane: +Orane est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai a cursu de Onieri e de Sarule. +Jughet 3.560 bividores e su 13 de ottobre b'est sa festa de "Santu Tanielle". Jughet una genna: sa "Genna 'e Gonare" artuìa 1.080 metros. +Su personazu prus notu est Salvatore Niffoi. + +Fordongiani: +Fordongianus est una bidda antiga e rica meda de istòria de su Barigadu. Sa bidda est de orìgine romana (e si giamaiat Forum Traiani): est abitada de 1050 ànimas, e sa prus parte triballant (traballant)in sa pastoria e in sa messarìtzia, ma su triballu (traballu) chi at fatu Fordongianus famada in su mundu est sa perda de Trachite, chi si prestat po s'alasciamentu de totu is domus, po is pratzas e is crèsias. +Sa genti benit numerosa in custa bidda po biri is famadas termas romanas, inue s'abba arribat a sa temperatura de 60°. +S'ospidàgiu de is fordongianesus si podit biri su bintunu de austu po sa festa de Santu Lussùrgiu, recurrèntzia meda sentida in sa bidda, chi in sa processioni acumpàngiant su santu cun is cuaddus in sa crèsia de monti chi pigat su lùmini de su santu patronu. +De pagu tempus est naschiu unu centru termali, chi pigat s'abba de is termas, po sa cura de su corpus, e chi at fatu de Fordongianus su centru po sa riabilitatzione de is malàidus. +No mancat s'arti de sa mùsica, coltivada de sa gioventude fordongianesa; est naschiu unu grupu tzerriau Hypsia in arregordu de is orìginis antigas de sa bidda. + +Àllai: +Àllai est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis. + +Biddanoa Truschedu: +Biddanoa Truschedu est una bidda de 321 tzitadinos, situada in sa Provìntzia de Aristanis. + +Foghesu: +Foghesu est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 600 metros in pitzu su mare e jughet 1900 bividores. +Perdasdefogu est unu nòmene cumpostu de tres faeddos: "Perdas de fogu", in limba sarda, bolet nàrrere siat "carbone", siat "pedras pro fàghere su fogu" o finamentas "perdas chi ghetant fogu", est a nàrrere "diamante". +Is abitantes, in limba issoro, tzerriant sa bidda cun su nòmene de "Foghesu". Dae custu nde benit su nòmene de is bividores : "foghesu" (masch. sing.), "foghesa" (femm. sing.), "foghesus" (masch. plur.) e "foghesas" (femm. plur.). +Is abitantes, in italianu, si narant "foghesi" o "foghesini" +Nòmenes de rios e bighinados de Foghesu: +"Piss'e Tacu", "S'Argidda", "Perd'e Palassiu", "Sa Mura Gessa", "S'Antonalai", "S'Orgioledda", "Su Cucuru 'e sa Furca", "Is Orgiolas", "Su Mont' 'e s'Argidda", "Sa Serra", "Maraidda", "Santu Serbestianu", "Santa Barbara", "Su Cungiau de is Morus", "Frùmini", "Funtana 'e Mariarraspa", "Abbamessi", "Su 'runcu", "Su Tac'e s'Olu", "su Nuraghe Sa Domu è S'Orku", "Martinusala", "Sa peddi 'e cani", "Tueri", "Arruin'e puligi", "Fumia" +[...de mancant medas, de agiùnghere...]. + +Milanu: +Milano (Italianu: Milano, in milanesu:"Milàn" ) est sa tzitade pius manna e sa capitale e de sa Lombardia e de s'omonima provìntzia. Contada 1.308.975 abitantes edd'est sa segunda tzitade pius populada poi de Roma, est in su centru de s'area metropolitana pius manna de s'Itàlia e una de sas pius populada de s'Europa. +Sa tzitade est istada fundada in su IV seculu prima de Cristos. + +Juanne Maria Angioy: +Juanne Maria Angioy o Giovanni Maria Angioy, nàschidu in Bono in su 1751, est istadu unu polìticu, revolutzionariu, indipendentista e patriotu sardu. +At ghiadu sos motos rivolutzionàrios sardos contra a su feudalesimu, e a pustis de su degogliu de su moimentu est istadu custrintu a s'esiliu, in Frantza inue est mortu, in sa tzitade de Parigi, in su 1808. +Sa Vida. +Juanne Maria Angioy est nàschidu in Bono. Is babbos fint de is printzipales de sa bidda. Issos moriant candu Juanne fiat minoreddu, ma is parentis de Juanne aiant assegurau una educatzioni po Juanne Maria. Iat istudiau in Thàthari e apustis de s'universitadi fit diventau professori in sa facultadi de lei in Casteddu candu fit giòvanu meda. Apustis, Angioy fit diventau unu abogau e a sighiri Giugi de s'Audièntzia Riali. S'Audièntzia Riali (Reale Udienza) fiat una istitutzioni chi teniat su poderi de sa justìtzia in su Rennu de Sardigna. +Angioy fiat unu bonu imprendidori puru. Aiat criau una fràbbica de berritas e iat isperimentau tzertus cultivus de cotoni. In sa vida sua iat ammuntonau unu patrimoniu mannu chi issu curàt cun giuditziu. Angioy leat dinai a prestitu, ma fiat generosu puru : iat donau una arrenda a calincunu predi chi teniat bisongiu. +Sa Sarda Rivolutzioni. +Sa Sarda Rivolutzioni est su perìodu revolutzionariu sardu de s'annu 1793 a s'annu 1796. In custu perìodu is sardus incomintzànt a gherrai contra a su feudalesimu in Sardigna e pro su deretu de si guvernai issus etotu in sa patria issoro. Angioy fut un'omini de grandu importu in custu perìodu. +A innantis de sa Rivolutzioni, nci fiat stètiu un'arrumpellamentu in Thàthari in su 1780. Mancai una de is allegas de custu arrumpellamentu fiat sa mancantzia de trigu in sa bidda, s'arrumpellamentu teniat allegas politicas puru e fiat causau po su scuntentu cun sa corrutzioni e su malu guvernu de is piemontesus. +Carchi annu ainnanti de su 1780 is Thatharesus ianta iscriu a su Rei po denuntziai sa corrutzioni e su disputismu de su guvernadori piemontesu Tondut e de pobidda sua, e su Rei iat mandau calincunu funtzionàriu a fai unu perrogu. Is funtzionàrius de su Rei iant confirmau sa corrutzioni e disputismu de is Tondut, ma iat carriau sa nexi a sa mulleri de Tondut po no donai barrancu a sa carica isitutzionali de su guvernadori. +Sa Rivolutzioni iat iniziau invecis apustis de s'invasioni de is Frantzesus in su 1793. Is Frantzesus bolianta conchistai sa Sardigna poita s'ìsula fiat importanti po su controllu de su Mediterraneu. Carchi bastimentu francesu iat bombardau Casteddu e trumas de sordaus francesus iant sbarcau in su Puetu de Cuartu. In su matessi tempu, Napoleone Bonaparte iat leau voluntàrius cossus po attaccai s'isula de Santu Stèvini. +Is piemontesus no fianta bonus a defendi sa Sardigna poita fianta impiciaus cun sa defesa de su Piemonte. Intzandus, sa nobilesa e sa burghesia de Sardigna si fianta ordingiaus po apariciai un'esèrcitu po sa defesa de sa Sardigna. Nobilis e burghesus meda iant donau meda dinai po apariciai is truppas, fintzas Angioy etotu iat donau dinai, mancai no meda cunsiderendi sa richesa de issu. +Is frantzesus fiant arreusaus de is sardus. Apustis de custa bìnchida, sa nobilesa, su cleru e is militaris iant convocau is Stamentus, su parlamentu sardu e iant iscritu 5 preguntas a su Rei de Sardigna. Is 5 preguntas fiant: +Is 5 preguntas no fianta preguntas rivolutzionarias: sa nobilesa e is funtzionarius preguntànt sceti de tenni prus importu in s'amministratzioni de sa Sardigna. Mancai is preguntas no fiant rivolutzionàrias e no costrantànt s'autoritadi de su Rei e de su governu piemontesu, su Rei iat narau no a tottu is 5 preguntas. +Custu ch'at pesau una tale discuntentèsa, chi una dìe, connotta in Casteddu comente "sa dì de s'acciàppa" (oje comente Sa die de sa Sardigna), su populu ch'at bocàu tottus sos funtzionarios sabaudos, vicerè cumpresu, catzandechèlos a foras de sa Sardigna. +Sa situatzione fit bulluzàda abberu: su populu in sas campagnas non cherìat pacare imposta nen decima perùna e attaccabat sas domos aristocraticas e sas sèas de su gubernu piemontesu. Est tando chi in Casteddu si mandabat in su capu de susu s'Angioy, pro appachiàre sa populassione. Ma s'Angioy, cando Napulione Bonaparte invadìat s'Italia, traballabat chin emissarios frantzesos pro illiberàre sa Sardigna dae su jugu piemontesu. Chin sa pache de Cherasco e cussa de Parigi in su 1796, comùncas, est bènniu a mancare s'appòzu e s'Angioy promòghet una màrtza revolutzionaria in Casteddu, chi s'at fattu inìmicu nobiltade, crèsia e burghesìa; s'Angioy fit custrìntu a sìche firmare in Aristanis in s'òto de làmpadas, cando su chi lu appozabat lu aìat lassau, ca su re aìat atzettau sas chimbe precuntas de sos Istamentos Sardos. Angioy aìat tando dèpiu disterràre andandesìche a Parigi, in ube fit mortu in povertade in su 1808. In su mentras sos piemontesos aìan attaccau sas biddas chi galu resistìan, cundannande a sa furca tottus sos chi fachìan parte de su movimentu antifeudale revolutzionariu. + +Roy Thomas: +Roy Thomas (nasciu su 22 Novembre de su 1940, in su Missouri, Istados Unidos) est unu iscritori de fumetos e editor, e su ki adi sighìu cumenti editor-in-chief Stan Lee me sa Marvel Comics. Est istetiu connotu mellus poita ca adi portau su personagiu de is arrivistas pulp Conan il Barbaro in is fumettos americanus, cun una serie chi partiada de is istorias de Robert E. Howard e in custa manera adi ghettau su generi sword and sorcery in is fumettos. Thomas est connottu puru poita ca adi iscrittu istorias de sa Justice Society of America, de is "X-Men" e de is "Vendicatori", in sa Marvel e de "All-Star Squadron", pro sa DC Comics. + +Barry Windsor-Smith: +Barry Windsor-Smith, nomenadu candu chi fìara cumentzende sa carriera cun su nomine donadu de su babu e sa mamma Barry Smith (Londra su 25 de maju 1949) est unu pittadore de fumetos ingresu ma sa parte prus manna de su traballu suo est istada criada in sos Istados Unidos. +Sos clamores funt arribados pro issu cun su fumettu Marvel "Conan il Barbaro" pittadu de su 1970 a su 1974 e iscritu de Roy Thomas. + +Rùssia: +Sa Federatzioni Russa (rus. Российская Федерация, Rossijskaja Federacija, /rʌs'sijskəjə fʲɪdʲɪ'raʦijə/, tzerriada puru Россия, Rossija, /rʌs'sijə/) est unu stadu chi si sprundit intre s'Europa e s'Asia. Sa capitale sua est Mosca. +Cun una tirada de 17.075.200 chilòmetrus cuadraus est sa prus natzioni manna de su mundu. Est lacananti cun Norvegia, Finlandia, Estònia, Lettonia, Bielorussia, Lituània, Polonia, Ucraina, Georgia, Azerbaigian, Kazakistan, Cina, Mongolia e Corea de su Nord. Est sfusta a su nord ovest de su Mari Balticu, a su Nord de su Mari Glatzali Articu, in s'est de s'Oceanu Pacificu e a su sud de su Mari Nieddu e de su Mari Caspiu. +Sigumenti est su prus stadu de importu chi benit de s'Unioni Sovietica, sa Rùssia est oindii una natzioni cun d-una fortza polìtiga manna, po su prus aintru de sa CSI, chi abratzat totu is natzionis de sa ex Unioni Sovietica bogadas is tres repùbricas bàlticas - Letònia, Estònia e Lituània - e sa Geòrgia. + +Predi de arrìu: +Su predi de arrìu ("Libellula" Linnaeus, 1758) esti unu babbalottu. + +Sìsini: +Su sìsini esti unu pilloni chi bibidi in s'aqua. Esti unu anatide e si conoscidi po zugu longu. +Una specie de sìsini australianu esti su sìsini nieddu + +Sìsini nieddu: +Su sìsini nieddu ("Cygnus atratus") esti unu sìsini australianu chi portada sa particolaritadi de ad'essi nieddu + +Sestu: +Sestu s'agatada a 10 kilometrusu de Casteddu, in sa Sardigna de iossu in su Campidanu. Contat 18.237 bividoris,s'economia de su logu si faidi prima de tottu a s'agricoltura(arraiga, latia etc), fruta (axina) e trigu. In Sestu dui funti cincu cresiasa: Santu Millanu (13° sec.); Santu Jorgi (16° sec.); Santu Srabadori (13° sec.); Santu Antoni (annus 30 de su 900) e Nosta Sinniora de is Gratzias (annus 80 de su 1900). +S'istòria. +Is arrestus arkeologicus antigus agatausu (testus ki s'imperànta in domu) funti de su III millenniu A.C., scrobertus in d'una necropoli in sa zona de "Corso Italia". Si pentzat ca is originis de sa bidda siant cartaginesas. In atras zonas funti stetias agatadas monetas de su periudu de Caligola e Domiziano, una losa romana, una cordonera e una perda milliari ki s'agatada in cresia de Santu Jorgi. Su nòmini de sa bidda benidi de su perìudu romanu e pigada su nòmini de sa ia ki percurriada dae Casteddu a Porto Torres: Sexto ab urbe lapide, o siada acanta de sa pedra milliari agatada in sa bidda cun s'iscrita: AD SEXTUM LAPIDEM. +In s'Idadi de Mesu Sestu fiada patti de su Judicàu de Casteddu i esti stetia posta in sa Curatoria de su Campidanu. Candu su Judicàu esti arrutu (1257) sa bidda fadiàt parti de su Comunu de Pisa. +Prus ananti esti passada a is Aragonesus ki in su 1324 fadiat patti de su feudu de Berengario Carroz. In su 1363 esti stetia criada sa Contea de Quirra e sa bidda de Sestu esti intrada a fai patti de sa Baronia de Santu Migheli, sempri feudu de is Carroz. +In su 1603 fadiada patti de su feudu de is Centelles e prus ananti esti passada a is Osorio ki d'anti tenta fintzas a s'abolitzioni de su feudalesimu (1839). De su 1840 Sestu esti comunu liberu. +Oi sa bidda de Sestu contada 18.113 bividoris. + +Biddacidru: +Biddacidru (connotta fintzas comente Biddexidru o Bidda de Cidru, nòmene italianu Villacidro) est unu comunu de 14.586 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. Ischitu est pure pro Istregas segundu sa traditione. + +Almazán: +Almazán est una bidda de s'Ispagna. Tenet una popolatzione de 5.727 abitantes (in su 2006). + +Tom Waits: +Thomas Alan Waits, nòdidu Tom Waits, nàschidu in Pomona (California) su 7 de Nadale 1949, est unu cantautore, componidore e atore istadunidesu. +Biografia. +Su comentzu. +Tom Waits naschet comente ùnigu fìgiu de una famìllia Iscotzesa, Irlandesa e Nurvegesa chi, a pustis de èssere nàschidu issu, andat a bìvere in sa California de bassu. +Cun sa famìllia bivet in San Diego, Laverne, Pomona, Silver Lake, North Hollywood. +Pro unu pagu de tempus bivet in Whittier, aunde est nàschidu fintzas Richard Nixon. +Su babu e sa mama si lassant cando Tom tenet deghe annos, bivet pro totu su tempus de sa pitzinnia cun sa mama e is sorres, e passat su tempus a solu. +Cun su babbu est cuntentu, connoschet sa musica, in particulare su pianoforte e su jazz de is annos trinta: Johnny Mercer, George Gershwin e Cole Porter. +Inghitzat a traballare in unu restorante a 14 annos, comente isciàcuapratos e a pustis comente coghineri. Cando est prus mannu faghet su gianneri in su Folk Club di Los Angeles, s'"Eritage Club", aunde cantat puru. +Su produtore Herb Cohen, in su 1972, ddu ascurtat e, poita ca ddi praghet, ddu pigat a traballare. +Is primos traballos. +Is discos suos de su printzìpiu sunt pràghidos meda a sa crìtica e a su pùbricu: acostumados a cantzoneddas, s'agatant cantzones chi chistionant de solidade, de emarginatzione, de arculismu e cosas diaici. +Tom devenit unu pessonàgiu, corcadu in su pianoforte, meda bortas imbriagu, cun sa boghe chi s' arreschet pro is sigareddas e po is superarcòlicus. +Su primu discu suo, "Closing Time", bessit in su 1973, sighìdu de "Heart of Saturday Night" in su 1974 e de su live-in-studio istravanadu "Nighthawks at the Diner" in su 1975. Is primos traballos fiant influentzados meda dae su poeta beat Jack Kerouac e praghent meda, in manera ispetziale a sa crìtiga. +Asylum years. +Waits sighit sa filosofia neobeatnik me in s'arte e me in sa vida cosa sua .Is cantzones suas refressionant sentidos berdaderos e contant malas benturas de sa vida sua. +Isfurrat album unu fatu de s'àteru: "Small Change" (1976) e "Foreign Affairs"(1977), chi faghent bìere una bena jazzada in manera prus marcada ; "Blue Valentine" (1978) e "Heartattack and Vine" (1980), ue Waits lassat pro sa prima borta su pianu po sonare sa ghiterra. +A s'acabu de custos annos, Waits lompet a su fundu de s' istòria autodestruidora cosa sua,umpari a un'àtera artista "malaita" comente Rickie Lee Jones arribat a sa fine :a pustis de àere pintadu sa musa sua de s'època in su cofanu de sa màchina in sa cobertedda de s'album "Blue Valentine", Tom bortat pàgina, siat in sa bida brivada chi in cussa artìstiga. +Is annos 80: sa bortada. +In is annos otanta, Waits detzidit de isplorare sonoridades sena lassare pèrdere s'ispiratzione poètiga cosa sua, resessende a bessire in manera perfeta dae su cliché de sa pessone chi si fiat criadu e ue podiat abbarrare trampadu. +In custu sentidu, sa mugere sua Kathleen Brennan est fundamentale, devenende sa musa sua noa , agiudende·ddu a pònnere a conca, sarvende sa bida sua, comente issu etotu at decraradu bortas meda, e faghende·ddi iscobèrrere su piaghere e sa responsabilidade de tènnere una famìllia. +Imoe iscrient umpare is cantzones e tenent tres fìgios; su prus mannu, Casey Xavier, paret chi bògiat sighire is orminas de su babu: in su "Get Behind The Mule Tour", de su 1999, si est aunidu a sa band in medas ocasiones setzende·si in sa bateria pro cantzones no aici simpres comente "Big in Japan". Waits non tenet pinnicos de coerèntzia, nde bessit dae sas classificatziones e iscriet mùsica originale, che isfidat calesisiat prova de definidura e constituit s'espressione formidàbile de unu talentu etzèntricu, chi istimat sas iscarpas puntudas italianas. +A pustis de is annos setanta, sos gai nados "Asylum Years", Waits affrontat cun passione e professionalidade un progetu de Francis Ford Coppola, iscriende sa mùsicapo su film "One from the heart" in su 1982 (est in cue chi at connotu sa mugere benidora). Su film est istadu unu disastru comente pùbricu, e sa culonna sonora est su chi benit regordadu de prus. +Sa bortada professionale de sa àndala de Waits coincide con il trasferimento alla casa discografica Island Records, dove Tom produce il trittico degli anni ottanta, cominciato con "Swordfishtrombones" nel 1983, colende per "Rain Dogs" nel 1985, fino ad approdare all'opera teatrale "Frank's Wild Years" nel 1987, senza dimenticare la raccolta "live" del 1988 "Big Time". +La distanza a livello compositivo rispetto agli anni settanta è netta ma non per questo infierisce su di esso; anzi proprio la sua inventiva e la sua voglia di esplorare raggiungono il culmine probabilmente in questo periodo produttivo, in cui Waits si dedica anche a diversi altri progetti sia cinematografici che teatrali. +Is urtimos annos. +Nei primi anni novanta, Tom pubblica altri 2 album di alto livello, "Bone Machine" del 1992 e "Mule Variations" del 1999, entrambi vincitori di un Grammy ciascuno, nonché la colonna sonora del film di Jim Jarmusch del 1993 "Down on Earth". Proprio col tour di supporto a "Mule Variations", per la prima volta Tom Waits include l'Italia nelle sue tappe musicali, se si esclude una breve apparizione al Premio Tenco del 1986. +In questo periodo instaura una profonda amicizia col regista teatrale Bob Wilson da cui nasceranno diverse collaborazioni che porteranno alla pubblicazione di album come "The Black Rider" del 1993 (a cui partecipò anche William S. Burroughs) e l'accoppiata "Blood Money"-"Alice" del 2002. +Nel 2004 esce "Real Gone", opera in cui Tom estremizza la propria personalissima ricerca musicale senza tuttavia dimenticarsi di quei brani dolci e riflessivi che lo avevano portato al successo negli anni settanta. Nel Natale dello stesso anno, durante un mini-tour italiano, si esibisce assieme al musicista Cristiano Testa in alcuni pub della capitale. Tom Waits definisce Testa come "un amico sincero". +Nel 2005, Waits appare nel film italiano "La tigre e la neve", diretto dal suo amico Roberto Benigni, con cui aveva già lavorato anni prima in "Down by Law". +Nel film canta un suo pezzo "You Can Never Hold Back Spring" tratto dal suo ultimo triplo cd "Orphans: Brawlers, Bawlers & Bastards" + +X-Men: +Is X-Men funti una banda de supererois mutantis chi dònanta su titulu a meda bessìas de fueddus pubblicadas de s'editori statunitensi Marvel Comics. + +Franti: +Nascinti cum'enti Guerrilla's Band a iscola, a Torino. Si zerrianta Franti in su 1982. +Piganta su nomini de su protagonista de "Cuore" de Edmondo De Amicis. Cussu chi 'n ci ghettada is cogorrus a is birdis e arridi candu ca morridi su rei. +Cojanta una politica de autogestioni e autoproduzioni candu ca in Italia du fadiada pagu genti. Inantis fainti una cascitta cun duas canzonis, poi un'artra, "Luna Nera", in 500 copias, a pustis fatta torra in vinile. +Po issus su copyright esti una forma de fascismu. +A pustis de "Luna Nera" sighinti is autoproduzionis, cun sa collaborazioni de etichettas e distribuzionis de su mundu 'e s'autogestioni, ma sempri controlladas in tottus is aspettus de is cumponentis. +Sa banda fit cumposta dae Stefano Giaccone (sassofono, chiterra, boghe), Vanni Picciuolo (chiterra), Massimo D'Ambrosio (basciu), Marco Ciari (baterìa) e Lalli (boghe). + +Fumetu: +Su fumetu est unu manera de espressare, unu limbàgiu formadu de prus codigos, a intras sos cales si podent acatare printzipalmente cussos de s'imàgine (illustratzione: colore, prospetiva, montagiu...) e de tempu (armonia, ritmu, narratzione...). Faghet parte de sas Artes visivas. Will Eisner biat su fumetu comente un'arte sequentziale. In Itàlia, su fumetu at tentu e tenet immoi puru un'importàntzia meda manna. S'aiat pòdere nàrrere ca sa cultura fumetìstica italiana incumentzat chentos annos faghet cun sa nàschida de su gazzettinu de sos piticos (il corriere dei piccoli) aundi est istadu publicadu su primu fumetu italianu: Tziu Bonaventura. In sos annos a pustis fiant nàschidos àteros giornales de fumetos comente Il Vittorioso, Il Giornalino e Topolino. + +Gerxei: +Gerxei o Xrexei est unu comune in sa Provìntzia de Casteddu. +Est una bidda famada ca ddui est sa crèsia de Santu Idu. +In Gerxei bivint 1.457 personas. + +Istados Unidos de Amèrica: +Sos Istados Unidos d'América (abbreviadu IUA; in inglesu: "United States of America", abbreviadu "USA") sun una repùblica federale e constitutzionale integrada pro 50 istados e unu distritu federale. Sa repùblica est situada printzipalmente in su centru de su subcontinente nord-americanu, ue s'agatant sos 48 istados continentales e Washington DC, su distritu capitale, chi sunu a làcana a su nord cun su Canada e a su sud cun su Mèssico. S'issextadu de s'Alaska si agatat in su nord-ovest de su subcontinente a su nord de su Canada a s'est e a su sud e cun Rùssia a s'ovest in rujant s'Istrintu de Beringu. S'istadu de Hawaii si agatat a su centru-nord de s'Oceanu Pacìficu. Sos Istados Unidos administran finas diversos territòrios e areas insulares de su Pacìficu e su mare de sos Caraìbes. + +Rennu Unidu: +Su Rennu Unidu de Britànnia Manna e Irlanda de su Nord o Rennu Unidu (in inglesu: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland), mera bortas nomenau sballiendi cun sa sineddoche "Inghilterra", esti unu istadu de s'Europa Occidentali. Sa capitale est Londra. +Esti stettiu formau de meras Attus de Unioni ki aunianta custas natzionis costitutivas: Inghilterra, Galles, Scotzia e Irlanda de su Nord. sa parti prus manna de s'Irlanda sinci bogaara a foras in su 1922 criendi di aicci sa Repùbrica de s'Irlanda), sa parti chi nun si fiara bogara esti immoi parti de su Rennu Unidu e esti narara Irlanda de su Nord e benit a essi sa manna parti de sa regioni de s'Ulster. +Su Rennu Unidu tenit istèrrida de 242 521 km² e populatzioni de unus 64.500.000 bividoris. +Primu stadu a s'industrializai in su mundu, s'est dotadu de costitutzioni giai in su de 18 sèculus , diventendi modellu po is sistèmas democràticus chi fiant nàscius pagus a pustis in totu is stadus ocidentalis de s'Europa. +Po totu sa durada de su de 19 sèculus, su Rennu Unidu s'est impostu in su mundu che sa potèntzia prus manna, solu istadu intra de is atras cosas a rennesci a non si fai invadi ni de is tropas napoeònicas a primìtziu de s'800, ni de is tropas nazistas in sa Segunda Gherra Mundiale. Is ispesas poderadas pro cumbati is duas gherras mundialis, impari a su scònciu de s'impèriu coloniali, nd'ant menguadu s'influèntzia in su mundu. +Cun tantu custu fatu, est in dii de oi sa de cincu potèntzias econòmicas mundialis a fatu de Istadus Unius, Cina, Giaponi e Germània; est duncas su segundu stadu prus potenti de Europa ( a fatu de sa Germània). Tenit fintzas unu de is inditus de isvilupu prus artus de su mundu. +Est membru fundadori de s'ONU e de sa NATO, membru de s'Unioni Europea de su 1973, de su G8 e de su G7. Non fait però parti de s'unioni econòmica monedària de s'Unioni Europea, sighit duncas a impreai sa sterlina in logu de s'euro. + +Conan il Barbaro/campidanesu: +Conan su Bràbaru (Conan the Barbarian) est unu personi literàriu criau dei su scriidori "heroic fantasy" Robert Ervin Howard. +Sa portadura a fumixeddus est de Roy Thomas i Barry Windsor-Smith po sa Marvel. +Acàpius. +su jassu ofitziali de su scriidori Robert E. Howard + +Catalão: +Catalão est una tzitade de Brasile. Tirat 3.777,8 kilòmetros cuadrados e contat 75.623 abitantes (2007). + +Bugerru: +Bugerru est unu comunu de 1.163 bividores de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Cala Seda: +Cala Seda (Câdesédda in tabarchinu) est unu comunu de 2.500 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Carbònia-Igrèsias postu in s'isula de Sant'Antiogu. +Est un'isola linguistica innui si fueddada su tabarchinu. + +Carloforte: +Carloforte (U Pàize = "Sa Bidda" in tabarchinu) est unu comunu de 6.444 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias postu in s'isula de Santu Pedru. +Est un'isola linguistica e si fueddara su tabarchinu. + +Domunoas: +Domunoas est unu comunu de 6.504 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +http://www.comune.domusnovas.ca.it/ + +Frùmini Majori: +Frùmini Majori est unu comunu de 3.004 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Giba: +Giba est unu comunu de 2.093 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Gonnesa: +Gonnesa est una bidda de 5.169 abitàntis de sa Provintzia de Carbònia-Igrèsias. +Calas, costas e spiaggias de Gonnesa. +In su litorali de Gonnesa ci vunti custas calas, costas e spiaggias pru conottasa: +Historia. +Gonnesa, popolau finzas in su 1000 - 1200, vera una domus, un'unioni de aggregatusu ruralisi. Finzas a su 1257 vera de su Giudicau di Casteddu. +Finzas a sa fini de su XVIII seculu Conesa viara senz'e abitàntis. +Prestu però, sa popolazioni ari incuminzau a aumentai de numeru, finzas a su 2003 candu si contanta prus de 5.000 abitàntis. + +Masainas: +Masainas est unu comunu de 1.500 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Musei: +Musei est unu comunu de 1.506 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Narcau: +Narcau est unu comunu de 3.365 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +http://www.comunenarcao.it + +Nuxis: +Nuxis est unu comunu de 1.703 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Perdaxius: +Perdaxius est unu comunu de 1.465 bividores de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias in su Sulcis. + +Mela pirongia/campidanesu: +Sa mela pirongia ("Cydonia oblonga", Mill. 1768) est una mata de sa familla de is Rosaceae comenti sa mata de sa mela ("Malus domestica") e cussa de sa pira ("Pyrus"). +Est una de is matas chi portant frutu prus becias, cultivada giai 4000 annus fait de is babilonesus. + +Turkia: +Sa Repùbrica de Turkia () est una natzioni chi s'estèndit in dus continentis: sa parti prus manna est in sa penìsula de Anatòlia, in s'Àsia, e una parti prus piticca est in s'antiga Tracia, in s'Europa. +Cunfinat a setentrione cun sa Bulgaria, su mari Nieddu e sa Geòrgia, a orienti cun s'Armènia, s'Azèrbaigian e s'Iran, a meridioni cun s'Iraq, sa Sìria e su mari Mesuterràneu Orientali, a otzidenti cun sa Grèghia e su mari Egeu. +Ìntras sa parti europea e sa parti asiàtica de sa Turkia ddui est su mari de Màrmara, chi dividit is dus continentis cun dus istrintus: is Dardanellus e su Bòsphoru, aundi s'agatat sa citadi de Istanbul (in limba turca ), chi est sa prus manna e importanti de sa natzioni, mancari sa capitali est Ankara (in s'Anatòlia). +Sa religioni prus sighia est s'Islam, ma ddui funt fintzas minorantzas cristianas, ortodossas e giudeas. +Su fundadore de s'istadu turku e su primu presidente fidi istadu Atatürk + +Cordolinu de pezza: +Su Cordolinu de petza ("Pleurotus") est unu tipu de cordolinu basidiomiceti cun una cunsistenzia tipu de petza, mannu meda, cultivau a livellu industriali puru. +No si connoscint cordolinus de cussa ginia chi fatzant morri o chi tengiant fenenu. + +Gela: +Gela est una tzitade de 77.311 ab. in sa Sitzìlia septentrionale, sede de sa Provìntzia de Caltanissetta. Sedu de Tribunale. Est sa sesta tzitade de sa Sitzìlia. + +Piscinas: +Piscinas est unu comunu de 886 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Santu Giuanni Suergiu: +Santu Giuanni Suèrgiu o Santu 'Anni Sruexu est unu comunu de 6.116 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Bloody Mary (fumettu)/campidanesu: +Bloody Mary esti su titulu de unu fumettu de fantascienza. Esti una miniserie scritta de Garth Ennis e pittara de Carlos Ezquerra. Esti stettiu pubblicau in su 1994 de sa divisioni Helix de sa DC. + +Murra/campidanesu: +Sa murra esti unu giocu meda populari in Italia e specialmenti in Sardinia. +Si giocara circhendi de cassai su totali de is numerus ghettaus cun is manus de is sfidantis. +Po sa lei italiana esti unu giogu de azzardu. + +Santadi: +Santadi est unu comunu de 3.767 bividores me sa Meria o Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Arresi: +Arresi ("Sant'Anna Arresi" in italianu) est unu comunu de 2.715 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +Esti importanti mera po su festival jazz nau Sant'Anna Arresi Jazz e po sa prax' 'e Porto Pino. +http://www.comune.santannaarresi.ca.it + +Santu Antiogu: +Sant'Antiogu. +Santu Antiogu esti unu comunu de 11.730 abitantisi de sa Meria o Provìncia de Carbònia-Igrèsias postu in s'insula de Santu Antiogu. +Sant’Antiogu esti unu comunu sardu de 11.811 abitantis de sa Meria de Carbonia-Iglesias, in su Sulcis-Iglesienti, in Sardinia. +In s’isula de Sant’Antiogu s’agàtada sa cittàdi omonima, esti sa prus manna de tòttus is isulas sardas e cun is 109 km² esti sa cuarta de s’Italia po estensura a pustis de sa Sicilia, sa Sardinia e s’Isula d’Elba, sa de setti de su mediterraneu po estensura de prus o mancu 12.000 abitantis. +Est attesu de Casteddu prus o mancu 84 km i est accappiada a s’isula manna cun un’arrastu artificiali. +Su territoriu de s’isula esti sparzìu de su comunu de Sant’Antiogu, su prus popolosu e s’agàttada aundi ci fìada s’antiga cittàdi feniciu-punica de Sulci, e su de Calasera, sa segunda bidda de prus importu de s’isula. +Ci funt aterus centrus bivius turisticus de Maladroxia ca fàidi parti de su comunu de Sant’Antiogu, e cussu de Cussorgia me su giassu de Stann’e Cirdu, de su comunu de Calasetta. +Prus in basciu de s’isula s’agàtant dus isulas pitticas, su Toru e sa Bacca e in pari cun custa c’est su Vitellu. +S’isula tènidi logus medas bellus de biri, arroccas a picu in su mari de sa parti occidentali e prajas in sa parti orientali. +Meda bona est sa coxina a basi de pisci, molluscus (còcciua e vongolas) e crostacius (alegusta). +In s’isula est tambeni traditzioni sa navigadura a vela latina, Sant’Antiogu est intra is pagus comunus italianus aùndi s'agàtàda sa tradizioni de is maistrus de segudi po sa fabricadura de bàrcas me is pittìcas aziendas familiaris. +Sa sagra de Sant’Antiogu. +Quindixi dis a pustis de sa Pasca si svòlgidi sa Sagra de Sant’Antiogu, protetori de s’isula e santu patronu de sa Sardinnia. +De tota s’isula arrìbant meda trumas folcloristicas e isfìlanta me is istradas de sa bidda apalàs de su simulacru de su Santu. +Su Sàbudu prima de sa festa si svòlgidi s' isfilada de Is Coccòis. +Po s’ocasioni is fèminas prus espertas de sa bidda in sa produssidura de su pani prepàrant paninèddus piticus ispecialis de arbu e levitàus ke si nanta Coccòis de su Santu, alichidìus a tipu fròris e pillonèddus. +Is cocòis fùnt portàus de is trumas de fidèlis in sa Cresia e po ascàntus cìras fùnt acànta de su simulacru po ornamentu de is relicuas. +Custas funt allogàdas in sa cresia de Santu Antiogu e puru cùssas fùnt portàdas in processioni. +Aculliaus asuta de unu relicuariu doràu est allogàda in cresia sa conca (ossamentas) de su Santu in pari cun ascàntu òssus de su femori e de su ghinzu. +Sa Sagra de Sant’Antiogu est sa prus antìga festa religiosa documentàda in Sardinnia. +In unu documentu de su 1520 (millicincuxentubinti) a firma de su Giudixi de Castèddu ca s’agatàda me cùssus tèmpus, Sant’Antiogu bènidi atestàu comenti santu patronu de sa Sardinnia. +S’orìgini de sa sagra de oi in dii est datàda a su 1615 (millisexentukìndixi), s’annu aùndi s’est agatàu de cussàs ki si crèidi is relicuas de su santu me is catacùmbas in basciu de sa cresia. +Su primu de Austu si nàdada un’atera editzioni de sa sagra in onori de su santu, no est prus pagu bella de cussa beranili, in custa puru cun processioni religiosas e parada de trumas in bestimenta sarda. +Su 13 (trexi) de donniasantu si cèlebrada sa ricorrentzia religiosa cun processioni a medì. +Is bividoris de Sant’Antiogu festìgiànt su santu meda cun coru e sentimentu prus forti de sa religioni +A su Santu est afìdada sa protetzioni de sa famillia e in Issu is Antiokèsus agàtanta cunfortu in tempus de dificoltadi o maladìa. +Sa protzessioni in bestimenta, a kini no dda conòscidi podi parri allìrga, meda e arruidosa e disarrimàda, ma apàlas de su folklori si aculliad unu sentimentu de afetu e devotzioni po su Santu. +Rìtus de Cira Santa. +A Sant’Antiogu funt meda intèndius is arritualis de Cira Santa. +Sa processioni de su Cenàbada Santu, de origini catalana est meda assugetadori. +Unu Cristu mortu bènidi portau in processioni a su scurigài de sa diì a pitzus de unu catafalco dorau, sighìu de sa Madonna bistia a lutu. +Su mengiànu de Pasca si fàidi s'arrituali de “S’incontru” , Cristu Arresortu e sa Madonna bèssint de sa crèsia de Sant’Antiogu Martiri e sìghinti duas istradas diferentis a passu lestu e arrìbant in duus partis diferentis de pratza Umbertu. +Inòi s’incòntrant e si ispàrant scuètus (foghetus o boetus) me su chelu. +Bestimentas. +Is bestimentas traditzionalis de Sant’Antiogu fùnt oi in dii portas sceti in ocasioni de is sagras religiosas. +Scetti pàgus feminas prus bècias pòrtant tambeni oi donnia dìi unu tipu de bistìri de su bestiri tradizionali. +Is bestimenta de Sant’Antiogu funt diferentis e arrespetant sa positzioni sociali de kini du bestidi. +Su “Bistiri a nostrana” fìada bistiu de is femminas de sa borghesia messaja. +Est una farda a piègas, “sa fardetta de mesu grana” arrùbia de orbaci fini, “su ventalliccu”, unu grembiuli nieddu ricamàu, “su gipponi” corpettu strintu de rasu o vellutu, “sa camisa a polanias”, sa camisa bianca ricamada, “su praneddu”, de poni in pizzu de is ispallas, “sa perr’e sera” su muncadori ricamau, “is bottinus”, is crapìttas arrùbias cun su taccu, is gioiellus: “sa gioia” (una collana), “is arreccadas” (is orecchinus), “is anèddus”. +“Sa massaia”, sa femmina de domu bistìada prus semplici e senz’e gioiellus (a parti sa fedi) +In qustu bistìri ci funti “su gipponi”, “sa perr’e sera” e “su ventalliccu”. +In conca una ciccìa arrùbia “sa scuffia”, in is peis is cappus de lina imbodiàus cun una fascia arrùbia: “is cappus”. +Importanti esti su bistìri de “su massaiu”, s’òmini, caratterizzàu de is coloris nieddu de is crazzònis, “is craccionis”, de orbaci e aguantàus strintus in vida de unu xintu de peddi e de su biancu de sa camisa de linu ricamada: “sa camisa”. +A su xintu c’esti sempri postu unu muncadori piegàu, de colori arrùbiu. +In conca una “berretta” niedda, is crappìttas cropettas de mìggias, nieddas, “is craccias”. +Su corpettu nieddu de poni appizzus de sa camisa “su cossu” esti adornau de una doppia fila de dinàì (monetas) doràdas a tipu buttonis. +Su cappottu de lana marroni, “su gabbanu”, meda bellu, còmudu, eleganti e assimbìlada prus a unu mantellu de unu cappottu, ma tènidi is mànigas. +Monumentos e logos de interessu. +Si singiolant prus che àteru su Museu Archeològicu "Ferruccio Barreca", sa Basìlica de Santu Antiogu, su forti sabaudu "Forte Su Pisu", su Museu etnogràficu, is ipogeos pùnicus adataus a domus ("S'arruga e is gruttas"), su Tophet, sa Necròpoli, is insediamentus nuràgicus. +Museos. +Museu Etnogràficu +Museu de su Bisso +Pessonàgios nòdidos. +Est sa cidade aundi est nàscida Lisa Masia, chitarrista e cantanti de sa band Lilies on Mars , supporter de s' ùrtimu tour de Franco Battiato +Est sa ciitadi de orìgini de su senadori Antonello Cabras, segretàriu regionali sardu de su Partidu Democràticu. +http://www.comune.santantioco.ca.it/ + +Tratalias: +Tratalias est unu comunu de 1.121 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Bidda Matzràxia: +Bidda Matzràxia (connota fintzas comente Bidda Matzràxa, Biddamatraxa o Biddamassàrgia, in italianu "Villamassargia") est unu comunu de 3.713 abitantes de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. + +Sa Baronia: +Sa "Baronìa" esti una bidda de su Sulcis ki s’agatara a 60 km de sa tzidari de Casteddu e a 15 de su mari. Oi Bivinti in Baronia a giru de 1117 Sardus (Baroniesus) e stranjus. Sa bidda esti parti de sa Provìntzia de Carbònia-Igrèsias. +Esti importanti mera sa necropoli prenuragica de Montessu. +Sa Baronia est comunu a sei de su 1979. + +All-Star Squadron: +All-Star Squadron est una banda de supereroes DC Comics chi ari cumenzau a 'nci bessire un su numeru 193 de "Justice League of America". Criau de Roy Thomas, Rich Buckler e Jerry Ordway. + +Lingua wu: +Sa lingua wu (chinesu semplificau: 吴方言; chinesu tradizionali: 吳方言; pinyin: "wú fāngyán"; o: chinesu semplificau: 吴语; chinesu tradizionale: 吳語; pinyin: "wú yǔ") est una de is bariantes printzipales de sa limba chinesa a pustis de su mandarinu. Est chistionara ispetzialmente in sa provìntzia de Zhejiang, in sa munitzipalidade de Shanghai, a meridione de sa provìntzia de Jiangsu, e in banas piticheddas de sas provìntzias de Anhui, Jiangxi e Fujian. +Est una limba faeddada de 77 miliones de òmines, ma nun tennere traditzione iscrita. Chinni da fueddara iscriere in mandarinu. + +Limba tzinesa istandard: +Su Mandarinu standard est sa lìngua tzinesa fueddada ofitziali impreada in sa Repùbriga popolari de sa Tzina, sa Repùbrica de Tzina o Taiwan, Malaìsia e Singapura +Sa pronùncia de su mandarinu standard dda ghiat su dialetu de Pechinu (tradizionali: 北京話, simpli: 北京话, pinyin: běijīnghuà) , chi est parti de su mandarinu, unu grupu mannu e vàriu de dialetus tzinesus fueddaus de su nord a su sudovest de sa Tzina. Sa gramàtiga de su mandarinu standard dda donat su linguàgiu tzinesu scritu standard, custu puru po su prus fundau in su mandarinu. + +Cina: +Sa Cina (, a sa lìtera «Terra de Mesu») est unu stadu de s'Àsia Orientali (, , capitali Pechinu); est su prus populosu de su mundu e su chi tenit làcanas cun prus Stadus (14). +Làcanat difatis a nord cun sa Rùssia, sa Mongòlia, a est cun sa Corea de su Nord, a sud cun su Vietnàm, sa Birmània, su Laos, su Bhutan e su Nepal, a ovest cun s'Ìndia, su Pàkistan, su Kazàkistan, su Tagìkistan, s'Afghànistan e su Kirghìzistan. +A est si afàciat a su Mari Grogu, e a su Mari Tzinesu Orientali e a sudest a su Mari Tzinesu Meridionali. Sa capitale sua est Pechino. + +Giappone: +Su Giappone (日本, にほん、"Nihon" o "Nippon") est una natzione insulare de s'Asia Orientale, edd'est un arcipelagu e sa bator ìsulas printzipales sunt Honshu, Kyūshū, Shikoku e Hokkaidō. S'agatat in su Ocèanu Pacìficu, a est de sa Cina, Corea e Russia s' allongat dae su mare de Okhotsk a nord fintzas a su Mare Cinesu Meridionale a sud. Sos caràteres chi cumponent su nùmene de su Giappone cherene narrer literalmente "Accantu naschet su sole", pro custu su Giappone est connotu finas comente «Terra de su Sole Levante», unu nùmene chi derivat dae sa positzione orientale de s'istadu rispetu a sa Cina. Sa capitale e tzitade printzipale est Tōkyō. +Si creet ca su nùmene impreadu in otzidente siat derivadu dae su de unu dialetu de sa Cina meridionale su cale est pronuntziadu/jāk-bəng/. Su nomene ufitziale est "Nihon-koku" o "Nippon-koku" +Organizadura polìtica. +Su Giappone est una monarchia costitutzionale. S'imperadore (como Ahikito), segunde sa costitutzione de su 1947, est "su sìmbulu de sa Natzione e de sa unidade de su pòpulu", fattende de issu mascamente una figura simbòlica. Su podere efetivu est ténnidu dae su Primu Ministru (como Shinzō Abe) e sos àteros elezidos in sa Dieta. + +Offlaga Disco Pax: +Is Offlaga Disco Pax funti una banda new wave italiana. +Bida. +Benninti de Reggio Emilia e narranta d'ad'essi unu "collettivu neosensibilista contrariu a sa democrazia in is sentimentus". Pubblicanta in su 2005 su primu discu "Socialismo tascabile". +Su 2 freargiu 2008 est cumenzau su tour de s'album nou, "Bachelite", chi est bessìu s'8 freargiu. + +Ernst Mayr: +Ernst Mayr (Kempten, Germània -5 de triulas 1904 - Bedford, Massachusetts, USA 3 de freàrgiu 2005) fiat unu isientziadu e filosofu tedescu. +Issu est istadu educadu in leges e in Biologia. + +Barì: +Barì Sardo est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra e tenit 3.871 bividoris. +Est a tres km de mari, esti circundada de teccu, su pranu, su crastu. + +Miles Davis: +Miles Dewey Davis III (Alton, 26 maggio 1926 – Santa Monica, 28 settembre 1991) esti stettiu unu cumponidori e trombettista jazz statunitensi. +Discografia essenziali. +Bebop +Cool e Blue Period +Primu Quintettu/Sestettu +Cun Gil Evans +Segundu Quintettu +Epoga elettriga e elettroniga + +Baunei: +Baunei est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra de 3.866 bividores. A 8,8km de Baunei b'est sa fratzione de Santa Maria Navarrese, in s'oru a su mare. + +Cardedu: +Cardedu est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 49 metros in pitzu su mare e jughet 1.465 bividores. + +Aves: +Is pillonis o putzones ("Aves", Linnaeus 1758) funti una classe de animales. + +Partidu Indipendentista Portoricanu: +Su Partidu Indipendentista Portoricanu o PIP (in spagnolo: Partido Independentista Puertorriqueño) est unu de sos tres partidos politicos prus mannos de Porto Rico. S'ideale de fundu de su partidu est sa lutta pro s'indipendentzia. Su partidu est de tipu socialdemocraticu e fairi parti de su "COPPPAL" ("Conferencia Permanente de Partidos Políticos de América Latina") e de s' Internatzionale Sotzialista. Su PIP denunciara sa associatzione libera cun sos Istados Unidos comente unu istadu de colonialismu. +Est naschidu su 20 ottobre 1946 a Bayamón. Su fundadore de su PIP est istadu Gilberto Concepcion de Gracia. Immoi su presidente de su partidu est Rubén Berríos. + +Elini: +Elini est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra de 553 bividores. Est posta a un'artària de 472 metros in pitzu de su mare. Est sa bidda prus pitica de s'Ogiastra. In mesu bidda s'agatat s'istatzione de is trenos, chi imoe portat is turistas de su "Trenino Verde". Su sartu suo, ricu de ulivàrios e èlighes betzas, tirat pro 11 ha e inserrat peri su jassu naturalìstgcu de su "Parcu de su Cramu". Est a làcana cun àrthana, Irbonu, Lanusè, Loceri, Barì e Tortuelie. In bidda b'est peri una sea ischiliada de sa facultade de Giurisprudèntzia de s'Ateneu de Tàtari. Sa funtana mutida "Funtana manna" bogat a totu annu su matessi tzurru de abba. + +Gàiru: +Gàiru est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 690 metros in pitzu su mare e jughet 1.678 bividores. + +Gelisuli: +Gelisuli ("Girasole" in italianu) +est una comuna de 1.198 abitantes de sa pronvìntzia de s'Ogiastra e +s'agatat a 10 metrus in pitzu de su mare. +Geografia fisica. +Territoriu. +Sa positzione tzentrale in sa campura ogiastrina, in sa riba +nord-ovest de s'istàniu de Tòrtuelie, sa vicinanzia a su portu de +Arbatax e a s'aeroportu (6 km), nde faghet una meta disigiada e fàtzile +de agatare dae medas turistas. S'istàniu est s'abitat de medas pugiones e +prantas. +Istòria. +Su toponimo "Gelisuli" at àpidu medas mudas in is suos 3000 annos de istòria. In su 1300 est divènnidu "Gerosuli", in su 1500 "Gelisoli" e in fines, dae s'istudiosu Allodio est tzerriadu cun su nùmene "Girasol", mancari chi in su sardu de sa bidda est mutidu "Gelisuli". +Is fontes istòricas e is chircas archeològicas fatas in varìus perìodos, cunfirmant ca Gelisuli, antigamente tzerriada "Sulci" o "Sulsi", diat essere istada in su pròpiu logu de oe dae pagu prus o mancu 1000 annos primu de su XII sèculu. +Is iscàvos fatos in su +1966 in su cùcuru a nord de sa bidda, in s'antigu casteddu, ant +batidu a sa lughe iscòbios de fràigos a contones mannos postos a +sicu, chi assimìgiant a is fràigos pùnicos de Sant'Antiogu e chi +no podent ca èssere atribuidos a unu fràigu cartaginesu, datàbile +tra su IV e su III sèculu a.C, cun d'ogna possibilidade antepostu +dae unu àteru edifìtziu fenicio prus antigu. + +Paolo Benvenuti: +Paolo Benvenuti (Pisa, 1946) est unu regista italianu. + +Straub e Huillet/campidanesu: +Jean-Marie Straub, nasciu su 8 Gennaio 1933 a Metz (Moselle) e Danièle Huillet, nascia su 1936 a Parigi e motta su 10 Ottobre a Cholet (Maine-et-Loire) funti duas registas franzesus. Funti stettius mulleri e pobidu finzas a sa morti de sa Huillet e anti trabbalau sempri impari. + +Aritzu: +Aritzu est una bidda de 1.544 abitantes de sa Provìntzia de Nùgoro. + +Stanley Kubrick: +Stanley Kubrick (New York, 26 luglio 1928 – Harpenden, 7 marzo 1999) esti stettiu unu regista, sceneggiatori e produttori cinematograficu statunitensi naturalizzau britannicu, considerau unu de is prus importantis de su XX segulu. + +Chablis (binu): +Su Chablis est unu inu biancu sicu fatu in Borgogna in su comunu de Chablis. + +Romano Prodi: +Romano Prodi (pronùntzia: /ro'mano 'prɔdi/) (Scandiano, 9 Austu 1939) est unu polìticu, economista e istatista italianu, Presidente de su Cossìgiu de sos ministros de sa Repùbrica Italiana dae su 17 de maju 2006, disessidu su 24 de ghennargiu 2008 a pustis de sa refusada de sa confiàntzia a su Guvernu suo. +Dae su 17 ghennàrgiu 2008, a pustis de sa disessida de su Guardasigilli Clemente Mastella, at leadu fintzas sa gàrriga de Ministru de sa Giustitzia ad interim. +Docente universitàriu de "Economia e politica industriale" in s'Universidade de Bologna, est istadu in su 1978 ministru de s'Indùstria e, a pustis, presidente de s'IRI. Intradu in su 1995 in s' issena polìtica, est giai istadu Presidente de su Cossìgiu (1996-1998) e Presidente de sa Cumissione Europea (1999-2004). +Dae su 23 de maju 2007 est istadu Presidente de su Comitadu natzionale pro su Partidu Democràtigu, e cun sa fundada de custu est devènnidu Presidente de s'Assamblea Costituente Natzionale. + +Silvio Berlusconi: +Silvio Berlusconi (Milano, 29 de cabudanni 1936) est unu politicu italianu, at fundadu e tenet sa sotziedade multimediale Fininvest (oe giamada Mediaset), su partidu politicu Popolo della libertà, e tenet, comente presidente su club de fubalu de su Milan. Est connottu puru comente "Il Cavaliere" ca l'ant dadu s'onorefitzentzia de "Cavaliere del Lavoro" (Cavaglieri de su trabagliu). Comente politicu setzit a sa Camera de sos Deputados dae su 1994, dae sa prima sua eletzione. At tentu tres mandados de presidente de su Cossizu, su primu in sa XII legisladura (1994) e sos ateros duos, consecutivos, in sa XIV (2001/2005 e 2005/2006), lende in custa occasione puru sos ingarrigos ad interim de ministru de sos Esteros, de s’Economia, de sa Salude e de sa Funtzione Pubbrica. + +Ed Brubaker: +Ed Brubaker (naschidu su 17 de Santandria de su 1966) est unu fumetista et iscritore istadunidense et unu de sos binchidores de su Premiu Eisner. +Est naschidu a su National Naval Medical Center, Bethesda, Maryland. +Est connotu particularmente comente iscritore de fumetos, ispetzialmente de "Batman", "Daredevil", "Capitan America", "Iron Fist", "Catwoman", "Gotham Central", "Sleeper", "Uncanny X-Men", "", e "The Authority", e pro ite ca at fatu nàschire torra su fumetu de gènere de crimine. +De su 2007 bìvet a Seattle, Washington. + +Paùli: +Pauli est unu comune de 20.829 bividores de sa Provìntzia de Casteddu. + +Tortolì: +Tortolì ò medas voltas puru Tòrtuelie o Tòrtuele (italianu : Tortolì) est una bidda de 10.310 bividoris, esti cun Lanusèi capoluogo de sa Provìntzia de s'Ogiastra. Est sa bidda prus manna de s'ogliastra, e est connotta po is ispiaggias. +Cun s'aeroportu e su portu est beni collegara su "Continenti" . + +Lotzeri: +Loceri est una bidda de 1.336 abitantis de sa Provìntzia de s'Ogiastra. + +Lotzorai: +Lotzorai est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 16 metros in pitzu su mare e jughet 2.150 bividores. + +Osini: +Osini est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 645 metros in pitzu su mare e jughet 947 bividores. + +Talana: +Talana est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 682 metros in pitzu su mare e jughet 1.129 bividores. + +Babbalottu: +Is Babbalottus funti una classe de animalis invertebraus. +Sa scientza chi studiara is babbalottus esti s'entomologia. + +Tertenia: +Tertenìa est una bidda de 3.726 abitantes de sa Provìntzia de s'Ogiastra. S'agatat a is pees de su monte "Tacu Mannu "in sa badde de su riu de Cirra a 130 metros subra su mare, giughet unu territòriu de 177,17 Km^2. Su territòriu suu arribat a su mare peroe sa bidda non godet sa bida de su mare pro ite ca b'at sa serra de "sa Piodadi" chi dda dibidet de sa marina chi si narat "Sàrrala". Is montes prus artos sunt su "Monti de Ferru" (875m) e su "Monti Arbu" (811m) a is pees de su cale b'at su notu padente de "su Crabiolu", is rios prus importantes sunt su "riu Mannu" o "riu de Cirra" e su "riu de Corongiu". Tertenìa allacanat cun is biddas de: Cardedu, Gàiru, Iersu, Lanusè, Loceri, Osini e Ulassa. +Istòria. +Is primas rastas de insediamentos umanos in su territòriu de Tertenìa sunt de su Neolitico. Is ritrovamentos de trastos, de buncones de stergios e àstulas de pedra cròbina in unas grutas in sa zona de "Giuilea" sunt is testimònias de su naradu (Cannas, 1989). Ma is rastas prus importantes sunt de su Eneolitico, sunt testimongios is 67 nuraghes ispainaos in totu su territòriu e is numerosas tumbas de Giigantes. Segundu Spano, unu de sos pagos istòricos chi faeddant de Tertenìa, su nòmene Tertenìa derivat dae su fenìciu Tzar, chi cheret nàrrere fortetza, pro ite sa bidda s'agatat in costa, segundu àteros istòricos, derivat dae "dardanos" o "tartanos" (àteru nòmene de sos trojanos). Segundu La Marmora, intra sos Sarcopitanos (abitantes de su Sarrabus) e sos Sulsitanos (abitantes de sa zona de Tortuelie) bi fiant sos Saralapenses, abitantes de Saralapis dae su cale derivat su nòmene Sàrrala (sa marina terteniesa). Custu est atzertau dae una còpia de carta de Tolomeo de su 1462 in sa cale s'agatat Sarala. Segundu sa traditzione de su logu in antis sa bidda fiat in sa marina e petzi a pustis de is incursiones de sos Vandalos e de sos moros est istada abbandonada dae sos abitantes suos chi aiant preferiu logos prus seguros a s'internu dae custas popolatziones sunt naschidas Tertenìa e Gàiru (segundu sa traditzione). Tertenìa in antis fiat in sa costa prus arta mutia "Giuilea", abbandonada a pustis pro ite ca su terrinu no fiat istabile mansimu in s'jerru pro s'ispostare prus a jossu in ue s'agatat in die de oe. +Natura e territòriu. +Su territòriu terteniesu est infustu dae su mare Tirrenu pro 12 km, chi andant dae "capo Sferracavallo" finas a "Barisoni". In custas costas galu a tesu dae is flussos turìsticos mannos, agatat domo una fauna ecetzionale: astore pellegrinu (leporàrgiu), pugiones de mare (cormoranos e corbos marinos). Domo pro sa fauna terrestre sunt sos padentes de ilighes de su "Monti de Ferru" (875m) in ue bivent su sirbone, s'irbirru (martora), su gatu areste, sa perdighe sarda, s'abila reale e cussa de Bonelli. Sa vegetatzione de custu territòriu est cumpònnia dae suergios, ogiastros, silibbas, laueros, ilighes e chercos chi si bient dae su nivellu de mare a is cucuros de is montes prus artos, su sutta boscu est cumpònniu dae liones, issipire, chessa, sinneberu rubiu. S'ammentent intra is arbores de sa flora medas endemismos comente: Helichrysum saxtile, Seseli bocconii, Scrophularia trifoliata e Psoralea morisiana, Orchis brancifortii, Polygala sardoa, Cymbalaria equitriloba etc. +Artistas. +Intra sos artistas terteniesos sunt de ammentare: Albino Manca, Armandino Demurtas, Giò Pisu, Gian Battista Loi, Ottavio Manca, Pierpaolo Loi, Tommaso Loi. +Usos e costùmenes. +Tertenìa, a metade intra mare e monte cunservat cun orgogliu traditziones chi mustrant custa duplicidade de sa cultura de sa bidda. Sa coghina est sòbria ma saboria, sighit is istagiones e is tziclos de sa terra. Intra is produtos ammentamus is culurgiones, sa cordula, sa cocoi prena, is pardulas, sa petza a rustu, su pische a rustu, su pane pintau, e urtimu su famosu casu. +Is festas printzipales. +Is festas printzipales de Tertenìa sunt partende dae Ghennàrgiu: +In s'istiu si faghent medas festas, intra custas sunt dae ammentare sa + +Ulassa: +Ulassa est una bidda de 1.613 abitantes de sa Provìntzia de s'Ogiastra. +Geografia. +Ulassa est posta in su coro de sa Ogliastra, in mesu is montes. Su territoriu cumonale est de 122 Km2, chi andat dae sa bidda a sa làcana de sa Provìntzia de Casteddu.Sa bidda est posta intra mesu su "Tacu" a nord e su monte "Tisiddu" a sud: in is pees de su "Taccu" bi sunt una bella pariga de grutas, sa prus connota e sa "Gruta de Su Màrmuri" chi est longa prus de 800 metros, issa est sa printzipale logu pro is turistas de zona. + +Orthullè: +Orthullè est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra, s'agatat a 511 metros subra su mare e jughet 1.443 bividores. + +Biddamanna Istrisàili: +Bidda Manna Istrisàili est una bidda de 3.697 abitantes de sa Provìntzia de s'Ogiastra. + +Lingua wu/campidanesu: +Sa lingua wu (xinesu semplificau: 吴方言; xinesu tradizionali: 吳方言; pinyin: "wú fāngyán"; o: xinesu semplificau: 吴语; xinesu tradizionali: 吳語; pinyin: "wú yǔ") est una de is bariantis printzipalis de sa lingua xinesa a pustis de su mandarinu. Dda chistionant spetzialmenti in sa provìntzia de Zhejiang, in sa munitzipalidadi de Shanghai, a meridioni de sa provìntzia de Jiangsu, e in banas piticheddas de is provìntzias de Anhui, Jiangxi e Fujian. +Est una lìngua fueddada de 77 millionis de òminis, ma non tenit traditzioni iscrita. Chini dda fueddat scriit in mandarinu. + +Whizzer (Timely Comics): +Whizzer est unu personaggiu de fantasia de is fumettus Marvel Comics. Sa prima borta che esti bessìu fiara in su numeru 1 de sa serie antologica de sa Timely Comics, U.S.A. Comics de su 1941, in prena Golden Age. + +Arbus: +Arbus est unu comunu de 6.779 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. Sa bidda esti famosa po su pelleggrinaggiu de Sant'Antoni a Santadi, una frazioni de Arbus. + +Aidumajore: +Aidumajore (connotu fintzas comente Bidumajore) est unu comunu de 542 bividores de sa Provìntzia de Aristanis. + +Ollasta Useddus: +Ollasta Useddus est unu comunu de 289 bividores de sa Provìntzia de Aristanis. + +Abas: +Abas (nòmene ufitziale Ales) est unu comunu de 1.571 bividores de sa Provìntzia de sa Provìntzia de Aristanis. +In Abas est naschidu Antonio Gramsci. In sa bidda si agatat sa seu e s' episcopau + +Arborea: +Arborea est unu comunu de 3.927 bividores de sa Provìntzia de sa Provìntzia de Aristanis. +Limba. +In Arborea, particularmenti is beccius, chistionant su veneto tragau de is emigrantis de Treviso, Rovigo, Vicenza, Padova e Venezia, arribaus mentris ca si fariat sa bidda candu ca ci fiat su fascismu. + +Tristan da Cunha: +Tristan da Cunha est unu gruppu sperdidu de isulas de s'Oceanu Atrantigu meridionali, +distanti 2816 km (1750 miglias) de su Sud Africa e 3360 km (2088 miglias) de su Sud Ameriga. +fairi pati de is Territorius britannicus de s'Atrantigu e sa seu amministrativa est s'isula de Sant'Aleni, ki est 2161 km (1350 miglias) prus a nord. Su territoriu est cumpostu de s'isula principali, Tristan da Cunha (98 km²), e de una pariga de isulas senne abitantis: s'Isula Inaccessible e is Isulas Nightingale. Puru s'Isula Gough, posta a 395 km a sud est de s'isula principali, fairi parti de su territoriu. + +Battle Hymn (fumettu): +Battle Hymn esti una miniserie a fumettus pubblicau de sa Image Comics in is annus 2004 e 2005, criara de B. Clay Moore e pittara de Jeremy Haun. Chistionara de una banda de supererois inantis a su cumenzu de sa Segunda Gherra Mundiali. + +Kamandi: +Kamandi est unu personaggiu de unu fumettu de sa DC Comics criau de s'artista Jack Kirby. Sa parti prus manna de is apparimentus suus funti stettius in "Kamandi: The Last Boy on Earth", de su 1972 a su 1978. +Kamandi est unu eroe goivunu de unu crasi post-apogalittigu. A pustis de unu fattu mera importanti, nau "The Great Disaster" (Su carraxu mannu), is umanus dibenninti una minorantza perseguitara de animalis dibennius intelligentis. + +Dziecinów (powiat otwocki): +Dziecinów est una bidda in Polonia. Tenet una popolatzione de aprossimadamente 704 abitantes (in su 2007). + +Seada: +Sa Sebàda est unu druche sardu fattu de farina, casu, limone e mele (o tuccaru). Caliccune bi ponet puru oos. +In pitzu b'andat tzùcaru o mele. In is ùrtimos annos tziculate puru. + +Le cinque vite di Hector: +Le cinque vite di Hector ("Being Human") est unu film de su 1993 cun Robin Williams. +Su film narara s'esperientza de un'anima umana (interpretara de Robin Williams) longu tottas is cinquas incarnatzionis suas. +Su film est girau e scrittu de Bill Forsyth. +Innoi est sa prima borta chi recitara Ewan McGregor. + +Uetersen: +Uetersen est una tzidade in sa Repùbrica Federale Tedesca, in su istadu de Schleswig-Holstein. Bivint oe in Uetersen 17.865 pessones. Uetersen at otènnidu su deretu de tzitade in su 1224. + +Ìndia: +S' Ìndia, nòmini ofitziali "Repùbrica de Ìndia", est unu istadu (3.287.590 km², 1.095.351.995 ab., capitali Delhi Noa) de s'Àsia e cumprendit sa parti prus manna de su subcontinenti indianu. + +Conan il Barbaro: +Conan il barbaro est unu personagiu leterariu pensadu du su iscritore de "heroic fantasy" Robert Ervin Howard. +Est istado fatu a fumetos de Roy Thomas e Barry Windsor-Smith pro sa Marvel. + +Bloody Mary (fumettu): +Bloody Mary est su tìtulu de unu fumettu de fantascienza. Est una miniserie iscrita de Garth Ennis e pitara de Carlos Ezquerra. Est istadu publicadu in su 1994 de sa divisione Helix de sa DC. + +Murra: +Sa murra est unu giogu meda populare in Itàlia e ispetzialmente in Sardigna. +Si giògat chirchende de cassare su totale de sos nùmeros ghetados cun sas manos. +Pro sa lege italiana est unu giogu de azardu. + +Straub e Huillet: +Jean-Marie Straub, naschidu su 8 ghennargiu 1933 a Metz (Moselle) e Danièle Huillet, naschida su 1936 a Parigi e morta su 10 santugaine a Cholet (Maine-et-Loire) funt duos registas frantzesos. Funt istados pobiddu e mulleri fintzas a sa morte de sa Huillet; anti trabbalau sempere impare. + +Cannonau: +Su Cannonau est siat su numene de una calidade de sarmenta autòctona de sa Sardigna siat su omonimu inu chio si nde produit. + +Binu: +Su binu est una bevanda arcòlica chi s'alcansat dae sa fermentatzione de su mustu de aghina. + +Dino Campana: +Dino Campana (Marradi, 20 de austu 1885 – Scandicci, 1 de martzu 1932) fiat unu poeta italianu. +Connottu de manera ispetziale pro sa raccolta poetica connotta cumente Canti Orfici. + +La Nuova Sardegna: +La Nuova Sardegna esti su paperi prus diffundiu in su nord Sardigna, criau in su 1891 a Tàthari, aundi est immoi, de Enrico Berlinguer, iaiu de omonimu segretariu de su PCI. + +Assolu: +Assou est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 255 metros in pitzu de su mare e tenet 485 bividores. + +Asuni: +Asuni est una bidda de sa Meria o Provìntzia de Aristanis de 425 bividores. + +Dragon Ball: +Dragon Ball (ドラゴンボール (Doragon Bōru)) est unu de is manga prus popularis in su mundu, criau dae Akira Toriyama in su 1984. + +Nexus: +Nexus est unu fumettu iscrittu de Mike Baron e pittau de Steve Rude, pubricau in is Istadus Unidus in printzipiu de s'editori First, e a pustis de sa Dark Horse. +In Italia est stettiu pubricau in printzipiu de s'editori Star Comics, a pustis de sa Lexy e immoi de sa Bottero Edizioni. + +Civraxiu: +Su civràxiu o civraxu (dae su latinu "cibarius") est unu pani tipicu de su Campidanu, tzerriadu fintzas "pani 'e Seddori". Tenit forma tunda e podit pesai fintzas dus o tres chilus. + +Steve Gerber: +Stephen Ross "Steve" Gerber (20 cabudanni 1947 - 10 freàrgiu 2008) est istètiu unu iscritori de fumettus americanu connottu in mannera spetziali po ita ca est stettiu su co-criarori de su personaggiu comicu de saMarvel Comics Howard the Duck, nau, in italianu, Orestolo il Papero. +Artrus traballus: "Man-Thing", "Omega the Unknown", "Void Indigo", "Tales of the Zombie", "Marvel Spotlight: Son of Satan", "The Defenders", "Marvel Presents: Guardians of the Galaxy", "Foolkiller", "Nevada", +"Sludge", "A. Bizarro", e "Hard Time". + +Sosòga: +Sa Sosòga "(Chalcides ocellatus)" est unu sauru pitticcu de sa familla de is Scincidis. +Est diffundiu in Grecia, Sardigna, Sitzilia, Malta. + +Aressa: +Aressa esti una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 849 abitantes. + +Sedegliano: +Sedegliano ("Sedean" in friulanu) est unu comunu de 3.852 abitantis de sa Provìntzia de Udine. + +Trullu: +Su trullu ("Turdus philomelos", C.L. Brehm 1831) est unu pilloni de sa familla de is Turdidae. + +Sturru: +Su Sturru ("Sturnus vulgaris", Linnaeus 1758) est unu pilloni de s'ordini de is passeriformis. In sardu logudoresu,isturulu. + +Orziara: +Is orziaras (Actiniaria) funti unu ordini de Celenteraus antozois, ki bibint appodaus a su fundu de su mari. + +Estònia: +Estònia est una natzione in s'Europa. Sa capitale sua est Tallinn. + +Lettonia: +Lettonia (lettonu: Latvija) est una natzione in s'Europa e sa capitale sua est Riga. + +Boroneddu: +Boroneddu est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 184 abitantes. + +Bosa: +Bosa est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 8000 abitantes. Naramos chi est una tzitade in sun nord ovest de sa Sardigna, in una regione giamada Planargia ( o Pianalza) e de origine antiga meda. Portu de mare, po barcas de pisca, subra unu riu su Temo, po tres o battoro Km navigale dae barcas de piscadores. B'est unu antigu castellu, su castellu Serravalle, de sos Malaspinas, signores de su logu. In seculos passados Bosa ada fattu parte de su giudicadu de Torres e a poi de Arborea. Unu pagu fora de Bosa sa creja de santu Pedru, s'antiga cattedrale de Bosa. Bosa est istada sea de Diotzesi dae su seculu XI, fintzas a su 1972. Est istada logu de commerciantes, logu de binzas, e si produede sa Malvasia in terrinos de Bosa e de sas biddas a s'inghiriu, logu de olivarios. Bi funi Sas Conzas, e ancora si idene sos dominarios, po su tribagliu de sas peddes e de su colzu. Oe Bosa est impignada a si presentare comente localidade turistica. + +Busache: +Busache est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.629 abitantes. + +La cagna: +La cagna ("Liza") est unu film de su 1972 de Marco Ferreri girau in Itàlia e in Frantza de gènia dramàticu. +Sa pellicola durat 100 minutus e est a coloris. + +Marco Ferreri: +Marco Ferreri (Milanu, 11 de maju 1928 – Parigi, 9 de maju 1997) fiat unu regista italianu. +Su film sou pius connottu est La Grande Bouffe o La grande abbuffatta, cun Marcello Mastroianni, Michel Piccoli, Philippe Noiret e Ugo Tognazzi. + +Ingmar Bergman: +Ernst Ingmar Bergman (Uppsala, 14 de triulas 1918 – Fårö, 30 de triulas 2007) fiat unu regista isvedese, sia teatrale che cinematograficu. Est consideradu una de is personalidades prus eminentes de sa cinematografia mundiale. Tra sos film suos de ammentare: S"u setimu sizigliu" (1956) e "Su logu de sas fragulas" (1957), (Såsom i en spegel) Comente ind'un'ipiju(1961), (Töre’s dotter i wänge) sa funtana de sa vergine(1960), Fanny e Alexander (1982) cun custos ultimos tres at binchidu s'Oscar, + +Chachapoyas: +Chachapoyas est una idda de su Perù, capitale de sa provintzia de Chachapoyas e de sa regione de Amazonas, in sa sierra nord de su Peru'. +Toponimu. +Chachapoyas enid de sa paraula indiana "chachapoyacuno" chi cheret narrere "monte de neula" o "buscu". +Istoria. +Su capitanu Alonso de Alvarado fondat sa idda su 5 - 9 - 1538, pro chi siat sa capitale de s'Est de su Peru', de su riu Marañón a sos istados accurzos. Est unas de sas iddas prus ezzas de su Peru', e una de sas pagas chi galu s'assemizzant a s'Ispagna. Terra de orchideas, de canna a tuccaru e de gaffè, de garas de ballu e de manigos bonos, podet incantare a tottu sos chi b'andana. +Sa idda, chi fid su logu de sa civilisatzione de sos Chachapoyas, fit conquistada dae sos icas issu XV seculu, e appoi, cando sun suppridos sos ispagnolos, fit torra fondada dae Alonso de Alvarado, chi l'had muttida San Juan de la Frontera de los Chachapoyas; sa Pratza de Armas e sos istradonittos de pedra de oe sun los mattessis de su XVI seculu. In 1821 los patriotas peruvianos sun suppridos a Chachapoyas, e han fattu sa idda unu de sos primos dipartimentos. In Chachapoyas b'est su piscamu e sa biblioteca est meda connotta. +Logu, geografia e roba. +Custa idda est a un'artesa de 2.334 m s.l.m., in su nord-est de su Peru', accurzu a su riu Utcubamba. Grazias a su tempus temperadu in sas inzas bi fagent meda cereales, cannas a tuccaru, gaffè e manioca. +Tempus. +In custu zassu de su Peru', accurzu a sa selva, sa temperatura media est de 18 ºC e s'umididade relativa est de 74 pro chentu. No si deppet pessare chi siat unu logu meda caente, ca' in zertos zassos sa temeratura che podet falare a 2 ºC. +In Chachapoyas su tempus est temperadu, bi proet de manera moderada e sas temperaturas no cambian meda. +Sas medias pro annu de temepatura prus arta e prus bassa sun de 19,8 °C e 9,2 °C. +Comente bi supprire. +B'had un'istrada chi che leat a sa costa, e carchi aereo chi che leat a Lima e a atteros zassos de s'internu. +S'istrada chi che leat de sa Marginal de la Selva (Carretera Fernando Belaúnde Terry) a su monte de Pedro Ruiz e a Chachapoyas est de terra, ma in 2007 han impizzadu a ponner s'asfaltu. Cust'istrada est de 60 km, ma bi cherent duas oras pro bi colare ca' est male posta. +Turismu. +Plaza de Armas de la ciudad de Chachapoyas: sa Pratza de Armas, posta in su mesus de sa idda, chind'una funtana coloniale. Unu pagu prus attesu b'est sa sede de su piscamu, inue est naschidu su precursore de s'indipendentzia peruviana, don Alejandro Toribio Rodríguez de Mendoza Collantes. +Pozo de Yanayacu: su puttu est in su mattessis zassu inue nacchi chi Santu Toribio de Mogrovejo hat fatu essire s'abba dae unu monte, e hat accabbadu sa sicchesa. (Zassu: Cerro Luya Urco a 1 km dae sa Pratza de Armas de sa idda che Chachapoyas, unos bindighi minutos a pè. Pro s'abba trasparente la muttini Fuente Cuyana o Fuente de Amor. Si narat chi chie visitad custu zassu e bied s'abba, had a bier pro sempre in Chachapoyas. +Pampas de Higos Urco: zassu inue b'had appidu sa battaglia de Higos Urco a s'epoca de salutta pro s'indipendentzia (6 -6 - 1821). Zassu: El Triunfo s/n, in sa 'e Higos. +Huancas: +Huancas est una iddighedda traditzionale, chi had mantennidu sa sua traditzione puru si est accurzu a sa idda de Chachapoyas. Est postu a Nord, e sa zente de sa idda vivet de sa inza (sos omines) e faghet vasos (sas feminas). Todu sa robba comente sos isterzos e sos vasos si faghet a manos. Est interessante de annottare comente los faghene, in sa natura e chin sa linna de sa idda sua. A vinti minutos de caminu b'had unu monte dae inue si podet bidere su riu Sonche e su nord. A 1 ora de caminu, in su montigheddu de Huanca Urco, si poden bidere restos archeologicos, orchideas e su panorama de sos planos e de sos rios Utcubamba, Sonche e Vituya. Su santu patronu de Huancas est su Sennore de sos Miraculos, unicu, ca' su Cristu Moradu de custa iddighedda est un'immaggine e no una tela, comente su 'e Lima. +Torrende a Huancas dea sae su Colorado, si poden bidere: +Santuario de la Virgen Asunta: modernu, chin carchi cosa de coloniale. Inoghe b'hat sa Patrona de sa idda de Chachapoyas, s'Assunta, sae s'iniziu de sa festa in su mese de austu. +Sae su Piscamu: sa domo inue est naschidu Toribio Rodríguez de Mendoza est in sa domo 'e su piscamu de sa Diocesi de Chachapoyas. In custa domo b'hat armoirs bezzos e importantes, ritrattos de sos piscamos de Chachapoyas, una Bibbia ezza meda e carchi arazzu coloniale. +La Casona Monsante: monumentu istoricu, est fattu comente in sa tradizione de Chachapoyas. Bi fidi una buttega de tambaccu, e oe b'had un'ostellu, chind'una corte manna, inue bi sunu begonias, orchideas e prus de 1500 atteras piantas de su zassu. +Naran chi a su tempus de sos incas sa zente mala che la leaian attesu de sa capitale (Cusco), in sas terras de Huancas. +Cascata di Gocta: sa terza cascada prus manna de su mundu e una de sas prus bellas est in su departamentu de Amazonas. Est sa cascada Gocta, chi no b'est in sas cartas e chi no si connosched ca' ch'est troppu attesu. Si unu b'andat dae San Pedro Valera o Cocachimba bi supprit in 3-5 oras. +Sa cascada est ind'unu planu de buscu tropicale, e contat 22 cascadas de abba. + +Giru de is Fiandras: +Su Giru de is Fiandras (Ronde van Vlaanderen in neerlandesu) ust una clàssiga ciclìstiga de prestìgiu ki si fait in Belzu, in is Fiandras, e est una de is cincu clàssigas naradas clàssigas monumentu. +Pensada de su giornalista Karel Van Wynendaele, sa primu editzioni de sa "Ronde van Vlaanderen" est de su 1913: fiat longa 330 kilòmetrus e passada in totu is biddas prus caraterìsticas de su Belzu cumenti Gand e Bruges ki funt in su coru de is Fiandras. + +Palermo: +Palermu est una tzitade de 660.832 abitantes, cabu-de-logu de provìntzia e de sa Regione Sitzìlia. Su territoriu inghiriu est connottu comente “La conca d'oro” po sa coltivatzione de arantzos e limones. Fundada dae sos Fenicios, est istada a poi grega, e romana. Conchistada dae sos barbaros Bandalos e Ostrogotos. A poi po tres seculos sutta sos Bizantinos e apoi sutta sos Arabos. Conchistada dae Ruggero d'Altavilla, Normannu, su 1071 a poi de unu assediu. Passat poi sutta sos Angioinos. Su 1442 Palermo e sa Sizilia intrea passat sutta sos Aragonesos. Su 1504 sutta sos Ispagnolos, e apoi sutta sos Borbones e sos Savoias. +Sos Normannos ant fraigadu monumentos importantes: sa Cattedrale de santu Giuanne de sos eremidas : incomintzada comente basilica, a poi mudada in moschea dae sos Arabos; tòrrat a essere creja cristiana (1184) Monumentu imponente e de bellesa manna. +Su Palattu reale, fraigadu dae sos Normannos. Restauradu in su 1555 est istadu s'abìtu de sos res ispagnolos, de sos res borbonicos, e de sos Savoias.. +Sa Cappella Palatina, unu gioiellu architettonicu, cun colunnas, e mosaicos chena fine, e cun su Cristos Pantocrator in sa gupula. +Ateras crejas chi meritant un ammentu: San Giuseppe ai Teatini – Santa Caderina e Alessandria – Sa creja de su Gesù a Casa Professa (Gesuitas), creja meravigliosa, rinascimentale e prebarocca - +Sa creja gotico catalana Santa Maria de sa cadena. +Affaca a Palermo su Duomo de Monreale, fraigadu sutta sos Normannos dae mastroa Arabos o de iscola araba ( XII-XIII sec.) Un ispantu! Riccu de mosaicos. Attaccadu a su Duomo unu chiostro in istile arabu. + +Sitzìlia: +Sa Sitzìlia est un'ìsula de su mare Mediterràneu otzidentale, e una regione autònoma a istatutu ispetziale de sa Repùbrica Italiana. Est sa regione prus manna de totu s'Itàlia e s'isula prus manna de su mari Mediterraneu, dui bivint prus de chimbe milionis de personas e sa seu est Palermu. +Su presidente de sa Regione est Rosario Crocetta de su Il Megafono - Lista Crocetta (Partidu Democraticu) eligiu in uttubri 2012. +Provintzias. +Sa Provintzias sonu 9: +Politigas. +In Sitzilia la pulitigas est in Assimbrea Riggiunala Siciliana. + +Cavaliere splendente: +Cavaliere splendente est su nomini de tres supererois de s'universu DC Comics. +Storia de is personaggius. +Sir Justin. +Criau de Creig Flessel in "Adventure Comics" #66 (Settembre 1941). +Sir Justin, membru de is Cavalieris de sa mesa Rotonda a sa Corte de Re Artù ki Mago Merlino d'ari donau un'armatura e una spada magicas e unu quaddu alau de nomini Victory. +Su Cavaliere splendente s'esti unniu a is Setti Suldaus de sa Bittoria e a su All-Star Squadron, e ari fattu sa guardia e su corpu de Sir Winston Churchill candu ca ci fiara sa Segunda Gherra Mundiali. +Justin est stettiu sposu de sa segunda Firebrand. +Sir Ystin. +In su 2005, unu nou Cavaliere splendente est cumparsu in sa megaserie de is Setti Suldaus de sa Vittoria de Grant Morrison. + +Vincent van Gogh: +Vincent Willem van Gogh (Groot Zundert, 30 de martzu 1853 – Auvers-sur-Oise, 29 de triulas 1890) fiat unu pintore olandesu. +Museos. +Elencu de sos museos chi portanta sas operas de Van Gogh: + +Baulau: +Baulau est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 736 abitantes. + +Crabas: +"Crabas" est una bidda de sa provìntzia de Aristanis de 9.134 bividoris. +Geografia. +Sa bidda s'agatat in sa costera centru-otzidentalli de sa Sardigna, a su Nord de su gulfu de Aristanis, in su chirru prus setentrionalli de sa pati de su Campidanu chi benit narada de Aristanis. +Tenit làcaras cun is biddas de Aristanis, Arriora e Nurachi. +Su territòriu de su comuni tirat a totu sa pati centru-meridionalli de sa penìsua de su Sinnis e s'iscerat po sa richesa de istànius e de rius, fendi pati de una de is areas umidas prus istèrrias de Sardigna. Aciunghit a atària de unus 90 metrus a sus de mari. +Apartenint a Crabas is ìsuas de Malu 'Entu e de Su Cadallanu, chi s'agatant pagu a illargu de sa costera de su Sinnis. +Est pati de Crabas fintzas su "Cungiau de Gerruso", una ìsua amministrativa istesiada de su territòriu comunalli. S'àrea s'agatat in sa riba de dareta de sa foghi de su frùmini Tirsu. +Istòria. +Sa bidda, est nàscia fachi a s'annu 1000, cun s'abandonu de sa citadi de Tharros. Fadiat pati insaras de sa curadoria de "Campidanu Majori", in su Giuigau de Arborea. Is primas novas chi si ndi tenint s'agatant in documentus giuigallis in ui benit ammentuada comenti "masone de capras". Is giùighis taniant in s'oru de s'istàniu chi pigat nòmini de sa bidda unu casteddu, chi me in is sèculus a sighì est andau a pagu a pagu isciusciau. In di de oi nd'abarrant pagus fundamentas chi podint essi bias a pabas de sa crèsia de Santa Maria Assuntada, bessendi a pillu de s'acua. +In su 1420 cun sa arruta de su Giuigau de Arborea e sa colonizatzioni de is cadallanu-aragonesus, sa bidda fiat assignada a su marchesau de Aristanis. +In su 1652 sa Sardigna fiat impertantu passada a essi poderiu de sa carona de Ispagna. Est in cuss'annu chi su gurrei Filipu IV, po cumbati sa Gherra de Catalugna si fiat fatu prestai dinai de unu bancheri de Genova, Gerolamo Vivaldi. Comenti fiantza de su prèstidu aiat giau s'istàniu de Crabas e su de Santa Justa. Non rannescendi Filipu IV a pagai su dèpidu, s'istàniu fiat passau de propiedadi a sa famillia Vivaldi. +In su mesi de trèguas 1853, is eredis suus aiant cèdiu sa propiedadi a unu notaju de Aristanis: Don Srabadoi Carta. Dus annus a pustis fiant incomentzadas is primas gherras po torrai is terras a s'istadu e difatis, in su 1910 s'istàniu de Santa Justa fiat ispropiau, su de Crabas at però aguantau in manu a is privaus fintzas a su 1976. +Fintzas a cuss'annu is piscadoris de sa bidda funt istètius a totus is efetus tzaracus de sa famìllia Carta, e po podi piscai dèpiant rispetai is òrdinis chi su meri ddis giadiat. Su traballu fiat organizau de manera ca nchi fessint piscadoris chi podiant piscai cantidadis de pisci majoris o minoris segundu un'iscaba geràrchica istabillida de règulas feudallis chi duraiant de sèculus, e chi ddus obbrigaiat totus a lassai a su meri a su mancu unu 40% de is guandàngius. Chi si ribellaiat a su sistema beniat bogau e non podiat prus triballai, chi no a fura, cosa chi cheriat nai riscu de essi cassaus e postus in prasoni, o fintzas bochius a fosìlliu de is guàrdias de s'istàniu. Is gherras de is crabarissus e de is autordadis po torrai s'istàniu a s'istadu ant tentu durada de prus de unu sèculu. +Fentzas a su sèculu XVIII sa populatzioni de sa bidda s'est dèpia difendi de is lòmpidas chi fatuvatu arribbaiant de mari. +In antis de su 1974 Crabas fadiat pati de sa provìntzia de Casteddu. +Sa presèntzia de s'òmini in su territòriu est però meda prus antiga e is testimonias numerosas ispainadas ddu cumprobant. Intra de is situs prus importantis, cherint ammetuaus su situ neoliticu de Cùcuru de is Rius, s'ipogeu chi s'agatat a suta de sa crèsia de Santu Srabadoi, in sa biddighedda omònima e chi fiat nàsciu comenti putzu po su cultu de is àcuas, e is ruinas de s'antiga citadi de Tharros. +Duas iscrobetas funt rivolutzionàrias po s'istòria no iscetis de sa bidda, ma de sa Sardigna e de su mari Mediterràneu intrenu: sa prima est rapresentada de is gigantis de Mont'e Prama cantus de una corantina de istàtuas atas fentzas a dus metrus e mesu agatadas in su 1974, chi funtis iscurturas a "totu tundu" datadas intra is seculus VII e XI i.C, duncas is prus antigas de s'àrea mediterrànea. +Sa segunda est rapresentada de is taulleddas in bronzu de "Tziricotu", datadas segundu certus istùdius a is sèculus XIV-XII i.C. (ma segundu àturus de epoca medievalli), aciapadas in su 1996, mannas unus 6,5 cm in ui ddu iant essi iscrituras in caràteris cuneiformis. S'importàntzia principalli insoru istat in su fatu chi potzant essi testimonias ca is antigus sadrus iscidiant iscrì, e cunsiderendi s'alfabetu usau, faint pentzai a genti de orìginis o sa su mancu cun acàpius istrintus cun s'orienti mèdiu e duncas point apoderai is ipòtesis a sus de su pòpulu Shardana. +Po imoi is istudiosus sighint a tenni dificurtadis a datai e cumprendi a ita srebiant de pretzisu is istàtuas de Mont'e Prama. Po su chi tocat a is taulleddas de Tziricotu, is mèdius de anàllisi a disposta in di de oi non funt de ajudu po ddas podi datai e a lughi de is datus obietivus tentus, a parri de archeòlogus istimaus is incisionis sunt iscetis odrìngius de època bizantina. +In su territòriu de Crabas si contant 75 uàrchis, 45 a turri soa e 28 cumpostus. Tocat a nai ca po sa prus pati funt meda addanniaus. +Logus de atraida. +Sa bidda. +In s'abitau s'agatant domus campidanesas antigas pesàdas cun su làdrini. Caraterìstica de su centru est s'assentadura in rugas istrintas, grutzas e introchilladas. Segundu cuncua boghi funtis istètius is antigus ddas ai crèfias aici po cricai de cunfundi is istràngius, iscasi ca timiant is lòmpidas de is àrabus e de is turcus. +Is cresias de Santa Maria Assuntada (sèculu XVII) e de su Spìridu Santu (sèculu XVI) funtis is monumentus chi mellus s'iscerant. +A intru de sa bidda s'agatat unu museu archeològicu cun agataus chi benint de Tharros e de totus is situs de su Sinnis, e chi de su 22 de mratzu 2014 tenit in ammostu fintzas cancuna de is istàtuas cannotas comenti gigantis de Mont'e Prama, pretzidas po imoi cun su Museu archeològicu de Casteddu. +Bessendi de sa bidda si podit isceberai de pigai su longu-istàniu, camìnu de sighì a pei o in bricicreta, chi partendi de sa pratza de sa crèsia de Santa Maria sighit s'oru e s'istàniu. +S'archeologia. +Andendi fachi a Sinnis s'inciapat sa biddighedda de preda de Santu Srabadoi de Sinnis, cun sa cresiedda e s'ipogeu. +In Sant'Uanni de Sinnis s'agatant is isgavus de sa citadi fenìtziu-pùnicu-romana de Tharros e sa crèsia paleocristiana dedicada a Sant'Uanni Batista (sèculu VI-X). +A longu a longu de sa costera e de s'istàniu s'agatant is turris de guàrdia ispagnolas, chi unu tempus, in acàpiu cun àtras fintzas a Bosa e a su territòriu de Arbus, funtis srebias a annoditzai is lòmpidas de mari. +In Sinnis podit essi visitau su situ archeològicu de Mont'è Prama, in ui su funt agatendi is istàtuas omònimas. +Su situ neolìticu de Cùcuru de is Rius, chi s'agatat inghiriadu de s'acua de su canai iscucuradori, in di de oi non podit essi visitau e est in istadu de abandonu. +Un'amentu cherit fatu fintzas a sa "Pischera de Mar'è Pontis". +Sa natura. +Su territòriu chi inghìriat Crabas ammostat fintzas bellesas naturallis, is rius e is istànius funtis nodius po sa richesa de fera de paui. Intra de custus is mangonis, funt is animais chi atirant prus de totus sa curiosidadi de is turistas. +A segus de s'istàniu de Mar'e Pontis (o istàniu de Crabas), eghit visita fintzas a sa paui de "Pa'e Sai" chi s'agatat in in s'oru estu de Mar'e Pontis, pagu a norti de sa bidda, e sa laguna de "Mistras" chi s'agatat in sa costera de sud de su Sinnis. +Famadas is riberas de "Sant'Uanni de Sinnis" e de "Is Arutas", ma fomentzas is de "Maimoni" e de "Mari Ermi". +De su 1997 est istètiu istituiu su parcu maniu Penisua de Sinnis-Isua de Malu Entu, a su fini de tutelai sa fera e sa frora in totu su territòriu de mari e de sa costera. +Economia. +'economia de sa bidda s'apoderat a sus de sa massaria e sa pisca, prus pagu su pastoriu, chi andat a pagu a pagu ispredendi·si·nchi. Su turismu est una faina in ammanniamentu e cussa cun prus possibilidadis de isvilupu, ma comenti in totus is comunis de su Sinnis, cai de prus cai de mancu, mancai is risursas curturalli-naturalìsticas funt numerosas e ùnicas, abarrat po imoi una atividadi de segunda importàntzia, limitada a sa genti de sa provìntzia e de pagus istràngius atentziosus. +Is riberas e is àtras richesas naturallis funtis pagu cannotas fentzas de manna pati de is sadrus, is benis archeologicus pagu avaloraus. Est berus ca sa cuscèntzia est unu pagu mudendi gràtzias a is istàtuas de Mont'e Prama, chi de su restu ant fatu guadangiai fama a sa bidda. +Nau custu, prus de donnia atra cosa, ammancat s'organizatzioni, mellus iat essi chi in acàpiu cun is atras biddas de su Sinnis e fintzas de su Montiferru, de una proposta culturalli e de unu pranu de atraida chi potzat cumbinchi is turistas a nchi assotì. +Festas. +Est cussa po Santu Srabadoi sa festa prus caraterìstica e fintzas intèndia de sa bidda, difatis in onori de su Santu is òminis andant in prucessioni, currendi iscrutzus e bestius cun una camisa longa bianca, de sa biddighedda de Santu Srabadoi a Crabas. +S'orìgini de custu cultu, benit de una lòmpida de turcus me in is primus annus de su sèculu XVI, candu is òminis fiant andaus a difendi sa costera, e is fèmias fiant andadas a nchi betì s'istàtua de su santu de Santu Srabadoi a Crabas. +In beridadi is fèmias, mancai no siat cannotu de medas allènus a sa bidda, ancora sighint a fai una prucessioni insoru donnia annu me in is pròpias dis. +In su mesi de austu benit organizada sa "Sagra de sa Butariga".[[File:Giants boxer monte prama.JPG|left|thumb|391x391px|Una de is istàtuas de Mont'e Prama. Fatas de arenària, funt istètias agatadas - e si ndi sighint a agatai - in su situ omònimu de su Sinnis chi istat in su territòriu de Crabas a sa làcara cun su de Arriora. +S'istatua in custa fotografia rapresentat unu pugilista. +Mandiaris tìpicus. +Is mandiaris prus pròpius de Crabas funt fatus cun su pisci. +Is binus tìpicus de Crabas funt sa crannàcia e sa nieddera. +Limba. +Su sadru fueddau in Crabas tenit trassas in sustàntzia de su campidanesu, foras po cuncua caraterìstica chi nchi dd'acostat a su logudoresu. Est po custu fatu classificau a intru de sa "variedadi arborensi". +Su crabarissu difatis, cun pagus ecetzionis, mentenit sa e sa [k velaris ananti de is vocallis /i/ e /e/. A esempru, si narat: +Atra caraterìstica chi si podit agatai, mancai in prus pagus fueddus, est sa trasformatzioni de su sonu GU/QU a comentzu de fueddu o intra de vocallis in b- o -bb-; duncas si narat a esempru: +Atrus fueddus si narant a sa moda campidanesa, a esempru: +Fomentzas in su lèssicu est manna s'influèntzia de su logudoresu, unu esempru chi podit balli po totus est su de su vèrbiu "cherri" (in logudoresu "cherrer"), chi est meda prus usau de su sinònimu campidanesu "'olli/bolli". +Tocat a pretzisai, ca agatendi·sì sa bidda in una zona de mesu intra prus variedadis, medas fueddus podint essi intèndius pronunciaus siat in una manera siat in un'atra. Si narat a esempru: +Fintzas su matessi fueddu podit essi pronunciau a sa manera logudoresa o a sa manera campidanesa segundu su cuntestu in ui si cherit usai. Est su chi suntzedit cun su diminutivu de s'agetivu ""bellu"": +Atrus fueddus, me in is ùrtimas deghinas de annus prus de totu, benint italianizaus, aici a esempru: +Paris a totu sa zona de Campidanu de sus, fintzas in Crabas s'agatat s'elisioni de sa -n- intra vocallis (pani→paĩ; beni→beĩ; manu→maũ), de sa -l- intra vocallis (soli→soi; colori→caori; meloni→maoĩ), de sa -r- in is sillabas cun -rt- intra vocallis (portu→potu; murta→muta; martis→matis) e prus chi non in atrus logus un'inversioni de literas (cherbeddu→crabeddu; marxani→mraxaĩ; barca→braca). +In is sèculus passaus su sadru crabarissu - comenti totu is chistionaus in is biddas de sa zona - taniat seguramenti caràteris meda prus simbillantis a su logudoresu, mancai sempiri in ammesturu cun atrus tìpicus campidanesus. + +Crucuris: +Crucuris est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 317 abitantes. + +Cordolinu: +A su rennu de is cordolinus in sensu strintu fainti parti organismus, de mera facilis (unicellularis) a prus difficilis, pluricellularis, cun struttura begetativa organizzara in cellulas filamentosas naras ife o micelio primariu. + +Sardigna Natzione Indipendentzia: +Sardigna Natzione Indipendentzia, s'abbreviat comununemente cun sa sigla SNI, est unu partidu polìticu indipendentista sardu, fundadu in su 1994 in Nùgoro cun su nùmene de ""Sardigna Natzione"" dae Anghelu Caria e dae àteras baranta pessones chi beniant de su PSIN Partidu Sardu Indipendentista; A pustis de su primu cungressu tentu in su mese de arjolas de su 2002 at pigadu su numene attuale. +Sa comunicatzione ufitziale, intra sos organos de su movimentu e de sos militantes, benet praticada casi esclusivamente in sardu. S'imperu de s'italianu est limitadu a sa comunicatzione cun sos chi sunt a foras de su movimentu e pro sos arajonus polìticos cun cussa gente chi no intendet su sardu, chirchende in custa manera de fomentare s'impreu de sa limba, siat in sas bariedades istitutzionales LSC (Limba Sarda Comuna) siat in cussas sub-bariedades locales. + +Girona: +Girona (in castillanu Gerona est una citadi (86.672 bividoris) de s'Ispagna posta in sa parte nord de sa Catalugna. +Sea de sa provintzia omonima e de sa matessi comarca, est puru Sea Diotzesana. In custus urtimus tempus Girona est crescendi de popolatzioni e de importantzia in paris a totu sa provintzia sua, puru gratzias a s'aeriuportu sceberau de sa Cumpanzia Aeria "Ryan Air" cumenti basi comertziali po s'Europa Meridionali. + +Mojácar: +Mojácar est unu comune ispagnolu de 4.291 abitantes postu in sa comunitade autonoma de s'Andalusia. + +Georg Wilhelm Friedrich Hegel: +Georg Wilhelm Friedrich Hegel (Stoccarda, 27 de austu 1770 – Berlinu, 14 de santandria 1831) est istadu unu filosofu tedescu, cunsideradu su filosofu prus importante de s'Idealismu tedescu. + +Flùssio: +Flussìo est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 464 abitantes. + +Geroni: +Geroni (o Jaròi), in italianu Genoni est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.006 bividores. + +Ludwig Carl Christian Koch: +Ludwig Carl Christian Koch (Regensburg, 8 de santandria 1825 – Nuremberg, 1 de santandria 1908) fiat unu aracnologu tedescu. + +Gonnacodina: +Gonnacodina est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Marmilla e tenet 542 bividores. + +Gonnonnò: +Gonnonnò est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 835 abitantes. + +Lola Ponce: +Lola Ponce (Capitán Bermúdez, 25 de làmpadas 1982) est una cantante argentina. +Filla de unu cantadori, Hector Ponce, cun su nonnu genovesu chi faiat parti de s'Orchestra de Osvaldo Fresedo, giai de picioca at dimostrau de essi bona meda a cantai. +At bintu su Festival de Sanremo 2008 cun Giò di Tonno. + +Jethro Tull: +Jethro Tull est unu gruppu rock originariu de Blackpool, in su Rennu Auniàdu, fundau de su scotzesu Ian Anderson (pifferu traversu e polistrumentista). +Sa band pigara su nomini de su pioneri de s'agricurtura moderna, Jethro Tull (1674-1741). + +Britney Spears: +Britney Jean Spears (Kentwood, 2 de nadale 1981) cantante de sos Istados Unidos, est una de sas artistas feminas cun prus sutzessu de sa istoria de sa musiga. + +Gonnostramatza: +Gonnostramatza est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 945 abitantes. + +Santos: +Santos esti una tzitade de Brasile. +Tirat 280,3 kilòmetros cuadrados e contat 418.375 abitantes (2006). + +Brasile: +Su Brasile est una republica federale democratica de s'America Meridionale. A oriente est bagnadu de s'Oceanu Atlanticu. +Sa capitale est Brasilia. + +Manaus: +Manaus est sa capitali de s'istadu de Amatzonas i est posta a manca de su Rio Negro, a 18 km de sa confluentzia cun su Rio delle Amatzoni. +Tirat 1.644.690 bividòris. + +Làconi: +Làconi est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 2.302 abitantes. + +King Crimson: +Is King Crimson funti una banda progressive rock ingresa, nascia in su 1969 e ancora in attivitadi. +Discografia. +Album in istudiu +Album live +Collectors' Club +Raccoltas +Videos + +Padova: +Padova ("Pàdoa" in venetu) est una cittadi de 210.301 abitantis, area metropolitana 403.923, capitali de s'omònima provìntzia, postu in sa regioni Veneto. Seu de una prestigiosa Universidadi, Padova bantat meda testimoniantzas de unu passau gloriosu culturali e artisticu. + +Marrùbiu: +Marrùbiu esti una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 4.962 bividores. + +Masuddas: +Masuddas est una comuna minore de sa provìntzia de Aristanis de 1.150 abitadores, situada a 129 metros de artària. Ostentat in su sartu suo una tzerta richesa de pedras fontomadas: croniola, amatista, cuartzu, àgata, chi a dolu mannu sighint a esser assachizadas. In sa leada tenent bastante interessu sa crèsia bigariale de Santu Bustianu, fraigada in istilu gòtigu tardiu in su de XVI sègulos, peroe remodellada ampramente in su milliseighentos, comente testimonzat sa fatzada barroca, e sa crèsia romàniga de Santu Lionardu. + +The Clash: +The Clash est su nòmini de una banda inglèsa de sas prus importantis de sa mùsiga punk rock. +Discografia. +Studio. +Sa discografia uffitziali cumprendiri: +Formatzione. +1977 - 1982. +Sa formatzione printzipale: + +Ollastincu/campidanesu: +S' Ollastincu ("Pistacia lentiscus", L. 1753) est una pranta sempribirdi de sa familla de is Anacardiaceae. + +Zinnìpiri: +Juniperus (Zinnìpiri) - generi de is Cupressaceae, cumprendiri specias arboreas e arbustivas, a intru is callis ci funti mera spontaneas de sa flora italiana e bellas po sa selvicoltura. + +Shakira: +Shakira Isabel Mebarak Ripoll (Barranquilla, 2 febbraio 1977) est una cantanti Colombiana. + +Milis: +Milis est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.670 abitantes. +connota pro sa produzioni de aranzus e mandarinus. +Istòria. +Milis esti stetia fundada in su 1200 ,sfruttendi una zona arricca de abba e de terra bella da is paras camaldolesusu chi ianta prantadu i primus aranzus in una zona chi poi ianta zerriau s'ortu de is paras,in prusu ianta cuminzau a fabricai is pontisi e cresiasa,in tempusu pru modernusu Milis è diventada una provintzia de su campidanu de aristanis e si zerriada "campidanu de Milis" is'atrasa biddasa fuantasa santeru,senighi,baullau,tramatza,bronacudu e narabullia,fu sedi de pretura e de cumandusu de carabinerisi e polizia. + +Mòdolo: +Mòdolo est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 181 abitantes. + +Mogoredda: +Mogoredda est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 480 abitantes. + +Barùmini: +Barùmini est unu comunu italianu de 1.413 bividoris de sa Provìncia de su Campidanu de Mesu in Sardigna, in sa curadorìa storica de sa Marmidda. +In is làcanas de sa bidda s'agattat "Su Nuraxi", su molimentu nuragicu prus famau de sa Sardigna, connottu de s'UNESCO cumenti Sienda de s'umanitadi (iscrittu in su 1997). + +Aristotele: +Aristotele (in gregu antigu: Ἀριστοτέλης, Aristotélēs) (Stagira, 17 làmpadas 384 a. C.- Calcide, 7 martzu 322 a. C.) est istadu unu filòsofu, lògicu, e iscientìficu de sa Greghia Antiga. Sas bideas suas an influentzadu s'istòria intelletuale de su Otzidente pro pius de dua miza annos. +Aristotele at iscritu 200 tratados —de sos cales esistint oe petzi 31— a propòsitu de una enorme variedade de temas, comente sa lògica, sa metafìsica, sa filosofia de sa iscièntzia, s'ètica, sa filosofia polìtica, s'estètica, sa retòrica, sa fìsica, s'astronomia e sa biologia. Aristòtele at trasformadu medas, si non totus, sas àreas de sa connoschentzia chi at contivizadu. Est cunsideradu su babbu de sa lògica e de sa biologia. +Intre medas àteras contributziones, Aristòtele at formuladu sa teoria de sa generatzione ispontànea, su printzìpiu de non contraditzione, sas notziones de categoria, sustàntzia, acto, potèntzia, etc. + +Rihanna: +Robyn Rihanna Fenty (Saint Michael, Barbados, 20 febbraio 1988), prus conotta comente Rihanna, est una cantante barbadiana. + +Giuseppe Giovanelli: +Giuseppe Giovanelli (Venezia, 5 nadale 1824 – Lonigo, 11 cabudanni 1886) est istadu unu politigu italianu. + +Giambattista Giustinian: +Giambattista Giustinian (Venezia, 25 nadale 1816 – Venezia, 1 abrile 1888) est istadu est unu polìtigu italianu. + +Bettino Craxi: + +Wladimir Belli: +Wladimir Belli (Sorengo, 25 de triulas 1970) est unu ciclista italianu (naschidu in Isvitzera), professionista de su 1992. Scalatori, altu 179 cm e grai 64 kg. + +Justin Timberlake: +Justin Randall Timberlake (Memphis, 31 gennaio 1981) est unu cantanti statunitensi. + +Entropia: +In termodinamiga s'entropia est una funzioni de istadu ki si introduiri impari a su segundu printzipiu de sa termodinamiga e ki est interpretara cum'enti una misura de su carraxu de unu sistema fisigo o prus in generali de s'universu. Sighendi custa definitzioni si poi nai, in forma non rigorosa ma esplicativa, ki candu unu sistema passara de un'istadu ordinau a unu disordinau s'entropia sua bessiri prus manna. +In su Sistema Internatzionali si misurara in joule per kelvin (J/K). + +Kris Kristofferson: +Kristoffer "Kris" Kristofferson (Brownsville, Texas, USA 22 giugno 1936) est unu iscrittore, cantautore, attore e musicista americanu. Issu est meda connottu pro cantones comente Me and Bobby McGee, Sunday Mornin' Comin' Down, ecc. + +Ivan Graziani: +Ivan Graziani (Teramo, 6 ottobre 1945 – Novafeltria, 1 gennaio 1997) fiat unu cantautori italianu. + +7125 Eitarodate: +7125 Eitarodate est unu asteroidi de su sistema solari. Scopertu in su 1980, portat un'orbita caratterizzada dae unu semiasse mannu de 2,4130070 UA e dae un'eccentricità de 0,1163679, croccada de 2,25457° arrespettu a s'eclìtica. + +Mòguru: +Mòguru est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 4.779 abitantes. Sos Mogoresos faveddant su Mogoresu , una zinìa de Campidanesu simbile a su chi faveddant in su Campidanu de Aristanis e in sa Parte Montis . + +Islam: +S'Islam (in arabu إسلام de pronuntziai "Islàm", chi boli nai "sottomissioni", "abbandoni" Deu), est una religione monoteista nascia a Mecca (Penisula Araba) in su VII segulu a pustis de sa predicatzioni de Maometto (in arabu محمد , "Muhammad"), considerau de is musulmanus s'urtimu profeta mandau de Deu (in arabu الله, "Allāh") a totto su mundu. +A propòsitu de su nùmeru de is fidelis s'Islam (unu milliardu e otoxentu de personas +) sighint isceti is de su Cristianesimu (dus milliardus e dus de personas +Grupus religiosus. +Is musulmanus si diferèntziant printzipalmenti in: + +Montresta: +Montresta est una bidda de sa Meria o Provìntzia de Aristanis de 650 bividoris. + +David Suazo: +Óscar David Suazo Velasquez (San Pedro Sula, 5 novembre 1979) est unu calciatori honduregnu chi giogara cumente attaccanti in s'Inter e in sa Natzionale honduregna. +Esti connottu poitta ari giocau in su Cagliari + +Stan Lee: +Stanley Martin Lieber (New York, 28 de nadale 1922), prus connotu comente Stan Lee, est unu autore de fumetos istadunitense. + +Biddobrana: +Biddobrana ("Biddobrà") esti una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1794 abitantes. Est collocada tra su Monti Grighine e su Monti Arci. Is abitantisi bivinti principalmenti de pastorizia e agricoltura, ma s'agattanta meda maistus de muru e ferrerisi. + +18697 Kathanson: +18697 Kathanson et unu asteroidi de su sistema solari. Scopertu in su 1997, presentat un'òrbita caratterizada dae unu semiasse maggiore de 3,1083092 UA e dae una eccentricitari de 0,1280601, croccada de 1,18971° respettu a s'eclittica. + +Alicia Keys: +Alicia Keys (New York, 25 de ennalzu 1981) est una cantante e cumpositrice americana. + +Simmelsdorf: +Simmelsdorf est unu comunu todescu de 3.237 bividores, postu in su land de sa Baviera. + +Nughedu Santa Itòria: +Nughedu est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 578 abitantes.Est posta a 550 m slm. + +Robbie McEwen: +Robbie McEwen (Brisbane, 24 de làmpadas 1972) est unu ciclista australianu. + +Milano-Sanremo: +Sa Milano-Sanremo est una de is prus importantis corsas de su circuitu internatzionali, e est sa prima manna classiga in su calendariu de sa stagioni ciclistiga. + +Per Degaton: +Per Degaton est unu personagiu de is fumetus de sa DC Comics. Est unu "malu" ki poidit viagiai me su tempus. +Per Degaton s'est biu sa prima borta me "All Star Comics" #35 (Giugno-Luglio 1947) e est fut criau de John Broome e Irwin Hasen. + +Còssiga: +Sa Còssiga est un'insula de su Mare Mesuderraniu et est una regione chi appartenit a sa Frantza. S'agatat in subra de sa Sardigna e a zòsso de sa Liguria e de sa Provenza. Sa capitale sua est Ajaccio sa segunda tzittade est Bastia. Est sa cuarta insula pius manna de su Mesuderraniu. Omines de importu mannu pro s'istoria tenint origine còssa, cumente Napoleone Bonaparte. +A diferentzia de sas ateras regiones de Frantza, gòsat de una autònomia majore e pro custu si tzerriat "Coletividade Territoriale de Cóssiga". +S'insula est dividida in duas partes: Còssiga arta e Còssiga bascia. +Sa limba de sa populatzioni cossa est su corsicànu, limba noulatina. Su corsicanu est unu limbàzu toscanu; de s'atteru, s'italianu est istadu limba ufitziale finas a su 1859. Dae su tempus de s'intrada a suta 'e su guvernu frantzesu, is cossus tennint però a limba ofitziale su frantzesu. + +Cork: +Cork (in irlandesu: "Corcaigh") est sa segunda tzitade pro +abitantes et pro economia, de s' Repùbrica de s'Irlanda. + +Londra: +Londra est sa tzitade prus manna e capitale de su Regnu Unidu. Tenit pius de 7 miliones de abitantes. Est unu de sos centros pius importantes de s'economia europea. + +Biddanoa de Forru: +Biddanoa de Forru (fintzas connotta comente Biddanoa Forru, in italianu Villanovaforru) est unu comunu de 700 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Forru: +Forru est unu comunu de 1.014 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Giauni: +Giauni o Jauni (Genuri in italianu) est unu comunu de 386 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Buddhismu: +Su Buddhismu, iscritu puru "buddismu", est sa disciprina ispirituali nascia de s'esperièntzia mìstica bivia de su personagiu istoricu Siddhārtha Gautama, ca si podit cumprendiri me is letzionis suas, fundadas a susu de is «Cuatru Nobilis Beridaris». Cun Buddismu s'indicat puru totugantas is tradusiduras, sistemas de pentzamentu, praticas e tecnicas spiritualis, individualis e devotzionalis chi tenint in comunu su chi at cicau de imparai Siddhārtha Gautama, Buddha, a s'umanidadi intrea; s'istoria de su buddhismu chistionat de s'isvilupu suu cumintzendi de su séculu VI a.C., in Asia orientali in manera printzipali, (India, Tibet, Tzina, Corea, Giaponi, Indotzina), e, de su séculu XX in Europa e me is Istadus Unius de America puru. +Siddhārtha Gautama, nominau "Shakyamuni" (su sabiu de sa tribù Shakya), at biviu me s'India de su Nord a intru de su 563 a.C. e su 483 a.C. (is urtimus istudius, a pustis de is annus noranta, proponint commenti datas de nascimentu e mòrti de su Buddha is annus 480 a.C. e 400 a.C.). Buddha, est a nai «su chi est scidu», est nasciu duranti su biagiu ca depiat potai s'arreina Maya, pobidda de su nobili gherradori Suddhodana, a iscendiai su primu fillu in sa dommu de su babbu. Ma sa traditzioni narat ca sa giovana no arrannescendi a lompiri in sa dommu aiat depiu iscendiai in unu boschixeddu (a Lumbini in su sud de su Nepal), ponendi a su mundu su chi at a bessiri su Buddha. A innantis de cummintzai sa cica sua spirituali, issu biviat in s'arrichesa e in sa comodidadi, in su palatziu de su babbu. Candu fiat acanta de fai trint'annus bessit de su palatziu e in cuatru ocasionis diferentis bit unu pipieddu, unu mobadiu, unu omini beciu, e un'interru. Custas esperièntzias ca po issu fiant noas dd'ant a fai arraxonai a susu de sa vida cummintzendi a elaborai su chi at a essìri su fundamentu de su pentzamentu buddista: arrisolviri is cuatru "sunfrimentus" fondamentalis de sa vida: nascimentu, mobadia, beciesa, mòrti. +Is fundamentus de su Buddhismu. +A s'orìgini e a fundamentu de su Buddhismu agataus is Cuatru Nobilis Beridadis ("ariya-sacca"). +Narant ca su Buddha, meditendi a suta de sa ficus religiosa, ddas cumprendit in su momentu de sa scidada spirituali sua. +Issas funt nominadas in su "Dhammacakkappavattana Sutta" (in limba pāli o "Dharmacakrapravartana Sutra" in sanscritu) est a nai in s'""Allegàda de su ponniri in motu s'arroda de su Dhamma"" ("Dharma" in sanscritu). +Est sa prima allegàda pùbbrica de su Buddha, fata in su parcu de is gazellas no atesu meda de Sarnath acanta de Benares in su 528 a.C. a s'edadi de 35 annus, a pustis de essìri lompiu a sa ""scidada spirituali"" in sa bidda de Bodhgaya de s'istadu de su Bihar (unu de s'istadus prus pagu arricus de India), connosciu commenti ""satori"" in su Buddhismu Zen. +Custa allegàda est connota puru commenti ""Allegàda de Benares"", fundamentali po su Buddhismu; de custa prima allegàda pùbbrica nascit sa prima comunidadi buddhista (sangha) formada propriu de cussus cincus eremitanus ca a pustis de ddu aì sighiu po tempus meda dd'aiant abbandonau po sa pagu fidùcia chi teniant. +In custa allegàda si identificat su Buddhismu commenti "Su Caminu de Mesu" ("majjhimā patipadā") innui si cunsiderat ca sa manera prus giusta de si cumportai s'agatat in sa linea de mesania de sa cunduta de vida, evitendi is ecessus e is assolutismus, cantu su lassismu e s'abbandonu. +In s'ocasioni de custu sermoni su Buddha afirmat is "Cuatru Nobilis Beridadis", frutu de sa ""scidada spirituali"" scrufia. +Su Nobili Caminu de Otu partis. +Sa "Cuarta Nobili Beridadi" cunsìstit in su "Nobili Caminu de Otu partis" ("ariyo atthangiko maggo") ca condusit a sa prena e cumpleta realizatzioni spirituali buddhista gratzias a su lassai a pabas cussu conditzionamentu costituiu de su "sunfrimentu esistentziali" ca acumpangiat sa vida de s'omini de candu nascit. +Is elementus de su "Nobili Caminu de Otu partis" +Podint essìri cracullaus sigundu tres tipologias. +Perou custu ordinamentu no bolit nai ca esistit una mata gerarchica a intru de is otu elementus, e nimmancu ca esistit unu ordini de sucessioni e de importàntzia a intru de issus atotu. +Sa pratica buddhista dona cura a is otu elementus totu paris e issus movendi•si paribari giaint vida a una realizatzioni sinergica. +Ddui funt cuatru dhyāna (sanscritu) o jhāna (pāli). +Su fueddu "dhyāna" est a s'origini de su fueddu sinogiapponesu "zen": candu su Buddhismu est arribau in Cina, fut istetiu adatau a sa limba cinesa ("chan"). In seghida su Buddhismu fiat lompiu in Giapponi i una iscolla de importu mannu tenit custu nomini. +Diversas maneras de s'acostai a sa definitzioni de Buddhismu. +Po cantu spetat a sa definitzioni de su Buddhismu ddui funt opinionis diferentis. Su Dalai Lama at definiu su Buddhismu «una scèntzia de sa menti». Sigundu cancu atru s'iat podiri puru definiri religioni, o a onnia modu iat tenniri carateristicas de tipu religiosu; sigundu atrus, s'iat podiri puru definiri una filosofia de vida, o a onnia modu iat tenniri carateristicas de tipu filosoficu; sigundu atrus ancora in su Buddhismu ddui funt totu e is duas carateristicas; e po urtimu atrus negant ca su Buddhismu fetzat parti de custas categorias specificas, de su momentu ca su Buddha atotu, candu s'agatataiat, a chini ddi pregontaiat si is cosas ca naraiat fiant «teistas», «ateas», o costituiant una «filosofia de vida», no arrispondiat mai e si nd'abarraiat sempri citiu. +Propiu custa assèntzia de indìtzius e informatzionis at permitiu ca su buddhismu in prus de milli annus de istoria e de isvilupu in onnia parti de su mundu, fessit tolleranti de una manna variedadi de praticas a intru suu, fintzas a ndi bessiri cussa complessidadi de manifestatzionis e de facis oi presentis e ca funt puru causa de custa diversidadi de orientamentus e de opinionis a susu de sa definitzioni sua. +Buddhismu e religioni. +In s'origini sua su Buddhismu si nd'abarraiat efetivamenti atesu de calisisiat pentzamentu religiosu. Buddha, in sa cica sua spirituali e in sa predica sua, s'arrefudat de afrontai chistionis de tipu religiosu chi interessant s'esistèntzia de un printzipiu divinu assolutu, o s'ipotetica natura de una anima separada de su corpu: chistionis de custa arratza no benint ni negadas ni afermadas, ma simplementi lassadas in su mudori. Castiendi•ddu aici su Buddhismu, a su printzipiu, si ndi stesiat meda de s'induismu de insandus, ca teniat commenti nùcleu s'identidadi intre su deu individuali e s'Assolutu divinu. Puru po cantu spetat a su Nirvana, ca puru est s'obietivu urtimu de sa pratica Buddhista, su Buddha e sa literadura Buddhista ca sighint preferint ddu definiri in negativu, chentz'e nd'afirmai nudda de su chi a issu pertocada. Custu no bolit nai ca su "Nirvana" cunsistada in su "nudda": bolit nai simplementi ca limbagiu e pentzamentu no si podint acostai, ca no s'arranescit a contai cun is categorias concetualis poita sa sustàntzia sua est sa "sbudiesa". +Onnia modu, pagu tempus a pustis de sa moti de su Buddha, si cummintzat a biri unu protzessu de «deificatzioni» de su maistu, contzepiu sempri prus pagu commenti omini ugualli a is atrus e sempri prus commenti creadura dotada de facultadis ispantosas e subrumanas. A custu protzessu de deificatzioni si nd'acostat unu cultu populari relativu a su Buddha e a is arrelìchias suas. +In su sèculus a pustis, duncas, benit isvilupada a intru de su Buddhismu una fenomenologia devotzionali, fata de témpius, oratzionis e mitologia ca si cunfigurat a intru de is lacanas commenti una religioni de a berus. Castiendi•ddu aici ddui est chi afirmat, po cantu spetat a su Buddhismu Mahāyāna, ca issu siat una religioni. +Ddui est de nai ca puru si is diversas iscollas de su Buddhismu funt de acordiu in su de s'arrefudai de definiri in sensu positivu unu eventuali printzipiu divinu Assolutu, no benit a onnia modu negada s'esistèntzia de entidadis superioris a s'omini, est a nai is numerosas divinidadis de su politeismu. Su Buddhismu, no at mai negau s'esistèntzia de is "deva" in s'induismu aici commenti no at mai negau cussa de is "kami" giapponesus i antzis ddui est de nai ca nd'at acciuntu atrus: sceti in sa manera de biri Buddhista puru custas divinidadis (no contzepias commenti eternas o incorrutìbilis) faint pati, impari a s'omini e a totugantas is criaduras biventis, de su ciclu de su diveniri e de su sunfrimentu. +Su Buddhismu at imbentau duncas meda contus innui una, o unu niaxi de divinidadis, cabat de su celu po ascutai cun arrispetu su fueddu de su Buddha o po ddi fai cancua praxeri, «incluendi•ddus a intru de is laicus», fendi•ddus devotus de pigai a esempiu e protetoris de su Buddhismu. +Ddui est de notai a sa fini ca, in dì de oi, me is biddas innui sa pati prus manna de sa populatzioni est buddhista o innui su Buddhismu at tentu una influèntzia culturali manna (Giaponi e Indotzina po esempiu), in sa percetzioni populari su Buddhismu est biu e cunsiderau commenti una religioni. +Buddhismu i ateismu. +Cancunu pentzat ca sigomenti su Buddha at sempri bòfiu evitai de fai afermatzionis a susu de s'Assolutu, s'imparamentu suu est de siguru «ateu». +Atrus creint ca su Buddhismu est ateu poita is divinidadis de su "Brahmanesimu" (ca a sa fini at a diventai Induismu), no podint fai evitai a s'omini su sunfrimentu de sa vida, e duncas ddui creiri o no ddui creiri no at a cambiai is cosas e s'Omini. Sigundu su Buddha s'omini depit agatai su camminu ca condusit a sa «scidada interiori» propia i a sa personali realizatzioni spirituali, gratzias a sa pratica individuali e a s'esamini criticu de s'esperièntzia personali (su "dhamma-vicaya") sighendi su métodu introspetivu indicau de su Buddha atotu (su "Bodhipakkhika Dhamma"). +Puru papa Giuanni Paulu II, at biu in su Buddhismu unu fundamentu de ateismu, fendi cresciri aici sa tesi e is argomentatzionis de chi cicat de cumprovai in su Buddhismu unu sistema essentzialmenti ateu; issu afirmat in su libru-intervista "Varcare la soglia della speranza" de Giovanni Paolo II., ca «su Buddhismu est po su prus unu sistema ateu» de su momentu ca dd'ammancat s'acostamentu cun Deus: «Sa prenesa de su stesiamentu buddhista no est s'unioni cun Deus, ma su chi narant nirvana, est a nai unu istadu de indiferèntzia perfeta po su chi pertocat su mundu» e sighit narendi ca «su Buddhismu est, commenti su Cristianesimu, una religioni de salvesa, ma is dotrinas de salvesa de s'unu e de s'atru funt a intru de issas "cuntrarias"». +S'evidentziat duncas s'ammancàntzia de riferimentus a is fueddus de «Deus» e/o «Divinidadi», fendi notai ca si riferit sceti in una manera generica a unu «agiudu superiori» ca no est agiudu «divinu». +Custas opinionis naradas de su rapresentanti prus importanti e mannu de sa cresia catolica a susu de su Buddhismu, funt fundamentalmenti de acordiu cun unu documentu pretzedenti de su "Conciliu Vaticanu II (Nostra Aetate - 28 de Santuaini 1965)", puru si innoi si usant fueddus prus cuntziliantis poita sa politica interreligiosa ca ddui fut istetia innantis fiat prus moderada: «In su Buddhismu, sigundu is varias iscolas suas, benit connota sa insuficièntzia radicali de custu mundu mudangiosu e si imparat unu caminu innui is ominis, cun coru devotu e fiduciosu, arranescint a acuistai s'istadu de liberatzioni perfeta o de imbàtiri a s'istadu de alluidura suprema gratzias a is isfortzus fatus e a s'agiudu begnu de su celu», +Custas funt is printzipalis arraxonis de chi iat bolliri identificai su Buddhismu commenti una genia de ateismu. +Negada est custa interpretatzioni atea de su Buddhismu de chi narat ca s'ateismu, essendi sa negatzioni massima de Déus, costituiscit issu atotu unu assolutismu, e duncas si depit cracullai commenti istrangiu a su Buddhismu ca si fundat in s'echilibrau "Caminu de mesu" (su Nobili Caminu de Otu Patis) ca, bogat po natura sua atotu caisisiat forma de assolutismu, si ndi stesiat duncas de s'unu e de s'atru, de su teismu e de s'ateimu puru. +Duncas is iscrùpulus ca su Buddha sempri s'est postu in sa chistioni de s'Assolutu fiant po evitai de arruiri in una de is duas positzionis. +Stesiendi•si duncas de onnia forma de assolutismu, su Buddhismu essendi espressioni de su «Caminu de mesu» indicau de su Buddha in su famosu e fundamentali «discorsu suu de Benares», no podit a onnia modu no cunsiderai is chistionis esistentzialis propostas de s'ideologia teista e de cussa ateista, puru si ancòra no funt stetias risolvias. +Custas funt is printzipalis arraxonis de chi creit ca no esistit sa possibilidadi de identificai su Buddhismu commenti una genia de ateismu e duncas de ddu biri commenti negatzioni assoluta de Divinidadis (deismu) e/o de unu Deus specificu (teismu). +Si s'ateismu si bolit cunsiderai commenti s'abilidadi de afrontai «in manera critica» is dificultadis chentza de fai riferimentu a su chi superat sa realidadi, insandus si depit amitiri ca chentza de custa abilidadi est impossibili «imprassai» su Buddhismu, est a nai "si ndi scidai". Su «Buddhismu nudda negat», mancai a onnia modu «est una religioni chentza Deus», chentz'anima (e chentza sei), chentza credèntzia e chentza misteru, basat a susu de sa cumprensioni de is ideas ca dda fundant e no in sa fidi. Ddui est istetia «una seta sceti», sa "mahāsāmghika de is lokottaravādin" ca cunsiderada Buddha unu omini trascendenti ("lokottara", est a nai commenti de Deus) e su Buddha istoricu commenti unu fantasma ("nirmānakāya") derivau de issu. Funt istetius issus a scurpiri is monumentus mannus de su Buddha me is rocas de su Bamiyan, is propius ca funt istetius bombardaus de is talebanus; essendi musulmanus "iconoclastas" is talebanus, est a nai destruidoris de immàginis, ant fatu s'errori de cunsiderai is scurturas commenti paganas. Puru si me is intentzionis de sa seta «ddui fiat idolatria», is istatuas rapresentaiant unu omini e no unu Deus, e is talebanus ant sciasciau una rapresentatzioni umana e po nudda divina poita Buddha est a donnia modu sceti unu omini. +Buddhismu e filosofia. +Po cantu spetat a is arraportus a intru de Buddhismu e filosofia, sa chistioni est rendia prus complicada de sa definitzioni difitzili de su cuncetu de filosofia. +In su pentzamentu modernu, ca sighit a su sigulu XVI e a sa rivolutzioni scentifica, comunementi po filosofia s'intendit su «studiu de su significau e de sa giustificatzioni de sa connoscèntzia de s'aspetu prus universali de is cosas». Sa filosofia est duncas una forma de spricuadura de su sciri, ca bolit descriri sa natura prus profunda de sa realidadi. In custu sentidu est possibili rilevai aspetus filosoficus a intru de su Buddhismu. Sa presèntzia de chistionis bias commenti incongruentis in sa dotrina de su Buddhismu prus antigu (po esempiu sa negatzioni de s'esistèntzia de unu deu individuali) iat generau, me is séculus a pustis, speculatzionis teoricas mannas meda in sa tenta de ddas arrisolviri. Speculatzionis teoricas meda botas estremamenti complicadas, basadas assusu de sistemas de logica sofisticaus, ca discutint chistionis commenti cuddas de s'esistèntzia de su deu, o de unu printzipiu de causalidadi, ca podint agatai de is analogias a intru de sa filosofia de origini europea. Custas speculatzionis s'agatant po esempiu in s'iscola de su Madhyamaka o de su Vijnanavada. +Ddui est chi fait notai ca in su Buddhismu custas speculatzionis teoricas no funt diretas a definiri una descritzioni definitiva de sa realidadi (ambitzioni, custa, tipica de sa filosofia europea moderna), ma prus chi atru funtis strumentus momentaneus po permitiri a su praticanti Buddhista de fai svanèssiri is pregiudìtzius ratzionalis chi tenit arrispetu a sa realidadi in vista de s'ampuàda a su Nirvana. +A onnia modu, ddui est puru chi arrispondit ca in sa filosofia europea prus antiga, est a nai in cussa greca, su sciri ratzionali no fiat fini a sei atotu ma teniat una funtzioni strumentali in vista de un'ampuada spirituali. Aici sa dialetica platonica srebiat po podiri ampuai a su mundu puru de is ideas, i a sa propia manera is iscolas ellenisticas usaiant sa cica speculativa po scrufiri unu istadu mentali a s'aprigu de is strumbulladuras emotivas (commenti in su Stoicismu o in s'Epicureismu) o, po ampuai a una realidadi noa no definibili a fueddus (commenti in su Neoplatonismu). De notai ddui est ca, po cantu spetat a sa filosofia greca, s'ampuada filosofica non fiat sempri sceti mentali, ma si codrimingiaiat puru cun esercitzius fisicus, commenti po esempiu su cuntrollu de s'arrespiru, meda simbillantis ai cuddus buddhistas (susténnia est custa teoria de Pierre Hadot, istudiosu de su pentzamentu grecu antigu). +A sa fini ddui est de nai ca, po chi afirmat sa possibilidadi de fai analogias a intru de sa filosofia europea e su Buddhismu, no funt de lassai is assimbilàntzias cun sa teologia negativa, ca afundat is arrexinas suas in su Neoplatonismu e, gratzias a su Pseudu-Dionigi e Meister Heckart arribat cun Nicola Cusano fintzas a su printzipiu de sa modernidadi. +Sigundu sa manera de pentzai de su Buddhismu, s'origini e sa fini de s'universu no podint essiri avertias o cumprendias de s'omini, commenti puru totugantas is callidadis chi interessant a sa menti atotu. S'universu tenit in su fundu suu sa sensatzioni, s'intendimentu, sa connoscèntzia e is efetus mentalis relativus. Connosciri custu spàtziu po su chi est e in onnia cosa e lompiri a ddu superai est lompiri a sa prena alluidura. Meda botas sballiendi benit interpretau commenti unu nudda, una ammancàntzia o unu stampu nieddu, in beridadi issu acapiat onnia cosa. A custu spàtziu su Buddha ddu definit commenti sbudiesa ca cumprendit e connoscit totu is tempus e totugantas is diretziònis. +Ni teismu e religioni, ni ateismu, ni filosofia de vida. +Is positzionis de cuddus ca funt favorevolis a definiri su Buddhismu unu «Caminu spirituali ("magga") de pratica e disciprina ("dhamma vinaya") individuali» ca lassat de una pati is concetus de teismu, ateismu e filosofia de vida e duncas no ddu incluint a intru de is religionis, ni a intru de is ideologias e filosofias, s'arrimant a susu de diversas genias de motivus. +Bibliografia. +De sighida una bibliografia arraxonada de is testus 'de su' e 'a susu de' su Buddhismu in limba italiana. +Testus canonicus atinentis a su Buddhismu de is Nikāya o a su Buddhismu Theravāda. +Funt is testus cunsideraus canonicus de totugantas is iscolas buddhistas. Tocat arragodai ca s'iscola Theravāda cunsiderat "canonicas" sceti is operas cuntennias in su Canoni pāli. +Testus canonicus po su Buddhismu Mahāyāna. +Funt testus cunsideraus canonicus sceti de is iscolas de su Buddhismu Mahāyāna e de su Buddhismu Vajrayāna. No funt cunsideraus canonicus de s'iscola Theravāda e de is atras is iscolas de su Buddhismu de is Nikāya, cust'urtimas funt totugantas sparessias. + +Gèsturi: +Gèsturi est unu comunu de 1.430 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Gonnos: +Gonnos (Gonnosfanàdiga in italianu) est una bidda de 6.970 bividoris me sa Meria o provintzia de Casteddu (CA) fintzas a s'annu 2005; imoi pertenessid a sa Meria de Campidanu de Mesu (VS). +Is biddaius de Gonnos si tzerriant 'gonnesus'. +Sa bidda est situada me sa vaddi de su Monti Linas. +In antigoriu fiant duas biddas dividias dae s'arriu Riu Piras: Gonnos, sa prus becia, a monti, e Fanadiga in pranu. +Est connota po is ortus, (si narad ke sa tzindria de gonnos est sa prus durci de totta sa Sardnnya), s'ollu e is olias (Gonnos est "città dell'olio" dae medas annus bendidi s'ollu suu me tottu su mundu). +Sa genti bivia de masseria (ortus, olivarius e bingias), e cun su traballu in miniera (Ingurtosu e Monti Becciu) fintzas a is annos '60. +S'arriu Piras nascidi a Perda de Pibera, aundi ci fiat sa miniera beccia de 'molibdenite' serrada me s'annu 1952. +Oi, Perda de Pibera est parcu naturale. + +Antonello Venditti: +Antonello Venditti (Roma, 8 de martzu de su 1949) est unu cantautore italianu. + +Provìntzia de su Campidanu de Mesu: +Generalidades. +Provìntzia de su Campidanu de Mesu o Meria de Campidanu de Mesu. +Creada de pagu cun 28 comunas tiradas dae sa Meria de Casteddu. +No tenet galu una seu definitiva. Sa bidda prus manna est Biddexidru, sa prus pitica est Setzu. Sa seu provisòria est in Seddori aunde diat dèpere abarrare su Presidente, Fùlviu Toccu. +Sas seus ofitziales sunt duas: Seddori e Biddexidru. +Tirat 1.516,19 chilòmetros cuadros e contat 102.435 bividores (2010). + +Is Pratzas: +Is Pratzas est unu comunu de 269 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Lunamatrona: +Lunamatrona est unu comunu de 1.821 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Pabillois: +Pabillonis est unu comunu de 2.978 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Pauli Arbarei: +Pauli Arbarei est unu comunu de 685 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Samassi: +Samassi est unu comunu de 5.274 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Santu 'Èngiu: +Santu 'Èngiu (fintzas connottu comente Santu 'Ainju, in italianu "San Gavino Monreale") est unu comunu de 9.460 abitantes de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Seddori: +Seddori est unu comunu de 8.566 bividores de sa Meria de su Campidanu de Mesu. + +Sàrdara: +Sàrdara est unu comunu de 4.350 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Segariu: +Segariu est unu comunu de 1.358 bividores de sa Meria o Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Sandinista!/campidanesu: +Sandinista! est su cuartu arbum de sa banda ingresa The Clash, pubbricadu in su 1980. +Tottas is cantzonis funti de is Clash si no est specificadu diversamenti. + +Luigi Riva/campidanesu: + +Bibiri in Casteddu. + +Sandinista!: +Sandinista! est su cuartu album de sa banda inglesa The Clash, publicadu in su 1980. +Totas is cantzones fiant de is Clash si no est specificadu diversamente. + +Giuseppe Cianciafara: +Giuseppe Cianciafara (Messina, 14 freàrgiu 1801 – Messina, 22 màgiu 1886) fiat unu polìtigu italianu. + +Massimo D'Alema: +Massimo D'Alema (Roma, 20 de abrile 1949) est unu politigu italianu, giai Presidenti de su Consigliu de is Ministrus de su 21 ottobre 1998 a su 25 aprile de su 2000. +Est stetiu ministru de is Esterus e vicepresidenti de su Consigliu de su guvernu Prodi II (de su 17 maggio 2006). + +São Benedito do Rio Preto: +São Benedito do Rio Preto est unu munitzipiu de 17.235 abitantes (2007) de s'istadu de Maranhão in Brasile. + +Serramanna: +Serramanna est unu comunu de 9,433 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Serrenti: +Serrenti est unu comunu de 5.174 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Setzu: +Setzu est unu comunu de 166 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Siddi: +Siddi est unu comunu de 799 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Tuili: +Tuili est unu comunu de 1.185 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Turri: +Turri est unu comunu de 533 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Ussaramanna: +Ussaramanna est unu comunu de 611 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Mara Arbarei: +Mara Arbarei (fintzas connotta comente Bidda Mara, in italianu "Villamar") est unu comunu de 2.960 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. +Inoghe ch'est naskidu, su 28 de frearzu de su 1950, Antonello Salis, fisarmonicista e pianista de jazz. + +Biddanoa Franca: +Biddanoa Franca est unu comunu de 1.441 bividores de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu. + +Tiziano Ferro: +Tiziano Ferro (Latina, 21 freàrgiu 1980) est unu cantautore italianu. + +Mariah Carey: +Mariah Carey (Istadu de New York, 27 de martu 1970) est una cantante americana. + +Sigmund Freud: +Sigmund Schlomo Freud (Příbor, 6 màgiu 1856 – Londra, 23 cabudanni 1939) est istadu unu neurologu austriàcu, fundadori de sa psicoanalisi. + +Pibiri: +Su Pibiri ("Piper nigrum") est una matta de sa familla de is Piperaceae, coltivara po is fruttus suus, ki benninti assiccorraus po dus usai cum'enti spetzias. Custu fruttu est usau po fai su pibiri biancu, su pibiri nieddu e su pibiri birdi. + +Leonardo da Vinci: + +Giotto: +Giotto di Bondone, fortzis incrutzadura de Ambrogio o Angiolo di Bondone, connottu simplemente che Giotto (Vespignano, 1267 – Firenze, 8 ghennàrgiu 1337) est istadu unu pintore italianu. +Pintore de sos pius mannos. In sos annos '90 de su 1200 trabagliat in Assisi in sa Basilica Superiore, inue pintat istorias de Santu Frantziscu. Dante in sa "Commedia", in su Cantu XI de su "Purgadoriu" narat de Giotto: +Sa "Legenda de Santu Frantziscu" est presentada in 28 iscenas, e de custas ammentamos: "Su presèpiu de Greccio", "Sa preiga denanti de Onoriu III", "sa cunfirma e sa Regula", "sa preiga a sos puzones", "sa renuntzia a sos benes", "sa visione de su carru de fogu". +Tra su 1303 e su 1305 trabagliat a Padova in sa cappella nada degli Scrovegni, o de s'Arena, e dedicada a Nostra Segnora, inuie Giotto at illustaradu sos Misterios de sa vida de Cristos e de Maria. B'est s'iscena de sAnnuntziatzione de s' Anghelu a Maria". Sa freguras si mustrant intro duas ediculas cun evidentzias de sa prospettiva, una novidade. Sighini ateras iscenas marianas. Tota sa Cappella est pintada. Si devet notare: s' Adoratzione de sos Tres Res, s'istrage de sos Innotzentes, sa fuidura in Egittu, sa resurretzione de Lazzaru, s'Ultima Chena, su tradimentu de Giuda ( iscena ricca de particulares), Gesus denanti a Anna e Càifa, s'iscena de Gesus mortu (cun meda anghelos chi mustrant dolore), se resurretzione de Cristos, s'iscena de su Giuditziu finale ( Cristos zuighe sètzidu in tronu inghiriadu dae anghelos e santos: sutta, una rughe rezida dae duos anghelos; pius in basciu s'offerta de sa Cappella a sa Madonna. Sa rughe dividet sos santos dae un'ala, dae sos diaulos e dannados dae s'atera. +Dae su 1313 Giotto trabagliat a Firenze in sa Creja de Santa Rughe po decorare tzeltas cappellas (Bardi, Peruzzi). +Su 1334 incomintzada su trabagliu po su campanile de su Duomo de Firenze dende proa de essere unu architettu. Giotto morit su 1337 e-i su campanile no est finidu. Lu continuat Andria Pisano e lu finit Frantziscu Talenti. + +Hurritas: +Is hurritas funti stettius una popolatzioni insediara a nord de sa Mesopotamia candu ca ci fiara s'Etadi de su Bruntzu. + +Dago: +Dago est unu pessonàgiu de is fumetos creadu dae Robin Wood e Alberto Salinas, pessonàgiu printzipale de sa sèrie in biancu e nieddu gai nada, pubricada a pustis de su 1980 in sa revista argentina "Nippur Magnum", imprentada dae S'Editorial Columba. +Benit pubricadu in Italia a pustis de su 1983 in su chidàriu "Lanciostory", pubricadu dae sa "Edizioni Lancio", a pustis debennidas grupu Eura Editoriale. Est istadu torradu a imprentare in divressos insertos de "Skorpio", in su mensile "Ristampa Dago" e in sa cannaca de volùmenes cartonados a colores "Euracomix". Àteras aventuras de su pessonàgiu sunt pubricadas dae su 1995 in su monogràficu bonellide dae edicola "Dago". + +Alan Ford: +Alan Ford est su titulu de unu fumetu publicadu dae su maggiu de su 1969, ki narat sas aventuras de una banda strolica de agentes segretos: su Grupu TNT. + +Sa die de sa Sardigna: +Sa die de sa Sardigna est una festa istituìda dae sa RAS su 14 de Capidanne de su 1993 comènte festa de su popolu sardu. +Sa festa serbit pro ammentare sa sommossa de su 28 de aprile de su 1794. In cussa die su vicerè Balbiano sìch'est dèpiu fughìre dae Casteddu, ca su guvernu torinesu aìat refudàu de reconnòscher sos derèttos de sos sardos chi tenìan dae seculos. Sos sardos bolìan puru unu cunsìzu de s'Istadu issoro, sa sede de su vicerè e unu ministèrju pro sos affares de sa Sardigna in Torinu. Sos piemontesos no aìan atzettàu nudda de tottu custu, e pro cussu bi aìat àpiu s'attu de rebellìa chi est acabbàu cund'una momentanea tuccàda de su vicerè chi peròe, pagu tempus a pùstis, est torràu ca lu aìan cramàu sos "nobiles" sardos. + +SC Kuban Krasnodar: +SC Kuban Krasnodar (rus. "Футбольный клуб "Кубань" Краснодар / Futbol'nij klub Kuban' Krasnodar") esti sa socedari calcistica de sa Krasnodar in Russia. È nascia in su 1928. Su presidenti attuali esti Alexander Tkaciov. + +Ad Apostolorum Principis: +Ad Apostolorum Principis est sa XXXIX enciclica de Papa Pio XII. Criada su 29 giugno 1958. Chistionat de regulas po sa Cresia Catolica in Tzina. + +Nurachi: +Nurachi est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.619 abitantes. + +Nureci: +Nureci est una bidda de sa Meria o Provìntzia de Aristanis de 393 bividoris. + +Ollasta: +Ollasta est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de 1.274 abitantes. + +Rinite: +Rinite est un termine dessa medihina i desriede s'irritazione e, bell'e sempere, s'infiammazione de zertas partes internas dessu nasu. Sa rinite si viede issa rinorrea, i este una produzione troppu manna de muone dae su nasu, i essidi afforasa issos isturridos e medas vortas assa sola. Vi suni tipos de rinite daos dae virus, batterios, o varias irritaziones. +Medas vortas, in pessones i ana una sensibilidade prur manna, sa rinite daede catarru. Daede problemas de sonnu, de intendinzu e de imparonzu. + +Ubuntu: +Ubuntu est una Distro Linux de sas prus famadas de sos urtimos annos. +Ubuntu est una distro de su sistema obrativu GNU/Linux naschida in su 2004, e fata partinde de sa Debian. +Ubuntu est pessau pro faghere prus fatzile s'impreu de sa Computadora, o +Donnia 6 meses bessit una versione noa, ki da nanta Upgrade. +Ubuntu est finantziàda dae sa "Canonical Ltd" (sotziedade arregistrada in s'Insula de Man). +Sa fundamenta de Ubuntu est de Mark Shuttleworth, unu zovanu imprendidore de s'Africa 'e Josso grandu amigu de su software liberu. Su nomene Ubuntu bennet de unu fueddu Africanu chi cheret narrer "umanidade pro sos atteros", o fintzas "Deo soe su chie soe, pro meritu de cussu chi semus totus". +Comente donnia distro de Linux, Ubuntu si podit installai in d'una computadora ue b'est un'ateru sistema (pro narrer, impari a windows a su MacOS o ateru sistema). +S'idea est de no fai pagai pro su sistema obrativu e totu, ma sceti pro su serbitziu tennigu. +Comente ateras distros de Linux, Ubuntu tennet virtudes ke: est a gratis, est stabili et donnat seguresa. +Ubuntu impreat sos paketos debian *.DEB pro azorronare o installai programas nous. Dae su menu grafigu, podis impleai su programa Synaptic pro agatare i installare dae sa lista ofitziali Donnia programa ki ti podit serbiri (ki siet de multimedia, de ofitziu o de seguresa). + +Linux: +Cumentzu. +Linux est unu sistema obrativu lìberu, cumentzau in su +1991 peri Linus Torvalds, unu istudiante de s'Unibersidade +de Helsinki, in Finlandia. +Gratzias a s'impreu de sa lissentzia GPL i a s'ajudu +de sa comunidade GNU, su progetu originali at tentu +unu afortiamentu mannu permitendi, oindie, de agatai +diferentes distribuiduras de su matessi sistema, +s'una criàda de sotziedades mannas i a pagamentu, +s'atera criàda de voluntarios i spainadas peri internet +a gratis. +Fundamentos de Linux. +Linux est unu sistema da sa familla UNIX. Su coro sou, +o aus a narrer menzus, su sistema etotu, si narat Kernel. +Fintzas ki a cumentzu su Kernel fit criau po andai cun +carculadoris de arratza x86 (CISC, IBM Cumpatibili) oindie est +istau portau a diferentis arkiteturas, cumente sa RISC +e sa ARM. Is distribuiduras de Linux funti formadas +de unu o prus de unu Kernel (po narri, a 32 bit o 64 bit) +acumpanzados dae unu programa de installadura, i de unu "set" +de programas, utilidades i drivers ki podint permiti, in cussas +prus a sa moda, de installai de manera simpli e crara unu +sistema lestru, modernu i cumpletu de totu su ki podet serbire +pro traballare o s'ispassiare cun sa computèra. Aici etotu, +s'agatant distribuiduras de Linux prus pagu craras i +bonas pro is prus spertus. + +Bir Ganduz: +Bir Ganduz "bi'r qandūz" (o Bir Gandouz, Bir Gandús, Anzarane) est una bidda de su Sahara Occidentali, a làcana cun sa Mauritania. + +Bir Lehlu: +Bir Lehlu est una bidda pitticchedda in su Nord-Est de su Sahara Occidentali, a oriente de su di aicci nau "Muru Marocchinu", aintru a is territorius "liberaus" (est a nai a sutta su controllu de su Fronti Polisariu). +Bir Lehlu est sa capitali ad interim de sa Repubblica Democratica Araba de is Sahrawis. + +Prammas: +Prammas est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 1.335 bividores. + +Barrali: +Barrali "Barrabi" est unu comunu de 1.076 abitantes de sa Provìntzia de Casteddue fai parti cumente a zona de sa Trexenta,e posizionadu ais peisi de monte Uda, ed esti finchegiadu de su riu Mannu.Is abbitantis de Barrabi si naranta Barrabesusu, ancora prima in sa antighidadi si naranta arrabesusu.Sa bidda de Barrabi s'agatada in unu crocivia geograficu,tra tresi zonasa diversasa,infati fai lacana cun sa idda de Donori, chi esti in sa zona de su Parteola,faidi lacana cun Samatzai, chi esti in su campidanu,e a sa fini fai lacana cun sant'Andria e Frius, Ortacesus e Pramantellu, chi funti in trexenta,cumenti esti Barrabi e tottu.Studiososo ante stabilidu,a Barrabi esistiada gia fida de 4700 annos prima de Cristu.Su territoriu este riccu de logos de importanzia archeologica, de differenti periudusu storicusu:nuraxi de Monte Uda, nuraxi de su guntruxiu,sa domu de s'orcu,natabi, muridinas,s'aruta, sa rocca de sa trinidadi,sa terra de is aurras, e aterusu logos puru.STORIA Barrabi in su periudu mediuevali,fadiada parti de sa curatoria de Dolia, cun sedi un Santu Pantaleu.In cusu tempusu Barrabi fiada una Bidda meda pittica.Dopu chi is' aragonesusu invadinti sa Sardigna, a metadi de su 14° seculu,Barrabi passada a is feudusu de sa trexenta.Su territoriu de Barrabi esti attraversadu da nord a sud de su riu Mannu.In s'antighidadi, su riu a contribuiu a s' economia agricola, is agricoltorisi usanta,is carropusu po acquai is terrenusu.Barrabi esti stetiu sempri serbiu de sa ferrovia Casteddu Lanusei Arbatax e Casteddu Sorgonu, ponendidu in una situazioni de collegamentusu meda favorevolisi. + +Burcei: +Burcei est unu comunu de 2.978 bividoris de sa Meria de Casteddu. + +Castiadas: +Castiadas est unu comunu de 1.310 bividoris de sa Provìntzia de Casteddu. + +Deximumannu: +Deximumannu (connottu fintzas comente Dèximu Mannu, in italianu" Decimomannu") est unu comunu de 7.042 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Is festas. +Sant’Arega. +Sa festa de Sant’Arega est potada a nòmini in totu sa Sardigna. Sa festa tocat sempri s’ùrtimu domìnigu de su mesi ‘e cabudanni e durat cuatru dis. Po s’occasioni arribat a Dèximu genti meda po pregai, po bendi, e po si spassai totus in paris. +Sant’Antoni. +Sa festa de Sant’Antoni si fait a Ghennàrgiu, su dexiaseti, sa notti innanti de su 17 in ònnia bixinau alluint su fogadoni: si pappat, si baddat, e si cantat a giru a giru e su fogu. Sa di in fatu a sa missa manna donant su pani beneditu a totus. +Santu Sidoru. +Sa festa de Santu Sidoru si fait in su mesi de làmpadas, peri a sa fini de su mesi de maju. Custa est sa festa de is massàrgius e de chini bivit de sa terra. + +Deximeputzu: +Deximeputzu (fintzas connotu comente Deximuputzu o Dèximu Putzu, in italianu Decimoputzu) est una bidda e comunu de sa Sardinja de 4.025 bividoris, in sa Meria o Provìntzia de Casteddu + +Patiolla: +Patiolla (fintzas connota comente Partiolla, in italianu Dolianova) est una bidda de sa Provìntzia de Casteddu. S'agatat a 212 metros in pitzu su mare e tenet 8.806 bividores. + +Domus de Maria: +Domus de Maria est unu comunu de 1.545 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. Est mellu connottu cumenti "Bidd'e Maria". + +Donori: +Donori est unu comunu de 2.138 abitadoris de sa Provìncia de Casteddu. + +Cappella de Santa Maria in Piantasala: +Sa cappella de Santa Maria in Piantasala o cappella de sa Tagliata est unu edifitziu sacru postu in sa bidda de Piantasala a Murlo. + +Adu Ogyinae: +Adu Ogyinae, in sa mitologia de su populu Ashanti de su Kenya est su primu omini. + +Olimpo de Bahía Blanca: +S'Olimpo de Bahía Blanca, nau de solitu scetti Olimpo, est una societadi polisportiva cun seu a Bahía Blanca, in Argentina. Est connottu in particulari po sa squasdra sua de palloni, ki giogara in sa Primera División, sa serie prus importanti de su campionau argentinu. + +Bustuchin: +Bustuchin est unu comunu de sa Romania de 3.647 bividoris, postu in su distrittu de Gorj, in sa regioni istorica de s'Oltenia. +Su comunu est fattu de s'unioni de 8 medaus: Bustuchin, Cionţi, Motorgi, Nămete, Poiana-Seciuri, Poieniţa, Pojaru, Valea Pojarului. + +Alessandro de Afrodisia: +Alessandro de Afrodisia (Afrodisia, ? – III seculu) est istadu unu filosofu gregu, nomenadu comente une de sos prus mannus cummentadores aristotelicos de s'antichitade. + +Romano Guardini: +Romano Guardini (Verona, 17 freàlzu 1885 – Monaco de Baviera, 1° cabidanni 1968) est istadu unu predi italianu, catòlicu, de cultura tedesca. Fut unu filòsofu de sa religione, teòlogu e crìticu literàriu. Istudiosu de su Medioevu. S'est agatadu a vìvere in d-unu perìodu meda agitadu, su tempus de su "modernismu". At leadu positzione contra su modernismu, cun sos lìberos, "Formazione liturgica", "Lo spirito della liturgia", "La fine dell'epoca moderna". + +Quino: +Joaquín Salvador Lavado prus connotu comenti Quino (Mendoza, 17 luglio 1932) est unu autori de fumettus argentinu. +Est connottu po su prus po sa creatzioni de su personaggiu de Mafalda. + +Gârla Mare: +Gârla Mare est unu comunu de sa Romania de 3.278 abitantes, postu in su distrittu de Mehedinţi, in sa regioni istoriga de s'Oltenia. + +Epitoma rei militaris: +S' Epitoma rei militaris (connotta puru cum'enti De re militari o cun su titulu italianu de "L'arte della guerra") est un'opera latina scritta de Publio Flavio Vegezio Renato tra sa fini de su IV e sa prima metari de su V segulu DC. + +Su Masu: +Su Masu est unu comunu de 7.930 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Innui s'acattara s'aeroportu "Mario Mameli" + +Peppinu Marotto: +Peppino Marotto (Orgosolo, 1925 – Orgosolo, 29 de nadale 2007) fiat unu poeta sardu. +Su 29 de nadale 2007 est istadu bocciu cun seis corpos de pistola a Orgosolo in prenu dì mentris fiara andende a si comporare su papere. + +Scalepranu: +Scalepranu (connota fintzas comente Iscalepranu, in italianu "Escalaplano") est unu comunu de 2.532 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Istersili: +Istersili est unu comunu de 844 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu in sa Barbagia de Seulu. + +Gèsigu: +Gèsigu est unu comunu de 988 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Goni: +Goni est unu comunu de 556 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Inoi s'acattara su cumpressu megaliticu de Pranu Muttedu. + +Hüntwangen: +Hüntwangen est unu comunu isvitzeru de su Canton Zurigo de 866 abitantes. + + +Carlo VII de su Sacru Romanu Imperu: +Carlo Alberto di Baviera (Bruxelles, 6 austu 1697 – Mònacu de Baviera, 20 gennàrgiu 1745) est istadu est unu imperadori de su Sacru Romanu Imperu e Rei d'Itàlia tedescu. + +Gomajori: +Gomajori (connottu fintzas comente Guamajori, in italianu Guamaggiore) est unu comunu de 1.082 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in Trexenta. + +Guasila: +Guasila est unu comunu de 2.968 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in Trexenta. + +Ìsili: +Ìsili est unu comunu de sa Provìntzia de Casteddu, seu de sa Comunidade Montana de su Sarcidanu e de sa Barbàgia de Seulu. +Istoria. +Su nòmini "Isili" parit chi bengiat de "Ilienses", antiga populatzioni ca secondu su romanu Pausania (bivviu ne is annus accanta de 110-180 d.C.) si fiat posta in Sardigna a pustis de sa distrutzioni de s'antiga tzitade de Troia. +Su territoriu est istetiu biviu giai de su Neoliticu, cumenti testimonianant medas insediamentus e medas domus de janas, a sighiri colonizzau de is romanus, is cali dianta pigau a is cartaginesus in su II d.C. Importantis insediamentus romanus funt presenti in sa zona a lacana cun Nuradda, innui dui fiat s'antiga "Bidda Beccia", e a lacanas cun Nurri e Serri, in "Baraci" innue dui fiat su brugu de Biora. In s'epoca medievali Isili faiat parti de su giudicau de Arborea. Cun sa nascita de su Ducato de Mandas, in su 1614, fiat intrau mi ne is propriedais de don Pedro Maza de Carroz Ladron, sighendi a fai parti de is territorius de su ducau fintzas a sa fini de su feudalesimu avennia cun is Savoia in su 1843. S'8 de Nadale 1821 Isili divéntat seu provintziale, con d'una populatzioni de unas cincuanta mila pressonis distribuias in cincuantunu comunus. In su 1859 sa Provintzia de Isili est istetia isperdia e sa bidda fiat intrada in cussa de Casteddu fintzas a su 1929, passendi a pustis a sa Provìntzia de Nuòru innui est abarrada fintzas a su Maju 2005, candu est torrada a fai parti de sa provìntzia de Casteddu a pustis de sa nascita de is cuatru noas provìntzias. +Territoriu. +Isili est postu a is peis de unu artipranu, a s'estremidai de susu de sa provìntzia de Casteddu e a lacana cun is provìntzias de Nuòru e de su Campidanu de Mesu. Su sartu est prenu de baccus e coddus, sa terra est fertili gratzias a is medas flumineddus e arrius, est coltivada in grandu parti a trigu, ojru, avena e bellus erbaius de foraggiu. Isili est nodia pro sa produtzioni ortalitzia poita due faidi beni sa temata, su pisolu, su pisoleddu, su pisucci, su cixiri, sa patata, sa crucuriga, s'aeda, sa latia, su perdingianu, su piberoni, s'appiu, e in misura prus pitìa sa sìndria e su melòni. Duus arrius funti incungiaus in sa diga "Is Borrocus", su prusu importanti esti s'arriu "Mannu" e formada aici su lagu artifitziali de Santu Srebestianu. Su lagu pigat su nòmini dae sa cresia posta in pitzus de s'isuledda ca s'est formada a su tzentru de su pauli. +Curtura. +A Isili dui est sa traditzione de su traballu de s'arramini e de sa tessidura antiga. Sa tessidura còntada una tradizioni importanti; Isili tenìada una scola de tessidura chi ia qualificau sa genti e donau calidadi a is trebballus. Si dui trebbàllada s'oru, ma non po tradizioni ca is maistus anti cummenzau pagus annus. Su trebballu de sa linna po fai cascias sardas e atrus mobilis s'esti sperdiu. Pagus abitantis fueddant un dialetu, nadu Arromanisca, ca si crei bengiada de is zingarus. + +Mandas: +Mandas est unu comunu de 2.700 abitantis de sa Provìntzia de Casteddu, in sa Trexenta. + +Maracalagonis: +Maracalagonis o Mara est unu comunu de 6.731 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +A 17 chilometrus de Casteddu, a 82 metrus impitzus de su mari, prus o mancu, ddoi est Mara cun 7.150 bividoris (maresus) in d-unu territòriu de 101,62 chilometrus cuadraus. Maracalagonis est nasciu dae s'unione de duos locus ruralis bixinus, "Mara" e "Kalagonis". +Sa bidda est a nord-est de sa capitali, a printzìpiu de su Sarrabus, tenit unu comunali mannu meda chi incumentzat de Is Seti Fradis e lompit finsas a su Gulfu de Casteddu, sighit finsas a Crabonaxa e nci acabat in su mari de Genna ‘e Mari e de Bacu Màndara finsas a is fratzionis de ‘Villaggio dei Gigli’, ‘Villaggio delle Rose’, Su reu e Monti Nieddu. +Su Logu de Mara. +Su comunali de Mara est mannu 10.162 ètarus, movit de is montis de is Seti fradis, nci passat in pranu e in montixeddus e nci stupat a mari, in su tretu de Bacu Màndara e Genna ‘e Mari (Torre delle Stelle), a manu dereta in su Gulfu de is Àngiulus. +Foras chi siat sa parti de Su Reu, su monti de Mara est pagu sfrutau po traballai, sceti pagu-pagu de pastoris e messajus. In is montixeddus ddoi at ìlixis, olioni, murta e finas modditzi e murdegu, po mori ca su logu est unu pagu sbendonau. +In su pranu ddoi at bìngias e ddu prenint a lori e a ortalìtzia. Ddoi at finas paricis animalis mancai su logu siat unu pagheddu sciutu, giai ca su prus de is arrius funt mesu sicaus (Arriu Stàini, Arriu Sesulu, Arriu Cortis, Arriu Padru, Arriu Loi, Arriu Piscina Nuxedda). +De arregordai su stàini bèciu, a manu dereta de sa bidda, in bàsciu, a 88 metrus impitzus de su mari. Sa mannària est 45 ètarus, tundatzu. Su màrgini de bàsciu est su prus artu. +In su tempus passau ddoi curriat àcua meda e fiat uno logu de traballu po is maresus. Su de s’essi sciutau est po mori ca ant smasciau totu is arritzolus chi ndi calànt de Sìnnia. +Giuanni Spanu, su stòricu, at scritu ca in su stàini de Mara, in s’ierru, ddoi iat pùligas a trumas e in s’istadi, mancai fessit mesu salidatzu puru, serbiat po donai a bufai a is animalis. +Sèmpiri po su stàini, Casalis in su 1842 iat scritu: ‘A pagu tretu de Mara ddoi est una pauli anca in s’istadi ddoi abitant anadis, mangonis e àterus pillonis de àcua durci’. +Storia de Mara. +S’òmini biviat in su logu chi oi est de su comunu de Mara giai de su tempus de su enolìticu; custu si-ddu amostant beni is tumbas chi ant agatau in Cùcuru Craboni, chi no est aillargu meda de su centru de sa bidda, conca a nord. In sa necròpoli ant agatau arrestus de sa cultura de ‘Monte Claro’ chi ddi nant, de s’edadi de s’arràmini, e de Bunnànnaro, de s’edadi de su brunzu e finas testimonias de su tempus chi est bènniu apustis, cun is Pùnicus e is Romanus. Po finas sa tzivilidadi nuraxesa, in totu is fasis suas, at lassau arrastus, mancai oi nd’abarrit pagu cosa. Pagu cosa nd’abarrat de su Nuraxi Genna ‘e Mari (Torre delle Stelle), acanta de Cannesisa, chi est chentza de nuraxi; àterus nuraxis fiant is de Bedutzu, Sa Màrdini, Sirigraxu, anca ddoi fiat su forru de fundi puru. Spantosa sa tumba de is mannus de Murta stèrria ‘e pitzus. +Manna sa presèntzia fènicia puru e infatu cudda pùnica, comenti in totu su Campidanu. In su 1920, in Carroi, chi oi est aìnturu de sa bidda, ant agatau custus brocus scuadraus e àterus arrastus de unu tèmpiu pùnicu cun duas stàtuas de su deus Bes (II-I a.c.) chi ant allogau in su museu archiològicu natzionali de Casteddu. Àterus arrestixeddus pùnicus ddus ant agataus faci a Arriu Su Stàini, Serigraxu, Cùcuru Crobu e Cùcuru Craboni. Po cunfirmai s’òrigini pùnica de su logu, Spano pensàt ca is nòminis Mara e Calagonis ndi fessint benius de is fueddus semìticus Hamara, pauli est a nai o stàini de àcua salia, e Chalaca, est a nai logu de terra bona. De pagu perou ndi ant bogau a pillu un’àtera idea chi narat ca su fueddu mara ndi benit de Magar, semìticu custu puru, chi bolit nai gruta, giai ca ddoi funt is tumbas ‘a camera’ de Cùcuru Craboni. +Comenti in totu sa terra chi fait a traballai in Sardìnnia, is Pùnicus iant impostu a dda preni a lori, chi de insandus est una cosa tìpica de s’economia isulana. Sa Sardìnnia fut unu logu de trigu, pretziau meda, ca furniat a is tzitadis de is dominadoris, chi iant cuncordau su sartu po chi su trigu e s’òrgiu no ddis amanchessint mai. Po Mara puru fut diaici, e custu cuncòrdiu de su sartu in is biddixeddas, anca ddoi biviant is colonus e is messajus acapiaus a sa terra chi depiant traballai, iat sighiu po finsas cun is romanus e in su mediuevu. +Sa presèntzia de is Romanus est provada de unu muntoni de arrestus chi ant agatau, prus de totu in d-unas cantu necròpolis: una muneda de su tempus de is Filipus (244-49 d.c.) chi ant agatau in su sartu, paricis strexixeddus e una fìbia pretziada. Un’acodeddu de scrita de su de III o de IV sèculus apustis de Gesugristu, de candu iant arrangiau is termas ‘Rufiane’, portat una scrita, a parti ‘e palas, chi chistionat de custu Johannes Presb (Giuanni Presbìteru). +Custas testimonias s’amostant su grandu interessu romanu po custas terras fèrtilis, po depi permiti a Roma de incungiai totu su chi donat sa terra. Su sartu dd’iant pratziu in ‘latifundus’ anca ddoi traballànt is messajus chi biviant in biddixeddas de pagu genti in su sartu etotu. In su latifundu ddoi fut sa grandu domu de is meris, sa ‘villa padronali’, cun is magasinus e is termas. +In su sartu de Mara e de is biddas de acanta depiat essi de importu finas s’arregorta de is mineralis, giai ca in sa chi est oi sa 125, faci a su chilometru 25, in su caminu chi nci torràt a Terranoa (Òlbia) passendi-nci de Sarcapos, ddoi fut su centru romanu de Ferraria, innui pinnigànt e scerànt su minerali po is portus e po is prus arrugas de importu. +In is primus sèculus de sa ‘era volgari’ s’est spainau in Sardìnnia su cristianesimu, prus de totu in is pranus colonizaus. Asuta de s’urrei vàndalu Trasamondo, in su 496 d.c., nd’iant betiu a custus obispus de su Nord de Àfrica; a is partis de Caralis, su cristianesimu fut giai intrau beni. Sa crèsia fiat giai cuncordada comenti si spetat e difatis in custu tempus duus papas de Roma fiant sardus, Ilàrio (461-468) e Sìmmaco (498-514) e nci iat monastèrius in paricis logus de eremitanus e finas àterus logus de cultu in Campidanu. +Apustis de sa conchista de is Vàndulus (533 d.c.), sa Sardìnnia at fatu parti a s’Imperu Romanu de Orienti. Is Bizantinus nd’iant betiu su cultu de paricis santus orientalis e custu ddu podeus biri finsas in su logu nostu etotu: Santu Gregori e Santu Basili (centrus a pagu tretu de sa bidda, conca a est) chi depiant essi logus po is eremitanus e chi ant mandau a innantis su cultu. In su sartu de bidda ddoi funt ancora nòminis de logu chi s’arregordant is cultus orientalis, che a Santu Sesulu, Santu Stèvini e Santu Giorgi. In custus sartus ddoi funt arrestus de logus cresiàsticus. +Custa fasi stòrica de importu dda podeus biri beni de su materiali bèciu chi ant torrau a imperai po sa crèsia noa de sa ‘Beata Vergine Assunta’ e finas po sa crèsia de ‘Nostra Signora d’Itria’. In sa parròchia funt de s’ùrtimu tempus de is bizantinus, duas barandìllias cun figuras de matas e de animalis beni fatas meda (unu lioni mascu e unu lioni fèmina) e una colunna posta aìnturu de crèsia. A parti de foras, in mesu de is murus a manu dereta, ddoi est unu ‘bassorilievo’ mesu spaciau, anca ddoi est sa figura de un’òmini a tùnica, cun d-una dòpia scrita romana e unu pilastreddu piticheddu, totu traballau e imbelliu cun arrosas, chi ndi benit forsis de un’artari, giai oguali a un’àteru acodeddu de pilastrinu allogau in d-una domu privada acanta de sa parrochiali. Po ndi pesai sa crèsia de ‘Nostra Signora d’Itria’ ant torrau a imperai paricis colunnas e trancafilus (capitellus) bècius. Impari a custus materialis tocat a nci aciungi finas àtera cosa chi oindii s’est pèrdia, una scrita a sa moda arega ingiriada de scenas de cassa a su cerbu e a sirboni e de una gruxi. Nant chi siant de sa basìlica de Santu Stèvini, in sa bidda bècia de Calagonis, anca ddoi est ancora su nòmini de logu Santu Stèvini, una centena de metrus a sud-est de sa bidda de oi. In Santu Stèvini, est a nai in sa chi fiat Calagonis, de pagu nd’est bessia a pillu una tumba ‘ipogèica’ medievali. +Comenti est acabau su tempus de is Bizantinus in Sardìnnia, a s’acabu de su de X sèculus apustis de Gesugristu, est nàsciu s’arrènniu de is giugis connotu comenti a Càlari o Plùminos. Su sartu de sa chi est oi Mara fiat in s’aministratzioni, chi ddi narànt ‘curadoria’, de su Campidanu. +Is pagus documentus chi teneus de su tempus de is giuigaus, si nant ca in su logu nostu nci iat unas cantu biddixeddas (de dexi domus prus o mancu, is prus mannas) chi fiant: Calagonis, Coròngiu, Geremeas, Mara, Massàrgia, Misa o Nisa, Nuxedda, Santu Pedru, Santa Maria de Paradisu, Sici, Sirigàrgiu. +Is urreis de s’arrènniu de Càlari iant circau a s’òrdini benedetinu de is Vitorinus de Marsìllia faendi-ddis donatzionis de crèsias, terras e serbidoris, agiudaus finsas de is papas romanus, chi ndi boliant torrai a sa Sardìnnia in su giru de sa crèsia romana, e finas de is repùbricas marineras de Pisa e Genova cun is seus (catedralis) insoru. Custus sceberus fiant beni fatus diaderus, poita ca is vitorinus iant agiudau a torrai in trassa sa messarìtzia e is pisanus iant favorèssiu sa benda de is produtus de is messajus e de is pastoris. +Mara puru ndi iat tentu proi de custus traballus, is Vitorinus teniant finsas de printzìpiu de su de XIV sèculus paricis possidimentus in is biddas de Mara, Calagonis e Sici; po nai, in Mara nci teniant is domèstias (domus colònicas) de Santu Lusciori e Silli, in Calagonis sa domèstia de Safa e in Sici s’ortu de Sabuina. +Sa bidda de Mara, chi fut intra is prus populosas de totu sa curadoria, fut in su chi est oi su centru stòricu, intra sa parròchia e sa crèsia de Nostra Signora d’Itria. Custas fiant is crèsias suas impari a Santu Lusciori, chi oi no s’agatat prus e chi est nomenada in d-una donatzioni de su 1 de abrili de su 1119. Faci a su 1190-1206 iant stabilèssiu is trèminis intra is terras de Mara e is de is mòngius vitorinus de Sìnnia. +Acabau s’arrènniu giuigali de Casteddu, in su 1258, finas sa bidda de Mara nci-dda iat acabada in is domìnius de Pisa. Faci a sa metadi de su de XIII sèculus e su printzìpiu de su de XIV sa bidda de Mara (chi insandus si naràt ‘villa’) iat incumentzau a si preni beni-beni e pròpiu po custa arrexoni, in su de XIII sèculus, ndi iant pesau duas crèsias noas: ‘Beata Vergine Assunta’, sa parròchia chi ddi nant oi, e Nostra Signora d’Itria. Faci a su 1320-22 in bidda nci iat giai 2000 personis. In su 1349-50 nci iat 510 òminis, est a nai ca nci iat prus de 2000 bividoris. +Sa bidda de Calagonis prus o mancu fiat tra Santu Stèvini e Santu Sesulu, anca ddoi iat duas crèsias de su tempus de is bizantinus. Is orìginis perou funt prus antigas meda. Po su nòmini de su logu nant chi ndi bengat de su fenìciu Chalaca (logu fèrtili) e difatis ant agatau paricis arrestus de is fenìcius anca ddoi fiat Calagonis. Chentza de duda peruna su tempus mellus po sa bidda est stètiu cun is bizantinus; de custu tempus s’at abarrau paricis arrestus chi ant finas torrau a imperai pensendi-ndi sa crèsia gòticu-aragonesa de sa parròchia de Mara e sa crèsia de Vìrgini de Ìtria. +Sa bidda de Calagoni Campitani est arregordada po sa primu borta in d-unu documentu de su 6 de donniasantu de su 1215 anca ddoi est unu testimòngiu chi ddi narànt Petru de Serra Calagonesu, acumpangiau de su fradi Gunnari. In sa conta chi iat fatu Pisa in su 1320, nci iat 150 famìllias e 600 bividoris. E est nomonada finsas in is Relationes Decimarum: in su 1341 Nicholao de Podio rectore de Talagonas, iat pagau is dèximas a su missu de su Papa. +Cun sa conchista de is cadalanus e sa nascimenta de s’arrènniu de Sardìnnia, aìnturu de sa corona de Aragona (su 19 de làmpadas de su 1324) finas is biddas de Mara e de Calagonis nci fiant acabadas in su stadu nou e ddas iant infeudadas. Is arrapresentantis de sa bidda de Calagonis Marco de Heso, Pietro de Hemana, Iohannes Murro, Marquo Acso, Perdus Pupusa, iant fatu parti a sa sètzida de su primu parlamentu de s’arrènniu de Sardìnnia (1355). +Sa grandu crisi econòmica, po mori de s’atropèlliu de is gherras de conchista e de sa tropu cosa de pagai a is feudatàrius spanniolus, iat fatu lassai sa vida de su sartu e finas is biddas. In logu nostu fut abarrada sceti sa bidda de Mara, chi iant donau po fèudu a is Oulamar, cunforma a sa moda de su More Italiae. A Mara ndi fiant aproillaus is de Calagonis puru, chi iant sbendonau sa bidda insoru giai innantis de su 1436. Iant apoderau perou s’identidadi de cussus e su nòmini, chi agoa nci iant aciuntu a su de Mara, chi fiat bènniu a essi Mara de Calagonis incurtzau in Maracalagonis, e finas su santu patronu, Santu Stèvini. Finsas is biddixeddas de Coròngiu, Geremeas, Massàrgia, Misa, Nuxedda, Santu Pedru, Santa Maria de Paradisu, Sici, Sirigàrgiu, ddas iant sbendonadas. +In su 1362 is Oulamar iant bèndiu su fèudu cosa insoru po 5500 fiorinus a is Carros, is feudatàrius de Cirra, chi nci iant postu a Mara e a Calagonis in sa baronia de Santu Miali. In su 1416 iant fatu un’acòrdiu intra su meri e is vassallus po arregulai su poderi de su meri etotu. In su 1511 candu si fut morta s’ùrtima de is Carros, totu su marchesau, cun Mara e Calagonis puru, nci fut passau a is Cantelles. +In sa primu metadi de su 1500 fiant nàscius in sa bidda de Mara, Giuanni e Andria Sanna, obispus de Abas e de Tàtari e incuisidoris de s’arrènniu de Sardìnnia. In su 1581 fiat nàsciu su para Salvador Vidal, est a nai Giuanni Andria Còntini, chi si fiat mortu in su 1647. Cussu annu etotu is Cantelles iant bèndiu sa bidda, impari cun Brucei e Sìnnia, a su mercanti Benedetto Nater, chi in su 1653 dd’iat torrada a bendi a Agostino Martin. In s’interis sa genti de sa bidda iat smenguau meda po mori de sa pesta de su 1652-55. Apustis de una chistioni manna meda, sa bidda nci fiat torrada a su marchesau de Cirra in su 1718, aprimu cun Francesco Borgia duca de Gandia e apustis cun is Català in su 1726, infatu de nci ai postu totu sa cosa in giustìtzia. A s’acabada in su 1805 nci fiat passada a is Osorio de la Cueva, chi si dd’iant comporada su 14 de mesi de idas de su 1839. +Su decretu de s’urrei n. 1195 de su 20 de maju de su 1928 iat serrau su comunu de Mara, e su de Sètimu puru, e nci-ddu iat postu impari a su de Sìnnia. Su comunu dd’iant torrau a aberri cun su decretu de lei ‘luogotenenziale’ n. 121 de su 24 de gennàrgiu de su 1946. +Tempus. +In sa bidda ddoi at giai sèmpiri tempus bellu, ddoi proit pagu in s’ierru ma incapitat de agatai sa nii in su cùcuru de monti Serpeddì, chi si scallat luegus e no lompit mai a bidda. Foras chi siat sa borta de sa niada famada de su 1985, candu sa nii nd’iat prenu totu sa bidda po 24 oras, prus o mancu. Is àteras niadas mannas fiant in su ’65, in su ’56 e in su ’35. Spantosa sa de su ’56. +Architettura. +Is domus aìnturu de sa bidda funt postas de sa pròpiu manera de is terrinus de is messajus. Aicetotu in su logu de acanta. +Aìnturu de bidda nci at duas calidadis de domu. Sa prus antiga est cudda campidanesa, a pratza in mesu e a lolla totu aingìriu. Agoa est nàscia sa domu a duus pianus: uno po ddoi bivi, in fundu, e s’àteru in s’oru ‘e sa bia cun su portali in sa faciada. +Trasportus. +Nci at giai 20 postalis dònnia dii po Casteddu e po is àteras bidda de acanta. +Traballus. +Messajus e pastoris funt is primus traballus de sa bidda e pagu pagu cumèrciu puru. Po cussu su prus de is Maresus s’agatant traballu in is biddas mannas comenti a Cuartu o a Casteddu etotu. +Monumentus e centru stòricu. +Duas crèsias medievalis funt testimòngius de su tempus passau e funt sa crèsia de ‘La Vergine degli Angeli’ e de ‘Sant’Ìllaru’ (Madonna de Ìtria). Santu Stèvini est su patronu de sa bidda e ddu afestant su 5 de argiolas cun sa festa tzivili e su 5 de donniasantu cun sa festa religiosa. +In su centru de sa bidda ddoi est su prus de is entis aministrativus e de is fainas cumercialis. +In mesu de is monumentus depeus arregordai su de su ‘Milite ignoto’ (po arregordai a is mortus de sa gherra) in pratza de crèsia e su de su para Sarbadori Vidal in sa bia Natzionali. A lestru ant a acabai su centru po is antzianus puru. +Tocat a arregordai finas unus cantu centrus sòtziu-culturalis comenti a su ‘Centro di recupero Il Samaritano’, chi est in su comunu bèciu, sa Pro-loco, is assòtzius culturalis ‘Signium’ e ‘Nuova Realtà’ (chi si donat meda ita fai finsas pubrichendi su giornali ‘Hamara’ dònnia duus mesis, in paperi e in internet puru http://www.hamara.it/), sa ‘Assoc. Cult. Musicale S. Stefano’, sa ‘Ass. Combattenti Reduci di Gherra’, sa Ludoteca Comunali, sa Biblioteca Comunali, s'Informagiovani Comunali e totu is assòtzius sportivus chi nci tenit Mara. + +Muristenis: +Muristenis (nòmene ufitziale Monastir) est unu comunu de 4.496 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +ATPasi trasportanti H+ in mesu a dùas settoris: +Sa ATPasi trasportanti H+ in mesu a dùas settoris est unu compressu enzimatigu ki catalizzara s'arreatzioni ki sighiri: + +Mùsiga/campidanesu: +Sa mùsica est s'arti de sa generatzioni e de sa combinatzioni de sonus chi, sighendi determinatas liggis fisicas e conventzionis formalis, espressadat unu stimulu fisicu e emotivu passendi pro s' apparau uditivu. Sa generatzioni de sonus succedidi, solitamenti, cun sa boxi umana (cantu) o cun instrumentus artifitzialis (strumentus) + +Murera: +Murera (in lingua italiana Muravera) est una bidda de 5.000 e prus bividoris in sa Meria de casteddu. +Sinnalis. +Sa bidda de Murera, est cunsiderada su tzentru de prus importu de totu su Sarrabus, est connota meda po sa produtzioni de arangius e agruminis in generali. +Su territoriu costieru cosa sua s'estendit in prevalentzia a bentesoi de su tzentru bividu, e me is urtimus annus est spaniendi-sì me is logus prus a Nordu puru. +Sa bidda de Murera est connota meda po is prajas mannas: de sa foxi 'e su flumendosa , de San Giuanni , de sa Turri Salinas e de Colostrai; a palas de cust' urtima s'acatada sa de Cabu Ferrau, unu promontoriu de arrocas trachiticas. +Prus a su Suddu, tambeni s'agatada a 8 km sa praja de Costa Rey, una de is prajas arenosas prus longa de totu sa Sardinnia, cun s'insediamentu turistico de su matessi nomini. +Inguni acanta si podint bisitai giasus ancheologicus de importu mannu, in particulari su menhir de Piscina Rey e su de Cuili Piras. +Postura. +Sa bidda de Murera s'acatat in sa parti tzentru-orientali de sa Sardinnia, in pitzus de una vaddi fruviali abrigada de unus cantus montis a giru de sa bidda, custus serrant unu sistema lagunari cun is poetus e piscinas de Feraxi, Colostrai, Turri Salinas e San Giuanni.Cun probabilidadi meda is primus acontzus de domu funt stetius "faci a mari" . +De inguni si nci est depiu transiri po no essi atacaus po is invasoris e de is corsarius. +Sa bidda oiindii, si presentat che una bidda crescia in dd-unu spatziu obertu, su de sa piana, chena de peruna barrera naturali, e tambeni acapiada a su mari. +A palas de basciu, funt segadas de is strintas vaddis de su Riu Picoca (Arriu Picoca), s'antigu "Saerpus" ki cun probabilidadi meda podit-ai donau su nomini a sa micro-regioni-storica de su Sarrabus. +Po aterus, amantiosus de is paristorias, sa boxi "Sarrabus" iat-a depi lompi inderetura de is fitianas incursionis de is piratas saratzenus (árabus), diaici: "is arabus = is-arrabus = (i)sarrabus, o po aterus, iat-a podi derivai puru (cun meda prus probabilidadi) de sa prus antiga tzitadi Punica de Sarcopos, situada oi in su cumunu acanta de Biddeputzi chi po richesa e influentzia depiad controllai in cusus tempus unu logu bastanti prus mannu, chi cumprendiat Murera e Cirra puru. + +Minucciano: +Minucciano est unu comunu de 2.521 bividoris me de sa Meria o provìntzia de Lucca. + +Tishri: +Primu mesi de su calendariu ebraicu, segundu sa sequentzia ordinaria. In ebraicu : תשרי. + +Vassouras: +Vassouras est una cittade de 33.522 abitantes de s'Istadu de Rio de Janeiro, in Brasile. + +Gulen: +Gulen est unu comunu norvegesu de sa contea de Sogn og Fjordane. + +Baldassarre Negroni: +Baldassarre Negroni (Roma, 21 de ghennàrgiu 1877 – Roma, 1948) fiat unu regista italianu. + +Harly: +Harly est unu comunu frantzesu de 1.803 abitantes posti in su dipartimentu de s'Aisne de sa regioni de sa Piccardia. + +Fléron: +Fléron est unu comunu belga de 16.139 abitantes, posti un sa provintzia vallona de Liegi. + +Geoff Shipton: +Geoffrey Shipton (4 de làmpadas 1941) est unu nodadori non prus in attividari australianu. + +Dewey Redman: +Dewey Redman (naschidu Walter Redman in Fort Worth, 17 de maju 1931 – New York, 2 de cabudanni 2006) fiat unu sassofonista de sos Istados Unidos. + +Grobleben: +Grobleben est unu comunu todescu de 102 abitantes, postu in su land de sa Sassonia-Anhalt. + +Joseba Sarrionandia: +Joseba Sarrionandia Uribelarrea (Iurreta, Bizkaia, Paisu Bascu, 13 aprile 1958). Iscritore in limba basca. + +Nuragus: +Nuragus est unu comunu de 1.025 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu in sa regione istòrica de su Sarcidanu. + +Nuradda: +Nuradda o Nuradha (in italianu Nurallao) est unu comunu de 1.431 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Casteddu. +Stòria. +Su territòriu ‘e Nuradha est arricu de arregodus, de su tempus de sa preistòria finzas a su medioevo, importantis meda po s'archeologia. Su monumentu prusu importanti est, prus che siguru, cussu de sa seportura megalitica de Aiodda, de s'edadi ‘e su brunzu, po' da fai iant umperau is statua menhir de epocas foras de arregodu scrittu. In localidadi Nieddìu s'agatat ancora un'aposentu "a tholos" chi iat appartènniri, parit, a unu tempiu a putzu de una citadi nuragica prus manna. Arregodus de su tempus nuràgicus funt finzas is duas seporturas de gigantis in localidadi "Sa cott'e sa tella" forrogadas cun iscàvus fattus a fura. In custu territòriu nci funti bivius is romanus puru, in su monte ‘e "Cannedu" du at ancora fàbbricus chi faiant parti de is bàngius romanus de s'edadi imperiali. De pagu anti agatau tres seporturas de s'epoca imperiali in localidadi "Aravoras" de acciungi a cussas giai connottas de Pibitzoi e Pranu ‘e fa, arriccas de tottu s'assortimentu de munèras, broccàs, làntias e pratus. S'omini a sighiu a bìvi in cussu logu in i seculus appustis puru, comenti testimòngias sa sepoltura +tardo-medievali e sa necropoli (campusantu antigu) agatada ultimamenti a "Sa Coronedda", accanta de sa crèsia antiga de Santu Sarbadori, arrutta e scarèscia. + +Nuràminis: +Nuràminis est unu comunu de 2.822 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Nurri: +Nurri est unu comunu de 2.431 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Arrolli: +Arrolli (connottu fintzas comente Arroli, in italianu Orroli) est unu comunu de 2.647 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Est connottu po su Nuraghe Arrubiu. + +Ortacesus: +Ortacesus est unu comunu de 1.009 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in Trexenta. + +Cipro: +S'ìsula de Cipru (in gregu "Κύπρος", "Kypros" o "Kıbrıs" in turcu) est posta in su Mari Mediterràneu Orientali i est sa tertza isola de custu mari pro estensioni, pùstis de sa Sitzìlia e de sa Sardigna. +S'ìsula tenet istèrrida de 9,251 km2 e populatzioni de unus 1.141.000 bividores. Est situada a meridioni de sa Turchia e a otzidenti de sa Siria e de su Lìbanu.Sa capitali sua est Nicosia (in gregu Λευκωσία, "Lefkosia" e in turcu Lefkoşa), chi est posta in su tzentru de s'ìsula etotu.S'ìsula est occupada pro dus de tres partis dae sa Repùbrica de Tzipru, chi fait parti de s'Unioni Europea; pro s'arrestu est occuppada dae sa Repùbrica Turca de Tzipru Nord dae su 1974 e chi est un'istadu arreconnotu dae sa Repùbrica de Turchia sceti. +Sa collocatzioni sua fait allegare is studiosus: si geograficamenti podit essi considerara Àsia, politicamenti e culturalmenti est considerada Europa (Tzipru est difati in sa UEFA, in s'Eurovisioni e in mèdas organizaduras europeas). + +Deià: +Deià est unu comunu de 718 abitantes de sa Mallorca. + +Nughedu Santu Nigola: +Nughedu Santu Nigola "(Nughedu San Nicolò)" este una bidda de sa provìntzia de Tàtari a battoro chilomitroso a Sud dae Othieri in s'adde de su Riu Mulinu, ada 940 abitantes chi si zamana nughedesoso. Su territorio est mannu 68,07 kmq. +Benidi zamadu Nughedu Santu Nigola pro lu distinghere dae Nughedu Santa Vittoria in provìntzia de Aristanis. + +Gavoi: +Gavoi est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai, s'agatat a 777 metros subra su mare e jughet 3.011 bividores. + +Pistilloni: +Gekkonidae (Gray, 1825) funti una famiglia de rettilis pittichededdus comunementi nominaus pistillonis. Mera scientziaus anti studiau sa capacitari de is pistillonis de s'appodai in d'onnia tipu de superfici. + +Pramantellu: +Pramantellu (connottu fintzas comente Pramentelu, in italianu Pimentel) est unu comunu de 1.238 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Pula: +Pula est unu comunu de 7.200 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Varsavia: +Varsovia (o Warszawa) est sa capitale de sa Polonia. + +Gadoni: +Bidda de sa Provìntzia de Nùgoro fundada in su 1400 circa dae unu pastori artzanesu, contat a su mancu 8-900 personas. Su nòmini suu derivat dae s'espressioni "Gàudiu 'onu"; godu de saludi bona. Gadoni est famosa pro sa minera de arràmini in localidadi Funtana Raminosa, ca in passau at garantiu benesseri et trebbaxu a sa bidda (Gadoni est arribbada a tènniri a su mancu 2000 personas, fra sa bidda e su villàggiu minerariu). Comu, purtroppu, sa minera non est prus in atividadi, ma funtzionat comenti parcu geomineràriu apertu pro is visitadoris e is turistas. Sa zona de Gadoni est bellìssima, et specialmenti sa zona de Coròngia, unu fra is prus bellus boscus de su mundu. Su territòriu de Gadoni partit dae su monti Artzanadolu (1200 m) a su confini cun Aritzo e arribat fintzas a su Flumendosa, confinanti cun Seulu. Gadoni at tentu medas personas famosas, comenti Antiogu Polla, illustri filòsofu sardu, e Marc'Antoni Ghiani, su chi at ocitu su visurrei spagnolu. Gadoni, bidda de genti orgoliosa, at tentu medas bandidus, fraitzus e malus ad aciapari, in mesu a cui su prus chi at fatu penari sa giustìtzia istràngia est istètiu Torracorti, bandidu fra is prus fraitzus et chi at fatu amachiari metadi de is carabineris de s'esèrcitu italianu. Sa mèngius ora pro bisitari Gadoni est a is primus diis de Nadali (Dicèmbri), candu ddu est sa festa de Prèndas de Ierru; et su 29 de Trèulas, pro sa festa de Santa Marta. + +Quartùcciu: +Quartùcciu o Cuartuciu (in italianu "Quartucciu") est unu comunu de 11.418 abitantes de sa Meria de Casteddu. + +Sàdili: +Sàdili (in italianu "Sadali") est una bidda de sa Provìntzia de Casteddu in sa Barbagia de Seulu, s'agatat a 705 metros in pitzu su mare e jughet 1.054 bividores. + +Samatzai: +Samatzai (nòmene antigu "Santu Maccari") est una bidda posta in sa Sardigna de giossu, in su territòriu de sa Provìntzia de Casteddu, tenit 1.746 personis e est a 30 km de sa capitali sarda, Casteddu. +Giografia. +Samatzai est una bidda de giai giai 1760 personis, e su logu suu est in Sardìnnia de Giossu, in sa provìntzia de Casteddu, atesu 32 km de sa Capitali. Est 72 km atesu de Aristanis, 156 km atesu de Nùgoro e 194 km de Tàtari. Is cordinadas giogràfigas funt 30° 29' de latitùdini e 0° 5' de longitùdini de su meridianu de Casteddu. Su territòriu cumunali tenit una mannària de 31,12 km² de manera arregulari de sud-est a nord-ovest intru de sa làcana de is cùcurus de sa Trexenta e is pranus de Campidanu. +Su territòriu tenit a làcana de nord Guasila, a est Pramentelu e Barrali, a sud Donori e Ùssana e a ovest Nuràminis - Biddagrega e Serrenti. Samatzai est in sa làcana de su pranu mannu campidanesu unu pagu in sa costa de su cùcuru, acanta de un’arriu. Est intru de 100 e 300 metrus apitzu de su pillu de su mari, e cun una mesana de 165 metrus. Est prus chi totu pranu, cun calincunu cùcuru in su sartu, chi ddi nant “monti”, chi faint parri su sartu prus de interessu acarendiddu cun is pranus campidanesus, e dd’assimbìllat de prus cun su sartu trexentesu. +Totu is cùcurus funt unu pagu atesu de sa bidda, chi est a 168 metrus apitzu de su pillu de su mari. Sa majoria de su territòriu, su 72%, tenit pendèntzias no mannas meda (de mancu de su 10%), chi ddas agataus in su fundali de sa baddi e acanta de s’Arriu Mannu, cun lozanas e arenàrgiu. Pendèntzias prus mannas fait a ddas agatai a nca ddoi at perda prus tipia, est a nai perda de cracina, granitu, arenàrgiu tzimentau. Su sartu ddu at fatu in parti sa perda de cracina, cun d-unu pillu ativu bastantementi fundudu (prus de 40 metrus) e unu gradu de pedrosidadi chi no lompit, bogau calincunu logu, su 15%, e in parti inundamentu fini e de fundu de baddi. Agataus siat terra màini a profilu omogèniu, siat terra bècia arrùbia tìpigus de su Campidanu de Casteddu. Ddus cunsìderant terras bonas e bonas meda, chi no tenint barrancus a ddus imperai, e chi traballaus e acuaus beni, faint medas cosas. +De s’antigòriu su sartu de Samatzai dd’ant traballau meda, e is matas spontàneas funt arrenconadas. Su sartu traballau est in dònnia logu, bogau a nca sa pendèntzia est meda e a nca ddoi funt domus e a nca ddoi at atividadi de bogai cosa de sa terra e de fraigadroxu. No ddoi funt arrius medas, difatis ddoi at un’arriu sceti, s’Arriu Mannu, chi ndi càlat totu s’annu, perou unu pagu atesu de su sartu. S’Arriu Mutedu-Pardu e s’Arriu Margiani pìgant àcua de unus cantu mitzixeddas, e truèssant sa bidda e s’atòbiant in Is Benatzus. +In is annus ’60 e ’70 funt nascias duus fraigadroxus de importu mannu (Calcidrata e ItalCementi), chi ant sfrutau sa sienda de su logu (perda de carcina, terra màini, arenargiu,…), chi at fatu agatai traballu a genti meda de sa bidda (su 16% de is traballadoris de su Tzimentudroxu bivit in Samatzai) e at fatu allestrai sa crèscida de sa bidda; ma custus fraigadroxus ant pagu pagu papau su territòriu, boghendiddi su connotu suu. In prus, oindi’ puru, custus fraigadroxu faint bessiri una cuntierra intru de is abisòngius de sa sienda stòrigu-archiològiga cun sa crèscida sòtziu-econòmiga. Sa bidda est a 4 km de s’Arruga Stadali 131: custu permitit a si movi de manera lestra in totu su Campidanu e un’acàpiu lestru a Casteddu. +Is acàpis cun is atras biddas acanta, bogadas Nuràminis e Pramentelu, funt prus trabballosus ca is arrugas no ddas ant asfartadas. Is ùnigus arrugas cun asfartu funt sa Provintziali 33 (A.S. 131-Nuràminis-Samatzai-Pramentelu) e sa A.S. 128; custa, mancai truessendi su territòriu est unu pagu arrenconada de sa bidda. Is atras arrugas no funt bonas e duncas calincunu logu de su sartu, mancai bonus, funt malus a lompi, su pròpiu medas logus archiològigus funt malas a nci’arribai. +Ddoi funt logus archiològigus meda, e cosa architetòniga de importu in bidda, sa majoria de custas cosas sa Soprintendèntzia no dd’at arregistrada e duncas no funt amparadas. Fintzas de s’antigòriu su sartu est pratziu in duus: Sartu de Susu e Sartu de Bàsciu. +Po Sartu de Susu naraus totu su logu chi àndat a nord, chi làcanat cun Serrenti, Guasila e Pramantellu. Po Sartu de Bàsciu sa parti chi àndat a sud-est e làcanat cun Biddagrega-Nuràminis, Ùssana, Donori, Barali e Pramentelu torra. Sa lìnia chi spèrrat is duas partis pàssat in mesu a is duas arrugas chi partendi de sa bidda betint a Ortacesus (conca a nord-est) e a Biddagrega (conca a sud-ovest). Scedas apitzu de su cumunu de Samatzai pigadas de "Sa storia nostra" de Antonio Leoni (Editzionis Nuove Grafiche Puddu) +Istòria. +Tempus antigu. +Is primus arrastus de sa presèntzia de s’òmini in su logu de Samatzai ddus agataus in su 3.500 innantis de Cristu, in sa Curtura de Otzieri. De custu tempus funt is domus de janas chi agataus in su sartu samatzesu, in s’Arroca Pertunta. Atras domus de janas ddas agataus in su Sartu de Bàsciu, in su logu Coròngiu Araxinus, acanta de sa làcana cun Nuràminis.A s’acabu de su 3.000 innantis de Cristu cumentzat sa Cultura de Monte Claro nascendi biddas de messajus chi faint testus e traballant is metallus. Cumentzant a fai is menhirs, chi in sardu ddus naraus perdas fitas, perdas mannas e longas cravadas in terra. Is perdas fitas chi fait a biri ancoras in su sartu de Samatzai funt is de Bruncu sa Furca, de su Sisu, de S’Arroca Nicolau, de Sa Carròcia e de Santa Maria. In su 1.800 innantis de Cristu cumentzat su Nuraxesu Arcàicu, e in su sartu de Samatzai ddoi agataus duus de is cincuanta proto-nuraxis chi ddoi funt in Sardìnnia, est a nai in Su Curruncu e in Sa Corona, in su sartu de Biddagrega-Nuràminis, ma in sa làcana cun Samatzai.Sa majoria de sa cosa nuraxesa de samatzai est de su Brunzu de Mesu (1.500-1.200 innantis de Cristu) e de su Brunzu de Acanta (1.200- 900 innantis de Cristu). Arruinas fait a nd’agatai in Nuraxi de Carrogas, Bruncu Musu Còngiu, Maurreddu, Domu is Abis e Santa Maria, Sant’ Aleni. In su sartu de Samatzai ddoi funt binti insediamentus ma su prus bellu e mellu postu est Su Nuraxi in Domu is Abis. In prus in su sartu agataus puru putzus sacrus e gisterras po s’àcua, e is prus bellas funt is de Perdas de Maria Mancosu. +Fenìcius e Arromanus. +Intru de su 900 e su 800 innantis de Cristu is Fenìcius cumentzant a abitai sa Sardìnnia. De cussu tempus no s’est abarrau meda, bogau arrogus de testus, màrigas e arrocas a nca agataus cosa scurpia, a nca ddoi at un’òmini preghendi sa deidadi Tanit e s’arroca chi fait a agatai in sa domu de sa pro loco in pratza 1 Maju. Spaciada sa gherra intru de Arroma e Cartàgini, sa Sardìnnia bessit provìncia arromana (227 innantis de Cristu) e su Campidanu fiat bessiu su donadori de trigu po Arroma. Fait a agatai cosa meda de su tempus arromanu, arruinas de domus, bàngius e necròpolis e fatu fatu is messajus agatant traballendi sa terra molas arromanas, arrogus de testus e de màrigas. +Edadi de Mesu. +Arruendi s’Imperu Arromanu, is Vàndalus cunchistant sa Sardìnnia, ma po otanta annus sceti. De s’àfrica nci iant bogau unus duxentus obispus, chi ddus ant mandaus a Sardìnnia e intru de custus ddoi fiat puru Bertòriu. Sigumenti is Vàndalus funt abarraus pagu tempus, no ant mudau sa vida de is sardus e no ant lassau cosa.In su 534 is Bizantinus iant bintu a is Vàndalus e ant pigau sa Sardìnnia. Sa presèntzia insoru fiat manna meda e in su sartu de Samatzai puru fait a agatai cresixeddas bizantinas, che sa de Sant’Aleni, Sant’Esu e Santu Nicolau. +Is Giuixaus. +Sa Sardìnnia innantis de s’annu milli si fiat agatada a sola po nexi de is Arabus chi fiant cunchistendi totu su Mediterràneu. Aici isulada sa Sardìnnia at adelantau una froma de gruvennu totu sua, sa de is Giuixaus, difatis fiat spratzia in cuatru, su Giuixau de Casteddu, su de Torres, su de Arbarei e su de Gaddura. Dònnia Giuxau fiat spratziu in curadorias e dònnia curadoria teniat unus cantu biddas. Sa bidda de Samatzai fiat in sa curadoria de Nuràminis. S’economia de custu tempus fiat totu apitzu de su bestiàmini e de su sartu, no esistiat dinai. Pagu scieus de Samatzai de unus trexentus annus, de su milli a su milli e trexentus, ma dd’agataus arremonau cun su nòmini de Santu Macarj, in su dogumentu a nca su Gùixi Torchitòriu de Casteddu dònat sa Trexenta a su fillu Salùsiu de Lacon.In su 1257 is Pisanus ant cunchistau su Giuixau de Casteddu e s’annu infatu Samatzai fiat bessia bidda de is Contis de sa Gherardesca. +Acabu de is Giuxaus e arribu de is Aragonesus. +In su 1323 arribant is Aragonesus chi sculant totu su sistema guixali e cumentzat po sa Sardìnnia su tempus malu. Sa genti arròscia de sdorrobòrius e bocimentus de is Aragonesus si ndi fuit de is biddas de su sartu e si cuat in mesu a is montis o si nci ghetànt in is biddas prus manna, che sa de Samatzai, che iat pigau sa genti de is biddixeddas de su sartu. +Su feudalèsimu. +In su 1326 Bernardu Ballaster, cadalanu, bessit meri de su Fèudu de Samatzai, ma po mori de sa pesta in su 1348 sa familla sua si sperdit e duncas custu fèudu fiat andau a Gullielmu de Torres e in su 1355 sa familla De Ampurias ndi bessit meri. In su 1362 sa bidda se Samatzai dd’ant donada a Antoni de Pujalt cumenti a fèudu e passendi su tempus. Teneus datus apitzu de sa genti chi biviat in in Samatzai in su tempus de su feudalèsimu; in su 1485 teneus 132 fogus (famillas), in su 1603 ndi teneus 212 e in su 1678 ndi teneus 248. +Is Spanniolus e s’Urrennu Sardu-Piemontesu. +In su 1479 in Sardìnnia cumentzat sa dominadura Spanniola e cincuanta annus agoa, Samatzai fiat passau a sa familla Aymerich e in su 1542 fiat passau a is Cervellon. In su 1718 sa Sardìnnia bessit terra de is Savojas, chi cumentzant a dominai in su 1720.S’economia de su sartu fiat posta mali meda, su trigu fiat pagu, is matas de fruta acetotu, is uliaxus fiant sparessendisi’, insandus Carlo Emanuele III at donau sa diretzioni de sa cosa sarda a su ministro Bogino chi in su 1761 fait nasci su Monti Granàtigu in Samatzai.Gruvennendi Carlo Felice de su 1821-1831 cumentzant is traballus po s’arruga casteddu-Torres, si circàt de frimai is morus chi ancoras beniant a fai furas in Sardìnnia, perou sceti cun Carlo Alberto (1831-1848) nd’arruit su feudalèsimu e su còixi de lei sardu, Sa Carta de Logu dd’ant arremprasau cun su Statuto Albertino.In Samatzai puru fiat spaciau su tempus de su feudalèsimu. +S’Urrennu Italianu. +De su 1850 Samatzai at tentu cosa noa, sa scola elementari, sa domu cumunali, arrugas mellus po si movi, intru de su 1857 e su 1858 ant arrangiau e amanniau su campu santu, est de su 1861 su sciacuadroxu pùblicu e su lacu mannu in pratza Funtana Manna. In su 1863 ant arrangiau sa funtana pùblica de Santa Maria, s’ùnigu chi donàt àcua bona de bufai a sa genti e faci a s’annu 1880 ant fatu is arrugas po Nuràminis e Pramantellu. +Su Noixentus. +Sa Sardìnnia fiat posta mali meda in su cumentzu de su noixentus, arremonaus is avolotus de Bugerru de su 1904, candu sa genti fiant manifestendi po una vida mellus e is sordaus ddus ant sparaus. Samatzai puru at pigau parti a is gherras, mandendi is fillus suus a Lìbia, teneus testimonias de sa furriada a domu de Vincenzo Leoni, e a sa Primu Gherra. Is samatzesus partius a sa gherra fiant 124 ma 38 no funt prus furriaus a domu. Arribau su fascismu, Samatzai puru at biu sa Domu de su Fàsciu, chi fiat in bia de Santa Maria e su segretàriu de su partidu fiat po medas annus Gino Musiu su dotori. Sa currenti fiat arribada in su 1926, ma sceti po is arrugas e is arricus, sa genti iat sighiu a no dda tenni in domu.In su 1934-35 s’Aministratzioni Cumunali at pesau unu monumentu po arregordai is mortus de sa Gherra Manna. In Samatzai puru ddoi est stètia una bonìfica de is paulis, est a nai in is benatzus e in is tramatzeddus, chi ddas ant sciutaus in su mesi de axrolas de su 1939. Cumentzada sa Segundu Gherra medas piciocus samatzesus funt partius e 13 no funt prus furriaus a domu, e is chi fiant abarraus in domu, ant patiu su fàmini e sa scassesa. Spaciada sa gherra fiat cumentzada un’atra gherra, sa contras a su sèntzulu chi betiat sa malària, gherra binta gràtzias a prus de 30.000 milla òminis e meda DDT. De is annus sessanta fintzas a oi Samatzai at tentu una furriada manna in su sartu e in atividadis econòmigas, in sa segundu perra de is annus cincuanta is terras chi fiant de Battista Melis ddas ant spratzias intru de is messajus e a su nascimentu de s’indùstria de sa cracina in su sartu acanta de sa bidda. +Festas. +Sa Candelera. +Custa festa arregordat s’arrituali po purificai a sa Madonna, agoa chi at tentu a Gesùs, comenti fiat sa lei in su tempus. Sa festa est su 2 de su mesi de friaxu, de sèmpiri. Dònnia annu scioberant 4 fèminas, sa Priorissa (chi depit essi sa mulleri de unu Cunfrari de sa Madonna de s’Arrosàriu), duas Priorisseddas (chi depint essi piciocas) e una Suta-Priorissa. S’arrituali est longu e bellu meda, est abarrau su pròpiu de s’antigòriu: innantis de sa missa manna, sa Suta-Priorissa si fait acumpangiai de is Priorisseddas a nche sa Priorissa, anca cuncodrant is cìrius e ponint duas trutureddas e un’ampudda de binu in d-unu cofinu, po ddu donai a su predi. Agoa totu s’acumpangiamentu andat a s’oratòriu bèciu, anca si mudant de bistiri e si ponint is bistiris tìpicus de sa festa; fatu custu andant a ndi pigai a su predi po andai totus imparis a s’oratòriu anca ddoi est sa stàtua de sa Madonna, po s’arrituali de sa beneditzioni. In sa Missa Santa, su predi beneixit is stiàricas chi agoa ddas donant a sa genti e acabada sa Missa, totu is cumbidaus andant anca bivit sa Priorissa po si donai is “Presentis”. Su mengianu acabat cun d-unu pràngiu mannu. Sa dii de sa festa sighit a de noti puru, e acabat cun sa cena manna in sa domu de sa Priorissa. + +Santu 'Asili 'e Monti: +Santu 'Asili 'e Monti est unu comunu de 1.400 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in Trexenta. + +Pauli Gerrei: +Pauli Gerrei (connotta fintzas comente" "Paùli Xrexèi, in italianu "San Nicolò Gerrei") est unu comunu de 977 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Santu Sparau: +Santu Sparau (connottu fintzas comente Santu Sperau, nùmene impreau dae sas àteras biddas, in italianu "San Sperate") est unu comunu de 6.821 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Sant'Andria 'e Frius: +Sant'Andria ‘e Frius (ufitziale), Santu Andria Frius o Sant'Andria Friusu (in italianu "Sant'Andrea Frius") est unu comunu de 1.892 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Santu Idu: +Santu Idu o Santu 'Idu est unu comunu de 3.895 bividoris de sa Provìntzia de Casteddu. + +Sarroccu: +Sarroccu est unu comunu de 5.244 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Nùmene +Su numene de Sarroccu naschiti dae Sharru-kin ( su re veru in accadicu, o su - mere mannu in Sardu) +chi diat esser Sargon de Akkad, chi at rennatu in Mesopotamia dae su 2334 a su 2279 A.C. in uve naschiti sa jenesi de sos URIM. +In su 2450 A.C., Sargon de Akkad at fundatu su sambenatu Sargonide (Sandanide o Sardanide). +In su 2300 AC, sa carestia manna, at custrintu sos pobulos de s'Asia minore a sa migratzione in s'ozzidente (Libanu - Palestina e isolas mannas de su Mediterraneu ozzidentale). + +Ceraxius: +Ceraxius (o Ceraxus, in italianu "Selàrgius") est unu comunu de 27.911 bividoris, in sa Provìntzia de Casteddu, postu in su cabu de giossu de Sardigna, in Logu de Campidanu. +Monumentus e logus de interessu. +Sa domu campidanesa. +Su centru istòricu de Ceraxius at allogau medas testimoniàntzias de importu culturali. Cunsideradas patrimòniu artìsticu/culturali de sa comunidadi, funt is domus campidanesas fatas de làdiri (de su latinu "later") e caraterizadas de su potali mannu de linna, de sa pratza stèrria in mesu a sa domu e, ananti de is aposentus, sa lolla chi castiat a sa pratza. In s'architetura si podit tenni contu de s'influèntzia ispagnola, ca das fait assimbillai a s'hacienda tìpica de s'Andalusia. +Po sa mellus pati, custas domus funt ancora imperadas po nci bivi, mancai siant pagus is chi d'imperant fintzas po traballai, cumenti fiat su costumu de una comunidadi de messàjus e patoris che cussa de Ceraxius in s'antighidadi. + +Saint-Hilaire-sur-Benaize: +Saint-Hilaire-sur-Benaize est unu comunu frantzesu de 303 abitantes postu in su dipartimentu de s'Indre in sa rejoni de su Tzentru. + +Happurg: +Happurg est unu comunu todescu de 3.679 abitantes, posti in su land de sa Baviera. + +Sèligas: +Sèligas (in italianu "Selegas") est unu comunu de 1.523 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Casteddu, in sa Trexenta. + +Senorbì: +Senorbì est unu comunu de 4.419 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu, in sa Trexenta. +Senorbì esti sa patria de Carlu Lonis, famosu piccapedreri bivviu prusu de duxentus annus faidi. In su zentru storicu 'è sa bidda s'agattada su museu sù. + +Serdiana: +Serdiana est unu comunu de 2.279 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Serri: +Serri est unu comunu de 760 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Sètimu: +Sètimu est unu comunu de 5.949 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Seulu: +Seulu est unu comunu de 1.023 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Silìcua: +Silicua est unu comunu de 4.150 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Tuvixeddu: +Tuvixeddu est unu monte e unu campusantu Punicu-Romanu postu in tzentru bìvidu de Casteddu, tra su Viale Sant'Avendrace e Via Is Maglias. +Est sa rapresentatzione prus manna de is fenicios in totu su Mari Mediterranau. + +Heavy metal: +S'Heavy Metal (chi cheret nàrrere "metallu grae") est sa genia musicale pius tzacosa de su rock. +Est naschidu intra de is annus setanta e de is annus otanta che ebolvimentu de s'"hard rock" (una bersione meda prus cravosa de su blues bessida in is primos annos settanta in Inghilterra pro mesu de grupos musicales che is "Black Sabbath" e is "Deep purple"). +S'heavy metal at ritmos meda agressivos e sonos meda potentes, otennidos pro mesu de s'amplificatzione e de sa recracadura de sas chiterras eletricas, de sos bassos e carchi borta finas dae is boghes e in is annos otanta e noranta s'est divididu in diversas sutagenias. Is grupos suos pius famados ancoras ativos sunt is "Iron Maiden" (birghine de ferru), is "Judas priest" (Predis de Giuda) e is "Metallica". + +Lo Spettro/campidanesu: +Lo Spettro ("The Spectre") est unu personagiu de s'universu DC Comics inbentau in su 1940, at a essi in prena "golden age" (edadi de oru), de Jerry Siegel e Bernard Baily. Bessit po sa prima borta in su nùmeru 52 de "More Fun Comics", po brintai a pustis in sa Justice Society of America in is paginas de "All Star Comics", mentris in Italia bessit po sa prima borta in su numeru 16 de sa "Collezione Uomo d'Acciaio". +Est praticamenti onnipotenti, e podit cambiai s'istessa faci de su mundu, diaici cument'est in beridadi. + +Silius: +Silius est unu comunu de 1.385 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Sìnnia: +Sìnnia (Sinnai in italianu) est unu comunu de 16830 abitantis de sa Provìntzia de Casteddu. + +Seurgus Donigala: +Seurgus Donigala o Sriugus Donigala (in italianu "Siurgus Donigala") est unu comunu de 2.189 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Solèminis: +Solèminis est unu comunu de 1.587 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Ollollai: +Ollollai (Ollolai in italianu) est una bidda de sa Sardigna, in Provìntzia de Nùgoro. Sea antiga de curadoria e capitale se de sa Barbagia chi dae issa leat su nomene, s'agatat a s'artària de 960 metros subra su mare, jughet 1.579 bividores e su territoriu suo est mannu 2.734 etaros. +Istoria. +Subra su monte de "Santu Basili" bi sunt sas rastras prus antigas de sa bidda. Inoghe s'agatant sas rastras de insediamentos umanos de su 4.000 a.C. A pustis a custas populatziones si sunt summadas ateras populatziones de nuragigos chi si fuiant dae Campidanu pro more de sos cartaginesos: si creet ca su nomene de sa bidda bengiat dae custas populatziones sos "Iolaesos". +Ateras rastras las ant agatadas in sos logos de "Sinasi", "Su trichinzu", "Puzone", "S'enucrarzu", "Sa 'erina", "Sos molinos", "Sos gadones", "Moroniai", "Orrocochina" e "Donnicheddu" (de epuca juigale). +Sos abitantes in su IV seculu fint galu paganos mentras in totu sa Sardigna fint jae cristianos, s'imperadore bizantinu Mauritziu, aiat cumpresu ca su controllu de sa Sardigna non podiat essere cumpletu chentza su controllu religiosu, duncas aiat pedidu agiudu a su papa Gregoriu Mannu, su cale tramite su capu de sos barbaricinos Ospitone (chi fit jae cristianu e chi si narat biviat in su monte de "Santu Basili") aiat cunvertidu sa populatzione cun su agiudu de Santu Felice e Santu Ciriacu. +Epuca Juigale. +In epuca giudicale faghiant parte de sa curadoria de Ollolai sas biddas de Gavoi, Lodine, Fonne, Ovodda, Ortzai, Mamoyada, Teti, Austis, Tìana, Orgòsolo e Ulìana. Importante de custa epuca est su fogu chi su 5 de Austu de su 1490 chi aiat distruidu totu sa bidda, si narat ca est istadu su frutu de sa "disamistade" intra sas famiglias de sos "Arbau" e de sos "Ladu", sos primos dae sa parte de sos Aragonesos, sos urtimos dae sa parte de su Juigadu de Arborea. +Limba. +Particulare est su sardu chi si faeddat in Ollolai, paris cun sas biddas de Ovodda, Mamoyada, Orgòsolo, Ulìana, Fonne, Lodine, Ortzai e Gavoi, su cale est caraterizadu dae una oclusione laringale su "corpu de glotide" pro sas literas K e F, paris fintzas cun sas biddas de su Sarrabus, est s'unicu casu intra totu sas limbas romanzas. +Festas printzipales. +Sas festas printzipales sunt "Santu Mighele" su 29 de cabudanni e s'8 de mayu, "Santu Basili" sa primu die de cabudanni, "Santu Antoni" su 17 de Jannarzu. Sa festa prus importante in die de oe est "Santu Porthulu" sa cale durat batto dies dae su 23 de austu. Meda importante est su "Carrasegare" cun sas "Mascheras Lìmpias", sos "Intintos" e sos "Bumbones". Totu sas festas de s'istiu sunt caraterizadas dae sas protzessiones a caddu. + +Giuseppe Garibaldi: +Giuseppe Garibaldi (Nizza, 4 de triulas 1807 – Isola di Caprera, 2 de làmpadas 1882) fiat unu generale italianu. +Tzeriau eroi de is duos mundoso (eroi dei due mondi) adi donau sa vida sua a cumbatti is prepotenziasa de is potentisi contrasa is poburusu ei debilisi,iada gherrau piusu de una borta cum sa Roma de is papasa e de is predisi de is paras e is mongiasa. +Garibaldi est una figura importante de su Risorgimento italianu, e zertamente est istadu e d'est su personaggiu chi pius de tottu ada istimuladu s'immaginazione de medas italianos e non solu. Sa vida sua est istada meda avventurosa e issu est'istadu autore de memorabiles impresas in Europa e Sud America. +Garibaldi est sepultadu in s'isola de Caprera in Sardigna inue si fit retiradu pro passare sos ultimos annos de sa vida. + +Antonio Gramsci: +Antonio Gramsci (Abas, 22 de ghennàrgiu 1891 – Roma, 27 de abrile 1937) fiat unu filosofo, iscrittore, politigu e teoricu de sa polìtiga italianu. +Est istadu unu de sos fundadores e leader de su Partito Comunista Italiano. Sos iscrittos suos sunu meda interessados a s'analisi de sa leadership culturale e politiga e dd'est cunsideradu comente unu pensadore altamente originale in sa traditzione Marxista. Unu de sos contributos suos pius importantes est istadu su cunzettu de egemonia culturale comente 'e mesu de sas classes dominantes pro imporre a sas classes subalternas sos valores, fatendelos passare comente universales, chi servini a mantenne' s'istadu de sa soziedade capitalista. +Impresonau suta su regime fascista de Benito Mussolini, est mortu appenas bessidu dae su carcere, inue, tra su 1929 a su 1935, aiat iscritu subra e diversos argumentos, sos iscrittos sun istados poi regoltos in "Quaderni del carcere". +Sa vida. +Gramsci fit naskidu in Ales (Aristanis) e fit su quartu de sos sette fizos de Giuseppina Marcias (1861-1932) e Franzisku (1860-1937). Su babbu nde derivaiat dae una familia albanese chi fit relatada cun Gramsh, una tzitade albanesa. +Curiosidades. +Antonio Gramsci est oe unu de sos autores italianos pius connottos e istudiados in su mundu. Ma, a parte in calchi raru casu, in sa sinistra e in su mundu accademicu in Italia custu produidi indiferentzia. Beru est chi non mancana sos omaggios e sas cerimonias istitutzionales in sos anniversarios, ma in sa realtade s'obera de Gramsci non benit leada in cunsidèru edd'est ignoradu s'omine e su politigu, e duncas in sos fattos non sun regoltas s'eredidade politica e culturale suas. +Agganzos dae fora. +Sas publicatziones de Antoni Gramsci + +Abel Ferrara: +Abel Ferrara (New York, 19 de trìulas 1951) est unu regista de sos Istatos Unidos, de origines italianas. + +Shri Nirmala Mata ji Devi: +Shri Nirmala Mata ji Devi, nascia a Chindwara sa primu die de Benai (21.03.1923). +Coiada cun su sennori Srivastava (Sir C. P. Srivastava). +Mamma de duas fillas e jaja de netas i nebodis. +Candu fiat picioca iada biviu cun cussa anima manna ki fiat Gandhi (Mahatma Gandhi). +De su 1970 si dedicada a fai connosci a tottu su mundu su bentu friscu de sa "kundalini"("" fueddu in sa lingua Sanscritto) cun d'unu movimentu de Issa e tottu fundau : "Sahaja yoga" mellus nau "su scimbullamentu de s'enegia primordiali", sa "kundalini", (atrotosciada in issa e tottu,"Sanscritto"). +A totu oi girada su mundu ad donnya etnia po fai connosci a tottus sa bellesa de su scimbullamentu de sa kundalini. +Si poderi narre (nai) ca in prus de setanta natzionis est connotu e in meda biddas in totu su mundu ddu at omminis e femias ki si spasiant a fai conosci, a ki'ndi tenidi praxeri su sciumbullamentu de sa kundalini tzerriau me inglesu "self realisation" + +Sahaja yoga: +Sahaja yoga est una disciplina fundada dae Shri Nirmala Mata ji. + +Sueddi: +Sueddi est unu comunu de 1.171 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +Su patronu sù esti Santu Giorgi de Sueddi ca in su Medioevu è stettiu puru su vescuvu candu sa bidda fiada ancora vescovalli. + +Teulada: +Teulada est unu comunu de 3.988 Bividoris de sa Provìntzia de Casteddu. +Istòria. +S'istòria de s'origini de sa bidda si perdit in su tempus. Is primus sinnus de s'omini funt is medas nuraxis chi s'agatant in totu is satus de su comunu e is arrestus chi s'agatant in s'Isula Arrubia. +Su primu logu aundi est nascia sa bidda si pentzat ca potzat essi a palas de s'antigu "Kersonesus", connotu oi in diri cumenti Cabu Teulada, aundi parit ca ci fessint unas domus de militaris romanus po castiai e difendi is baìas de Cala Prumu e Zafaranu. Podit essi ca sa bidda siat sighia a abarrai inguni po totu sa simàna romana, candu sa bidda pigat su nòmini de "Tegula". +Seculus a pustis, fortzis po is bardanas chi lompiant dae su mari, sa bidda s'est movia, cumenti amostant unus cantu arrestus archeologicus agataus acanta de sa cresia de Sant'Isidoriu, in sa prana de sa "Tuerra" chi est unu logu prus atesu de su mari. Sa bidda, perou, no ada abarrai po meda tempus innoi e, biendi ca is bardanas de is Saracenus sighiant, is teuladesus a s'acabu de su Seixentus s'ant torrai a movi stesiendisiri de su mari. In custu tempu difatis, is teuladesus anta incumentzai a aproillai in su logu aundi s'agatat oi in diri sa bidda, aundi ci fiant giai unas cantu domus nascias acanta de sa cresia de Santu Franciscu. Propriu poita si timiant is bardanas de is piratas si nci aziant in totu sa costa de sa baìa de Teulada, anci cumenti in totu sa Sardigna, turris de posta, ca s'agatant ancora oi (mancai no si potzat stichiri a intrus) a Mrafidanu, Pixinnì, Potu Budellu, Potu Scudu e Cala Prumu. +In s'Otuxentus e in s'incumintzu de su Noixentus s'acolumia de sa bidda est casi totu in sa messarítzia, ma meda genti traballa fintzas in is minièras de su Sulcis. A pustis de is gherras mundialis, sa bidda lompit a su numeru prus mannu de bividoris, pustis unu numero mannu de giovunus patint in disterru fendi arribai is bividoris a is 4.000 de oi. In is annus cincuanta 7500 ha (75 milionis de m²) de su comunu benint secuestraus dae sa basi militari Nato ca no permitit a sa bidda de sfrutai de manera acolumica sa mellus pati de sa costa. +Oi Teulada est una bidda chi circa, mancai is strobus mannus de sa basi militari, de ndi bessiri de sa crísi cun su turismu de calidadi, ponendi impari su mari de sa costa cun su monti de aintrus. Po custu s'est aconcendi su potu turisticu, ca fiat stetiu fatu a patiri de su 1956, po ddu fai essi una frimada de is medas turistas chi, prus che totu in s'istadi, benint in Sardigna in bàrca. + +Ùssana: +Ùssana est unu comunu de 4.250 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Uda: +Uda o Uta est unu comunu de 6.676 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Serra Pedace: +Serra Pedace est unu comunu de 1.050 abitantes de sa Provìntzia de Cosenza. + +Turismu: +Su turismu est sa pràtica, s'atzione assolta dae sos chi biàgiant e bìsitant logos a iscopu de divagu, connoschèntzia e istrutzione. A su tzentru de s'esperièntzia turìstica ddu est su "turista" definidu dae s'organizatzione mundiale de su turismu ("World Tourism Organization", Agentzia ispetzializada de is Natziones Unidas) comente su chi biàgiat in logos diversos dae cussos chi bivet a foras de s'ambiente suo cuotidianu, pro unu tempus de a su mancu una note ma non prus de un'annu e su cale iscopu abituale siat diversu dae s'esertzìtziu de cada atividade remunerada a intro de s'istadu bisitadu. Cun custa paràula sunt inclùdidos cussos chi biàgiant pro: isvago, reposo e licanza, bisitas a amigos e parentes, motivos de aziendas e professionales, de salude, religiosos. + +Agricultura: +S'agricultura est sa attividade económica cunsiste in su cultivu de ispètzias vegetales. Su iscopu printzipale de sa agricultura est cuddu de otènnere produtos de sas prantas dae impreare a iscopu alimentare o non, ma sunt possìbile fintzas àteros iscopos chi non previdint netzessariamente sa bocadura de sos produtos. +S' agricoltura est istada una de sas attividaes pius antigas de s'omine, a poi de sa regolta de sos frutos comente si agataiana in natura. Sunu cambiados meda sos modos de trabagliare sa terra: su tzappu, arados de linna, de ferru tirados dae animales fintzas a sos tempos modernos cun su trattore e ateras machinas agricolas. Fruttu importante de s'agricoltura est sa produtzione de trigu po alimentatzione, de su risu, de trigumoriscu po mànicu po animales, e ateros produtos: irduras varias,cartzofas, pummattas, caules, fenujos, corcorijas, sindrias, melones. Importante est puru s'erva po nde faghere fenu po su bestiamene. In tempos retzentes si faeddada de Agricoltura biologica, cando si produidi a su naturale,chena impreare fertilizantes e pesticidas. + +Biogas: +Su biogas est unu combustibile chi si podere ottenire de is muntonaxiusu, de ladamini o de trigusu e de tottu sa sotanza organica. +Sa sostanza organica s'immattidi chena de ossigeno (anaerobico) fadendu naghe u batteriu tzerriadu metanigeno, si podire cumprende de su nomine ettottu ca faidi metano CH4. + +Abrile: +Abrile est su de bator mese de su calendàriu julianu e gregorianu. + +Maju: +Maju est su de chimbe mese de su calendàriu giulianu e gregorianu. + +Làmpadas: +Làmpadas est su de ses mese de su calendàriu gregorianu. + +Trìulas: +Trìulas est su de sete mese de su calendàriu gregorianu. Comente narat sa paraula est su mese de sa triulera, in tempos cando no bi fint sas trèbbias e triulaiant cun sos animales (boes, caddos o ainos). + +Austu: +Austu o Agustu est su de oto mese de su calendàriu gregorianu. +Su bíndhighi de austu est sa festa nódida (s'Assunta), tzerriada fintzas mesaustu. + +Cabudanni: +Cabudanni est su de noe mese de su calendàriu gregorianu. + +Santugaine: +Santugaine (o ladàmine) est su de deghe meses de su calendàriu gregorianu. + +Santandria: +Santandria (o Donniasantu) est su de ùndighi mese de su calendàriu gregorianu. + +Nadale: +Nadale (o Meseidas) est su de dòighi mese de su calendàriu gregorianu. Est craru ca custu nòmene faghet riferimentu a sa naschida de Gesùs Cristu. + +Linia: +In geometria, sa lìnia est unu de is fondamentus si podet narri ca una continuidadi de puntus est una lìnia. + +Końskowola: +Końskowola (pron. [kɔɲskɔ'vɔla]) est una bidda in su sud-est de sa Polonia, atraversada dae su riu Kurówka. Format unu comune autonomu in su Voivodadu de Lublin e tenet 2 188 abitantes (in su 2004). + +Italianu porcheddinu: +Manera de nàrrere, cando unu keret faeddare in italianu ma mèlciat paràulas meda in sardu reduinde-las a unu italianu "porkeddinu"; comente narat sa paràula non est italianu sìnkeru, e gai si impreat unu manera curiosa de faeddare, chi boltas meda est usadu dae còmicos sardos cun resultados "esilarantes". (es: "ti scramento io"). +A sa Campidanesa: "italianu proceddinu": manera de nai candu unu fuèddat in italianu ma, giai ki no connoscit totu is fueddus, ddus amesturat cun fueddus in sardu, italianizendi-ddus (es: "ti scramento io") faendi unu carraxu de lìngua. + +Gesùs: +Gesus de Nazaret, pro sos cristianos est su Fillu de Deus, e benit tzerriau cun tantos ateros nomenes: est a narrere, "su Nazarenu", "su Messia" o "Cristu", "su Sarbadore", "su Redentore". Propriamente su nòmene Gesus bolit nai Sarbadore. +Segundu is cristianus Gesus est bennidu in custu mundu dusmila annus fai. A su tempus in su cale fiat imperadore Cesare Augustu, comente narat su Vangelu de Luca. Est naschidu in Betlem, pro batire sa paghe, sarbamentu a sos òmines chi lu fint isetende, comente si leghet in sa Bibbia. Ischimus su nòmene de sa mama, Maria de Nazaret. Gesus at bividu in pitzinnia e gioventude in Nazaret. +Inoghe at trabagliadu faghinde su mastru de ascia e cando teniat trint'annos at comintzadu a preigare. Si leghet in sos Vangelos chi s'incomintzu fut: "Su regnu de Deus est vicinu, cunbertidebos e creide a su Evangelu". In sos vangelos si leghet su chi Cristu at fatu e s'insegnamentu chi at lassadu. +S'insegnamentu sou lughede in sas parabulas o contos chi at contadu pro faghere cumprendere medas cosas de Deus, de s'òmine, e de su destinu de s'òmine, chi bivet subra sa terra ma est destinadu a una vida chi non acabat mai. Cristu mutiat Deus " Su Babbu meu", e cando faeddaiat de sos òmines de Deus naraiat " Su Babbu bostru". + +Àrthana: +Àrthana o Àrtzana (in italianu "Arzana") est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra de 2.730 abitantes. + +Jersu: +Jersu est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra e jughet 3.352 bividores. + +Irvonu: +Irvonu, Irbonu o Irbono (in italianu "Ilbono") est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra e jughet 2.293 bividores. + +Ussassa: +Ussassa est una bidda de sa Provìntzia de s'Ogiastra in sa Barbagia de Seulu, s'agatat a 670 metros in pitzu su mare e jughet 763 bividores. + +Sarrabus: +Su Sarrabus est una istorica e giografica de sa Sardinna sud-orientali, pertenessidi cumenti a s'aministrazioni a sa Provìntzia de Casteddu. +S'origini de su nomini "Sarrabus" portad unas cuantas interpretatzionis ma po sa parti manna de is istudiosus derivat de s'antiga tzitadi Punica de Sarcopos, posta oi in su cumunu de Bidd'e putzi chii po richesa e influentzia depiat controllai in cuddus tempus una zona bastanti manna, chii cumprendiada prus o mancu su Sarrabus de oi in dii. +Su sardu ki si fueddat innie tenit sa particularidadi de su "corpu de glotide. +Allàcanat cun s'Ogiastra, su Gerrei e sa Parteolla. +Is biddas ki ddu cumponint funt: Murera, Biddeputzu, Santu 'Idu e Castiadas. + +Biddeputzi: +Biddeputzi ("Villaputzu" in limba italiana) est una bidda de 5.090 bividoris in su Sarrabus, in sa Provìntzia de Casteddu e fait parti de sa diocesi de s'Ogiastra +Su comunu est postu 8 metrus apitzus de si livellu de su mari. Su territoriu suu tenit un'isterrida de Ha. 17.429 e allacanat cun is Comunus de Murera, Santu 'Idu, Tertenia e Foghesu. Sa bidda est posta in dd'un brevi tretu formau cun is aremaduras de sa foxi de su Flumendosa, a canta de is cucurus de su Sarrabus. +Sarrabus. +Su toponimu "Sarrabus" lompit cun meda probabilidadi de sa prus antiga tzitadi punica de Sarcopos, is calis arruinas s'acatant innantis de sa localidadi de Santa Maria: custa bidda, po richesa e influentzia depiat controllai in cussus tempus unu logu bastanti prus mannu, ki cumprendiat Murera e Cirra puru. +Cuxina. +Biddeputzi est connota po sa cuxina sua rapresentada de is culixonis e de is malloreddus, de su casu, de is arrustus de petza e de pisci e de durcis traditzionalis che is pardulas, is pabassinas e is amaretus. Est difondia sa produtzioni de arangius e agruminis in generali. +Sonadoris de launeddas. +Istoricamenti est sa bidda innui si funt distintus particularmenti is prus mannus sonadoris de launeddas de su tempus passau ma in is urtimus tempus no at perdiu sa traditzioni sua. + +Biddesatu: +Biddesatu esti una bidda de 1.353 animasa de su Gerrei in sa Provìncia de Casteddu. +Geografia. +Sa bidda s'agattada in sa zona zerriada "Gerrei" (finciasa a s'Ottucentusu imperanta finciasa su nomini Galilla) e s'agattada a un'attesa de circa 500 metrusu a s'allivellu e su mari. +Sa zona de Biddesatu s'affacciada a Nord-est in su Flumendosa, arriu fondamentalli puita fai sì ca sa terra siada fertilli e adatta a essi coltivada, e arribada pusti s'arriu finciasa a su Saltu de Quirra, in sa zona zerriada Barigau. +Su territoriu andada poi a Sud in direzioni de Monte Genis (979 metrusu), ca s'agattada in su comuni de Biddesatu e connosciu po sa sorgenti d'acqua bona po' ognia cosa. +In su cuccuru de Monte Genis, monti ca fai parti de s'istituendu parcu naturalli de su Monte dei Sette Fratelli, si godidi de una bona vista, e si podidinti biri i montisi de s'Ogliastra e de su Gennargentu a Nord e i montisi de su Cagliaritanu a Sud (Serpeddì, Sette Fratelli ecc). +Sempri in pizz'e su monti dui esti una costruzioni de nuraxisi. +In fra mesu e sa boscaglia de ilixi, olioni e atrasa mattasa ca s'agattanta in custa zona, si bodinti agattai stranasa figurasa ca s'acqua e su entu anti modellau in sa pedra. +A Est su territtoriu è delimittau de su Monte Lora, famosu po sa forma de sfinge, ca segnada su confini cun Santu 'Idu. +De sa bidda si bodinti biri is cuccurusu de su Gennargentu, ad esempiu su Monti de Santa Vittoria de Esterzili, sa Punta de sa Marmora, is cuccurusu de s'Ogliastra (Sa Perda Liana de Gairo, is taccusu de Jerzu, is montisi de Tertenia, Monti Cardiga de Perdesdefogu), finciasa a su mari de sa costa orientalli de sa Sardigna, ca si bodidi raggiungi in pagu tempusu cun sa macchina. +In sa zona de Biddesatu dui esti callencuna grutta: ""Sa Grutta Manna" e ""Sa Grutta 'e Scusi" innui bividi su Geotritone Sardo. +Flora e fauna. +Sa zona è arricca de Ilixi,olia, moddizzi, olioni, murdegu,sparau e cardollinusu. +Funti medasa finciasa ins animallisi ca s'agattanta in sa zona: +cerbus e murvonisi in su territoriu de monte Genis, achillisi, storisi, spraberisi, sribonisi, marciusu, gattusu. +Sa Storia. +Su nomini Biddesatu benidi de su latinu "saltus" (sa(r)tu), po nai propriu una bidda de satu. +Finciasa de s'etadi prenuragica sa zona furiada popollada. +In su territoriu dui funti infatti tombasa, menhir, nuraxisi ancora intreusu commenti "Sa dom'e sa nì e "Corrolia". +Sa zona è poi passada asutt'e su dominiu de is fenicius e Cartagine po poi passai in manu ai Romanus de su II seculu a su V seculu appust'e Cristu. +Sa bidda è stetia asutt'e su dominiu Gallilense, ca adi protteggiu sa terra da is invasionisi romanasa e ancora oi s'agattanta is segnallisi a "Cea Romana" e "Monte Arrubiu". +Testimonianzaza de custas cosasa funti scrittasa in sa Tavola di Esterzili. +Sa zona furiada logu de scorribandasa vandallicasa e bizantinasa. +Appusti succiadasa custas cosasa si ennidi a farmoi una bidda, protetta e ricca de acqua po agattai protezioni da is bandidusu de sa Barbagia. +In su medioevu sa zona furiada asutt'esu dominiu sa Giurisdizione de Casteddu, finciasa a essi governada de sa Gallura. +Cun sa conquista de sa Sardigna de patti de is Aragonesusu la zona passò a is Spagnollusu e in su 1681 la idda fu comprendia in sa "cuntea de Biddesatu". +In su 1708 sa zona passò a is Austriacusu po poi arribbai in su 1718 a su Duca de Savoia. +Sa bia chi cullegada su Gerrei cun su Campidanu è stetia pagada de is Biddesatesusu cun sa bendida de parti de is terrenusu. +Gratzias a sa nascida de custa bia is circadoris ligurusu e francesusu iant agatau meda mineralis ca ianta portau a sa nàscida de "Sa Miniera de Su Suergiu"; fondamentalli po sa storia de sa comunidadi locali. +In su 1906 in Biddesatu e in su bixinu Iglesienti c'è stettia una protesta manna de is minadorisi po is pretziusu tropu attusu de sa cosa de pappai e de sa bida in generali, ed è stata fatta una lastra po arregordai is mortus e unu libru che contada cussu che est acadèssiu. +Biddesatu cun sa Miniera de antimoniu de Su Suergiu esti una interessanti area de su Parcu Geominèrariu de sa Sardigna. +Funti medas is minieras de su Gerrei che dipendiant de sa Miniera Su Suergiu de Biddesatu. In custa miniera in su dixiannoiesimu séculu fiat nàscia una fonderia che ne is annus est diventada unu centru de produtzioni de antimoniu meda importanti po s’Europa cun prus de cuatruxentus operaius. +Candu est spaciau su giacimentu in su 1950 sa fonderia iat incumentzau a traballai mineralis de àteras minieras sardas e agoa aiat pigau sa materia prima de su mercau stranju. +Ne is annus ’80 anti studau is forrus e is tenicus e is minadoris anti serrau po sempri is gallerias. +Guadangiu in sa bidda. +Funti medasa i Biddesatesusu pastorisi in sa zona de Biddesatu, e si dedicanta ad allevai animmallisi de fattoria commenti Crabasa, brabeisi, baccasa e boisi, procusu, cuaddusu, puddasa. +A bottasa is imprendidorisi anti decidiu de si dedicai a custu settori imperendi macchinariusu po allebiai su traballu e ottenniu unu maggiori guadangiu e produzioni de latti de bacca e de brabei. +S'agricoltura, graziasa a su terrenu fertilli esti beni svilluppada e permittidi de produrri meda frutta, berdura, leguminisi e cereallisi po du imperai o po du endi. +Graziasa a una pariga de contributusu po s'imprenditoria giovanilli sa bidda s'esti arricchia de buttegasa po sa cosa de pappai, is oggettusu e sa produzioni de cosasa de sa zona. +Una pariga de biddesartesusu funti impiegausu in su settori terziariu e in is traballus statallisi, +Descrizioni de sa bidda. +Sa bidda è divida in duas partisi: +Sa parti bascia s'agattada tott'a giru a giru de sa cresia de Santi Michelli Arcangellu, e sa noa a gir'e sa prima cresia de sa bidda, una cresia de su 1500 dedicada a Santa Brabara. +Sa bidda è dividia in rionisi: Corea, Terrepedis, Concia, Su Cuccuru, Terrapieno, Bracuccia, Funtana de josso, Forreddu, Su occili, Su Battumeo, Cott' e ois, Ziu Antini. +Camminendu in su impedrau in su centru storicu de sa bidda s'agattada sa omu Museu (innui si bodinti biri medasa attrezzusu de traballu imperausu in su passau in sa bidda) e medas'omusu costruisa cun sa pedra. +Sa bidda tenidi ognia serviziu necessariu a una vida dignitosa: +Sa Mina de Su Suergiu. +In su pallazzu ca fiat sa domu de su diretori de sa mina e de is ofìtzius aministrativus oi s'agattada su Museu de sa Mina, e innai funti espostasa tottus is cosasa ca imperanta po traballai. Custa Mina fiat una de is prusu importanti po sa produtzioni de su antimòniu ca eniada imperau in is gherras. Est in sa prus arta parti de s’àrea e de innia su diretori podiat controllai de pitzu is traballus de su Scalladroxu e is àterus ofìtzius. Is traballus funt acabaus in is annus ’70 proita ca nci fiant meda spesas e cumbeniat a portari is mineralis de àterus logus. +Is Tradizionisi. +Santu Michelli Arcangelu - È su patronu de sa bidda e si festeggiada su 29 cabudanni. +Sa festa ennidi cellebrada scetti relliggioamenti e scetti ognia tanti c'ha festa civilli. +Santa Brabara - Sa festa prusu manna de sa bidda esti cussa de Santa Brabara, cellebrada su primu lunisi de su mes'e làmpadas. Sa festa durada assummancu 4 disi e in custa occasioni sa bidda si prenidi de genti ca benidi de sa Barbagia, de su Sarrabus +Sa stessa festa benidi fatta su primu dominigu de Argiolas po donai sa possibillidadi a is turistasa e a is immigrausu de partecippai. +Is festasa funti organizzada cun processionisi in giru po tottu sa bidda e cun cantusu e ballusu. +Santu Cristollu - A una pariga de chillometrusu de da bidda s'agattada sa cresia de Santu Cristollu. +Po sa festa, cellebrada tra su 13 de Austu e su 14, benidi fatta una processioni partendu de sa Cresia parrocchialli e a pei s'arribbada a sa cresia campestri. +Su rientru de su Santu a sa Cresia parrocchialli enidi fattu cun una processioni in macchina ca accabada cun sa benedizioni de is autistasa. +Sant'Antoni e Santu Srebastianu - Sa festa de custus'dusu santusu esti su 17 e su 20 de Gennaxiu. +Po custasa duasa cellebrazioni funti organizzaus is fogaronisi in pratz'e cresia e a sa genti si onanta arangiusu po una festa e pani po s'atra. +"Is Animeddas" - Una festa po is mannusu e is pitticcusu. Sa mingianu de su 31 de su mes'e ladamini is pippiusu andanta de domu in domu e sa genti di onada cos'e pappai (drucisi o frutta) in onori de is mottusu. +"Sinnadroxiu" - Sa festa si faidi in su sattu accant'e sa bidda in sa dì de s'Ascensioni. +Su sinnu po arrecconnosci su bestammini benidi fattu in custasa disi, e po custu motivu enidi fatta custa festa. +Is pastorisi fainti su casu e custu enidi arregallau a sa genti in unu muncadori e sa proloco de da bidda faidi unu prangiu con pezza de brabei. +In ognia festa su gruppo folk de "Santu Cristollu" si bestidi cun su custummu de biddesatu e baddada su ballu sardu. +Commenti arribbai. +Candu si arribbada a Paollisi si depidi lassai sa strada statalli e pigai sa strada provincialli chi potadda a Biddesartu e Armungia. +Sa strada tenidi medas curvasa ma funti scetti 64 chillometrusu e c'ollidi un'oretta po arribbai. +Arribbausu ad Archefossu tra Santu 'Idu e Ballau si girada a s'incrociu chi aziada in sa vallada de su Rio Cannichili finciasa ad arribbai a Biddesatu. +Demografia. +I 1.353 abitantisi funti distribuiusu in 549 famigliasa cun una media po famiglia de 2,46 personasa. +Sangunausu. +I 10 sangunausu ca s'agattanta demprusu funti: +Congiu, Cotza, Lusso, Melis, Cappai, Cinus, Murtas, Angius, Gessa, Usai, Spagnesi. + +Biddaramosa: +Biddaramosa est unu comunu de 2.010 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Biddanoa 'e Tulu: +Biddanoa 'e Tulu ("Villanova Tulu" in italianu) est unu comunu de 1.208 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Crabonaxa: +Crabonaxa o Biddasimius est unu comunu de 3.319 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Biddesorris: +Biddesorris o Bidda de Sorris (in italianu "Villasor") est unu comunu de 7.065 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. + +Biddaspitziosa: +Biddaspitziosa est unu comunu de 2.193 abitantes de sa Provìntzia de Casteddu. +S'agatat in sa parti de bàscius de Campidanu, in su tretu intru de Casteddu e Igrèsias, a prus pagu de 20 km. de sa capitali. +Sa bidda est a canta de mari, a 20 km de su portu canali de Casteddu e de su mari turìstigu de Sardinnia de bàscius, a 40 km. de is minas de su Surcis e de s'Igrèsienti. +Est una bidda chi fait de coronamentu a su logu de sa tzitadi de Casteddu e, po custa arrexoni, at pigau parti a sa gana de cambiamentu chi sa tzitadi fait arribai in is biddixeddas acanta, e chi faint cambiai sa manera de bivi, sa strutura e sa forma de is biddas. +In custus ùrtimus annus sa populatzioni est crèscia meda, nci funt 2000 personas e meda prus domus. Sa bidda s'agatat in d-unu tretu paris a intrus de unu logu mannu chi est pagu pagu ondulau in sa parti nord-ovest sceti, ca ddu trebessat su frùmini Cixerri. +Su traballu in su sartu, mancai siat in crisi faci is atras atividadis, conditzionat oi puru, sa strutura de sa bidda, difatis in su “centru bèciu” nci funt domus de làrdiri, chi tenint una pranta a corratzu, sa chi teniant in s'antighidadi is domus de is arricus. S'agatant puru esemprus de domus pòbiras de is serbidoris, chi imoi no fait a impreai, ca no funt adatas a is apretus de oi. +S'atividadi econòmica est diferentziada. Sa laurantza imprendat unu cuartu de sa populatzioni chi traballat, de unu cundutu de familla, in d-una terra manna, a un'atru cun traballadoris dipendentis chi funt sempri de prus, fintzas a is siendas piticheddas (su 57% de is siendas tenit 3 ètarus de terra sceti). +Arant lioris, ortalìtzia e forràinis po pesai bestìamini (brebexinus). Is siendas de bestiàmini po su prus funt piticheddas ma comuncas modernas. +Fintzas a pagus annus a oi s'agàtant pagus fàbricas: unu casefìciu, tres de mobìlia, una po traballai mineralis. Ma cumenti ant amanniau su logu +industriali, chi ddu nant PIP, oi s'agàtant atras siendas: una fàbrica de salàmini, una butega de linna industriali e aici nendi. Anti giai donau 36 de 40 lotus aprontaus. +Su 78% de sa populatzioni chi traballat est in is setoris de duus (secondario) e de tres (terziario), ca sa bidda est acanta de Casteddu. + +Michelangelo Merisi da Caravaggio: +Michelangelo Merisi, naradu il Caravaggio (Milanu, 29 de cabudanni 1571 – Porto Ercole, 18 de triulas 1610), est istadu unu pintore italianu. Ativu a Roma, Napoli, Malta e in Sitzìlia intre su 1593 e su 1610, est cunsideradu su primu mannu esponente de sa iscola barocca e unu de sos prus tzelebrados pintores de su mundu. + +Masturbatzione: +Masturbatzione, o pugneta, est una pràtica autoerotica cunsistente in sa solitzitasione manuale de sos òrganos sessuales a iscopu de otènnere praghere. + +Doctor Who: +Doctor Who est su titulu e su nomini de su protagonista du una populari serie televisiva britanniga de fantascienza criara de sa BBC in su 1963. Narara de is avventuras de unu viaggiarori de su tempu, cun tramas ki bandanta de sa fantascienza a su contu goticu. + +Wald am Schoberpaß: +Wald am Schoberpaß est unu comunu de 654 abitantes de sa Stiria (Austria). + +Àldara: +Àldara est una bidda de 847 abitantes in sa Provìntzia de Tàtari. + +Agghju: +Agghju (in galluresu) e Azos o Aggius in sardu, est una bidda de 1.686 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Santu Franciscu d'Aglièntu: +Santu Franciscu d'Aglièntu (in galluresu) est una bidda de 1.175 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Altzaghèna: +"Altzaghèna" (Alzachena (in galluresu) est una bidda de 12.552 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Badesi: +Badesi (in galluresu) est una bidda de 1.853 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Bilchidda: +Bilchidda (in galluresu) e "Belchidda" in sardu, est una bidda de 3.177 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Bultigghjata: +Bultigghjata (in galluresu) e Bortigiadas in sardu, est una bidda de 896 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Svenskøya: +Svenskøya est un'insula posta in s'arcipelagu de is insulas Svalbard, in Norvegia. S'insula de Svenskøya est sa segunda po estensioni de s'arcipelagu de is insulas Kong Karls Land a pustis de Kongsøya. Svenskøya potara un'area de 137 km². + +Campionau de palloni rumenu 1979-1980/campidanesu: +S'editzioni 1979-80 de sa Divizia A ari biu sa vittoria finali de s'Universitatea Craiova. +Capocannonieri de su torneu est stettiu Septimiu Câmpeanu II (U Cluj), cun 24 rezzas. + +Santa Maria Navarrese: +Santa Maria Navarrese est sa fratzione in soru de mare de su cumunu de Baunei in sa Provìntzia de s'Ogiastra, in Sardigna. Santa Maria Navarrese est a presu a sa biddighedda de Tancau, in su cumunu de Lotzorai. Sunt angasi a presu s'unu cun s'atera ca parent chi sunt una bidda petzi in d'unu ùnicu tretu de costa, connotu comente logu de villegiadura. +Geografia. +Est a 8,8km de Baunei e 4,2km de Lotzorai. +De Santa Maria si biet su portu de Arbatax in su cumunu de Tortuelie in ue arribant sas naves mannas de Genova e Roma. +In antis de su mare de Santa Maria b'at unu grupu de isulotos, mutidos in italianu Isolotto d'Ogliastra e in sardu solu S'Isulotu. +Santa Maria jughet unu portitzolu turistigu impreadu pro s'imprus in s'istade pro sas barcas de sos turistas e pro sos barcones chi tragant sa zente in giru in sas calas prus connotas: "Cala Goloritzè", "Cala Luna", "Is pùligis de nie" ("Cala Mariolu") e "Cala Sisine". +Istòria. +Su nòmene de Santa Maria Navarrese est unu imbescuru intra istoria e traditzione: paret chi bengiat de una printzipessa de sa Navarra ispagnola. In su 1052, in d'unu biàgiu in nave, l'aiat ingollida su tempus malu e in custu puntu de sa costa sarda aiat agatadu logu a prigu. Tando, pro rengratziamentu aiat fatu costroire una crèsia. +E propriu in sa pratza "Principessa di Navarra" b'at una crèsia de su XI seculu, ristruturada in su 1960. + +Diplomatzia: +Su trataméntu in sa cultura de sa bidda +In sa cultura de sa bidda a tentu semper importanzia manna su tratamentu,como diamus podet narrer s'amistade,s'amicizia. +Sas mamas, ma de prus sos mannois, cando su édu creschende furriaiat a domo iscutu, ca jogande in sas partzas o in monte, sas brigas funt cosas de donnia die, naian: "trattàie bos bene, comente frades! Si ti toghan prima, difendedi! Ma tratài che frades". E de gasi, pranghende-riende, tra briga e paghe si aghiat a mannos e si cumprendiat su sensu de sas allegas intendias dae minores. +In sas familias, calegunu prus “ischentiddosu” che fudit semper e a cussu ddi naian : “A colare dae su tratamentu a non tratare, che cheret paghu, a bortas unu nudda, ma coment a coi chi siat, s'abilidàde est a si firmare prima, prima chi si arribet a puntu, chi non si podet prus torrare inségus”. +Su tratamentu, chi fintzas a tando nos fudit passiu bonu pro apaghiàre brigas de minòres, totu in dunu nos gàrrigaiat de pentzamentos, si cumprendiat s'importu, in logos nostos, de custa responsabilidade po mantenner sa paghe tra familias e duncas de sa bidda. Si imparaiat a pesare sas allegas e, a si formare comente pessona. +Sos mannos connoschian a su éthu in cale familia fudit istau pesau unu zovanu/a e naian: “donniunu a sa pesamenta si ch'andat”. +Cando sa pessona fudit manna cumprendiat ca custu narrer fudit caleguna cosa in prus de unu arresonamentu maternu o de jajos, in logos nostos. +Su tratamentu fudit unu dovere de donni unu, po aghet torrare in bonu murrunzos tra familias e istrantzire, tzertu fintzas a inube si dia podet, batallas e odios. Fudit un'impegnu fintzas po sas biddas de afurriu ca su tratare cheriat narrer a esser rispetau e difendiu mascamente si s'ofesa beniat de foras. +Su tratamentu, a bisu meu, aghiat òmines e feminas chi essen, pessonas de valia. +Como su tratamentu est perdendesi. + +Abicultura: +S'abicoltura est a pesare abes, est unu de sos traballos cunsideraos agricolos, s'ùnicu abberu eco-cumpatibile chi si basada in s'isfrutamentu de risorsas rinnovabiles chi non si poden isfrutare de àteru modu (nètare, galureu, cherapighe). == +Abicoltura e ambiente. +S'atzione pronuba de s'abe est a sa base de sa riprodutzione de sas mazores ispètzias vezetales e +de sa produtividade de medas piantas de interessu agrariu. S'istrintu lionzu tra abicoltura e ambiente assumede unu significadu ancora prus atuale a sa lughe de sa creschente espansione de s'agricoltura biologica, ambitu inube s'allevamentu de sas abes podet agatare ispatziu zustu, po unu potentziamentu suo e po sa valorizatzione de sos prodotos tipicos e de calidade. Comente in Sardigna, nche sunt totus sos presuppostos po unu cunsistente isviluppu de custa atividade. +Istòria de s'abicoltura in Sardigna. +S'abicoltura in Sardigna, giughet origines antigas. In Ulìana, in su 1843 ant agatadu una istatuina in brunzu chi raffigurada unu zovanu nudu cun chimbe abes bene assetiadas in pitzu de sa carena. Spano pentzaiat chi esseret rafigurau Aristeo, s'eroe de sa Lìbia chi, a cantu ant lassadu iscritu Diodoro Siculo, Cicerone e àteros at imparadu medas populos,intramesu fintzas sos sardos, a faghet su ghasu, s'ozu, allevare sas abes e a faghet su mele e sa chera. Ma nos ischimus ca sos Fenicios, Cartaginesos e sos Romanos ant acatadu de seguru in Sardigna un'abicoltura bene aviada, e si est beru ca cun sos Fenicios sos Sardos cumerciaian sa chera, sos Romanos dominadores aghian paghare sos tributos in pitzu de sa produtziones de chera e mele. E sunt semper sos Romanos chi ant dispretzadu su menzus mele chi sa Sardigna produit, su mele arranchiu de olidone: "Omnia que Sardinia fert, homines et res, mala sunt. Etiam me, quod in ea insula abundat, amarum est". +In su periodo giudicale,su ruolu de s'abicoltura est cussiderau istrategicu po s'economia de s'isola a su puntu de cumbinchere sos estensores de sa Carta de Logu a previdire ispetzificas santziones po sos furtos de alveares. Sa Carta, capitulu XXXI infatis narat: +"De chi furarit ortu de abis. Item ordinamus chi si alcuna persona furarit ortu de abis,ed esserit dessu Rennu, paghit infra dies bindighi,de chi hat a esser juygada,pro s'unu deghi; e si esserit de ecclesi, over de àtera persona,paghit pro s'unu chimbi. E niente deminuspaghit de machicia assa corti soddos centu, et emendit su dannu, a cui hat a esser. E si non pagat issa, over atter'homini pro see infra dies bindighi, de chi hat a esser juygada, tangintilli un'origlia". +Sas abes. +Sas abes domesticas o mellifiche, appartenent a s'ispetzie "Abes mellifera L.", o "Abes mellifica L." Si tratat de insetos sotziales chi appartenent a s'ordine de sos "imenoteri", familia de sos "apidi". A su genere "apis" appartenent atras tres ispetzias, comente sa mellifera, totus originarias de sas regiones tropicales de s'Asia sud orientale: +Oe s'Abe mellifera s'agatat distribuida in totu su mundu, ma prima fiat cunfinada in Europa, Asia e Africa. Infines si sunt formadas varias ratzas de Abes mellifera chi si partzin in tres grupos: +S'Abe mellifera ligustica est ispartzinada in totu su mundu, e in sas zonas chi funt presentes àteras arratzas sunt naschidos incròcios e duncas àteras abes selezionadas.Sas arratzas de importu mannu economicu sunt: +Sas abes mellifera sunt insetos sotziales e bivent in familias o colonias de pariga de milliaias de individuos (dae 10.000 a 100.000) sas familias de sas abes bivene in sos panes de chera costruidos o in bucos naturales comente truncos tuvudos etz. o in domos fatas de s'òmine (arnia). In sa sotziedade de sas abes esistidi s'abe mascu e duas castas de abes feminas: sas fecondas, chi sunt sas reginas e sas isteriles chi sunt sas operaias. De su puntu de vista geneticu non ca peruna diferentzia tra custos duos tipos de feminas, de unu obu fecondadu, difatis si podet isviluppare siat un'operaia siat una regina. Sa diversidade est depiu a sa cosa de papare chi ddis giant cando sunt galu larvas in su tempus de s'isviluppu issoro. Sa regina est prus manna de sas operaias e su traballu suo est a ponner sos obos. Podet bivere fintzas a bàtero o chimb' annos. Su ruolu de s'abe mascu est de fecondare sa regina e bivet paghu prus o mancu un'istagione. +S'abe tenet diversos compitos in sa vida sua e sunt: + +Lily Allen: +Lily Rose Beatrice Allen (Londra, 2 mayu 1985) est una cantadora pop ingresa a suta a s'eticheta Regal/Parlophone (EMI). Su singulu de su cumentzu "Smile" est arribau a su numeru 1 in is classificas de is singulus in Inghilterra in su 2006. + +Uddusò: +Uddusò est una bidda situada in Gallura in sa Provìntzia de Terranòa-Tèmpiu, cun una populatzione de 4.145 abitantes. +Geografia. +Si podet narrer sa bidda de sas abbas o de sos buddos. Devatu, est in s'altupianu de Sa Pianedda chi ogat sos primos buddos de sas abbas chi originan su Tirsu e in sos montes de s'Ena sos afluentes de su Riumannu e forsis su nome de Buddusò. Ca a parte cussu, totu su territoriu est pienu de rios, trainos, putos e medas funtanas. Sa pius importante pro sa naschida de su burgu, isteit sa funtana de sos Arestes, chi alimentait su primu molinu e duas iscias de terras bundarosas nomadas: Ortumannu e Ortuminore; sighiat Funtananoa, Su Bucu, Olostris, Birolo, Donufreale. Poi, in giru de su vastu territoritoriu: Culipertuntu, De Sos Bandidos, Mesumata, Pentzima, Su Linnarzu, Filighemasciu, Lughida, Pedracana, Secretore, De Pirastros, bidolzu, Martine, Sas Iscias, Sa Zura, Su Lizu, Esedrele, Codinepedra e ateras medas. +Sas funtanas in medas casos dana su nome a sos trainos. Sos afluentes de su riu mannu, in Buddusò, sono: Bitzolu, S'additzola, Coltzucaddinu, Sas Concheddas, Mesumbrosu, De S'abbanoa, De S'Ajana, De Sa Roca, Sos Cucuros, Su Fraile, Filigheri, Aramamò, De Sas Trotas, Tertu, Sos Trainos, De Pedru Cossu. Afluntes de su Tirsu, sempre in territoriu uddusoinu sono: Enamajale, Baddefadosa, Baddetuvuda, Lughiaeroma, Sa Zura. + +Budoni: +Budòni (in galluresu) e "Budùne" in sardu, est una bidda de 5.125 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Ágreda: +Ágreda est una bidda de s'Ispagna. Tenet una popolatzione de 3215 abitantes (in su 2004). + +Alconaba: +Alconaba est una bidda de s'Ispagna. Tenet una popolatzione de 165 abitantes (in su 2006). + +Aldealafuente: +Aldealafuente est una bidda de s'Ispagna. Tenet una popolatzione de 120 abitantes (in su 2006). + +Les Noës: +Les Noës est una bidda de sa Frantza. Tenet una popolatzione de 163 abitantes. + +Ambierle: +Ambierle est una bidda de sa Frantza. Tenet una popolatzione de 1.728 abitantes. + +Noailly: +Noailly est una bidda de sa Frantza. Tenet una populatzione de 719 bividoris. + +Arcon: +Arcon est una bidda de sa Frantza. Tenet una popolatzione de 107 bividoris. + +Renaison: +Renaison est una bidda de sa Frantza. Tenet una popolatzione de 2.653 abitantes. + +Opfenbach: +Opfenbach est una bidda de sa Germània. Tenet una popolatzione de 2.247 abitantes. + +Bodolz: +Bodolz est una bidda de sa Germània. Tenet una popolatzione de 3.125 abitantes. + +Gestratz: +Gestratz est una bidda de sa Germània. Tenet una popolatzione de 1.220 abitantes. + +Grünenbach: +Grünenbach est una bidda de sa Germània posta in sa Baviera. Tenet una popolatzione de 1.462 abitantes. + +Heimenkirch: +Heimenkirch est una bidda de sa Germània. Tenet una popolatzione de 3.721 abitantes. + +Agedabia: +Agedabia est una tzidade de sa Lìbia. Tenet una popolatzione de 140.000 abitantes. + +EL Azizia: +Al 'Aziziyah est una tzidade de sa Tripolitania in Lìbia. Tenet una popolatzione de 32.000 abitantes. + +El-Abiar: +Al Abyar est una tzidade de sa regione de sa Cirenaica in Lìbia. Tenet una popolatzione de 33.390 abitantes. + +Beida: +Al Bayda (in gregu: Ελπίδα) est una tzidade de sa Lìbia. Tenet una popolatzione de 250,000 abitantes. + +Homs (Lìbia): +Al Khums est una tzidade de sa Lìbia. Tenet una popolatzione de 192.000 abitantes. + +El Merj: +Al Marj est una tzidade de sa Lìbia. Tenet una populatzione de 120.000 abitantes. + +Malu entu: +Malu 'Entu (in italianu Mal di Ventre) est un'ìsula de su Mari de Mesu chi est posta 7 km (3,5 mìglias marinas) a illargu de sa Peninsula de su Sinis, in sa costa tzentru-otzidentali de sa Sardigna. S'agatat in sa Provìntzia de Aristanis a intru de su territòriu de su comuni de Crabas. De su 1997 est parti de s'area mania Peninsula de Sinis-Insula de Malu Entu. +Sa tradutzione in limba italiana de su nòmini, chi torrat a coa a su sèculu de 19, si depit a su dominadori piemontesu e non correspondit in significau cun su chi tenit in sadru, sendi istetia fata chentza critèriu limbìsticu e filolòzicu. +Chi su nòmini in sadru est istetiu giau po su 'entu meda forti de maistrai a chi s'isula est sugeta, su in italianu cherit narri in sadru "daori de brenti" . Est prus a prestu possibile chi sa tradutzione fessit fata chirchendi de agatare una simbillàntzia genèrica intra is sonus de is fueddus in is duas limbas. +Esemprus de furriaduras fantasiosas in is nòminis de localidadis nd'at de su restu àturus in Sardigna (unu esempru intra tantis est s'apendìtziu de su "Margine Rosso", in su comuni de Cuartu Sant'Aleni, chi est una furriadura chi pagus acàpius agatat cun su nòmini sadru de "Marxiani Rubiu"). +In su mesi de austu 2008 s'ìsula, chi non tenit bividoris, est diventada nodia po essi istètia ocupada de unu grupu indipendentista guidau de Sarbadori Meloni ( prus connotu comente Doddore Meloni), cun s'obietivu de otènni su riconnoschimentu internatzionale de s'isula comente "Repùblica de Malu 'Entu". Meloni at mandau su progetu suu siat a is Natziones Unidas, siat a su chi insaras fiat presidente se su cunsizu de is ministrus italianu, Silvio Berlusconi, e at dimandau a su comuni de Crabas sa residèntzia in s'ìsula po giai una signìficu prus forti a s'intentu suu. Intra atras cosas at fatu fintzas coniare banconotas cun sa fachi sua, chi beniant a essi moneda de s'istadu. In su grannazu de su 2009 una lòmpida de su corpus forestali, de su càstiu ambientali e de sa capitaneria de portu, at fatu isbarratzai is indipendentistas, cun imputu fintzas de ai addanniau s'ambienti e de ai ismaltiu illitzitamente aighinzu chi aiant fatu in is mesis de ocupatzioni de s'ìsula. +Malu 'Entu in beridade fiat zai istetia a su tzentru de unu cumplotu separatista in is annus 80, a òpera de is grupus indipendentistas sardus de s'època. Segundu atrus però no fiat unu cumplotu indipendentista ma unu imbentu de is servìtzios segretos italianos po ghetare iscretia in su movimentu "sardista" chi si fiat isvilupendi in cussus annus. +Zeografia. +Zeolozicamente s'ìsula est meda antiga e rappresentat un relittu de sa prus remota orozenesi Sardu-Corsa chi hat dividiu definitivamenti is duas insulas gemellas de s'àrea intra s'attuali Catalugna e sa Provenza, comenti testimonzant is formatzionis impedradas de cristallus de quarzu de sa fini de su Mesuzoicu. +Tenit una tirada de 0,8 km² e s'artiori massimu est de 18 metrus subra su mari. A causa de su bentu de maistrai chi suat de NO po manna parti de s'annu, sa costera est arenosa in su chirru orientali, in cuddu otzidentali est imbetzis de rocca sendi custu parau in fachi a su bentu. +S'isula est disabitada, mancai turistas no n'di mancant mai spetzialmenti in s'istadi candu cun imbarcatzionis piticas e mannas fattas po su diportu illompint de is localidadis costeras de acanta. + +Elisabetta Canalis: +Elisabetta Canalis est nàschida in Tàtari su 12 de Cabidanni de su 1978. Est una showgirl, attrice e modella italiana. +Biografia. +Su babbu est radiòlogu e professore universitàriu, sa mama maistra de lìteras in pensione, su frade Luigi est radiòlogu issu puru. +Pustis sa maturidade clàssica, leada in su Litzeu "D.A. Azuni" de Tàtari, andat a istare in Milano ue s'iscriet in Limbas e Literaduras Istràngias in S'Università Statale. +Pigat parte a unos cantos casting, finas su pro su film "Il pesce innamorato" de Leonardo Pieraccioni. +In su 1999, addia de presentziare comente valletta a sos Telegatti e fàghere unu spot pro sas caramèglias M&M's, dda issèberant comente velina pro sa trasmissione "Striscia la notizia". Faghet custu triballu finas a su 2002, impare a Maddalena Corvaglia, chi si faghet amiga sua de coro. +In su 2002 issa e Maddalena Corvaglia faghent unu calendàriu pro sa rivista GQ. +A pustis de su sutzessu ispantosu de su calendàriu 2003 pro sa rivista "Max", pigat parte a sa condutzione de duas editziones de su programa isportivu "Controcampo", in unda in Italia 1. +Est atora in sa de tres e in sa de bàtoro sèries de sa fiction "Carabinieri". +In su 2003, impare cun Federica Fontana, pigat parte a su programa de rìere "Ciro presenta Visitors" e unu annu a pustis a su sequel "Super Ciro", sèmpere in Italia 1. +In su 2004 est sa protagonista de su videoclip de sa cantzone de Biagio Antonacci, "Convivendo". +In su 2005 est protagonista, impare cun Fabio De Luigi, de sa de duas sèrias de sa sit-com "Love Bugs", dereta de Marco Limberti. +A pustis, si nde andat a sos Istados Unidos pro pigare parte a cursos pro atores e de limba inglesa. Aparet finas in duos film: "Deuce Bigalow - Puttano in saldo" (2005), de Mike Bigelow, cun Rob Schneider, e "Decamerone" (2007), de David Leland, ma ambaduas sas bortas faghet pagus prus de unu cameo. +In su 2005 conduit, pro una chida, Striscia la Notizia paris a s'ex collega Maddalena Corvaglia. +In su2006 leat parte a su cine-panetone "Natale a New York", de Neri Parenti, ue est sa fìgia de Christian De Sica. In s' ispetantu, est paris cun issu in televisione in tzertas unas reclamizaduras de sa Tim e nde diventat "testimonial". +Torrat a costàgiu de Sandro Piccinini in "Controcampo Ultimo Minuto" a s'incomintzu de s' istagione 2006/2007. +In su 2007 presèntziat fissa in su programa de sa Gialappa's band "Mai dire Martedì", agiudende in sa condutzione su Mago Forest. Conduit fintzas su Festivalbar paris a Giulio Golia e Enrico Silvestrin. In su matessi annu leat parte comente ospite a surpresa in "Buona la prima", trasmissione de Ale e Franz de improvisatzione, in unda in Italia Uno. +Vida brivada. +Elisabetta Canalis est una piricocca isportiva, praticat su kickboxing e narat de èssere tifosa de su 'Inter. +Narat fintzas de èssere una fan de su rapper Eminem e s' at fatu tatuare su nòmene suo in su bratzu ca narat chi l' apet fatu cumpangia cun is cantzones suas in sas dies tristas (mancari imoe su tatuàgiu siat istadu tramudadu in una canaca de rosas). +At tentu relatziones cun tzelebridades nòdidas, che a su fubaleri Christian Vieri e a su diretore cinematogràficu Gabriele Muccino. +In su 2008 s' est nadu chi esseret istada fastigiende cun fubaleris de Serie A in atividade , che a su romanu Manuele Blasi (chi giogat in sa Napoli) e su brasilesu Reginaldo Ferreira da Silva (de su Parma). Innantis si fiat finamentas faeddadu de aventuras, semper negadas, cun su fubaleri Didier Drogba, su campione de mototziclismu Valentino Rossi e s'imobiliarista Niccolò Minardi. + +Trigu: +Trigu est su nomini generigu po nominai parti dei is spetzias de su generi "Triticum" de sa familla de is Graminacee o Poacee. +È usato per indicare sia la pianta che le cariossidi di tali piante. + +Campofelice di Fitalia: +Campofelice di Fitalia (Campufelici di Fitalia in sitzilianu) est unu comunu de 595 abitantes de sa provìntzia de Palermu. + +Rabia Kazan: +Carriera. +Rabia Özden Kazan est nascia a Malatya su 25 de Lampadas de su 1976. Est una giornalista e scritora turca. Ari cumenzau sa carriera sua cum'enti currispundenti televisiva in su 1996, cun su programma "Later hosting Istanbul", po sa"Turkish Flash Tv" aundi est aparrara duas annus. +A pustis ari fattu sa giornalista po Ortadoğu, po seis annus. In custu tempu issa est bennia famosa in Turkia po s'intervista a su terrorista c'ari provau a boccì su Papa Giuanni Paulu II, Mehmet Ali Ağca., Sa Kazan ari fundau, a pustis, s'arrivista Haber Revizyon e est s'editrixi. +In su 2007, ari scritu unu reportage a pitzus 'e sa conditzioni de sa femmina a Teheran, intitolau "Tahran Melekleri" ("Is angelus de Teheran"), aundi si kistionara puru de sa coja a tempu ("mut‘a") ki poiri cuai una spetzie de prostitutzioni legalizzara. Cussu libru ari giai provocau reatzionis de parti de su Orienti de mezu e de sa Turkia. + +Prepotto: +Prepotto (Prepòt in friulanu, Prapotno in slovenu) est unu comunu de 851 abitantes de sa Provìntzia de Udine. + +Tramonti di Sopra: +Tramonti di Sopra (Tramònç Disòre o Vile Disòre/Vildisòre in friulanu) est unu comunu de 393 abitantes de sa Provìntzia de Pordenone. + +Tramonti di Sotto: +Tramonti di Sotto (Tramònç Disòt in friulanu) est unu comunu de 456 bividoris de sa Meria o Provìntzia de Pordenone. + +Lunada: +Lunada est su títulu de su discu d'istudiu de undighi de sa cantante messicana Thalía, produchidu pro su mùsicu cubanu Emilio Estefan. Issu contenit 11 cantziones, intre issos sa "cover" de sa famosa cantzione italiana "Sarà perché ti amo" (in ispannolu: "Será porque te amo") de su grupu musicale Ricchi e Poveri. Custu discu est istadu publicadu in su 2008; su primu singulu suu est "Ten paciencia". +Su tìtulu. +"Lunada" in ispannolu significat "festa noturna cun mùsica e luna prena". + +Louvre: +Su Louvre ("Musée du Louvre") est unu museo meda famadu de Parigi. Est naschidu in su 1793, tenet una tirada de 60 000 m² e in su 2007 at tentu pius de oto milliones de visitadores. +Tenet òperas meda importantes comente: +"Sa Gioconda", "The Virgin and Child with St. Anne", "Sa Venere de Milo", "Codice de Hammurabi", "Sa Nike de Samotracia" + +Monti: +Monti ("Monte" in sardu, "Mònti" in gadduresu) est una bidda in su nord-est de sa Sardigna, posta a lacana de su Logudoro cun sa Gallura in sa regione de su Montacuto e chi faghet parte de sa noa provintzia de Olbia-Tempio. Est abitada dae 2500 animas, contende puru sas fratziones de Su Canale [http://sites.google.com/site/sucanalesardegna/] Sos Rueddos, Cuccuruedre, Stazione, Chirialza. A s'ala nord agatamus sa bidda de Telti, a est una parte de su logu de Olbia (o Terranoa), a sud Alà dei Sardi e a ovest Berchidda. +Su logu montinu presentat cuccuros in totue e una paia de flumineddos chi current fintzas a su lagu de su Coghinas. +Dae su belvedere si podet mirare totu su meravizosu ambiente chi ingiriat sa bidda, fatu de binzas e furestas de chercos e suelzos. In s'alciada chi che leat a Alà si passat pro Sa pineta e s'arrivit a Monte Pinu, terrinos imbuschidos, parte de sos cales impitada che "zona campeggio" e parte lassada a sa natura, chi b'at postu leperes, chervos, groddes, porcrabos, astores e cantu b'at. +Paret chi sa bidda appat origines medioevales, cando faghiat parte prima de su Juigadu de Torres e posca, dae su XIII sec., de su "Logu de Arborea", fintzas a s'invasione e s'ocupadura de sos catalanos-aragonesos e, pius a tardu, de sos piemontesos. +Propriu in su 1300, suta a sa dominatzione "turresa" est istada fraigada sa cheja de Santu Paulu cun su santuariu omonimu. Incuddae, donzi annu s'isvoligaiat sa prutzissione de S.Paulu chi bidiat arrivire zente dae tota sa bidda e fintzas dae sas biddas acultzu chi, a pes, pigaiant e falaiant pro sos nessi 10 chilometros de andadolzas chi giughent a sa cheja. Ancora oe b'at zente chi s'intendet de faghere custu isfoltzu e si tuccat. +Atera festa importante est sa de su patronu de Monte, Santu Gainu, chi si isvoligat propriu ìn su mese de Santi Gaini cun musicas, ballos e cantos; fintzas a pagos annos faghet b'aiat puru sa "gara dei poeti improvvisatori", chi como però, s'est perdida. +S'economia montina est tota intzentrada subra a sas binzas e a su turismu. +Sende sa bidda acultzu meda a s'ala turistica pius famada de sa Sardigna, sa Gallura, e a sos incantevoles paesagios suos chi donzi annu retzint turistas a millaja, sos montinos ant puntadu meda subra a su setore agroalimentare, abelzende agriturismos e tratorias de alta calidade, famados fintzas in continente. +B'at pois su setore printzipale de s'economia montina: sas binzas. In Monte si narat chi "fintzas chie no tenet binza est binzateri" dae cantu sa cultura de s'ua est irraighinada in sa mentalidade montina; sas binnennas diventant gasie unu momentu de aunione e de festa pro tota sa comunidade. Connotos in meda istados europeos sunt sa Cantina Del Vermentino e sos licchitos binos suos rujos, rosados e biancos, dae s'Abbaia ae su Thaora, passende pro su Galana e su Funtanaliras, apretziados fintzas a s'estèriu. Sa chentina, d'onzi annu, ammanizat sa "sagra del vermentno", ue si podent assazare sos produidos tipicos de sa bidda. +S'acciapant puru atividades artejanales chi tribagliant sa linna e su oltiju. +A livellu limbistigu su sardu montinu, logudoresu a s'incumintzu, leat medas influentzias dae su Galluresu. Tantas paraulas sunt in comunu o bortadas in logudoresu. Pro fagher s'esempiu "su mezoradu" (su gioddu), "su coltzu" (s'iscuru); sa moda de impreare, ancora de pius de sas biddas acultzu, sa "L" imbetzes chi sa "R" in medas paraulas, comente "sos Saldos", "s'alveschida". + +Ten paciencia: +Ten paciencia (in sardu: "Porta pasiénsia") est su tìtulu de su primu singulu de "Lunada", discu de Thalía. Sos autores suos sunt Descemer Bueno, Magilee Álvarez e Cynthia Salazar, su produtore est su mùsicu cubanu Emilio Estefan. Est una cantzione cumbia e cun una lìtera meda eròtica. Su videoclip suu est istadu filmadu in Miami Beach, Florida e contenit meda dantza. + +Francesco Cocco Ortu: +Francesco Cocco Ortu est naschidu in Casteddu, dae sambenadu benetuttesu, su vintiduos de Sant'Andria de su 1842. +Est istadu sindigu de Casteddu e prus vortas Ministru in sos gubernos de Starabba, Giolitti e Zanardelli. +Liberale de manca (sa montovada "Manca Istorica") est istadu unu de sos pagos liberales chi si sunt distintos pro savios prinzipios antifassistas in sos primos annos mussolinianos. +Est mortu in Roma su battor de martu de su 1929. + +Giovanni Francesco Fara: + +Karol Józef Wojtyła: +Papa Giuanni Paulu II, nasciu cun su nomini Karol Józef Wojtyła e nomenau a pustis "Ioannes Paulus II", est nasciu a Wadowice su 18 de maju de su 1920 e est mortu in s'istadu de su Vaticanu su 2 de abrile de su 2005. +Est stetiu su 264° vescuvu de Roma e papa de sa Cresia catoliga e cabu de su Vaticanu. +Est stesti nomenau papa su 16 de santuaine de su 1978. + +Linus Torvalds: +Linus Torvalds est unu inginieri infromaticu de s'Unibersidade de Helsinki, in Finlandia. +Fit naskidu in su 1970 i est famau meda pro aer criadu su sistema gratuitu Linux. + +Lissentzia GPL: +Sa GPL est una lissentzia infromatiga criàda in su 1989 de +s'Hacker Richard Stallman. +Keret narrer "GNU General Public Licence" i sa tenta est cussa de ispainare software i progetus liberus, +obertus, donende sa possibilidade de dus mudai ei amellorai. +Unu de is progetus prus connotus criau a pitzus 'e custa lissentzia +est su sistema Linux. +Acàpios. +Sa pazina de su progetu GNU + +GNU: +GNU est unu progetu cumentzau in su 1983 de s'hacker Richard Stallman, a pustis +de essi lassau su traballu sou in su Massachussetts Instutute of Tecnology. +Sa tenta de custu progetu est sa de criai una colletzioni de programas i librarias +de programatzioni libera i oberta ai su pubricu, aici ki spertus de totu su mundu +potzant ajudai pro dus amellorai. +GNU est fintzas su nomini de unu sistema operativu criau a pitzus scèti de software GNU. +Su Kernel de su sistema GNU depiat essi HURD, ma no sendi ancora cumpletu +medas distrubuiduras ant preferriu s'impleu de su Kernel Linux (sistemas GNU/Linux ke Debian) +o de aterus sistemas comente su kernel OpenSolaris de Nexenta OS. +Oindie, medas programas de sa GNU sunt istados portados pro sistemas a pagamentu ke +Microsoft Windows o Apple Mac OS X. +Acapios. +Sa pazina ofitziali de su progetu GNU + +HURD: +Hurd est unu "kernel" de sistema operativu de arratza UNIX criau de +su progetu GNU in su 1984 i progetau cumenti micro-kernel. +Sa tenta de HURD est cussa de essi cumpatibili cun UNIX ma de du sorigai +i bessiri mellus in fatu de seguresa, stabilidade i lestresa. +No sendi mai istadu acabau, is distribuiduras de su sistema operativu +GNU ant preferriu a oberai aterus kernel de aterus sistemas, tamen +de su kernel HURD. + +UNIX: +UNIX est unu sistema operativu criau in su 1969 de unas cantu de programmadoris de sa Bell Laboratories in su New Jersey. +Su sistema UNIX est famau meda pro essi impreau cumente server, fintzas ki, prus etotu in tempus modernus, s'est ispainadu meda in is sistemas workstation. +Oindie, su nomini UNIX est oberau pro inditare una familla de sistemas operativus prus manna, in sa cali s'agatant Linux, Solaris, BSD, Mac OS X, HURD et medas ateros. +Su nomini UNIX est unu marku arregistrau de sa Open Group, sotziedade ki traballat pro criai standard comunus. +Acapius de foras. +Sa pagina Unix in su jassu Open Group + +Solaris: +Solaris est unu sistema operativu UNIX criau in su 1992 de sa Sun Microsystems, a su postu de SunOS. +Dae cumentzu, Solaris est andau cun is arkiteturas SPARC i x86, fintzas ki posca sunt bessidas +versionis a posta pro PowerPC. +Dae sas primas bessidas at tentu una cara grafica cun suportu pro X Window System: a cumentzu oberaiat OpenWindows, tando CDE i posca sa JDS (JAVA DESKTOP SYSTEM) criada de sa Sun etotu a pitzus de GNOME, fintzas a arribai a sa portadura de KDE i XFCE. +Sa lissentzia de Solaris est sa Common Development and Distribution License (CDDL). + +BSD: +BSD est unu sistema obrativu de sa familla UNIX criau in su 1977 in s'unibersidade de Berkeley, in California. A cumentzu fiat unu sistema serrau a pagamentu, ma, in su 1994, benniat ispainàda sa bersioni 4.4BSD-Lite, oberta a sa programadura. +Dae 4.4BSD-Lite funti naskidas medas distribuiduras, comente FreeBSD, NetBSD, OpenBSD i Darwin (su sistema basicu de Mac OS X). +BSD est sempiri istau unu sistema meda innantis: est istau su primu a tenni su suportu po su Internet Protocol, tennit unu codighe de programadura limpiu i craru, ei, gratzias a su layer de compatibilidade, podet impleare programas criaus pro aterus sistemas ke Linux, a prena lestresa. Pro custas arrexones s'agatant portaduras de BSD po donnia arkitetura. +BSD impleat la Lissentzia BSD. + +Mac OS X: +Mac OS X (ki si narat "Mac Ou Es Ten") est su sistema obrativu bendidu dae sa Apple Inc. po is computers suus etotu. Mac OS X bennet a pustis de s'originali Mac OS, ma sa diferentzia de cussu, est ki tennet unu coru UNIX (BSD)i una tecnologia adelantàda dae sa NeXT dae is annus 80 fintzas a su 1996, s'annu ki sa Apple Inc. at comporau sa NeXT. Sa primu versioni de Mac OS X fiat bessia in su 1999. Criau a cumentzu pro s'arkitetura PowerPC, in su 2005 su sistema est istau portau a is processoris Intel. Sa tenta est sa de criai unu sistema modernu, cun d-una bella cara grafiga i simpli meda de oberai, istudiau pro su multimedia. +Carateristicas. +Sas carateristicas de Mac OS X variant a segunda de sa bersione impleàda. Una de sas carateristicas comuna a totas sas bersiones est sa cara grafiga "Aqua GUI" ki tennet funtziones comente s'Anti-Aliasing, unu motori grafigu OpenGL (nomenau Quartz) et unu sistema de output de s'imagine ke PDF. Una de is carateristicas prus famadas est su Dock, una barra transparenti in sa parti 'e basciu de su Desktop ki cuntennit iconas amostadas peri efetus grafigus. +Acapius de foras. +Sa pagina de Mac OS X in su giassu Apple + +Mac OS: +MacOS est unu marcu cummertziali impreau de sa Apple Inc. po inditai su software de sistema pro is computeras Macintosh. Su MacOS fiat naskidu in su 1984 i fiat unu de is primus a impleai una cara grafica et su mouse. Is primus bersionis de custu sistema andaiant scèti cun carculadoris Motorola 68000, fintzas a candu sa Apple aiat detzidiu de impleare s'arkitetura PowerPC. +Fintzas a su 1997, s'annu de sa torràda de Steve Jobs a sa Apple, fiat possibili comporai su MacOS pro ateras computeras cun carculadori PowerPC. +MacOS est acabau cun s'Arribu de Mac OS X, ki est unu sistema UNIX (BSD) cun tecnologia NeXT e una cara grafiga prus moderna. +In Mac OS X pro PowerPC s'agatat una utilidade ki permitit de impleare MacOS betzu, cun su nomini de "MacOS Classic". +Acapius de foras. +The Vintage Mac Museum + +Apple Inc.: +Sa Apple Inc. est una sotziedade americana de eletròniga fundàda in su 1976 dae Steve Jobs. Famada meda pro produtos comente sas computeras Macintosh i su ligidori de musica iPod. +Acapius de foras. +su jassu ofitziali de sa Apple Inc. + +Gaelicu Irlandesu: +S'Irlandesu o Gaelicu Irlandesu ("" in Irlandesu) est una limba tzèltica, ofitziale in sa Repubrica de Irlanda. Sa connoschentzia de custa limba si fit perdende pro more de su domìniu de s'inglesu (chi est una limba germanica) in s'isula. +S'Irlandesu, in pare a s'Iscotzesu e a su Gaelicu de Man, faghet parte de su rampu Goidelicu de is limbas tzelticas, e tenet sa literadura prus antiga de s'Europa a pustis de s'Aregu e de su Latinu. +In totu s'isula, bi sunt unas 100.000 persones petzi, chi faeddant su gaelicu comente limba mama, e s'agatant prus de totu in cussas terras nomenadas "Gaeltachtaí". In prus de 4 miliones de bividores, 1.600.000 ischint faeddare sa limba, su rastu podet petzi cumprendere pagas cosas o tenet petzi una connoschentzia generale de sa limba. +S'Irlandesu est obrigatoriu in is iscolas pubricas e bi l'ant dedicadu fintzas unu canale de telebisura, "TG4". +Comente totus is limbas, fintzas s'Irlandiesu tenet dialetos populares, su de susu ("Ulaidh o Dun na Ngall") su tzentrale ("Connachta") e su de josso ("An Mhumhain"). + +Massimo Cellino: +Massimo Cellino (Casteddu, 1956) est un imprendidore edd'est istadu su presidente de su Cagliari Calcio. + +Lucy Lawless: +Lucille Frances Ryan (Auckland, Noa Zelanda 1968), prus connota comente Lucy Lawless, est una cantante e attrice newzelandesa. + +Lodine: +Lodine est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai, s'agatat a 850 metros subra su mare e jughet 408 bividores. + +Ovodda: +Ovodda est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai, jughet 1.732 bividores. + +Brebì: +Brebì o Brevie (in italianu "Belvì") est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro chi dat su nòmene a sa Barbagia, jughet 741 bividores. + +Bìroro: +Bìroro est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro, s'agatat a 450 metros subra su mare e jughet 591 bividores. + +Vitzi: +Vitzi o Bitzi est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Vitzi, s'acatata a 550 metros supra su mare e bistana 3.149 pessonese. +Istoria +Su printzipiu de sa idda cheste in sa preistoria. Sa prima via chi eniti numenata este i su 1170 chin su numene Bitthe. +I su Medioevo Vitzi este sa capitale de sa curatoria de su Giudicatu de Gaddura, dopo i su XIV seculu intrata in su Giudicatu Turritanu. + +Bolòtana: +Bolòtana est una idda de sa Provìntzia de Nùoro e zughet 3.276 abitantes. + +Bòrore: +Bòrore est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 2.352 bividores. + +Dèsulu: +Dèsulu est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Brevìe, s'agatat a 886 metros subra su mare e jughet 2.887 bividores. + +Durgali: +Durgali est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro, s'agatat a 400 metros subra su mare e jughet 8.514 bividores. + +Duarche: +Duarche est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 764 bividores. + +Garteddi: +Garteddi (in italianu "Galtellì") est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 35 metros subra su mare e jughet 2.471 bividores. + +Lei: +Lei est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro, s'agatat a 500 metros subra su mare e jughet 601 bividores. + +Lodè: +Lodè est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 345 metros subra su mare e jughet 2,164 bividores. + +Lùvula: +Lùvula (connotta fintzas comente Lùgula, in italianu "Lula") est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in Barbagia, s'agatat a 521 metros supra de su mare e jughet 1.647 de popolatzione. +Est istada un'importante tzentru minearàriu, sa mina de "Guzzurra" est istada abberta dae sos Romanos, sa mina de "Sos enattos" at serradu de produire unos deche annos faghet. +Cun custas minas, Lùvula, cun àteras biddas de Sardigna, est parte de su "Parco Geominerario della Sardegna", decraradu patrimòniu de s'umanidade dae s'UNESCO. +Lùvula est connota pro "Santu Franziscu" e meda zente onni annu venit a bisitare sa crèsia e sas cumbessias, a fàghere sas novinas a su santu de sos poveros. +Sa festa, est affestada dae sos "Bovoreddos" de Nùgoro chi che l'ant furada a Luvula, festa chi in passatu colliat meta dinari, difatis in Nùgoro b'est su dìtziu chi narat "a ti vìdere priore de Santu Franziscu". +Tradiziones: "su ballu e sa vaglia" una cerimonia chi acchiana in processione pro che occare s'ocru malu a sa pessone chi lu teniat. +Prus imporatante pro s'istudiu chi n'est istatu attu est su "Battiteddu" una mascara de carasecare, vesita de pedde de erveche o de mascru, su mucatore in conca, chin sa cara pintata de carvone. In sa petorra picat sos marrazzos e appena sutta su chetu puzzone ortatu, chi est una entre de erveche prena de sambene e abba. In sa processione li veniti instamaptu pro li acchere issire su sambene chi nd rughet a terra pro l'accher proicare. +Lu sichin sos battileddos, omines vestitos de eminas gatias, sa cara pintata de carvone sichin cantante un lamentu de mortu, pichan ifattu una bamboledda de istrazzos chi la daen vasare a sa zente in su caminu. +Un istudiu narat chi sa maschera de su Batileddu est un ritu anticu ritu Dionisiacu de lebeddu, +Zente connota de sa idda e Luvula: Pauleddu Calia scenografu de Federico Fellini, istat in Parigi inuve sichit in s'arte sua. +Libros: "Le bacchette di Lula" de A. Bernardini. + +Noragugume: +Noragugume est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 378 bividores. + +Ortzai: +Ortzai est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai e jughet 1.046 bividores. +Orzai est una vidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbagia de Ollolai e istana 903 pessones. +Non semmus gai praticos a iscrivere in sardu, ma provamus gai tottu prima de nok'irmenti-are sas allegas a sa moda e vidda.. +Osas iscrittas in orzaesu non bindada e tando kri-ammus de l'iscrivere -ommente lu -istionamus. +"Per trascrivere l'effettiva pronuncia olzaese e non essendoci nelle lettere dell'alfabeto la corrispondenza per il colpo di glottide caratteristico della nostra parlata useremo il trattino ( - )". +"Il colpo di glottide sostituisce la ( c ) o la ( k ) delle altre parlate sarde" +Comminzammus un sos numenes de sor meses: +ghennarzu, vrearzu, marzu, aprile, maju, lampadas, trivulas, agustu, -appidanne, santu gavini, sant'andria, nadale. +sighimus un sos numenes de sa -ida: +lunis, martis, me-uris, zovia, -enepra, sapadu, dumini-a. +sos numeros suni -ustos: +unu, duos, trese, battoro, -imbe, sese, sette, otto, nove, deghe. +vinti, trinta, baranta, -imbanta, sessanta, settanta, ottanta, novanta, -entu. + +Onanie: +Onanie est una bidda me sa Meria o Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'acatat a 482 metros supra de su mare e jughet 473 bividores. + +Onieri: +Onieri est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 478 metros subra su mare e jughet 959 bividores. + +Osidde: +Osidde est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro e jughet 266 bividores. Famosa est pro suas construcsiones de pedras e bias desertas. + +Pasada: +Pasada est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 37 metros subra su mare e jughet 2.394 bividores. + +Silanos: +Silanos (Silanus in limba italiana) est unu comune italianu e est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro. Naschet subra 'e una sedda a 432 metros subra 'e su mare, in d'unu zassu de 48 kmq e faghe parte de sos montes de su Màrghine e jughet 2.181 abitantes. +Dae su 16 de maju de su 2011, su sìndigu 'e sa 'idda est Luigi Morittu. +Su zassu in ube commo s'agàttat sa 'idda, resùrtada abitàda dae su tempu 'e sos nuràghes. A tando s'antìga 'idda romana, s'agattaìada accùrzu a ube commo best sa gava 'e sa carchìna. In antighidàde, fìnas a pàgos ànnos commo, in sa gava bi fidi su furru 'e sa carchìna; segùndu una traditziòne si nara chi b'èppan tribagliàdu sos presonèris chi fin condannàdos a sos tribàglis fortzàdos, invèze sa gava est bistàda abèrta da sos padres de s'ordine Cistercense. Incùe bi tribagliaìan sos padres, e solu dopo sa gava est bistada aberta a su restu 'e sa zente 'e sa 'idda. +In cussu zassu 'e tottu sos Cistercensos de Cabuabbas (Sindia, han fraigàdu sa crèsia de Santu Larettu (XII sec.) +In su tempus giudicale sa 'idda 'e Silanos, a tando Sjlano, faghìat parte de sa curadoria de su Màrghine, e appartenìada a su giudicato di Torres o de su Logudoro. +Silanos si càmpat allevànde su bestiàmene e cun s'artigianàdu tipicu: faghìnde tappettos, durches e pane. Su terrìnu, meda 'onu, es prantàdu a orzu, fae, olìa, bide e àrbules de frutta. Su campu est prenu de àrbules de piràstru, meda de custas sun bistàdas innestadas a diversas calidàdes de pira. +Istoria. +Su territoriu est bistadu popoladu finzas dae sos tempos de sa preistoria. Commente jai nadu in subra lu dimostran sos repertos chi s'agattan commo: Santa Sarbana (nuraghe, puttu sacru, tumba 'e sos gigantes de Pedra Pinta), sos bettiles de Santu Larettu e sos nuraghes Corbos, S'ulivera e Madrone. +In su tempus giudicale sa 'idda 'e Silanos, a tando Sjlano, faghìat parte de sa curadoria de su Màrghine, e appartenìada a su giudicato di Torres o de su Logudoro. +In su 1259, morta sa giudicessa Adelasia, sa curadoria, cuntesa tra sos Doria e sos Arborea, benit posta in su giudicato de Arborea. +Sa villa passa gai a su visconte de Narbona in su 1410, in su 1420 in mano a sos aragonesos, che l'han dada poi a su valenzanu Bernardo Centelles commente feudo. +In su 1439 benit zedida a Salvatore Cubello, intrande a faghe parte de su marchesato de Oristanis finas a su 1478. +Dae custu momentu, sa 'idda torrada a bintrare in sa contea de Oliva, infeudadu prima a sos Centelles, diventados contes de Oliva in su 1449, e poi a sos Borgia. +Una 'orta estinta sa famiglia, sa villa benid dada a sos Pimentel con Maria Giuseppa, s'erede de sos Borgia e muzzere de Pietro Tellez Giron. In manu a custos ad'abbarare finzas a su 1843, cando benid riscattadu su feudo. +Segundu a commente es bistadu partidu dopo dae su guvernu sardo-piemontese, Silanos benid assegnada a sa provincia de Cùllieri. +In su 1848 benid compresa in sa divisione amministrava de Nuoro, e in su 1859 in sa provincia de Tattari, cirdondariu de Nuoro e mandamentu de Bolotana. Una 'orta fatta sa provincia de Nuoro in su 1927, sa 'idda 'intrada a faghe parte de custa provincia. +Istemma de sa 'idda. +S'istemma de Silanos est de su matessi tipu de tottus sos istemma araldicos de sos comunes sardos. Infattis est cumpostu da unu iscudu franzesu (sannitico) postu subra de duos rampos de chercu e de lavru, presos dae unu presorzu de tres colores: 'irde, biancu e ruju, sos colores de sa Repubblica Italiana. Subra 'e tottu best posta una corona fatta commente una turre de pedra con fundu ruju. +S'iscùdu est divìsu in dùas pàrtes: una in susu e una in bassu. In sa 'e subra si che 'ìede sa crèsia de Santa Sarbana cun su nuraghe in palas, in d'una bella die cun su chelu lìmpidu e s'erba 'irde in pese; sa parte 'e bassu est in colore ruju e in mesu si bìede unu màttulu de trigu cun sette ispigas in colore 'e oro, presu dae unu presorzu in colore 'e chelu. + +Sindia: +Sindia est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Planargia e jughet 1.971 bividores. + +Thiniscole: +Thiniscole est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia e jughet 10.954 bividores. + +Sòrgono: +Sòrgono est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in su Mandrolisai, s'agatat a 700 metros subra su mare e jughet 1.761 bividores. +L'agatamus propriu in su centru geograficu de s'isula e podet essere cunsiderada sa bidda sa prus importante de su Mandrolisai. Difatis b'est s'ispidale, sa pretura, s'ufisciu de collocamentu, s'isetoria, e ateros servitzios de riferimentu pro tota sa leada coment'e sas iscolas: +s'iscola materna, +s'iscola elementare, +s'iscola media, +Su liceo iscientifico frades Costa-Azara, +S'istituto professionale superiore pro sa masseria, +Sa sede gemmada de s’universidade de Casteddu “ facultade de informatica”. +Archeologia. +Sos nuraghes : Nurake Biru 'e Concas,Nurake Calamaèra , Nurake Costa 'e Feùrra, Nurake Crastutòrro, Nurake Crebos, Nurake Crecos, Nurake Cungiau 'e su Crèccu, Nurake Funtana Frida, Nurake Funtana Morta, Nurake Ghenna 'e Pranu, Nurake Grùghe, Nurake Iscalas, Nurake Lò, Nurake Niu 'e Cròbu, Nurake Orrubiu, Nurake Pastoreddu, Nurake Prànu, Nurake Santu Giàccu, Nurake Santu Perdu, Nurake Su Angiu o Molimènta, Nurake Talalù, Nurake Talei, Nurake Tanca Sa Cresia, Nurake Terriscana. +Tumbas de Zigantes : Cungiàu 'e Tòre, Funtana Morta, Ghènna 'e Prànu Pastoreddu ,Santu Perdu, Serrazzàrgiu, Su Ebregàrgiu, Talei , Trodolossài . +Domus de janas: Pardu 'e Cresia, Perdonighèddu, Santu Loisu, Saùri . +Menhir: Biru 'e Concas. +Zassos de 'idere +Logu de mesania de sa Sardigna zassu Funtana de Meurra e foresta Massanì, cheja fora de bidda de San Mauro chin sos “muristenes”, cheja fora de bidda de santu Giagu, cheja fora de bidda Nostra Segnora de Itria, foresta S.Loisu e-i s'oasi naturalistica in sa leada de Bardacolo (logu ue si pesat su chervu sardu), foresta monte “Littu”, “Serra Longa”, funtana de “Perda 'e manza” . +Zassos culturales +Museo de sa linna(in fase di allestimento), Istazione ferroviaria de sa linea Casteddu-Sorgono (architettura de ingegneria ferroviaria de sos urtimos 'e s'800 chi che colat in logos galanos e ispetaculares. Cantaru Pisanu de su 1600 in su 'ighinadu “Funtana Lei”. B'at, pius de totu in su 'ighinadu “Forreddu”, paritzos esempios di architetura domestica aragonesa ; Domo Carta 'e su 1600 propriedade Sias. Di istraordinaria bellesa sa cheja fora 'e bidda de S.Mauro chin su rosone de istile Pisanu pius mannu 'e tota s'Italia, e-i sos "Muristenes" impitados sas dies de sa festa pro espositzione de sas cosas fatas in su logu. Sa cheja 'e Santu Jagu, fata dae sos Romanos. La cheja de s'Itria chi dae un'altaria dae pius a mancu de 1000 metres permitit una panoramica istraordinaria. + +Teti: +Teti est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 714 metros subra su mare e jughet 807 bividores. + +Tìana: +Tìana est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Ollolai, s'agatat a 564 metros subra su mare e jughet 584 bividores. + +Tonara: +Tonara est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Barbàgia de Brevìee de su Mandrolisai, s'agatat a 950 metros subra su mare e jughet 2.397 bividores. In Tonara est naschidu su poeta Peppinu Mereu e s'avvocau e rivoluzionariu in Casteddu in su 1732 Vicenzo Cabras. Es connotta po sa produtzione de su turrone e de sos sonaggios. +Populatzione. +Bividores. +Sos bividores de Tonara, in totu 2.145 in su 2010, si muttint tonaresos. +Dialettu. +Su dialettu de sa limba sarda faeddada in Tonara assimigiat a su de sas biddas lacanantes comente Dèsulu, Aritzu, Brevìe +Economìa. +Tonara est famada pro sa produtzione de su turrone e de sos sonaggios. Mancari chi sa bidda siat inghirada dae arbures de castagnas e de nitzolas, custos non sunt isfrutados a iscopu economico. +Territòriu. +Tonara comente la connoschimus como est dividida in tres riones antigos: Arasulè, su prus mannu pro bividores e tirada, Toneri chi conservat galu domos antigas comente sa "Domo de is Porru" e Teliseri (o Taliseri) su prus pitticu. S'urtimu rione, su Pranu, fit còstruidu in su 1900. +Istoria. +Preistoria. +Su numene Tonara est antigu meda e forsis benit dae su gorropu de carcare de su Toni, o forsis dae una peraula accadica chi inditat sas funtanas (chi sunt medas in Tonara). In su sartu s'agattant sa domo de janas de "Is Forreddos"(3200-3000 a.C.) e sa losa in sa ruta de "Pitzu 'e Toni". +In Tonara s'aggattant sas ruinas de una antiga bidda de su periodu nuragicu in "Idda intr'Errios", "Tracullau", "Trocheri" e "Gonnalè". +Arte e curtura. +In tonara b'ant sas domus de janas de "is Forreddos ( 3200-3000 a.C.) +Sa Cresia de Santu Crabiele(su patronu):costruida in su XVII e ricostruida in su XIX. +Atteras Cresias funti Sant'Antoni,Santa Maria,Santu Giaccu,Santu Trebestianu e Sant'Anastasia. +Costumene de sa femmina. +Sa camisa de tela +Palettas de seda +Su tzippone +S'abratzeddu de furesi orrubia +Sa chinta de furesi o panno orrubiu fattu bellu cun s'arreffettu e s'orrolu +Su deventale de seda +Costumene de su mascu. +Sa berritta longa de pannu nieddu +Sa camisa de tela o linu +Su zippone de furesi orrubia +Sa este 'e pedde de agnone o de crabittu nieddu +Sa cardagula de furesi niedda +Sos carzones de linu arbu +Sas carzas de furesi niedda + +Torpè: +Torpè est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 24 metros subra su mare e jughet 2.719 bividores. + +Pau: +Pau est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis de sa Marmilla, s'agatat a 315 metros subra su mare e jughet 326 bividores. + +Arriora: +Arriora est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 9 metros subra su mare e jughet 2.137 bividores. + +Bobadri: +Bobadri o Baradile est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 165 metros in pitzu de su mare e tenet 95 bividores. +Est famadu pro essere su comunu minore de sa Sardigna. +Ligas a foras. +Giassu Ufitziale de su Comune de Baradìle + +Boàtiri: +Boàtiri (nòmene ufitziale Baratili San Pietro) est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 1.251 bividores. + +Bidoniu: +Bidoniu o Biduniu est una bidda de 159 bividores, situada in sa Provìntzia de Aristanis. Est su comune prus pitsiriddu de tota Sardinia. + +Cùllieri: +Cùllieri est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e jughet 3.146 bividores. + +Mragaxori: +Mragaxori est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 351 metros in pitzu de su mare e tenet 892 bividores. + +Arruinas: +Arruinas est ua bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 365 metros in pitzu de su mari e teidi 825 bividorisi. +Ruinas est' u idda situada in sa regione storica de sa Barbaxiana. Sa cultura Arruinesa e'prossima a cussa de sa Barbagia(Barbagia-Mandrolsai. Cun Samugheo funti i biddasa de su cunfini naturalli de sa provizia de oristanisi .Sa limba e' de su centru de sa Sardignia, cun appartenenzasa a su Barigadu.Sa idda prusu accanta esti Samugheo. + +Sàgama: +Sàgama est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Planargia, s'agatat a 347 metros subra su mare e jughet 204 bividores. + +Arcidanu: +Arcidanu (fintzas Acidrànu), in italianu "San Nicolò d'Arcidano "est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 2.912 bividores. + +Santa Justa: +Santa Justa est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 4.408 bividores. + +Iscanu: +Iscanu est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Montiferru, s'agatat a 385 metros subra su mare e jughet 1.600 bividores. +Naschet a sos pes de su Montiferru, ind una de sas zonas prus sanas de s'isula a 380 mt. subra su livellu 'e su mare, da in ue ch'est attesu solu pagos chilometros. Creschidu in su cratere de un'antigu vulcanu mortu, ponet fundamentos subra roccas basalticas e trachiticas. Su territorriu sou est ispartu tra montes, montrigos e baddes pittorescas in mesu 'e cales current bundantes rios. +Sa 'idda est situada ind unu puntu istrategicu in prenu territoriu e monte. Su monte pius bartu est "Sa Pattada" (980 mt), da in ue si gosant vistas isconfinadas a solu 30 minutos de escursione. +S'ispiaggia prus affacca est a solu 15 minutos de macchina. +Fazile de raggiunghere da tantos zassos, est ebbia 18 Kms attesu da s'incrociu de Macumere de sa 131. Macumere de sa 131. +Pro chie preferit sa friscura 'e sos buscos b'hat una meravigliosa pineta a sos aforas de idda, o, a solu 4 Kms attesu, sos benales de Sant Antiogu addattu pro rebottas in sa friscura cun funtanas de abba frisca in dogni chizzone. +Pro sos appassionados de istoria, su territoriu de Iscanu tenet differentes sittos archeologicos. Su prus importante de tottus est su situ Nuraghe Nuracale , una costruzione nuragica quadrilobada cund una turre centrale, dae pagu tempus rivalutada pro s'importanzia sua e oggettu de iscavos archeologicos internatzionales. B'hat finzas necropolis prenuragicas cramadas Domus de Janas (domos de sas fadas) o Furrighesos, numerosas "tumbas de zigantes" ispartas in tottu su territoriu e unu numeru tra sos prus bartos de Sardigna de Nuraghes (unos 50) sa maggiore parte pero' quasi cumpretamente dirruttos. +SA GASTRONOMIA +Est ricca de mandigos da sos sabores antigos. Su piattu tipicu est sa timballa de arrosu, una fromma de arrosu reprena de petta e ortalizias. +Sa coltivazione de s'olia e sa 'ide dat un'ozzu saboridu e unu 'inu de calidade superiore. +Su pane e sos druches (amaretos, tiricas, pabassinos, pane 'e saba), benint ancora fattos cun metodos artigianales. +Tra tottu sos casos, su chi prus tenet meritu est su "casizzolu 'e su montiferru", da sa fromma caratteristica a pira, derivadu da su latte de 'acca e su "pilotu", s'autenticu casu de arbeghes sardas. + +Sèdilo: +Sèdilo est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu, s'agatat a 288 metros subra su mare e jughet 2.445 bividores. + +Sèneghe: +Sèneghe est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Montiferru, s'agatat a 305 metros subra su mare e jughet 1.972 bividores. + +Senis: +Senis est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 256 metros in pitzu de su mare e tenet 576 bividores. + +Sinnariolo: +Sinnariolo est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Montiferru e jughet 173 bividores. + +Siamajori: +Siamajori o Siimajori est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 996 bividores. + +Siamanna: +Siamanna est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 863 bividores. + +Siapicia: +Siapicia o Siipicia est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 376 bividores. + +Simaba: +Simaba o Sìmala est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 366 bividores. + +Simaghis: +Simaghis est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis, s'agatat a 12 metros in pitzu de su mare e tenet 2.157 bividores. +Cultura. +Sa bidda est connotta pro sa Sagra de s'Arrosu chi si organizat in su mesi de Donniasantu. A patti custu sa bidda est connotta fintzas pro su Carrasegare organizadu in crai rievocativa de unu fatu realmenti sutzediu, e si tzerriat "Sa Coia de Tziu Damus". +Custa festa arruidi generalmente in su sabudu de sa xida de matisi grassu. Sa festa cunsistit in d'una coia de duos isposus (issa atta e prenitedda, issu bascìu e langiu). Sa coia est celebrada dae unu atori chi fingit de essi su sindigu, e tottu sa bidda partecipat bestendisìa, aicci commenti is isposus, cun bestiris de sa traditzioni pastorali. Sa processioni de sa coia passat in sas rugas de su tzentru istoricu e finit cun sa cena de sa coia, innui totus is partecipadoris si bettint de domu sa cadira e sa cosa de pappai aicci commenti nara sa traditzioni. +Totas e duas sas festas funtis organizadas e postas in essi dae s'Associatzioni Turistica Pro Loco de Simaghìs. +Un'attera importanti manifestatzioni chi si svolgit in sa bidda de Simaghìs esti su "Mraxani rumor fest", unu cuncertu chi esti arribau in su 2010 a sa sua quarta editzioni. Organizzau, cun s'aggiudu de su Comunu e dae sas atividades locales, dae sos giovanes de s'omonima associatzioni chi funtis arrannescius a bettire in sa bidda insoru artistas famosus commente CapaRezza, Motel Connection, The Wailers, 99 posse e medas atteros. +Amministratzioni. +Sindigu : Frantziscu (Cicci) Cossu; +data de eletzioni : 31-5-2010; +partidu : lista civica; +mandadu : segundu +Geografia. +Sa bidda de Simaghis s'agattat in su pranu de su Campidanu majori, innui su frumini Tirsu arricidi is abbas de s'arriu Santa Elena (o arriu de Biddaubrana). +Istoria. +Su territoriu de Simaghis fudi bividu giai dae sa Preistoria, commente testimongiant is repertos archeologicos agatausu innìa. Is zonas archeologicas funtis: +In su periudu Giudicali Simaghis fadiat parti de s'omonima Curadoria aintru de su Giudicau de Arborea. + +Sini: +Sini est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Marmilla e tenet 564 bividores. + +Siris: +Siris est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 249 bividores. + +Soddie: +Soddie est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu e jughet 135 bividores. + +Sabarussa: +Sabarussa est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 2.493 bividores. + +Sorradile: +Sorradile est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu, s'agatat a 350 metros subra su mare e jughet 497 bividores. + +Sune: +Sune est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Planargia e jughet 1.237 bividores. + +Tadasune: +Tadasune est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu, s'agatat a 180 metros subra su mare e jughet 179 bividores. +Fintzas a s'annu 2008 bi fit su museu de sos instrumentos musicales anticos de don Juvanne Dore, chi fit connottu dae medas istudiosos de su mundu intreu. Como, dae cando don Dore es mortu, su museu es cunzau proite sas amministratziones publicas, sa diocesi e sa familia Dore no si ponen de accordu pro lu torrare a aperrere. + +Terraba: +Terraba o Terrarba est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu, s'agatat a 9 metros in pitzu de su mare e tenet 10.332 bividores. + +Tinnura: +Tinnura est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in sa Planargia, s'agatat a 328 metros subra su mare e jughet 272 bividores. + +Tramatza: +Tramatza est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu, s'agatat a 19 metros in pitzu de su mare e tenet 998 bividores. + +Ula: +Ula est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu, s'agatat a 348 metros subra su mare e jughet 634 bividores. + +Uras: +Uras est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu, s'agatat a 23 metros in pitzu de su mare e tenet 3.084 bividores. + +Useddus: +Useddus esti ua bidda de sa Provìncia de Aristanis, s'agata a 289 metrusu inpitzu de su mari e teidi 933 bividorisi. + +Santu Antoni Arruinas: +Santu Antoni Arruinas est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 454 bividores. + +Bànari: +Bànari est una bidda de 677 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Tàtari. + +Zeddiani: +Zeddiani (fintzas Tzeddiani o Zeddiai) est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 1.190 bividores. + +Zrofolliu: +Zrofolliu (fintzas connotta comente Tzorfoliu o Tzorfuliu) est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Campidanu e tenet 1.157 bividores. + +Ogiastra: +S' Ogiastra (in s'antigoriu puru Barbagia Trigònia, immoe in campidanesu Ollastra e in logudoresu Ozzastra) est una zona chi s'agatat in sa banda tzentru-orientale de Sardigna inoghe si faeddat unu sardu chi est unu imbescuru intra campidanesu e logudoresu, allàcanat cun sa Barbàgia de Ollolai, su Mandrolisai, sa Barbàgia de Brevìe, sa Barbàgia de Seulu e su Sarrabus. +Saa biddas chi la cumponent sunt: + +Barbàgia de Ollolai: +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Barbàgia de Brevìe: +Sa Barbàgia de Brevìe (mutida puru Barbaza) est una de sas tres Barbagias, allàcanat cun s'Ogiastra, sa Barbagia de Ollolai, su Mandrolisai, su Barigadu, sa Barbàgia de Seulu e su Sarcidanu. +Sas biddas chi la cumponent sunt: Brevìe, Aritzu, Dèsulu, Tonara, Gadoni, Meana. + +Barbàgia de Seulu: +Sa Barbàgia de Seulu est una de sas tres Barbagias e est s'ùnica in ue si faeddat unu sardu de tipu campidanesu, allàcanat cun s'Ogiastra, sa Barbàgia de Brevìe e su Sarcidanu. +Sas biddas chi la cumponent sunt: Seulu, Seui, Ussassa, Sàdili, Istertzili. + +Baronia: +Sa Baronia est una zona de sa Sardigna nord-orientale e allacànat cun sa Barbàgia de Nùgoro, sa Gallura, su Montacuto e sa Costera. +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Lòcula: +Lòcula est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 26 metros subra su mare e jughet 540 bividores. + +Mandrolisai: +Su Mandrolisai (o Barbagia 'e Mandrolisai) est una regione de sa Sardigna tzentrale chi allacanat cun s'Ogiastra, sa Barbàgia de Brevìe, sa Barbàgia de Ollolai e su Barigadu. +Sas biddas chi lu cumponent sunt: Atzara, Sòrgunu, Ortueri, Samugheu, Tonara, Dèsulu. + +Barigadu: +Su Barigadu est una regione de sa Sardigna tzento-otzidentale, allàcanat cun su Mandrolisai, sa Barbàgia de Ollolai, su Màrghine, su Campidanu de Aristanis, sa Marmilla, su Sarcidanu e sa Barbàgia de Brevìe. +Sas biddas chi lu cumponent sunt: Abbasanta, Bidumajore, àllai, Ardaule, Biduniu, Boroneddu, Busache, Fordongianus, Bilartzi, Neunele, Norghiddu, Nughedu, Paule, Sèdilo, Soddie, Sorradile, Tadasune, Ula, Biddanoa Truschedu. + +Neunele: +Neunele est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis in su Barigadu e jughet 791 bividores. + +Màrghine: +Su Màrghine est una regione de su tzentro-nord de Sardigna e allàcanat cun sa Planargia, su Meilogu, sa Costera, sa Barbàgia de Ollolai, su Barigadu su Campidanu e su Montiferru. +Sas biddas chi lu cumponent sunt: Macumere, Silanos, Bolòtana, [puru Birori,Lei, Bòrore, Duarche, Noragugume. + +Martin Weinek: +Martin Weinek est nasciu a Leoben su 11 de làmpadas de su 1964. Est attori, doppiadori, enologu, viticoltore, regista e imprenditori austriagu. +Carriera. +Formau de su 1983 a su 1986 de su Prof. Peter P. Jost, si poniri a fai teatru a cumentzai de su 1986 po calincuna produtzioni viennesa. Su primu compitu pitticheddu in unu film est stetiu cussu de s'ascensorista in su film "Nachsaison" (Bassa stagioni). +In su 1987 si pigara una pati in s'opera teatrali "Der Lechner Edi schaut ins Paradies" de Jura Soyfer a sutta a sa regia de Georg Mittendrein po su festival "Ruhrfestspiele Recklinghausen" e sa pati de su spazzinu in su film "Müllomania" de Dieter Berner. +In mesu a su 1988 e a su 1989, est stettiu ingaggiau a su Jura-Soyfer-Theater a Vienna e puru po traballus prus pitticcheddus, e traballara cumenti regista, direttori artistigu e produttori. In su 1989 est in sa serie televisiva austriaca "Calafati Joe". De su 1990 a su 1991 est direttori artistigu de su Hernalser Stadttheater a Vienna. +De su 1999 arribat sa popolaridadi sua in Italia gratzias puru a sa serie televisiva austriaca "Il commissario Rex". + +Stampaxi: +Stampaxi est unu de is cuattrus cuartieris de Casteddu. + +Sìligo: +Sìligo est una idda de su Meilogu in sa provinzia de Thattari. Su nomene de sa idda est fentomadu (dae su XImu- a su XIIImu sec.) in sos condaghes de santu Nigola 'e Truddas (Semestene e de Santu Migheli de Salvennor Piàghe), in cussos documentos su nomene est registradu in diversios modos tipu: "Siloque, Siloce, Silogi, Siloke, Siligo, Silogue, Sologe, Silogne, Sologe, Diloche, Siloghe, Syloge, Siliche, Siloche, Siliguis, Siliguo, Sjloghe, ecc." + +Germersheim: +Germersheim, sa tzidadi de is "lillus" e de is "arrossinyolus", esti un centru cun prus de 20.000 bividoris in sa rejoni de sa Renania-Palatinau, in Germània. Esti una tzitadi libera de is ligas cumenti una tzitadi principali de su propriu distretu. In su passau fuet una tzitadi de sordàus. + +Gavinu Còntene: +Tiu "Gavinu Contene" (Gavino Luciano Contini) fit naschidu in Siligo su 12 'e nadale de su 1855, in d'una domitta (chi est ancora intrea) in sa parte pius antiga de sa idda in sa zona 'e “su Runaghe”, ed e' mortu su 27 de triulas de su 1915. +Est istadu forzis su poete de gala pius mannu de Sardigna, de seguru su pius bene cherfidu. +Fidi istimadu meda dae sos collegas chi lu jamaiana: "de sos poetas su mastru", "su zigante" e "altu monte". Sunu memorabiles sas disputas chi haiat cun tiu Zuseppe Pirastru e tiu Antoni Cubeddu, cun Barore Testone, Pitanu Morette, tia Maria Farina e Antonandria Cucca. +Pagu prima de morrer in su 1915, ada iscrittu 22 ottavas (in ottava rima serrada) chi fini istatas pubbricadas in Tàtari in su 1929 cun su titulu:" Discursu de Gavinu Contini et sa morte chi benit a l'avvisare essende arrivada s'ora sua". Su poete immaginat de faeddare cun sa Morte e con Deus. In sa 18ma ottava su poete saludat sa idda sua e si augurat de resessere, cun s'ajudu de sos santos e de sa Madonna, a si salvare s'anima, e a sa fine Deu lu assolvet e issu lu ringraziat. A parte custu cumponimentu e calchi littera (in rima), comente pro tottus sos poetes cantadores che a isse, sa mazore parte de sa produzione est bistada tramandata grazie a sos appassionados chi haian sighidu sas garas e chi si las ammentaiana. In d'ogni casu de tiu Gavinu sun istadas pubricadas duas antologias contivizadas dae duos silighesos, sa prima in sos annos 60 dae Antoni Carta e s'attera in su 1983 dae don Giommaria Dettori. +Bisonza de tennere in contu chi sas ottavas, tramandadas a memoria de omine, bortas meda sunu diversas una dae s'attera e a bortas non semus mancu seguros de s'attributzione de zertas ottavas. +Wikisource. +Category:Poesias de Gavinu Contene +Poesias. +GAVINU CONTENE e SERAFINU PINNA DE THIESI +"Silighesos ponidebos in luttu +chi su caddu famadu contad molstu, +a currer in thiesi l'hana postu +e colcorija manna si c'ha juttu +sa sorre lu pianghed a succùttu +nende: "a frade meu chie l'ha molstu?" +Naradebilu: Chie ha molstu a GAVINU +e su jamadu Pinna Serefinu!" +"Cagliadi Serafinu mattimannu +o tue puru ti contas poeta? +Si ti ponzo in s'imbiligu un iscetta +mantenese a thiesi a binu un annu; +caglìàdi e bae nende "Ite dannu! in thiesi falàda è sa saetta..." +Su lampu chi ha colpidu a serefinu +fid su lampu de Contene Gavinu!" +Atera versione: +"Cagliadi Serafinu mattimannu +ello tue puru ti contas poeta? +Su inu ja lu buffas chena ingannu +e mancu sutta 'e pes ti che lu etta' +Si ti ponzo in s'imbiligu un iscetta +mantenese a Thiesi a binu un annu; +e si ti ponzo un'iscetta in renes +a Thiesi un annu a binu mantenes " + +Literadura sarda: +Est sa literatura iscrita in cale si siat bariante de sa limba sarda o de sas limbas faeddadas in Sardigna, ma finas sos iscrittos de autores sardos in atteras limbas. +Origines. +Sos primos documentos inue sun presentes sas prima peraulas in sardu sunu istados iscrittos in su Xmu seculu. Si trattat de sos attos de regalia fattos dae sos Judikes a sos varios cunventos de i-su continente europeu e de i-sos condaghes chi fini documentos amministrativos, cumpilados dae i-sos padres. +Testos identitarios. +Unu de sos primos documentos pubbricos, iscrittu cumpletamente in sardu, est su codice de sas Legges comunales de Tàtari (Statuti Sassaresi). Sas versiones pius antigas sun duas, una iscritta in latinu, s'attera in sardu. In sa pergamena iscritta in sardu b'est marcada sa data 1316. Custu documentu est de grande valore pruite testimonzat de comente fit regulada sa cosa pubbrica in su comune liberu de Tàtari. Custu codice est bistadu pois adottadu dae atteros comunes sardos. +Sempre in su XIVmu seculu Mariano IV haiad promulgadu sa Carta de Logu, chi ateru no est si no su Codice de sas legges de s'Istadu de s'Arborea. Sa carta est bistada poi modificada e aggiornada dae sa fiza de Mariano Eleonora. Sa legges de Arborea sunu cunsideradas tra sas pius interessantes in su panorama internatzionale de i-cussu tempus. + +Barore Sassu: +Tiu Barore Sassu fit naschidu in Bànari (1891-1976). Fit unu poete de grandes abilitades, fit meda ironicu e punghinosu, in d'unu zertu sensu ammentaìat a tiu Gavinu Còntene. In gioventude haìat cumbattidu in sa Ima gherra mondiale e l'haian fattu puru presoneri. De sa presonia tiu Barore hat raccontadu unu tentativa de fuga cun d'una serie de ottavas. +Una ottava de tiu Barore. +In d'una gara 'e poesia cun sos poetes Remundu Piras e Piredda, dae su pubblicu calicunu haiat lanciadu una pumata, chi paret fit diretta a Piredda, invetzes hat leadu in pienu a tiu Barore, chi fit andende a ripondere in tema. Ma comente hat rezidu sa pumata s'est bortadu ai cussu de su pubblicu e l'hat nadu: +Su inari chi in sa pumata has ispesu, +s'idet chi lu tenias de avanzu, +si aist juttu su brazzu a unu ganzu, +non m'aisti centradu dae tesu. +Sas manos juttas che i-su milesu, +chi cun sos pes contaiat s'aranzu, +e cantos semenes jughet sa pumata, +t'intren ferros de punta e de atta. + +Elena Ledda: +Naschida in Selargius in su 1959, Elena Ledda ja dae minore hat contivizadu s'istudiu de sas artes e de pretzisu de sa musica. Difattis hat istudiadu in su conservatoriu de Cagliari s'oboe e su cantu. Cun sos annos cando est bennidu su momentu de seberare issa hat preferidu a una carriera de soprano su cantu sardu. +In su 1979 hat bogadu su primu discu ""Ammentos"", umpare a Mauro Palmas chi est istadu su cumpagnu de trabagliu de sempre. Cun isse creeidi su gruppu jamadu Suonofficina, in cui hant isperimentadu formas noas de su cantu sardu cun arrangiamentos noos. Paret chi sos istudios chi hant fattu Mauro e Elena siant in calchi modu cullegados cun cussos fattos dae Luciano Berio in su 1964 in sos Folk Songs chi haiat iscrittu pro sa muzere sa cantante mesusopranu Cathy Berberian, cantos populares de varias natziones de su mundu. In mesu ai cussos cantos b'haiat puru unu muttu sardu intitoladu Mottettu de tristura cantadu dae sa Berberian cun originalidade e sentimentu. In cussu cantu si notant ja unu zertu tipu de arrangiamentu chi hat a influenzare isperienzias de su crossover chi si sunt isviluppadas in sa musica folcloristica dae sos annos 80 in poi. +In su 1984 est bessidu s'album ""Is Arrosas"". In cussos annos Elena Ledda s'est fatta connoschere dae su pubbricu sardu de massa bessende ortas meda in Videolina in su programma televisivu Sardegna Canta. Ma in su matessi tempus issa hat continuadu a chircare attera istradas, infattis in cussos annos collaborat cun artistas comente Andreas Vollenweider, connottu comente su re de sa new age. Intantu su gruppu Suonofficina diventat Sonos. +Poi 'e sa morte 'e Maria Carta in su 1994 Elena est diventada s'erede naturale de sa cantante de Siligo. +Ultimamente in su 2006 Elena e Mauro Palmas hant iscrittu e prodottu unu progettu nou jamadu "Visioni di Sardegna", inue sunt assemblados filmados antigos de Sardigna recuperados in s'Istituo Luce restaurados sutta sa direzione de Rodolfo Roberti han sonadu 18 musicistas. +Umpare a Sonos, Elena hat collaboradu cun diversos artistas tipu: Fabrizio De André, Lester Bowie, Don Cherry, Andreas Vollenweider, Savina Yannatou, Maria del Mar Bonet, Paolo Fresu, Noa , Andrea Parodi, Antonello Salis, Rita Marcotulli, Riccardo Tesi e Gavino Murgia. + +Nostra Segnora de Mesumundu: +Sa cheja de Nostra Segnora de Mesumundu (jamada finas Santa Maria di Bubalis) est collocada in s'omonima area archeologica, in territoriu de Siligo in Provìntzia de Tàtari. Su tempiu est istadu fraigadu in su VI sec. d.C., a sos tempos de su paba Gregoriu su Mannu subra de sos avanzos de unu insediamentu de epoca romana (II sec. d.C.). +In su 1063 fit in s'elenco de sos benes cuntennidos in s'attu de donazione fattu dae Barisone I a favore de sos padres Benedettinos de Montecassino, umpare a sa cheja de sos Santos Elies e Enoc e terrinos e teraccos. Fidi istada modificada poi de i-su 1065 dae sos padres chi l'aian adattada a sas esigentzias issoro e sas regulas de sa liturgia. + +Maria Carta: +Maria est istada sa chi at fattu connoschere su cantu sardu peri tottu su mundu. At fattu s'attora e at iscrittu unu liberu de poesias (Canto Rituale de su 1975). +Maria Carta est istada una rappresentante de su Cantu a chiterra. +In su 1985 l'an cunsignadu sa Targa Tenco pro sa mùsica folk +S'ultimu cunzertu Maria l'at fattu in Tolosa in Frantza in su 30 de làmpadas de su 1994. + +Antoni Cuccu: +Tziu Antoni Cuccu (Santu 'Idu 1921-2003) fit un'editore e unu endidore de liberos. Tziu Antoni fit unu appassionadu de poesia sarda, pro cussu, bidu chi niunu lu faghiat, haiat dezisu de faghet s'editore po pode' pubbricare sas poesias sardas, chi, comente hat iscritu issu e totu, l'haian ajuadu a cumprende' sa vida. Isse pubbricaiat sos libereddos cun sas garas poeticas antigas e issu los bendiat. B'hat de pensare chi, pro la pode' pubblicare, tziu Antoni sas poesias l'has aiat puru regoltas e iscritas. Su chi pubbricaiat tziu Antoni lu endiat diretamente girende per i-sas biddas de s'isola intrea, cun d'una valigia e unu lentolu chi poniat in terra pro poggiare sos libereddos. +In custa manera issu hat contribuidu a faghe' connoschere sa poesia sarda de sos poetes chi cantaian a bolu. Cun custos libereddos pretziosos nos hat tramandadu garas e otavas chi divertsiamente haimis appidu perdidu pro sempre. +S'atividade de tziu Antoni est bistad leada in eredidade dae Cheikh Tidiane Diagne, chi est bennidu dae su Senegal edd'est contribuende a faghet connoschere custu patrimoniu culturale. +S'istoria de kustos duos Homines Mannos, est contada in'd'unu bellu Documentariu de sos Registas Nugoresos Antoni Sanna e Umberto Siotto : "LA VALIGIA DI TIDIANE CUCCU" ArKaosfilm2009 + +Efisio Melis: +Efisio Melis (Bidda de Putzu 1890 – Casteddu 1970) fit unu sonadore de launeddas. Fit cunsideradu dae Bentzon su mezus sonadore de su seculu passadu. +Aiad imparadau dae su mastru Giuanniccu Cabras. Est istadu unu innovadore in su modu e sonare sas musicas traditzionale, e haiat una tecnica chi fit una meraviglia. Est istadu su primo chi fit istadu registradu in discu in sos annos '30. In su 1930 diffatis aiad realizadu sa prima registrazione accumpagnende su cantu de Gavino De Lunas e calchi annu daboi aiat incisu cun su cullega sou Antoni Lara. + +Antonello Salis: +Totu s'amore pro sa musica de Antonello est cominzadu cando, ancora criadura, su tiu l'haiat regaladu una fisarmonica de giocattulu. +In su 1973 cun sa mama si trasferin a S'Alighera e in cue, Salis cun Riccardo Lay (basso elettrico) e Mario Paliano (bateria) frommat su trio jazz jamadu Cadmo. + +Su Connottu: +Sa rivolta de Su Connottu est sutzessa in Nùgoro e in Sardigna in su XIX sèculu. +Sos fatos sun dipesos dae secustanzias chi fin cominzadas cun s'aprovatzione, dae parte de su guvernu sardu-piemontesu, de zestas legges a cominzare dae su 1823 finas a su 1858, pro jambare su sistema de s'agricoltura e de sa pastorizia. +Sa legge jamada Editto delle Chiudende, emanada su re de Sardigna Vittorio Emanuele I, autorizzaiada de serrare sos terrinos, chi finas a tando fini de proprietade colletiva, pro creare sa proprietade privada. Sa legge non est mai istada atzetada dae sa populu e tando su guvernu at fatu tzestas modìficas in su 1831 e in su 1833, ma in debadas. Sa zente at comintzadu a s'aponner in varios modos in totue. +Su chi at fatu prezipitare sos fatos est istadu sa legge de su 1858 cando sun bistados bendidos sos terrinos de sos demanios comunales, inue finas a prima, cun su sistema de s'ademprivio, sos abitantes aiant deretu de pasculare e faghere sa provista de sa linna. Sa zente s'est ribellada in totue, in Nùgoro in su 1868 sa zente s'est revostada cun su motu "Cherimos torrare a su connotu" chi cheriada narrer a torrare comente fit primu. Sa zente guidada dae Paskedda Zau in cussas dies ant assastiadu su comune e at postu fogu a sos documentos de compravendita de sa terras de su demaniu. Giorgio Asproni, chi tando fit unu de sos polìticos chi contaiat de pius in zona, fit a favore de sa riforma e intantu chircaiat de chi etare sas neghes a sos preideros pro sos disordines, pero daboi de custo fatos graves, umpare a àteros deputados sardos, at preguntadu a su guvernu italianu de fàghere un indàgine subra sas condiziones econòmicas e sotziales de s'ìsula. + +Wrestling: +Su Wrestling, pius prezisamente su professional wrestling, est una disciplina naschida in sos Istados Unidos a sa fine de s'Ottoghentu. Naschidi da s'isporte de sa lotta libera (in inglesu, amateur wrestling), galu che pare a s'istrumpa sarda, comente una liga profescionale de lotta organizzada prezisa a sa boxe, cun titulos fattos de chintolzas chi sos campiones gighiana (e gighene finza como) in onzi incontru. +In su Noeghentu su wrestling est divennidu fintu, pru itte sos chi organizzaìana sos incontros si sun abbizzados chi a differentzia de sa boxe, onzi incontru de wrestling podìa essere meda noiosu. Gai ana dezzisu de pre-determinare sos chi devìana binchere, s'istoria de onzi incontru e carchi ozza finza onzi mossa, fattende naschere unu de sos ispettacolos pius sighidu in tottu su Noeghentu. +In sas dies nostras, su wrestling est praticadu in meda federatziones in tottu su mundu. Sas pius importantes sun sa World Wrestling Entertainment (WWE) in particolare, sa Total Non-Stop Action (TNA) e sa Ring of Honor (ROH). Sas primas duas ana coberitura televisiva in tottu su mundu. Onzi una de custas federatziones gighet stoas proprias chintolzas e onzi una giama su propriu campione su "campione e su mundu" e custu arrejonu valede finza pro galu tottas sas atteras federatziones minores chi bi sunu in tottu su mundu (chi sun giamadas "indies"). +Atteras federatziones importantes chi como sun istadas comporadas dae sa WWE fini sa World Championship Wrestling (WCW) e sa Extreme Championship Wrestilng (ECW); +Naschida de su wrestling. +Su wrestling est naschidu prezisamente dae sa lotta greco-romana, e si differentziaìa dae issa - in sos primos annos - dae sa possiblitate de faghere atteros coppos comente leadas a sas ancas, giaes articolares, cicchereddas e leadas sutta 'e sa chintolza. +Su primu campione de cussa noa disciplina (chi giamaìana free-style-wrestling) vidi Tom Jenkins in su 1899. Duos annos pois, su Russu George Hackenschmidt, est diventidi su primu World Heavyweight Champion (campione mondiale de sos pisos massimos) dae chi hat binchidu torneos in totta s'Europa. +Hackenschmidt s'annu pois est diventadu finza campione de greco-romana. Cussu pruitte pro como su wrestling est leadu comente una greco-romana unu pagu divescia. +In America Tom Jenkins faghet medas incontros cun Frank Gotch, chi resessidi a lu binchere in su 1905. Cussos duos s'ana a gherrare su titolu americanu pro parizzu tempu. +Su 3/03/1908 Gotch resessidi a binchere Hackenschmidt e divenidi su nou campione mondiale, cominzende unu longu periodu de imbattibilitate. +Pianu pianu s'intelligentia de su wrestling s'est abbizzende chi custu isporte chere pre-determinadu pro essere sighidu de abberu (chere de divennere work) e in sa segunda midade de sos annos deghe cominzada a divennere comente est como. Fintzione spettacolare! + +Editto delle Chiudende: +S’editto delle chiudende (ò edittu de sas chiudendas in sardu), fiat una reforma agraria chi, emanada in su 1820 da su re de Sardigna Vittorio Emanuele I, at permissu in Sardigna de faghere sas tancas serrende sos terrinos, chi finas a tando fini a cumone. Gai est istada introdotta sa propriedade privada, cun s’iscopu de modernizzare (mezorare) e iviluppare s’agricoltura. +Reformas de degai fini istat fattas in ateras partes de s’Europa, comente a esempiu in s'Inghilterra, ue sas tancas fin jamadas enclosures. +Su fattu est pero chi in Sardigna, sa reforma agraria de sos sabaudos, non aiat tentu contu de su fattu chi non si podiat faghere sa propriedade perfetta pruite bi fit ancora su feudalesimu. +In tzertas biddas de s'isula (in Logudoro e in Campidanu) sa leze calicunu l’aiat accolta cun s’isperanzia de mezorare, finas pro fu fattu chi b’aiat meda massaios e, serrendesi su logu, podian istare pius serenos ca no bi fit su periculu chi b’intrerana bestiamine, ma custos fini pagos, sa mazore parte de sa zente non fit cuntenta. +In sas Barbagias e in Ozzastra sa cosa non fit atzettada pro nudda pruite privatizzende sos terrinos, chi poi fini sos pasculos, sa risorsa principale de sa zona issoro, sos pastores aian ite malu passare. +A manu a manu chi sos cambiamentos benian postos in essere, sas protestas e sas atziones de sabotaggiu aumentaian. Zente meda, chi fit restada chena nudda, aiat cominzadu a bandidare. Tando sos Sabaudos aian modificadu s’edittu in su 1830 e in su 1831, ma su malumore fit meda, in custos annos es' chi Melchiorre Murenu aiat cantadu custos versos chi sun subra. + +Literadura italiana: +Sa literadura italiana + +Bulgaria: +Sa Bulgaria (in búlgaru: България, "Bǎlgarija", ), ufitzialmente Republica de Bulgaria, est una natzione in sos Balcanos in s'Europa sud-orientale. Sa capitale est Sofia. +Est membru de sa NATO, de su Cussìgiu Europeu e de s'Unione Europea dae su 2007, ma non at adotadu s'euro. +Geografia. +Sa Bulgaria tenet istèrrida de 110.994 km² e populatzione de unos 7.364.500 bividores. Est su de 16 istados prus mannos de su continente europeu. Allàcanat cun chimbe natziones: in su norte cun sa Romania, in s'ovest cun Sèrbia e Matzedònia, in su sud cun Grètzia e Turchia. +Istòria. +Is primas culturas organizadas in territòriu de sa Bulgaria ant incomintzadu a s'isvilupare durante su Neolìticu. In s'istòria antiga fiat bìvida dae is tratzes e a pustis dae is persianos, gregos e romanos. Sa costitutzione de unu istadu bùlgaru unidu remontat a su Primu Impèriu Bùlgaru, in su 681 p.C., tempus cando dominaiat subra sa prus parte de is Balcanos, diventende tzentru culturale pro sos islavos durante totu s'Edade Mèdia. +Cun sa ruta de su Segundu Impèriu Bùlgaru in su 1396, is territòrios fiant passados suta poderiu otomanu pro unos chimbe sèculos. Sa gherra russu-turca (1877-1878) at batidu a sa costitutzione de unu istadu bùlgaru de tres. Sos annos sighidos a s'indipendèntzia fiant caraterizados dae conflitos cun is istados a làcana. In totu e duas sa gherras mundiales sa Bulgaria est istada alleada de sa Germània. +In su 1946 fiant fata istadu sotzialista unipartìticu, parte de su blocu sovièticu. Is primas eletziones multi-partìticas fiant fatas in su 1989, cuntzèdidas dae su partidu comunista a guvernu. Sa Bulgaria s'est duncas tramudada istadu democràticu cun economia de mercadu. +Atualmente, dae su 1991 at adotadu una costitutzione democràtica. Sa bulgaria est una repùblica parlamentare unitària cun artu livellu de tzentralizatzione polìtica, amministrativa e econòmica. +Economia. +Sas atividades cummertziales e culturales printzipales de sa Bulgaria s'agatant in sa capitale, Sofia. Is setores econòmicos prus fortes sunt s'industria grae, ingegneria elètrica, s'agricoltura. A fatu de unu periodu de incudida manna dèpidu a su passàgiu a una economia de mercadu, chi at batidu fintzas a unu collassu econòmicu in su 1997, sa situatzione est torrada a si pesare cun crèschida economica. Cheret naradu però ca prus de su 20% de is traballadores balàngiat prus pagu de 1€ a s'ora, cun rèdditos peròmine paris a su 47% de sa mèdia europea. Membru de s'unione europea, sa Bulgaria at abandonadu is pranos de adotare s'euro. +Demografia. +Sa majoria de is bùlgaros, su 72,5%, bivent in àreas urbanas. Unu bùlgaru de ses bivet in Sofia. Etnicamente is bùlgaros rapresentant s'84,8 de sa popultzione totale, is turcos s'8,8% e is rom su 4,9%. Àteras minorias formant su 0,7% de sa populatzione e su 0,8% non s'identìficant in grupu ètnicu perunu. +Sa Bulgaria est un'istadu in crise demogràfica. Tenet crèschida de populatzione negativa dae su 1990, causada de su collassu econòmicu chi at ativadu unu protzessu de emigratzione a manu de àteros istados. + +Freddie Mercury: +Freddie Mercury (Stone Town, Zanzibar 5 settembre 1946- Londra, 25 Novembre 1991) est istetiu unu cantadori de su gruppu rock Queen. +Freddie Mercury est istetiu unu de is prus mannos cantantis de s'istoria de su rock, in primu po sa boxi peculiari i ermosa, e in sa de dus po sa tecnica e sa fortza istravanada ki portada. Unas de is prus bellas cantzonis iscrita e interpretada po issu e stettia "Bohemian Rhapsody", perou de importu meda podemus arremonai puru "We Are The Champions" e "Barcelona", cantada paris cun su sopranu ispannyolu Montserrat Caballè. Freddie Mercury est istetiu su 'frontman' de su gruppu Queen, ki a bendiu medas discos me is annos '70 e '80, e si podit nai ki sighid bendendi meda puru mancai Freddie Mercury est mortu. +Sa bravura de Freddie est connotta in tottu su mundu, e s'istampa lu lummenada commente su 'prus bravu cantadore de semper'. +Comenti composidori at iscritu branus comenti Bohemian Rhapsody, Crazy Little Thing Called Love, Don't Stop Me Now, It's a Hard Life, Killer Queen, Love of My Life, Play the Game, Somebody to Love e We Are the Champions. + +John Carew: +Carew, John (Lørenskog 1979 - ). Zogadore de pallone norvegesu. + +Josè Zatrilla y Vico: +Josè Zatrilla y Vico Dedoni y Manca (Casteddu 21 de austu 1648 - fortzis in Frantza 1720), est istadu unu poete e iscritore sardu chi at iscrittu in ipagnolu (castiglianu). +Fit unu nobile de cultura chi aiat puru leadu parte a sa vida politica de su tempus sou, fit istadu in su Parlamentu dae su 1688 a su 1698. Nominadu Marchesi de Villaclara in su 1701, pagos annos appoi, in su 1706 l'aiana accusadu de traimentu in sos cunfrontos de sa Corona 'e Ipagna e custrintu a s'esiliu inue est mortu, fortzis in Frantza. Hat iscrittu solu duas operas una intitulada Poema heroico chi est dedicadu a una monza poetessa messicana chi si naraiat Juana Inés De la Cruz e unu romanzu Engaños y desengaños del amor profano. + +Juana Inés De la Cruz: +Juana Inés de la Cruz (su nomene beru fit Juana de Asbaje y Ramírez de Santillana) (12 de Sant'Andria, 1651 1648, segundu zertos biografos – 17 de abrile 1695) fit naschida in d'una idda San Miguel Nepantla in s'istadu de su Messico, dae una mama chi non si fit mai cojuada finzas si aiad appidu 6 fizos dae omines diverscios. +Juana fit una pizzinna meda intelligente e bella chi a 3 annos ischiat già iscriere e chi fit appassionada a s'istudiu. Aiat imparadu a legere comente autodidatta e at cominzadu a istudiare sas testos antigos in latinu, teologia e poesia. Gai, in pagu tempus sa fama de custa pisedda fit arrivida a Tzitade de su Mèssico e a 13 annos su vicerè ipagnolu l'aiat jamada comente dama 'e corte de sa muzere. +Puru si fit meda istimada a corte, a 16 annos dezidit de intrare in cunventu e de si faghe' monza, paret pro podet continuare a istudiare e a iscriere. +A-i custa poetessa, un'iscritore e poete sardu Josè Zatrilla y Vico Dedoni y Manca l'aiat dedicadu unu poema intituladu: "Poema heroico al merecido a/plauso del el unico Oraculo de/las/Musas, glorioso assombro de los Ingenios, y/Ce/lebre Phenix de la Poesia, la Esclarecida y Ve/ne/rable Señora, Sor Juana Ines de la Cruz Religiosa Professa en el Monasterio de San Geronimo de la Imperial Ciudad de Mexico ," Barcelona, 1696 +Sitos subra s'argumentu. +Biografia + +Sòssu: +Sossu est una bidda de 14.613 abitantes in sa Provìntzia de Tàthari. + +Inter: +Internazionale Football Club este una de sas prus importantes isquadras de s'Italia po coppas e tifosos,puitte de tenede 7 milliones in tottu sa Penisola e dechinas de milliones peri su mundu. S'Inter este connotta po essede istada Campione d'Italia ortas meda e po no essede mai calada in Serie B. + +Anarchia: +Sa peraula anarchìa derivat dae su gregu αναρχία (anarchia), chi cheret narrere 'chenza guvernu'. +S'anarchia est una idea libertaria de un ordine naschidu dae s'autonomia e sa libertade de s'omine contras a donnia forma de podere. +S'anarchicu sardu prus famosu si tzerriada Tamasu Serra. + +Democratzia: +Democratzia est una peraula chi derivat dae su gregu "δημοκρατία" chi cheret narrer "potere de su populu". +Democratzia est unu forma de guvernu in ue su potere est gestidu dae unu parlamentu cumpostu dae rappresentates (o delegados) elègidos cund unu sistema elettorale dae su populu. + +Monarchia: +Monarchia est una peraula chi derivat dae su gregu monárchìs, cumposta dae mónos (μόνος) 'solu, unicu' e -árchìs (ἄρχειν), dae árchein, 'guvernare, cumandare'. +Sa monarchia est unu ordinamentu pulitigu chi prevedit chi a cumandare siat una persone sola, pro tottu sa vida o finas a cando isse e tottu renunziat abdicatzione. Cussa persona si narat re, in Sardigna judike, e d'est cunsideradu diversu dae tottu sos atteros chi sunu sudditos. +Cando su re benit a mancare benit sostituidu da unu re nou, de solitu, pro eredidade, dae unu parente e comunque dae calicunu de famiglia, e cando est gai si narat dinastia. + +Dittadura: +Sa dittadura est una fromma autocratiga de guvernu inue su potere est amministradu dae unu dittadore o dae unu grupu minoritariu. +Quindi dittadura cheret narrere dominiu assolutu ed est una fromma de autoritarismu. + +Barry Windsor-Smith/campidanesu: +Barry Windsor-Smith, nomenau candu ki fìara cumenzendi sa carriera cun su nomini donau de su babbu e sa mamma Barry Smith (nasciu su 25 Maggio 1949) esti unu pittadori de fumettus inglesu ma sa parti prus manna de su traballu suu esti stetia criada in is Status Unidus. +Is clamoris funti arribaus po issu cun su fumettu Marvel "Conan il Barbaro" pittau de su 1970 a su 1974 e scrittu de Roy Thomas + +Bruno Venturini: +Bruno Venturini (Pagani, 1945) est unu grande cantante napoletanu est istadu cunsideradu s'ambasciadore de sa musica napoletana in su mundu. In su 1995, su presidente de sa Repubblica italiana, Oscar Luigi Scalfaro, l'at nominadu “Grande Ufficiale della Repubblica italiana”. Est su cantante de sa cantone classica napoletana chi at bendidu pius de tottu in su mundu, 80 miliones de copias. + +Enkidu: +Enkidu est una figura de sa mitologia sumera. In sos testos est jamadu puru Enkimdu, Eabani ou Enkita. In su raccontu issu fit una persone areste allevadu dae sos animales e chi non connoschiat sa esistenzia de sa soziedade de sos omines. Dapoi de ae' cumbattidu contra a Gilgamesh, fit diventadu s'amigu sou pius fidadu. Su raccontu de sas avventuras issoro constituidi s'Epopea de Gilgamesh. +Sa creazione de Enkidu. +Segundu sa contascia, Enkidu est istadu criadu cun s'argilla dae Aruru (sa dea mamma) ca li fit istadu demandadu dae su populu de Uruk pro che torrare su re Gilgamesh in sa deretta via. Aruru at fattu a Enkidu a immagine de Anu deus de su chelu e de Ninurta deus de sa gherra. +Sa metamorfosi de Enkidu. +A su cominzu de s'epopea Enkidu reprenta s'archetipu de s'omine areste. +Enkidu viviat cun sos animales arestes e lo protegiada distruende sas trappolas. Ma unu catziadore ivvilidu dae custas secustantzias si fit cunfidadu cun su babbu chi l'aiat cossizadu de andare a preguntare s'ite faghere a su re Gilgamesh. +Su catziadore andada a ue su re chi li dada a Shamat (una cortigiana) pro «currumpere» s'omine areste. +Enkidu benit sedottu immediatamente. Dapoi de ses dies e sette nottes passadas cun Shamat, issu chircat de s'avviare, mais sos animales non lu cheren pius e issu no bi la faghet pius a los sighire. Enkidu at perdidu in fortza ma cominzat a usare s'intelligenzia. +S'incontru cun Gilgamesh. +Ispintu dae s'elogiu de Gilgamesh fattu dae Shamat, Enkidu dezidit de andare a affrontare su re e a nde proare sas fortzas. Issa li narat p uru chi Gilgamesh l'aiat sognadu e chi l'est aisettende in Uruk. +Enkidu incontrada Gilgamesh, ma su cumportamentu de su re in sos cunfrontos de su populu lu faghede arrabbiare. Incomintzad una lotta titanica. E a sa fine, unu reconnoschet de esse' prezisu a s'atteru, sos duos eroes si jurana una amistade eterna. +Sas impresas. +Enkidu ajuada a Gilgamesh in sa gherra sua contra a Humbaba, su mostru guardianu de su buscu de sos cedros. L'ajuat puru pro catziare su Trau celeste mandadu dae sa dea Ishtar. +Sa morte de Enkidu. +Poi de unu sonnu feu, Enkidu cominzat a si deprimere: at malaittu su catziadore e sa cortigiana mandadali pro lu civilitzare. Primu 'e morrer, addietro a sas peraulas de su deus Shamash, los at reabilittados. Gilgamesh pianghet disiperadamente s'amigu. Sa dipartida de Enkidu ispinghet Gilgamesh a partire pro chircare s'immortalidade. + +Epopea de Gilgamesh: +S'Epopea de Gilgamesh este unu poema epicu sumeru, iscrittu 4500 annos faghede subra taulittas de terra cotta. S'epopea non est'atteru chi sas contascias de sas impresas de su re de sa zittade de Uruk Gilgamesh e de s'amigu sou Enkidu. +Sa Bibbia at leadu cosas meda dae custu poema. +Sos rinvenimentos de sos iscrittos. +In su XIX seculu un inglesu Austen Henry Layard durante unu viaggiu in Mesopotamia aiat incominzadu a faghere iscavos archeologicos e aiat acciappadu duas zittades antigas: Ninive e Nimrod. In sos iscavos est istada agatada sa biblioteca de Ninive chi fit cumposta de taulittas in iscrittura cuneiforme. +su Diluviu Universale. +In s'epopea de Gilgamesh b'est su contu de su diluviu universale chi ada a esse' raccontadu sucessivamente puru in sa Bibbia. Sa differentzia fra sas duas versiones est chi sos deos sumeros l'aian fattu solu po capricciu inveces su deus de sa Bibbia (Genesi) lu provocat pro punire sos omines chi ant peccadu. + +Uruk: +Uruk (oe jamada Warka) est una tzitade de s'antiga Mesopotamia, a sud de s'attuale Iraq). +Sa tzitade, fundada in su 5.000 i. C. circa, fit collocada in sa piana alluvionale de su riu Eufrate. +In sa mitologia e in sa litteratura Uruk est famosa pro esse' sa tzitade de Gilgamesh s'eroe de s'Epopea de Gilgamesh. Si pessat puru chi curripondat a sa biblica (Genesi 10:10) Erech, sa tzitade fundada dae su re Nimrod in su Shinar. + +Gilgamesh: +Gilgamesh fit su fizu de Lugalbanda (in sumeru « Re furiosu ») est istadu su quintu re de Uruk e at guvernadu in su 2.600 a. C. +In sa "Epopea de Gilgamesh", est nadu chi Gilgamesh at ordinadu sa costruzione de sas legendarias muraglias de Uruk. + +Bibbia: +Sa Bibbia (dae su gregu "βιβλία" = "biblìa", plurale de "biblìon", chi cheret narrere "liberos") est su liberu sagradu de sa religione de sos ebreos e de sos cristianos. +Sos liberos chi cumponen sa Bibbia sun istados iscritos in d'unu periodu de tempus chi andat dae su 900 a. C. a su 100 d. C. Sos testos pius antigos sunu in su Liberu de sos Juighes ("Cantu de Débora") e de su Pentateuco, chi sun datados in s'época de sos duos regnos (dae su X a su VIII sec. a. C.). +Bibbia cristiana. +Si cumponede de duas partes, Antigu Testamentu e su Nou Testamentu. S'Antigu cumprendet 46 liberos o libereddos. Sos pius nodidos sunt Genesi, Esodu,su liberu de su profeta Isaia, de Geremia; su liberu de sos Salmos. Su Nou Testamentu cumprenedet 27 liberos: ammentamos sos Vangelos: de Mateu, Marcu, Luca e Giuanne. Sas Literas de Santu Paulu, de Santu Padru, s'Apocalisse. S'Antigu Testamentu est istadu iscritu in ebraicu (pagos liberos in gregu). Su Nou Testamentu est istadu iscritu in gregu ("koinè") in su primu seculu de s'era cristiana.Sa bibbia po seculos est istada "trascrita" a manu dae sos amanuenses, in sos monasterios. Est su primu liberu istampadu dae Gutemberg in su 1400. Oe est traduida intrea o in parte in guasi totas sas limbas. Sa Bibbia est istada bortada in limba sarda (nugoresa) dae Bobore Ruju (Salvatore Ruju, Salvatore Ruiu).Est unu liberu fondamentale po sa cultura occidentale e no solu. Suggetos de sa Bibbia sunt istados presentados in sa pintura, iscultura, literatura, in mùsica e in su tzìnema. In su Medioevu, iscenas de sa Bibbia beniant pintas in sos muros de sas crejas, cando zente meda non ischiat legere, e fut sa Bibbia de sos poberos. + +Çatal Hüyük: +Çatal Hüyük est una tzitade neolitica de s'Anatolia, in Turchia, fundada in su 6500 a.C.. +Sa tzitade est istada iscoperta dae sos archeologos a sa fine de sos annos 1950, dapoi in su 1961 e in su 1965 at iscavadu s'archeologo James Mellaart. +s'Urbanistica. +In sa zittade de Çatal Hüyük sas domos sun attaccadas a pare e sa copertura est a terrazza. A sas domos s'intraiada pro su pius dae sas terrazzas, su cullegamentu a terra avveniat pro mesu de una iscala chi si podiat ritirare. Tra una domo e i s'attera bi fin sas cortes inue bi fit su bestiamine: crabas e airveghes. Sa terrazzas fini meda importantes pruite in cue si faghian guasi tottu sas attividades de domo e in pius fit su puntu de passazzu pro andare dae una domo a s'attera. Custa organitzazione urbana, cun sas domos chena jannas a pianu terra, fit unu sistema de difesa dae attaccos o intrusiones de omines o animales. +sas Domos. +In Çatal Hüyük sa' domos fini divisas in duas cameras. In sa pius manna, in centru, bi fit su foghile e in tundu sos sezzidosos e pianos rialzados pro drommire, in d'unu muru bi fit su furru pro cogher su pane e i sos alimentos. Sa camera minore fit usada pro conservàre sa provvistas de su manigu. In zertas cameras sun istados agatados muros decorados cun pinturas e bassorilievos supra su ghiju, e fortsis custas fini dedicadas a cultos religiosos. Tra sos repertos sunu de signalare sas ceramicas e sos oggettos in pedra, subra tottu ossidiana, chi fit bundante in cussa regione. +su Cultu 'e sos Mortos. +Sos abitantes de Çatal Hüyük sepultaian sos ossos de sos mortos, mascios e feminas distintos, sutta su lettu. Pero, prima de esse sistemados intro 'e domo, sos cadaveres benian lassados a s'aria pro chi sos unturzos apperen devoradu sa petta. Custu sistema est usadu ancora in India e in Persia, inue sos mortos sunu lassados in sas Turres de su selenziu. + +Su Nuraxi: +Su Nuraxi est una tzitade nuragica affacca a Barumini in Sardigna. Dae su 1997 este iscritu in sa lista de sos Patrimonios de s'Umanidade (World Heritage Sites) de s'UNESCO. +s'Urbanistica. +Sa tzitade at comente puntu generadore sa turre a tres pianos costruida verso su 1500 a.C. edd'est impiantada a segunda de una organizadura gerarchica de s'ipaziu. Sas domos (o pinnettas) pro sa mazore parte sun totu a pianta circolare. + +Ninive: +Ninive (Ninuwa o Ninua) fit s'antiga capitale de s'Assiria, sa tzitade est istada fundada in su VI millenniu a.C., subra s'isponda de su Tigri. Su documentu pius antigu inue est fentomada sa tzitade risalit a su 2280 ca. a.C. +In su II millennio, cando passeit sutta su dominu de su regnu de Mitanni, sa tzitade fit unu centru religiosu, cun un importante tempiu de Ishtar. +Durante su regnu de su re Sennacherib (704 - 681 a.C.) Ninive diventat capitale de su regnu assiru. +In su 612 a.C. sa tzitade est istada dirrutta dae sos Babilonesos e sos Medios decretande sa fine de s'impèru assiru e de sa tzitade. +De Ninive restan sas muraglias de sa tzitade chi sun longas 12 km. + +UNESCO: +UNESCO (akronimu de "United Nations Educational Scientific and Cultural Organization") est un'agentzia ispetzializada de is Natziones Unidas (United Nations) Pesada su 16 de sant'Andria me su 1945. Su propositu de custa organisadura est de agiudu a sa paghe e sa siguresa promovende collaboraduras internatzionales me su campu de is istudios, de s'iscentzia, e de sa cultura pro ki b'eppat prus arrispettu de sa justitzia, de sa leges, de is deretos umanos e de sa libertades fundamentales proclamadas dae sas UN. +Una de is missiones de s’UNESCO est cussa de mantenni una lista de Patrimonios de s'Umanidade. Custos funt logos de importu dae su puntu de vista culturale istoricu o naturale, ki keren amparados e mantennidos in siguresa poite est de importu pro sa comunidade mundiale. + +Micene: +Micene est una tzitade de sa Grecia antiga. Est iscritta in sa lista de sos Patrimonios de s'Umanidade (World Heritage Sites) de s'UNESCO. + +Harry Potter: +Harry Potter est una saga literaria fantasy in seti librus, ideada de sa scritora ingresa Joanne Kathleen Rowling a s'incumentzu de is annus noranta e iscrita me is annus sighintis intru de su 1997 e su 2007. +S'opera descrit is aventuras de su magu Harry Potter e de is mellus amigus de issu, ki tenint totus sa pròpia edadi, Ron Weaslsy e Hermione Granger. S'istoria s'ambièntat in sa Scola de Maxìa e Bruscerìa de Hogwarts innui is magus e is bruscias ingresus impàrant sa maxìa. +Is librus coberrinti unu perìudu de tempus de seti annus - unu po donnya annu - de su momentu candu Harry, unu piçokeddu de doxi annus fora de babai e mamai e bivit cun is tzieddus malus adotivus Vernon e Petunia Dursley, incumentzat a cumprendit ca tenit su pederi de sa maxìa e andat a Hogwarts innui atobiat s'innimigu Voldemort ki iat bocìu su babai e sa mamai de Harry. +rry Potter, s'est furriau unu fenomenu literariu in Inghilterra in su 1997, annu candu est bessìu su primu libru, in su Reìnu Unìu, de su maghixeddu cun su titulu "Harry Potter and the Philosopher's Stone " (Harry Potter e sa Perda de su Magu). In su 1998 su sucessu si spraxit in totu su mundu: scéti in Italia at bendiu 20.000 copias e bincit puru unu premiu po sa literatura po piçokeddus. Me in Istadus Unìus sa domu cinematografica Warner Bros comporat is diritus cinematograficus de su libru e in su 2001 su libru s'esti furriau in d'unu filme interpretatu de s'atori Daniel Radcliffe. +In su mesi de abrili de su 2007 is sesi librus ant bendiu 400 millyonis e copias e funti stetius tradussius in prus de 64 linguas. +Ambientatzioni de s'opera. +Is istorias de s'ambientanta casi totus in sa Scola de Maxìa e de Bruscerìa de Hogwarts, unu casteddu in mesu de monti, ki si podit sorigai pighendi su trenu espressu po Hogwarts in su binariu 9 e 3/4 de sa statzioni de King's Cross in Londra. Is altrus logus a parti Hogwarts funti: +Atrus logus no funti meda importanti, ma ki si podinti biri medas bortas in totu sa saga. Cancunatru logu aparessit scéti in d'unu libru, atrus no funti mancu frecuentatus de su protagonista. + +Patrimonios de s'Umanidade: +Sa lista de su patrimoniu mundiale est istabilida dae su Comitadu de su patrimoniu mundiale de s’Organizatzione de sas Natziones Unidas pro s'Educatzione, s'Iscentzia e sa Cultura (UNESCO). +S'iscopu de su programma est de catalogare e arribare sos sitos (logos) chi jamamus "culturales" ou "naturales" de importu pro su patrimoniu (héritage) comune de s’umanidade. A zertas cunditziones sos sitos catalogados poden ottènnere fundos de s'organizatzione "World Heritage Fund". Su programma est istadu criadu cun sa "Conventzione pro sa Protetzione de su Patrimoniu Culturale e Naturale Mundiale", chi est istadu adottadu in sa cunferentzia generale de s’UNESCO su 16 de s.Andria de su 1972. A su 2006 cussa cunventzione fit istada ratificada dae 184 Istados Membros. +Segundu s'ultima lista aggiornada a sa riunione de s'UNESCO in sa tzitade de Québec s'8 de triulas de su 2008, b'at 878 sitos (de i custos 679 sun benes culturales, 174 naturales e 25 de varias calidades) presentes in 145 Natziones de su mundu. + +Musica sarda: +Sa Sardigna tenet una traditzione musicale chi, cunfromma a su continente italianu, la distinghet culturalmente in manera jara pius de ogni atera cosa. Sas printzipales manifestadas sun su "cantu a tenore" chi est unu cantu polifonicu, sas launeddas, un istrumentu antigu, a tres boghes, fattu de canna, e su cantu a chiterra. + +Cantu a chiterra: +Su cantu a chiterra est unu tipu de cantu praticadu in Sardigna massimu in su cabu 'e subra in su Logudoro, Goceano, Planargia e in Gallura. Si cantada a boghe sola cun s'ccumpagnamentu de s'istrumentu. Cun meda probabilidade sos cantos esistian dae primu chi arriveret sa chiterra. +Origines. +Sa presentzia de sa chiterra in Sardigna partit dae s'epoca de sas dominatziones aragonese e ipagnola, inue fit impreada pro accumpagnare su cantu. +In sos documentos resultat chi sa chiterra est presente a su nessi dae su seculu XVI, difattis in su Statuto de su Gremiu de sos Mastros de ascia de Aristanis sunu zittados “i chitarrari” (chi fin sos chi faghian sa chiterras). +Sa chiterra sarda, comente la connoschimus, est particulare siat pro sa fromma de sa cascia echi pro sas mesuras chi sunu pius mannas de sa chiterra classica. +Finas s'accordadura chi si narat a sa sarda est divescia in cantu s'intonatzione est pius bascia. + +Logudoro: +Su Logudoro est una regione istòrica e geogràfica de su nord de sa Sardigna. +Istoria. +Costituida prinzipalmente dae terrinos vulcanicos, custa zona dae sa preistoria est sa prus fertile de s'isula. Pro custu motivu fit sa prus frequentada, comente est probadu dae sa presentzia de meda nuraghes. +Geografia. +Su Logudoro fisicamente at comente confines sos montes de Osile-Nulvi a su Nord, su riu Coghinas a s'Est, e su sistema Montiferru-Marghine-Goceano (sa Costera) a su Sud. +Faghent parte de su Logudoro sas sub-regiones de su Tattaresu, su Coros, su Monteacuto, su Meilogu, sa Nurra e sa Planargia. +Sas biddas printzipales sunt Uttieri, Ittiri, Bosa, Ossi, Bonorva, Piàghe, Puthumajore e Thiesi. Ateras biddas importantes sunt Pattada, Buddusò, Oschiri, Berchidda. + +Pompeo Calvia: +Pompeo Calvia (Tathari, 1857-1919) fidi un'iscritore sardu. Este cunsideradu su massimu esponente de sa poesia in tattaresu. Fit grande amigu de Enrico Costa, e sos iscritos suos sun istados regoltos in "Sassari Mannu" (1912), in "Lu vinu nobu", gai comente su dramma istoricu "Rosa Quiteria", ambientadu in su Judicadu de Arborea. + +Giovanni Spano: +Giovanni Spano (Piàghe, 3 de Martzu 1803 - Cagliari, 3 de Abrile 1878), fit unu preideru, unu linguista, un archeologo e unu collezionista est istadu unu de sos primos archeologos a istudiare sas antighidades de sa Sardigna. +In su 1812 dae Piàghe partit a Tàtari a istudiare in s'iscola de sos padres Scolopi. In su 1820 rezeit su titulu de Magister artium liberalium e in su 1825 si laureat in Teologia. In su 1827 si ordinat preideru. In su 1830 si trasferit a Roma, e continuat a istudiare su gregu antigu e incomintzat a istudiare s'arabu e s'ebraicu. +In su 1834 benit numenadu docente universitariu de teologia e limbas orientales in s'Universidade de Casteddu e direttore de su Museo archeologicu. In su 1854 est elegidu retttore de s'Unioversidade de Casteddu. +In su 1871 diventat senadore de su Regno d'Italia. + +Bharrat Jagdeo: +Bharrat Jagdeo est nàskidu in Unity Village (Guyana) su 23 de frealzu de su 1964, de religione induista. +In su 1990 Jagdeo s'at leadu unu master de Economía in Mosca (Russia), cando est torradu in Guyana at trabagliadu comente economista in sa Segretería de Istadu de Pianificatzione finas a sa vittoria de su Partidu Populare Progressista (Partidu Socialista) in sas eletziones de su 1992. In su 1993 est diventadu Ministru de s'Economia, dae su 1999 est su presidente de sa Guyana. +Su presidente Jagdeo s'est distintu pruite, pro frimmare sa deforestazione, chi est sa mazore attividade economica de sa natzione, at propostu de dare sa foresta tropicale a pagamentu a organitzaziones publicas e privadas, a tales chi issa restet intrea e potat servire comente frenu a s'effettu serra, chi oramai est diventadu unu problema seriu. In pius sa foresta podet essere utilizzada pro ecoturismu e pro istudios farmaceuticos. + +Guyana: +Sa Guyana est una repubblica (su nomene justu est "Co-operative Republic of Guyana") (214.970 km², 697.181 abitantes, sa capitale si narat Georgetown). Este sa pius a ovest de sas Guayanas, este una natzione de su nord de s'América de su Sud. +Est a lacana cun su Surinam, cun su Venezuela e cun su Brasile. +Istoria. +Abitata in origine dae tribùs de Arawaks (in it. aruachi) e caribos (in it. caribi), s'attuale Guyana, est istada esplorada dae sos europeos dae sos primos annos de su 1500. In su 1600 sos olandesos b'an fundadu sos primos insediamentos istabiles, criende tres colonias: Essequibo (1616), Berbice (1627), e Demerara (1752). +Verso sa fine de su 1700 sos inglesos aian leadu controllo de su logu. In su 1814 sos olandesos ana zedidu formalmente a sa Gran Bretagna sas tres colonias cun sa frimma de una Conventzione de Londra. Dae su 1831 sas tres colonias sun diventadas un unica colonia connotta cun su nomene de "Guyana Britannica". +Custa fit s'unica colunia britannica in sa regione, diffattis si naraiat British Guyana. Sa natzione est diventada indipendente in su 1966. +Su presidente est Bharrat Jagdeo +Una tragedia singolare. +In su 1974 vicinu a Port-Kaituma est istada criada sa comunidade Jonestown dae su padre Jim Jones, chi fit su cabu de una setta jamada su Tempiu de su Populu. Sa noticia chi aiat fattu su giru 'e su mundu fit cussa, de su 18 novembre 1978, de su suicidiu collettivu de 914 persones de sos cales 276 fini criaduras. +Economia. +Sa Guyana est una natzione meda povera. Una de sas printzipale' risorsas de sa natzione este sa deforestatzione de sa foresta tropicale chi coperit su 75% de su territoriu. +Ultimamente su presidente Jagdeo, pro frimmare sa deforestazione, at propostu de dare sa foresta tropicale a pagamentu a organitzaziones publicas e privadas, a tales chi issa restet intrea e potat servire comente frenu a s'effetto serra, chi oramai est diventadu unu problema seriu. In pius sa foresta podet essere utilizzada pro ecoturismo e pro istudios farmaceuticos. +Una sotziedade inglesa de Londra sa Canopy Capital at frimmadu pro mantennere intatta Iwokrama chi est un'area de 370.000 ha. Pro custu affare in sa Guyana ana a bintrare 60 milliones de dollaros americanos a s'annu. + +Ishtar: +Custa dea est jamada Inanna dae sos Suméros, Ishtar dae sos Babiloneses et Ashtart in limba fenicio-punica. Su fattu chi at tantos numenes est determinadu dae s'importantzia de s'attividade culturale e mitologica chi no est mai istada aggualada dae niunattera dea in su Medio Oriente. + +Kristin Asbjørnsen: +Kristin Asbjørnsen est nascia su 12 de maju de su 1971. Est una cantanti e componidora norvegesa specializzara in musiga gospel. + +Jamison Young: +Jamison Young est unu cantautori e musicista australianu. +Immoi bibiri a Praga. Sonara sa ghitarra e s'armoniga. Cantara sa cantzoni finali de su film . +Discografia. +"Shifting Sands Of A Blue Car" (2005) + +Ñico Saquito: +Ñico Saquito (su nomene justu Benito Antonio Fernández Ortiz, Santiago de Cuba, 17 ennarzu 1901 - Havana, 04 Austu 1982) fit unu chitarrista, cumposidore e cantante Cubanu. In totta sa carriera at cumpostu pius de 500 cantones. Est istadu s'inventore de su tipu 'e cantu jamadu guaracha. +sa Vida. +A 15 annos si fit ja fattu notare pro sas cantones suas, gai lasseit sa carriera de su baseball e aiat sighidu a cantare e iscrier cantones. In su 1920 aiat formadu su gruppu sou, e dae tando e pro tottu sos annos '30 at giradu a Cuba. In su 1937 Ñico Saquito at fundadu su trio Compay Gallo Trio. +Dapoi, torradu a Santiago at fundadu su gruppu Guaracheros de Oriente, chi at giradu dae Havana, a Puerto Rico e Venezuela finas a su 1950. +Poi de sa rivolutzione de Fidel Castro issu torreit a Cuba ma sos atteros componentes de su gruppu nono. +sa Mùsica. +Issu at cumpostu printzipalmente guarachas ma finas medas guajiras e sons. Sas cantones suas pius famosas sunu: + +Bruno Martino: +Bruno Martino (Roma, 11 de santandria 1925 — Roma, 12 làmpadas 2000) fit unu compositore de jazz, cantante e pianista italianu. A livellu internatzionale esty meda connotu pro su pius pro sa cantone Estate, cumposta in su 1960, chi est diventadu unu jazz standard chi est istadu ripresu dae meda jazzistas e non solu comente Joao Gilberto e Michel Petrucciani. +Sa vida. +Aiat comintzadu sa carriera musicale in su 1944, cando comente pianista fit intradu in sa orchestra de sa radio RAI. In su matessi tempus sonaiat cun jazz bands locales. +In su 1947 at lassadu s'Italia e at comintzadu a sonare per i sos locales in tota Europa massimu in sa Danimarca. S'orchestra sua sonaiat una muùsica a misciu tra jazz, cantones napoletanas e composiziones suas, ma sempre a unu livellu meda altu. +Poi chi torreit in Italia, aiat comintzadu a iscriere cantones pro cantantes comente Caterina Valente, Renato Rascel e Wilma de Angelis. Finas a tando non aiat mai cantadu, ma una orta essendeli mancadu unu cantante de improvvisu si ponzeit a cantare e dae tando sigheit pro tota sa carriera, cun bonos resultos. +Fit connotu cun s'isunzu "Principe dei nights" ("prinzipe de sos night clubs") e sas cantones suas chi andaian de pius fini "Sono stanco", "Sabato sera", "Cos'hai trovato in lui" e "Baciami per domani". Su sucesso pius mannu est istadu - "E la chiamano estate" - chi fit istada registrada finas dae Fred Buongusto e dae pagu Laura Pausini. Ma sa cantone chi l'at resu famosu in totu su mundu est istada " Estate, in italianu l'ana interpretada Mina, Joao Gilberto Mia Martini, Ornella Vanoni, Vinicio Capossela, La Crus, Irene Grandi, Andrea Bocelli e ultimamente Sergio Cammariere. Estate est diventadu unu standard chi ana eseguidu diversos jazzistas comente Joe Diorio, Chet Baker, Toots Thielemans, Mike Stern e Michel Petrucciani. +In sos annos a sighire at giradu cun s'orchestra sua totu sos mezus Night clubs de su mundu dae Monte Carlo a Las Vegas. +Bruno Martino est mortu de infarto su 12 de lampadas de su 2000 a 74 annos + +Angola: +Angola est una natzione in s'Àfrica. + +Benin: +Benin est una natzione in s'Àfrica otzidentale. +Sa limba ufitziale est su frantzesu. + +Botzuana: +Botzuana est una natzione in s'Àfrica. + +Burkina Faso: +Burkina Faso est una natzione in s'Àfrica. + +Burundi: +Burundi est una natzione in s'Àfrica. + +Camerùn: +Camerùn est una natzione in s'Àfrica, sa capitale sua Yaoundé est. +Isterrit 75.000 km cuadrados, e 15.000.000 de abitantes. Est una repubblica e si allegat su frantzesu, s'ingresu e su bantu. Religione animista, cristiana e musulmana. Clima ecuatoriale. Riccu de forestas a sud e de territoriu de savanas e istepas. A sud unu vulcanu, su Camerùn de 4070 m. + +Cabu Birde: +Cabu Birde est una natzione in s'Àfrica. + +Chad: +Sa Repùbrica de su Chad est una natzione in s'Àfrica. + +Comoras: +Comoras est una natzione me s'Àfrica. + +Repùbrica Democràtiga de su Congo: +Repùbrica Democràtiga de su Congo est una natzione in s'Àfrica, sa capitale sua est Kinshasa. + +Costa de Avòriu: +Costa de Ivòriu est una natzione in s'Àfrica e sa capitale uffitziale est Yamoussoukro, ma sa tzitade pius manna est Abidjan. + +Eritrea: +S'Eritrea est un istadu multilingue, multietnicu e multi religiosu. +Limbas faeddadas. +In sa natzione b'at duas limbas uffitziales sa tigrigna e s'arabu ma finas s'italianu, s'inglesu e s'amaricu sunu meda faeddadas. +Sa mazore parte de sas limbas faeddadas in Eritrea sunu de origine semitica comente s'arabu (faeddada dae sos indigenos Arabos Rashaida), tigre e tigrigna e s'ultima reconnotta su Dahlik, custas limbas sun faeddadas dae pius de s'80% de sa populatzione. +Medas sun puru sas limbas de origine Cushitica chi includini: Afar, Beja, Blin, e Saho. +Unu terzu gruppu est formadu dae limbas chi appartenin a sa famiglia Nilo-Saharianas comente sas limbas Kunama e Nara. + +Etiòpia: +Etiòpia est una natzione in s'Àfrica ofitzalmenti connotta comenti Sa Republica Federali de Etiòpia e s'agattara in su Corru d'Africa. +Sa capitali est Addis Abeba. + +Gabòn: +Gabòn (in frantzesu:République Gabonaise)est una natzione de s'Àfrica, situada in s'equadore in sa costa ovest de s'Africa Centrale. Sa capitale sua est Libreville. +S'economia de su Gabon est printzipalmente ligada a su petroliu, difattis custu settore rappresentada su 46% de sas bintradas de su guvernu e s'81% de sas esportaziones. Meda importantes sunu puru sas risorsas de su linnamine, diffattis ada 20 milliones de ettaros de foresta tropicale. Attualmente b'ada conflittos in attu pruite sa popolazione est chirchende de frenare sa deforestazione chi sun ponzende in attu zertas multinatzionales, in su matessi tempus su guvernu est ponzende in attu unaserie de iniziativas de produtziones de linnamine rispettosa de s'ambiente + +Gàmbia: +Gàmbia est una natzione in s'Àfrica. + +Ghana: +Su Ghana est una natzione in s'Àfrica. + +Gibuti: +Gibuti est una natzione in s'Àfrica. + +Guinea: +Guinea est una natzione in s'Àfrica. + +Guinea-Bissau: +Guinea-Bissau est una natzione in s'Àfrica. + +Guinea Ecuadoriale: +Guinea Ecuadoriale est una natzione in s'Àfrica. + +Algerìa: +Jasìria ("Repùbrica Populare Democràtiga Jasira") est una natzione in s'Àfrica e sa capitale sua est Algeri. + +Kènya: +Kénya est una natzione in s'Àfrica sa capitale sua est Nairobi. + +Libèria: +Libéria est una natzione in s'Àfrica. + +Lìbia: +Lìbia est una natzione in s'Àfrica sa capitale sua est Tripoli. + +Madagascàr: +Madagascàr est una natzione in sa terramanna de s'Àfrica. + +Malawi: +Malawi est una natzione in s'Àfrica. + +Mali: +Malì est una natzione in s'Àfrica. + +Marocco: +Marrocu est una natzione me s'Àfrica. + +Mauritània: +Mauritània est una natzione in s'Àfrica. + +Mauritzius: +Mauritzius est una natzione in s'Àfrica. + +Mozambico: +Mozambighe est una natzione in s'Àfrica. + +Namìbia: +Namìbia est una natzione in s'Àfrica. Sa capitale est Windhoek. + +Nixèr: +Nixèr est una natzione in s'Àfrica. + +Nigéria: +Sa Nigéria est una natzione in s'Àfrica. + +Ruanda: +Ruanda est una natzione in s'Àfrica. + +São Tomé e Príncipe: +São Tomé e Príncipe est una natzione in s'Àfrica. + +Senegal: +Senegàl est una natzioni in s'Àfrica. Sa capitali sua est Dakar. Funt linguas ufitzialis su frantzesu e su wolof e is artras linguas natzionalis: Jola; Mandinka; Pulaar; Serer; Soninke. + +Seychelles: +Seychelles est una natzione in s'Àfrica. 115 isolas de corallu e granitu in s'Aceanu Indianu. Su 50 % de su territoriu est patrimoniu mundiale de s'Unesco po sas piantas e animales raros. Sa temperatura est temperada, tra sos 24° centigrados e solu raramente superat sos 32°. B'est una istajone in cue pioet (bennalzu- frealzu) e una istajone asciutta (maju -santuaine) Populadas dae frantzesos a sa fine de su 1700, dae biancos e africanos, sunt istadas sutta su dominiu frantzesu fintzas a su 1814 cando sunt passadas sutta a sos inglesos. Est una repubblica indipendente dae su 1976. Sa popolatzione est de 90.000 abitantes. Isviluppadu su turismu e s'artigianatu. Sa religione est in prevalentzia cattolica; sunt presentes anglicanos e musulamanos. + +Sierra Leone: +Sierra Leone est una natzione in s'Àfrica. + +Somàlia: +Somàlia est una natzione in s'Àfrica. + +Sudàfrica: +Sa repubblica de su Sudàfrica est una natzione in s'Àfrica australe. Su Sudàfrica b'at tres capitales, difattis Pretoria est sa capitale esecutiva, Bloemfontein cussa giudiziaria e Città del Capo legislativa, sa tzitade prus manna est Johannesburg. B'at guasi 50 milliones de abitantes. +Sas limbas. +Sas limbas uffitziales sunt 11: s'Afrikaans, s'Inglesu, su Ndebele de su sud, su Sotho de su nord, su Sotho de su sud, su Swazi, sa Limba Tsonga, sa Limba Tswana, sa Limba Venda, sa Limba Xhosa e sa Limba Zulu. + +Sudan: +Sa Repùbrica de Sudan (arabu: جمهورية السودان الديموقراطية) est un'istadu de s'Àfrica sub-sahariana. + +Swaziland: +Swaziland est una natzione in s'Àfrica. + +Tanzània: +Sa Tanzània, formalmente Repùbrica Unida de Tanzània (Jamhuri ya Muungano wa Tanzania in swahili, United Republic of Tanzania in inglesu) est un'istadu de s'Àfrica sud-orientale. + +Togo: +Togo est una natzione me s'Àfrica. + +Tzentràfrica: +Su Tzentràfrica est una natzione de s'Àfrica. + +Uganda: +Uganda est una natzione in s'Àfrica. + +Zàmbia: +Zàmbia est una natzione in s'Àfrica. + +Zimbabwe: +Zimbabwe est una natzione in s'Àfrica. + +Sahara Otzidentale: +Sahara Otzidentale est una natzione in s'Àfrica. + +Mia Martini: +Mia Martini seconda de battor fizas, sorre de Loredana (1950) - issa puru cantante de sucesso. Su babbu, Giuseppe Radames Berté (1921), fit professore de latinu e gregu antigu, sa mama Maria Salvina Dato, morta in su 2003, fit mastra de sas elementares. +Este siguramente una de sas interpretes pius mannas de sa cantone italiana de sempre. + +Andrea Parodi: +Andrea Parodi (Portu Turre, su 18 de triulas de su 1955 – Casteddu su 17 santu aine 2006) est istadu unu cantadore sardu. +Si fit diplomadu "Allievo Capitano di Lungo Corso" in s'Istituto Tecnico Nautico de Portu Turre. +In su 1977 aiat fundadu cun atteros kimbe de Tàtari su gruppu Coro degli Angeli, e cun su numene Sole Nero in sos annos 1980 aìana fattu de "spalla" e incisu in istudiu cun Gianni Morandi. Fit sa oghe 'e sa band Tazenda. + +Nâzım Hikmet: +Nazım Hikmet Ran (Salonicco 20 de santandria 1901 – Mosca 3 de làmpadas 1963), connotu comente Nazım Hikmet, est istadu unu poeta e iscritore turcu. +Est cunsideradu su primu e pius modernu poete turcu e in su mundu comente unu de sos poetes pius mannos de su 20mu sèculu. +Est descritu comente unu "comunista romànticu" e "rivolutzionàriu romànticu", est bistadu arrestadu pro sas bideas polìticas e at passadu carchi 17 annos in presone e àteros annos in s'esiliu. Aiat definidu sa poesia sa pius insambenada de sas artes. Sos iscritos suos contenian crìticas sotziales edd'est istadu su primu iscritore turcu a àere faeddadu de su genocidiu de sos armenos. +Sas poesias suas sun istadas tradùidas in 50 limbas. +Biografia. +Nazım Hikmet naschet in Salonicco (chi como este in Grèghia). Su babbu, Nazım Hikmet Bey fit un'altu funtziònariu e i sa mama Aisha Dshalila una pitrice. Issu fit nebode de unu pascià otomanu. Aiat istudiadu in su liceo francofono Galatasaray a Istanbul e aiat istudiadu puru in s'iscola navale turca, ma fit istadu riformadu subitu poi de su primu imbarcu. In sa gherra de indipendèntzia aiat sighidu a Atatürk in Anatolia. Aiat istudiadu sa sociologia in s'universidade de Mosca (1921-1928) e in cussos annos fit istadu unu membru de su partidu comunista turcu. +In su 1928 torreidi in Turchia, chena visto, e iscrieit artìculos pro giornales e periòdicos. Fit istadu cundennadu e arrestadu, poi amministiadu in su 1935. +In su 1938 fit istadu arrestadu un'àtera orta e cundennadu a 28 annos e 4 meses de galera pro « "atividades anti-nazistas e anti-franchistas"». At passadu àteros 12 annos in presone e in cussu tempus si fit cojuadu cun Münevver Andaç. +In su 1955 at rezidu su premiu internatzionale pro sa paghe. +Perdida sa tzitadinàntzia turca, s'ùltima parte de sa vida l'at passada comente tzitadinu polacu edd'est mortu in Mosca de infartu. + +Bombay: +Mumbai (Marathi: मुंबई, Mumbaī), est s'antiga zittade de Bombay, est sa capitale de s'istadu indianu de su Maharashtra e d'este sa capitale finanziaria de s'India. Ada guasi 13 milliones de abitantes, e d'est una de sa zittades pius populadas de su pianeta. +Ma contende sos subúrbios de Navi Mumbai e Thane arrividi a 19 milliones, chi est sa quinta area metropolitana pius populada de su mundu. +Mumbai est in sa costa ovest de s'India, supra su Mare Arabicu e in su portu sou passat oltre su 50% de su trafficu de sa merces via mare de sa natzione intrea. +Mumbai est su centru commerciale e de sos ispettaculos de s'India, ada su 25% de sa produtzione industriale, su 40% de su cummerciu marittimu, e su 70% de sas transaziones de s'economia indiana. +Pro su flussu finantziariu custa tzitade est in sos primos deghe centros de cummerciu mundiale, est sede de importantes istitutziones finantziarias comente sa Reserve Bank of India, sa Borsa printzipale de s'India jamada Bombay Stock Exchange, e sa sede printzipale meda cumpagnias indianas e multinatzionales. In pius in sa tzitade b'est su centru pius importante de s'Asia de produtziones cinematografigas e televisivas, connottu comente Bollywood. + +Amèrica: +S'Amèrica est unu continenti, chi est s'unioni de s'Amèrica setentrionali e de s'Amèrica meridionali. +Trèmini. +Po nai "Amèrica" a bortas nant "Mundu Nou" o "Continenti Nou", in contrapositzioni a su "Mundu Bèciu" o "Continenti Bèciu" comenti nant s'Europa, logu de aundi is scoberridoris beniant. Medas bortas si narat "Amèrica" po nai e s'Amèrica setentrionali e s'Amèrica meridionali, ma medas bortas puru si narat "America" (in dogna lìngua, inclùdiu s'inglesu) po indicai is Stadus Unius sceti. +Etimologia. +Segundu sa teoria chi s'est difùndia in is sèculus, su nòmini de s'Amèrica iat a benni de s'esploradori de Firenze Amerigo Vespucci: ponendu in fatu a custa teoria, est istètiu unu cartògrafu tedescu, Martin Waldseemüller a pòniri in conca s'idea de mutiri su mundu nou de aici, impreendu su gèneri feminili (Amèrica) de su nòmini suu latinizau (Americus Vespucius), po inditai su continenti nou in d-una mappa de su mundu disignada in su 1507, cuntènnia in sa "Cosmographiae Introductio". Esistit perou peri un'atra versioni, chi iat a pòniri sa nomencladura in d-unu tempus primu de su sbarcu de Vespucci in su continenti nou. Giovanni Caboto, sigomenti iat cumprèndiu ca Cristoforo Colombo no fut lòmpiu in s'Orienti Estremu, a pustis de essi propostu po nudda a Ferdinando II e Isabella de Castiglia de ddi donai unu viàgiu esplorativu bie una rotta prus settentrionali, s'est trasferiu in su 1496 in Inghilterra, po cumbinci su rei Erricu VII a sustenni su progetu suu. Su rei, ca iat giai perdiu s'occasioni de tenni Cristoforo Colombo a serviziu po issu, iat coidau a cuncediri s'autorizzazioni a Giovanni Caboto e iat achistìu su suu progetu de viaggiu cun litteras patentis de su 5 de martzu de su 1496. In su portu de Bristol Si fudi ordingiada una spedizioni de cincu navis, armadas cun su dinai de Caboto, ma cun su finanziamentu prus che atru a carrigu de s'erriccu mercanti gallesu Richard Ameryk, peri chi, po arrexonis ancora de cumprendiri, su 2 de mau de su 1497 ddest sarpàda una e bia , su "Matthew", navíu de cinquanta tonnelladas cun ddunu equipaggiu de dexottu ominis: su 24 de lampadas de su 1497 est approdau in s'isula de Cabudu Bretoni e at toccau sa Noa Scozia, appubandu s'isula de Terranova, e, creendu de essi toccau s'estremidadi Nord Orientali de s'Asia, indd'at pigau possessu po nomini de Erricu VII. Caboto, disignandu sa mappa costas nordamericanas, casi seguramenti po sa primu borta iat donau a cussas terras su nomini de "America", in onori de su Richard Ameryk ca fudi su principali finanziadori de su viaggiu suu, avvenniu duus annus primu de sa spedizioni de Amerigo Vespucci. resultat ca s'annuariu de Bristol de su 1497 apat registrau: "... sa dii de Santu Giuanni, sa terra de America beniat scoberta de is mercantis de Bristowe, a pissu de una navi nomenada Mathew …", comenti testificau de atrus documentus de cussu tempus pervennius fincias a oi. +Storia. +Scoberta de s'America. +Is Americas fiant oficialmenti scobertas de su "Becciu Mundu" su 12 de su mes'e Ladamini de su 1492, cun su viaggiu de Cristoforo Colombo, unu navigadori imbiau de sa regina de sa Spagna, e de su XV séculu funti stetias logu de medas esplorazionis e sighentis colonizazionis. Si creit eppuru ca is primus europeus a lompi in su Mundu Nou fiant unus cantus de vichingus, ca iant a essi sbarcaus in s'isula de Terranova e forsis in is costas de su Canada bie su 1100. Specificatamenti su primu europeu a biri is Americas ca si sciit fiat su vichingu Bjarni Herjólfsson (nasciu in Islanda ma de originis norvegesas) ca in su 986 iat bittu is costas de Terranova e de su Labrador. +Geografia. +Geografia fisica. +S'America capit totu in s'emisferu occidentali e s'estendit po casi totu sa latitudini de custu emisferu. Est difatis barigada de s'equatori, de su tropicu de su Cancru e de su tropicu de su Capricornu. S'estendit a nord fincias a si fai barigai peri de su circulu polari articu, mentris a sud no lompit a su circulu polari antarticu. +S'America stremenat petti cun maris e oceanus: a nord de su Mari Glaciali Articu, a ovest e sud-ovest de s'Oceanu Pacificu, a est e sud-est de s'Oceanu Atlanticu, a sud de s'Oceanu Pacificu e de s'Oceanu Atlanticu. A sud, su meridianu ca transit po su Cabudu Horn (su puntu prus meridionali de s'America), cumpartit difatis (convenzionalmenti) s'Oceanu Pacificu de s'Oceanu Atlanticu. +In totu s'America tenit una superfizie de 42.549.000 km², unu pagu de mancu de sa de s'Asia de cali est scrobada de su strintu de Bering. +Geomorfologia. +S'America est cumposta de duas mannas terras bessias a pillu mutìas "America de su Nord" e "America de su Sud" po comenti funti postas. Arrexonandu de i su tremini intre is duas Americas, is geografus funti casi totus de accordiu a cunsiderai s'America Centrali parti de s'America de su Nord. In particulari prus che atru si cunsiderat s'istmu de Darién comenti tremini. Cun prus precisioni su spartiacque de is fluminis Atrato (flunini de sa Colombia) e Tuiria (flumini de sa Repubblica de Panamà). Prus pagu bortas, comenti tremini intre is Americas, si cunsiderat su canali de Panamà (postu prus a nord-ovest). +S'America de su Nord capit in totu in s'emisferu boreali mentris s'America de su Sud capit casi totu in s'emisferu australi. Cunsiderandu s'America Centrali parti de s'America de su Nord, in particulari, de s'America de su Sud nofunti includius in s'emisferu australi: su Venezuela, sa Guyana, su Suriname, sa Guiana Francesa, una parti manna de sa Colombia e una parti pitica de s'Ecuador e de su Brasile. +Sempri cunsiderandu s'America Centrali parti de s'America de su Nord, s'America de su Sud tenit una superfizie de 17.840.000 km² mentris s'America de su Nord tenit una superfizie de 24.709.000 km² (tandu s'America de su Nord est prus manna de s'America de su Sud de prus o mancu su 38,5%). +Unu o duus continentis? +Is geografus no funti de accordiu po cunsiderai s'America del Nord e s'America del Sud duus continentis cumpartius (su continenti nordamericanu e su continenti sudamericanu). Is geografus ca no funti de accordiu cun custu, dda cunsiderant un unicu continenti e cunsiderant s'America de su Nord e s'America de su Sud duus subcontinentis (su subcontinenti nordamericanu e su subcontinenti sudamericanu). Segundu is geografus ca dda sustenint, custa posizioni scientifica est donada de sa continuidadi territoriali ca esistit itre s'America de su Nord e s'America de su Sud. +Macroregionis. +Is principalis macroregionis de s'America funti (po posizioni geografica) s'Amèrica Setentrionale, s'Amèrica Tzentrale (Caràibes) e s'Amèrica Meridionale. Custas tres macroregionis, cunsideradas paris, rappresentant s'intreu territoriu de s'America. Peri s'Amèrica Latina est una de is principalis macroregionis de s'America. Custa perou si contraddistinghit po essi istetia meda influenziada de nazionis latinas comenti Frantza, Portugallu e Ispagna. In s'Amèrica Latina pigat parti casi totu s'America Meridionali, casi totu s'Amèrica Tzentrale e su Mèssicu. +Biogeografia. +Is primus esseris biventis. +Is parassitologus de Rio de Janeiro funti ciccandu dedonai s'axudu insoru a sa scoberta de is bias de migrazioni preistoricas, crarusighias peri de is esseris umanus. pon'esempiu funti istetius agataus parassitus intestinalis de is esseris umanus de chini su ciclu vitali no s'iat a essi possiu arreguai passandu in is frittas regionis articas; tandu is specialistas ant ipotizzatu ca a su mancu 7000 annus calincunu populu iat a podiri essiri sceberau un'atru camminu po si trasferiri in su continenti americanu. Tandu in prus a cudda artica si podint acciungi comenti possibilis logus de passaggiu sa sub-artica e sa transoceanica (polinesiana). +Populazioni. +Populazioni originaria. +Is primus bividoris de is Amèricas funti istetius casi totus sperdius de is colonizzadoris europeus. Intre is prus nomenaus nci furinti is ca ddi narant "populazionis precolombianas" (is prus nomenadas "Inca", "Maya" e "Atzecus"), tzerriaus de is europeus "indios" e is "indianus de Amèrica" ca biviànt in is ca oi funti is Stadus Unius e in su Canada, e ca funti istetius sperdius e inserraus in is tancas de is pionieris europeus. +Populazioni oi. +Sa populazioni americana est cumposta de 806.609.000 abitantis e una densidadi media de 19,1 ab/km², descendentis de tres grandus grupus etnicus, e fincias s'amescuru intr'e issus e totu: amerindius e esquimalis (ca formànta is abitantis autoctonus de s'Amèrica); europeus (de origini spagnola, portughesa, britannica, francesa, Itàlianu, tedesca, olandesa, danesa e slava, custus in totu fainti prus o mancu 572,9 milionis de personas, est a nai unu 63,5% de sa populazioni americana) e africanus subsaharianus descendentis de iscraus. Ddue funti peri descendentis de atrus inmigrantis, prus recentis, a pitzu de totu asiaticus, tanti de su Mediu tanti de s'Estremu Orienti. Mentris in mesura prus manna o prus pitica totus is paisus de su continenti tenint ascendenzia europea, custa est predominanti in paisus comenti Argentina, Brasili, Canada, Costa Rica, Istados Unidos, Cile e Uruguay. In calincunu de custus paisus, de chini is abitantis fenotípicamente tenint trattus europeus predominantis]], s'est bittu cun provas geneticas ca tenint percentualis piticas de sambini amerindiu e africanu. Is problemas de arraccia in Amèrica funti calandu in su cursu de sa storia, specialmenti in forma legali, e ca sa sclavitudiniest istetia totu abolia in totus is paisus. Eppuru, esistint recusas po is minorìas de origini amerindia, africanus o asiaticus in diversus paisus de populazionis predominantementi biancas. +Is paisus auba sa percentuali de amerindius est sa parti prus manna de sa populazioni funti Guatemala, Bolivia, Mèssicu e Perù. Sa cumponenti indígena est meda significativa peri in Ecuador, El Salvador, Nicaragua, Honduras, Panama, Colombia, Venezuela e Paraguay. +Carateristicas de sa populazioni. +Sa populazioni in Amèrica bariat segundu is condizionis de sa vida. Sa parti prus manna de is abitantis de s'Amèrica Latina funti giovunus intr'e is 15 e is 24 annus de etadi, e sa sperantzia de vida bariat intr'e is 60 e is 80 annus de etadi. In prus, prus de sa metadi de la populazioni in grandu parti de is paisus est rurali. Argentina, Cuba, Cile e Uruguay funti is paisus de s'Amèrica Latina cun dduna struttura demografica relativamenti imbecciàda, difatis sa populazioni de "60 annus o prus" est oguali o superiori a su 13%. In paisus comenti Guatemala, Haiti, El Salvador, Honduras, Nicaragua, Panama, Paraguay e República Dominicana, esistit una populazioni giovana prus mannas, funti de prus is giovunus intr'e is 15 e is 25 annus de etadi, invecis de sa Bolivia ca est un paisu ca est imbecciandu, ma peri cun dduna populazioni giovana. Po urtimu, in Brasili, Colombia, Ecuador, Costa Rica, Mèssicu, Perú, Puerto Rico e Venezuela, peri sa parti manna de is abitantis insoru funti giovunus, peri si in is urtimus annus in Brasili, Colombia, Costa Rica, Mèssicu e Puerto Rico ddu at unu progressivu imbecciamentu de sa populazioni relazionau a sa diminuzioni de sa fecundidadi.Su propriu in Guadalupe, Guayana Francesa e Martinica (Francia) e in paisus no latinus comenti Bahamas, Belize, Guyana, Jamaica, Suriname, is Antillas Piticas, Trinidad e Tobago, includendu is dependenzias europeas comenti is Antillas Olandesas, Aruba, etc.. In is Stadus Unius e Canada sa parti manna de is suus abitantis est adulta, bincendu sa populazioni giovana, assimbillandusì a su processu ca ddu est in Europa. +Cittadis prus mannas. +Is 10 cittadis prus mannas de s'America funti elencadas in segus. Sa definitzioni offissiali de cittadi est donada de su cuncetu de cittadi bera e propria, est a nai su territoriu a intru de is treminis de sa cittadi, e tandu no po area urbana o area metropolitana. +Geografia politica. +Su Nordamerica e su Sudamerica contant in totu 35 stadus indipendentis (22 in Nordamerica e 13 in Sudamerica) e calincunu territoriu mesu-indipendenti. +Lìnguas. +Su numeru in totu de is lìnguas de sAmèrica bincit de meda 500, intr'e lìnguas e dialetus. Is principalis lìnguas funti is correspundentis a is ca funti istetius postus de is colonizadoris europeus, sighius de is lìnguas de is principalis culturas amerindias. +Calincuna atra lìngua tenit una importantzia demográfica chenza chi siat offitziali, intr'e cussas: + +Limba amarica: +S'amaricu (አማርኛ āmariññā) este sa limba uffitziale de s'Etiopia. Est una limba de origine semitica e s'alfabeto est cumpostu dae 260 signos sillabicos, divisos in sette ordines a segunda de su sonu. +S'amaricu est faeddadu finas in Egitu, in Israele, in Isvetzia e in Eritrea. + +Van Jones: +Van Jones (naskidu in Jackson, Tennessee in su 1968) est un'avvocadu de derettos ziviles e ambientalista in sa tzittade de Oakland, in California, chi trabagliat pro acciappare solutziones chi sian a su matessi tempus ripettosas de sa justiscia sotziale e ambientale. +Jones est presidente e fundadore de sa Green For All, chi est un'organitzazione natzionale dedicada a costruire una economia ripettosa de s'ambiente e chi a su matessi tempus siat gai forte de ndi ogare sa mazore parte de sa popolatzione dae sa povertade. +Custas teorias Van Jones las ada presenmtadas cun d'unu liberu intituladu The Green Collar Economy sa peraula green-collar economy cheret narrer chi sunu trabaglios chi servin a mezorare s'ambiente. In sa matessi linea s'agatan puru Nancy Pelosi,Tom Daschle e Al Gore, pro fentomare sos pius famosos. +Su mese de martu de su 2009 su Presidente de sos Istados Unidos Barack Obama l'aiat nominadu cunsizeri ipeciale in su Consizu de sa White House pro sa Calidade de s'Ambiente, inue aiat tribagliadu cun varias agentzias e dipartimentos pro aumentare sas initziativas de s'amministratzione de Obama subra su clima e s'energia. + +Wang Yongchen: +Wang Yongchen ()(provintzia de Anhui, 1954) est un'avvocadu ambientalista e una giornalista cinesa de sa Radio Natzionale Cinesa subra s'Ambiente. In 1996 Wang at fundadu sa Green Earth Volunteers una ONG chi si interessat de s'ambiente, e a su mamentu issa est su presidente. +Sas bideas. +Wang pensat chi si devat seberare tra sa protetzione de s'ambiente e s'isviluppu economicu siat unu falsu problema: +"Su problema pius mannu est a aumentare sa consapevolezza chi sa protezione de s'ambiente finas ai como est printzipalmente a livellu de slogan. +Mentre ancòra zente meda bidet unu conflittu tra sa protetzione de s'ambiente e s'isviluppu economicu, deo pesso chi cando unu s'avvicinada a sa natura pro imparare, s'abbitzada chi non b'at perunu conflittu fra sa duas cosas. +A su contrariu, un ambiente deterioradu rendet s'isviluppu economicu una 'mission impossible'. Est comente cando unu sacrificat su ssaludu pro fagher dinari e daboi devet ipende' su inari pro si curare. Sa "Green Earth Volunteers" est una famiglia manna de mantes de sa natura. Si ses interessadu a sos iscopos chi amus nois, unidi a nois e asa a restare surpresu de cantu t'asa a divertire." +Sos fatos. +Wang ada organitzadu una campagna pro frimmare sos progettos de pius de deghe digas chi devian esse' construidas in su riu Nu in Cina. Su riu Nu est in su sud ovest de sa Cina ed est unu de sos duos rios mannos chi ancora non ada digas. Digas chi enin fattas printzipalmente pro produrre energia elettrica. +Sos ifortzos de s'organitzazione at custrintu su premier cinesu Wen Jiabao a annuntziare in su 2004 chi sos progettos de sas digas fini frimmos pruite b'aiat meda oriolos sia pro s'ambiente chi pro sas miniranzas etnicas de cussas zonas. +Sos premios finas ai como. +Wang at rezidu meda premios pro sos reportages suos cumpresu su Asia-Pacific Broadcasting Union prize in su 1993, 1999 e 2001, e su Condé Nast Traveler Environmental Award in su 2004, e su Earth award or Globe award in su 2001. S'ultimu est su premiu pro s'ambiente de sa Cina pius prestigiosu. + +David Suzuki: +David Takayoshi Suzuki (Vancouver, British Columbia - Canada su 24 de martu de su 1936) +est unu divulgadore iscentificu e attivista ambientalista. +Ja dae sa meidade de sos annos 70, Suzuki fit connottu pro sas series televisivas, sa trasmissiones radiofonicas e sos liberos subra sa natura e s'ambiente. +Su programma sou pius famosu fit trasmittidu dae sa CBC Television (una rete televisiva canadesa) intitoladu, comente s'obera de Lucrezio, "The Nature of Things" (sa natura de sas cosas - De rerum natura), programma chi est istadu trasmittidu in pius de 40 natziones. +David est finas connottu pro aer sempre denuntziadu sa paga attenzione a s'ambiente dae parte de sos varios guvernos. +Attivista dae sempre pro frimmare su cambiu climaticu de su pianeta, in su 1990 Suzuki est istadu fra sos fundadores de sa David Suzuki Foundation, pro chircare "de acciapare modos de fagher a tales chi sa soziedade potat vivere in armonia cun su mundu naturale chi nos allattada" +Sas prioridades de sa Fundazione sunu: oceanos e sa pisca sustenibile, cambios climaticos e energia pulida, sustenibilidade. +Dae su 1982 a su 1987 Suzuki est istadu direttore de sa Canadian Civil Liberties Association (Associatzione Canadesa pro sos Dirittos Tziviles). + +Shai Agassi: +Shai Agassi (naskidu in su 1968) este su fundadore e su Amministradore delegadu de sa Better Place. +Diplomadu a su Technion, sa famosa universidade de Haïfa in Israele, in su 1992 at fundadu sa sotziedade TopTier Software, in cui fit direttore tecnicu e poi Direttore Generale. +Poi est diventadu Presidente de sa Products and Technology Group (PTG) in sa SAP AG. Su 28 'e martu de su 2007 at dadu sas dimissiones dae custa sotziedade, pro sighire sos interessos in sas energias alternativas e su Riscaldamento Globale de sa terra. +In santu aine de su 2007 at fundadu una cumpagnia jamada Project Better Place (chi cheret narre' "Progettu pro un'ambiente mezus"), ponzende s'attenzione in su campu de sa mobilidade e in su trasportu cun macchinas elettricas in alternativa a sas macchinas a petroliu. +Better Place. +In bennarzu de su 2008, su guvernu israelianu at annunziadu de cherrer partecipare, cun d'unu ajudu mannu, pro approvare s'usu de macchinas elettricas. Pro cussu si unidi a s'iniziativa de sa +joint venture tra Better Place, su gruppu Renault e sa Nissan. +Agassi at regoltu 200 milliones de dollaros pro custu progettu, sa cumpagnia in custu mamentu este in trattativas cun pius de 25 natziones in su numdu. +S'iscopu de sa sotziedade Better Place est de produrre machinas elettricas cun sa idea chi sos costos de sa mobilidade ana a miminare de su 20% e a su matessi tempus sas emissiones de su carbonio. +Segundu Agassi in Israele in su 2015 non bi det aere pius macchinas a petroliu. + +Israele: +S'Istadu de Israele (in ebraicu: מדינת ישראל, Medinat Yisra'el; in arabu: دولة اسرائيل, Dawlat Isrā'īl) est un'istadu chi cunfinat cun s'Egittu a Sud, sa Giordania a Est, e su Libano a Nord e sa Siria a Nord-Est. Sa capitale sua est Gerusalemme, sas tzitade pius populada est Tel Aviv. + +Persefone: +Persefone, o Kore, jamada finas Kore (chi cheret narrere pisedda), est una figura de sa mitologia grega, fondamentale in sos Misterios Eleusinos, chi curripondet a Proserpina in sa mitologia romana. +In sa mitologia grega, Persefone este sa dea de sa fertilidade de sa terra e a su matessi tempus fit sa Reina de su mundu 'e sos mortos e muzere de Ade. +Su mitu. +Fiza de Zeus e de Demetra, fit istada rapiada dae Ade, su deus de su mundu se sos mortos chi, pro si la cojuare, contra a sa volontade 'e sa mama, che l'aiat leada in sos inferos. Una olta in su mundu 'e sos mortos Persefone non cheriat manigare nudda, finas si Ade la pregaiat e li offriat tantas calidades de manigu, a sa fine in d'unu momentu de debilesa manigheit calchi ranu de melagrenada. Issa pero non ischiat chi manighende cussos ranos si fit ligada in eternu a sos inferos e a Ade. +Sa mama, dea de s'agricoltura, comente reazione a su rapimentu fit impedende a sas piantas de creschere, creende un ierru duru chi pariat non epperat mai fine. Intantu domandeit s'interventu de Zeus, chi non potende faghere atteru, arriveit a un'accordu cun Ade, e sigomente Persefone non aiat manigadu unu fruttu intreu, deviat restare in s'atteru mundu solu pro unu numeru 'e meses curripondente a sos ranos chi aiat manigadu, potende gai passare cun sa mama su restu 'e sos annos. Gai Persefone dae tando deviat passare 6 meses cun su maridu e 6 meses cun sa mama. +Demetra tando ogni annu aisettaiat cun cuntentesa sa torrada e sa fiza subra sa terra e faghiat fiorire sa natura in beranu e in istiu. + +Zeus: +In sa mitologìa grega Zeus (in gregu Ζεύς gen. Διός) est su re de sos deos, soberanu de s'Olimpu, su deus de su chelu e de sos tronos. Sos simbolos suos sunt su lampu, su trau, s'abile e su chercu. +Fizu de su titanu Cronos e de sa titana Rea, est su maridu de sa sorre Era. Est babbu de meda deos e eroes. + +Limba gallesa: +Sa Limba Gallesa (nòmene nativu "Cymraeg" o "Gymraeg"), faede parte de su gruppu britonicu de is limbas celticasa. Esti fuedhadu me sa natzione occidentale de sa Bretagna Manna, connota cummente Galles (Cymru) e in sa valle de sa Provintzia de Chubot, una colonia gallesa aintru de sa Patagonia Argentina. Doi funti fintzes personas ca fuedhant gallesu in meda atrus logus puru, prus ca totu in su arrestu de sa Bretagna Manna, is Istados Unidos De America e s'Australia. +Gallesu Antigu. +S’antigu gallesu ("Hem Gymraeg") est su nomene donadu a sa limba gallesa me su tempus ca si est sviluppada de su britonicu e ca benit agatau de su VI/VII a sos cummentzos de su XII seculu, candu si sviluppada me su gallesu de mesanìa. +Poemas medas e canthu operas in prosa funt arribadas de custos tempus fintzas a sa die nostras, mancai in manuscritos tardos e non originalles, cummente su poema y Goddoim. S’ iscritu prus antigu in gallesu arribada dae una pedra tombale me sa cresia de Tywyn, mancai siat arreconnota a sos cummentzos de su VIII seculu. Si pentzat ca s’iscrito me su libru de San Chad siat stadu iscritu me su tardu VIII e su IX seculu, ma podit essi sa copia de unu iscritu de su VI\VII Seculu. +Gallesu De Mesanìa. +Su Gallesu de mesanìa ("Cymraeg Canol") est su nomini donadu a su gallesu de sos XII\XIII seculos, dae sa calle abarrant meda prus iscritos de su Gallesu antigu dae sa calle si fiat sviluppadu. Custa est sa limba, o asumancu si accostat a cussa in su Mabinogion, mancai is istorias contadas siant prus antigas. Su gallesu de mesanìa est puru sa limba de sa mellus parti de sos iscritos de sa legislatzione gallesa. +Gallesu Modernu. +Segundu su censimentu de su 2001, su 20,5% de sa gente totalle gallesa (3 miliones de personas) naraiada de fuedhai su gallesu (de prusu de su 18,5% de su 1991). Custa percentuali pigat una importanza manna chi si pentza chi su 25% de sa gente totale fiat composta de naschidos a foras de su Galles. Me sa gente gallesa ca fuedha sa limba gallesa arribat a su 30%. Su numeru de sa gente ca fuedha su gallesu cummente limba veicolare o chi connoscit talli limba in s’arrestu de sa Bretagna Manna no est connota, ma si agatat gente ca dda chistionat me is printzipales tzitades inglesas de sos confines aroru de su Galles e s’Inghilterra. +Pagus Gallesus chistionant isceti una limba, ma sa mellus parte de issos narant ca fueddhant mellus su gallesu de su inglesu. Sa scioberada se limba de fuedhai est a segunda de s’argumentu de chistionai (custu fenomenu est tzerriau “commutazione de codici”). Mancai su gallesu siat una limba asuta de su predominiu de s’inglesu, me su XX seculu crescit su sustentamentu de sa limba impare a sos partidos natzionalistas cummente su partidu Plaid Cymru e sa sotziedade de sa limba gallesa (Cymdeithas yr Iaith Gymraeg). Su gallesu cummente prima limba est fuedhada me sas partes de su Galles ca tenint prus pagu inurbatzione, tra sas calles Gwynedd, Denbighshire, Merioneth, Anglesey (Ynys Môn), Carmarthenshire, Nord Pembrokeshire, Ceredigion, e me sa parte occidentale de su Glamorgan, ma gente cun bona cunoscentzia de su gallesu si podet accathare in totha sa natzione Gallesa. + +Limba gaelica scotzesa: +Su gaelicu scotzesu (Gàidhlig), est una limba chi fait parte de su gruppu goidelicu de sas limbas celticasa. Talli gruppu tenit su gaelicu irlandese e su manx (sparessiu) e si diferentziat de su ateru gruppu gaelicu brittonnicu ( su gallesu, su cornicu e su bretone). Scottzesu, irlandesu e Manx naschint tottus de su Irlandesu de masanìa. +Istòria. +Su gaelicu Scotzese benit fuedhau prus cae tottu me is Highlands, e in sas isulas ( prus ca tottu me sas Ebridis). Mancai a foras de Scotzia talle limba benit tzerriada scotzesa, aintru de sa natzione si usada meda de prus su nomini Gaelicu, proitte su termini “scotzesu” po sa limba esti prus ca tottu su nomi de sa variedade inglesa fuedhada in scozia ( Limba inglesa de scotzia). Su Gaelicu Scotzese tenit una crisi me su ‘700 e in su ‘800 candu sos inglesos proibbiant de du fuedhare. In custos tempus tzerriaus “clearence”, in scozia doe fiat una mundada etnica de parte de sos inglesos: fiat proibbiu de fuedhare gaelico me sa quotidinedade, fiant proibidus sos clan e doe fiant esproppiadas is terras. Nisciuna tradizione podiat essi sighia, mancu sonai sa cornamusa. Como si torrat a fuedhare su Gaelico, prus cae tottu me is facultades. +In Noba Scozia, me su Canada, si fuedhat una variedade de Gaelicu Scotzese, su Gaelicu Canadese,aici cummente in Noba Zelanda e in atras ex colonias Brittanicas. +Pronuntzia. +Vocales. +Pronuntzia de sas vocales gaelicas. +Spelling Pronuntzia Matessi in inglesu Cummente in +a, á [a +cat bata, lochán +à +father bàta +e [e +get, late le, teth +è, é [eː +marry, lady sèimh, fhéin +i [iː +tin, sweet sin, ith +ì +evil mìn +o [o +top, boat poca, bog +ò, ó [oː +jaw, donate pòcaid, mór +u +brute tur +ù +brood tùr +Nomes de logu. +Sos toponimus funt torrendi me +sa originalle limba gaelica me sas +Highlands. +Aberdeen — Obar Dheathain +Dumfries — Dùn Phris +Dundee — Dùn Dèagh +Edimburgo — Dùn Èideann +Fort William — An Gearasdan +Glasgow — Glaschu +Inverness — Inbhir Nis +Kilmarnock - Cill Mhearnaig +Paisley — Pàislig +Perth — Peairt +St Andrews - Cill Rìmhinn +Stirling — Sruighlea +Stornoway — Steòrnabhagh +Nomes de pesonas. +Doe funt medas nomes de personas ca benint de su gaelicu scotzesu, cummente Aonghas, Dòmhnall, Donnchadh, Coinneach, Murchadh, cae con su tempus funt stettius introducius me sa limba inglesa (Angus, Donald, Duncan, Kenneth, Murdo). Doe funt formas gaelicas in sos nomes prus comunos in Europa, cummente Ian (Giuanne), Alasdair (Alessandro), Uilleam (William), Caitrìona (Caterina), Cairistìona (Cristina), Anna (Anna), Màiri (Maria). +Canthos nomes funt arribausu me su gaelicu dae su Norrenu, cummente Somhairle ( < Somarliðr), Tormod (< Þórmóðr), Torcuil (< Þórkell, Þórketill), Ìomhair (Ívarr). Custos nomes funt adopperaus in inglesu cummente Sorley (o, storicamenti, Somerled), Norman, Torquil, e Iver (o Evander),ma doe funt nomes gaelicus ca no tenint una tradutzione inglesa: Oighrig, Diorbhal, Gormul e Beathag. +Medas de custos nomes funt antigas e no benint adoperaus prus. Sigumente doe funt pagus nomes gaelicus traditzionales, medas tzenias me is comunidades de limba gaelica ant decidiu de adoperai nomes de su inglesu po is fillus. Custos nomes no tenint traduzione in gaelicu. is opiniones po custas chistiones funt pretziasa, calencunu penzat ca custu fait diventai debilli sa ereditade de curtura e de limba soru, atrus invetzas, pentzant ca su gaelicu, cummente donnia atera limba moderna,si deppit cuncordare po vivere me su mundu modernu. +Sa forma comuna po sos sangunaus gaelicus est cussa ca cummentzat cun mac (Gaelicu po fillu), cummente in MacGillEathan (Maclean). Su Femminille est nic, duncas Catherina MacPhee, in gaelicu, est Caitrìona Nic a’ Phì. +Medas caboris aint donadu s’origine a nomes scotzesus comunes: bàn (Bain – bianco), ruadh (Roy - arrubiu), dubh (Dow - nieddu), donn (Dunn - marrone). + +Aga Khan: +Karīm Āgā Khān IV connotu comente Aga Khan (Ginevra 1936) est un prìntzipe de religione ismailita. +At passadu sa pitzinnia in Nairobi in Kenya, at istudiadu prima in Isvìtzera, in su 1959 s'est laureadu in s'Universidade de Harvard in "Istòria Islamica" . +In su 1962 in Sardigna a curtzu a Terranoa at criadu sa Costa Smeralda. + +Miami Beach: +Miami Beach est una tzittade vicinu a Miami in sa contea de Miami-Dade in s'Istadu de sa Florida, in sos Istados Unidos de America. Este una tzittade distinta dae Miami, finzas si sunu meda affacca. +Fundada in su 1915 su nomene de Ocean Beach, at leadu su numene attuale ja in su 1917. Segundu su censimentu de su 2004 b'at 89.104 abitantes, su 55.5|% de sa populatzione est naskida a s'estero. + +Aquaman: +Aquaman est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Garth: +Garth, nau puru Aqualad o Tempest est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Lori Lemaris: +Lori Lemaris, est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. Est stettia una picciocca de Superman. + +Superman: +Superman est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau in su 1938 de Jerry Siegel e Joe Shuster. Est stettiu nau in Italia puru Nembo Kid. + +Flash: +Flash est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau in su 1940 de Gardner Fox e Harry Lamper. + +Lanterna Verde: +Lanterna Verde est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Batman: +Batman est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau in su 1939 de Bob Kane e Bill Finger. + +Aiello del Friuli: +Aiello del Friuli ("Daèl" in friulanu) est unu comunu de 2.217 abitantis de sa Provìntzia de Udine. + +Freccia Verde: +Freccia Verde est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau in su 1941 de Mort Weisinger e George Papp. + +Uomo Ragno: +S'Omini Arangiolu in italianu Uomo Ragno est unu de is personaggius de is fumettus de sa Marvel Comics, criau in su 1962 de Stan Lee e Steve Ditko. + +Dottor Strange: +Dottor Strange est unu de is personaggius de is fumettus de sa Marvel Comics, criau in su 1963 de Stan Lee e Steve Ditko. + +Over the Rainbow: +Over the Rainbow (trad. addae de s'arcuparadu) est su titulu de una cantone iscritta dae Harold Arlen cun sa peraulas de E.Y. Harburg. Sa versione originale cantada dae Judy Garland in su 1939, fit sa colonna sonora de su film "The Wizard of Oz" (su Magu de Oz). +sas Peraulas. +Somewhere, over the rainbow, way up high. +There's a land that I heard of Once in a lullaby. +Somewhere, over the rainbow, skies are blue. +And the dreams that you dare to dream +Really do come true. +Someday I'll wish upon a star and wake up where the clouds are far Behind me. +Where troubles melt like lemon drops, Away above the chimney tops. +That's where you'll find me. +Somewhere, over the rainbow, bluebirds fly. Birds fly over the rainbow, +Why then - oh, why can't I? +If happy little bluebirds fly beyond the rainbow, +Why, oh, why can't I? +Custa cantone ad apidu unu sucessu subitu ma chi at duradu finas a oe. Meda cantantes l'ana cantada in d'ogni epoca. +Lista de sas atteras versiones. +Danielle Hope + +Siena: +Siena est una tzittade de 54.066 bividoris de sa Tuscana, este capoluogo de Meria o provintzia. Siena ada unu centru medioevale: Piazza del Campo cun sa Turre del Mangia, e palattos e crejas: magnificu su Duomo (1226-1260) cun su pulpitu de Nigola Pisano (Pisa 1200- Siena 1270). Iscultore mannu. In su sec.XII diventada liberu Comune. Sighini lottas tra guelfos e ghibellinos. Meda boltas in gherra cun Firenze e Pisa. Siena est sede de Universidade fundada in su 1240. +Ada fattu parte de su Granducadu de Toscana. Famadu su Palio de Siena. +Persones de ammentare. +Siena est connotta dae tottu pro su patrimoniu artisticu e pro sa forma urbana ki pro sa mazore parte est restada comente fit in su medioevo e in su Rinascimento. +Pro custos motivos est istada declarada dae s'UNESCO patrimoniu de s'umanidade. + +Vincenzo Maenza: +Vincenzo Maenza est nasciu a Imola su 2 maggio de su 1962 e est stettiu unu luttarori, prus bortas campioni olimpigu. + +Andrea Minguzzi: +Andrea Minguzzi este naschidu in castel santu predu termasa su primu de frealzu de su 1982 este unu istrumpadore de sa categoria de sos 84 kiloso. este puru unu binchidore olimpicu ca ada retiradu sa medaglia de s'oro in pechino in su 2008 + +Hawkman: +Hawkman est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Dottor Fate: +Dottor Fate est unu de sos personagios de sos fumetos de sa DC Comics. + +Plastic Man: +Plastic Man est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Elongated Man: +Elongated Man est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Black Canary: +Black Canary est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Martian Manhunter: +Martian Manhunter est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Zatanna: +Zatanna est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Atomo (fumettu): +Atomo est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Marketing: +Su Marketing (numene ingresu meda bias inculziadu in "mktg" e, imbagliende, in "mkt", chi in realidade chere narrere "market", malcadu) este una palte de sa iscientzias economicas chi istudiada sos malcados e sas dinamicas tra sas impresas e sos clientes. +Sa peraula benit dae su inglesu, "market", chin s'agnanta de sa desinentzia -ing pro dare a bidere s'attividade fatta. +Marketing, tando, cheret narrere ispecificamente "ponnere calchi cosa in su malcadu + +Cappellaio Matto (fumettu): +Cappellaio Matto est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Brainiac: +Brainiac est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Capitan Marvel: +Capitan Marvel est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Changeling: +Changeling est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Due Facce: +Due Facce est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, nemigu de Batman. + +Etrigan: +Etrigan est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, criau de Jack Kirby. + +Impulso (fumettu): +Impulso est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Man-Bat: +Robert Kirkland "Kirk" Langstrom connòschidu comente Man-Bat est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, nemigu de Batman. Est cumpàrviu sa prima borta in su nùmeru 400. + +Poison Ivy: +Poison Ivy est unu de is personagius de is fumetus de sa DC Comics. + +Supergirl: +Supergirl est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics, sorresta de Superman. + +Dottor Fate/campidanesu: +Dottor Fate est unu de is personaggius de is fumettus de sa DC Comics. + +Donnie Darko: +Donnie Darko est su film de cumentzu de Richard Kelly, scritu e prodùsiu in su 2001 e torrau a trasmiti in su 2004 in is cìnemas in sa versioni "director’s cut" prus longa de 20 minudus. +Custu “torrai a nasci” est po su suportu mannu chi ddis ant donau is fans, chi cunsiderant custu film unu cult, gràtzias a sa amistura de esoterismu e fantaiscientzia, mancai is guadàngius in is box-office fessint partus, in is tempus de sa primu bessida, bàscius meda (517.375 de dollarus), cosa custa chi no si torrat a presentai candu su film bessit po sa segundu borta tenendi sucessu mannu. +Su film est abarrau inèditu in Sardigna e in Italia in su 2001, ma a pustis de sa presentatzioni comenti film a foras de cuncursu de sa "61° amosta internatzionali de s’arti cinematogràfica" de Venezia de su 2004 e de sa bessida in is Stadus Unius de Amèrica in sa versioni "director’s cut", s’òbera de Kelly est lòmpia fintzas in is cìnemas nostus. +A pustis, in su Nadale de su 2005, est istètia pubricada sa versioni "director’s cut" in dvd po sa Sardigna e s’Itàlia. +Sa Trama. +Custa est sa preditzioni spantosa chi benit donada a su spetadori a su cumentzu de su film. Est su noti de su 2 de Donniasantu 1998, sa televisioni bogat is cunfrontus aroru de de George W. Bush e Michael Dukakis. Elizabeth, sa filla manna, est torrendi a domu, candu s’esistèntzia de sa genia Darko benit sciusciada de s’arrutroxa de unu motori in s'aposentu de letu de Donnie. Donnie no nci est ingunis: a pustis de unu viàgiu in stadu de sonnambulismu, si nci agatat in d-unu campu de golf de su Middlesex, in Virginia, e benit scidadu de duus giogadoris. Donnie si agatat una secuèntzia strama de nùmerus in su bratzu: ""28:06:42:12"". +Donnie Darko (Jake Gyllenhaal) est unu giòvanu chi tenit is problemas de s’edadi: unu liceali abillu, intelligenti, bonu cun chini si siat chi apat problemas, ma no est bistu beni meda de is àterus fedalis. Donnie est ischitzofrènicu, pigat meixinas po sa maladia e parit serrau in su mundu suu; parit bivendi in d-unu stadu depressivu chi ddi fait passai sa vida cun stanchesa chene cumprendi ita est sa vida, tenendi certus cun chini, cun falsidadi e bigotismu, ddi bolit donai una visioni de sa vida prexada e chene strobus. Sa genia Darko est unu esempru craru de sa middle-class americana: Eddie, unu babu republicanu chi tenit chistionis ideològicas impari a sa filla manna; Elizabeth, acanta a su college, de ideas progressistas e anticonfurmistas; Rose, una mama premurosa, istudiada e chene bigotismus ma prena de sensus de crupa po no arrennesci a comprendi su fillu Donnie; e Samantha, chi fait parti de su atòbiu de ballu Sparkle Motion. +Donnie torrat a domu cun s'acatu de sa genia sua, prexada de torrai a ddu bii in saludi e bivu, candu benit a sciri de essi fuiu a sa morti po s’arrutroxa de su celu de unu motori de unu Boeing, chi is ispetoris de sa FAA non scint de innui siat arruta, poita ca no arresurtat nisciunu motori istacau de is aèreus a su momentu de s’incidenti. +Sa vida torrat a cumentzai, ma de custu momentu unus cantu eventus si ant a afaciai in sa vida de Donnie andendi a formai una cadena de eventus correlaus chi, pranu pranu po su protagonista ant a perdi su elementu de casualidade. Torrau a scola, mancai siat po totus su piciocu chi at “frigau sa morti”, no at a tenni bonas novas in sa màgini sua; in su tempus de una chistioni in classi impitzus de su contu “The destructors” de Graham Greene, una picioca, Gretchen ROSS (Jena Malone), intrat in sa classi e, a pustis de su cumbidu de sa professoressa de si setzi acanta de su prus piciocu bellixeddu, acabat accanta de Donnie. +A pustis de is letzionis, in sa machina impari a su babu, at a mancai a s’ùrtimu momentu de stumbai “Nannai Morti”, una bècia chi passat is diis suas a sola e faendi ananti e a palas aroru de sa domu e sa cascita de is lìteras, sèmpiri sbuida. Donnie circat de chistionai impari a issa, ma Nannai Morti ddi at a nai una sentèntzia spantosa a s’origa: “"Dònnia criatura in sa terra est sola candu si morit"”. Custa fràsia tenit significau meda in sa arrexoni strobada de su piciocu, chi in su mentris, at a nai a sa psicanalista ca at connotu unu amigu imaginàriu nou, Frank (James Duval). Frank arribat in is bisus de Donnie in trassa de unu conillu nieddu mannu, de forma umana e de aspetu de dimòniu; fiat issu chi ddu sarvàt su noti de s’arrutroxa de su motori, traghendi-ddu in su sonnu a su campu de golf po ddi nai sa acabada de su mundu, e a pustis a ddi nai de afundai sa scola. +Su 6 de Santaine. +Donnie si bidit cun is amigus e benit a isciri de sa serrada de s’iscola po cruppa de unu chantu de atos vandalicos cae da anti fata diventare inagibile; torrendi a domu sua bidit Gretchen strobbada de dusu malarionis, cae gratzias a s’interventu cosa sua accabanta cun su strobbu. Accumpangendidha a domu sua, at a iscoprire de tenniri unu feeling impare a issa, cae du at a portare a de cherere de essere sa picciona sua. +In su tempus de is atividades extrascolasticas, sa professoressa de ginnastica, cae sustenit sos inditos bigotos e demagogicos de su motivatori Jim Cunningham, cicada de fare impare a sos iscolaros unu traballu tzerriau “sa linea de sa vida”, me sa cale sos istudedentes deppinti donai giuditziu de spantu o amore in d’una precisa situazioni. Donnie depit circare de donai giuditziu in d’una situatzione innui unu picciocu agatat unu borsellinu e si tenit su dinai, e esprimit s’impossibillidade logica de fai brintare sa situatzione in d’unu schema aici cirdinu chenzie pigai in consideru totas is emotziones umanas. In custa manera sa professoressa e Donnie tenint unu certu ca at a portare su picciocu a una sospensione de is atividades extrascolasticas. +Su 10 de Santaine. +Crescit su interessu de Donnie po s’accennu de Frank a sos viaggios in su tempu, e chistiona impare a su professori de fisica de sos wormwholes e sos viaggios temporales. Su professori, prexiau meda de su interessu de Donnie po s’argumentu, di faidi a scusi s’arregallu de unu libru nomenadu “Sa filosofia de sos viaggios me su tempu”, iscritu de Roberta Sparrow, alias “Nannai Morti”, a pustis de ai lassau sas mongias e donau letziones me sa matessi iscola de Donnie. In su fratempus cae Donnie ligit su libru bidit sas primas coincidentzias: penzat cae Frank di di aidi nomenau sos vaggios in su tempu po benire a cunoscientzia de su libru e de sa sua iscritora, e sa frasi de Nannai Morti pigat po issu unu significadu particolare, cae du portat a cunsideru ca totu me sa vida, sa circada de su significadu cosa sua puru, perdit de sensu chi a sa fini unu omne morit assolu. Su strobbu psicologicu crescit: impare a sas visiones de Frank, Donnie cummentzat a bire prietziones chenzie cabori tzerriasu whormeholes bessire de sa piturra de sa gente e ndi fai prima de issos sos movimentos, cumente chi podiant essi traciasa de sa realtade spatzio-tempus giai prestabilidos, e sighendi cussu de cosa sua agatat una pistola inboddicada me su armadio de su babbu. +Su 18 de Santaine. +A s’iscola de Donnie, Jim Cunningham (Patrick Swayze) tenit unu seminariu po donai letzionis a sos picciocus po stesinai sa timoria e sos vitzios de sa vida . Cunningham parit unu oratori bonu ca arrennescit a cunvintzere sa gente de sa bontade de sos insegnamentos suos fadendi leba impiztus a contus cundiusu de bigotismu e demagogia; Donnie intervenit innantes a totus provochendi Cunningham e donendindi de s’Anticristu, e a pustis benit stesiau de s’aula. +Ligendi melus su libru de Roberta Sparrow, Donnie si accatat cae totas sas suas visiones doi sunt scritas me in suas patzinas e si cunvincit de bivere de protagonista in d’unu destinu imminenti. In su fratempus su rapportu cun Gretchen crescit, e in su tempus cae si accatant a su cinema, torrada a cumparrire Frank cae di narat de abruxiare sa domo de Cunningham, in su fratempus cae totus sunt a unu ispetaculu de Iscola. Una borta cae su fogu est istudhau si mustrat su latu niedhu de Jim Cunningham, cun s’iscoperta de una stanza cuada fata po girare videusu pedopornograficusu po su tziru de pedofilusu de sa calle fadiat parte. +Su 24 de Santaine. +A pustis de s’arrestu de Cunningham, sa professoressa cae du sustenit si fadet meri de su cumitau de difesa, cae però non di donat s’ocasione po accumpangiare sas Sparkle Motion a Los Angeles. +Sa professoressa de literas, in su fratempus, benit licentziada, ma prima de s’indandare chistiona impare a Donnie, su iscolaru chi reputat mellus in sa classi, e di iscrire in sa lavagna su nomene de cussu cae segundu issa est sa paraula prus bella de totu sa limba ingresa: "Cellardoor" (enna de su magasinu). +Su 29 de Santaine. +A sa Sorri de Donnie, Elizabeth, di benit communicada s’amissione a s’universidade de Harvard, e impare a su fradi decidit de fai festa, tenendi contu cae sos pearentes non sunt in domu propriu me sa die de halloween. +In su tempus de sa festa, arribat sa piccioca de Donnie, aribada po tenni cunfortu a pustis de ai agatadu sa domu sciusciada e sa mama sparessia; Gretchen narat a Donnie sas timorias suas e d’accabhant a fai s’amori. A s’accabhu Donnie tenit s’impressione de no essi prus assolu, e po unu momentu totas sas suas timorias parino isparessias; ma a su arribu de su 30 de Santaine, torrant ss sus visiones. Siguru de una noba premonizione, si cunvincit cae sa fini de su mundu est arribada, e pighendi s’urtima citazione de s professoressa cummente a urtimu inditu, currit cun sa picciona e sos amigus in sa domo de Nannai Morte, credendi de accatai in su magasinu de cosa sua sa crae po salvare su mundu. +Brintendi me su magasinu impare a Gretchen aidi ad agatare sceti sos duoso malarionis cae d’ianta donadu strobhu, in su empus de su certu contra de issos arribat una macchina, cae po no pinnigare Nannai Morte, aidi a istreccare Gretchen. Su meri de sa macchina bessit po bire sa situazione, est Frank cae benit bocciu de Donnie, scunvoltu de sa boccidura de sa piccioca, cun unu corpu de pistola. Torrendi portare su corpu de Gretchen, Donnie aidi a bire unu spantosu muntruaxiu de nues niedhas in su chelu de sa tzitade, bistas de Donnie cummente manfestatziones fisicas de sos Whormwholes. In su Fratempus de s’ala de s’areo pigau de sa mama e sa sorri de Donnie, si staccat unu motori cae aidi ad accabhai impitzus de de sa domu sua boccendiddu in su letu cosa sua sa noti de su 2 de Santaine 1988. +Donnie Darko est, in realtade, mortu in su mundu reali su 2 de Santaine de su 1988, ma tota sa gente ca aide passau sas 28 dies tenit sa cunsapevolentzia inconscia de ai bividu cussas dies in su “universu tangenti”. +Su Sequel. +De su mesi de Maju de su 2008 funt bessias boghes secundu sa calle doi siat sa possibilidade de unu sequel de su film, su nomine possibili est S. Darko. Sa regia depit essere de Chris Fisher e sos traballos depint cummentzare su 18 de Maju. +Sa colonna sonora. +Importante meda po s’andamentu e sas atmosferas de su film est sa colonna sonora, aroru de pop e new wave de sos annos ’80. Agatausu dunquas gruppus de importu meda cummente Joy Division, Tears for fears, Duran Duran, Echo and the Bunnyman e sa cover de su classicu de sos Tears for Fears “Mad World” torrada a fai de su cantautori Gary Jules. +Custas sunt sas cantzones de sos artistas: +S’arrestu de sa colonna sonora est de generi "ambient", de sos tonos iscuros, funt stetias fatas de Michael Andrews e donant supportu a sas scenas prus oniricas. + +Giappone/campidanesu: +Su Jiaponi (日本, にほん、"Nihon" o "Nippon") esti una natzioni insulari de s'Asia Orientali. S' agattara in s' oceanu Pacìfigu, a hest de sa Chìna, Korea y Rusìa s' allongara in su mari de Okhotsk a norti fintzasa a su Mari Chinesi Ardionali a sur. Is carateres que cumponinti s'alfabétu de su Jiaponi boliri narai literalmenti "Accantu nasciri su soli", po custu su Jiaponi esti cunnosciu cummenti «Bidda de su Soli Lebànti», unu nomini que deribara da sa positzioni orientali de s'istadu rispetu a sa China. Sa capirali o cirari principali esti Tōkyō. +Si creeiri que su nomini donau in ocidenti fiara deribadu da unu dialetu de sa Chìna ardionali cussu cali esti pronunzau/jāk-bəng/. Su nomini uficiali esti "Nihon-koku" od "Nippon-koku" + +Frantza/campidanesu: +Frància (France, in francesu) est una natzioni in s'Europa ocidentali, chi cumprendiri puru s'ìsula de sa Còrsica e tenit sa dipendèntzia ("territoriali") a fora de s'Europa comenti is atras ìsulas de su Oceanu Pacìficu, e de s'Oceanu Indianu e in s'Atlanticu, e in su sudamèrica in sa Guaìana Françesa. +Sa Frància est un'istadu ca fait parti de s'Unioni europea. +Sa capitali est Parigi, e is tzitadis principalis funt: Mresella, Lìon, Tolusa, Lyllà, Bordeaux, Strasbùrgu. + +Portugallu/campidanesu: +Portugallu esti una natzioni in s'Europa ocidentali. Sa capitali esti Lisbona. +Cirarisi principalisi. +Lisbona(Lisboa), Oporto(Porto), Braga, Coimbra, Ebora(Evora), Faro, Funchal, Ponta Delgada, Aveiro, Viseu, Leiria, Gaia, Matosinhos, Guarda, Covilha, Castelo Branco, Figueira da Foz, Amadora, Almada, Setubal, Queluz, Agualva-Cacem, Odivelas, Portimao, Guimaraes, Viana do Castelo, Chaves, Tomar, Elvas, Angra & Horta. +Portusu principalisi. +Tejo(Tagus),Douro(Duero),Guadiana,Minho, +Mondego,Vouga,Tamega,Zezere,Sado,etc. +Serrasa(montanyasa)principalisi. +Pico,Estrela,Larouco,Peneda,Geres,Marao,Gardunha, +Lousa,Caramulo,Coroa,Montesunho etc... +Euruportusu nou y bellusu. +Lisbona/Lisboa(Portela) (LIS); +Faro/Algarve (FAO); +Oporto {Porto/Pedras Rubras(Moreira),Maia} (OPO) +Madeira/Funchal(Santa Cruz) (FNC); +Ponta Delgada/Sao Miguel(Papa Joao Paulo II) (PDL); +Terceira(Lajes)/Praia da Vitoria/Angra (TER); +Horta/Faial (HOR); +Porto Santo(Vila Baleira) (PXO); +Bragança(Braganza)/Alto Tras-os-Montes (BGC); +Viseu(Lobato)/Dao Lafoes/Beira Alta (VSE); +Vila Real/Douro (VRL); +Cascais/Costa do Estoril(Tires) (PCS). +Artistasa/Cantaudorisi/Cantantisi/Iscribidorisi/Dançadorisi. +Amadeo de Sousa-Cardoso,Soares dos Reis, +Beatriz Costa,Laura Alves,Carmen Miranda,Manoel de Oliveira, Amalia Rodrigues,Herminia Silva,Tonicha, +Dulce Pontes,Paulo de Carvalho,Jose Cid, +Paco Bandeira,Ary dos Santos, +Carlos do Carmo, Candida Branca Flor,Ababela +Linda de Suza,Roberto Leal,Jorge Ferreira,Lena D`Agua, +Marie Myriam,Mariza,Micia,Vitor Espadinha,Lenita Gentil, +Camoes,Pessoa,Miguel Torga,Antonio Nobre,Florbela Espanca,Agustina Bessa Luis,Sophia de Mello Breyner Andresen. + +Conservatoria de sas Costeras: +Sa Conservatoria de sas Costeras de sa Sardigna, "Conservatoria delle Coste della Sardegna" in italianu, est un'agentzia de sa Regione Autònoma de Sardigna istituida cun sa Lege Regionale 29 maju 2007, n. 2. +Compitos. +Sas finalidades istitutzionales de s'Agentzia sunt cuddas de salvaguardia, tutela e valorizatzione de sos ecosistemas de sas costeras e de sa gestione integrada de sas àreas de particulare rilevantzia paesagìstica e ambientale, de propriedade de sa Regione o postas a disponimentu suo. Dae parte de sugetos pùblicos o privados. +Òrganos e personale. +Sa Conservatoria est istada creada comente Agentzia autònoma pro mezus afrontare tematicas no pertocant a s'ordinaria organizatzione de s'aministratzione regionale. Sos òrganos suos sunt su Comitadu iscièntificu, su Diretore esecutivu e su Collegiu de sos revisores. +Diretore esecutivu: +Comitadu iscièntificu: +Collegiu de sos revisores de sos contos: +Sa Conservatoria est articolada in d'una diretzione generale e in duas diretziones de servìtziu incàrrigadas de sas atividades de istudiu, gestione amministrativa, de s'atividade tècnica, de pianificatzione e gestione patrimoniale. A su reclutamentu de su personale si providit, in sa prima fase de vida de s'Ente, a traversu protzeduras de mobilidade interna rivoltas a sos dipendentes de s’aministratzione e a pustis cun protzeduras pùblicas secundu sas modalidades istabilidas dae sa lege regionale e dae s'istatutu de s'Agentzia. +S'atzione de sa Conservatoria. +Sa Conservatoria de sas Costeras, concepida dae su modellu inglesu de su "National Trust" ma supra totu de cuddu frantzesu de su "Conservatoire du Littoral" at unu ruolu de completamentu de s’atzione de defensa de sas areas de sas costeras cun sos istrumentos chi esistint de pianificatzione, programmatzione e di regolamentatzione. Sa Conservatoria acuisit sos territòrios prus fragiles e delicados a traversu donatziones ispontaneas o eccezionalmente pro mèdiu de acuistu deretu. +A pustis d'àere afetuadu sos traballos de riprìstinu ambientale e naturalìsticu de sas aeras de sas costeras, sa Conservatoria las potet gestire in pròpriu o l'afidare in gestione a àteros entes o agentzias regionales, a sas comunas, a sos àteras comunidades locales e a associatziones o cooperativas pro assegurare una correta gestione in prenu respetu de sas leges e de sas normas de referèntzia istabilidas. +Sa Conservatoria determinat comente depent èssere amministrados e gestidos sos territòrios, in manera chi sa natura de cuddos logos siat mantènnida semper bella e rica comente in origine. Definit in fines sos usos, in particulare agricolos e turisticos compatibiles cun custos obietivos. +Imàgines. +Paesàgios de sas costeras sardas + +Saṃsāra: +Su fueddu Samsara (de su sanscritu "iscùrriri imparis") indicat, me is religionis de s'India commenti s'Induismu, su Buddhismu e su Giainismu, su ciclu de vida, moti e arrenàscida (torradura a vida) nau puru, mancai impropriamenti, ciclu de trasmigratzioni de is animas. Est meda botas rafigurau commenti un' arroda. +In su sensu no literàriu podit indicai puru "s'oceanu de s'esistèntzia", sa vida in terra, su mundu materiali, ca est prenu de daori e de sunfrimentu, i est, innantis de totu, privu de sustàntzia: su mundu commenti nosu ddu bideus, e innui bivveus, no est atru ca unu mistérimentu, una chimèra māyā. Aciufau in custa chimèra, s'omini est afrìgiu duncas de una genia de ignoràntzia metafisica ("avidyā"), est a nai de una bisioni no adeguada de sa vida in terra e de cussa a pustis: custa ignoràntzia condusit s'omini a si movviri tratenendi•ddu aici in su "Saṃsāra". +In sa vida onnia indivìduu depit netzessariamenti fai sa esperièntzia sua, po podiri acoa lompiri a sa liberadura definitiva (Mukti o Mokṣa: su fueddu sanscritu bolit nai, literalmenti, "strobeddadura"), ca est su fini de is religionis e de is filosofias de s'India cun s'ecetzioni de is iscollas materialistas (ca repudiant custa dotrina). +Definitzioni. +Induismu. +Su ciclu de is arrenàscidas, e de is motus ca si ripetint, est unu de is pagus concetus innui cuncordant casi totugantas is iscollas de s'Induismu. Su motori de custu ciclu est connotu in su karman (atzioni; in manera po nudda giusta, is prus de is botas, su fueddu benit iscritu karma). Sigundu sa dotrina de su "karman", calisisiat atzioni, e calisisiat cosa chi bolit sa voluntadi, generat commenti efetu s'ammuntonamentu de "karman", chi andat cracullau in proportzioni a totu su chi at fatu s'omini in s'esistèntzia, in su beni commenti in su mali. Custu cumportat chi, candu morreus, s'elementu individuali siat custrintu a torrai a nasciri una atra bota, in forma umana, divina, arimai, vegetali, o de su dimoniu puru. In s'esistèntzia noa s'indivìduu si at a agatai in una conditzioni mellus o peus de sa de innantis a sigundu de sa cantidadi morali de su "karman" ammuntonau. Cumportendi•si in manera giusta, s'indìviduu nou s'at a guadangiai sa possibilidadi de scrufiri una arrenàscida prus bella; in s'ipòtesi cuntraria, at a torrai a nasciri in una conditzioni peus. Su fini urtimu est su de estinghiri su propiu depidu karmicu fintzas a sodighiri su Mokṣa, sa liberadura, est a nai sa definitiva bessida de su Saṃsāra. +Si abarrat duncas presoneris in su Saṃsāra po unu numeru indefiniu de botas, fintzas a spaciai in manera cumpleta s'ammuntonamentu karmicu propiu. Is arrugas ("mārga") chi podint essiri sighias po lompiri a tali obietivu funt tres: s'arruga de su sacrifìtziu rituali ("karma-mārga"), s'arruga de sa connoscèntzia ("jñāna-mārga") e s'arruga de sa deditzioni amorosa a unu Deus ("bhakti-mārga"). Su Mokṣa est de costuma descritu commenti una genia de conditzioni indistinta (est a nai unu istadu de innui no est possibili giai una definitzioni positiva) innui no si provat prus ni prexu ni daori. Sa pati manna de is iscollas devotzionalis, ca sighint sa currenti religiosa de sa "bhakti", identificat sa liberadura commenti su de s'aciufai po sempri in sa perfeta e biada unioni cun su Deus amau. +Buddhismu. +Po su Buddhismu de is Nikaya est su ciclu de vida a su cali funt custrintus is esseris chi tenint sensibilidadi po curpa de sa conditzioni indisciprinada de sa menti insoru. Ammuntonendi karma negativu is esseris chi tenint sensibilidadi si "cundannant" a una arrenàscida noa de sunfrimentu in unu livellu inferiori de s'esistèntzia (es. in su "rennu arimai" o de is "ispìritus") ammaniendi aici sa probabilidadi de essiri prus fatzilmenti vìtima de is emotzionis trumbulladoras e nci arruiri duncas in unu livellu prus in basciu ancòra de s'esistèntzia. Puru s'ammuntonamentu de kamma (pāli, "karma", sanscritu) positivu cumportat una arrenàscida in su ciclu, mancai siat in conditzionis prus a favori, e, de su momentu chi est sa vida atotu ca fait sperimentai su sunfrimentu (castia Cuatru Nobilis Beridadis), sa conditzioni prus bella est cussa de unu abbandonu de su Samsāra (Nibbāna). +Po is iscollas de su Buddhismu Mahayana no ddui est diferèntzia a intru de samsara e nirvana. Est in su rennu innui sa vida torrat a nasciri ca si realizat su nirvana, tot'e duus is mundus funt sbudius (sunyata) de calisisiat propriedadi inerenti. Sa realizatzioni de custa profunda beridadi potat a sa liberadura cumpleta (bodhi). Aici Nagarjuna: + +Indro Montanelli: +Indro Montanelli (Fucecchio, 22 aprile 1909 – Milano, 22 luglio 2001) est stettiu unu giornalista, scrittori e divulgatori storigu italianu. +Ari traballau finzas a su 1973 po su Corriere della Sera e, a pustis, in su 1974, ari criau Il Giornale Nuovo. +Est aparrau a Il Giornale nuovo fintzas a su 1993, candu Silvio Berlusconi, s'editori finzas a su 1990 e frari de s'editori nou Paolo Berlusconi ari dezidiu de fai politiga e ari domandau a Il Giornale nuovo de du sighi in politiga. +Po cussu, Montanelli ari dezidiu de si 'n d'andai e, in su 1994, criaara un'artru giornali, La Voce, bessìu po un annu in edicola. + +Gordian: +Gordian est su titulu de una serie de animatzioni giapponesa comporau de sa Rai chi d'ari trasmittiu po sa prima borta in su 1981. +Gordian est unu super robot. +Su protagonista est Daigo chi brintara in tres robot differentis: Protezer, Deninger e Garvin, mandaus de su babbu de Daigo, su Dottor Otaki. +Is nemigus funti is Madokter, alienus. + +Nirvana: +Su Nirvāṇa (sanscritu: निर्वाण, trasliterau ; pali: निब्बान nibbāna, cinesi: 湼槃 niepan, giaponesi: 涅槃 nehan, let. "estintzioni") est unu fueddu presenti in s'Induismu, in su Giainismu, ma fundamentali meda est prus chi atru in su Buddhismu. +In s'Induismu. +In s'Induismu su "nirvāṇa" indicat s'estinghidura de is disigius a susu de su mundu e sa realizatzioni de sa liberadura ("mukti" o "moksa") de s'illusioni ("maya"). +In sa Bhagavadgita benit definiu commenti "brahmanirvāṇa", sa studadura de su "deu" (ego), in su Brahman, me is Upaniṣad ddi narant "turiya". De precisai est chi in s'Induismu su fueddu "nirvāṇa" no tenit sa propia difusioni e centralidadi ca tenit in su Buddhismu, custu fatu est gratzias a su usu mannu ca nd'aiant fatu is iscollas fundadas de su Buddha Shakyamuni. +In su Buddhismu. +In su Buddhismu su "nirvāṇa" est su fini urtimu de sa vida, sistadu innui si scrufit sa liberadura de su daori ("duhkha"). +Sa dotrina de su "nirvāṇa" in su Buddhismu is prus de is botas no benit definia cun fueddus positivus, ma negativus: de su momentu chi su "nirvāṇa" est prus inguddeni de su pentzamentu ratzionali e de su limbagiu, no est possibili afirmai su chi est ma, prus chi atru, su chi no est. Nau custu tocat precisai ca sa dotrina de su "nirvāṇa" pigat significaus diversus a sigundu de s'iscolla buddhista, de su periodu istoricu e de su logu innui issa est stetia esposta. +Natura de su "nirvāṇa". +Su Buddhismu creit in s' arrènascida de onnia spècia. Si su "karma" de sa vida est negativu sa vida podit sighiri in su sunfrimentu, si a su contrariu si at unu "karma" positivu sa vida sighit in s'illusioni de su praxeri. +Sigundu su Buddhismo de is Nikāya sa fini de is sunfrimentus, de is daoris e de is passionis, bellas e mabas, si podit sodighiri sceti cun su "nirvāṇa". Su "nirvāṇa" est arranesciri a si liberai de is tres pecaus fundamentalis: sa brama, s’odiu e s’illusioni. "Nirvāṇa" no est su "nudda", issu descritu mai benit e chi ddu at realizau ddu indicat commenti una immensa, inimmàginàbili e impassìbili cussèntzia i est sodighiu sceti de is arhat. +Po su Buddhismu Mahāyāna su "nirvāṇa" de is iscollas de su Buddhismo de is Nikāya, e duncas cussu de is "arhat", est unu "nirvāṇa" inferiori ca no currispondit a s'istadu de Buddha prenamenti illuminàu (sanscritu "Samyak-sam-buddha"). Est unu "nirvāṇa" frimmu (sans. "pratisthita nirvana") a su cali su Mahāyāna oponit su nirvāṇa no frimmu (sans. "apratishtita nirvana"). Cussus chi sodighint su "nirvāṇa" de is Mahāyāna (is Buddhas prenamenti illuminàus e is "aryabodhisattva") no torrant a arruiri me is atividadis samsaricas ("saṃsāra") ma nimmancu in sa frimmesa de su "nirvāṇa" de is iscollas de su Buddhismu de is Nikāya, est a nai negant is passionis ma puru s'imperturbabilidadi de su "nirvāṇa" frimmu, custu assumancus fintzas a candu ddui funt esseris chi sunfrint de salvai. Po is iscollas Mahāyāna, Madhyamika e Cittamatra, no ddui est nisciuna diferèntzia a intru de "saṃsāra" e "nirvāṇa" e duncas no ddui est unu logu a foras de su costumau innui realizai sa beridadi urtima e su "nirvāṇa" atotu. +Aici sigundu Nagarjuna: «No ddui est sa prus pitica difèrentzia a intru de "saṃsāra" e "nirvāṇa", ni sa prus pitica difèrentzia a intru de "nirvāṇa" e "saṃsāra"». (Madhyamakakarika, XXV, 19) +In su Buddhismu su "nirvāṇa" est s'umiadroxu urtimu de sa pratica propia de su Dharma. +Su "nirvāṇa" intendiu commenti "agabbadura" est espostu, praticau e realizau de is praticantis de s'Eréntzia Theravada e tali "nirvāṇa" benit realizau gratzias a sa realizatzioni de sa Sbuidesa de su Sei de sa persona mentris benit ignorada sa Sbuidesa de su Sei de is fenomenus; su praticanti Theravāda praticat e realizat su Nobili Caminu de Otu Partis e is Cuatru Nobilis Beridadis, de su sunfrimentu, de s'origini sua, de s'agabbadura sua e de su caminu chi potat a s'agabbadura sua e, realizendi s'ammancàntzia de su Sei de sa persona sua in unu istadu de cumpleta suspidura gratzias a su de aì dominau sa pratica de su "shamata" e de su "vipashyana" in custa realizatzioni scrufit su "nirvāṇa" cun arrestu: po "arrestu" in custa ocasioni s'intendit ca esistit ancòra un'arrestu giau de is cincu "skanda", agregaus. +Cun sa morti s'Arhat scrufit sa Liberadura de is cincu agregaus e bivvit in unu istadu no manciau o contaminau de nisciuna impuridadi depida a su Karma o a is Afrigimentus Mentalis e sa natura de custu "nirvāṇa" est Paxi, commenti narat su cuartu de is Cuatru Sigillus de su Buddhismu "Su "nirvāṇa" est Paxi". + +Casteddu de Matsue: +Su Casteddu de Matsue (松江城, Matsue-jō) est unu casteddu feudali in Matsue in sa prefettura de Shimane, in Giapponi. + +Amaro: +Amaro ("Damâr" in friulanu) est unu comunu de 801 abitantis de sa Provìntzia de Udine. + +Ampezzo (UD): +Ampezzo ("Dimpeç" in friulanu) est unu comunu de 1.080 abitantes de sa Provìntzia de Udine. Giai capitale de sa Repubbrica libera de Carnia. + +Aquileia: +Aquileia ("Acuilêe" o "Aquilêe" in friulanu) est unu comunu de 3.480 abitantis de sa Provìntzia de Udine. +De origine romana, fundada in su 181 a.C. a sos confines a est de s'Italia. Inghiriada dae muros de difesa, suta Cesare Augusto est diventada una de sas tzitades pius importantes de s'Imperu Romanu, comente Capitale de sa Regione Augustea Venetia et Histria. Est istada residentzia de divescios imperadores. Attaccada boltas meda dae sos Barbaros: Alarico (401 e 408), Attila (452), Sos Longobardos (558), decadidi. Conchistada dae sos Venetzianos in su sec.XV. Su 1509 passada suta su Sacru Romanu Imperu. A longu est istada sede Patriarcale. Restada : sa Cattedrale sec.IV, cun su campanile sec.XII; bellos mosaicos in su pavimentu, e pinturas in “affresco” in sa cripta (sec.XII). Restat unu Foro Romanu, cun pagas colunnas. Su Museo Archeologicu, riccu de repertos de epoca romana. + +Arta Terme: +Arta Terme ("Darte" in friulanu) est unu comunu de 2.287 abitantis de sa Provìntzia de Udine. + +The Pusher: +The Pusher ("Layer Cake") est unu film de generi gangster thriller de su 2004 deretu da Matthew Vaughn, cun protagonista Daniel Craig. + +Daniel Craig: +Daniel Craig (Chester, 2 marzo 1968) est unu atòre britanicu. + +Linea 77: +Is Linea 77 funt unu grupu musicali rock italianus. Si funt formadus in su 1993 in Venaria Reale (TO). Is testus de is cantzonis funt in ingresu, a bortas in italianu. + +Alatri: +Alatri est una bidda de unos 29.600 bividores de su Lazio, posta in sa provìntzia de Frosinone. + +Kenze Neke: +Sos Kenze Neke, sunt unu grupu musicale de genere rock cantatu in Sardu, naschint in Thiniscole in su 1989. +Su numene "Kenze Neke" (chentza neghe) est dedicatu a Michele Schirru, anarchicu sardu chi aiat pessatu de bocchire a Benito Mussolini. +Istoria de su gruppu. +Sos fondatores de su gruppu sunt Enzo Saporitu a sa boche e chitarra e Sandro Usai a sa bateria, unn s'azunta de Toni Carta in su 1990 a su bassu; essit in cust'annu Kin sas armas o kin sas rosas, demo autoprodottu cun Luciano Sezzi a su sassofonu comente ospite. Otto branos chi cumprendene "Americanos a balla ki bos bokene" e "Kenze Neke". +In su 1991 Sandro Usai partit militare e intrat Guido Forlano a sa bateria, a sichire Massimo circelli a sa chitarra solista e Stefano Ferrando, bateria e boche, chi at a picare su postu peri de Guido Forlano; intrat in su gruppu Massimo Loriga, chi at a sonare su sax e su sonete a buca. Su sonu de su gruppu picat forma in d'unu genere chi variat trae su rock, su punk, s'iska, su reggae, cunn tematicas sotziales chi vaeddan de sa Sardigna e de sos problemas istoricos de s'isola (bases militares, alcolismu, droga), chin collaboraziones chin sos tenores (su tenore Luisu Ozzanu at a cantare Sa Maddalena aperende "Americanos"). +In su 1993 su primu discu: "Naralu! De uve sese", chi presentat branos de su primu demo torratos a arranzare e sonare. In cust'annu Toni Carta lassat su gruppu e nde picat su postu Claudio Roccia a su bassu, chi at a sonare in su secundu discu de su gruppu, doppiu: "Boghes de pedra", in uve enin utilizatos sos istrumentos de sa tradizione sarda: sas launeddas, sa trunfa, su sonete. +In tournee in ziru in Europa pro presentare su discu: Ispagna, Francia, Germania, Belgiu, Olanda, Svizzera, sos Kenze Neke enin acumpannatos dae unu gruppu de ballu sardu e de cantu a tenore de Thiniscole. +Sonan in su discu e a pustis in cuncertu fintzas a su 1995: Andrea Pinna a su sax baritonu, launeddas, flauto traverso, Gianni Cherchi a su sonete, Luciano Sezzi a su sax contraltu. +"Boghes de pedra" cumprendet branos istoricos de sa traditzione sarda: "Su patriottu sardu a sos feudatarios" de Innassiu Vrantziscu Mannu, "A Nanni Sulis" de Peppinu Mereu, "Su balente". Massimo Loriga paris chin Massimo Circelli lassant su gruppu. A sa kitarra solista intrat duncas Antonello Cossu, Gavino Murgia a sas launeddas e sassofonos. +In su 1998 essit "Liberos, rispettatos, uguales", chi idet in istudiu sonare sa bateria Giampaolo Conchedda. Dal vivo su discu l'at a sonare Carlo Sezzi. Custu discu tenet branos importantes, comente sa matessi "Liberos," de Peppino Mereu, "Pantanu", de su gruppu corsu Cinqui sò, "Entula", e "Pratobello" de su gruppu Rubanu de Orgosolo, e peri "Black Panther", dedicata a su Movimentu de liberazione de sos nieddos de America. +Su 2000 est s'annu de "Kenze Neke", discu antologicu de dech'annos, sonatu e cantatu paris chin Lalli, Francesco di Giacomo, Picchio e Sigaro de sa Banda Bassotti, Max Furian at a sonare sa bateria. Su discu torrat a proporrere branos istoricos comente "Zente", "Americanos", cantatos peri in frantzesu, bascu e ispagnolu, paris chin cover de sa Banda Bassotti "Barboni" cantata dae Lalli (sa canthone Zente l'at a cantare in sardu), de sos Franti ("Sa oke tua") e Francesco di Giacomo chi cantat in sardu "Black Panther"; Picchio e Sigaro de sa Banda Bassotti cantana in italianu "Kenze Neke". +A pustis de "Kenze Neke", chimbe annos chenza sonare, fintzas a sa detzisione de torrare paris pro unu cuncertu in su mese de austu de su 2006 in Solarussa, e sa registratzione de unu discu dvd live dae su titolu "Artziati entu", cun tottus sos musicistas istoricos torra in su parcu. + +Renato Soru: +Renato Soru (nasciu in Seddori su 6 de austu de su 1957) est unu impresàriu e politicu sardu; at fondadu sa Tiscali. +Biografia. +Fillu de Egidio Soru, unu bidellu de s'iscola de sa bidda, e de Gigetta Spada, mere de una buttega, nascit e crescit in Seddori, si diplomada in su Liceu Classicu cun sa votatzione de 48/60 e in su 1976 partit a Milanu pro istudiare Economia a sa Universidade Bocconi de Milanu. +S'impresàriu. +In su 1980 preferit a lassare is istudius pro su traballu, e a pustis de ait traballadu accanta de sa sotziedade de intermediatzione finantziaria "Lazender", partecipada a sa fundatzione de "CBI Merchant" e si faidi anotai pro is calidades manageriales e in su 1992 Soru guadangiada a Milanu giai 350 milionis de francus s'annu ma dezidit su propriu de torrare in Sardigna, aundi ponit a postu sa buttega de sa mamma e s'ammaniat cun ateros puntus de bendita ne is biddas de sa zona, a pustis bendit totu sa cadena de supermercaus pro 7 miliardus e costruiscit tzentrus cummertzialis, dus fait cresciri pro pagu e dus torrat a bendiri a sa "Standa": +is "Città Mercato" a Aristanis e Terranoa funt un esempiu. +Est su 1995 candu de Casteddu arribat a Praga e, cun d'unu investimentu de 300 milionis ottenit dae Nicola Grauso sa lissentzia pro distribbuire "Video OnLine" in Repubrica Tzeca cun su nomine "Czech OnLine", chi diventat su primu internet provider de sa natzione e benit bendia in su 1997 a sa "Deutsche Telekom". +Torrat in Sardigna e in su ghennàrgiu de su 1998 fait nasciri sa Tiscali( su nomini benti dae su villaggiu nuragicu Tiscali)e in s'abrile de su propriu annu, ottenit su permissu de s'autoridade prúbbica pro poder oberare in su mercatu telefonicu. Tiscali crescidi meda fintzas a essiri unu de is "providers informaticus" prus mannu de su mundu, gratzias a sa connessioni a pretziu baratu, e in su 1999 benit quotada in borsa.Sa sede esti a Sa Illetta. +S'intrada in polìtiga: eletziones regionales de su 2004. +In su 2003 at detzidiu de intrari in polìtiga cun d'unu partidu suo (Progetto Sardegna) aintru de sa coalitzioni de tzentru-manca. Ne is eletziones regionales de su 12 e 13 làmpadas 2004 bincit cun su 50,13% (487.692 botus) e diventat Presidente de sa Regione Sardigna. Su 25 santandria 2008 at presentadu sas dimissiones pro aprentos cun sa magiorantzia sua etotu a propositu de urbanistica de is fascias de intru Sardigna. +Eletziones regionales de su 2009. +Si candidat comente guvernadori pro is eletziones regionales de su 15 e 16 freàrgiu 2009, pigada 415.600 botus (42,9%) ma bincit su candidau de su partidu de tzentru-dereta Ugo Cappellacci cun su 51,8% (502.084 botus). + +Arctic Monkeys: +Is Arctic Monkeys funt unu gruppu ingresu de generi indie rock, benint dae Sheffield; si formant in su 2003 e funt capitanadus dae Alex Turner. + +Bateria: +Sa bateria est unu istrumentu musicale de tipu rìtmicu, formadu dae tumbarinos, pratos e àteros istrumentos a tzòchidu. + +William Cameron Townsend: +William Cameron Townsend (9 trìulas 1896 - 23 abrile 1982) est istètiu unu missionariu cristianu americanu chi ari cumenzau su ministeru suu a s'iniziu de su ventesimu segulu. Is oraganitzatzionis chi ari criau, Wycliffe Bible Translators e Summer Institute of Linguistics (SIL International), funti ancora attivas, e funti cuncentraras a tradui sa Bibbia in linguas minoris e a facilitai s'alfabetitzatzioni in linguas minoris. + +Edward Cave: +Edward Cave, (27 freàrgiu 1691 – 10 ghennàrgiu 1754), est istètiu unu editori e imprentadori ingresu. Cun The Gentleman's Magazine at creau sa prima rivista de interessi generali in su sentidu modernu. + +Wycliffe Bible Translators: +Sa Wycliffe Bible Translators est un'organitzatzioni internatzionali paraecclesiastica posta in Orlando, Florida. C'est po sa tradutziokni de sa Bibbia in d'onnia lingua de su mundu. Wycliffe est stettia criara in su 1942 de William Cameron Townsend. Ci funti seus in 46 paisus. +WBT narara chi nun ci funti gruppus curtularis e linguas di aicci pitticus de nu arrinesci a das usai. +S'organitzatzioni pigara su nomini de John Wycliffe, su primu chi ari traduitu sa Bibbia in ingresu. +S'organitzatzioni. +SIL International, nau inantis Summer Institute of Linguistics, fiara partiu cumenti una sessioni estiva de formatzioni po is missionarius in Arkansas in su 1934. +Unu gruppu de sostegnu, JAARS, nau inantis Jungle Aviation And Radio Service, donara su trasportu e su servitziu tennigu po is missionarius. +Sa Wycliffe Associates est un'associatzioni de supportu chi acattara dinai. +The Seed Company, est una noa generatzioni de sa familla de is organitzatzionis de sa "Wycliffe Bible Translators" chi donara sostegnu a is traduittoris localis in is areas aundi s'ambienti difficili complicara su traballu de sa tradutzioni. + +Logusantu: +Logusantu in sardu (Locusantu in galluresu) est una bidda de 1.908 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Sarcidanu: +Su Sarcidanu est una sub-regione de sa Sardigna, allacanat cun sa Trexenta, sa Marmilla, su Mandrolisai, sa Barbàgia de Brevìe, e su Gerrei; est cumposta da is biddas de + +Arromanisca: +S'Arromanisca (o "Arbareska") est una limba suspadada faeddada in Ìsili dae is bendidoris de arramine pro non si fàghere cumprèndere dae sa barrochiania. + +Babbu nostru: +Su Babbu nostru (in latinu Pater Noster, in gregu Πάτερ ἡμῶν) est sa prus connota de is pregadorìas cristianas. +Innoe unas cantas versiones: +Campidanesu. +Amen. + +Trexenta: +Sa Trexenta est una sub-regione de sa Sardigna in sa Provìntzia de Casteddu, est cumposta da 13 comunes e portada una tirada de 412,4 Km². + +Curadorias: +Sa Sardigna est partzia istoricamente in sub-regiones ca naschent in deretura, in numenatzione e tirada, dae is partes amministrativas-giuditziàrias-eletorales-geogràficas de is rennos judicales, is curatorias. +In s'Edade de Mesu sa curadorìa fiat sa printzipale partidura aministrativa, fiscale e giuditziaria de onnia giuigadu. A su gubernu suo bi fiat unu "curadore", nomenadu de su giuighe intra de sa arèntzia sua o de famillias de "majorales". +Su curadore teniat sa facultade de nomenare sos "majores", unu pro onni bidda de sa curadoria sua, chi imbetzes cumandaiat su corpus de guardias chi s'ocupaiat de sa seguresa in sos campos e in sas chistiones chi pertocaiant sas biddas. +Siat su majore de curadorìa siat su majore de bidda teniat unu cunsizu chi ddu susteniat in su gubernu: sa "corona". Segundu s'istoricu Francesco Cesare Casula, sa tiràda de onnia curadorìa fiat tanti prus manna cantu prus prus pagus fiant is abitantes suos. +Cun sa fine de sos giuigados, a pustis de su 1420, su sistema de sas curadorìas beniant abandonadu in logu de cussu feudale, ma manna parte de sas regiones chi ispartzint s'isula in die de oe, ndi mantennent sos nomenes. +Isceti su corpus de guardias at sighidu a bivere in sas cumpanzias barracellares, chi ancora s'agatant. + +Malos Cantores: +Sos Malos Cantores funt unu gruppu rap nasciu a pustis de su scappiamentu de Sa Razza. +Istoria. +Su gruppu nascidi in su 2004 dae duos rappers/cantadores sulcitanos Quilo e Micho P ca impreant su sardu campidanesu accumpangiau dae s' italianu. Su primu discu bessidi in su 2005, est s'album "Un Gran Raap Sardo" aundi si podet agattare sa collaboratzioni cun CapaRezza "Nella stessa casa". Sighidi unu album nou in su 2006, "Musica Sarda", e custa borta si notada sa partecipatzioni de sas Balentes in "Peppucciu" e de is Stranos Elementos in "Peccados e Peccadores". Sas tematicas funt a bortas impegnadas a livellu sotziale ma fintzas prenas de sarcasmu e ironia. + +Musica rap: +Su rap est unu stile musicali nasciu ne is istados unidos in sa metadi de is annus settanta. Su numene est stettiu imbentau da su cantante nieddu Joe Tex. Su rap est sa componenti cantada de sa curtura hip hop e pigada corpus kistionendi in d'unu certu tempus, custa tecnica de boxi est esecutada da unu (MC, freestyler), in su mentris su DJ (turntablist, beatmaking, scratching) accumpangiada su MC. +Custa est una lista cun certus artistas rap americanos: + +Rock and roll: +Su Rock and roll (iscritu fintzas rock'n'roll oppuru R&R, o prus semplicementi rock) est unu generu musicali nasciu me is Istados Unidos e a pustis s'est difundiu de pressi in tutu su mundu. + +Monreale: +Su Monreale (o Campidanu de Seddori) est una subregione istorica de sa Sardigna, allacanat cun su Campidano de Aristanis , sa Marmilla, su Campidano de Casteddu e s'Igresienti + +Anglona: +S'Anglona est una subregione in su Nord de sa Sardigna. +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Nurra: +Sa Nurra est sa subregione a s'estremu Nord-Ovest de sa Sardigna. +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Tataresu (subregione): +Su Tataresu est una subregione de sa Sardigna nord-occidentali. +Sas biddas chi la cumponent sunt: + +Sa Razza: + +Iscalada: +S'Iscalada est una ativitade isportiva, derivada dae s'alpinismu, ca cunsistit in artziare in tzertus murus, de rocca naturale o fabricadus dae s'omine, usendi is manus e is peis. + +Bàini: +Bàini (o "Bànnari") est una bidda de sa Provìntzia de Aristanis e tenet 354 bividores. + +Enya: +Eithne "Enya" Patricia Ní Bhraonáin (Gweedore, County Donegal, 17 maju, 1961) cantante de sos irlandesos, est una de sas artistas fèminas cun prus sutzessu de s'istòria de sa mùsiga. + +Calanzanos: +Calanzanos (in galluresu Caragnani) est una bidda de 4.489 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Sa Madalena: +Sa Madalena (in galluresu A Madalena) est una bidda de 11.668 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Figari: +Figari (in italianu Golfo Aranci) est una bidda de 2.206 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Loiri-Poltu Santu Paolu: +Loiri-Poltu Santu Paolu est una bidda de 2.508 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Lu Palau: +Lu Palau est una bidda de 4.310 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Lungoni: +Lungoni (in italianu Santa Teresa Gallura) est una bidda de 5.043 bividores me sa Meria o Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Oscheri: +Oschiri (in cadduresu Oscari) est'un'idda de sa provincia de Tempiu-Terranoa, b'abbitant 3749 pessonas. +Territoriu. +Oschiri est in su Logudoro e confinat cun sa Caddura. Est postu a 280m. subra su livellu 'e su mare e si bi podet arrivvare passende pro sa SS199 chi cullegat Terranoa a Tatthari; est'attesu dae Otthieri 22km, 46 dai Terranoa, 50 dai Tatthari e 35 dae Tempiu. Sa idda est raggiungibbile puru in trenu cun sa frimmada a s'istazione de Oschiri. Su Lagu Coghinas, su rimboschimentu de Su Filigosu e sos montes de su Limbara sunu esempios meravizzozos de natura salda. In tottu su territoriu de sa iddaest possibile incuntrare animales meda comente sos fenicotteros, sas calpas in su lagu, polcrabos, matzones, chelvos e atteros in d'onzi logu selvaggiu e chena urbanizzazione. +Istoria. +Già dae sos tempos pius'antigos su territoriu 'e Oschiri est'istadu impittadu caza-caza dae sas pupulasciones dessu logu. Impoltantes testimozos sunt sos sitos archeologicos, ch'umpare a su museo (sempere tancadu), dan s'idea de su ch'est sa idda 'e Oschiri. +Restos de su periodu preistoricu comente sos Dolmen de Monte Ulia, sas Domus de Janas e sas Tumbas de sos Gigantes a Balanotti e una trintina 'e nuraghes mustrana s'evvidente movimentu dess'omine in su territoriu, specialmente pro s'isviluppu economicu de sas printzipales attividades'economicas comente su pastorigare e s'agricoltura. +Meda interessante est sa presentzia de s'antiga fortificazione romana de Crastu, chi faghiat dess'area unu nodu de passazzu istrateggicu e meda importante pro sos cullegamentos de omines e cosas pro d'onzi via, fina pro sa costa. Su "castrum", connottu oe pro sos retzentes iscavos, istedi attivu pro pagu immancu de mill'annos, diventende centru de controllu fina in su periodu bizantinu (VI-IX seculu). +No est cosa zelta ma a custu periodu podent fina risalire sas impoltantes e misteriosas isculturas rupestres de Sant'Istevene +Monumentos Sacros. +Tra sas testimonianzzas pius'importantes dessu periodu de su basciu-medioevu, bi sunu sas chejas de Nostra Segnora 'e Othi, de Santu Midri, de Santu Pedru e sa pius'impoltante Nostra Segnora 'e Crasta, centru diocesanu fin'a su 1508, retzentemente torrada sede 'e piscamu. +A laccanas de sas chejas crescheni atterettantas biddas, chi cun su passare 'e su tempu sun'istadas abbandonadas in favore de Oschiri. +Sa panada. +D'onz'annu in su mese 'e Austu, in Oschiri b'est sa Sagra 'e sa Panada. Un'eventu gastronomicu pro custu tipicu produttu frommadu dae unu contenitore minore de isfoglia salida, cun ass'internu petta cunfettada. Sa pasta de farina salda e semola, mantesa modde dae su laldu, b'enit predisposta in duos cerchos, unu mannu e unu minore, chi faghent de contenitore e de carralzu. Sos ingredientes faghen de sa Panada unu piattu unicu de folte appoltu proteicu e INIMITABILE!!! +Sas raighinas istoricas sunt probbabilmente ispagnolas, ma Oschiri 'antat sa pius'antiga formula, chi variat de 'olta in 'olta: de bittella, de anzone e/o polcu e de ambidda. +In Oschiri si produini puru casos licchittos e pro sos liccanzos sas seadas, sas casadinas, sas tiliccas e... boh! +Cultura. +Poeta chi sa 'idda 'e Oschiri s'antat comente unu fizzu est Dominigu Antonio Migheli, poeta osilesu, ma chi hat vividu in bidda e semprere in Oschiri hat fattu sa suas mezzus operas, comente Sa Briga 'e Sos Santos. Custa poesia narrat de unu fattu realmente suzzessu in Oschiri, e cioè de sa ristrutturazione de sa cheja majore: su centru e sa poesia est su fattu chi sos santos chi fint'alloggiados intr'a sa cheja sun'istados'ispostados in un'attera cheja pius minore e duncas'istaian tropp'istrintos pro no si brigare... sa mezzus cosa però pro si la godire est de la leggere direttamente. +Sa briga de sos Santos de Dominigu Antonio Migheli. +Pessonaggios: +Iscanu - tatharesu +Poeta - oschiresu +Tomeu bua - sindigu de Oschiri +"Tia Maria" - Nostra Segnora +Pedru Seche - sagristanu +In sa cheja de Santa Rughe, in Oschiri +ISCANU +Di', di', non sai nienti? +POETA +Niente, mancu a bidea. +ISCANU +Non sai di chissa brea +Ch'intendu da tuttiganti? +Ch'ani briaddu li santi +Parò non soggu palchi. +POETA +In parte naro chi sì, +Sentza tanta zirimonia; +Però bi at creschimonia, +S'unu l'an fattu a chentu. +ISCANU +Insumma chistu chimentu +Sentza nudda no è mai, +A venì la santidai +A atti di vìolenza! +POETA +Bastat si tenes passentzia +E mi das attentzione +T'app'a fagher sa rejone +Causa de custos dannos: +Iscas, como tantos annos, +Una cheja chi tenian, +Sos chi la guvemaian +S'abbizan chi fit filàda +E timende chi nde falàda +Nde l'ana ettad'in terra. +Como sun tottu in gherra +Cuddos ch'isperàna elogiu: +Sos santos fin chentz'allogiu +'Ue los accomodare? +Pensein de faeddare +Sa povera Santa Rughe, +Sa ch'at dadu semper lughe, +In dar'a tottu ajutoriu; +Cretendelu provisoriu +Cust'allogiu chi daìat, +chentza 'ider su ghi faghiat +Los at alloggiados tottu; +Como sun in abbolottu +Ca non poden campare, +Obbligados a istare +Che atzua in su caltinu! +Fortzados sunu continu +D'istare a s'atzumb'atzumba: +Già si l'at posta sa rumba +Santa Rughe gloriosa! +Nachi est meda giuditziosa +E faghet errores tantos, +A ch' 'intrare tantos santos +In una cheja minore! +Pro cussu sun in furore, +Nach'istan semper a murrunzu +E si sun dados a punzu, +A cantu so intendende; +E, nachi, an bidu fuende +Sa colza Nostra Segnora, +Chi s'est iscapada fora +E giuttu si ch'at a Deu, +Currende a domo 'e Tomeu, +Iscultza e iscabiddada; +Su cale l'at attoppada, +Bidendela, a mesu via: +TOMEU +It'at Signora Maria? +MARIA +Ite ti'aer, iscura! +Mezus in sa sepoltura +De comente vivo como! +Dae cando no appo domo +So vivende in-d-unu fogu; +Sos Santos b'an pagu logu +E semper istan brighende. +Colza! mi fia dormende +Arrumbada a unu saccu. +A cando intendo s'attaccu +E-a s'attaccu sa 'oghe +Nende: "A inoghe! a inoghe! +Un oju mi nd'an bogadu!" +"E deo so raffiadu", +Gridat un atteru puru! +Sa briga fit a s'iscuru, +So 'etza e de paga vista, +Ma est Giuanne Battista +Su pesa confusione +Dae cando at cust'anzone +Est pius santu importunu +Ca non cheret chi nisciunu +Mancu in buglia bi lu tochet. +TOMEU +L'iscannet o che l'imbrochet +A pascher in calchi tanca! +O si lu prendat a s'anca, +Ma chi non fattat burdellu. +Tet'esser anzone bellu, +Allevadu in terra amena, +Però non balet sa pena +De si brigare a s'ispissu. +MARIA +Ehi! sas gulpas a issu! +Attere puru tes gulpare!... +Forsi ti des ammentare +Chi, dae s'annu passadu, +Promissa m'aias dadu +Chi endiazis unu saltu. +TOMEU +Luego damus s'appaltu; +Tantu pro tantu ite nd'amus? +Dae cuddu chi lucramus, +Fattat bene attentzione, +Ispatzende su carvone +E luego fraighende. +MARIA +Semper sezis comintzende +E non comintzades mai! +Colza so e in guai +Ma como faeddo jara, +E su chi naro in cara +Lu deves bene notare; +O pensades de fraigare, +O mi ch'ando a Palestina! +Paraula de Reina +Si mi che 'idides piusu! +Puci! como est un'abusu! +Già bos nde sezis beffende! +Dogni die fraighende +E non benit mai s'ora!... +TOMEU +Cagliesi, Nostra Segnora, +Paraula de Tomeu, +Chi s'est in gustu 'e Deu +Comintzamus a beranu... +Ma, faeddet a pianu, +Non ch'appat calch'importunu; +Non lu naret cun nisciunu +Ch'est sutzessu cust'errore, +Chi non l'iscat su Pretore +Ch'est costadu atter'e tantu, +No amonat calchi santu +Pro cunfusionajolu!... +Avvertat a custu solu, +Se venisse domandando, +Gli dica ch'eran giocando, +Accò sa cosa arrangiada. +MARIA +Ohi, già m'at consolada +Su chi mi nde la 'ettesit +Chi mi la faghiat noa! +Già la fattesit sa proa +Su preiderastru Bua! +Gasi siat sa domo sua +Coment'at fattu sa mia! +TOMEU +Cagliesi tia Maria +Chi, tantu, non nd'at niente. +Pensemus a su presente +Comintzende dae como: +Vosté torresiche a domo +A los attentzionare, +Non si torren'a brigare +Coment'an fattu 'erinotte; +Preghet calchi sacerdote +A lis dare calch'ojada; +Istet allegra e cagliada; +Comente li prego e bramo, +Istasera già mi jamo +Su bruttu sagristianu; +Ista a bider si manzanu +Bi torrat a catziare +E si bi torrat andare +Nde faghet sa penetentzia +MARIA +Bravu dali un'avvertentzia. +Bonassera! +TOMEU +Bonassera! +POETA +Non che fit mancu in carrela +Chi Pedru Seche non benit; +S'usceri bi lu prevenit: +Tomeu est abbetiadu! +Pedru ch'intrat annutzadu +Nende: "It'oramala ch'ada?" +TOMEU +A 'ue as fattu s'andada? +PEDRU +A campagna, pagu attesu; +Già lu tes aer intesu +Chi che fia catziende. +TOMEU +Bravu, tue divertende: +E mannu ses pro ispantú! +E-i sos santos intantu +Istropiados si sunu. +PEDRU +Mai bi nde campet unu! +Chi deo non b'appo tortu; +E manc'unu bind'at mortu? +TOMEU +Mortu no, grassias a Deu! +Setzi, e isculta a Tomeu, +E isculta attentamente; +Pro chi t'istet pius in mente +Parlerò in italiano: +Voi siete il sagristano, +Ma non siete un buon sagrista. +Perdete i santi di vista, +Per cercare i caprioli! +Non si devon lasciar soli, +Specialmente i più piccoli. +Giuro per i santi articoli +Che, se lo tornate a fare, +Ven'avete a ricordare! +Addio! Andate!... +POETA +Como, ite cheres chi fatte, +Animale tattaresu? +Su sutzessu l'as intesu, +Giustu, coment'est costadu; +Chie si b'est impignadu, +Como non benit mancante: +Iscas chi a su mese intrante, +Dan printzipiu a su frabbicu +E tottu a cimentu arabbicu +Ted'esser su fundamentu... +ISCANU +Non frabbigheggianì a ventu? +Chi mi sia lu frabbiggà! +Sentz'abé li quattrini? +Pobari illusi, mischini, +Poltaddi da oggi a dumani! +Si cuntentiani di la ch'ani, +Chi, par eddi, è fina troppu... +POETA +Pro sa limba non ses toppu, +Ancu la jutas brujada! +E-i sa pedra carrada +Non la 'ides a muntone? +A bighin'a s'istradone +Ch'ingrobrat finas sa via... +ISCANU +Ah! ed eiu mi gridia +Ch'era a fa' calchi vachili, +O pal mandra di guili, +O pal frabbigà un forru... +POETA +Cagliadi, conca 'e corru +Ch'est finas dad'a impresa +E printzipian cun lestresa +Si non tenen calch'isvariu. +ISCANU +Di', e cal'è l'impresariu? +POETA +Non l'ischis? +ISCANU +No. +POETA +Pedru 'Udrone; +E-i s'inzegneri est Culone. +ISCANU +Brabi! Tutt'e dui boni! +Cussì siani li paddroni +Chi ni l'at isciubaraddi! +Pobari tonti isfasciaddi! +Chi vizz'ingoddini intrei! +E tu, di': e cosa sei? +In chi t'ani impiegaddu? +A comenti sei istaddu +Tantu tempu in Aglientera, +Un caporali di miniera +Sabbarà un mestieri... +POETA +Deo so su chentineri, +Giaeri in su magasinu; +A dispensare su inu +A totta sa maestrantzia. +ISCANU +Si no vinn'è in abbundantzia +Già si catzani la seddi! +In cantina, lu fideddi, +Mire' chinn'isciddi in brea! +Si fazi com'in buttrea +Vidareddi chi aumentu! +D'un carradeddu di zentu +Sinn'at biddu la middai, +E sentza vindinni mai; +Chi diaulu vendarà! +Si vinn'anda a cumparà +Eddu si mustra annutzaddu; +E rispondi arrabiaddu: +"Baedinde chi non che nd'ada!". +POETA +Cagliadi, limba isfrenada, +Su bastante m'as mancìadu! +E tue, non as leadu +Pro tatza su labiolu? +Pro sutzare non so solu +Già mi faghes cumpagnia. +ISCANU +Basta; terminadda sia, +Abà, cun pazi e amori: +Si lu pobaru autori +At fattu calchi mancantzia, +Cumpattiddili l'errantzia; +Ch'è tontu, già lu sabeddi: +Chi diaulu li vuleddi? +Lu chi sa più non fazi: +S'a calcunu non li piazi +Li dia calchi arrangiadda. +A tzent'anni! là terminadda, +Riverilla, bona jenti! +Cunsizzos. +Si cherides'idere fotografias de 'idda chilcadelas in o in su situ de su Comune [http://www.comune.oschiri.ss.it +o si cherides'ischire cosas pius'ispecificas e palticulares cuntattade s'associazione onlus de promozione turistica in bidda chi si jamat "Su Furrighesu". + +Padru: +Padru (in galluresu Patru) est una bidda de 2.109 abitantes in sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Sant'Antoni de Calanzanus: +Sant'Antoni de Calanzanus (in italianu "Sant'Antonio di Gallura") est una bidda de 1.626 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Santu Tiadoru: +Santu Tiadoru est una bidda de 4.020 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Telti: +Telti est una bidda de 2.072 abitantes de sa Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Trinitai e Vignola: +Trinitai e Vignola in galluresu, Trinidade e Binzola in sardu (in italianu "Trinità d'Agultu e Vignola") est una bidda de 2.134 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Terranoa-Tèmpiu. + +Album: +Cun sa peraula Album, si ìndicat unu dìscu (o un àtteru suportu) cun incisas cantones e branos musicales. + +Wessisla: +Wessisla est un album bessiu in su mese de santandria de su 1996 de is Sa Razza a is tempus connoscius comente "Sr Raza", est istetiu publicadu dae sa "Undafunk Records". + +E.Y.A.A.: +E.Y.A.A. est s'album prus importanti de is Sa Razza bessiu in su 2001 cun 18 tratzias. + +Un Gran Raap Sardo: +Un gran raap sardo primu album de istudiu de is Malos Cantores, est bessiu in su 2004 cun 23 tratzias. Is "beats" funt produsius de Micho P. + +Musica Sarda (Album): +Musica Sarda est su secundu album de is Malos Cantores bessiu in su 2006 cun 18 tratzias. Discu impretziosiu dae sa boche de Maria Carta. + +Balentia: +Balentia est unu grupu musicàle rap sardu arribau dae Mòguru. Funt nàscius in su 1995 dae sa divisione de su grupu istòricu "Mogoro posse". + +Iscravamentu: +S'iscravamentu indicat su ritu de sa depositzione de Cristos dae sa rughe. Est una Sagra Rappresentatzione chi si faghet su sero a taldu de sa Chenabura Santa in medas crejas in Sardigna. Su chi sighit si faghet ind una 'Idda de su Tataresu. +In sa creja printzipale, sa chenabura, a sas tres de sero, si preparat una rughe manna, posta rea in su presbiteriu, e subra sa rughe unu crucifissu, mannu, e adattu po nd' essere caladu. Custu crocifissu de solitu istat ind'una creja secundaria. Sa rappresentatzione si riferidi a su chi narant sos Vangelos, cando Gesu Cristu est istadu depostu mortu dae sa rughe. In custa rappresentatzione bi sunt duos personagios, Zuseppe d'Arimatea e Nicodemu, bestidos secundu una traditzione; accanta a sa rughe b'est una istatua de Nostra Signora de sos Sete Dolores, bestida de nieddu. +S'incomintzada cund'una preiga de unu predi subra sa passione e morte de Gesu Cristu e a unu tzertu puntu su predi si rivolget a Zuseppe e li dat s'ordine de nde 'ogare dae subra sa conca de su crocifissu sa corona de ispinas...Custa benit calada e posta supra sa conca de Nostra Segnora. Pustis dat s'ordine de nde ogare su jau de sa manu dresta, pustis dat s'ordine po su jau de sa manu manca, e pustis ancora s'ordine po su jau de sos pes: sos jaos chi 'enint calados sunt presentados ogni olta a Nostra Segnora e postos in unu cestinu. +Primmu de nde 'ogare sos jaos Zuseppe e Nicodemo ant fattu passare una fascia de tela, suta sos bratzos de su crocifissu po nde lu poder calare. Cando l'ant caladu lu presentant a Nostra Segnora, a su populu e lu ponent in d'una andìa (portantina). Tando, a de note, cun tota sa zente presente, omines e feminas, cuffrades e cussorres, pizzinnos e pizzinnas ecc.,partit sa processione peri sas istradas de sa 'Idda. In processione sos cuffrades giughent s'andia cun su Cristu mortu; unu cuffrade giughet a palas una rughe bastante manna; ateros giughent s'istatua De Nostra Segnora de sos Sette Dolores. Si pregada e si cantada; su Coro Sardu de sa 'Idda, ogn'intantu cantada una cantu religiosu: su Miserere, su Stabat Mater, e ateros cantos adatos in sardu. Guasi a sa fine de sa processione si giughet s'andia cun su Cristos mortu in sa creja inue istat de solitu, e si ponet a sos pes de s'altare. Sa processione rientrat in creja dae inue est partida, però una processione minore si faghet dae sos cuffrades e cussorres chi giughent Nostra Segnora in sa creja sua. + +Vangelu: +Su Vangelu est una paraula chi s'incontrat in sos liberos de sa religione cristiana. Sa paraula dae su gregu significat bona noa, buona notizia, e custa bona noa est sa naschida de Gesus Cristu e-i s'insegnamentu chi at lassadu. Cando Gesus Cristu ha comintzadu a preigare, sa sintesi fut: Su regnu de Deus est vicinu, cunvertidebos e creide a su vangelu. +Sa paraula servidi a indicare puru battoro libereddos, sos Vangelos o Evangelios, inue si podet connoschere su chi Gesus Cristu ha fattu e su sou insegnamentu.Una traditzione meda antiga narat chi sos autores de ognunu de sos battoro libereddos sunt Matteu, Marcu,Luca e Giuanne. +Matteu at iscritu printzipalmente po sos Ebreos, po mustrare chi Gesus fut su Messia chi Isaele aisettaiat, e chi sa profetzias si sunt cumpridas cun sa ennida de Gesus Cristu. +In custu vangelu si podet legere su Discursu de sa muntagna, e-i cudda pagina:"Benide beneitos de su Babbu meu, ca aiat famine a m'azis dadu a mandigare", e-i su chi sighit. +Matteu est unu de sos doighi discipulos de Gesù Cristu. +Marcu, no fut de sos doighi, ma fut unu cristianu, paret discipulu de Paulu,s'apostolu. +At iscrittu su vangelu po sos paganos, non ebreos. Est su pius cultzu de sos libereddos; est su primu chi est istadu cumpostu. Meda de su materiale sou s'agatat in sos vangelos de Matteu e Luca. +Luca,no fut de sos doighi discipulos de Cristos. At iscrittu unu Vangelu, riccu de parabulas, raccontos che deviant illustrare s'insegnamentu de Cristos: sa parabula de su Samaritanu, s'atera de su fizu prodigu,e ateras ancora. Luca est s'autore de un ateru liberu: Sos Attos de sos Apostulos,chi raccontat sos primos annos de sa vida de sa creja cristiana e in particulare fattos de sa vida de santu Pedru e de sa vida de santu Paulu. +S'ateru Vangelu est de santu Giuanne, unu de sos doighi. Custu vangelu tenet unu ateru modu de presentare a Gesù Cristu; s'ischema est divesciu dae sos ateros tres. + +Benetutti: +Benetutti est una bidda de duamìgia personas; est a batorchentos e ses metros subra su mare. Làcanat cun sos comunales de: Nule, Ortei, Oniferi, Oroteddi, Orane, Patada, Bono, Orune, Nùgoro. +Vivent de pastorìtzia e b'at meda mastros de muru, carchi mastru ferreri, e unu mallifìtziu famadu. Meda tancas e bìngias faghent unu territòriu mannu chi si estendet pro norantabattor chilòmetros cuadrados dae sos terrinos de ""Mariane"" cun Bono a ""Contra De Revorte"" cun Nùgoro-Orune. +Su logu prus chircadu e visitadu de Benetutti est "Su 'anzu" inue bi sunt sas termas romanas. +Su monte a dae segus de Benetutti est ""Monte Sisine"" , su nuraghe prus famadu est ""S'aspru"" ; Benetutti est posta a trintasès chilòmetros dae Nùgoro, a batòrdighi dae Ortei , a tres dae Nule (sa bidda prus a curtzu) a norantaduos chilòmetros dae Tàtari e a trintabator dae Otzieri. Sas crèsias de Benetutti sunt noe, su santu patronu de sa bidda est Sant'Elene Imperadora. +Fit de sambenadu de custa idda Frantiscu Cocco Ortu, sindigu de Casteddu in su sigundu mesus de S'ottiqhentos e prus bortas parlamentari e ministru de su Gubernu Regiu in sos primos annos de su Noighentos. Est istadu unu de sos prus agganidos anti-fassistas in sos primos annos dei su Regime de Mussolini cando, mancare ja ezzu, no at esitadu a s'opponnere a sos abusos e a sos malos usos mussolinianos. + +Bessude: +Bessude est una bidda de 501 abitantes in sa provincia de Tathari, in s'antiga regione de su Meilogu . Distat 32 km dae su capoluogu. +Istoria. +S'area 'e Bessude fit abitada già dae sa preistoria comente si podet notare dae su Nuraghe 'e Santu Tiadoru vicinu a sa tzitade. Sa tzitade est istada fundada in su XIII sèculu. In su XVIII sèculu sa peste at bocchidu bona parte de sa popolazione. +Retzentemente sa bidda rischiat s'ipubulamentu (dae sos 810 abitant 'e su 1911 ae sos 501 de su 2001). +Logos. +In sa bidda bi sunt tres chejas: Santa Rughe a s'intrada 'e Bessude, Santu Martine in su puntu pius altu 'e sa tzitade e Santu Leonardu, restaurada retzentemente. +Fora 'e sa bidda bi sunt sa cheja de Santa Maria, su Nuraghe 'e Santu Tiadoru e sas domus de janas. +In sas paredes 'e sas domos bi sunt varios murales; calicunos sunt istados pintados dae pagu e si distinghent ca sunt pius minudos 'e sos àteros. +Sa bidda. +Bessude si podet dividere in duas partes: su rione 'etzu e cussu nou, giamadu "Sa Sea" dae sos bessudesos. +Sas duas zonas sunt collegadas dae un'istrada giamada "Poja". +Sempre in cust'istrada b'est s'antigu abbodorzu e unu rizzolu (chi est siccu guasi totu s'annu). +Amministratzione. +Sìndigu: Sechi Giuseppe +Numeru de tzentralinu 'e su Comune: 079 886157 +e-mail: comune.bessude@actaliscertymail.it + +Biddanoa Monteleone: +Biddanoa Monteleone est una bidda de 2.588 abitantes in sa provincia de Tathari. +Geografia. +A guasi 600 m. subra su mare, posta in d'una costa soliana dae inue si godint panoramas ispantosos subra s'Alighera, porto Conte, Tàtari fintzas a sos montes de Gallura, e dae un'atera ala fintzas a sa serra de su Màrghine. Totu su territoriu, meda estesu, est unu altipianu. Parte de su territoriu arrivat a mare, sa marina, po 14 km. Est isviluppada sa pastoritzia: arveghes, baccas e caddos. In territoriu de Iddanoa s'agatat su zassu archeologicu de Nuraghe Appiu cun unu villaggiu nuragicu bogadu a pizu dae pagos annos. Afacca a custu nuraghe una tumba de zigantes e un ateru nuraghe pius minore. In territoriu de Iddanoa s'agatat sa necropoli de Pottu Codinu, cun noe tumbas. In una ant agatadu una istatuetta de una dea-madre, in pedra. In territoriu de Iddanoa, su Monte Minerva, massissu, inue esistit una riserva naturalistica. Sempre in territoriu de Iddanoa naschet su Temo, unu riu chi in ijerru carrada abba, ma si sicada guasi in s'istiu. Una diga at formadu unu lagu artificiale, su lagu de Monteleone Rocca Doria, e chi evitat allagamentos a Bosa, e frunidi abba a biddas meda de su circondariu. Una istrada aberta dae pagos annos calat a mare, a s'ispiaggia de Poglina, in territoriu de Iddanoa. +Curtura. +Sa cultura, in custos ùrtimos annos ada postu passos in custa Idda. Su Palatu e sa Iscolas, fut s'iscola elementare, imponente e fraigada in su 1896. Como est usada comente logu inue faghent espositziones ispetzialmente de fotografia de autores italianos e istranieros. Sa Domo Manna, est un àteru logu espositivu. In d'un ala b'est unu Museu etnograficu cun trastes e istelzu po faghere su pane, po faghere su casu e po trabagliare sa lana cun su telalzu (tapetos, mantas, fressadas ecc). Sa idda est imminorighende: in unu seculu at perdidu 3.000 abitantes! Meda biddanoesos sunu calados a s'Alighera. In Biddanoa esistit una Banda musicale dae paritzos annos, b'est puru unu Coro maschile chi cantat in sardu e s'est esibidu in logos meda in Sardigna a a fora, e esistit puru unu Coro de solu feminas po su cantu in sardu. Esistit puru unu Gruppu folcloristicu, bravu po sos ballos sardos. Sa 'idda est divisa in duas partes, su centru istoricu, cun domos in pedra, de unu tzeltu valore, ma domos meda como sunt boidas e in abbandonu, e sa parte noa a nord e a sud de sa idda e una zona po attividades produdittivas. In su centru istoricu bi sunt tres crejas: Santu Neneldu, sa parrocchiale,in istile goticu aragonesu, ma at tentu diversos interventos; Santa Rughe, de su 1600, e su Rosariu puru de su 1600, in s'una e in s'atera, altares de linna de unu tzeltu valore. A 3 Km dae sa idda su santuariu de Nostra Segnora de Interrios. Sa festa, manna, su 8 de cabidanni. Affacca a sa creja, unu fraigu mannu, una olta colonia po pitzinnos in s'istiu, como a poi chi l'ant acconza e mezorada, logu de incontros po pitzinnos e giovanos. +In Biddanoa est naschidu Remundu Piras, poeta improvvisadore de sos pius mannos de Sardigna. Ateros poetas improvvisadores naschidos in Biddanoa: Bucianu Nieddu (1879-1929), Salvatore Mortello (1881-1950), Angelinu Pedrete (1890-1913), Barore Riu (1911-1978). + +Bunnànnaru: +Bunnànnaru (in italianu "Bonnanaro") est una bidda de 1.127 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Bono: +Bono est una bidda de 3.800 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Bonolva: +Bonolva est una idda de 3.883 abitantes in provintzia 'e Tathari. + +Bultzi: +Bultzi est una bidda de 634 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Boruta: +Boruta est una bidda de 318 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Bottidda: +Bottidda est una bidda de 760 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Carzeghe: +Carzeghe est una bidda de 606 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Casteddu Sardu: +Casteddu Sardu (in tataresu Caltheddu Saldhu) est una bidda de 5.679 bividoris me sa Meria o provincia de Tathari. + +Cherèmule: +Cherèmule est una bidda de 466 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Codaruina: +Codaruina (nòmene italianu Valledoria) est una bidda de 4.002 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Codronzanu: +Codronzanu (fintzas Codronzanos) est una bidda de 1.281 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Cossoine: +Cossoine ("Cossoyne" in ispagnolu antigu) est una bidda de 982 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Cuzina: +Cuzina (o Santa Maria Coghinas) est una bidda de 1.439 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Èrula: +Èrula est una bidda de 807 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Fiolinas: +Fiolinas est una bidda de 1.574 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Giave: +Giave est una bidda de 692 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Illorai: +Illorai ò Illurai est una bidda de 1.121 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Isporlatu: +Isporlatu est una bidda de 475 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Istintinu: +Istintinu est una bidda de 1.570 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Itireddu: +Itireddu est una bidda de 586 bividoris me sa Meria o provincia de Tathari. + +Ìtiri Cannedu: +Ìtiri Cannedu est una bidda de 8.928 abitantes in sa provìntzia de Tàtari. + +Laerru: +Laerru est una bidda de 1.029 bividoris me sa Meria provincia de Tathari. + +Maltis: +Maltis (o Martis) est una bidda de 630 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Mara: +Mara est una bidda de 808 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Monteleone: +Monteleone Rocca Doria est una bidda de 134 abitantes in sa provincia de Tathari. S'agatat subra unu montiju, isolada. Affacca b'ant costruidu unu lagu artificiale subra su Fiume Temo. Roccadoria, ca in su Medioevo fut sutta su dominiu de sos Doria che bi aiant fraigadu unu casteddu. Sa creja de sant'Istevene est de de cussos tempos. + +Mores: +Mores est una bidda de 2.025 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Muros: +Muros est una bidda de 754 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Nujvi: +Nujvi est una bidda de 3.007 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Nule: +Nule est una bidda de 1.573 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Ossi: +Ossi est una bidda de 5.735 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Pàdria: +Pàdria ("Padria" in italianu) est una bidda de 836 abitantes in sa provincia de Tathari. +S'antiga tzitade de Gurulis Vetus. +Sa bidda 'e oe istat subra unu situ chi accasazzat sèmidas 'e insediamentos umànos de s'època punica e fit identificadu cun Gurulis Vetus, chi currispondet a sa "Gourulis Palaia" zitada dae su geografu grecu Tolomeu. In su territoriu 'e Padria b'istan sos restos de tres pontes romanos, giamados Ponte Ettòri, Ponte Ulumu e Ponte Enas e non lontanu dae custu ponte s'incontrat un'antiga miniera 'e argentu ghiamada Salghertalzu. In s'antichidade sos abitantes han lassadu custu situ pro fondare Gurulis Nova, sa Cullieri 'e oe, in sa rezone 'e su Montiferru. +Sa tzitade in s'Etade de Mesu. +Sa bidda 'e Padrìa este documentada in s'època giudicale e faghia parte 'e sa curatorìa 'e Cabudabbas. + +Pèifugas: +Pèifugas (in galluresu "Pelfica", in tataresu "Pèifigga", "Perfugas" in italianu) est unu comune de 2.488 abitantes de sa Meria o provincia de Tathari in s'Anglona. + +Piaghe: +Piaghe est una bidda de 4.816 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Portu Turre: +Portu Turre ("Pòlthu Tòrra" in tàtaresu, "Porto Torres" in italianu) est una bidda de 22.265 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Putumajore: +Putumajore ("Pozzomaggiore" in Italianu, Pottumaggiore in sa bariante locale e fintzas Puthumajore) est una bidda de 3.011 abitantes in sa Provìntzia de Tàtari, in sa antiga regione de su Meilogu. +Faghet parte de sa Diotzese de S'Alighera-Bosa. +Este connoschida pro s'Ardia chi faghene pro sa festa 'e Santu Antine. +Patrimoniu archeologicu. +In su territoriu 'e Puthumajore b'istana 40 Nuraghes. +Limba. +In sa bidda este faeddadu su Logudoresu. + +Potuvigari: +Potuvigari est una bidda de 732 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Rumana: +Rumana est una bidda de 619 abitantes in sa provincia de Tathari. Allacanat cun Biddanoa Monteleone, Cun Thiesi e Monteleone R.D. B'est praticada sa pastoritzia. In su territoriu restos archeologicos, domos de janas e nuraghes. In sa idda sa creja da Santa Maria de sos Anghelos in formas goticas, e i sa creja de santa Rughe (sec. XVI). A calchi km dae sa idda sa Grutta- santuariu de santu Lussulzu, martire, e inue sunt venerados puru sos santos Cesello e Camerino. Po sa festa de santu Lussulzu accudit zente meda, su 21 de austu. + +S'Ulumedu: +S'Ulumedu est una bidda de 3.887 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Séddini: +Séddini est una bidda de 1.403 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Semèstene: +Semèstene est una bidda de 227 abitantes in sa provincia de Tathari, in su Logudoro e in sa subregione 'e su Meilogu. + +Sènnaru: +Sènnaru est una bidda de 7.365 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Su Burgu: +Su Burgu est una bidda de 1.068 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Tergu: +Tergu (in tàtaresu Zèrigu) est una bidda de 570 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Tissi: +Tissi est una bidda de 1.875 abitantes in sa provintzia de Tathari. + +Tula: +Tùla est una bidda de 1.665 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Tzaramonte: +Tzaramònte est una bidda de 1.915 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Turalva: +Turalva est una 'idda in provintza de Tattari de 988 abitantes. +S' acciapat in su mejlogu, affaca Bonnannaro e Cheremule. Sa zona si narat "Badde 'e vulcanos" ca proite bi sunu meda vulcanos istudados, meda addattos pro sa produtzione de inu. Comente Monte'oes (monte dei buoi in italianu) e su monte cuccureddu inue est situadu Cheremule. +Turalva est prus chi ateru assotziada e connoschida cun su nuraghe Sant'Antoni. Su patronu est s' ipiritu santu chi est a su cominzu d s'istitiu. + +Uri: +Uri est una bidda de 3.050 abitantes in sa provìntzia de Tàtari. In custa bidda b'este unu lagu artificiale chi si jamada Lago del Cuga. + +Ùsini: +Ùsini est una bidda de 4.097 bividoris me sa Meria o provincia de Tathari. + +Viddalba: +Viddalba (in galluresu Vidda Eccia o Vidda 'ecchja) est una bidda de 1.719 abitantes in sa provincia de Tathari. + +Tex (fumettu): +Tex esti su pru mannu fummettu italianu, esti stettiu inventau de Gianluigi Bonelli (patti scritta) e Aurelio Galeppini (patti disegnada). Custu dusu fumettistasa anti pottau ainnantisi su fumetu assolusu de su 48 po medas annus. Immoi medas fumettistasa trabballanta po Tex, is prusu importantisi funti: Claudio Nizzi, Fabio Civitelli, Josè Ortiz, Mauro Boselli, Fernando Fusco e attrusu. +Tex Willer esti su protagonista, tenidi un' edadi accanta de is coranta annus e de trabballu faidi su Ranger (cummenti unu politziottu de immoi), esti coiau cun d' una indiana Navajo Lilith (chi è motta boccìa de criminalis e chi non c' esti in sa serie regolari), tenidi unu fillu de bint' annusu: Kit Willer chi d' aggiudada in is avventuras suas. +Tex esti meda nomenau po essi balenti e seguru candu faidi un' impresa. Non peldidi mai e bincidi sempri, non ci pentzada mai duas' ottasa candu c' esti de scudi. Esti de sa patti de is prus debilisi e medas ottasa s' agattada a essi contrasa a i biancusu (facciarbusu) po difendi is natiusu de s' America. +Is indianusu tzerrianta Tex "Achili de sa notti" +Tex non esti mai assolu ma esti sempri accanta sua su goppai Kit Carson (chi non esti su Kit Carson storicu), esti pru becciu de Tex (accanta de is sessant' annus)e tenidi pilus e mustazzus biancusu (is indianusu du tzerrianta pilusu de pratta), funti meda ammigusu e funti meda nomenadasa in su fumettu is scenasa aundi Tex e Kit Carson si sfuttinti. Si Tex esti meda seguru de sei Karson esti meda inseguru (cummente tottu i becciusu). +Un' antru amigu de Tex esti s' indianu Navajo Tiger Jack, esti sempri cittiu, esti meda bonu a sparai cun sa scuppetta e a arresisti a su dolori. +Cummenti tottu is eroisi de is fummettusu Tex non tenidi scetti amigusu ma finasa meda inimigusu, su pru nomenau esti seguramenti Mefisto, unu maghiarxiu chi in is primas istoriasa fiada unu semplici brusceri poi prus ainanntisi unu para tibetanu d' adi imparau a fai magiasa pru mannasa finasa a ndi essiri unu maghiarxiu meda potenti, adi tentu meda scontrusu cun Tex chi esti sempri arrennesciu a du binci, in d' un istoria tex d' adi finasa mottu ma cun s' aggiudu de sa sorri (Lily) esti torrau biu. + +Arrosàriu: +S'Arrosàriu est una pregadoria devotzionale a caratere litanicu tìpica de su ritu latinu de sa Crèsia catòlica dividia in chimbe postas o pàsias de avemmarias, babbonnostros e glórias. +In dies de sa chida si meditana sos misterios de sa fide cristiana (e chi s'agatana in sos Vangelos). Sos misterios de allegria su lunis e-i su sapadu; sos mistèrios de su dolore su martis e-i sa chenabura; sos misterios de sa lughe su joja; misterios de sa gloria du mercuris e-i sa dominiga. A poi chi enidi presentadu su misteriu si incomintzada cun su Babbu nostru, sighini deghe Ave Maria, si concruede cun su Glòria. A sa fine de sas chimbe postas de sa die, si narada sa Salve Regina, e de solitu si aggiunghene sas Litanias lauretanas. + +Litanias lauretanas: +Sas Litanias lauretanas funt una pregadorìa a caratere ripetitivu, funt dedicadas a sa Biada Vergine Maria. + +Litania: +Sa Litania est una zenia de pregadorìa de sa Crèsia catòlica. S'esempiu prus nodidu funt sas Litanias lauretanas.In sa litania si narada una invocatzione e si rispondet cund'una atera invocatzione chi de solitu est sempre sa matessi. Esistini diversas litanias: in onore de Nostra Segnora, e-i sas pius nodidas sunu sas litanias lauretanas; esistini puru sas litanias de su Coro de Gesus, e ateras + +Agira: +Agira est unu comunu de 8.358 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Aidone: +Aidone est unu comunu de 5.272 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Assoro: +Assoro est unu comunu de 5.326 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Barrafranca: +Barrafranca est unu comunu de 13.084 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Calascibetta: +Calascibetta est unu comunu de 4.797 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Catenanuova: +Catenanuova est unu comunu de 5.069 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Centuripe: +Centuripe est unu comunu de 5.714 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Cerami: +Cerami est unu comunu de 2.463 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Enna: +Enna est unu comunu de 28.106 bividores seu de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzìlia tzentrale. + +Gagliano Castelferrato: +Gagliano Castelferrato est unu comunu de 3.767 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Leonforte: +Leonforte est unu comunu de 14.007 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Nicosia (EN): +Nicosia est unu comunu de 14.762 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Nissoria: +Nissoria est unu comunu de 2.951 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Piazza Armerina: +Piazza Armerina est unu comunu de 20.766 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. Importantes'iscoberta de una villa romana cun mosaicos de bellesa manna + +Pietraperzia: +Pietraperzia est unu comunu de 7.307 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Regalbuto: +Regalbuto est unu comunu de 7.636 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Sperlinga: +Sperlinga est unu comunu de 906 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Troina: +Troina est unu comunu de 9.822 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Valguarnera Caropepe: +Valguarnera Caropepe est unu comunu de 8.372 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Villarosa: +Villarosa est unu comunu de 5.445 bividores de sa Provìntzia de Enna in sa Sitzilia tzentrale. + +Provìntzia de Enna: +Sa Provìntzia de Enna est una provìntzia de sa Sitzilia de unas 173 mila bividores cun seu Enna, istituida in su 1926 da su governu Mussolini. + +Provìntzia de Palermu: +Sa Provìntzia de Palermu est una provìntzia de sa Sitzilia de 1.243.218 bividores (2008). Portada una tirada de 4.992 km², est formada dae 82 comunes. + +Alia: +Alia est unu comunu de 4.184 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzilia. + +Alimena: +Alimena est unu comunu de 2.494 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Aliminusa: +Aliminusa est unu comunu de 1.334 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Altavilla Milicia: +Altavilla Milicia est unu comunu de 5.257 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Altofonte: +Altofonte (o "Parcu" fintzas a su 1930) est unu comunu de 10.077 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Bagheria: +Bagheria est unu comunu de 55.682 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Balestrate: +Balestrate (o "Sicciara" fintzas a su 1820) est unu comunu de 6.070 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Baucina: +Baucina est unu comunu de 2.033 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Belmonte Mezzagno: +Belmonte Mezzagno est unu comunu de 10.305 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Bisacquino: +Bisacquino est unu comunu de 5.220 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Blufi: +Blufi est unu comunu de 1.208 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Bolognetta: +Bolognetta est unu comunu de 3.438 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Bompietro: +Bompietro est unu comunu de 1.750 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Borgetto: +Borgetto est unu comunu de 6.240 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Caccamo: +Caccamo est unu comunu de 8.526 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Caltavuturo: +Caltavuturo est unu comunu de 4.571 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Campofelice di Roccella: +Campofelice di Roccella est unu comunu de 1.750 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Campofiorito: +Campofiorito est unu comunu de 1.401 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Camporeale: +Camporeale est unu comunu de 3.711 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Capaci: +Capaci est unu comunu de 10.342 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. +In territoriu de Capaci est istadu mortu Giovanni Falcone, cun sa muzere e s'iscorta. + +Carini: +Carini est unu comunu de 33.087 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Castelbuono: +Castelbuono est unu comunu de 9.298 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Casteldaccia: +Casteldaccia est unu comunu de 10.465 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Castellana Sicula: +Castellana Sicula est unu comunu de 3.677 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Vedbaek: +Vedbæk est una bidda in sa munitzidade de Rudersdal in sa natzione de Danimarca. + +Castronovo di Sicilia: +Castronovo di Sicilia est unu comunu de 3.409 bividores de sa Meria o Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Cefalà Diana: +Cefalà Diana est unu comunu de 992 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Cefalù: +Cefalù est unu comunu de 13.777 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Cerda: +Cerda est unu comunu de 5.359 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Chiusa Sclafani: +Chiusa Sclafani est unu comunu de 3.293 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Ciminna: +Ciminna est unu comunu de 4.016 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Cinisi: +Cinisi est unu comunu de 11.267 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Collesano: +Collesano est unu comunu de 4.254 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Contessa Entellina: +Contessa Entellina est unu comunu de 1.981 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Corleone: +Corleone est unu comunu de 11.355 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Ficarazzi: +Ficarazzi est unu comunu de 10.938 bividoris me sa Meria o Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Gangi: +Gangi est unu comunu de 7.449 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Geraci Siculo: +Geraci Siculo est unu comunu de 2.101 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Giardinello: +Giardinello est unu comunu de 1.891 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Giuliana: +Giuliana est unu comunu de 2.303 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Godrano: +Godrano est unu comunu de 1.146 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Gratteri: +Gratteri est unu comunu de 1.081 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Isnello: +Isnello est unu comunu de 1.922 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Isola delle Femmine: +Isola delle Femmine est unu comunu de 6.915 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Lascari: +Lascari est unu comunu de 3.125 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Lercara Friddi: +Lercara Friddi est unu comunu de 7.386 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Marineo: +Marineo est unu comunu de 6.948 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Mezzojuso: +Mezzojuso est unu comunu de 3.567 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Rughe: +Sa rughe (in logudoresu, ruche in nuoresu, gruxi in campidanesu), dae sa paraula latina crux crucis, indicat unu istrumentu de tortura chi fut connotu in s'antighidade. Beniant cundennados a morrere in rughe sos assassinos, sos chi si funt machiados de delitos mannos, sos avversarios politicos e ateros. +Sa rughe fut formada dae unu palu verticale che beniat piantadu in terra e dae uni palu orizontale. Su cundennadu beniat appiccadu a sa rughe cun giaos, postos in sas manos e in sos pes, o ligadu a sa rughe. Subra una rughe est mortu Gesus Cristu, cundennadu dae s'autoridade romana (Pontiu Pilatu) e de s'autoridade ebrea. Subra sa rughe, narant sos Vangelos, Pilatu at fatu ponnere un'iscrita in latinu: "Iesus Nazarenus Rex Iudeorum" (I.N.R.I). Sa rughe est su simbulu pius importante de sa religione cristiana, ca ammentat sa morte de Gesu Cristu, chi est mortu subra una rughe, innotzente, pro essere istadu fidele a sa missione sua, chi li fut dada dae Deus, chi Gesus giamaiat "Babbu meu". Sos cristianos catolicos incomintzana sa Missa e guasi totu sas preghieras cun si sinnu de sa rughe, tocchende sa fronte e nende "in nomine de su Babbu", tocchende sas pettorras e nende "de su Fizu", e tocchende sa punta de sa pala manca e dresta nende "de s'Ispiritu Santu". In sas natziones cristianas sa rughe s'agatat in totue: subra sos campaniles, subra sas crejas e intro sas crejas, sos crocifissos e puru in sas domos. In medas logos de s'Italia sas rughe s'agatat in logos panoramicos, montes ecc. Meda capolavoros de pintura ant comente sugetu Gesu Cristu in rughe (pro es. su crucifissu de Cimabue, de Grunewald, de Guido Reni ecc). +In architetura si faeddat de "rughe latina" (su palu verticale est pius longu de su palu orizontale, ed est sa pius comune) e de "rughe grega" (sos bratzos de sa rughe sunt uguales). E tando una creja podet esser "a pianta" a rughe latina o "a pianta" a rughe grega. + +Misilmeri: +Misilmeri est unu comunu de 27.063 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Monreale (PA): +Monreale est unu comunu de 36.395 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Montelepre: +Montelepre est unu comunu de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia e ada 6.306 abitantes. + +Montemaggiore Belsito: +Montemaggiore Belsito est unu comunu de 3.866 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Palazzo Adriano: +Palazzo Adriano est unu comunu de 2.330 abitantes de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Partinico: +Partinico est unu comunu de 31.762 abitantes de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Petralia Soprana: +Petralia Soprana est unu comunu de 3.685 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Petralia Sottana: +Petralia Sottana est unu comunu de 3.330 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Piana degli Albanesi: +Piana degli Albanesi est unu comunu de 6.214 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. Comente narat su nomene, in custa idda vivent abitantes de origine albanese, chi faeddant sa limba albanesa e sighini traditziones sotziales e religiosas albanesas. + +Polizzi Generosa: +Polizzi Generosa est unu comunu de 4.142 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Pollina: +Pollina est unu comunu de 3.122 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Prizzi: +Prizzi est unu comunu de 5.711 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Roccamena: +Roccamena est unu comunu de 1.796 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Roccapalumba: +Roccapalumba est unu comunu de 2.843 bividores de sa Meria o Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +San Cipirello: +San Cipirello est unu comunu de 5.016 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +San Giuseppe Jato: +San Giuseppe Jato est unu comunu de 9.361 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +San Mauro Castelverde: +San Mauro Castelverde est unu comunu de 1.854 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Santa Cristina Gela: +Santa Cristina Gela est unu comunu de 926 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Santa Flavia: +Santa Flavia est unu comunu de 10.318 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Sciara: +Sciara est unu comunu de 2.712 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Scillato: +Scillato est unu comunu de 679 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Sclafani Bagni: +Sclafani Bagni est unu comunu de 506 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Termini Imerese: +Termini Imerese est unu comunu de 7.758 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Terrasini: +Terrasini est unu comunu de 11.129 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Torretta (PA): +Torretta est unu comunu de 4.007 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Trabia: +Trabia est unu comunu de 9.176 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Trappeto: +Trappeto est unu comunu de 2.771 bividores me sa Meria o Provìntzia de Palermu me sa Sitzìlia. + +Ustica: +Ustica est unu comunu de 1.324 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Valledolmo: +Valledolmo est unu comunu de 4.148 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Ventimiglia di Sicilia: +Ventimiglia di Sicilia est unu comunu de 2.193 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Vicari (PA): +Vicari est unu comunu de 3.076 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Villabate: +Villabate est unu comunu de 21.942 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Villafrati: +Villafrati est unu comunu de 3.364 bividores de sa Provìntzia de Palermu in Sitzìlia. + +Corèa: +Sa Corea est una penisula insulare de s'Asia Orientale partida in duas natziones: Corea de su Sud e Corea de su Nord. S'agatat in mesu a sa Manciuria e su Giappone. + +Regiones de s'Itàlia: +(*) Regiones a istatutu Ispetziale + +Cile: +Su Cile (in ispagnolu: "República de Chile") est un istadu de s'America meridionale. Ada unos 17 milliones de abitantes. Sa capitale est Santiago. + +Apocalisse: +S'Apocalisse est s'ùltimu lìberu de sa Bìbia cristiana, una paràula grega chi cheret nàrrere "rivelatzione". S'autore de custu lìberu narat issetotu su nòmene sou, Giuanne, e narat chi in su momentu chi iscriet s'agatat esiliadu in d-una ìsula, Patmos, a motivu de sa fide sua in Gesus Cristu. In custu lìberu est meda presente su numeru sete: si faeddat de sete lìteras po sete comunidades cristianas. Chie narat a Giuanne a iscrìere est Gesu Cristu chi narat de se medas cosas, chi est "su Primu e s'Ultimu, chi fut mortu ma est torradu in vida. Su Fizu de Deus. Su Santu, su chi narat sa veridade". +Gesus Cristu est presentadu comente s'Anzone chi fut sacrificadu e est dignu de retzire potentzia, richesa, sabiduria e fortza. Sunt presentados pustis sete sizìglios, chi Gesu Cristu isolvet. Ogni sizìgliu est ricu de imàgines difitziles a interpretare. +Pustis bi sunt sete ànghelos chi si preparant a sonare sete trumbas. A ogni sonu de trumba si verìficant fenòmenos terrìbiles in chelu e in terra, chi no si devent leare a sa lìtera, ma ant significados simbòlicos. In su capìtulu 12 si narat de unu sinnu mannu: una femina bestida de sole cun sa luna suta sos pes, e subra sa conca una corona de dòighi istellas. Sa femina est ràida e tichìrriat po su dolore de su partu. Cumparit un'àteru sinnu: unu dragu ruju, mannu, cun sete concas e chi cheret divorare su pitzinnu apena chi naschet; ma sa femina si che fuit in su desertu. +In su capìtulu 15 si faeddat de sete copas, copas de s'ira 'e Deus. Sas copas sunt pienas de sos castigos chi sunt po Babilònia (custos castigos paret chi fetan riferimentu a sas sete piaes de Egitu). Babilònia est presentada comente sa Bagassa Manna (Roma? Gerusalemme?). +In su capìtulu 21 benit presentada sa Gerusalemme Noa, chi est "sa tzitade santa", chi calat dae su chelu, parada che un'isposa po s'isposu sou. + +Chin sas armas o chin sas rosas: +Chin Sas Armas O Chin Sas Rosas est su primu demo tape de su gruppu sardu Kenze Neke, bessidu in su 1990. + +Naralu! De uve sese: +"Naralu! De uve sese" est su primu album ufitziale de sos Kenze Neke, pubricadu in su 1992. + +Marlene Kuntz: +Is Marlene Kuntz funt unu gruppu alternative rock italianu naschidu in su 1990 in sa provìntzia de Cuneo. Si faint aconnoschere in sa metade de is annus noranta. +Stilisticamente s'accostiant a is Sonic Youth e a su sonu de genia noise rock abarrende in s'arrastu originale issoru de imprenta "cantautoriale italiana". + +Pregadoria: +Sa Pregadoria est una de sas praàticas comunas a totu sas religiones. Est su modu de se rivòlgere a Deus o a Nostra Segnora o a sos Santos dae parte de unu credente, unu chi eppada una fide religiosa. Sos modos de pregare sunu varios: po ringratziare, po pedire agiudu, po retzire una grascia. Custas podene essere preghieras personales, individuales, o bi sunu sas preghieras in cumone (comunitarias). +In sa Religione cristiana catolica sa preghiera pius manna est sa Missa. Ateras preghieras nodidas a sos catolicos sunu: s'Arrosàriu, sa Via Crucis, s'adoratzione de su Santu Sacramentu, sas novenas e in Sardigna sos Gosos. In tempos pius vicinos sa preghiera de sas Lodes o de sos Pesperos, puru po chi non est predi. + +Sant'Efis: +Sant'Efis (Antiochia, 250? - Nora, 15 gennàrgiu 303) est unu Santu e Martiri de sa crèsia Catòlica Apostolica Romana, est connotu me tota sa Sardigna. +De Sant' Efis esistit una "Passio" o contu de sa vida e de su martìriu suu, ki s'agatat in Acta Sanctorum, una arregorta de contos subra de sa vida de Santos, incumentzada in Bèlgiu; su 1643 da e J. Bollandus e atrus, gesuitas. Esistint prus de 60 volumines e benit sighia fintzas a oe. Is noas (cun meda interrogativos) parent custas: Efis fut orientali, fortzis originàriu de Efeso, insandus in sa "magna Greghia" oi in Turchia. Fut unu militari a su tempus de s'imperadori Diocletzianu (243-313 d.C.). Benit in Itàlia. Innoi si cunvertit a sa fidi cristiana. Partit dae Gaeta cun soldaus e a cabu de una flotta de navis e diretu a Tarros in Sardigna.Una tempesta manna at fatu fàghere naufràgiu a 15 naves; cun sas ateras est arribadu a Tharros, che fut su portu prus acanta a Forum Traiani (Fordongianus) inui bi fut su cumandu po controllare su territòriu dae sos barbaricinos. A poi Efis calat a Casteddu, fortzis a raportu de sos superiores suos. A Casteddu si professat cristianu ananti a sos zuighes e benit mandadu a Nora, tando tzitade importante po su portu. A Nora, si narat, Efis est istadu scabitzau. +Sa Passio paret ki siat stètia iscrita in su seculu XI. In Casteddu esistit una crèsia,in Stampaxe unu bixinau de Casteddu, dedicada a Santu Efis; un'atra in Nora, e atras. In Casteddu dae su 1657, donni annu si tzelebrat sa Festa de Santu Efis. Oi est una cosa manna meda. Su 1 de mayu, si tenit una processioni cun sa stàtua de su santu ki essit dae sa crèsia de Stampaxi. A sa processioni b'at zentoria meda: bi sunu sos gruppos +in costumu (òminis, fèminas pitzinnos, pitzinnas) de medas biddas de Sardigna, e cun carros, tragaus dae sos boes e subra zente in costumene. Sas Autoridades andant a cuaddu. +Unu spetàculu mannu, e trasmìtidu dae sa televisioni, cun zente meda chi assistit. Sa processioni durat paritzas oras, finsas a cando su santu essit fora'e tzitade, po andare a Nora. Pagas dies a pustis, torrat in forma privada, a sa crèsia de Stampaxe. + +Chida: +Sa chida (o xida in campidanesu) est unu gruppu de dies o una divisiòne de unu gruppu prus mannu comente su mese o s'annu. +Sas dies de sa chida in sardu logudoresu sunt: lunis, martis, mercuris, joja, chenebura, sapadu, dominiga. In campidanesu sunt: lunis, martis, merculis, jovia, cenabra, sabadu, dominigu. Est evidente chi tzertos nomenes derivant dae su latinu: sa die de sa luna (lunae dies), sa die de Marte (Mars dies), sa die de Mercuriu (Mercurii dies), sa die de Jove (Jovi dies). Chenabura o cenabra podiri benni de su latinu coena pura, sa cena sacra prima de su sabadu po is ebreus. Sabadu/sapadu est de origine ebraica (dae su fueddu ebraicu shabat) e dominiga/dominigu est de origine cristiana (dies dominica: sa die de su Segnore). + +Santu Lussurgiu: +Santu Lussurgiu (in italianu San Lussorio, in logudoresu Santu Lussulzu) est vividu a su tempu de Diocletzianu. Dae sa "passio" ischimos che fudi unu "apparator" un'ispecie de bandidore, a servitziu de unu magistradu, po tresmittere s'ordine de si presentare a denanti de su magistradu. Cunvertidu a sa fide cristiana fut cundennadu a essere decolladu in Forum Traiani (Fordongianus). Sos Pisanos ana giuttu relichias de santu Lussulzu a Pisa. In Toscana su santu est connoschidu comente San Rossore. Est meda veneradu in Sardigna: a Fordongianus, Santu Lussurzu, Nuràminis, Ceraxus, Romana e in ateros logos. In sas campagnas de Romana esistidi una grutta-santuariu. Po sa festa bi accudidi zente meda dae sa biddas affaca. + +Lunis: +Lunis est sa die de sa chida frae sa Domìniga e su Martis, dae su latinu "lunae dies", die de sa luna. + +Martis: +Martis est sa die de sa chida frae su Lunis e su Mèrcuris, dae su latinu "Martis dies", die de Marte. + +Mèrcuris: +Mèrcuris est sa die de sa chida frae su Martis e su Giòvia, dae su latinu "Mercurĭi dies", die de Mercuriu. +Unu mèrcuris famadu est su Mèrcuris de sas Chijinas. + +Gioja: +Gioja est sa die de sa chida frae su Mèrcuris e su Chenàbura, dae su latinu "Iovis dies", die de Giòve. + +Chenàbura: +Chenàbura o cenabra in campidanesu est sa die de sa chida frae su Giòvia e su Sàbadu. Chenabura/cenabra podiri benni de su latinu coena pura, sa cena sacra prima de su sàbadu po is ebreus. + +Domìniga: +Domìniga (dae su latinu "dies Dominica", die de su Segnori) est sa die de sa chida intre su Sàbadu e su Lunis. + +Mèrcuris de sas Chijinas: +Su Mèrcuris de sas Chijinas est su mercuris chi in sa religione catolica signat s'incomintzu de sa Caresima. In custa die durante una tzelebratzione in sas crejas, si retzidi unu pagu de chijina in conca, chi su predi ponede nende sas paraulas: "Cunvertidì e cree a su Vangelu". +Su Mèrcuris de sas Chijinas ne is àterus annus at a capitare ne is dies: + +Via Crucis: +Via Crucis, sa via de sa rughe. Po sos cristianos catolicos custa est un a pregadoria subra sa via dolorosa chi Gesus Cristu at fattu, cando cun sa rughe in palas est pigadu, cun dolore, a su Calvariu. Sa Via Crucis est formada dae 14 episodios, giamados "istatziones", subra sa via dolorosa de Cristos. In d'ogni istatzione s'ammentada un episodiu de sa Passione de Cristos, dae cando est istadu cundennadu dae Pontziu Pilatu a morrere subra una rughe, fintzas a cando l'ana crucifissu, est mortu e l'ana sepultadu. S'agatana meda libereddos po faghere una Via Crucis, e chi agiuana a meditare e a pregare. +In d'ogni creja si podene biere so quadros po sa Via Crucis: podene essere in brunzu, in maiolica, in terra cotta o in pintura. + +Chilòmetru cuadradu: +Su chilòmetru cuadrau o chilòmetru cuadru (sìmbolu km²) est una unidade de mesura de s'àrea, est pro definitzione s'àrea a inturu de unu cuadradu o cuadru cun ladu de unu chilòmetru. Su chilòmetru cuadrau est una unidade derivada dae su Sistema internatzionale de mesuras, multiplu de su metru cuadrau (sìmbolu m²). +S'impreat prus che totu pro mesurare is territorios de comunas, regiones, Istados e in generale pro is estentziones mannas. + +Monte Sinai: +Su monte mentuadu medas boltas in sa Bibbia, e inue Mosè ada retzidu dae Deu sa duas taulas cun sos deghe cumandamentos. Est unu monte cun 2100 metros de altaria, in sa penisola de su Sinai, bagnada dae su Mar Rosso, dae su Golfo de Aqaba e dae su Mediterraneo. Affacca a custu monte b'est su monasteru de Santa Caderina, in su desertu, inserradu intro muros altos, chi parede una fortezza, betzu de 17-18 seculos, ancora abitadu dae monacos cristianos ortodossos. In su monasteru s'agatada una ricca biblioteca con volumenes antigos e una creja cun iconas bellas medas e antigas. + +Etna: +S'Etna est unu vulcanu, in sa Sitzilia nord orientale, in provìntzia de Catania. Ancora attivu, e ogni tantu s'ischidada e bi sunu coladas de lava: unu ispettaculu chi sa televisione nos mustrat. S'Etna est unu monte altu (3.343 m.). In s'ierru, sa palte alta s'ammuntada de nie, e bi sunu impiantos po su sci. + +Galilea: +Sa Galilea est una regione de sa Palestina antiga e de Israele oe. S'agatada a nord de Israele. Connoschida in sa Bibbia, spetzialmente in sos vangelos. In Galilea bi sunt sas tzitades de Nazaret, Cafarnao e Tiberiade. B'est unu Lagu, su Lagu de Galilea nadu puru Mare de Galilea. A nord confinat cun su Libanu, e a est cun su Fiumene Giordanu, a ovest cun su Mare Mediterraneu. Sa Galilea tenet terrinos adattos a s'agricoltura (pianura di Esdrelon). A Nazaret b'est bividu Gesù Cristu. E in Galilea at incomintzadu sa sua missione. De Galilea funt sos apostulos, sos primos discipulos de Gesù Cristu. + +Scraffingiu (bidda de inventzione): +Scraffingiu est una bidda imaginaria imbentada dae Alessandro Pili impare a su Sindigu de Scraffingiu, figura comica de sa trasmissione telebisiva "Lapola Show" de Videolina. +Su Sinnigu de Scraffingiu faede meda erriede poite nada fesseriasa +Su patronu de sa bidda est Sant'Arrungiosu Martire. + +Vesuvio: +Su monte Vesuviu, est unu vulcanu ancora ativu, affacca a Napoli. De ammentare sa erutzione de su 79 d.C. chi at ruinadu Pompei e Ercolanu. + +Tabor: +Su Tabor, est unu monte in territoriu de Israele, in Galilea, affacca a Nazaret. Segundu una traditzione antiga est su monte de sa trasfiguratzione de Gesùs Cristu. + +Marc-Antoine Laugier: +Marc-Antoine (Abbé) Laugier (22 de Ennarzu, 1713, Manosque, Provence - 5 de Abrile, 1769, Parigi) est istadu unu Gesuita preideru e teòricu de s'architetura. +Laugier est connottu pro su "" ("Saggiu subra de s'Architetura") pubricadu in su 1753. + +Olimpu (mitologia): +Su Monte Olimpu est in Grèghia, a su confine tra sa Macedonia e-i sa Tessaglia. Est altu guasi 3000m. e affacca a mare, e si mustrat imponente. Famosu in s'antighidade poite si pensaiada chi fudi sa dimora de sas deidades se sa Grecia antiga (Zeus, Era, Ares, Artemide, Pallade, Persefone e ateros e ateras). + +Tirsu: +Su Tirsu est s' arriu prus mannu de sa Sardigna (152 Km). Naschet dae sa giara de Buddusò, e format unu lagu artifiziale (s'Omodeo). Atraversat sa parte a nord de su Campidanu e sicch'ettat in mare affacca de Aristanis. + +Credo: +Su Credo est una formula chi tenet autoridade manna pro sa fide cristiana catolica. +Sunt regoltas sas veridades pius importantes de sa fide, comente sunt istadas definidas dae divescios Concilios Ecumenicos in sos seculos passados, ispetzialmente in sos primos 4 seculos de s'istoria de sa Creja catolica. +Custa formula est connotta comente "Su credo", dae sa prima paraula latina de s'incomintzu. Sa tradutzione est in logudoresu: +"Creo ind'unu Deus, Babbu onnipotente, +criadore de su chelu e de sa terra, +de tutu sas cosas visibiles e invisibiles. +Creo un d'unu solu Segnore, Gesù Cristu,unicu Fizu de Deus, +naschidu dae su Babbu prima de totu sos seculos: +Deus dae Deus, lughe dae lughe, Deus veru dae Deus veru, +generadu, non criadu, de s' istessa sustantzia de su Babbu, +po mediu de isse totus sas cosas sunu istadas criadas. +Po nois omines e po sa nostra salvesa +est faladu dae su chelu +e po obera de s'Ispiritu Santu +si est incarnadu in sas intragnas de sa Virgine Maria +e si est fatu omine. +Est istadu crucifissu po nois sutta Pontziu Pilatu, +est mortu e est istadu sepultadu. +Tres dies a poi est resuscitadu +segundu sas Iscrituras, +est pigadu a su chelu, e setzidi a sa dresta de su Babbu. +E de nou ada a bennere in sa groria, po giudicare sos bios e-i sos mortos, +e-i su regnu sou no ada a tenner fine. +Creo in s'Ispiritu Santu, +chi est Segnore e dada sa vida, +e protzedidi dae su Babbu e dae su Fizu. +Cun su Babbu e-i su Fizu est adoradu e glorificadu, +e ada faeddadu po su mediu de sos profetas. +Creo sa Creja, una santa catolica e apostolica. +Professo unu solu battijimu +po su perdonu de sos peccados. +Aisetto sa risurretzione de sos mortos, +e-i sa vida de su mundu chi ada a bennere. Amen" + +Cristianèsimu: +Su Cristianesimu est una religiòne monoteista, originada in su I seculu, intzentrada in s'impostu de Gesùs Cristu, e lu riconnoschene comente su Figiu de Deus fattu omine. +Istòria e orìzine. +In su cristianesimu unu ruolu importante ada appidu s'apostolu Simone Pedru, unu de sos doighi, sos primos discipulos o apostolos. +Gesus una die at nadu a Simone chi a una domanda de Gesus aiada rispostu: ""Tue ses su Messia, su fizu de su Deus vivente"", ""Tue ses Pedru e subra custa pedra deo apo a costruire sa creja mia; sas fortzas de s'ifferru non l'ana a binchere nè a la distruere. A tie dao sas giaes de su regnu se sos chelos e su chi asa a ligare subra sa terra at a essere ligadu in sos chelos"" (Matteo 16,16-19). Gai Gesus at dadu a Pedru su compitu de essere capu de sa creja. Santu Pedru est mortu martire a Roma in sa persecutzione de Nerone (64 d.C.). Po sos cristianos catolicos su Paba est su successore de s'apostolu Pedru, su Piscamu de Roma e est su responsabile de sa Creja universale. Su cristianesimu in sos seculos at connottu" eresias" (sa negatzione de veridades importantes, riveladas, dogmas, de sa fide cristiana,es.s' arianesimu, su monofisismu, su pelagianesimu). At connotu puru divisiones: de sa Creja Ortodossa, a poi de su scisma de su 1054. Sa creja ortodossa est presente spetzialmente in s'Europa orientale. +De sas Crejas Protestantes, in su 1500 (luterana, calvinista, battista, anglicana), e chi sunu presentes spetzialmente in su nord Europa e nord America. +Su cristianesimu at tentu "Santos" mannos, "sos Padres de sa Creja": Ambrogiu, Austinu, Zirominu, Ireneu, Atanasiu, Basile, Gregoriu de Nazianzo, Gregoriu de Nissa, Giuanne Crisostomo. E in sos seculos, ateros santos: Antoni, Benedetto, Cirillo e Metodio, Bernardo, Frantziscu de Assisi, Tomasu de Aquino, Pitzente de Paoli, Frantziscu Saveriu, Giuanne Bosco e ateros. Tra sas feminas: Brigida de Isvetzia, Caderina de Siena, Chiara de Assisi, Teresa d'Avila, Teresa de sa rughe (Edit Stein, morta in su campu de concentramentu de Auschwitz), Madre Teresa de Calcutta e ateras meda. +Dotrìna. +Cando Gesùs Cristu est naschidu, sa Palestina fudi sutta su dominiu de s'imperu de Roma: Gesus est naschidu essende imperadore Ottavianu Augustu e est mortu essende imperadore Tiberiu. +Gesus, in ebraicu "Ieshuà", Deus salvada; Cristu, dae su gregu "cristòs", unto, chi est uguale a Messia, dae s'ebraicu. Notitzias subra Gesus s'agatana in sos Vangelos, libros iscritos dae discipulos de Gesus, in su primu seculu de sa nostra era. A s'edade de 30 annos Gesus a comintzadu a preigare sa ennida de su Regnu de Deus invitende sos omines a nde faghere parte. Gesù Cristu no ada lassadu iscritos. S'insegnamentu de Gesus s'agatada in sos Vangelos, 4 libros, iscrittos dae Matteu, Marcu, Luca e Giuanne. +Gesus de Nazaret est unu ebreu e ada condivisu sa fide religiosa de su populu ebreu, ind'unu Deus unicu, criadore e segnore de s'Istoria. In sos ultimos tres annos de sa vida sua, Gesus a pagu a pagu ha fattu cumprendere chi aiada una missione chi deviada cumprire e chi li fudi istada affidada dae Deus, chi Gesus giamaida ""su Babbu meu"". Invitada tzertos omines a lu sighire in d'una vida de preigadore (sos 12 discipulos). Comente ogni bonu ebreu Gesus su sapadu andaiada a sa Sinagoga,su logu inue sos ebreos s'incontraiana pa legere sa Bibbia e iscultare una ispiegatzione. Sos interventos de Gesus, po ispiegare sa Legge de Mosè, medas boltas sunu istados motivu de cuntierras cun sos iscribas e sos fariseos,autoridades religiosas de su populu ebreu. Motivu de cuntierra est cando sanada sos malaidos in die de sapadu, e segundu sos fariseos custu fudi proibidu. Ma Gesus rispondiada: ""Su sapadu est fattu po s'omine, no s'omine po su sapadu"" (Marco 2,27). +Gesus faeddaiada de Deus servindesi de parabulas, est a narrere contos chi si riferini a fattos de sa vida ordinaria po insegnamentos profundos subra Deus e-i sos omines (s'anzone isperdisciadu, su fizu chi si ch'est andadu dae domo, su seminadore, su fariseu e-i su publicanu, su Samaritanu, su posidu in su campu etc.). S'insegnametu de Gesus fut in sa linea de sa Legge de Mosè e de sa doctrina de sos Profetas ebreos. Non fudi in linea cun s'interpretatzione chi meda boltas nde daiana sas autoridades religiosas de s'ebraismu (Scribas, Fariseos, Sadduceos, e Summos Satzerdotes). Cun issos Gesus s'est iscontradu, proponinde una dottrina spiritualmente profunda, liberendela dae travisamentos che nde oscuraina s'autenticu ispiritu. Gesus ada fattu cumprendere che fudi superiore puru a Mosè, e chi fudi s'interprete autorizadu de sa Legge de Mosè e de sos prefetas. +Ada atzetadu chi sos suos discipulos l'eppana reconnottu comente su Messia, chi su popoulu de Israele aisettaiada (Matteu 16,16). +Gesus attidi novidades po sa religione de Israele (cfr Matteu 9,14-17: sa parabula de su inu nou). Sa cuntierra cun sas autoridades religiosas ebreas las ispinghede a accusare Gesus comente unu "sobilladore" denanti a su Guvernadore Romanu Pontziu Pilatu. Resessini a lu faghere cundennare a morte, e prima benidi suttapostu a sa flagellatzione e a poi a sa crucifissione. Mortu in rughe, Gesus enidi sepultadu. Ma pegas dies a poi, tres dies, su sepulcru de Gesus est agatadu boidu. Sa fide cristiana faeddada de Gesus resuscitadu dae morte, chi si mustrada a sos suos discipulos a Gerusalemme biu. Faeddada puru de s'ascensione de Gesus a su Chelu e chi como est biu probe a Deus. Sos cristianos aisettan chi Cristos torrede una segunda olta a sa fine de sos tempos, comente zuighe de sos omines.Sa fide cristiana est resessida a penetrare in varios logos de s'imperu romanu, spetzialmente in sas categorias pius umiles de sa populatzione, ma puru in sas classes istruidas e benestantes. +At devidu affrontare cuntierras cun s'imperu romanu, poite sos cristianos rifiutaiana de venerare sos deos paganos e s'imperadore, comente si pretendiada sutta pena de morte. Meda sunt istados bocchidos in sas persecutziones contra sos cristianos (pabas, piscamos, predis, diaconos e cristianos simplitzes, omines e feminas). +Ritos. +Sa Creja o sa comunidade de sos chi creene in Gesu Cristu est una realtde importante de su cristianesimu. Si intrada a nde faghere parte po su mediu de su battijimu (retzidu dae minores o dae. mannos). Ateros Sacramentos accumpagnana sa vida de unu membru de sa creja. Importante po sa religione cristiana catolica est sa celebratzione de sa Eucaristia o Missa chi est su sacrificiu de Cristos po sa salvascione de sos omines. Festas importantes de su cristianesimu sunu: Nadale, Pasca; e tempos importantes: Avventu, Caresima, Pentecoste. Veridades importantes: unidade de Deus in tre personas: Babbu, Fizu, Ispiritu santu (sa Trinidade). Incarnatzione, Passione, Morte e risurretzione de Gesù Cristu. + +Confcommercio: +Sa Confcommercio est unu sotziu de imprendidores de su setore comertziale chi at sedes in tutu s'isula de sardigna. + +Missa: +Sa Santa Missa est sa celebratzione Eucarìstica impreada in sa Crèsia Catòlica, sa Crèsia Ortodossa, s'Anglicanèsimu e in su Luteranèsimu. Su nòmene "Missa" benit dae su latinu "missa". +Ritu Romanu. +Ritos de s'intrada. +V/ /In nomen de su Babbu e de su Fizu e de s’Ispìridu Santu. +R/ Amen. +V/ Sa gràtzia de su Segnore nostru Gesu Cristu, +s’amore de Deus e sa comunione de s’Ispìridu Santu +siat cun totu bois. +R/ E siat cun tegus puru. +V/ Frades e sorres, reconnoschemus sos peccados nostros, +pro esser dignos de celebrare sos santos mistèrios. +R/ Cunfesso a Deus onnipotente e a bois, frades e sorres, +chi apo peccadu meda in pensamentos, paràulas, òberas e omissiones: +culpa mia, culpa mia, culpa manna mia. +E sùpplico a Santa Maria semper Vìrgine, +a totu sos ànghelos e santos e a bois, frades e sorres, +de pregare pro me a su Segnore Deus nostru. +V/ Deus onnipotente tenzat piedade de nois, +perdonet sos peccados nostros e nos giutat a sa vida eterna. +R/ Amen. +V/ Glòria a Deus in altu! Glòria in sos chelos! +E paghe in terra a totus: Deus bos istimat. +R/ Nois ti laudamus, ti beneighimus, ti adoramus, ti glorificamus, +ti torramus gràtzias pro sa glòria tua manna, +Segnore Deus, Re Soberanu, Deus Babbu nostru onnipotente. +Segnore, Fizu Unigènitu, Gesu Cristu, +Segnore Deus, Anzone dae Deus, Fizu de s’eternu Babbu: +tue chi nde leas sos peccados de su mundu, tene piedade de nois; +tue chi nde leas sos peccados de su mundu, asculta sa sùpplica nostra; +tue ch’istas in glòria resuscitadu, tene piedade de nois. +Tue solu su Santu, tue solu Segnore, tue solu Soberanu, Gesu-Cristu, +cun s’Ispìridu Santu in sa glòria de Deus eternu Babbu. Amen. +Liturgia de sa Paràula de Deus. +V/ Paràula de Deus. R/ Torremus gràtzias a Deus. +V/ Su Segnore siat cun bois. R/ E siat cun tegus puru. +V/ Dae su santu Evangèliu segundu N.. R/ Gloria a tie, Segnore. +V/ Paràula de su Segnore. R/ Làude a tie, Cristos. +V/ Creo in unu solu Deus, +R/ Babbu onnipotente, chi at fattu chelu e terra, +e totu sas cosas visìbiles e invisìbiles. +Creo in unu solu Segnore, Gesu Cristu, Fizu de Deus Unigènitu, +nàschidu dae su Babbu innantis de dogni tempus: +Deus dae Deus, Lughe dae Lughe, Deus veru dae Deus veru, +non creadu, ma generadu, de sa matessi sustàntzia de su Babbu; +per mesu sou totu sas cosas sunt fattas. +Pro more nostru e pro sa salvesa nostra +dae sos chelos s’est abbassadu fin’a nois; +E s’est incarnadu pro òpera de s’Ispìridu Santu +in sas intràgnas de sa Vìrgine Maria, e s’est fatu òmine. +Postu in sa rughe pro nois, guvernende Pòntziu Pilatu, +at patidu sa passione e est istadu sepultadu. +A sas tres dies est resuscitadu, segundu sas Iscrituras, +est altziadu a sos chelos, ue istat a sa destra de su Babbu. +E at a torrare bestidu de glòria, a giudicare bios e mortos, +e de su regnu sou no b’at a aer fine. +Creo in s’Ispìridu Santu, Segnore e donadore de vida: +isse protzedit dae su Babbu e dae su Fizu. +Cun su Babbu e cun su Fizu umpare est adoradu e glorificadu, +e at faeddadu per mesu de sos profetas. +Creo sa Crèsia, una, santa, cattòlica e apostòlica. +Professo unu batìsimu ebbia a perdonu de sos peccados. +E isto in s’isettu de sa resurretzione +e de sa vida de su tempus benidore. Amen. +Liturgia Eucaristica. +V/ Beneittu ses tue, Segnore, Deus de s’universu; +dae sa bonidade tua amus retzidu su pane chi t’ offerimus, +fruttu de sa terra e de su trabagliu nostru; +dae custu nos at a benner su pane chi nos dat sa vida. +R/ Beneittu semper siat su Deus Segnore nostru. +V/ Beneittu ses tue, Segnore, Deus de s’universu; +dae sa bonidade tua amus retzidu su binu chi t’ offerimus, +fruttu de sa bide e de su trabagliu nostru; +dae custu at a benner pro nois bevida ispirituale. +R/ Beneittu semper siat su Deus Segnore nostru. +V/ Pregade, frades e sorres, pro chi su sacrifìtziu meu e bostru +siat aggradéssidu a Deus, Babbu nostru onnipotente. +R/ Retzat su Segnore custu sacrifìtziu dae manus tuas, +a laude e glòria de su nomen sou, +pro su bene nostru e de totu sa Crèsia sua santa. +Oratzione Eucaristica segunda. +V. Su Segnore siat cun bois. R. Et siat cun tegus puru. +V. A Deus sos coros nostros! R. Sos coros nostros a su Segnore. +V. Torremus gràtzias a su Segnore Deus nostru. R. Est cosa bona e giusta. +R. Santu, Santu, +Santu su Segnore, Deus de s’universu. +Chelos e terra bundant de sa glòria tua. +Osanna in altu! Osanna in sos chelos! +Beneittu chie benit in nomen de su Segnore! +Osanna in altu! Osanna in sos chelos! +V/ Mannu est su mistèriu de sa fide nostra. +3. Tue nos as redimidu +cun sa rughe e sa resurretzione tua: +salva nos, Salvadore de su mundu. +Ritos de comunione. +V/ Ammentèndenos de sas paràulas de su Salvadore, +e pesados a s’iscola sua, nos atrivimus a narrer: +R/ Babbu nostru, ch’istas in sos chelos, +santificadu siat su nomen tou, +benzat a nois su regnu tou, +fatta siat sa voluntade tua, +comente in su chelu gai in sa terra. +Su pane nostru de dogni die dona nos oe, +e perdona a nois sos peccados nostros +comente nois perdonamus a sos inimigos nostros, +e no nos lasses rùere in tentatzione, +ma lìbera nos dae male. +V/ Lìbera nos, ti pregamus, Segnore, dae dogni male, cuntzedi paghe in vida nostra, e si nos agiuat sa miserigòrdia tua, amus a biver semper lìberos dae su peccadue seguros dae dogni timoria, in s’isettu de s’isperàntzia santa,chi torret su Salvadore nostru Gesu-Cristu. +R/ A tie su regnu, s’onnipotèntzia e sa glòria in eternu. +V/ Segnore Gesu-Cristu, chi as naradu a sos apòstulos tuos: +Bos lasso sa paghe, bos do sa paghe mia, +no abbàides a sos peccados nostros, ma a sa fide de sa Crèsia tua +e dali paghe e unidade segundu sa voluntade tua. +V/ Tue chi vives e regnas como e pro semper. +R/ Amen. +V/ Sa paghe de su Segnore abarret cun bois. R/ E abarret cun tegus puru. +V/ Dàdebos sa paghe. +R/ Anzone donadu dae Deus, chi nde leas sos peccados de su mundu, tene piedade de nois. +Anzone donadu dae Deus, chi nde leas sos peccados de su mundu, tene piedade de nois. +Anzone donadu dae Deus, chi nde leas sos peccados de su mundu, donanos sa paghe. +V/ Custu est s’Anzone chi Deus nos at donadu. Isse nde leat sos peccados de su mundu. +Pretziados sos chi Deus jamat a sa chena de su Segnore. +R/ Segnore, non so dignu chi intres in domo mia, +ma nara una paràula ebbia e at a esser sana s’anima mia. +V/ Corpus de Cristos. +R/ Amin-Gèsus. +Ritos de sa essida. +V/ Su Segnore siat cun bois. +R/ E siat cun tegus puru. +V/ Bos beneigat su Deus onnipotente, +Babbu, e Fizu + e Ispìridu Santu. +R/ AMEN. +V/ Andade in paghe. Est sa missa. +R/ Torremus gràtzias a Deus. + +Pìscamu: +Su pìscamu, dae su gregu "episcopòs" (sorvegliante), gradu e autoridade in sa gerarchia de sa Créja católica chi tenet su contivizu de una diótzesi, chi est unu territoriu chi cumprendet divescias parrocchias. Su piscamu cun sos predis de una diotzesis formana su Presbiteriu. Tzertas diotzesis sunu mannas atera minores. In sa creja catolica sos piscamos sunu sutzessores de sos apostulos. Ana su dirittu de partecipare a su Conciliu Ecumenicu. + +Tzitade de su Vaticanu: +Sa tzitade de su Vaticanu est unu istadu naschidu in su 1929 po su mediu de Sos Pattos Lateranesos tra s'Italia e-i su Paba. No faghet parte de Sa Comunidade Europea, est guvernadu dae sa Creja catolica; est s'istadu pius minore chi esistit in su mundu (pro tirada e populatzione). +Como su Vaticanu est sa sea de su Paba, su sucessore de s'apostolu Pedru, su Piscamu de Roma e po cussu su Capu de sa Creja catolica. +In sa tzitade de su Vaticanu b'est sa basilica de Santu Pedru, unu capolavoro de architettura, cun sa cupola pius manna in muradura, opera de Michelanghelu Buonarroti. Sa piatta de santu Pedru est famosa po su colonnadu de Bernini, e ca dae unu balcone de s'istudiu sou, su Paba faeddada e saludada a sos fideles chi bi acudini dae totu su mundu. Bi sunu sos Museos Vaticanos, istraordinaria regolta de capolavoros de pintura scultura aratzos e de ateru, dae s'antighidade a oe. In sos palatos de sa tzidade de su Vaticanu s'agatana Salas monumentales cun operas de sos massimos pintores; no si podede irmentigare sa Cappella Sistina, costruida suta su Paba Sisto IV a sa fine de su 1400 e inue sunu pinturas de Botticelli, Luca Signorelli, Ghirlandaio, Perugino, e ateros, e s'opera manna de Michelanghelu chi b'ada tribagliadu po deghe annos. Da ammentare Su Giudisciu Universale. + +Santu Pedru: +Santu Pedru podit èssere: + +Avventu: +S'Avventu, dae su latinu "adventus" (bènnida), est unu tempus de s'annu liturgicu de sa creja cristiana catolica. Est su tempus prima de sa festa de Nadale, e cumprendede battoro dominigas, in praparatzione a su Nadale chi ammentada sa ennida de Gesùs Cristu, sa naschida sua. Su Avventu cheret puru preparare a sa segunda bennida de Cristos,a sa fine de sos tempos, comente creede sa fide cristiana e comente narana sos Vangelos. + +Chida santa: +Sa Chida santa est sa chida prima de sa Festa de Pasca de abrile (o de resurretzione). Po sa religione cristiana catolica custa est sa chida pius importante, ca in custa chida si tzelebrant sos mistèrios sos pius mannos de sa fide cristiana: sa gioja santa s'istitutzione de s'Eucaristia, sa chenabura santa sa Passione e-i sa morte de Cristos in rughe, sa dominiga sa risurretzione de Cristos dae morte. Importante su izadolzu de Pasca (Veglia Pasquale), a de note, tra su sapadu santu e sa Dominiga de Pasca. + +Dante Alighieri: +Dante Alighieri, naschidu in Firenze su 1265, mortu in Ravenna su 1321. S'obera sua prus importante est "Sa Comedia", compositzione poetica in tres cantigos : S'Ifferru, Su Purgadoriu e su Paradisu. Onzi cantigu cuntenet 33 cantos in tertzinas. Dante immaginada unu viaggiu in s'ultres tumba, guidadu in s'Ifferru dae Virgiliu, poeta latinu, in su Purgatoriu dae Beatrice e in su Paradisu dae Santu Bernardu de Chiaravalle. In custu poema si tratat de personagios printzipalmente de Firenze e tuscanos e in genere personaggios istoricos o de sa cronaca de su tempus. Ma s'obera est puru unu trattadu de politiga, de filosofia, de teologia, de astronomia, de literadura. Sa limba est su fiorentinu, chi poi de su XVI seculu diventat s'italianu. +Ca Dante l'ischiata chi sa vera religione itti su Lafer. + +Olidone/logudoresu: +Olidone (o Lidone, Meludidone) (Arbutus unedo), de sa Familia Ericacee; mata, ma crescet puru comente un' arvure cun fozas sempre birdes; faghet parte de sa flora Mediterranes. Sos frutos sunu tundos, e cando sunu maduros diventana rujos e bonos a mandigare. Creschede ispontaneu in campagna soliana. + +Sirbone: +Su sirbone / -i o sriboni porcrabu est su porcu areste (Sus scropha) de sa familia Suidi. Difusu in Europa, e numerosu in Sardigna, ispetzialmente in sos ùltimos tempos, proite s'est incrociadu cun sues masedas. No tantu mannu, de colore murru e iscuru, cun tuddas longas e unu pagu duras. Mandigat landes e raighinas. Girat e isforrojat in totue, cun su runcu e-i sas sannas, faghinde dannos. In su periodu de sa catza trumas de catzadores li dana sa catza e nde occhini meda. + +Plauto: +Sa Biografia. +De sa vida de Plauto sciesu meda pagu, fudi nasciu in su 255-251 a.C, a Sàrsina, si fiiat trasferidu a Roma e incumenzò a iscriri dopu sa segunda gherra punica (202 a.C.)y edi mottu in su 184 a.C. Su "nomen Maccus" faidi pensai ca in sa piseddidade ia fattu s'attori de attellanas, innui su "maccus" viada unu de is personaggius printziparis. +Su "cognomen Plautus",invecis ,in sa limba de s'Umbria ollia nai "cun is origas mannas" o "cun is peis mannus ". +Vudi aicci meda famosu ca agoa de sa motti sua, ci venta 130 cemmedias a nomini suu, Marco Terenzio Varrone, 150 annus dopu, das adi istudiadas e adi fattu una classifica: nd'adi reconnottu 21 seguramenti de issu, 19 ca no si scidi beni de chini sianta e 90 falsas. +Is Commedias. +Is commedias plautinas porint essi dividias in sesi gruppus: + +Socrate: +Socrate. +Socrate no s'adi lassau nudda de iscrittu, poitta creia ca sa beridadi deppiat essi ciccada in su "dialegesthai" (discursu) e no podia essi iscritta, ca sinunca ia tentu unu valori dogmaticu. Tottu cussu chi sciesu de sa bida e de sa folosofia sua si danti nau, printzipalmenti, Platone e Senofonte chi funti istaus alunnus suus e Aristotele. Nasciu in su a Atene in Grèghia, fillu de Sofronisco e de Fenerete, in su piseddidade ia istudiadu sa "physis"cun Anassagora, e agoa, no appanadu de custu, incumenzò a istudiai s'omini, commenti is "sophisteis". Adi spendiu totu sa bida po sa filosofia, i edi mottu po issa, in su +Socrate fudi una de is prus importantis figuras de sa filosofia, ca finzasa filosufus de su '900, cummenti Nietzsche e Kierkegaard, anti pigau ispuntu de issu. +Socrate e is Sofistas. +Socrate arribada in d'unu momentu particolari po sa filosofia gréga, sa presentzia de is Sofistas. +Communti issus, Socrate, si cuncintrada in s'omini e aintru de issu ciccada sa veridadi, + +Murta: +Sa murta ("Myrtus communis") est una mata chi creschet areste e calchi borta, ma non a s'ispissu, brincat sos duos metros de artesa; Est una mata cun sas fozas semper birdes e lùghidas, e in beranu cumintzan a ispuntare tottus sos frores, chi sun biancos e de colore rosa. Tando si intendet unu fragu bellu meda chi nde prenat tottu su logu in ue creschet. Sa murta faghet parte a prennu titulu de sa flora mediterranea, cund unu frutu chi si tinghet a nieddu cando est bellu maduru e si podet collire finas a bennarzu. +In Sardigna creschet in tottue, a curtzu e attesu dae su mare, francu in montes artos meda. Est una pranta chi istat menzus in terrinu friscu, mancari chi timat meda su bentu malu chi, a s'ispissu, la iscontzat. Subratottu si nde agattat meda a chirriu de su lagu Omodeo e in ambasduas sas alas a costazu de su Tirsu. Ponendechèlu in alcolo a 90°, de su frutu, fattu buddire in abba e tuccaru, nde faghen impitu meda sos sardos po fàghere unu licore caraterìsticu traditzionale. + +Caresima: +Caresima, dae su latinu "quadragesima", in sa liturgia catolica est su tempu de 40 dies, dae su mèrcuris de sas Chijinas a su sapadu santu. Est unu tempu de penitentzia po si preparare a sa Pasca. Su mercuris de sas chijinas est die de deunzu, e gai sa chenabura santa. +In caresima non si narada s'Alleluia nè su Groria. Su colore de sos paramentos liturgicos est su viola. + +Alleluia: +Alleluia, Allelujah o Halleluyah, dae s'ebraicu הַלְּלוּיָהּ (ebraicu traditzionale Halləluya, ebraicu de Tiberiade Halləlûyāh) e significada "lodade a Deus", e s'agatada medas boltas in sa Bibbia.Sa paraula est passada a su latinu , a s'italianu e in ateras limbas. Si usada in sa liturgia, e medas boltas benidi cantada. + +Dominiga de sas prammas: +Sa Domìniga de sas prammas, in sa liturgia catòlica est sa dominiga chi incomintzda sa chida santa. S'ammentada in custa die s'intrada de Gesùs Cristu a Gerusalemme. Sa zente l'ada accoglidu faghindeli festa agitende ratos de olia e de pramma. In custa die in medas crejas si beneighene sos ratos de olia e sas prammas (chi sunu istadas tribagliadas), e si partetzipada a una processione. + +Fortzas: +Is fortzas podinti cambiai sa velocidadi de unu corpu. Ci funti fortzas de contattu, cummenti cussa de su ventu in d'una vera o un'omini chi spingiri una potta, e cussas de attesu, cummmenti cussa de una calamida o de su campu gravitatzionali de sa terra. +Chi un corpu aparra frimmu oli nai ca sa summa de tottus is fortzas edi parili a zeru, chi si movidi edi diversa de zeru. +Is Fortzas vunti vettoris, po custu teninti una derettura, unu versu e una intesidadi; s'unidadi de mesura edi su Newton (N). +Unu N edi paris a sa fortza-pesu cun sa cale sa terra attirada versu de issa unu curpu de massa 102g. Po tanti si calcolada moltiplichendi sa massa po sa fortza de gravidadi de sa terra. +formula_1 +Fortza de attritu. +Edi sa fortza chi s'opponnidi a su movimentu de unu corpu; podid'essi radenti, tra dus pillus, volventi, candu unu corpu arrumbula inpitzus de un'attru, viscosu, candu unu corpu si movidi in d'unu correntile. Sa fortza de attritu co dipendidi de s'area interessada, edi sempre parallela a sa superfici de contattu, e su versu edi s'imbressi de i cussu de su movimentu. +S'attrittu chi c'edi tra dus corpus frimus edi s'attrittu staticu, candu unu si movidi edi dinamico. +S'attrittu staticu edi sa forza minima chi servidi po fai movi unu corpu. +Si calculada moltiplichendi sa fortza chi craccada po unu numuru variabili chi dipendidi de is materialis de is corpus. +formula_2 +formula_3 + +Scraffingiu (sensatzioni): +Su scraffingiu est una reatzioni de sa peddi chi portat a si nci scraffai. + +Flumendosa: +Su Flumendosa est su de duus arriu prus mannu de sa Sardinnia, longu casi 130 Km. Nascit da su Gennargentu, i lompit fintzas a sud, format varius poetus artifitzialis e si ghetat a su Mari Tirrenu a soru de sa bidda de Murera me sa Meria de Casteddu. + +Asphodelus ramosus: +S'isciareu (Asphodelus ramosus), pianta de sa familia de sos lizos (Liliacee), creschede ispontanea in terrinos poberos. Sas fozas sunu longas, e partini dae basciu; su truncu, no meda russu, podet essere de 60-80 cm de altaria e faghede fiores biancos. Creschede bundante in sas campagnas e pasculos de sa Sardigna. + +Cardilloni: +Su generi Asphodelus cumprendiri differentis species de erbas ertas connottas cun su nomini vulgari de cardilloni. + +Sambucu mascu: +Su sambucu mascu, samuccu badesu, sabuccu, sauccu, o samucciu ("Sambucus nigra" L.) est una mata de sa familia Caprifoliacee. +Pianta chi podet creschere in altaria. +Su truncu bastante russu giughet su meuddu. +Fiorit ne is meses de abrile/maju. +Faghet frutos, ne is meses de cabudanni/santugaine, de colore nieddu a maturitade, ca si podent mandigare. + +Melachidonza/logudoresu: +Sa melachidonza (Cydonia oblonga) de sa familia Rosacee; arvure, chi no creschede meda. Sas fozas e-i su frutu sunu unu pagu lanidas. Su frutu no si mandigada cruu, ma cottu. Bonu po faghere marmellata. + +Melagranada: +Sa Melagranada (Punica granatum), de sa familia Punicacee, est un arbure e unu frutu. S'arbure no creschet meda, su frutu bastante mannu tenet su corzolu duru, chi s'aberit cando su frutu est maduru. Su frutu tenet sèmenes meda, de colore granatu e chi si podent mandigare. + +Olidone: +S'olidone o olioni o lioni ("Arbutus unedo" L., 1753), est una mata de sa familia de is Ericaceae, e si podet agatare in totu sa zona mediterranea. + +Oliandru: +S'oliandru o lionaxi o leunaxi o belladonna ("Nerium oleander", L. 1753) de sa familia apocinacee, est una pianta cun fògias sempri birdes, longas, coriatas. Sa linna, de pagu contu, si segada bogada unu late, belenosu. Podet creschere comente un'arvure e produere fiores de meda colores. Creschet ispontanea, in terrinos poberos, in letos de rios cando sunu siccos. S'agatat puru in su bordo de sas istradas, pro ornamentu. + +Antiogu de Sulcis: +Santu Antiogu de Sulcis, est de pònnere in su tempus cando sos Bandalos, unu populu Germanicu, cun Genserico, in su V seculu, dae su nord Europa s'est mòvidu in chirca de terras, est intradu in Gallia, e l'at sutamissa, pustis àteros populos germanicos che lo s'ana ispintos in Ispagna e in Nord Àfrica e l'ant ocupada assumancu po 80 annos. Sicomente fiant Arianos (e negaiant sa divinidade de Cristo), ant perseghidu a sos cristianos catolicos, e meda los ana esiliados in Còrsica, in Sitzilia e in Sardigna. Paret tzertu chi santu Antiogu fut de custos esiliados in Sardigna, e chi inoghe est mortu, ma no martire comente narat una Passio, tardia de su XI-XII seculu, unu contu de su protzessu e de su martiriu, in cue ant adatadu su contu de un àteru Antiogu, Antiogu de Sabaste (martire). +Antiogu est unu nòmene meda difùndiu in Sardigna, e puru su nòmene de un'ìsula minore a sud ovest de sa Sardigna. + +Melachidonza: +Sa Melachidonza (n. i. "Cydonia oblonga" Philip Miller 1768) est una pianta de sa familia de is Rosaceae coltivada pro frutu. +In logudoresu si narat "Melachidonza", in campidanesu "Mela pirongia". + +Chessa: +Sa chessa o modditzi (Pistacia lentiscus), appartenit a sa familia de sas Anacardiacee, est una mata cun fozas corriattas e fiores ruios. Semenes minores e nieddos cando sunu maduros. + +Romasinu: +Su Romasinu ("Rosmarinus officinalis"), de sa familia Labiatee, est una mata cun fozas sempre birdes, minoreddas, e fiores de colore biancu-celeste. Pianta aromatica, usada meda in coghina. + +Quercus ilex: +Su elighe o ìlixi ("Quercus ilex"), de sa familia Fagacee, est unu arbure cun fogias sempere birdes de colore iscuru. Creschet me is buscos de sa regione Mediterranea, e creschet a bellu. Produssit landes unu pagu longas. Benit prantada pro faere biales, o me is pratzas de biddas e tzitades. + +Coghinas: +Su Coghinas est unu lagu e unu fiumene, e sunu in su nord de sa Sardigna. Su Lagu est alimentadu dae varios rios minores, su pius importante est su "Riu Mannu" che naschede dae s'altipianu de Alà, formada su lagu Riu Mannu e continuada alimentende su lagu Coghinas, su secundu po mannaria in Sardigna. Dae su Lagu essidi su fiumene Coghinas chi si ch'ettada in mare in su Golfu de s'Asinara, affacca a Codaruìna. + +Ses Natzionis 2009: +Su RBS Ses Natzionis 2009 (ingl. "RBS 2009 Six Nations Championship") est sa 10ª editzioni de su torneu rugbystigu chi biri d'onnia annu s'incontru de is Natzionalis de , , , , e , e est stettiu giogau de su 7 febbraio a su 21 marzo 2009. +Po sa prima borta in sa storia 'e su torneu, unu incontru est stettiu giogau de xenabura. Si trattara de - giocara su 27 febbraio 2009. + +Grutas de Nettunu: +Sas Grutas de Nettunu s'agatant in su promontoriu de Capu Catza chi serrat su golfu de Portu Conte, in su nord-ovest de sa Sardigna. Intrende in sa Gruta s'agatat unu lagu minoreddu. E pustis si poden visitare salas cun istalatites e istalagmites meraizosas. Si podet lompere a sas grutas dae mare, ca s'intrada s'agatat a pagos metros subra su livellu de su mare etotu. E si podet arrivare dae terra, pro mèdiu de una iscala de pius de 600 iscalinas, chi dae s'altu de Capo Caccia calat fintzas a s'intrada de sas Grutas. + +Gruta del bue marino: +Sa gruta del Bue Marino est in su Golfu de Orosei, affacca a Calagonone, Dorgali. A sa gruta s'arrivada dae mare. Su "boe marinu" est un'ispecie de foca, sa foca monza (Monachus monachus), chi fintzas a pagos annos faghet viviat in gruttas de custa zona, ma oe paret iscumparsa. + +Temu: +Su Temu est unu riu chi naschede in territoriu de Iddanoa Monteleone, ind'unu zassu giamadu Corru Andalu. Affacca a Monteleone Roccadoria formada unu lagu artificiale. Est longu 55 Km. e si ch'etada in mare a Bosa. In Bosa po unu tretu de 3-4 Km. su fiumene est navigabile dae barcas de piscadores. + +Merula: +Sa merula, (Turdus merula, Linnaeus 1758) de sa familia Turdidi, est unu puzone de unu prammu de longaria. Su masciu ada pumas de colore nieddu, e-i su picculu de colore grogu. Sa femina est de colore grigiu e-i su picculu, nieddu. Su cantu de sa merula est melodiosu. + +Figu morisca: +Sa Figu morisca o Figuindia o Figu moru ("Opuntia ficus-indica") est una matta de sa familia Cactacee. Creschet ispontanea, e si nd'agatat meda in Sardigna. Truncu pulposu, cun sas "palas", inue creschent sas ispinas chi sunt sas fozas. Su frutu, cando est maduru diventat guasi ruju, e si podet mandigare. Creschet azzumai in tottu sa Sardigna fiszas a alturas de 350/400 metros dae su mare, andada a cumprimentu a s'agabàda de s'istadiale, a coa de su mese de capudanne e cominzu de su mese de sant'aine, innantis de l'ingollere s'accostumada a illimpiare sa figu morisca cun nd'un'iscova fatta de murdegu (o de atteru linnamene chi si zappada)pro che li ogare s'ispina, pro l'ispuligare cun discanzu, sa figu morisca es prupposa e ranulosa de semenes, saboria e sustanziosa, sos menzus sabores si podent intendere papandodda a manzanu, daghi est galu frisca, pro l'ingollere si manizzat una canna, in sa punta s'isperrada e s'illascada in chimbe limbas, appustis pro fagher abbarrare apertas sas limbas si che istichidi un biculu de ortigu, su lumene de custu atrezzu est "cànnau". + +Sindigu de Scraffingiu: +Su Sindigu de Scraffingiu est unu personagiu, naschidu in s'accabbu de su 2007, interpretadu dae Alessandro Pili in sa trasmissione telebisiva comica "Lapola Show" de Videolina. +Ligas de foras. +MySpace de su sindigu + +Lipice: +Lipice est una bidda de sa Provìntzia de Lika in Croatzia, s'agatat a 617 metros in pitzu de su mare e tenet 254 bividores. + +Croàtzia: +Croatzia est una natzione de s'Europa. Sa capitale sua est Zagàbria. Dae su 1mu de làmpadas de su 2013 est un'Istadu chi faghet parte de s'Unione europea. + +Zagàbria: +Zagàbria (croatu: Zagreb) est sa capitale e sa tzitade prus manna de sa Croatzia, cun prus de 1.106.000 abitantes postos in una tirada de 641,355 km². Est attraessada dae su riu Sava. + +Caddu: +Su Caddu ("Equus caballus" Linneo 1758), de sa familia Equidae, est unu mammìiferu connoschidu dae s'antighidade et usadu pro su trasportu, su trabagliu, et in passadu puru in sos esércitos (sa cavalleria) e duncas in sa gherra. Est un animale muscolosu. Conca manna, tuju longu cun sa jua, coa longa, ancas robustas, un'ungia (o zocculu) pro pe. Pòdet èsser de varios colores. In Sardigna est presente meda su caddu de ratza "anglo-arabu-sarda", adattu pro sas cursas. In s'altipianu de sa Jara de Gèsturi bi sunt trumas de caddos arestes. + +Turture: +Sa Turture ("Streptopelia turtur", Linnaeus 1758) de sa familia Columbidae. Puzone de colore grigiu cun isfumadura de marrone, sa conca unu pagu giara. Simile a sa columba, unu pagu pius istrizile. Vivet in sos buscos e in sas campagnas, como si nd'agatant in sas tzitades. Mandigat semenes o farfaruzas de pane o de ateru. + +Cardoglinu: +Su Cardoglinu o Cadranera ("Carduelis carduelis", Linnaeus 1758), de sa Familia Fringuellidi. Puzone mannu cantu unu furferarzu. De colore grigiu cun unu pagu de grogu in sas alas, e de ruju in bula. Mandigat semenes, ispetzialmente de ardu areste. + +Futtientu: +S'astoreddu cudduventu o futtientu o tilibriu ("Falco tinnunculus", Linnaeus 1758) de sa Familia Falconidi. De colore brunu. Pettalzu e catzadore de animales minores chi si movene subra su terrinu. Istat pompiende dae s'altu, guasi immobile,lassendesi trasportare dae su entu (dae inoghe su nòmene futtientu). Tenet farrancas acutas e picculu forte. + +Cynara scolymus: +Sa cartzofa (Cynara cardunculus, sutaispecie scolymus) est una ortaliscia cultivada de sa familia "composite". Si presentat comente una mata. Arrivat puru a 1 metro de altaria, truncu robustu, cun fozas longas, cun ispinas. Produet varios frutos, chi sunt sos fiores; su frutu si presentat cun fozas subrapare, ispinosas in sa caltzofa de tipu sardu, chena ispinas, in su tipu nadu romanu. Sa produtzione est in sos meses de ierru. +Sa cartzofa si mandigat cotta o crua. +Galleria. +Est meda coltivada in Sardigna (Campidanu, sa zona de su Coghinas, in su Tataresu). + +Corroga: +Sa , corroncia, o corronca ("Corvus corone cornix", Linnaeus 1758) est unu pixone de sa familia 'e is corvidis. +Is pinnias de sa entre e de sa schina funti murras, nieddas in conca e in is alas. Es pius minore de su crovu. Vivete in trumas, siada in sos montes comente 'e in biddas e in sas tzitades. Mandigat 'e tottu. + +Dindu: +Su Dindu ("Meleagris gallopavo") de sa Familia Meleagridi. Est su dindu comune. Si allevat po sa petta. Podet pesare unos 12-15 chilos. Su colore de sas pumas est brunu melciadu a ateros colores. Sa conca est ruja e nuda. + +Santu Antoni Abadu de sa Marina: +Santu Antoni Abadu de sa Marina est una crèsia in su tzentru de Casteddu. +Istòria. +Su logu aundi surgit sa crèsia, afaciada a Sa Costa (Arruga Manno), est su logu aundi surgiat s’uspidali de sa citadi, una strutura (uspidali e guventu, ki torràt a su 1342, o forsis in deretuara a su de XII sègulu). S’uspidali fiat arreju de s’òrdini de is Agostinianus, ma de su 1638 benint arremprasaus de s’òrdini de is Spedalierus de Santu Juanni de Deus. +In su 1674 s’òrdini decidit de fabricai, in logu de sa capella beça de s’uspidali, ki depiat torrai a su de XIII sègulu, una crèsia noa e monumentali. Custa dda consacrat in su 1723 s’obispu Sellent, cumenti testimonjat sa losa posta in s’àtriu de sa crèsia. +In su 1850 s’òrdini de is Spedalierus si trasladat a s’Uspidali Civili nou fabricau a pitzus de su progetu de Gaetanu Cima, e is localis de s’uspidali e de su guventu de Sant’Antoni ddus bendint a privaus, e sa crèsia monumentali de Sant’Antoni dd’‘onant a s’Arcicunfraria de sa Madonna de Ítria, ki dd’iant istituia in su 1608 e ki teniat sa seu sua in s’oradroxu a su costau de sa crèsia noa de Santu Agostini, e ki imoi est bènniu a essi sa capella de s’Asilu de sa Marina. +Sa crèsia est acapiada a su curtu de Sant’Antoni Abadu, ki in Sardìnnia ddu tzerriant Sant’Antoni ‘e su fogu, ca sa paristòria de Sant’Antoni contat ki su Santu iat furau su fogu a su Dimòniu po dd’arregalai a is òminis. In sa pràtza a palas de sa crèsia (Pratza Santu Sepùlcru) dònnia 17 de Gennarxu si fait sa beneditzioni de is animalis masedus. +Architetura. +Sa crèsia bia de foras. +Sa crèsia est unu de is pagus monumentus sardus a essi fabricau cun-d’una concetzioni cumpletamenti baroca. A foras su ki dda caraterizat fortementi est sa grandu cùpula surmontada de una lanterna eleganti ki acabat a cibudda unu pagu strecada. Custa grandu cùpula coberit totu sa fàbrica de sa crèsia impostada a pranta centrali. +S’afaciada a s’arruga est sinnalada sceti de su portali, ki perou est arricu e de grandu cualidadi pràstiga. +Su portali est postu intr’‘e duas grandu parastas strombadas, jai jai a aculli s’abisitadori a intrus de sa crèsia, custas parastas funt surmontadas de capitellus cumpòsitus ki arrejint una trabeatzioni ki portat a centru su stema de is Spedalièrus de Santu Juanni de Deus. A pitzus de sa gurnisa, nc’est su niçu ki a intrus nc’est su santu titolari cun su fusti in manu e unu proceddeddu a is peis. (Sant’Antoni abadu est su protetori de is animalis masedus). Custu niçu est contornau de ghirlandas e bòculus de grandu efetu pràstigu. +Sa crèsia a part’ ‘e a intrus. +Prima de intrai in s’àula de sa crèsia, nc’est unu atrixeddu aundi eus nau prima ki nc’est una losa aundi nc’est scritu s’annu de cunsacradura de su tempru. +Cumenti s’intrat in s’àula, s’efetu est spantosu, ca s’abisitadori s’agatat diretamenti a suta de sa grandu cùpula ki coberit totu sa crèsia. Cumenti eus nau, custa est una de is pagus crèsia barocas a pranta centralis in Sardìnnia. Custu poita sa crèsia dd’ant fabricada ex novo, cun-d’una concezioni baroca sketa. Sa primu fàbrica de-i custu tipu in Sardìnnia fut sa grandu capella de sa Piedadi, inseria a intrus in sa crèsia de su Santu Sepùlcru, ki est justu a palas de sa crèsia ‘e Santu Antoni. +Su barocu in Sardìnnia dd’intrant cun sa grandu acalasçadura de sa Seu de Santa Maria in Casteddu ‘e susu, e de insaras, jai jai totu is principalis crèsias sardas ddas acalasçant cun su stili nou, ma sa concetzioni spatziali abarrat cussa de su connotu, est a nai sa concezioni a basìliga. Sceti pagu crèsias ddas fàbricant ex novo, cun sa concetzioni de su barocu arromanu, cumenti a puntu Santu Antoni e Santu Miali in Casteddu. In is biddas su costumu fiat de acalasçai sceti. De s’arrestu is crèsias noas ki fabricànt fiant po sa mayoria sceti oradroxus o cresieddas, e duncas no meresciànt de essi fabricadas cun grandu formas. Sceti fatu fatu si podit agatai una fàbrica arrara de-i custu tipu atesu de is grandus centrus de arradiatzioni curturali, cumenti sa crèsia tropu bellixedda de Nostra Sennora de Loreto in Mamoyada. +Sa strutura de sa crèsia de Sant’Antoni est a pranta a otàgonu unu pagu allonghiau in diretzioni de s’assi intrada – presbitèriu, e in dònnia lau s’oberint a arrajera is grandus arcus tundus de is ses capellas ki funt delimitadas de parastas ladas de àngulu ki acabant cun capitellu corìntziu e ki arregint una trabeazioni arta e decorada de unu frisu dorau arricu meda. Totu sa componidura acentuat meda s’andamentu verticali. +Totu s’àula est caraterizada de su colori birdi de s’arrebussu ki a pitzus spìcant is doraduras de is capitellus e de is frisus fatus a stocu de sa trabeatzioni. +Su grandu tzimborru de sa cùpula est scandiu de grandus arcus tundus, aundi a centru s’oberint grandus fentanas arretangularis ki illuxant su logu. +Is tìtulas de sa cùpula funt delineadas de gurnisas doradas e de ghirlandas. Finsas a su 1914 custas fiant decoradas de is grandus afriscus pintaus in su 1886 de su pintori emilianu Guglielmu Bilancioni, ma ki po problemas de infiltratzionis de umididadi ddus ant dèpius scrostai. De-i custus afriscus esistint ancora is botzetus in-d’unus cantu de arregotas privadas de sa citadi (biri a pustis). +Cantoria. +A pitzus de s’àtriu de intrada est sistemau su balconi de sa cantoria aundi nc’est s’òrganu a duas tastieras fabricau de sa dita pistoyesa Agati Tronci, comporau in su 1887 de s’Arcicunfraria de sa Madonna de Ítria. +Is Capellas. +Is capellas s’oberint a s’àula de sa crèsia cun grandus arcus tundus, e funt cobertas de bòvida a carrada. Is artaris funt totus de màrmuri coloraus. +Sa capella prus interessanti est sa de sa Madonna d’Ítria, sa segundu a manca, aundi a centru de s’artari de màrmuri nc’est sa grandu tela bitia de s’òrdini de s’Ítria, ki fiat prima in s’artari mannu de s’Oradroxu de sa Madonna d’Ítria ki ancora oi est a su costau de sa crèsia de Santu Agostini, e ki fut lassau de sa cunfraria pighedi sa crèsia de Santu Antoni a seu sua. +S’Artari mannu. +S’arcu de sa capella de s’artari mannu tenit su matessi manniori de is atras, perou s’àula est meda prus profunda. +S’artari est de màrmuris coloraus e decorau de tarsias e càrrigu de stocus e doraduras, fitzas tropu càrrigu. +A centru de su niçu est collocada sa stàtua de su santu, e incastonau a intrus de s’artari nc’est un’arrelikiàriu cun unus cantu de arrelìkias de su santu. +Is Botzetus de is afriscus de Guglielmo Bilancioni. +Is botzetus de is afriscus de su pintori emilianu Guglielmo Bilancioni po is tìtulas de sa cùpula de sa crèsia esistint ancora e funt spratzinaus in-d’unas cantu de arregotas privadas de sa citadi. +Custus afriscus ddus at comissionau s’Arcicunfraria de sa Madonna d’Ítria in su 1884 e acabaus de su pintori in su 1886. In su 1890 s’afriscu “Sa Morti de Santu Antoni” arresurtat jai dannejau, e a su pintori ddu tzerriant po dd’arranjai. S’umididadi perou sighit a arruinai custus traballus finsas a candu, in su 1914, Antoni Scano sinnalat sa necessidadi trista de fai scrostai is arrebussus africaus ki arriscànt de nci arrui a pitzus de sa genti. +Is botzetus ki s’agatant ancora perou s’amostant sa grandu cualidadi ki depiant tenni custus afriscus. Sa cosa de prus grandu ecisu est s’ambientatzioni de is scenas, in-d’unu Orienti mìtigu e evocativu. + +Furferarzu: +Su furferarzu o furfurarzu ("Passer domesticus", Linnaeus 1758) est unu pigione de sa familia passeriformes. +Puzoneddu de colore unu pagu marrone e cun grigiu e nieddu. Vivet affacca a logos abitados e faghet nidu in bucos de muros betzos o suta sas teulas de sas domos. Vivet in trumas e si bidene in sos campos de trigu o de olzu o ateros semenes. In s'ijerru, cando ada famine benit a chircare farfaruzas de pane puru subra sos balcones. + +Tostoine: +Su Tostóine est un'arretaliu de s'òrdine Testudines o Chelonia. +In Sardigna esistet su tostoine de sicu, de 20–30 cm de mannària. S'habitat est afaca a mare. Mandigat birdura. B'est puru su tostoine de abba, chi bivet in sos pojos, in rios de abba currente non incuinada. Onzi tantu bessit dae s'abba pro s'iscaldire a su sole. Est prus minore de su de sicu, e est fatzile biere sos minoreddos, naschidos dae pagu. Esistent sos tostoines de mare. +Su tostoine jughet subra una protetzione (iscorza) de ossu, dura, e suta una protetzione unu pagu prus modde, ma dura issa puru. Podet retirare ancas e conca e gai est sizilladu e difesu dae sos inimigos. Su tostoine bivet a longu. Sos de sicu podent bivere in sos giardinos, sos de abba in domo, in d'una baltza. Su tostoine est chentza dentes ma sa buca est a ata e segada su chi depet mandigare. +Tassonomia. +S'ordine cumprendet unas treghentos ispetzias biventes, unas cantus in perigulu de estintzione. +Sutaòrdine Paracryptodira (estintu) +Sutaòrdine Cryptodira +Sutaòrdine Pleurodira + +Gioga: +Gioga ("Arion", Férussac 1821), de sa familia arionidae. +Su corpu est modde intro a unu conchizu. Sa conca cun corros si retirat cando agatat unu ostàculu. Pasculat in su fenu, in atunzu, cando comintzada a piore. In s'istiu bivet sizigliada, in letargu. B'est sa gioga manna e-i sa gioga minuda, unu pagu pius minore (gioghitta). Una gioga s'agatada in sos ortos (Arion hortensis) e faghet dannos, mandighende s'ortaliscia. Esistit puru su coccoide, pius mannu de sa gioga) cun su conchizu o chena conchizu. + +Nostra Segnora de Baluvirde (santuariu): +Unu Santuariu dedicadu a Nostra Segnora de Baluvirde ("Nostra Sagnora de Vaivelt" in s'aligaresu, "Nostra Signora di Valverde" in italianu) s'agatada a 7 Km. dae S'Alighera, in su nord ovest de sa Sardigna. Sa creja est de su XVI seculu. Est a una navada, cun tres cappellas dae un'ala e dae s'atera. A denanti de sa creja unu porticadu. S'altare in marmaru, riccu e imponente, est de sa medade de su 1700. Sas cappellas sunu riccas de quadros mannos e de calchi valore. Duos quadros sunu de Pantaleo Calvi e risalini a su 1600. S'istatua de sa Madonna est minore, de 33 cm. Sa cara est unu pagu niedda, cun su Fizu in bratzos. S'istatua est posta in d'unu nicciu, in s'altare mazore. Subra in d'un ateru nicciu, un' istatua de sa Madonna de sa fritza, ca tenede una fritza inn manu. +In sa creja medas ex votos, chi devene passare in unu museu. Nostra Segnora de Baluvirde est sa Patrona de sa Diotzesi de S'Alighera, e cun santu Micheli Patrona de sa tzitade. +Est unu santuariu meda frecuentadu dae sos s'aligaresos e dae zente de sas biddas de su circondariu, ispetzialmente in su periodu de sos pellegrinagios dae sa prima domìniga a pustis de Pasca fintzas a sa prima dominiga de làmpadas. + +Chiroptera: +Sos Chiropteros sunt un òrdine de mamìferos tzerriadu de sòlitu Alipedde. +Mamìferu, chi parede unu sorighe cun alas. Vivede in grutas, o in domos betzas disabitadas. Neulas de custos animales si movene bolende in custos logos chena tzumbare in ostaculos. Giughede "alas de pedde", chi sunu puru farrancas, chi servini po s'appiccare a conca in giosso cando dromidi o est in letargu. Dromidi a de die e bolada a de note a catza de muschitas. Est unu ispantu comente resessada a de note a fàghere custu, po su mèdiu de s'eco, chi issu produidi, e chi servidi a s'animale po evitare sos ostaculos o ischire de sa muschita chi issu est chirchende. Est un animale meda istudiadu po custas suas carateristicas. + +Tony Lavelli: + + + + +Attoccadorza: +S'Attoccadorza ("Dendrocopos major") de sa Familia Picidi est unu puzone non tantu mannu, presente in sos buscos. Su colore est nieddu cun màchias biancas in conca e in sas alas, e una màchia ruja in sa 'entre. Sas farrancas sunu robustas pro poder istare attaccadu a su truncu de s'arvure cando trabagliat. Su picculu est robustu e servit a tzoccheddare sa linna de arvures, faghinde bucos pro nde bogare e mandigare fromigas, bermes e àteros insettos. + +Rundine: +Rundine o rùndiu ("Hirundo rustica") de sa familia Irundinidi. Puzone minore, de colore nieddu cun d'unu pagu de biancu; sa coa est a furchidda. Arrivada in sas nostras regiones a s'incomintzu de su 'eranu. Vivede in sas tzitades e biddas mannas e minores. Fraigada su nidu cun ludu, suta sos corniciones de sas domos. A sa fine de s'atunzu emigrada in logos caldos; e s'annu a poi torrada a su matessi logu. Est unu puzone utile ca mandigada muschittas. Sos bolos de sas rundines sunu un ispantu. + +Zinzinu: +Su zinzinu o arrescioni o aritzu de mari ("Echinodermata", Klein 1734) est de sa familia Echinodermi. +Un'ispecie de iscatula tunda, bastante dura: intro bi sunu sos osos de colore rosa, postos a s'in giru, e chi si mandigana. Custu animale tenet medas ispinas attaccadas a sa pedde, e sunu dolorosas si punghene. Su zinzinu s'agatada in abba pagu profunda. + +Paone: +Su Paone (Pavo cristatus), de sa Familia Fasanidi. Est originariu de s'India. Sas pumas sunu de colore biaittu. Connottu dae s'antighidade dae sos Gregos e dae sos Romanos, chi lu mandigaiana. Ispantosa sa coa de su masciu, cun pinnas longas fintzas unu metro, de su colore 'e su brunzu; in d'ogni pinna ada "un oju" de colore'irde, e de ateros colores. Sos paones faghene un'ispecie de "danza" adenanti de sas feminas ( sa paonissas); e faghene sa roda, cun sas pinnas a ventagliu. In logos meda s'agatana paones in su zoo. Sunu animales chi vivene a longu. + +Torinu: +Torinu ("Turin" in piemontesu) est una tzitade italiana, cabu de logu de sa Provìntzia de Torinu e de sa Regione Piemonte. Est sa quarta tzittade de italia po abitantes. In pianura, inue su Po retzidi sa Dora Riparia. Est una de sas tzitades pius attivas in su campu de s'editoria est sede de una de sas casas editrices pius prestigiosa chi est sa Giulio Einaudi Editore. +Istoria. +Fut unu centru de sa popolatzione gallica de sos Taurinos. Est diventada colonia romana cun su nomene de "Augusta Taurinorum". In sos seculos est passadas sutta dominatziones divescias: est istada puru unu ducadu longobardu, e a s'incomintzi de su seculu XIII est pasada sutta sos Savoias. Pius a tardu sutta sos Frantzasos e dae su 1814 est torrada sutta sos Savoias. Dae su 1861 au 1865 est istada capitale de su Regnu de Italia. In Torino at incomintzadu sa FIAT chi est istada sempre importante po s'economia de sa tzitade e de su Piemonte. Importante s'Universidade de Torino(sec.XV). +Monumentos e palatos. +In tzitade divescios palattos rinascimentales : Palatu Reale, Palattu Madama, Palattu Carignano. Tzelebre sa Mole Antonelliana de s'architettu Alessandro Antonelli. In sa cattedale, in d'una Cappella dae su 1578 si cunservat sa Sindone. Ateras crejas : sa Consolata, Maria Ausiliatrice, La Gran Madre, Superga e ateras. In Torino b'est “La Casa della Divina Provvidenza” connotta puru comente su Cottolengo. Torino est un importante nodu ferroviariu e istradale tra s'Italia e sa Frantza. + +Mangoni: +Su mangoni o mangone ("Phoenicopterus", Fürbringer 1758) est unu pilloni mannu de sa familia Phoenicopteridae. +Esistit fintzas su de colore ruju: e in logudoresu si narat puru "zente ruja", in campidanesu "genti arrubia". +Sas pinnas sunt biancas cun d'unu pagu de ruju, tenet ancas longas e istriziles de colore rosa, su tuju longu e curvu, picculu mannu e curvu, cun custu iscavat e sedattat su ludu de sos istagnos, chirchende su 'e mandigare, algas e cambareddus. Su corpu no est tantu mannu. In Sardinnia bibint in sos istagnos, inue faghet puru su nidu. Su nidu est altu, fraigadu cun su ludu, e sa forma comente unu secchiu rovesciadu. Est puzone migratore. Curiosu però, ca arrivat inoghe in s'istiu, e partit in beranu (a diferentzia de àteros puzones). In Sardigna meda s'inde bident in s'Istagniu de Molentargius, e in s'Istagniu de Santa Gilla, affacca a Casteddu. + +Cau (pigione): +Su Gabbianu (Larus argentatus) de sa familia Laridi. Est su gabbianu reale, e si agatat in Sardigna. Sas pumas sunt biancas a s'ala 'e sutta. Sa conca est bianca in ijerru, niedda in beranu; sas alas sunt grigias.Est de 50-60 cm. de longaria-Difendet s'ispatziu vitale po sa coppia, puru si est minore. Vivet a trumas, affacca a mare. Piscat a pizu de s'abba. Como s'agatat meda in tzitades vicinu a mare, ispetzialmente si unu riu unidi sa tzitade a su mare. Faghet su nidu subra iscoglieras unu pagu isoladas, o subra rocchittas solitarias. Faghet 2 0 3 osos. S'ind agatant in campagnas e visitant sos muntonalzos (discariche)in chirca de cosas de mandigare. + +Sorighe: +Su sòrighe o topi ("Mus musculus", Linnaeus 1758), de sa familia Murudi, est unu mamìferu rotzigadore. Si tzerriarat puru topi comuni e topi domesticu po du differentziai de su topi selvaticu, Apodemos sylvaticus. Domesticu po ita esti associau a s'òmine e a suus domu. Animaleddu de colore grigiu, cun runcu appuntidu, mustatzos, e coa longa. +Topis funti onnivurus. Sunt preda de sos puzones predatores, de cussos chi catzanta a de note e de sos chi catzanta a de die. +Su rapportu con s'òmini est importanti po ita custa ìspetzias est considerada una pesti. +Su topi est utilitzau po s'istùdios sièntificos in tottus is traballadorios (laboratorios) de su mundu po ita sciemmus sa sua genetica meda beni e po ita est pitticcu e si accoppiara allestru. + +Istrìa: +S'Istrìa (Tyto alba) de sa Familia Tytonidae. Est unu puzone notturnu. Cun pumas de colore biancu, e cun unu pagu de marrone subra sas alas. Sa fache cumparidi tunda, cun su picculu minore. Sas farrancas sunt robustas. Vivet in campagna ma s'ind agatant puru in tzitzade. Est unu catzadore a de notte de animales minores: puzones, sorighes, e ateros rotzigadores,nocivos. Ada una vista 'ona a de notte, e paret chi eppada orijas finas, e-i custu l'agiudada in sa catza. Duncas, est unu puzone utile. Ma s'omine, cun sos disbuscamentos, e fraigos de domos e de istradas est imminorighende s'abitat de custos puzones, ed est provochende s'iscumparsa issoro. In Sardigna custu puzone non godit de bona nomea. + +Perdija: +Sa Perdija ("Alectoris barbara") de sa Familia Alectoridi, est sa perdija sarda, ca vivet in Sardigna e in nord Africa. Su nomene scintificu enit dae su gregu "alectoris" (pudda). Est puru connotta comente "pudda de mata". +Caraterìsticas morfològicas e habitat. +Su corpu est regoltu, ancas robustas, coa curtza. Sa pumas sunt pintirinadas, e si cunfundent cun su terrinu o sas fozas siccas. Vivet in sos campos, in mesu a sas matas. Mandigat semenes, bermes, insetos, formigas. Faghet su nidu subra su terrinu cun paza e chiccajos. Faghede una vintina de osos, chi benint ciocchidos dae sa femina. Appena naschidos, sos puddighinos sunt in movimentu a dasegus de sa mama. Sa femina, su masciu e -i sos puddighinos formana una familia, e bistana umpare. Sa perdija est unu puzone areste, chircadu meda dae sos catzadores, po sa petta bona e saporida. + +Columbidae: +Sa famìlia de is columbus ("columbidae", Illiger 1811) est dividia in prus de 300 spetzias, 5 subfamìlias, e 42 generes. +B'est su columbu areste, chi vivet in sas campagnas, in sos buscos, e mandigat semenes. B'est su columbu masedu, chi vivet in tzitade. S'inde ident subra sas domos, subra campaniles, crejas, turres. S'ind 'ident medas in sas piattas cando lis dana a mandigare. Faghet su nidu in totue. Sa femina faghet duos osos e los ciocchit. Su colore de sas pumas est variu: iscuru, colore 'e chijina, biancu, cun una istriscia bianca chi inghiriat totu su puzone, alas nieddas e conca niedda. Su tuju de custos est colore 'e brunzu cun isfumaduras de 'irde. + +Prammittu: +Su prammittu (Chamaerops humilis) est unu tipu de pramma chi creschet ispontanea in Sardigna e in sas regiones de su Mediterraneu. Nada puru "pramma nana" o "pramma de Santu Pedru". +Fozas a ventagliu. Frutu birde e marrone iscuru. Creschet che una mata regolta, ma podet creschere bastante alta, in terrinos poberos affaca a mare. Est una pianta protegida. Benit cultivada puru in giardinos po ornamentu. Unu tempus dae custa pramma si faghiat su crine, chi serviat comente imbuttidura pobera po tramattas. + +Forittu: +Forittu, est unu mamiferu, pettalzu (Mustela putarius furo), de sa Familia Mustelidae. Su corpus est allongau, farrancas curtas, est meda agile. Usadu po sa catza a sos coniglios e ateros animales, ca intrat in sas tanas. + +Ana e mele: +Ana e mele, o janna 'e muru ("jana 'e muru"), o bucameli (Mustela nivalis). De sa Familia Mustelidae. Mamiferu pettalzu. Tenet unu corpu allongau, agile in sos movimentos. De colore iscuru. Mandigat puzones, sorighes, e si li resessit puddas. Si cuat intro sos muros a siccu e in mesu a sas roccas. + +Ghiru: +Ghiru (Glis glis), de sa Familia Gliridae +Mamiferu, rotzigadore. Animale minore de 15-20 cm. De colore grigiu, vispu, cun sa coa longa. Vivet subra sas arvures in zonas de montagna. Passat dae un'arvure a s'atera, dae unu rattu a s'ateru cun meda agilidade. Mandigat semenes, frutta, landes, osos de puzones. In s'ijerru andat in letargu. Chircat rifugiu puru in domos disabitadas, intrendeche appena agatatat unu bucu o faghindelu. + +Bougainville: +Bougainville +originaria de su sud America, de sa Familia Bougainvillea. Pianta rampicante, vigurosa, cun ramos longos chi ant ispinas; cun fozas de meda colores, rosa, ruju, viola. Usada comente ornamentu, creschet appoggiada a muros e a ringhieras. Creschet bene in s'istiu. Bella meda cando est fiorida. + +Pittosporo: +Pittosporo de sa Familia Pittosporacee. Arbustu originariu de sa Cina, cun fozas sempre 'irdes, lughidas e unu pagu corriattas. Faghet fiores biancos a mattuleddos, unu pagu profumados. Pianta ornamentale po siepes; creschet puru comente arvure. Est meda resistente. + +Formiga: +Formiga o frommiga est unu insettu de sa Familia Formicidae. Conca triangulare, mandibulas robustas. Vivet in sotziedade. Bi sunt sas formigas oberajas, sos mascios, sa regina. Sos mascios sunu po sa fecundatzione, sas feminas po continuare s'ispetzia, sas oberajas, chi sunu neutras e chi devent solu trabagliare a servitziu de sas ateras. Sas formigas pitigana e dana malighinzu. +Fraigant formigalzos suta terra, inue ammuntonant sas provvistas e inue vivet sa regina e-ì sas larvas. Sas formigas regoglint semenes, fozigheddas, e bicculos de fozas, chi carrant a su nidu in longas camineras e cun meda trabagliu. Sunu fortes e carrana pesos chi sunu superiores a s'insettu matessi. Meda diffusa sa frommiga conca ruja, chi vivet in sos buscos, ed'est utile ca distruet insettos nocivos. Est connottu su contu de La Fontaine, "sa chigula e sa frommiga", inue si narat de sa frommiga trabagliadora in s'istiu, po sas provvistas de s'ijerru. + +Limba lionesa: +Sa limba lionesa (Llionés) est una de sas limbas romanzas otzidentales. Est faeddada dae unas 25 mìgia personas. + +Pasca: +Pasca. +Dae s'ebraicu "Pesach", passazu. S'in de faeddat meda in sa Bibbia spetzialmente in sa Bibbia ebraica o Antigu Testamentu. Sa paraula indicat su passazu de s' Anghelu de su Segnore chi at colpadu sos fizos primogenitos de sos Egitzianos e at risparmiadu sos Ebreos. Sa tzelebratzione de custu eventu si aiat 'occhinde s'anzone pascuale, chi si mandigaiat cun pane azimu, no lievitadu, e irduras amaras. Sa Pasca cheriat tzelebrare s'essida (su passazu) de sos Ebreos dae s'isciaidudine se s'Egittu. Sa festa duraiat sete dies. +Pasca cristiana. +In sos Vangelos si mustrat comente sa morte de Gesu Cristu fut in coincidentzia cun +sa tzelebratzione de sa Pasca ebraica, insinuende goi chi Gesus fut su +veru anzone pascuale, sacrificadu (cun sa morte in rughe), po liberare sos omines dae s'isciaidudine de sa culpa e de su peccadu. Sa pasca ebraica fut una fregura, una antitzipatzione de sa vera Pasca chi fut cudda cumprida dae Gesu Cristu. A s'incomintzu sos cristianos, chi funt ebreos, tzelebraiant sa pasca issoro in sa matessi data de sa Pasca ebraica. Pius a tardu cando puru sos paganos , non ebreos, ant aderidu a sa fide cristiana,in otzidente +si comintzat a tzelebrare sa pasca sa Dominica a poi de su 14 de Nisan, in sa die in cue si mentuaiat sa risurretzione de Gesus dae morte. Ma medas crejas de s'Oriente ant continuadu a la tzelebrare in sa matessi data de sos ebreos. Custa situatzione est durada fintzas a su mesu de su II seculu. Bi funt cuntierras subra sa data de sa Pasca tra sos Piscamos de Roma, est a narrere sos Pabas e tzertos Piscamos de s'Oriente. Paba Vittore at reunidu sos Piscamos de Italia (s'annu 196) po affrontare sa chistione, e fut detzisu de tzelebrare sa Pasca sa prima dominiga a poi de su pleniluniu de 'eranu. Custu no fut chena cuntierras. Sa die de sa tzelebratzione de sa Pasca indicada +dae Paba Vittore, fut confrimmada dae su Conciliu de Nicea in su 325. + +Pudda: +Su puddu comunu ("Gallus gallus domesticus" o "Gallus sinae", Linnaeus 1758) tenet sa cogorosta ruja bastante manna, isprones, alas unu pagu longas, cun pinnas subra sa coa longas e falcadas. Raspada chilchende ite mandigare;mandigada semenes, insetos, e irdura. Carateristicu su chichirichì de su puddu. +Sa pudda est sa fèmina de su puddu. Est pius minore de su puddu; podet mancare de sa cogorosta o la tenede minore; mancat de isprones. Est allevada po sos osos e po sa petta. Sa pudda ciocchidi sos osos po 21 dies, e cando naschent sos puddighinos sa pudda si leada cura de issos. Sa pudda mandigada semenes, insetos, irdura e erva. Sa petta de pudda est connota comente “petta bianca”. + +Jara de Gèsturi: +Sa Jara de Gèsturi (tzerriada fintzas "jara manna") est un artipranu de sa Sardigna tzentrale, a mesu tra Sarcidanu e Marmilla, de 4500 ettaros de tirada in territoriu de Gèsturi, Genoni, Tuili, e inue vivent trumas de caddos arestes. +Unu territoriu de pasculos, cun arvures e matas e pojos de abba pioana. Po deghe meses sos caddos vivent inie e po duos meses de s'istiu benint trubados in pianura, inue si faghet puru sa marcadura. Si faeddat de "sos cadditos de sa Giara", ma oe no sunt gai minores. Unu tempus sos caddos beniant impreados po trabaglios, come de mancu. + +Turrone: +Su turrone est unu produtu a base de mele. Su turrone est su resultadu de trabagliu de varios ingredientes (mele, sas jaras de s'ou, mendulas). Si presentat biancu, tostu o unu pagu pius modde, e podet essere fatu cun mendulas, rintzolas, o nughes. In Sardigna sunt espertos a faghere turrone in Tonara, Dèsulu e in Aritzu. +Turrone in cunfetzione o segadu a cantigheddos s'agatat in sas bancarellas in sas festas paesanas, o in logos turisticos, in s'istajone turistica. + +Meli: +Su meli o mele est un alimentu prodotu dae sas abes peri s'abicultura. +Esistint diversas ispetzias de mele, mele de arantzu, de acacia, de olidone, de romasinu e de àteras piantas. +Dipendet dae sos frores chi sas abes visitant. Pro custu si ispostant puru sos casiddos a secunda de su tempus de sa froridura de sas arvures. + +Quercus: +Su chercu ("quercus", L., 1753) est un arvure de sa familia "fagacee" meda comune in Sardigna e in Europa. +Podet creschere mannu e vivere a longu. Creschet in totue ma in modu ispetziale in collina e montagna non tropu alta. Produit landes, chi servint po nutrimentu de animales, porcos e porcrabos. Ogni noe annos dae su chercu si regoglit su suelzu, e tando su truncu de s'arvure cumparit de colore marrone. Su chercu perdet sas fozas in atunzu e ijerru. + +Ovis aries: +S'arveghe ("Ovis aries", Linnaeus 1758) est unu mamìferu ruminante de sa familia de is "bovidae", de genere "ovis". +In Sardigna bi nd'at meda. Benit allevadu po su late, sa lana, e sa petza. Su late de arveghe benit trattadu po fàghere casu de mandigare o casu po ratare. Onnz'annu sas arveghes benint tusas po sa lana. Est prejada sa petza de anzone, demancu sa petza de s'animale mannu. Però in Sardigna si usat mandigare “s'arveghe buddida”. S'arveghe mandigat erva pasculende in sas tancas. Est un animale masedu, cun istintu gregariu. Si murghet po su latte, etzetu cando allatat s'antzone. Su pastore po sa notte recuit su masone de arveghes in su cuile. S'arveghe non tenet corros, ma los tenet su masciu, su "beccu". +Maneras de la tzerriare in Sardigna: + +Murone: +Su murone o mugrone (sa fèmina mugra) ("Ovis musimon", Pallas 1762) est unu mamìferu ruminante cun ungias de sa familia "bovidae"; est s'unica arveghe chi vivet areste, in montagna, ed est presente in Sardigna e Corsica. De colore rujittu, biancu in sa entre e in sas ancas. Su pilu est unu pagu ruvidu. Su masciu at corros robustos curvados a s'issegus e a punta. Connoschidu dae s'antighidade comente animale chi vivet in Sardigna. Nde faeddat Plinio. +Tzerriau fintzas "murvoni", "craba areste", "mùvara", "bìttara", "mruva" o "muvra". + +Novena: +Sa Novena est una pregadoria a Deus, a sa Madonna o a unu Santu po noe dies primmu de sa festa. In sas dies de sa novena si podet partetzipare a sa Missa. Unu predi podet preigare subra sa vida de su Santu e invitare a imitare sas virtudes suas. Calchi novena appartenet a sa traditzione seculare de sa Creja, comente sa novena de Nadale, o sa novena de s'Ispiritu Santu. Ateras novenas sunt ligadas a sa devotzione populare po unu Santu o una Santa o sa Madonna. In calchi logu in sas dies de sa novena si faghet unu pellegrinaggiu a pe', a unu Santuariu, preghende e cantende. In sas novenas e in sas festas po sa Madonna o po unu Santu si cantant sos gosos. + +Casu: +Casu (dae su latinu caseus), est unu prodottu de su latte. Su casu lu faghet su pastore cun medodu traditzionale o in su casifitziu cun metodu industriale. Unu passazu est sa saladura e s'istajonadura. Su casu si faghet cun latte acchinu, latte eveghinu (de arveghe), de craba o de bufala. +Su casu si podet consumare friscu o istajonadu. B'est puru su casu po rattare. Unu tipu de casu est sa mozzarella fatta cun latte de bufala. +Calidades de casu. +Sos tipos de casu in Sardigna. +In Sardigna si produet casu friscu o casu chi si faghet istajonare, in formas minores (pischeddu) o in formas mannas ( casu romanu). Unu sutaprodottu de su latte trabagliadu po su casu est su regottu. Bi sunt varios tipos de casu. Unu casu caretteristicu est su casizolu, de latte de 'acca, chi si lassat puru istajonare unu pagu. Su fiore sardu, de latte de 'acca. Ateros tipos: su casu giampagadu, o casu marzu, cun sos bermes de su casu. +Su gorgonzola, unu pagu piccante, e chi si faghet in nord Italia. Famadu est su parmigiano reggiano, e-i su grana padanu. Un ateru casu piccante est su provolone. Calchi tipu de casu si faghet affumare. Su istracchinu est una crema de casu. E ateros meda. + +Calvariu: +Calvariu est unu montiju affaca a Gerusalemme inue beniana giustisciados sos cundennados a morte e inue Gesu Cristu est mortu subra una rughe. Est giamadu puru "Golgota ("(dae s'aramaicu "Gûlgaltâ:" logu de sa calavera). Como cussa altura s'agatada intro a Gerusalemme chi est creschida a inghiriu. +Subra su Calvariu b'est sa basilica de su Santu Sepulcru, fatta fraigare dae Costantinu imperadore. In mesania de sa navada b'est su santu Sepulcru de Cristos, rivestidu de marmaru biancu. Colunnas minores rezzene una cupula minore. In sa creja varias cappellas, e una appartenede a sos ortodossos, un' atera a sos coptos , un'atera a sos armenos, un'atera a sos catolicos. + +Benedettinos: +Sos Benedettinos sunt un'ordine monasticu fundadu dae santu Beneittu, naschidu a Norcia in su 480. Tzentru de su monachesimu benedettinu est istada s'Abatzia de Montecassino. S'Ordine s'est diffusu, in Italia e in Europa cun medas cunventos, inue sos amanuenses ana trascrittu sos testos de sas oberas antigas, sa Bibbia e-i sos testos classicos. +Ana creadu bibliotecas e iscolas. Sos benededittos ana isviluppadu s'agricoltura bonifichende terrinos, e difendinde sa popolatzione a su tempus de sas invasiones barbaricas."Ora et labora", prega e trabaglia, fudi su programma dadu dae santu Beneittu. +Sos benedettinos sunu ancora presentes cun divescios monasterios in varia natziones. In Sardigna b'est unu monasteriu benedettinu a Santu Pedru de Sorres, affaca a Borutta, in su Tataresu. + +Battisteru: +Su battisteru est su logu o s'edifitziu inue si retziat su battijimu (dae su gregu baptisma). Unu battijimu fut praticadu dae Giuanne Battista comente narat su Vangelu. Gesùs Cristu at retzidu su battijimu de Giuanne Battista in su riu Giordanu. Po su battijimu cristianu in sos primos tempos si usaiant sos rios, inue b'aiat aba o puru sas domos in tempos de persecutzione. Cando sas persecutziones sunt finidas e-i sos cristianos ant tentu sa libertade de praticare sa religione ant fraigadu battisteros. Funi edifitzios de una tzerta mannaria, de forma circolare o poligonale. +Funt mannos ca su batijimu si daiada a sos adultos, si daiada po immersione, e in occasione de sa Pasca. In su battisteru b'aiat una baltza (vasca) e bi funt iscalinas po calare in s'aba inue si eniada immersos (est su significadu de sa paraula baptisma) e àteras iscalinas dae s'àtera ala po nde essire dae s'abba. In sos muros internos bi funt pinturas o masaicos cun iscenas chi ammentaiana su battijimu e su significadu de su battijimu. Ancora oe si podet bidere su Battisteru de Firenze, su de Pisa e ateros. Sos battisteros funitaffaca a sa cattedrale, est a narrere in tzitades sede de su Piscamu. Como in sas crejas parrocchiales esistit su “fonte battesimale”, chi podedt essere in una Cappella o in su presbiteriu, inue si retzit su batijimu “per aspersione”, bettende unu pagu de aba subra sa conca. + +Camaldolesos: +Camaldolesos +Odine monasticu. Su nomene derivada dae Camaldoli, localidade in provintzia de Arezzo. Inoghe santu Romualdu ada fundadu unu monasteriu a s'incomintzu de su XII seculu. Sighiada sa Regula de santu Beneittu. Ana adottadu su istile de vida cumunitaria, ma assumancu po unu tzeltu tempus fudi possibile sa vita eremitica. Oe sos monacos camaldolesos sunu pagos de numeru. + +Cistercensos: +Cistercensos, +padres de una Congregatzione benedettina. Su nomene derivada dae Cistercium, in latinu, e dae Citeaux, in frantzesu, logu inue fit istadu fundadu su monasteru. S'ordine aiat retzidu s'approvatzione dae su Paba in su 1100. In su 1113 si fit presentadu a su monasteriu Bernardu de Clairvaux (Chiaravalle) cun 30 cumpagnos e tre frades suos. Custu esempiu ada ispintu ateros giovanos a bintrare in sa Congregatzione, tantu chi fudi istadu netzessariu aberrere ateros 4 monasterios. Unu dei custos fit cussu de Clairvaux, de su cale fudi s'abade, santu Bernardu, puru chi esserat giovanu. S. Bernardu est istadu unu teologu e omine de preghiera; est istadu unu cossizeri de pabas e beniada mandadu po ponnere paghe tra principes in briga o in gherra. Est istadu proclamadu Duttore de sa Creja ( Doctor mellifluus) po sa dottrina e po sas operas chi ada iscrittu. S'Ordine est intradu in crisi a sa medade de 1300. A medade de su 1400, cund'unu interventu de su Paba Alessandru VII chi ada convocadu a Roma unu Capitulu Generale s'ordine si est ripresu. Como sunu pagos sos monasteros de s'Ordine. Sunu esistidos monasteros cistercenses feminiles. Ma su Conziliu de Trento las ada fattas diventare monzas de clausura. + +Pinnetta: +Pinnetta (dae pinna, reparu). Costrutzione in pedra a siccu a pianta tunda, in tempos passados impittada dae pastores e massaios. Siguramente de origine antiga meda, dae su tempu de sos nuraghes. In sa pinnetta su pastore teniada reparu, bi drommiada subra una istoja, bi faghiada su fogu, e trabagliaiada su latte po su casu, e bi funi istelzos (labia, labiolos, buales). A su muru bi fudi sa cannitta po su casu; calchi roccu piantadu in su muru po appiccare sa beltula e atera cosas. Bi fudi una banca ruza, calchi banchittu de oltiju. Sa copeltura de sa pinnetta fudi cun cannas e rattos de arvure e no bi pioiada. Su pavimentu fudi guasi sempre de terra e calchi olta a impedradu. Como, pinnettas s'ind'agatana pagas. + +Pàgina printzipale/2014: +Not Sardinian? Sc-0? + +Creja: +Creja, cun custa paraula chi derivada dae su gregu ἐκκλησία ("ekklēsía"), e dae su latinu "ecclesĭa", si intendet indicare sa comunidade. In su grecu classicu si intendiada sa comunidade tzivile. In su Nou Testamentu si intendet sa comunidade de fide, reunida po tzelebrare sos ritos religiosos o su cultu, po iscultare sa paraula de sos profetas o de Cristos, chi beniat annuntziada a su populu. Cun custa paraula s'intendet puru su fraigu inue sos cristianos si reuniant e si reunint. In sos primos tempos sos cristianos no aiant crejas. +Si reuniant in sas domos, o in sas catacumbas in tempu de persecutzione. A poi de s'Edittu de Costantinu imperadore (Edittu de Milanu, 313) chi daiat libertade a sa creja cristiana, s'est incomintzadu a fraigare crejas mannas e minores. +Como presentamos una creja manna comente bi nd'aiant in Roma, Costantinopoli e in ateros logos. A denanti de sa creja bi fut su vestibulu, dae su vestibulu si intraiat in su chiostro, e in su tzentru bi fut una funtana; s' intraiat in sacreja, in sa navada (ca fut allongada comente una nave); sa navada podiat essere unica o divisa dae colunnas. In fundu a sa navada bi fut presbiteriu, su logu riservadu a sos preideros. +In su presbiteriu bi fut s'altare, e a dasegus de s'altare su coro. Crejas meda funt pius semplitzes (cun sa navada e-i su presbiteriu). Sas formas de sas crejas ant variadu in sos seculos. Bi sunt istadas crejas in istile bizantinu, romanicu, goticu, baroccu. +In tzeltas crejas b'est su transetto, sa gupula, cappellas, e s'abside (in fundu a forma de semicerchiu). + +Campusantu: +Si faeddat puru de cimiteriu, dae su gregu "koimeterion", e dae su latinu taldu "coemeterium", est a narrere su logu in ue reposan (o pasan) sos mortos. Po sos romanos antigos fut proibidu de interrare intro sa tzitade. Sos cristianos an sighidu custa lege. Ma an fraigadu cappellas e crejas subra su sepulcru de sos martires, e cherian essere sepultados affaca a custos sepulcros. Fraighende crejas noas si fraigaiat affaca unu campusantu. Napoleone at proibidu de interrare a sos mortos intro sa tzittade in Frantza e in ateros istados in Europa. Dae tando su campusantu benit fraigadu fora. E an incomintzadu a interrare in su matessi campusantu siat sos cattolicos siat mortos de atera religione. Como su campusantu est de propriedade de sos cumones. In su campusantu si usaiat e si usat interrare, comente narat sa paraula, ponnere suta terra sa cascia cun su mortu. Sas familias riccas aian sa tumba cun tantu de losa; in tempos retzentes si usan puru sos loculos, unu accantu a s'ateru in fraigos cun deghinas e deghinas de loculos. + +Architetura romanica in Sardigna: +Su romanicu sardu est un'istiliu architetonicu chi s'est iviluppadu in Sardigna. +S'architetura romanica in Sardigna at appidu unu grande iviluppu dae sas origines e pro diversos seculos. Su romanicu sardu, finas sende autonomu, no est classificabile in d'una immagine reconnoschibile, difatis in Sardigna su romanicu s'est manifestadu cun resustos unicos ma in frommas diversas. Custu est devidu a su fatu chi in sa Sardigna de sos juighes, ogni juighe at fatu arrivire padres de diversos ordines monasticos dae varias regiones italianas e dae sa Frantza. Pro custu fatu in sas architeturas de s'epoca si poden notare influssos pisanos, lombardos e provenzales e in pius istigas de su passazu de mastros, chi enian dae s'Ispagna, de cultura araba. + +Cariasa: +Cariasa o cerèsia ("Prunus avium") de sa familia rosaceae. Un arvure e su fruttu. S'arvure creschede in collina e de 12-15 metros de altaria. Truncu robustu, cun fozas ovale seghettadas. Faghet fiores biancos, su fruttu madurat in beranu.Su fruttu est gustosu, de colore granatu -ruju cando est maduru. Esistint medas tipos de cariasas. Si mandigana gai comente si regoglini o suta ispiritu. Sa linna de s'arvure, iscura, est bona po mobiles. + +Nughe: +Nughe o nuxi ("Juglans regia") de sa familia juglans. Dae su Latinu "nux-nucis". Arvure chi creschede meda altu. Truncu deretu, fozas birde giaru. Su fruttu est imboligadu dae unu colzu chi, diventada marrone cando est siccu e nde lassada ruere su fruttu, chi est serradu dae unu colzu duru, chi si devede ischitzare poite nde essada su chiu. Bonu po mandigare, e po faghere druches. Sa linna de sa nughe, iscura e dura, est meda pretziada po faghere mobiles. De sa familia est fintzas sa nughe americana. + +Fernando Atzori: +Fernando Atzori (Abas 01.06.1942, Aristanis) est unu ex pugile professionista e Medaglia de oro a sas Olimpiades de Tokio 1964 pro s'Italia. +Acapios foraneos. +Elenco de sos incontros de Fernando Atzori dae professionista + +Elvis Presley: +Elvis Aaron Presley (Tupelo, 8 ennàlzu de su 1935 – Memphis, 16 de austu 1977) est istadu unu cantante e atore americanu. Est istadu su cantante pius rapresentativu de su Rock and roll de sempre e medas musicistas si sunu ipirados a issu, tant'est chi lu jamana The King (su re de su Rock & Roll). + +Lester Bowie: +Fit membru de su AACM (Association for the Advancement of Creative Musicians) e est istadu unu de sos chi haian fundadu su gruppu de s'Art Ensemble of Chicago. +Lester Bowie in Sardigna che fit bennidu tantas bortas, in sos annos '70 e '80, e at sonadu in Tathari in su cinema teatro Verdi siat cun s'Art Ensemble of Chicago chi cun atteros musicistas comente Antonello Salis e in Uttieri in su De Candia (prima chi l'epperana arruinadu). Aiat collaboradu cun Marcello Melis in su discu Free to dance +Biografia. +Naskidu in Maryland, Bowie est istadu fattu mannu in sa tzittade de St. Louis in Missouri. A chimbe annos aiat comintzadu a istudiare sa trumba cun su babbu chi fit unu musicista professionista. AIat sonadu cun musicistas de blues comente Little Milton e Albert King, e musicistas de rhythm and blues comente Solomon Burke, Joe Tex e Rufus Thomas. +In su 1966 si fit trasferidu a Chicago, inue at tribagliadu comente musicista de sala de incisione, e aiat incontradu Muhal Richard Abrams e Roscoe Mitchell edd'est diventadu unu membru de su AACM. In su 1968 aiat fundadu s'Art Ensemble of Chicago umpare a Mitchell e Abrams e cun Joseph Jarman e Malachi Favors. +At vividu e tribagliadu in Jamaica e in Africa. +In su 1984 aiat formadu sa Lester Bowie's Brass Fantasy, una orchestra de ottones cun s'aggiunta de su percussionista Don Moye. Cun custu gruppu, oltre a su reprtoriu jazzistigu, aiat realizzadu covers de cantones populares famosas de cantantes comente Whitney Houston, Michael Jackson, Marilyn Manson e sas Spice Girls. +Bowie fit unu musicista eclettigu chi usaiat diversas tecnicas leende dae sa traditzione de sa trumba jazz, ma finas de su Reggae e de su Ska, in pius tottu fit caratterizzadu dae su modu sou ironicu de sonare. +Diffattis Bowie aiat unu atteggiamentu avventurosu e umorale verso sa musica, a differentzia presempiu de Wynton Marsalis chi aiat unu approcciu conservativu a sa traditzione de su jazz. +Bowie est mortu in su 1999 de cancro a su fidigu. +Agganzos dae fora. +Musica, concertos e fotos de Lester Bowie + +Bide: +Bide, (Vitis vinifera) de sa Familia Vitacee. Arbustu rampicante, linna debile e torta, cun fozas largas e comente prammadas; sos fiores sunt minores de colore biancu e birde. +Sos fundos de sa 'ide in Sardigna funt tentos bascios po su 'entu e po su calore; como si piantana bides a perguladu, chi benint puntelladas e-i sa pianta est alta. Su frutu de sa ide est sa ua, budrones de ua, chi podet essere bianca o niedda, po mandigare o po fagher binu. Binos famados de Sardigna sunu: cannonau, vermentinu, "monica"; malvasia, vernaccia, muscadellu. S'Italia est famada po sos binos de varias regiones , ispetzialmente Sicilia, Puglia, Toscana, Veneto, Piemonte. Operatzione importante po sa ide est sa pudadura. Sa binnenera si faghet in cabidanni. +Unu tipu de ide est sa ide americana chi faghet sa ua fragola. In su 1800 unu parassita, sa fillossera, at distrutu sa bides europeas, chi sunu istadas innestadas in bidighinzos noos. In atunzu sas fozas de 'ide diventant grogas e rujitas, e poi nde ruene. + +Cuffraria: +Una cuffraria est unu assòtziu de fideles laicos, de fide cattòliga, chi si ponent umpare po faghere oberas de caridade e de servitziu po motivos religiosos. Sas cuffrarias funi meda numerosas in su seculu XIII. E funi a s'origine de atividades cristianas caritativas po sos poberos, orfanos, malaidos, presoneris, e po interrare sos mortos. S'origine est pius antiga ca s 'in de faeddada in dispozitziones dadas dae Carlo Magno. Boltas madas faghiana riferimentu a una creja, fata fraigare dae sos cuffrades, o ligados a issa. Oe puru esistint cuffrarias antigas comente sa Cuffraria de sa Misericordia naschida a Firenze, in su Mediovo, po assistentzia a sos malaidos e po sa sepultura de sos mortos. Oe però ana “aggiornadu” s'atividade issoro: cun sas “ambulantzas”, continuana unu servitziu po malaidos e poberos. Ateras cuffrarias ana cunservadu su caratere religiosu, e faghene unu servitziu in occasione de festas e de tzelebratziones religiosas ( sas processiones de sa chida santa, e sunu ativos in sa Sagra Rappresentatzione de S'Iscravamentu; sa processione de su Corpus Domini, o ligadas a su Santu Patronu de sa cuffraria). Esistint puru cuffrarias de feminas. + +Northstar: +Northstar, ma su beru nomini est Jean-Paul Beaubier, est unu personaggiu de is fumettus criau de Chris Claremont (testus) e John Byrne (pitturas) in su 1979, pubblicau de sa Marvel Comics. Bessìu po sa prima borta in su numeru 120 de "Uncanny X-Men" (abrile 1979). +Est unu supereroe mutanti membru inantis de s'Alpha Flight e a pustis de is X-Men. +Custu personaggiu est stettiu su primu supereroe Marvel a nai in pubbricu (in sa fintzioni letterara) d'a d'essi omosessuali in "Alpha Flight" n. 106, 1992. + +Laru: +Laru ("Laurus nobilis") de sa Familia Lauracee. Est una mata sempere birde de sa flora mediterranea. Sas fozas a punta de lanza, coriattas, aromaticas, e si usana in coghina. Podet creskere ke un arbure de 10-12 metros. Truncu deretu cun sa colza grizia. Sa frutta ke un'olia minore, pulposu de colore nieddu cando est maduru. Dae un infusu de sa frutta e fozas in alcol si faghet unu licore. Sa fozas de laru funt impreadas pro incoronare is poetas. + +Figu: +Figu ("Ficus carica") de sa Familia Moracee. Arvuree e fruttu. S'agatat sa figu areste e sa figu cultivada in ortos, chi produet fruttos chi si mandigant. S'arvure vivet a longu. Su truncu de s'arvure est russu si s'arvure est betza, pagu altu e tendet a si dividere in diversos rattos. Sas fozas sunu largas. Sa linna non balet. Sos ramos si benint segados catzana unu latte. Su fruttu est gustosu e podedt essere de colore biancu o nieddu. Madurat in s'istiu. Si consumat frisca o cando est unu pagu sicca (sa cariga); de s'una e de s'atera s'ind agatat in commerciu. Su fruttu est unu pagu modde cando est maduru, cun d'una buccia issa puru modde. Su fruttu est impreadu puru po faghere marmellata. + +Canada: +Su Canada est un'istadu chi òcupat sa parte a nord de s'Amèrica setentrionale, e est delimitadu dae s'Oceanu Atlantigu a est, dae su Pacificu a ovest e dae s'Oceanu Artigu a nord. A sud e a nord-ovest (Alaska) confinat cun sos Istados Unidos. +Pustis de sa Russia est su paese pius mannu de su mundu. +Su Canada est un'istadu federale cumpostu de deghe Provintzias e tres Territòrios, est una demogratzia parlamentare e una monarchia costitutzionale, rezida dae sa Reina Elisabetta II de su Regnu Unidu. Su Canada at otènnidu s'indipendèntzia dae su Regnu Unidu depustis de unu protzessu polìtigu chi fit comintzadu in su 1867 ed est istadu cumpridu in su 1982. +Sa capitale federale de s'istadu est Ottawa. +Est una natzione multiculturale e bilìngue: sas limbas ufitziales difatis sun s'inglesu e su frantzesu. Però in Canada, pro su fatu de sa cumpositzione de sa populatzione, chi cumprendet medas etnias, si bi faeddan limbas meda. +Su Canada est una natzione industrializada e tecnologicamente avanzada. S'economia si fundat printzipalmente in sas risorsas naturales e su comèrciu, in sa prus parte cara a sos Istados Unidos. +Su Canada at medas e complessas relatziones cun sos àteros istados de su mundu, difatis faghet parte de su G8, sa NATO, s'APEC, de su Commonwealth of Nations, de Francophonie e de sas Natziones Unidas. +Etimologia. +Su nòmene Canada nde benit dae sa peràula de sos Iroquesos de su riu St. Lawrence (Santu Larentu), kanata, chi cheret nàrrere ""bidda"" o ""acampamentu"". In su 1535, sos indìgenos chi abitaian a curtzu de sa Quebec City de oe aian usadu custa peràula cun s'esploradore frantzesu Jacques Cartier pro indicare una bidda. Cartier dae tando in pustis at comintzadu a usare sa peràula Canada pro indicare no solu sa bidda ma totu su logu; dae su 1545, in sos lìberos e cartas geogràficas europeas an comintzadu a jamare sa regione cun su nòmene Canada. +Istoria. +Sa terra de su Canada est istada abitada pro millènnios dae medas grupos de populatziones indìgenas. Depustis de su 1492 sun comintzadas sas esploratziones de sos europeos, sa prima de Giovanni Caboto chi in su 1497 fit arrividu in Canada (forsis in Nova Scotia. Fit istada poi frequantada màssimu dae issos frantzesos chi aian comintzadu a si frimare in sa costa Atlantiga. In su 1793 depustis de una gherra durada sete annos sa Frantza aiat tzèdidu casi totu sas colònias in Amèrica. In su 1867, cun s'unione de tres de sas colonias inglesas de su Nordamèrica e cun sa colònia frantzesa, cun sa creatzione de sa Confederatzione Canadesa, est istadu formadu unu domìniu federale de 4 provìntzias. +Su sistema polìtigu e s'organizatzione de s'istadu. +Su Canada est un'istadu federale, istituidu comente e dominiu in su 1867, e dae su 1926 apartenente a su Commonwealth. Sa natzione est divisa in 10 Provìntzias e 3 Territòrios. + +Toronto: +Toronto est sa zittade pius populada de su Canada e ada 2.503.281 abitantes (5.555.912 in s'area metropolitana) edd'est sa capitale de sa Provintzia de s'Ontario. +Acapios foraneos. +Fotografias de Toronto + +2009: +S'annu 2009 (MMIX in nùmeros arromanus) est un annu incumentzau giòvia segundu su calendàriu gregorianu. + +Casteddu/campidanesu: +Cagliari, Casteddu de Callaris o a sa lestra Casteddu in sardu, est unu comunu italianu, cittadi cabu de s'isula de Sardingia, una Parti Autonoma de s'Italia. Tenit assumancu 150.000 abitadoris, intamis chi sa Curadoria Metropolitana sua (chi abarcat is comunus de Elmas, Su Masu in Sardu, Assèmini, Capoterra, Cabuderra in sardu, Selargius, Cerargius in sardu, Sestu, Monserrato, Pauli in sardu, Quartucciu, Quartu Sant'Elena e atrus 15 comunus) tenit prus de 450.000 abitadoris. +Cittadi antiga cun d-una storia longa, Casteddu at connottu unus cantu de civiltadis. Fiat sa cittadi cabu de su Rennu de Sardingia (chi in su 1861 est bessiu a Rennu de Italia) de su 1324 a su 1848, candu Torinu est bessia a cittadi cabu de su Rennu. EEst su logu de s'Universidadi de Casteddu de su 1607 e de s'Arcidiocesi de Casteddu, titulari de sa Primatzia de Sardingia de su de cincu segulu A.C., sa cittadi est centru de sa cultura, de s'educatzioni, de sa politica e de s'arti de s'isula, connotta po is molimentus romanus, po s'Acropoli de s'edadi de mesu, de sa cittadi Barocca, de sa cittadi moderna umbertina e Art nouveau e atrus molimentus meda. Est puru su centru economicu e de s'industria, ca tenit unu portu de is prus de importu de su Mediterraneu, unu aeruportu accappiau cun medas cittadis italianas e europeas e sa de 28 prus arta arrenda a intru de i cittadis italianas, ca si podit cumparai cun cussa de cittadis comenti Torinu, Vicentza e Genua. A sutta de is palatzius de sa cittadi moderna ddoi est unu sterrimentu continuu de biddas de 5000 annus, de su neoliticu a is diis de oi. Nci funt calincunas Domus de Gianas addannadas meda de is cavas, una necropoli cartaginesa, unu anfiteatru romanu, una Basilica bizantina, duas turris pisanas, unu sistema de fortificatzionis chi iat fattu de sa cittadi su coru de su poderiu de s'imperiu Spagnolu-Asburgicu in sa parti de scurigadorgiu de su mari mediterraneu. Is arrendas suas de su logu funt sempiri stetius su portu suu amparau, su moguru fortificau poderosu de Monti Castru, su bixinau modernu de Casteddu de Susu, su sali de is paulis suus, e, de sa parti de aintru de s'isula, su trigu de su planu de su Campidanu e is mineras de Bidda de Cresia e logus acanta. +Stòria. +Casteddu est una de is prus tzitadis antigas de sa Sardinna, e parit chi d'apant fundada is Fenìtzius a giru de su sèculu VIII a.C., in s'oru de su stàinu de Santa Illa. Su nòmini fenìtziu fiat "Karalý", nòmini prurali, ca jai de insaras fiat formada de unas cantu biddas. +Is Arromanus, lòmpius in su 238 a.C., d'ant fata seu de provìntzia e amanniada, faendidda cresci a giru de sa Pratza de su Cramu fintzas a Santu Sadurru: a foras de sa parte bìvia fiant is campusantus de Tuvixeddu (jai cartaginesu) e Bonàiri. In su sèculu II ap.C. d'ant fata "colonia". In edadi cristiana at tentu un'obispu (log. = "pìscamu"). In edadi arromana puru su nòmini fiat prurali: "Carales". Is bividoris depiant essi unus 30.000. +Mancai a serru, Casteddu (Carales) at sighiu a bivi asuta de Vàndalus e Gregus (Bizantinus), sendi sempri sa seu de su guvernadori provintziali. In su 711 perou parit ki is Aràbos d'apant sçusciada e abruxada, e insaras is bividoris ant lassau sa tzitadi arromana andendi in sa parti prus antiga e sigura, in s'oru de su stàinu. Infatis no s'intendit prus de "Carales", ma de "Santa Ìgia" (Santa Gilla, Santa Illa, it. Santa Cecilia). +In edadi Juigali Santa Illa fiat sa cabitzali de su Juigau (Arrennu) de "Càlari": su nòmini de sa tzitadi antiga si fiat sarvau in su de su logu. Santa Illa teniat unus 15.000 bividoris, una cinta de murus e una crèsia cadirali: is arrastus faiat a dus bìiri ancora in su sèculu XIX aundi oi est sa Centrali Elètriga. +In su 1216 sa Juixissa Beneita (Benedetta) de Lacon iat permìtiu a unus cantu Pisanos de fraigai unu casteddu aundi oi est su bixinau de "Casteddu de susu". Idea mala, ca in is gherras intre Pisa e Gènua su Juigau si iat essi alliau a sa segunda: in su 1258 is Pisanus e is àterus Juigaus sardus alliaus suus sçùsciant Santa Illa e nci spargint su sali. Is bividoris lassant is arruinas, unus cantu andendi a Domunoas e Bidd'e Crèsia, àterus a fundai Biddanoa, s'apendìtziu de Casteddu ki totu connosceus. +Su casteddu du narànt "Castel di Castro di Callari", e de custu est bènniu su nòmini sardu de sa tzitadi: Casteddu. Is Sardus no podiant bivi in su Casteddu, ma feti in is apendìtzius (Stampaxi, Biddanoa, Marina), e ki cancu Sardu d'agatànt aintru de is murus a portas serradas (est a nai a su noti), fiat acumpanjau a foras, cun de una spinta de sa Turri de Santu Francau (o de cancu atra). +In su 1324 is Catalanus ant cunkistau sa Sardinna pisana, fundendi una tzitadi in su monti de Bonàiri (est a nai "àiri bona"), ma passendi jai in su 1325 in Casteddu, boghendi is Pisanos e intrendinci bividoris Catalanus feti. In is gherras intre Aragona e Arbarei, Casteddu d'ant assitiada is Arbaresus prus bortas, ma no d'ant mai pigada. +De su 1410 Casteddu, ki is Catalanus narànt "Càller" est sa cabitzali de un'arrennu unidu, su "Regnum Sardiniae et Corsicae". S'urrei est su de Aragoni, apresentau de unu bisurrei o de unu guvernadori. In prus innoi s'acorrat su Parlamentu (is Stamentus). Insaras dui depiant esse unus 10.000 bividoris. +Fintzas a sa gherra tzivili de su 1700-1714 sa Sardinna est abarrada asuta de s'Aragona a innantis e de sa Ispanna apustis, cun pagu noas ma importantis: s'Universidadi (1626), sa Cadirali (pisana, ma torrada a fare in stili barrocu), sa Festa de Sant' Efis etz. +Pigada de is Austrianus in su 1708 e torrada a cunkistai de is Ispannolus in su 1717, est assinnada cun totu sa Sardinna a su Duca de Savòia in su 1720. Su primu guvernadori est stètiu su baroni de Saint-Rémy (su de su Bastioni). +Sempri abarrada cun is Savòias, oi est su capulogu de sa arrejoni Sardinja de sa Arrepùbriga Italiana. +Demografia. +Censimentus + +De rerum natura: +De rerum natura (traduidu dae su latinu cheret narrer "Subra sa natura de sas cosas" o "Subra sa natura de s'Universu"), este unu poema, iscrittu dae sa bonanima de Tito Lucrezio Caro in su I seculu a.C., edd'est cumpostu dae ses liberos. +Su filosofo e poete latinu cun cust'opera aiat divulgadu in s'imperu sas teorias epicureas. + +Giovanni Caboto: +Giuanne Caboto (Gaeta, 1450 – Inghilterra, 1498) est istadu unu navigadore e esploradore italianu, aiat sighidu sas istigas de Cristoforo Colombo edd'est famadu pruite at iscopertu su Canada su 24 de lampadas de su 1497. +Sa Vida. +Paret chi Giovanni Caboto sia naschidu in Gaeta in su 1450, dae una familia de diplomatigos, navigadores e mercantes. In su 1461, poi chi Gaeta est istada conchistada dae sos Aragonesos, Giuanne cun sa familia, si fin rifugiados in Venezia. Bindighi annos appoi in su 1476, Giuanne aiat ottennidu sa cittadinantzia dae su Senadu de Venezia. +S'arrivu in Canada. +S'ispeditzione de Giovanni Caboto fit arrivada in Nord America , ma non s'ischit bene in cale puntu fit approdadu in Canada. In varias secustantzias sun istadas propostos, comente logos de arrivu, dae sos istudiosos Bonavista, St. John's in Newfoundland, Cape Breton Island in Nova Scotia, Labrador e Maine. + +Gaeta: +Gaeta est una tzittadina meda antiga, est collocada in su golfo omonimu subra su Mare Tirreno, in sa provintzia de Latina in su Lazio, edd'est a una 80na de km dae Napoli e 120 dae Roma. Attualmente at 21.705 abitantes. + +Venetzia: +Venezia /veˈnɛtʦja/ (in venezianu Venesia /veˈnɛsja/) est una tzittade italiana de 270.439 abitantes, provintzia e capitale de su Veneto. +Sa tzittade est subra de una laguna e sas bias praticamente sunu sos canales, custu sistema urbanisticu est gai particulare chi faghet de Venizia una de sas Tzitades prus bella de su mundu, pro custos motivos s'UNESCO l'at declarada patrimoniu de s'umanidade. + +Lìbbaru de Mormòn: +Su Lìbbaru de Mormòn est unu de is testos sagrados de su mormonismu. Pubbricadu pro sa prima borta su 26 martzu 1830 dae Joseph Smith a Palmyra, in s'Istadu de New York (IUA). Su nòmene de su lìbbaru benit dae Mormon, unu profeta chi, segundu su lìbbaru etotu, aiat iscritu s'istòria de su populu suo a pitzu de taulas de oru. In su 1982 est istadu aciuntu su sub-tìtulo "Un àteru testamentu de Gesus Cristu" pro ponner in evidèntzia sa testimònia chi is iscritos de is profetas antigos ant amostau a pitzu de sa divinidade de Gesus Cristu. + +Carmelitanos: +Carmelitanos Ordine monasticu de su XII seculu. +Si narat ki unu tzertu Bertoldo de Calabria partetzipendi in dd-una gruxiada in Terra Santa, in ocasioni de una battalla, iada fattu unu votu, ki si fiat istada bittoriosa si cunvertiada a su Cristianismu. A pustis de sa battalla si fiat retirau apitzu de su Monte Carmelu, in su nord ovest de sa Palestina. In cussu monti bi funt medas grutas e secundu una traditzioni in dd-una iat biviu su profeta Elia. Bertoldo cun pagus cumpajus iad costruiu barracas i a pustis unu monasteriu. Su Papa Onorio III iada approvau unas arregulas severas meda. Su logu perou no fiat seguru dae is amenatzas de is Saracenos. Tando sos monacos sunu ennidos in Europa, e ana fundadu diversos monasterios. A motivu de cambiamentos in sa Regula s'Ordine s'est divisu tra monacos de s'osservantzia e-i sos conventuales. Una riforma importante l'ada fatta Santa Teresa d'Avila cun Santu Giuanne de sa Rughe in su 1582. Sos chi ana aderidu a custa riforma si giamana Carmelitanos iscultzos, sia monasterios de omines che de feminas. Medas monasterios carmelitanos femininos sunu de clausura. + +Àfrica: +S'Àfrica est su segundu prus continente estesu apustis de s'Asia. Sa tirada sua est de 30.227.467 km², chi est paris a su 20,2% de sas terras emersas de su pianeta. Sos abitantes sunt prus de 920.000.000 (a su 2005) chi sunt paris a sa de sete partes de sa populatzione mundiale. +S'Àfrica est delimitada a Nord dae su Mare Mediterraneo, a Ovest dae s'Oceano Atlantigu, a Sud dae s'Oceanu Antartigu e a Est dae s'Oceanu Indianu. A Nord-Est est separada dae s'Àsia dae su Canale de Suez. Est atraessada dae s'Equadore. + +Wynton Marsalis: +Wynton Learson Marsalis (New Orleans, 18 de santu aine de su 1961) est unu trumbetista e cumposidore americanu. Est unu de sos pius importantes musicistas de jazz de s'epoca contemporanea edd'e' puru unu istimadu instrumentista de Mùsica clàssiga. + +New Orleans: +New Orleans (in frantzesu: "La Nouvelle-Orléans") est sa tzittade cun su portu pius mannu de sos Istados Unidos e sa pius manna de s'istadu de sa Louisiana. +New Orleans est collocada in sa parte pius a sud de sa Louisiana, subra sa foce de su Mississippi. +Sa tzittade at leadu su numene dae Filippu II, Duca de Orléans, edd'est una de sas pius antigas de sos Istados Unidos. New Orleans est connotta pro sa traditzione multiculturale e multilingue, pro su manigu, s'architettura, e sa musica (in primis pro esse' sa patria de su Jazz, e pro sa grande festa de carrasegare jamada Mardi Gras). + +Jazz: +Su Jazz est unu genere musicale originariu de s'America naskidu a su comintzu de su XX seculu in sas comunidades afro-americanas de su sud de sos Istados Unidos pro s'incontru de traditziones musicales africanas e europeas. S'istiliu est cussu derivadu dae sa tyradizione de su Blues, su Folk, sa Musica de sas Marcias americana e su Ragtime. +Sas caratteristicas de su jazz sunu s'improvvisatzione, sa poliritmia, sos ritmos sincopados. + +Botànica: +Sa botànica (dae su gregu: "βοτάνη" = ebra, mata) est s'iscièntzia chi istùdiat is formas de bida de su mundu vegetale (frora), ispetzifichende s'anatomia, sa fisiologia, sa classificatzione, e s'ecologia. +Su primu chi at istudiau su mundu vegetale est istadu Teofrasto (371 a.C. - 286 a.C.). + +Lucrezio: +Tito Lucrezio Caro est istadu unu de sos primos epicureos a iscriere in latinu. De sa vida sua non si ana datos zertos, ma solu calchi notiscia in litteras e cronacas. Su documentu pius vicina a s'epoca sua est una littera de su 54 d.C. de Cicerone a su frade Quintus, inue su zelebre oradore iscriet chi est curende una editzione postuma de su De rerum natura su poema de Lucrezio, e affirma chi ""Sos poemas de Lucrezio sunu comente iscriet tue: b'at meda lampos de geniu e in pius dimostrada abilidade manna"" +Virgiliu in su segundu liberu de sas Georgicas iscriet, faeddende de Lucreziu, ""Felice est chie at iscobertu sa causas de sas cosas e s'at postu sutta sos pes tottu sas timòrias, su fatalismu, e su rumore impressionante de s'Inferru abbramidu"" +Ateras notiscias sunu presentes in su Chronicon de Santu Zirominu, iscrittu battoro seculos poi e'e sa morte de su poete, inue est iscrittu chi Lucrezio fit naskidu in su 99 a.C. e si fit mortu a s'edade de 44 annos. Paret chi fit naskidu in sa Campania o in Pompei o in Ercolano. + +Ernst Junger: +Ernst Jünger (Heidelberg, 29 de martu 1895 – Riedlingen, 17 frealzu 1998) est istadu unu filosofo e iscrittore tedescu. + +Thomas de Quincey: +Su babbu fit unu riccu omine de affares chi fit meda appassionadu de literatura e fit mortu cando Thomas fit meda giovanu. Appena naskidu sa famiglia si fit ipostada a The Farm e daboi a Greenhay, in d'una domo manna de campagna vicinu a Manchester. In 1796 sa mama de De Quincey, como battia, moveit a Bath e iscrieit su fizu a s'iscola de King Edward's School. +In su 1800, Thomas, mancari aiat appena bindighi annos, fit prontu pro s'Universidade de Oxford. + +Universidade de Oxford: +S'Universidade de Oxford (jamada finas Oxford University, o solu Oxford), s'agatat in sa tzittade de Oxford, in sa regione de s'Oxfordshire, in s'Inghilterra. Fundada in su 1096, este s'universidade pius antiga de su mundu de limba inglesa. In dies de oe est cunsiderada una de sos mezus istitutziones accademicas de su mundu. + +Compostela: +Su nomene paret chi derivede dae "Campus stellae". Inoghe est meda veneradu santu Giagu apostolu. Una traditzione narat chi Santu Giagu est istadu in Ispagna po bi preigare su Vangelu, e est sepultadu in Compostela. Custa traditzione però presentat calchi difficultade. Santu Giagu su Mazore fut martirizzadu a Gerusalemme in su 44 comente raccontat su liberu de Sos Attos de sos Apostulos , cap.12. Santu Paulu in sa Littera a sos Romanos, in su 58, narada chi at intentzione de andare in Ispagna po annuntziare su Vangelu, senza mentuare Santu Giagu. Né de santu Giagu faeddant Autores antigos né sos Concilios particulares chi si sunu tentos in Ispagna. Sa traditzione incomintzat in su seculu IX. Probabilmente cando calchi relichia importante de Satu Giagu, est arrivada in Ispagna. Su re Alfonsu su Castu ada fattu fraigare una imponente santuariu in onore de Santu Giagu, e inghiriu a su santuariu est naschida sa tzitade de Sant'Iago de Compostela, chi fut una de sas metas pius importantes de pellegrinagios in su Mediovo e a poi. Famadu “El Camino de Sant'Iago” , chi dae su confine ispagnolu cun sa Frantza giughiat a Compostela sos pellegrinos chi arrivaiant da tota Europa. + +Dominicanos: +Sos Dominicanos sunu unu ordine religiosu fundadu dae santu Dominigu de Guzman in su 1216 e approvadu dae Onoriu III. +S'iscopu printzipale fudi sa preicatzione de sa Paraula de Deus e po custu si giamana s'Ordine de sos Preigadores. Santu Dominigu aiat fattu esperientzia de cantu fudi diffusa e perigulosa po sa fide cristiana s'eresia de sos albigesos in su sud de sa Frantza. Po duos annos cun cuffarentzias e incontros cun sos capos albigesos ada difesu sa fide catolica cun resultados mannos. Ada reunidu unu gruppu de cumpanzos ca continuerant s'opera ispetzialmente cun sa preigatzione de sa paraula de Deus. S'Ordine est crechidu subitu offrinde a sa creja unu servitziu importante. Ada dadu 4 Pabas a sa Creja e meda Piscamos. Funi Dominicanos teologos mannos, Sant'Alberto Magno e Tommaso d'Aquino. + +Ru: +Su ru ("Rubus fruticosus") est unu arbustu ispinosu de sa familia Rosacee. Creschede comente una mata e manna puru, cun ramos longos e ispinosos. Frecuente creschede affacca a muros betzos e peri sos caminos de campagna, in terrinos poberos. Creschede ispontaneu. Faghede fiores biancos o rosa, minoreddos. Produede unu frutu, "sa mura", chi si mandigada. Cando est madura est de colore nieddu. + +Tool: +Is Tool funt unu grupu alternative metal nàschidu a Los Angeles in California. S'istile issoru est unu amisturu de heavy metal e neoprogressive e àteros de custu tipu etotu; est po custa bariedade ca tenent tra is istimadores ascurtadores de onnia tipu de mùsica. Su lider de su grupu, "frontman" pro is esibiduras e iscritore de is testus est su cantante Maynard James Keenan. +Si faint abiri me su panorama alternative rock cun su primu album ("Undertow" de su 1993) in su mentris ca custu fiat tzerriau movimentu "trash", si faint balere comente alternative metal cun sa pubbricatzione de su segundu album issoru, "Ænima" in su 1996. A fùria de traballare in isperimentatziones musicales, arte bisuale, evolutzione personale de is testos (ca agatant s'apice cun "Lateralus" in su 2001 e "10,000 Days" in su 2006), su grupu arrenexit a guadangiare criticas bonas e fama in totu su mundu. + +Gesuitas: +Istòria. +Ignatziu de Loyola, ispagnolu bascu, in gioventude est istadu òmine de corte e de armas. A 30 annos at tentu unu cambiamentu profundu, una cunversione religiosa. At fatu un' esperientzia de vida eremitica e de penitentzia (1522-1523), e a poi est andadu a Parigi a istudiare a sa Sorbona, famada Universitade de su tempu. +Inoghe resessit a conchistare 6 cumpagnos chi cherene condividere unu progettu de vida sou. Andana a Roma e otenint s'approvatzione de s'Ordine nou "Cumpagnia de Gesus" dae su paba Pàulu III (27 trìulas 1540). S'Ordine creschet in presse e a poi de pagos annos bi sunu Gesuitas in divescios logos in Europa e fora de Europa. Aberini Collegios po s'istrutzione de sos giovanos. +Una novidade est chi s'iscola est gratis, ma unu principe, unu piscamu, una tzitade devene approntare sos locales e frunire su mediu po vivere a sos insegnantes. Sos Gesuitas ana tentu unu numeru mannu de missionarios: de custos, Frantziscu Saveriu in Ìndia e Giappone, Matteo Ricci in Tzina, Eusebio Chini in Mèssicu e Califòrnia, e àteros meda in Ìndia, Giappone, Àfrica, in Amèrica. In America meridionale ana avviadu una impresa manna, nodida comente "Sas Ridutziones de su Paraguay", durada 150 annos: ana regoltu in comunidades sos indigenos Guaranì, e ana isviluppadu sa vida sotziale, economica e culturale de cussas popolatziones. ( cfr The Mission, unu film subra sa vida in Sas Ridutziones. Regia, Roland Joffé. Cast: Robert De Niro,Jeremy Irons e ateros. Musicas de E. Morricone. 1986). Su chi sos Gesuitas faghiant at provocadu una forte oppositzione de ministros e guvernos Illuministas, de varios istados Europeos ispetzialmente de Portugallu e de Ispagna. Custos ana fattu pressione subra su paba Clemente XIV chi in su 1773 ada suppressu s'Ordine. Calchi cosa de sos Gesuitas però est restada in vida in Russia, ca sa Czarina Caterina II no ada atzetadu de si brivare de sos Gesuitas chi funi in sos Collegios po sa gioventude. Pio VII in su 1814 ada de nou recostituidu s'Ordine de sos Gesuitas, chi sunu torrados a sas atividades issoro. Sos Gesuitas ant tentu òmines eminentes in varios campos: teologicu, filosoficu, astronomicu. + +Haïfa: +Haifa (in ebraicu:חֵיפָה; in arabu:حَيْفَا) est sa tzitade pius manna de su nord de s'Israele e sa tertza de sa natzione, cun d'una populatzione de pius de 264,900 abitantes. +Sa popultzione de Haifa est misciada, cumposta de Ebreos e Arabos. Su portu, chi occupat un'area de 63,2 kmq, est su pius mannu de sa natzione. +Est puru sa sede de su Bahá'í World Centre (su centru mundiale de sa religione Bahá'í) chi est istadu classificadu dae s'UNESCO comente Patrimoniu de s'Umanidade. + +Carruba: +Sa carruba ("Ceratonia Siliqua L.") est una àrvure chi s'agatat in sa zona de su Mediterraneu orientale e nord Africa, creschet alta meda. Cultivada dae s'antighidade po foraggiu po sos caddos e ateros animales. Su truncu deretu, iscortza de colore murru, fozas corriatas, non tantu mannas. Produet “bacelli a grappolo”, de 15-20 cm de longaria, birdes, chi diventant marrones cando sunt maduros, e cun semenes. Fiorit in beranu. Sos Arabos ant leadu su semene comente unidade de misura ( unu cuintu de grammu e l'ant giamadu karat) e dae inoghe benit "carato" usadu po indicare sa lega de oro). + +Cercide: +Su cercide, nadu puru "arvure de Giuda", ("Cercis siliquastrum") est un arvure no tantu altu de sa familia "Papilionacee". S'agatada in giardinos e parcos. A s'incomintzu de su 'eranu, ponede fiores viola o rosa subra sos ramos, e primu de sas fozas, chi sunu de colore irde giaru. Su frutu est “a bacello”. +Sa linna unu pagu niedda est pretziada po trabaglios de ebanisteria. + +Zabid: +Zabid (in arabu: زبيد) est unu tzitade de su Yemen chi contat 23.000 abitantes. Sa tzitade est una de sas pius antigas de su Yemen edd'est istada capitale dae su XIII a su XV seculu e in pius fit unu centru de riferimentu pro su mundu arabu e mussulmanu devidu pro sa mazore parte a sa famada Universidade de Zabid chi fit appuntu unu entru de educatzione islamica. +In dies de oe Zabid est a banda dae sas areas de iviluppu intelletuale e economicu de su Yemen contemporaneu. +De sa tzitade antiga si podet ancora ammirare sa Moskea manna chi est su monumentu pius importante de sa tzitade, avantzos de s'Universidade e sos avantzos de sas muraglias cun sas battor jannas. +Zabid est istada declarada dae s'UNESCO Patrimoniu de s'Umanidade e dae su 2000 est istada inserida in s'elencu de sos patrimonios de s'umanidade in perigulu. + +Teo Macero: +Teo Macero (Glens Falls, 30 de santu aine 1925 – Riverhead, 19 frealzu 2008), su numene intreu fit "Attilio Joseph Macero", est istadu unu sassofonista jazz americanu, composidore e produttore discograficu. Est istadu produttore in sa Columbia Records pro vint'annos. Sa produtzione pius importante est istadu s'album de Miles Davis Kind of Blue chi est istadu su discu jazz chi at bendidu de pius in s'istoria de su jazz. Macero at prodottu finas s'ater'album de Davis Bitches Brew e Time Out de Dave Brubeck chi umpare a Kind of Blue sunu cunsiderados sos album pius influente de sempre. + +Kind of Blue: +Kind of Blue est su titulu de un album de jazz de su jazzista americanu Miles Davis incisu in istudiu su 17 de austu de su 1959 in sa Columbia Records, in ambas versiones mono e stereo. Sos musicistas chi an sonadu umpare a Miles fini Bill Evans a su pianu, Jimmy Cobb a sa batteria, sos sassofonistas John Coltrane e Julian "Cannonball" Adderley. S'album est istadu prodottu dae Teo Macero e Irving Townsend. Est istadu s'lbum chi at bendidu de pius de totta s'istoria de su jazz. + +Barnabitas: +Sos Barnabitas sunu un'ordine religiosu chi est istadu approvadu dae su Paba Clemente VII in su 1533. Comente fundadores si nomenana Portolu Ferri, Giagu Antoni Moriggi, Frantziscu Zaccaria, amigu de Santu Carlo Borromeo, Gasparu Taeggio. Su nomene benidi dae sa creja de Santu Barnaba in Milanu inue Taeggio fudi parrocu. Sos Barnabitas si sunu occupados de s'istrutzione a sa giovanos, cun collegios, de sa preigascione, de missiones a su populu. + +Paolo Fresu: +Paolo Fresu (Bilchidda, 10 de frealzu 1961) est unu trumbettista, flicurnista e composidore sardu de musica Jazz. Natu in su 1961,in sa Provintzia 'e Tattari a Bilchidda, como pitzinnu campau normalmenti, cando a 11 annos cumintzau su studiu de sa Trumba, como tottus sos composidores 'e su Jazz in sa Sardigna sa vida 'e pitzinnu cambiat cumpletamenti, cun bintannos cussu arribau a faghere sos cuntzertos a libellu internatzionali in multas cabidales. + +Cipressu: +Cipressu, ciparissu (Cupressus sempervirens) de sa Familia Cupressaceae: arvure derettu e puru altu, piantadu in giardinos e parcos, medas boltas s'agatada in sos camposantos. Arvure elegante, cun fozas iscuras e minores. Produede ladderas duras meda. + +John Beatty: +Biografia. +John Beatty ari traballau po sa Marvel Comics e po sa DC Comics e est importanti in particulari po sa rifinitura de is disegnus a matita de Mike Zeck in una serie mera longa de Captain America a s'iniziu de is annus '80. +Ari fattu puru is chinas po sa miniserie Guerre segrete, po is fumettus de is Ninja Turtles e po is matitas de Kelley Jones in mera istorias de Batman. + +Appara: +Appara ("allium triquetrum") de sa Familia Liliacee. Azu areste. Pianta ervosa chi creschede in campagna. Su frore est biancu, comente campaneddas, e frorit in beranu. + +Avena: +Avena o ena ("Avena sativa"), de sa Familia Graminacee. Pianta ervosa chi benit semenada, e podet creschere fintzas a unu metro. Produet una ispiga cun semenes chi sunu impreados pro mangime pro su bestiamine (e chi si narada puru biada). + +Anis: +Anis, anice (Pimpinella anisum), de sa Famillya Ombrellifere. Est una mata ervosa. Producidi semenes aromaticus imperaus po licoris e drucis. + +Appiu: +Àpiu ("Apium graveolens") Familia Ombrellifere. Pianta ervosa, cun fozas subrappare chi si mandigana cruas o cottas, e sunu unu pagu aromaticas.Cultivada comente ortaliscia. Creschede puru ispontaneu in logos cun abba. + +Fenugu: +Su fenugu o frenugu ("Foeniculum officinale" o "vulgare") fàghet duas crezes de erba: + +Tirìa: +Sa tirìa ("Calycotome spinosa") de sa Familia Leguminose. Arbustu o mata cun ramos ispinosos.Sas fozas minoreddas, e-i sos fiores grogos; fioridi chitto in beranu. Creschede in terrinos aridos. + +Cagarantu: +Cagarantu, ("Chrysanthemum coronarium") de sa Familia Composite. Flore, bundante in campagna e in sos pasculos; comente una margarida, de colore grogu. Floret chitto in beranu. + +Limone: +Limone (Citrus × limon), de sa Familia Rutacee. Arvure minore, sempre irde, cun fozas a ou, birde giaru, coriattas; sos fiores biancos e rujos, meda profumados. Sos fruttos, cantu un ou o pius mannos, cun buccia russa de colore grogu: po rattare, o po faghere limonada e impreadu in coghina. + +Aranzu: +Aranzu (Citrus aurantium) de sa Familia Rutacee. Arvure e frutu. Arvure de una deghina de metros de altaria, chi creschede in sas regiones de su Mediterraneu. Cun ramos ispinosos. Fozas sempre irdes, coriattas. Fiores biancos, minoreddos e profumados. Su fruttu est tundu e a ispijos, cun buccia de colore arantzone, gustosu po mandigare, o po faghere s'arantzada. + +Murichessa: +"Murichessa (Morus nigra"'), de sa Familia Moracee. Pianta e frutu. Pianta non tantu alta, robusta, cun fozas bastante mannas. Produet frutos, comente una mura allonghiada, de colore nieddu, gustosa, e si mandigat. +Sas fozas s'impitant pro mandigu de sa ruga de sa seda (mandiga solu sa foza de sa Murichessa). Unu tempus binde fint meda in sas lacanas de sos ortos in Thathari ca faghiant allevamentos pro produire sa seda. + +Mandarinu: +Mandarinu (Citrus reticulata), Familia Rutacee. Arvure no tantu mannu, creschde in climas caldos de s'Europa; fiores biancos, profumados, e fozas unu pagu coriattas; su fruttu est pius minore de s'arantzu, a ispijos, cun buccia fina, arantzone, e chi si mandigada. Madurada in s'ijerru. + +Mèndula: +Sa Mèndula (Prunus dulcis) est un arvure non tantu manna. Creschet in s'Europa meridionale ma puru in Amèrica, in terrinos siccos. Frores biancos, e fiorit chito in beranu. +Su frutu: s'iscortza est tostada e si depet ischitzare: intro bi est su chiu (chi podet èssere druche o ranchidu a segunda de s'ispètzia) e si impreat po fàghere druches e po su turrone. + +Salighe: +Sàlighe o sàlixi (Salix babylonica) de sa Familia Salicacae. Arvure chi creschede in terrinos umidos. Sa linna no est tantu dura, sos ramos sunt longos chi calana fintzas a terra, fozas minores; s'agatada in giardinos e parcos; est una pianta po ornamentu. + +Rintzola: +Rintzola o nitzola, (Corylus avellana) de sa Familia Betulacee. Mata, cun meda ramos chi partini dae terra. Fozas bastante mannas cun tenache longu. Creschede in collina o in montagna no tantu alta. Su fruttu: su chiu chi si mandigada o s'impreada po druches e po turrone o cicolatte, s'agatada intro una iscortza dura, tunda chi cherede ischitzada. + +William Wilson: +William Wilson (13 santandria, 1844, Londra – 1 làmpadas, 1912, Glasgow) est stettiu unu giornalista, maistru de noru e inventori de tecnicas de noru scotzesu. In su 1883, Wilson ari pubblicau "The Swimming Instructor," unu libru de tecnicas e sicurezza in su noru. + +Michela Murgia: +De formatzione catòliga, at fattu istudios de teologia edd'est istada pro varios annos un'insegnante de religione in sas iscolas medias superiores; est istada puru educatrice e animatrice in s'Atzione Catòliga. In su 2009 at bintu su Premio Campiello po sa literadura. + +Betulla: +Betulla (Betula) de sa Familia "Betulacee". Arvure chi creschede in buscos de montagna. Truncu derettu cun colza grigia cun macchias, cun ratos chi ana fozas no mannas, birdes, cun tenaju longu. Sa fozas tremulana a ogni moida de entu, puru lizeri. + +Pira: +Pira (Pyrus communis) de sa Familia "Rosacee". Arvure e frutu. Arvure chi creschede fintzas a una deghina de metros. S'agatada areste (pirastru) e cultivadu. Creschede in Europa e puru in America meridionale (Argentina). Sa linna est dura e est appretziada po faghere mobiles. Sa pira est cultivada in modu intensivu in tzeltas regiones in Itàlia e in ateros logos. Su frutu, de varias ispetzias, est postu in commerciu. + +Mela: +Mela (Malus communis) de sa Familia Rosacee. Cultivada meda. S'arvure non si faghet creschere in altaria. Sos fiores, biancos e rosa. Su fruttu est tundarinu, unu pagu ischitzadu e est de diversas ispetzias, e de diversos colores e sabore.Su fruttu servit puru po marmellatas e druches. + +Otis Redding: +Otis Ray Redding Jr. (Dawson, 9 de capidanni 1941 – Madison, 10 de Nadale 1967) est istadu unu zelebre cantante americanu de Gospel, mùsica soul e de Rhythm and blues. Sas cantones pius notas sunu I've Been Loving You Too Long de su 1965 e (Sittin' on) the Dock of the Bay bessida poi chi issu fit mortu. + +(Sittin' on) The Dock of the Bay: + +Acacia: +Acacia ("Rubinia pseudoacacia") de sa Familia Mimosacee. +Arbustu e arvure chi creschede puru altu. Su truncu est ruvidu, grigiu. Sos ramos cun ispinas. Fiores a matuleddos, biancos; fozas minores, tentas umpare dae unu tenaju unu pagu longu. Su fiore est visitadu dae sas abes. In commerciu est appretziadu su mele de acacia. +S'acacia creschet meda in tremas in s'oru de sa ferrovia e de sas istradas. + +Antianti: +Antianti est su progeto solista de Dade, su toccadore de bassu de sos Linea 77. Su 15 de cabudanni 2006 pùblicada s'ùnicu album suo "Il tappeto dava tono all'ambiente". + +Vulpes vulpes: +Su matzone o marxani ("Vulpes vulpes") est unu mamìferu de sa famìlia Canidae non mannu meda (a su màssimu 140 cm). +Orijias a punta, runcu a punta, colore rujitu, pilu unu pagu longu, coa longa. Pettalzu, ma màndigat puru calchi frutu. Essidi a catzare a s'iscurigada. Si podede bocchidi e mandigat puddas e àteros puzones. S'agatada in totue in Europa e in sos àteros continentes. B'est su de su desertu e-i su de su nie. Mentuada sa catza a su matzone, cun canes de catza e fata dae cadderis in Inghilterra. +In Sardigna e in Còrsica s'agatat sa sutaispètzia "Vulpes vulpes ichnusae". + +Baseball: +Su baseball est unu isport chi si jogada cun d'una mazza e una palla fra duas isquadras cumposta de noe elementos dognuna. Sos puntos si marcana ogni orta chi unu jogadore iscudet a sa palla cun sa mazza e faghet su giru tocchende sas battor bases, postas in sos angulos de unu quadratu chi enit jamadu diamond (diamante), e torrada a sa base de partenzia home base. +Sos jogadores, de s'isquadra chi battidi cun sa mazza, iscudene a turnu contra a sa palla lanciada dae su pitcher (su chi lanciat sa palla) de s'attera isquadra, chi tentat in dogni modu de impedire a sos primos de marcare puntos eliminende sos battidores in tantos modos. + +Enrico Mattei: +Enrico Mattei (Acqualagna, 29 de abrile 1906 – Bascapè, 27 de santuaine 1962) est istadu un imprendidore e dirigente pubblicu italianu. +Daboi de sa segunda gherra mundiale fit istadu ingarrigadu dae su guvernu de immantellare s'Agip, fundada in su 1926 dae su regime fascista. Mattei, cunvintu chi pro poder aere una industria forte in Italia fit nezessariu mannu de àere diponibilidade de energia autoprodotta, invece de sighire su mandadu de su guvernu, non solu de la liquidare ma aiat fattu de s'Agip sa soziedade subra sa cale aiat fundadu in su 1953 s'ENI (Ente Nazionale Idrocarburi). Mattei aiat finas dadu un ispinta forte a sas perforaziones pro agatare petroliu in sa Pianura Padana, in pius aiat realizzadu una rete de gasdottos pro sa produtzione de energia dae su metano. +In campu internatzionale, comente e presidente de s'ENI, fit resessìdu a ottenne' divescias cunzessiones petroliferas in su Medio Oriente, finas ca issu aiat introdottu su prinzipiu chi sos paeses proprietarios de sos puttos devian rezire su 75% de sos profittos pro s'estrazione de su petroliu, e un'importante accordu cummerciale cun s'Unione Sovietica. +Comente partigianu aiat cumbattidu contra a su fascismu e fit vicinu a sa sinistra democristiana, edd'est istadu parlamentare dae su 1948 a su 1953. +Enrico Mattei est mortu in d'un'incidente de aereo chi, a sos resultos de su 1997, pare sia istadu de origine dolosa. + +Ajaccio: +Ajaccio (in còrsu: "Aiacciu", in italianu: "Aiaccio") est una tzittade frantzesa de 52.880 abitantes, sede de sa prefettura de su dipartimentu de sa Corsica de su Sud ("Corsica suttana") e capitale de sa regione de sa Corsica. + +Cane: +Cane (o Cani in campidanesu) ("Canis familiaris") de sa Familia Canidi. Est su cane domesticu, chi vivet cun s'omine dae sos tempos preistoricos. Mamiferu. Animale pettalzu, ma mandigat guasi de totu. Nde esistint de ratzas divescias, e sunu divescios po mannaria, fromma, po su pilu, sas orijas, sa conca, sa coa. Esistit su cane de catza, de guardia ( e chi calchi olta si devet tennere a sa cadena ), su cane pastore o de coile, su cane de slitta, su cane de cumpagnia, meda presente in sas domos, e sunu meda divescios. Cando sa femina anzada faghet divescios catteddos, chi naschent nudos e e cun so ojos serrados. De su cane si narat chi est s'amigu de s'omine. Ma boltas meda s'omine abbandonat s'amigu sou. Po cussu s'agatant trumas de canes randagios, chi sunt puru perigulosos po sas personas. Su cane appeddat. Unu diciu narat: “cane chi appeddat no mossigat”. + +Pìbera: +Pìbera ("Vipera aspis") de sa Familia Viperidi. Velenosa, s'ùnicu serpente velenosu in Italia. Longa 60/70 cm. Sa pedde niedda e bianca, a triangulos. Sa conca bastante manna, unu pagu a triangulu. Vivede in logos solianos asciutos e pedrosos. Reposada a de die e catzada a sero, sorighes, ranas, e àteros animale minores. Atacat s'òmine solu solu si benit catigada. Andat in letargu. +Spaniamentu. +Est comuna in totu s'Itàlia e in parte de s'Europa otzidentale. No est presente in Sardigna. + +Lèpere: +Lèpere ("Lepus europaeus") de sa Familia Leporidi. Su lepere comunu. Mamiferu. Longu unos 60 cm. +Orijas mannas, ojos mannos, cun pilos sensibiles in su runcu (vibrisse). Pilu longu e soffitze de colore rujittu. Sas ancas dasegus sunu longas e robustas, poite potat fuire cun saltios longos. Animale areste e vivet in campagna e mandigat erva e fenu. Est animale meda chircadu dae sos catzadores. Esistit su lepere de su nie chi vivet in sas zonas articas, ma puru in altu, in sas Alpes, e chi cambiat colore de su pilu, longu e soffitze, biancu in s'ijerru, e grigiu, colore de su terrinu in sas ateras istajones. + +Conigliu: +Su conillu o conillyu ("Oryctolagus cuniculus") est unu mamìferu de sa famìlia Leporidae. Est su conillyu areste, simile a su lèpere ma unu pagu prus minore: origas mannas, runcu tundu, duos dentes a denanti, e mandigada erva e fenu. Sas ancas de segus prus longas, po si movere saltiende. De colore grigiu e unu pagu biancu suta sa bentre. Sa femina cando anzat faghet divescios conillyeddos, chi naschene nudos e cun sos ogos serrados. +Spaniadura. +S'in de agatada in Europa, nord Àfrica e Austràlia. In Austalia, inue vivet a trumas, iscavat gallerias suta su terrinu: po cussu in tzertos logos faghet dannos meda. Su conillyu benit allevadu po sa petza e po sa pedde. + +Felis: +Felis est una gènia de mamìferu de sa famìlia Felidae tzerriadu de solitu battu o attu o gattu o pisittuin campidanesu. +Animale pettalzu, ma mandigada meda su pische. Ne esistini de varia ispetzias, chi sunu divescias po mannaria, pilu e colore. In sa lara de subra tenet pilos sensibiles (vibrisse). Sa coa est longa. Tenet farrancas acutas. Su attu miaulat. Animale catzadore de sorighes, puzones e àteros animaleddos. Como vivet meda in sa domos che animale de cumpagnia e no at bisonzu de sorigare. Cando anzat faghet divescios battolinos, chi naschent cun sos ojos serrados. Esistint battos de ratza: de Angora, siamesos e ateros. Bi sunu sos battos arestes chi vivene in campagna e in sos buscos in Europa e in Àfrica. Sunu pius mannos de sos battos domesticos. +Ispètzias. +Ispètzias de attu: + +Limba sitziliana: +Sa limba sitziliana ("lu sicilianu" in sitzilianu) est sa limba faeddada in Sitzìlia, apartenet a sa famìlia de limbas romanzas.
+Benit faeddada dae unas deghe milliones de persones, su mesu in Sitzìlia, sos àteros spaniados in s'Itàlia de giossu e in d'unas cantas isulas minores. +In Ameriga sos disterrados sitzilianos ant creau una limba noa derivada dae su sitzilianu e amesturada a s'ingresu ca si tzèrriat "Siculish". + +Puddu cedrone: +Su Puddu cedrone ("Tetrao urogallus") est unu puzone chi apartenet a sa famìlia de Phasianidae. Mannu pius de se puddu comunu. Est areste e vivede in sos buscos in montagna in Europa e in sas Alpes. Bistada subra sas arvures e bolada. Benidi catzadu po sa petta e-i su numeru est miminende. +Sistemàtica. +Su Puddu cedrone tenet 16 sutaispètzias: + +Faraona: +Faraona ("Numidia meleagris"). Pudda originaria de s'Egittu, est allevada po sa petta. Pumas grigias pintirinadas de biancu. Est una pudda, pius minore de sa pudda comuna. + +Girasole: +Su Torrasoli ("Helianthus annuus") de sa famillya Asteraceae. Est una mata annuali de unu metru de altura (ma podit arribai fintzas a tres metrus de diametru de 30 cm), cultivada po sa produtzioni de ollu de semeni de torrasoli ki s'agatada in cummerciu. Bellas sas isterridas de su torrasoli fioriu. Comenti narada su nomini, custu frori girada sighendi su movimentu de su soli. + +Giraffa: +Giraffa ("Giraffa camelopardalis") de sa Familia Giraffidae. Mamiferu. Vivede in Africa, in sa savana, logu aridu cun arvures no meda numerosos. Animale mannu, cun ancas longas cun tzocculos, tuju longu, e corros minores sutta sa pedde de sa conca; sa pedde est lija e giara cun macchias pius iscuras. Mandigada sas fozas de sas arvures (acacia e ateras piantas). Po s'alteria, buffare est munza manna po sa giraffa, e cun su perigulu de sos coccodriglios. + +Phalacrocorax carbo: +Su crovu e mari ("Phalacrocorax carbo") est unu pixoni mannu, artu, sas pinnias e sas pinnas de colore murru furriandu a nieddu, cun calencuna furriada a biancu in is alas. Su tuju 'e longu strintu e a farranca. Sos pedes sunu prammados e mannos. Es' presente in Europa e in Asia. Vivede in Sardigna in Italia, in Sitzìlia . Emigrata ma no' attesu quasi istantziale. Es' unu bonu piscadore. In Asia d' ammaistrant' pro piscare, ma po no' l'ingurtìre e lu giùtare a su mere, li ponene unu latzu bastante istrintu in su tuju. + +Papàile: +Su Papàile ("Papaver roheas"), de sa famillya Papaveraceae. Est una mata ervosa, no meda alta, ki faid froris arrubius, e crescidi abbundanti me is campus e in mesu a su messonzu. Papàile de oppiu ( Papaver sonniferum), originariu de s'Asia. Calicunu ddu cultivada puru innoi, ma est proibidu. + +Mudeju: +Mudeju ("Cistus") de sa Famiilia Cistaceae. Arbustu e mata sempre irde, propriu de sa mata Mediterranea. Faghede fiores minoreddos biancos. S'in d' agattada meda in Sardigna, in terrinos aridos e poberos. + +Edra: +Edra ("Hedera helix"), de sa Familia Araliaceae. Pianta rampicante, chi istrìsciada subra su terrinu si est unu pagu umidu e in su suta buscu. S'attàccada puru a ateras arvures e muros. Fozas birdes, pintirinadas. Calchi ispetzia faghede fiores biancos. +Sutaispètzias: + +Softball: +Su Softball est unu jogu de isquadra meda populare in sos Istados Unidos, chi nde derivat dae su baseball e diffatis sas regulas sunu meda similes. Su Softball est istadu inventadu dae unu zertu George Hancock in sa tzitade de Chicago in s'istadu de s'Illinois. +In Sardigna. +In Sardigna b'at diversas sotziedades de softball chi militana in sos campionados italianos in varia categorias, in su massimu campionadu jogat s'isquadra nuoresa Nuoro Softball Terra Sarda. + +Pèssighe: +Prunus persica est s' arvure fruttiferu de sa familia de sas "Rosaceae" cultivadu pro sa produtzione de su fruttu, chi in sardu tenit su nomene de pèssighe o prèssiu o pènsiu. +S'arvure no est tantu mannu. Est cultivadu in totue in Italia pro sos fruttos, mannos, colore de sambene, o bianchittos, pulposos e saboridos. Su fruttu madurat e si regoglit in s'istiu. Si mandigat friscu o in marmellada o in isciroppu. Intro su fruttu b'est unu semene duru (cun su chiu). Su fruttu hat una buccia fine, vellutada chi si si podet puru mandigare. + +Barracoco: +Su barracoco o piricocu ("Prunus armeniaca") est un àivure de frutu 'e sa Familia Rosacee. S'àivure est altu 7-8 metros, cun fozas coriatas. Fiorit chito in beranu. +Sa pianta est cultivada in Europa tzentru meridionale e in àteras zonas temperadas: s'àivure supportat su fritu, però si preférit a lu piantare in zonas asciutas ca s'umididade l'arruinzat. +Già dae su segundu annu de vida s'àiuvure faghet frutos, e dae tres-chimbe annos cominzat a nde produrre in cantidades pius mannas. +Sos frutos. +Sos frutos 'e su barracoco sunt de colore grogu giaru e no sunt tantu mannu. Saboridos, si mandigant friscos o comente marmellata. +Custu frutu est coltivadu in Cina dae pius de 4000 annos. B'est in Itàlia e in Grecia dae su 70-60 a.C., ma sunt istados sos Arabos a la giughere definitivamente in Europa, infatis su nomene "barracoco" derivat dae una paraula araba (مشمش "Al-barqoq"). +Su barracoco si guastat sùbitu, e cheret mandigadu in presse dae candu enit comporadu. +Valores Nutritzionales. +Su barracoco tenet tantas vitaminas, ispetzialmente vitamina A, B, C e PP. Tenet puru magnesiu, fosforu, ferru, calciu e potassiu. + +Adriano Olivetti: +Adriano Olivetti (Ivrea, 11 de abrile 1901 – Milano, 27 frealzu 1960) est istadu unu imprendidore italianu. Issu fit connottu in tottu su mundu comente unu produttore de macchinas de iscriere, calcolatrices e computers. +Biografia. +Naskidu dae babbu ebreu Camillo, dae mama valdesa Luisa. In su 1924 si fit laureadu comente inzenieri chimicu e, fit istadu in sos Istados Unidos pro si aggiornare subra sas pratigas de organitzazione aziendale. In su 1926 aiat cominzadu a trabagliare comente operaiu in sa fabriga de su babbu e in su 1933 fit diventadu su direttore de sa Società Olivetti e in su '38 presidente. +Antifascista militante ( cun Carlo Rosselli, Ferruccio Parri, Sandro Pertini e ateros aiat partizipadu a sa liberazione de Filippo Turati). In sos annos de sa gherra, ca fit ricercadu pro attividade sovversiva, si fit rifugiadu in Isvìtzera, pro rientrare in Italia poi de sa gherra e riprende' sas attividades de s'azienda sua. +Adriano Olivetti aiat coinvoltu e ingarrigadu tantas bias sos artistas sardos Costantino Nivola e Giovanni Pintori e po s'asienda sua aiat trabagliadu finas s'artista tattaresu Eugenio Tavolara. +Agganzos esternos. +Fondazione Adriano Olivetti + +Rododendru: +Su Rododendru ("Rododendron") est una gènia de sa famìlia Ericaceae. Bellu arbustu o matighedda cun fozas birdes, iscuras e minores, e faghede fiores rujos a matuleddu. Creschede in montagna alta, in mesu a sa roccas, e inue in s'ijerru bi faghet nie meda. + +Istella alpina: +S'Istella alpina ("Leontopodium alpinum") est una piantighedda chi creschede in sas tremas de alta montagna, in Europa, in Asia e in America. In Itàlia s'nd'agatada in sas Alpes e in calchi logu de sos Apenninos. Sas fozas sunu minores e pagas, e faghede fiores biancos chi parene un' istella, e sunu unu pagu lanidos. Est una pianta protetta. + +Ugo Cappellacci: +Ugo Cappellacci (Casteddu, su 27 de Santandria 1960) est unu polìticu italianu; est istadu elìgiu in su freàrgiu 2009 Presidente de sa Regione Autònoma de sa Sardigna. +Fillu de Giuseppe su commercialista de Silvio Berlusconi ne is annus '80. + +Computer: +[[File:Personal computer, exploded.svg|thumb|Partes de unu personal computer modernu: +1. Monitor +2. Ischeda Printzipale +3. Unidade d'elaboratzione Tzentrale +4. Memòria RAM +5. Ischeda d'espansione +6. Alimentadore +7. Discu Oticu +8. Discu Tèteru +9. Mouse +10. Tastiera +Unu computer, o elaboradore , o puru carculadore est una màchina chi elaborat datos sighende una lista de istrutziones. +Sa caraterìstica chi distinghet sos carculadores modernos dae sas àteras màchinas est su fatu chi custos podent èssere programados. Si podet dare una lista de istrutziones (su programa) a s'elaboradore, e custu ddas cunservat e ddas podet esecutare in unu momentu apostivigadu. +Su tipu de elaboradore prus connotu est s'elaboradore personale (PC), categoria in ue sunt incluidos s'elaboradore de mesa (desktop) e s'elaboradore portàtile. +Una forma de elaboradore pagu cunsiderada ma meda prus difusa sunt però sos sistemas "embedded", carculadores piticos e sèmplitzes, impreados pro controllare ateros dispositivos: dae sos robots industriales a s'istrumentatzione de sos aeroplanos, dae sos telèfonos cellulares finas a sos gioghitos pro pitzinnos. +Ateros tipos de elaboradores: +Sos elaboradores sunt màchinas digitales, proite elaborant signales e informatziones in forma numerica. +Mancari chi in sa istoria sunt esistidos carculadores chi impreaiant in sos tzircuidos de càlculu issoro su sistema de numeratzione deghimale, is elaboradores de immoe isfrutant s'algebra de Boole e su còdighe binariu. +Istòria. +Sas primas màchinas cunsideradas comente elaboradores modernos sunt de sa metade de su sèculu XX (1940-1945), mancari chi su cuntzetu de elaboradore giai esistiat (castia àbacu e ateros "carculadores mecanicos"). Sos primos elaboradores eletronicos fiant mannos comente una abitatzione, e consumaiant una energia ecuivalente a cussa de chentinas d'elaboradores personales (PC) de oe. Is elaboradores modernos sunt realizados cun tzircuidos integrados, sunt meda prus poderosos (milliones de bortas prus), e ocupant unu logu meda minore: podent èssere prus piticos de unu relogiu de burtzu. +Cumponentes. +Sos elaboradores sunu formados dae una cumponente fisica ("hardware"), e dae su software. +Pro su chi s'atenet a s'hardware, su modellu in su cale si fundant is elaboradores de oe est s'architetura de Von Neumann, chi distinghet 4 cumponentes: +Pro su chi s'atenet a su programariu ("software") tocat a narrere chi sas istrutziones nadias chi sas CPU podent esecutare sunt meda sèmplitzes: summare unu nùmeru a un ateru, iscostiare unu datu dae unu logu a un ateru, imbiare datos a ateros dispositivos, etc. Pro custu sos programmas de oe, chi sunt cumpostos dae milliones de istrutziones, sunt disvilupados guasi semper cun limbagios de programatzione prus sofisticados, chi unu programa compiladore o interprete, traduet in su còdighe machina chi sa CPU podet esecutare. + +Gesminu: +Gesminu ("Jasminum officinale"), est una matta arrampicante originaria de s'oriente, cun fozas minores birdes giaras, e frores brancos a matuleddos, profumados meda. Impreada comente matta de ornamentu in giardinos. + +Ippocastanu: +S'Ippocastanu o Castanza de India ("Aesculus hippocastanum") est unu arvure robustu de sa Famìlia "Sapindaceae". No tantu altu, cun fozas chi s'assimizana a sas fozas de s'arvure de sa castanza e gai su fruttu: custu, no si mandigada, e ada una iscortza dura e ispinosa. Cust'arvure s'agatada in viales e parcos. + +Anna Politkovskaya: +Anna Stepanovna Politkovskaja (in russu, А́нна Степа́новна Политко́вская;) naschida in New York su 30 de austu de su 1958 - Mosca, 7 de santugaine de su 2006, est istada una giornalista russa, meda connota pro s'impignu de sos deretos umanos e pro sos reportages chi issa aia fatu dae sa e pro s'opositzione chi aiat fatu a sa polìtica de su presidente de sa Federatzione Russa Vladimir Putin. +Su 7 de santuaine de su 2006 est istada morta in s'ascensore de su palatu ue issa istaiada, cun 4 colpos de pistola dae unu sicariu. + +Rundinone: +Rundinone ("Apus apus"), est de sa Familia Apodidae. Puzone chi s'assimizada a sa rundine, unu pagu pius mannu e de colore nieddu pidigu, cun alas a punta. In sas nostras regiones arrivada in beranu e si 'ch' andada a cabidanni. Bolada tota die subra sas tzitades e sas biddas in chirca de muschittas e faghinde tzirrios. + +Craba: +Craba ("Capra hircus" o "Capra aegagrus hircus") De sa Familia Caprini. Mamìferu ruminante. Sa craba si allevada po su latte, sa petta e-i sa pedde. Tenede corros, girados a s'issegus in sos mascios (beccos), e in sas feminas. Un'arva fatta de pilos, e manteddu cun pilos unu pagu longos e lijos de colore biancu, o biancu cun macchias nieddas. Vivede a masones e mandigada erva, fenu e fozas de mata e de arvureddas. Andada pasculende in logos isperrumados. Sa craba faghede melidos. Est un animale briosu, sàltiat e ispetzialmente sàltiana sos crabitos. Bi sunu crabas de ratza, comente sa de Angora appretziada po sa lana. + +Fustialvu: +Su Fustialvu ("Populus alba") est un arvure de sa famìlia de sos Salighes. Arvure chi creschet altu, cun su truncu grigiu e rugosu. Fozas birdes giaras, unu pagu a triangulu, cun tenaju longu, e chi tremulana a ogni entu. Faghet semenes lanidos, chi bolant in s'aria. In atunzu cust'arvure catzat un'ìspetzia de lanivitu chi calat a terra. Cust'arvure benit cultivadu in logos umidos, po sa linna, chi benit impreada po imballaggios. + +Tilia: +Su tigliu o tilliu ("Tilia") est una gènia de arvure de sa Familia Tigliaceae. Arvure robustu, cun fozas mannas, a fromma de coro. S'agatat in viales e in parcos. In beranu e in istiu ramos e fozas, creschent puru dae su pe de s'arvure, dae raighinas superficiales. +Ispètzias. +Lista de sas ispètzias de tilia: + +Mohandas Karamchand Gandhi: +Prus chi àteru fiat connotu cun su nòmini de Mahatma Gandhi ([महात्मा], ""àmina manna"" in sanscritu) allomìngiu donau po primu dae su poeta Rabindranath Tagore. In Ìndia ddu tzèrriant "Bapu" (in devanagaresu: બાપુ "bāpu", "Babbu"). Gandhi est istadu unu de is primus a teorizari e pònniri in pratica sa "satyagraha", sa resistèntzia a s'opressioni disubidiendi a modu civili totu su pòbulu impari sighendi su printzìpiu de sa non-violèntzia. Proprio custu at portau s'Ìndia a s'indipendèntzia e at inspirau medas àterus movimentus pro is deretus civilis in totu su mundu e medas àterus polìticus in totue. Est onorau ufitzialmenti in Ìndia comente "Babbu de sa Natzioni" tantis chi ant detzìdiu chi sa die sua de nàscita siat festa natzionali ("Gandhi Jayanti") e in totu su mundu est sa Die Internatzionali de sa non-violèntzia. +Biografia. +Pipiesa. +Mohandas Karamchand Gandhi nàscit su 2 de santuaine a Porbandar, una bidda de piscadoris in s'istadu de Gujarat, in Ìndia. Sa famìlia sua apartenet a sa comunidade modh, grupu de traditzioni cumerciali. Istudiat a sa Alfred High School a Rajkot, incuni su babbu est su Primu Ministru de su printzipadu locale. +In su 1881, a s'etadi de trexi annus Gandhi si còiat, cun d-una coia "combinada" comenti narat sa traditzioni indù, cun Kasturba Gandhi fedali sua. Ant a tènniri cuatru fillus totus mascus. +Disterru in Europa. +A dixaset'annus partit po istudiari de abbogau in sa University College de Londra innui si cuncordada e si bestit comenti unu "gentleman" ingresu. Po mori de custu benit bogau dae sa casta sua. +Recuida a domu. +At a torrari in Ìndia su 12 de làmpadas de su 1891, duas dis a pustis de àiri passau is esamis de giurisprudèntzia: apena chi arribat ddi nanta ca sa mama est morta. Cun s'agiudu de su fradi torrat a intru de sa casta e incumentat a traballari comenti abbogau ma tenit meda problemas poita non portat isperièntzia non connoscit beni is legis indianas e timit a fueddari in pùbricu. Prova a si cuncordari in Bombay (imoi tzerriada "Mumbai") ma lassat pèrdiri po problemas de dinai. +Movimentus po is deretus civilis in Sudàfrica (1893-1915). +Su ratzismu in Sudàfrica. +Tandus Gandhi torrat a Rajkot po traballari anchè su fradi (issu puru abbogau). A pustis de dus annus s'impresa "Dada Abdulla & C", ca cumèrciat in su Natal, ddu incarrigada de difèndiri una càusa in Sudàfrica. Fintzas a custu momentu Gandhi est istadu unu tipu druci, timorosu e proddincu candu depit fueddari in tribunali. +In Sudàfrica connoscit s'apartheid (segregatzioni de is nieddus), mescamenti su ratzismu de sa genti pro is 150 milla indianus chi biviant innia. At biu ca is cunnatzionalis suos fiant comenti isciabus e custu ddi fait fàiri una evolutzione a intru de su sentidu ispantosa. Issu etotu est su testimongiu in prima persona de fatus de ratzismu, intolleràntzia e ingiustìtzia in Sudàfrica. Nomenau est su fatu candu fiat in d-unu trenu cun su billettu de prima classi e ddu boliant fàiri andari in segunda classi ma issu protestendi s'est fatu bogari. Fintzas in su tribunali ci dd'ant bogau poita s'est arrefudau de si ndi tirari su turbante dae sa conca. +Custus e àterus fatus cunbincint Gandhi a pigari alientu po pigari parti ativa in su çertu contras custas ingiustìtzias ca beniant fatas a is indianus in su Natal. Tandus iscridit missadas de protesta a is giornalis e fait unu atòbiu in Pretoria cun totus is cunnatzionalis suos innui fait su primu discursu pùbricu e una petitzioni de protesta. Medas funt is atzionis de Gandhi in su Natal, issu est giai unu capu, difatis in su 1893 fundat su Natal Indian Congress e diventat su segretàriu. +S'intrada in polìtiga. +In su 1901 Gandhi torrat in Ìndia e partecipat po sa prima borta a su Cungressu Indianu e otenit unu detèrminu po sa situatzioni de is indianus in Sudàfrica. Girat po un annu totu s'Ìndia in trenu bestiu comenti unu pòberu pedditzoni e pustis torrat in Sudàfrica. +Contribuiscit in su 1903 a sa fundatzioni de su giornali "Indian opinion" e s'interessat de induismu. Còmporat una portzioni de terra a Phoenix (Durban) pro imprentari su giornali e po coltivari impari a famìlia e collaboradoris. Su dominàriu de Phoenix est su primu modellu de "ashram" poita si praticat sa pregadoria e su traballu e totus funt retribuius cun su matessi tantu chentza diferèntzia de natzionalidadi o colori de peddi. +Gandi fait su voto de castidadi, cumintzat sa preparatzioni spirituali e sa pràtica de su digiunu, non bufat prus su lati. Si ndi segat is pilus e sciàcuat bassas e fognas. +Partecipat a sa protesta de su Congressu Indianu contras a s'Imperu britànnicu, e a cussa sempri non-violenta contras sa lei ratzista in Sudàfrica innui benit arrestau impari a àterus indianus e cinesus (unas cantas de custus ant a èssiri bocìus). Sa protesta s'ammàniat e su Generali Jan Christiaan Smuts est costrintu a negotziari cun Gandhi e is leis ratzialis benint burradas. +Cuntienda po s'indipendèntzia de s'Ìndia (1915-1945). +Primus beni fatus. +Gandhi si nd'andat dae su Sudàfrica in su 1914 po andari in Inghilterra. Po mori de unu dolori chi dd'increscit depit torrari in Ìndia. Isbarcat in su portu de Bombay su 9 de gennaxu de su 1915 innui ddi faint is festas de eroe natzionali. Cuss'annu etotu girat totu s'Ìndia in trenu ne is biddas de sa natzioni. +A pustis de dus annus in su Champaran, unu distretu de su Bihar, organizada sa disobedièntzia civile de millas massàius chentza de terra opressius dae is impresàrius ingresus, mali pagaus e pòburus meda ca funt cunstrintus a coltivari indiosfare (ca serbit po fàiri s'indaco) a su postu de cosa de papari. In su mentris cun àterus volontarius fàbricat iscolas e uspidalis. +S'autoridade ddu bolit impresonari po "turbamentu de s'òrdini pùbricu" ma gratzias a is massaius ca protestant a su processu suo e gratzias a s'atzioni de Gandhi etotu ca provat a creari unu cumpromissu cun is impresarius s'acusa benit arritirada. Assafinis s'autoridade creat una Comisioni, cun Gandhi a intru, chi detzidit ca sa situatzioni de is massàius depit acabari. +Giai in su matessi tempu Gandhi intendit ca is massaius de su Kheda non ci dda faiant a pagari is tassas po mori de una carestia, tandus organizat is massius, ddis imparat su satyagraha e a pustis de unu sciòperu de 21 dis arribat a un acòrdiu ca donat fama e notidadi a Gandhi in totu s'Ìndia. Dae custu momentu benit batiau dae su pòbulu "Bapu" (babu). +Sa non-cooperatzioni. +A pustis de sa prima gherra mundiali su Rennu Auniadu aprovat una lei po allonghiari is restritzionis de gherra in tempu de paxi. Gandhi s'oponit cun d-unu movimentu de disubidièntzia civili incumentzadu su 6 de abrili de su 1919 cun d-unu "hartal", unu sciòperu generali no andendi a traballari ma preghendi e digiunendi. Gandhi benit impresonau. Iscopiant trumbullus in totu s'Ìndia, unu de-i custus est su massacru de Amritsar innui is sordaus ingresus bocint unas centus civilis e ndi ferint unas millas. Custu fatu fait inchietari meda su pòbulu e custu igenerat àteras violèntzias criticadas medas dae Gandhi. +In su matessi annu Gandhi intrat in su partidu de su Cungressu Natzionali Indianu mirendi a sa "Swaraj" ca est s'indipendèntzia cumpleta: individuali, spirituali e polìtica (auto-guvernu). Segundu Gandhi custa mira podit èssiri cumpletada isceti ponendi unu lìmitis precisus a sa cuntienda e sighendi is princìpius de sa satyagraha, sa non-violèntzia. In paghu tempu issu divenit su "leader" de su movimentu anti-coloniale indianu e in su 1921 benit fatu presidenti de su Partidu de su Cungressu. Suta de su cumandu suu benit aprovada una carta noa innui si fueddat de "Swaraj" comenti iscopu de mirari. S'iscritzioni a su partidu est oberta a totus suta pagamentu de unu tanti simbòlicu. Gandhi aconciat s'organizadura de su partidu, sa disciplina e sa gerarchia e ddu fait diventari unu partidu de truma ispaniau in totu sa natzioni. +Partit su boicotàgiu de totu is produtus istrangius mescamenti cussus ingresus. Gandhi narat a sa genti de si bestiri cun roba indiana e no ingresa, de lassari is traballus po su guvernu e de nci fuliari is tìtulus e is ònerus britànnicus. +Su massacru de Chauri Chaura. +Sa non-cooperatzioni otenit bona sorti meda e totu sa pobulatzioni, onnia casta indiana, partecipat prexada. Fintzas a freàxiu de su 1922 candu sa pobulatzioni intzitziada dae sa politzia s'arribellat massacrendi e abruxendi bintidus politziotus. Gandhi abarrat deludiu meda dae su balossimini de su pòbulu tandus arrepianat sa disubidièntzia civili e digiunat po cincu dis. Su dexi de martzu 1922 benit impresonau e processau po "sovversioni". Gandhi narat de èssiri faltosu e pedit su màssimu de sa pena. Benit cundannau a ses annus de presoni ma est lassau a pustis de dus annus. S'arritirat dae is protestas, s'ocupat de su partidu e incumintzat a iscriri s'autobiografia. +Su Purna Swaraj. +Torrat in fortzas in su 1928. S'annu in antis su guvernu britànnicu aiat nomenau una cumissioni noa cun a intru unu indianu isceti. Sa cumissioni benit boicotada dae totus is partidus indianus. Gandhi suportat su detèrminu de su Cungressu de Calcutta de su nadale 1928 ca pedit a su vice-rei Lord Irwing de scioberari tra concèdiri a s'Ìndia s'istatudu de protetorau (Dominion) o de s'abetari una protesta manna non-violenta po otènniri s'indipendèntzia. +Sa caminada de su sali. +Gandhi fait isciri ca sa satyagraha torrat a incumentzari. In su martzu 1930 si fùrriat contras sa tassa de su sali. Incumentzat aici sa nòtida "caminada de su sali" chi partit cun sessantotu satyagrahis dae s'ashram de Ahmedabad su 12 martzu e acabat a Dandi su 6 abrili 1930 pustis 380 km de caminada. Arribaus a sa costa de s'Oceanu Indianu Gandhi e is suos estraint su sali frighendisindi +de su monopolio Reale e benint copiaus dae migliajas de indianus ca fiant allobaus in su mentris de sa caminada. +Custu fatu, una de is cosas prus arrenexas de s'istòria de sa non-violèntzia de s'Ìndia, benit pigada meda mali dae s'imperu britànnicu ca regiscit brutalmenti impresonendi prus de 60.000 personas. Fintzas Gandhi e àterus elementus de su Cungressu benint iprisonaus. Unas cantas de satyagrahis in prus benint arropaus in sa chirca de pigari in modu non-violentu su sali dae is salinas. +Su viàgiu in Europa e s'arritiru dae sa polìtiga. +Candu in su 1931 bessit de presoni, su guvernu britànnicu, impersonau dae su vice-rei Lord Edward Irwin, detzidit de negotziari cun Gandhi. A pustis de otu longus cunfrontus, is duus, firmant su Patu Gandhi-Irwing (Patu de Delhi): is britànicus depint liberari is prisoneris polìticus, legitimari s'arregollidura de sali po cuxina a su pòbulu e depint arriconnosciri su deretu de is indianus a boicotari sa roba ingresa. Gandhi depit in càmbiu fàiri acabari su movimentu de disubidièntzia civili. +In prus Gandhi benit cumbidau a una mesa tunda in Londra, comenti ùnica persona de su partidu de su Cungressu, po chistionari de una noa carta costitutzionali indiana. Si tratenit in Europa tres mesis innui atòbiat fintzas Benito Mussolini. Su Papa Pio XI non ddu bolit atobiari poita narat ca Gandhi no est bestiu beni. +Gandhi torrat in Ìndia pustis sa faddina de sa Cunferentzia. Is ingresus ant fueddau isceti de pricìpius indianus e de minorias ma no ant fueddau de trasladari is poteris dae s'imperu britannicu a s'autoridadi indiana. In su matessi tempu su marchesi Freeman-Thomas, ca at pigau su postu de Lord Irwing, incumitzat a cumbàtiri is natzionalistas indianus e Gandhi benit impresonau torra. In su 1932 candu est ancora in sa presoni de Yeravda Gandhi arrenescit cun d-unu digiunu de ses dis a fàiri arritirari e revocari su provedimentu de su guvernu MacDonnald ca faiat votari is "intocabilis" in d-unu logu diversu de is àterus. +In su 1934 Gandhi s'arritirat dae sa vida polìtiga, dedichendisia de prus a sa riforma spirituali de s'Ìndia e non prus a s'indipendèntzia. +S'iscòpiu de sa segunda gherra mundiali. +In s'istadi de su 1934 ant a tentari tres bortas de bociri Gandhi ca, peri in mesu a is annus Trinta, sighit a èssiri cunsiderau dae su guvernu de Londra s'allegadori principali cun su cali negotziari su passagiu de s'Ìndia a su regime polìtigu nou. +Is raportus cun s'autoridadi britànnica torrant a èssiri tèndius meda intre sa Segunda Gherra Mundiali. A s'iscòpiu de su certu (1939) Gandhi, chentza de chistionari cun is dirigidoris de su Cungressu, oferit un acotzu morali non-violentu a s'isforzu de gherra britànnicu. +Is cumpunentis de su Cungressu non consultaus s'ofendint e donant is dimissionis in truma. Gandhi, pustis cuntierras longas, càmbiat pensamentu e narat ca s'Ìndia non podit partecipari a sa gherra po sa libertadi de sa democazia chi custa non benit arreconotta mancu a s'Ìndia etotu. Mancari fiant solidarius cun is vìtimas de is Nazistas, Gandhi e su partidu de su Cungressu difati narant ca s'Ìndia diat contribuiu a sa ghera isceti chi is ingresus diant arreconnosciu a is indianus sa libertadi chi ddis fiat denegada. +Su detèrminu "Quit India". +Su guvenu non amollat a pitzu de s'indipendèntzia prus a prestu cicat de creari un'iscorriu tra induistas e munsulmanus intre su movimentu polìtigu indipendentista indianu. In càmbiu Gandhi infòrtiat is preguntas de indipendèntzia iscriendi su 13 abrili 1942 unu detèrminu ca pedit a is britànnicus de lassari s'Ìndia: "Quit India". Cun custu su Mahatma cumbidat a sa furriada non-violenta totali. Benint organizadas amostaduras mannas de protesta. +Segundu Gandhi e su Partidu de su Cungressu custa est sa furriada prus radicali mai fata. Is ingresus s'oponint cun d-una truma de impresonaduras, violèntzias, oprissionis mai bias. Migliajas de indipendentistas benint bocius o fertus dae sa politzia, àteras centenas de migliajas benint ingabiaus. Gandhi e totus is dirigidoris funt impresonaus a Bombay su 2 austu 1942. Gandhi abarrat impresonau po dus annus in su palatzu de Aga Khan a Pune. Innoi acontessint duas malafatas ca dd'increscint meda: in antis su consilleri suo Mahadev Desai morit a pustis de ses dis de presoni de infartu. In fatu sa pobidda Kasturba morit a pustis de 18 mesis de presoni po mori de una polmonite. +In su 1943 Gandhi, ancora in presoni, digiunat po 21 dis po fàiri penitèntzia po totus is violèntzias acuntèssias in su mentris de s'insurretzioni pobulari indiana. Su movimentu "Quit India" s'iscòviat comenti una disgràtzia. +Gandhi benit spresonau su 6 maju 1944 po èssiri operau: fiat malàidu meda de malària e dissenteria e is britànnicus timiant chi potzat mòrriri in presoni e timiant sa protesta pobulari in fatu. +Cun totu chi sa violenta oprissioni, assafini in su 1943 su movimentu "Quit India" arrennescit a otènniri arresurtaus. Difati, acabada sa gherra, su Primu Ministru britànnicu nou Clement Attlee (su in fatu a Churchill) fait isciri ca su podere at a èssiri trasladau a is indianus. Tandus Gandhi fait acabari su certu e 100.000 impresonaus polìtigus benint liberaus. A pustis de pagu tempu su vice-rei Wavell incarrigat Jawarhallal Nerhu de formari unu guvernu de s'Ìndia indipendenti. +Sa liberatzioni e sa partzidura de s'Ìndia (1945-1947). +Su Rennu Auniadu, gratzias a is pressionis de su motu anti-coloniali, detzidit de donari s'indipendèntzia prena a sa colonia sua e su 24 martzu 1947 nòmenat vice-rei e guvernadori generali de is indias Lord Mountbatten, cun su còmpitu dificoltosu de preparari s'indipendèntzia. +Sa Lega Munsulmana, su segundu partidu indianu, fiat in cussu tempu ghiau dae Mohammad Ali Jinnah: Jinnah fiat unu natzionalista islamicu e est istadu su primu chi, in su 1940, at fatu isciri su pensamentu suo de una natzioni indiana islamica, su Pakistan. Sa lìnia polìtiga de sa Lega Munsulmana mirada a una divisioni de is duas prus mannas comunidais religiosas. +A-i custu puntu tantu sa Lega Munsulmana chi su partidu de su Cungressu funt cunvintus chi àteras solutzioni non ddu est chi non cussa de su "piano Mountbatten" (partzidura Pakistan e Ìndia) po istransiri una gherra civile intre munsulmanus e indùs. +Sa gherra indo-pakistana. +A